dr Jelica Kurjak

RUSIJA NA BALKANU

1. Uvod

Vekovno prisustvo Rusije na Balkanu (još od XI stoleća) karakterišu dve osobine. Prvo, prisustvo Rusije se može analizirati u kontinuitetu i, drugo, uloga ruske države u balkanskim (a naročito srpskim) istorijskim zbivanjima nosi protivrečan karakter.

Od vremena proširenja Moskovske Rusije i Kijevske kneževine, Rusija permanentno nastoji da svoje granice pomeri do toplih mora. Imperijalni karakter države ju je vodio sve do Jadranskog mora preko i uz pomoć balkanskih država. U različitim vremenskim razdobljima Rusija je prijateljevala ili se sukobljavala sa balkanskim narodima u zavisnosti od njihovih težnji da i sami zauzmu odgovarajuću poziciju, ili u odnosu na druge velike sile ili u odnosu na druge balkanske zemlje. Podrška Rusije u tim nastojanjima bila je ponekad odlučujuća, ali, bilo je perioda kada je bila i kontraproduktivna. Pošto je Rusija jačala svoje pozicije na Balkanu, uglavnom u periodima kriza praćenih sukobima među državama (u kojima je i sama učestvovala), njena uloga posrednika gotovo je uvek dočekivana kao spasonosna. Od te i takve uloge među nekim balkanskim zemljama (u Srbiji, pre svega) stvoreni su mitovi o "majčici Rusiji" spremnoj da u svakom trenutku, bez ostatka pomogne. Istorija, međutim, pokazuje da je uloga Rusije bila mnogo složenija i mnogo manje miroljubiva i blagonaklona nego što su to pojedine političke elite kroz istoriju želele da predstave rukovodeći se sopstvenim dnevnopolitičkim interesima. U realizaciji "balkanske strategije" Rusija je, kao i Sovjetski Savez, ostvarivala sopstvene političke interese: to što su se oni u pojedinim periodima poklapali sa interesima određenih balkanskih naroda, ne može biti argument za tezu da je Rusija balkanskim državama, a u prvom redu srpskom, odnosno, crnogorskom narodu, bila prijatelj a priori. Kada su nestali razlozi za realizaciju strategije izlaska na topla mora, Rusija je, kao velika sila, našla razlog druge prirode: kao sila pobednica u II svetskom ratu Rusija, odnosno, SSSR je, učestvujući u podeli Evrope na dva sistema, posedovala polovinu balkanskih zemalja više od 50 godina, uverena da štiti te zemlje od druge, kako se tada govorilo, imperijalističke strane. Ideoloških deklaracija, kojima je opravdavano prisustvo u ovoj ili onoj balkanskoj zemlji u ruskom političkom rečniku i ruskoj političkoj praksi, nikada nije manjkalo. Razvoj događaja na kraju XX veka takođe govori o ostvarivanju te permanentne politike prisustva na Balkanu. Sukobi na prostoru prethodne i sadašnje Jugoslavije pokazali su još jednom da je Rusija nezaobilazni faktor balkanskih tragedija.

Kao velika sila, Rusija je permanentno širila svoju teritoriju, a potom nastojala da zaštiti granice često ne birajući sredstva. Ukoliko nije uspevala da se proširuje u teritorijalnom smislu, Rusija je nastojala da proširi područje svog političkog, ekonomskog i vojnog uticaja. Da bi ostvarila svoje strateške ciljeve, Rusija je vodila otvorene ratove, uticala na međusobna sukobljavanja drugih naroda, a posledice

1

koristila za postizanje sopstvenih interesa, ili je predstavljala značajan faktor sporazumevanja posle velikih sukoba: i kada je bila na strani pobednika i kada je bila na strani gubitnika, Rusija je uvek izvlačila maksimalnu korist za sebe. Takva protivrečna uloga donosila je Rusiji kroz istoriju i koristi i štete. U periodima ratova dolazilo je do smanjivanja populacije i do jačanja separatističkih pokreta unutar zemlje (separatizam je naročito došao do izražaja tokom 1991-1993. godine). I tada je Rusija, međutim, nalazila snage da gubitke preokrene u korist borbe za stabilizaciju zemlje. Isto tako, u periodima kada je bila dobitnica, ova zemlja je nastojala da poseduje ono što je osvojila bez ostatka. Ta crta dualizma će se ispoljiti naročito posle prestanka politike "hladnog rata" i nestanka bipolarne podele sveta, kada Rusija nije mogla da se adaptira na ulogu "jedne od značajnih" snaga u Evropi: ona još uvek ima problema sa prihvatanjem nove uloge respektabilnog faktora. Protivrečan karakter imperijalne politike Rusije, bar kada se radi o njenoj ulozi u balkanskim događajima, naročito će doći do izražaja tokom sukoba u bivšoj i sadašnjoj Jugoslaviji. Ali i tada, kao što će se videti u analizama u tekstu, kada se činilo da gubi, Rusija je iznalazila načina da realizuje svoje interese - ako ne u celini, ono bar parcijalno.

2. Evropski potencijali ruske politike

Uloga Rusije u pojedinim regionima Evrope može se posmatrati iz dva ugla: jedan je determinisan realnim odnosom snaga (to je domen pragmatizma, odnosno realpolitike), dok se drugi može smestiti u domen istorijskog i tradicionalnog (što je vezano za sferu mitologizacije). Ova dva suprotna aspekta određivala su i sadržaj "faktora Rusija" u evropskim političkim procesima: i onda kada je smatrana agresorom i kada je bila saveznica u pobedama - Rusija je bila nezaobilazan činilac. Zbog toga se može reći da je jedan od najznačajnijih elemenata evropske politike Rusije psihološki uticaj na partnere. Ovaj potencijal formirao se tokom vekova, i svaka spoljna politika, svesno ili nesvesno, oslanjala se na njega. Oni koji su se oslanjali na pragmatizam polazili su od neosporne činjenice da je Rusija velika zemlja u svakom pogledu, te da su njen uticaj i uloga na dva kontinenta od presudnog značaja. Isto tako, kao imperijalna zemlja, Rusija je imala moćnu vojnu mašineriju koja je često predstavljala argument rešavanja međunarodnih pitanja. Smatralo se, zbog toga, da je svrsishodnije imati dobre odnose sa Rusijom i znati šta smera, nego je ignorisati: tada je Rusija najopasnija jer je nepredvidiva. Oni koji su, s druge strane, bespogovorno verovali u "večito prijateljstvo slovenske braće" bez rezerve su prihvatali Rusiju kao odlučujući faktor u kreiranju međunarodnih odnosa.

Karakterističan je primer iz novije istorije, a odnosi se na "sovjetsku opasnost". Tokom godina formirana je, naime, određena politička paradigma koja karakteriše Rusiju kao potencijalnog protivnika, bez obzira što ta ista paradigma uključuje i mogućnost saradnje sa ovom zemljom. Zbog toga danas u određenim političkim krugovima na zapadu, umesto "sovjetske opasnosti" figurira teza o "postsovjetskoj opasnosti".1 Ova teza se uglavnom zasniva na strahu od

1 Iz teze o "postsovjetskoj opasnosti", koja je lansirana početkom 90-ih godina, pojavila se teza o "pomoći Rusiji" koja je kulminirala tokom 1992-93. godine. Posle trgovinskih sporazuma ostvarenih

2

modifikovanog totalitarizma, ili strahu od neke varijante apsolutizma (kakav je, recimo "prosvećeni"), što bi, smatra se, moglo imati neželjene refleksije na spoljnopolitičko ponašanje Rusije (misli se pre svega na mogućnost upotrebe nuklearnog oružja). Efekti psihološkog uticaja, međutim, danas imaju mnogo manji značaj nego što su imali u periodu "hladnog rata", a i Rusija ih manje koristi u odnosima sa evropskim partnerima. U ovom periodu Rusija teži da stabilizuje poziciju ravnopravnog partnera u odnosima sa razvijenim zemljama Zapada.

Ekonomski potencijal, kao faktor zaštite ruskih interesa u Evropi, u savremenim uslovima znatno je manji nego što je bio u prethodnim decenijama XX veka. Iako se faktori kao što su veličina teritorije i prirodni potencijal ne mogu zanemariti (štaviše, u ruskom slučaju u određenim vremenima imaju možda i odlučujuću ulogu), Rusija je danas samo jedna od 15 bivših sovjetskih republika, ako se za parametre uzmu u obzir faktori ekonomske moći, političkog uticaja, delimično i vojne snage. Procenjuje se da je ekonomska snaga savremene Rusije činila 65 do 70% odgovarajuće snage SSSR-a u momentu raspada sovjetske države, a da je, posle neuspele ekonomske reforme iz 1992. godine, poznate pod nazivom "šok terapija", još smanjena i iznosila je između 33 i 35% sovjetskog ekonomskog potencijala. Sve do 1999. godine taj potencijal se smanjivao, da bi tek u navedenoj godini bili vidljivi znaci stabilizacije i blagog rasta. U trgovinskoj razmeni Rusija zauzima između dvadesetog i tridesetog mesta u svetu, a njen udeo u svetskom eksportu jedva dostiže 1%. U kriznom periodu, krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina, došlo je do smanjenja uzvoza, što je za posledicu imalo smanjenje cene Rusije za evropske partnere zainteresovane za rusko tržište.2

Za ekonomski potencijal Rusije, kao jednu od poluga ostvarivanja uticaja ove zemlje u evropskim procesima, poseban značaj ima karakter ruskog eksporta, koji se bazira na nafti i naftnim proizvodima. Smanjenje teritorije, povećanje geografske udaljenosti od starih i potencijalnih uvoznika i promene u ekonomskoj politici i ekonomskoj poziciji starih uvoznika (zemlje bivše sovjetske sfere uticaja) i istovremeno traganje za novim uvoznicima (zemlje Evropske unije) dodatno otežavaju mogućnost Rusiji da se koristi ovim elementom kao faktorom uticaja. U savremenim uslovima, odnosno u uslovima ekonomskih teškoća sa kojima su ruska privreda danas bori, može se govoriti čak o suprotnom, otežavajućem dejstvu ekonomskog faktora za širenje uticaja prema pojedinim regionima. To se, u prvom redu odnosi na region Balkana.

Za najznačajniji element uticaja Rusije u pojedinim delovima Evrope smatran je vojni potencijal. Ukidanje Varšavskog ugovora, smanjenje vojnog potencijala i prelazak na tržišnu privredu (sa vojne tačke gledišta to je poražavajući potez, jer se računalo da je više od 95% privrede bilo angažovano u vojnoj industriji) imali su negativne posledice na strategiju ruskog uticaja u Evropi. Nije samo reč o smanjenju količine vojne tehnologije (rezerve su još uvek tolike da se moraju respektovati), već o sasvim novoj situaciji koja je nastala sa potpisivanjem Ugovora o smanjenju konvencionalnog oružja - Strategic Arms Reduction Treaty (START 2).3

Čini se, ipak, da je ključni momenat za smanjenje značaja faktora "vojni uticaj" bio

između Rusije i Evropske unije, 1995. godine na Krfu, dolazi do napuštanja ove teze i prelaska na međusobne odnose koji će biti zasnovani na ekonomskim realnostima. Opširnije o ovome videti u: Геополитические перемены в Европе: политика Запада и альтернативы для России, Институт Европы, РАН, Москва, 1995, стр. 61- 66.

2 ECE. Economic Survey of Europe in 1995-1996, UN, 1996, pp. 191-192.

3

usvajanje nove Koncepcije nacionalne bezbednosti i Nove vojne doktrine, koje su obelodanjene 14. januara, a stupile na snagu ukazom predsednika Rusije od 21. aprila 2000. godine. Oba dokumenta se zasnivaju na strategiji očuvanja nacionalne bezbednosti zemlje, teritorijalnog integriteta i postojećih granica, dakle na doktrini odbrane. Takvo opredeljenje polazi od realne ekonomske situacije, koja ne omogućava zemlji da ulaže u razvoj vojne tehnologije više nego što zahteva strategija odbrane. Rusiji je, drugim rečima, potrebno vreme, određeni vremenski predah za unutrašnju ekonomsku stabilizaciju i dodatnu političku konsolidaciju. Potpisivanje Posebnog ugovora Rusija-NATO, 27. maja 1997. godine u Parizu, predstavljalo je značajan signal o namerama ruskih spoljnopolitičkih stratega da se opredele za politiku zajedničkog delovanja na ravnopravnim osnovama sa najrazvijenijim zemljama Zapada. U tom kontekstu se može (iako ne sasvim zbog toga) tumačiti i način ruskog angažovanja u sukobima na prostoru bivše, a posebno sadašnje Jugoslavije.

Ruska vladajuća elita se, u okviru iznetih globalnih potencijala, rukovodi pragmatičnom politikom u procesu određivanja prioriteta u spoljnoj politici. U prvim godinama posle raspada sovjetske države, ruska spoljnopolitička orijentacija bila je bazirana na uključivanju u postojeće institucionalne mehanizme zapadne Evrope i u kolektivni sistem bezbdnosti. To je imalo odraza i na njeno ponašanje prema starim i novim partnerima. U tom periodu prioritet je bio stavljan na očuvanje stabilnih odnosa sa zemljama postsovjetskog prostora, kako zbog mnogih nerešenih i otvorenih pitanja, tako i zbog liderske pozicije u regionu, koje se Rusija nije definitivno odrekla. Forsirajući "zapadnu" spoljnu politiku, Rusija je iz te perspektive kreirala i svoj odnos prema sukobima na prostoru bivše Jugoslavije. Objektivno posmatrano, Rusija je danas značajno udaljena od Balkana, ali i balkanske zemlje se nalaze u fazi definisanja svog statusa u regionu i u Evropi. To ne znači da Rusija nije zainteresovana za Balkan: radi se, međutim, o tome da se promenio sadržaj i kvalitet odnosa.

3. Odnos Rusije prema balkanskim zemljama

Rusija je kroz istoriju imala dva osnovna interesa na Balkanskom poluostrvu. Prvi interes je uvek smatran strateškim, tako da je iz perspektive imperijalne državne politike Rusije u XVIII i XIX veku, Balkan izgledao kao veoma značajan region (a u nekim momentima i suštinski) za bezbednost i stabilnost njenih južnih i jugozapadnih granica. Uticaj Rusije se odvijao u dva pravca: jedan se odnosio na potrebu stabilizovanja odnosa sa Besarabijom i dobijanje značajnih pozicija na jugu poluostrva, a posebno na dobijanje kontrole nad Dardanelima. Drugi pravac zauzimanja pozicija na Balkanu sastojao se u težnji da se zaustavi prodor drugih velikih sila koje su imale pretenzija prema ovom regionu, pre svega Austro-Ugarske i Nemačke, a takođe i Turske.

Drugi kompleks interesa Rusije na Balkanu ostvarivan je putem religije (pravoslavlja) i kulturno-istorijskih veza baziranih na sličnostima jezika i nekih segmenata zajedničke istorije. Sa sve vidljivijim znacima raspada otomanske

3 Posle višegodišnjeg zastoja i odbijanja Dume da se ratifikuje ovaj ugovor, tek sa dolaskom novog predsednika Rusije Vladimira Putina i sa dominantnim liberalno-reformskim snagama u Dumi, START 2 je potpisan početkom aprila 2000. godine.

4

imperije, krajem XIX veka dolazi do snažne panslavističke agitacije unutar Rusije. Ova ideja, i na bazi nje stvoren pokret, bili su instrumentalizovani u funkciji sve većeg interesovanja Rusije za sudbinu balkanskih Slovena i pravoslavlja, odnosno jačanja hrišćanstva na Balkanu. Iako se za panslavizam ne može reći da je predstavljao pokretačku snagu ruske politike na Balkanu u XIX veku, on je, ipak, imao značajan uticaj na deo intelektualaca, a naišao je i na snažnu podršku u nekim zvaničnim krugovima. Tom strateškom interesu Rusije umnogome su pomogli i procesi koji su se odvijali u balkanskim zemljama koje su više vekova bile pod otomanskom vladavinom, tako da je stvorena jedna istorijska situacija zbližavanja naroda u kojoj su i jedni i drugi nastojali da što više iskoriste povoljnu situaciju. Prodiranje Rusije na Balkan u tom periodu imaće snažne refleksije na odnose ove zemlje sa državama Balkana sve do današnjih dana. Od tog perioda datira i emotivni naboj u odnosima između "slovenske braće", koji će vremenom prerasti u mit i biti korišćen od vladajućih političkih elita prema potrebama.

Strateški interesi - iznad svega želja za kontrolom Dardanela - ostali su, međutim, glavna pokretačka snaga ruske politike sve do kraja XX veka, kada se otvara još jedna strateška putanja kontrole Balkana - putanja prolaska kaspijske i crnomorske nafte prema Sredozemlju.4

Stvaranje Sovjetskog Saveza nije bitnije izmenilo prioritete spoljnopolitičke strategije. Balkan je i dalje ostao u sferi primarnih interesa, tim pre što je deo ovog poluostrva bio pod direktnom kontrolom SSSR-a. Za razliku od XIX veka, u XX su bile izmenjene ideološke osnove ostvarivanja uticaja: umesto panslavizma i pravoslavlja novu osnovu uticaja predstavljala je ideologija marksizma-lenjinizma, čiji je osnovni instrument ostvarivanja uticaja bio proleterski internacionalizam koji je negirao svaku pojedinačnu samobitnost u odnosu na opšte - socijalističko. Ipak, postoji jedna konstanta u ruskoj, odnosno sovjetskoj politici vršenja uticaja: i pored promena ideološke podloge, uvek i iznad svega u ruskom nastupu postoji državni (odnosno, velikodržavni) interes. U tom smislu je i za vreme sovjetske vladavine osnovni interes bio sadržan u nastojanju da se uđe u Sredozemno more i na taj način kontroliše Balkan, odnosno jug Evrope.5 Namera da se uspostavi kontrola nad Dardanelima uklapala se u strateška nastojanja da se iskoristi geopolitički vakuum nastao posle Drugog svetskog rata, kao i da se proširi sovjetski uticaj na Balkanu. Odmah posle završetka rata SSSR je pokušavao da uspostavi svoju kontrolu nad Bugarskom i Rumunijom, a postojali su i planovi da se prisajedine pojedine turske provincije (Kars i Abdahan). Širenje uticaja išlo je i preko podrške novoj vlasti u Jugoslaviji, kao i komunističkom pokretu u Grčkoj.6 S tim u vezi treba reći da se sovjetska vlast zalagala za okončanje građanskog rata u Grčkoj pre svega iz straha da SAD ne bi dobile dominaciju nad ovom zemljom: dakle, u prvom planu je bilo smirivanje situacije na Balkanu, a ne ideološka podrška komunističkom pokretu, kako bi se dobio vremenski prostor za konsolidovanje uticaja u Rumuniji i

4 Lederer, I. J., Russian Foreign Policy, Yale University Press: New Haven, Conn, 1962, pp. 417-452.

5 Zanimljivo je napomenuti da je u raspravama koje su vodile potpisivanju Pakta Hitler-Staljin, 1939. godine, Molotov tvrdio da su Dardaneli deo ruske "bezbednosne zone", i s tim u vezi zahtevao da se Sovjetskom Savezu da pravo da postavi kopnene i pomorske baze u blizini Bosfora i Dardanela. Opširnije u: Brown, J. F., Bulgaria under Communist Rule, New York, 1970., pp. 297-300.

6 Brown, J. F., Nationalism, Democracy and Security in the Balkans, Aldershot, Dortmouth, 1992, p. 7.

5

Bugarskoj, u kojima je Crvena armija već bila prisutna. Sličan je odnos bio i prema ideji o stvaranju Balkanske federacije u kojoj bi se našle Jugoslavija i Bugarska. U početku je sovjetska vlast podržavala ideju, ali je kasnije promenila mišljenje zato što se plašila da bi u toj federaciji dominantnu ulogu imala Jugoslavija, s obzirom na već vidljive znake udaljavanja jugoslovenskog od sovjetskog rukovodstva, što je i dovelo do sukoba 1948. godine. Posle raskida odnosa sa Jugoslavijom, nastaje period snažne sovjetizacije Bugarske, Rumunije i Albanije, delom i Mađarske.

Bipolarna podela sveta je dovela do svojevrsne politike podele poslova, odnosno "hladnog rata", koji je, sa svoje strane, uticao na uspostavljanje reda u međunarodnim odnosima: SSSR je kontrolisao istočni deo Balkana, SAD su u Turskoj i Grčkoj imale svoje baze kako bi nadgledale južne granice tzv. istočnog bloka, dok se SFR Jugoslavija opredelila za politiku nesvrstavanja, koja joj je omogućila izvesnu samostalnost, odnosno lakši manevar, u odnosu na obe supersile.

Iz perspektive uticaja Rusije na Balkan postoji jedna istorijska zakonomernost: naime, ma kako uticaj Rusije u pojedinim zemljama bio okvalifikovan (pozitivan ili negativan), i ma kada on bio ostvarivan (u periodima rata ili mira) - u balkanskim zemljama se, s vremena na vreme, paralelno odvijao i proces nacionalne emancipacije u čijoj osnovi je bio snažan nacionalizam, kao ideologija, i borba protiv stranog uticaja, kao sredstvo. Tako je tokom 50-ih i 60-ih godina ovoga veka unutar Bugarske bio na delu snažan talas nacionalizma; Albanija je nastojala da se odvoji od Sovjetskog Saveza, što joj je i uspelo 1961. godine; Rumunija je svoje potrebe za osamostaljivanjem praktikovala nekim samoinicijativnim koracima u spoljnoj politici, dok je Jugoslavija u pokretu nesvrstanih zadovoljavala težnje za samostalnim razvojem i time se branila od snažnijeg sovjetskog uticaja. Najsnažniji uticaj sovjetska vlast je, ipak, imala u Bugarskoj. Ova zemlja je do te mere bila lojalan i poslušan sovjetski klijent da se smatralo da ona zapravo igra ulogu produžene sovjetske ruke na Balkanu. Bugarska je bila od velike koristi sovjetskoj vlasti u vršenju pritiska na Jugoslaviju, i to posebno preko "makedonskog pitanja". Takozvano makedonsko pitanje je predstavljalo značajan barometar sovjetsko-jugoslovenskih odnosa. Naime, kada su odnosi bili dobri polemike između Bugarske i SFRJ oko makedonskog pitanja su bile manje oštre, i obrnuto. Bilo bi, međutim, pogrešno smatrati da su polemike bile u potpunosti diktirane iz Moskve: i Bugarska je imala svoje posebne interese u vezi s Makedonijom. Isto tako, makedonski slučaj je služio kao koristan odušak za ispoljavanje nacionalizma u Bugarskoj i kao sredstvo kojim se davao ili povećavao legitimitet bugarskog režima.

U okviru stare strateške dimenzije izlaska na topla mora, Sovjetski Savez nije nikada odustajao od namere da Jugoslaviju čvršće veže za sebe: SSSR-u su bile potrebne jugoslovenske luke na Jadranskom moru. Postojala je, međutim, i jedna druga, za savremene događaje mnogo značajnija dimenzija: to je ideološka strana odnosa. Jugoslovenski koncept samoupravnog socijalizma u jednom periodu je pokazao ambiciju da bude alternativa koncepciji tzv. realnog socijalizma sovjetskog tipa. Strah da bi ideologija samoupravljanja mogla postati alternativnom nalazio se u suštini ideološkog izazova za SSSR, koji se plašio takve mogućnosti. Međutim, posle Titove smrti, bilo je jasno da se radilo samo o još jednoj totalitarnoj ideološkoj

6

konstrukciji: samoupravljanje nije imalo ekonomsku zasnovanost, a privlačnost njegove političke sadržine je postajala sve manja.

S druge strane, sovjetsko prisustvo na Balkanu je imalo veoma važnu ulogu u unutrašnjoj jugoslovenskoj politici. Težnja da se ostane samosvojan i da se izbegne sovjetski pritisak delovali su kao kohezioni faktor u jugoslovenskim međunacionalnim odnosima. U kojoj meri je taj mehanizam dobro funkcionisao govori i činjenica da je pretnja sovjetskom intervencijom bila politička tema broj jedan uvek kada bi dolazilo do međuetničkih nesporazuma (kao, recimo, za vreme krize u Hrvatskoj tokom 1970-71. godine). Sa promenom u odnosima između supersila, a posebno sa fleksibilnijom sovjetskom politikom u Evropi (naročito od Gorbačovljeve teze o Evropi kao "zajedničkom domu", iznete prilikom posete Čehoslovačkoj 1987. godine), jugoslovensko rukovodstvo gubi dodatni lajtmotiv održavanja unutrašnje kohezije i kontrole. Separatistički pritisci i nacionalističke težnje veoma brzo su eskalirali i doveli do konačnog raspada zemlje tokom 1990-91. godine.

Istorijski gledano, dakle, prisustvo Rusije na Balkanu se može analizirati u kontinuitetu: postojali su konstantni strateški interesi da se igra značajna uloga u pojedinim zemljama ili u regionu u celini. Sa promenama karaktera vlasti i dominantnih ideologija, modifikovana je samo taktika uticaja. Sa prestankom postojanja bipolarne podele sveta i raspadom SFR Jugoslavije, međutim, Balkan ostaje značajna tačka ruskog nacionalnog interesa, ali sa drugačijim strateškim pretpostavkama.

4. Odnos Rusije prema sukobima na prostoru bivše Jugoslavije

Promene koje su se dogodile krajem 80-ih i početkom 90-ih godina u Evropi, raspad sovjetske države i nestanak Varšavskog ugovora, a zatim i radikalna orijentacija na liberalno-demokratski kurs razvoja društva, uticali su i na karakter ruske spoljne poltike. Opredeljujući se za tržišne reforme u privredi i za višepartijski parlamenarizam, nova ruska politička elita stavila je do znanja da je započela novu eru okretanja Rusije prema evropskom sistemu vrednosti.7 U tom procesu, kao uostalom i kroz celu istoriju razvoja Rusije, društvo se polarizuje na dva dela: na one koji smatraju da je Rusiji mesto u Evropi, i one koji stoje na stanovištu da je Rusija posebna civilizacija, te da sve strano može biti samo karikatura originala. Ova činjenica je od posebne važnosti kada se govori o spoljnopolitičkoj orijentaciji Rusije tokom 90-ih godina, a posebno kada se govori o odnosu ove zemlje prema sukobima na prostoru bivše i sadašnje Jugoslavije.

U prvim godinama posle raspada sovjetske države, Rusija je u talasu novih poteza nastojala da se što više približi i uključi u evropske integracione tokove. Ovakva orijentacija je trebalo da potvrdi odlučnost novih vladajućih elita za radikalni

7 U istoriji Rusije su evidentni periodi kada se celo društvo pomera prema evropskim kulturnim i civilizacijskim vrednostima. To su istorijski razmaci od 100 do 200 godina. U tim periodima dolazi do značajnih društvenih, političkih, ekonomskih, kulturnih, konfesionalnih i drugih lomova. Po pravilu se društvo deli na dve struje: na one prozapadno orijentisane, ili mondijaliste, i one koji smatraju da Rusija ne može biti ništa drugo do Московская Русь, te sve inovacije mogu samo biti modifikovane u ruskom civilizacijskom okviru. To se događa i u najnovije vreme i reflektuje se na sve oblasti ruskog društvenog života, kao i na njeno spoljnopolitičko ponašanje.

7

zaokret u odnosu na prošlost, ali i čvrsto opredeljenje za put ulaska u red demokratskih država. Ovaj period, koji se može omeđiti u intervalu od 1991. do 1995. godine, bio je praćen nizom neuspešnih privrednih reformi, političkim lomovima oko konstituisanja parlamenta (čak i vojnom intervencijom protiv suprotne struje, oktobra 1993. godine), borbom sa separatističkim nacionalnim pokretima unutar Rusije, ali i relativno uspešnim pohodom na evropske institucije. Do 1995. godine Rusija je postala član skoro svih političkih i ekonomskih institucija Severoatlantskog saveza i Evropske unije, čak je ušla i u Program Partnerstvo za mir, a krajem maja 1997. godine uklljučila se de facto i u kolektivni sistem evropske (odnosno, transatlantske) bezbednosti činom potpisivanja Osnovnog ugovora Rusija-NATO. Ovako brzi potezi vezivanja za zapadni svet trebalo je da pokažu da Rusija nije mnogo izgubila od svoje snage, značaja i moći, s jedne strane, ali i da ukažu na stabilnost odabranog puta, s druge strane. Pokazalo se, međutim, da Rusija nije u stanju da podnese toliku količinu, novi sadržaj i radikalizam reformskih zahvata ni na unutrašnjem, ni na spoljnopolitičkom planu. Zbog toga je već krajem 1993, a naročito tokom 1994. godine, došlo do izvesnih korekcija ekonomskih reformi i ponašanja u međunarodnim odnosima. Ipak, te korekcije nisu suštinski menjale osnovne elemente opredeljenja za reformski put razvoja. Sve te promene i dileme odraziće se i na ponašanje Rusije prema sukobima na teritoriji SFRJ.

Prema jugoslovenskoj krizi Rusija je od početka imala principijelni stav: zalagala se za očuvanje celovitosti SFRJ i za rešavanje sporova mirnim putem političkim sredstvima, i to u okviru Ujedinjenih nacija i evropskih institucija i organizacija koje se bave pitanjima bezbednosti na kontinentu. Iako je menjala svoje ponašanje, Rusija je, ipak, ostala dosledna takvom pristupu sve do danas. U analizi ruskog odnosa prema regionalnom sukobu na Balkanu treba poći od teze da je Rusija deklarativno bila principijelna u stavu rešavanju konflikata mirnim putem i u okviru svetske organizacije, ali je u stvarnosti menjala stavove i ponašanja prilagođavajući se politici svojih zapadnoevropskih partnera.

Tako je Rusija već početkom 1992. godine priznala samostalnost Hrvatske i Slovenije, a sredinom iste godine i nezavisnost Makedonije, odnosno, Bosne i Hercegovine. Od samog početka sukoba u bivšoj Jugoslaviji ruska vladajuća politička elita nije pokazivala naklonost prema politici Srbije i Crne Gore u odnosu na ratove koji su se vodili u Hrvatskoj, a zatim i u Bosni i Hercegovini. U vladajućim političkim krugovima u SRJ takav odnos bio je okvalifikovan kao napuštanje "vekovnih saveznika", ali i kao priklanjanje vladajućih krugova u Rusiji snagama tzv. svetske zavere. U tom periodu se naročito insistiralo na mitu o Rusiji kao "večitom savezniku", oživljena je mitologizovana ideja o potrebi ujedinjavanja slovenskih naroda, o ulozi Srbije kao poslednjem odbrambenom zidu u pohodu zapada prema Rusiji i sl. Ove ideje su bile aktuelne kako u Srbiji, tako i u nekim tradicionalistički nastrojenim intelektualnim krugovima u Rusiji.

Činjenice su, međutim, bile drugačije. Imajući u vidu promenjene okolnosti u Evropi i u novoj strukturi međunarodne zajednice, kao i nastojanja da se na unutrašnjem planu identifikuje sopstveni put razvoja, Rusija se udaljavala od Balkana. Shodno orijentaciji na zajedničko delovanje sa zapadnoevropskim zemljama i SAD, proizašao je i sadržaj ruskog obraćanja balkanskim zemljama, odnosno, stranama u sukobu: u tom periodu se insistira na poštovanju principa OEBS-a, na suprotstavljanju agresivnom nacionalizmu, kao i na poštovanju ljudskih

8

prava, što ukazuje na spremnost da se prihvati zapadnoevropska teza o jugoslovenskom konfliktu kao izazovu evropskom pravnom poretku, pravima čoveka, stabilnosti i miru na kontinentu. U skladu sa političkim podelama i sukobima mišljenja koji su postojali početkom 90-ih godina, bilo je pokušaja sa ruske strane da se nešto samostalno učini na planu regulisanja sukoba u SFR Jugoslaviji. Ti pokušaji su, međutim, bili uglavnom bezuspešni i, učešćem sovjetske delegacije na pregovorima u Hagu, oktobra 1991. godine, i prihvatanjem Haške deklaracije o stanju u Jugoslaviji, razlaz između Rusije i Srbije postao je još veći. Ipak, na menjanje retorike u odnosu na jugoslovenske sukobe, pored unutrašnjih pritisaka, značajnu ulogu je imalo i povećavanje taktičkih različitosti među zapadnim partnerima. To je dovelo do stihijne "podele rada", po kojoj se svako od partnera pozabavio sopstvenim klijentom u zoni konflikta: EU je u osnovi pokrivala Hrvatsku; SAD su iskazivale naklonost i davale podršku Bošnjacima-Muslimanima, dok je Rusiji ostala uloga "advokata srpskih interesa".8

Posle parlamentarnih i predsedničkih izbora 1993. godine, na ruskoj političkoj sceni došlo je do jasnije polarizacije političkih snaga i do snaženja tzv. patriotske struje (grupe u kojoj su se pored nacionalno opredeljenih partija našle i komunistička partija i razne tradicionalističke organizacije), koja je zahtevala da Rusija preuzme veću inicijativu oko regulisanja konflikta u SR Jugoslaviji. Ali i tada kada je pokušavala da nešto samostalno uradi na tom planu, Rusija je suštinski nastupala zajedno sa zapadnoevropskim partnerima: i onda kada se činilo da im protivreči, njena uloga je ostajala na nivou pomoći državama-članicama Kontakt grupe, čiji je i sama bila aktivni član. Zbog toga je ruska politika prema sukobima na prostoru bivše Jugoslavije najčešće bila kontradiktorna: u svom deklarativnom domenu bila je različita od same suštine, koja se sastojala u podržavanju principa izbalansiranosti i distanciranja od svih strana u sukobu. Zbog toga je učešće Rusije u mirovnom procesu oko Bosne i Hercegovine, čak i pored nesumnjivo snažne diplomatske aktivnosti, bilo skromno, a stvarni uticaj na tok događaja u zoni konflikta i karakter regulisanja - izveden iz potreba i ciljeva partnera. I u situacijama najenergičnijeg izražavanja nezadovoljstva potezima zapadnih država, kao u slučaju bombardovanja srpskih položaja od strane NATO u jesen 1995. godine, Rusija nije imala realnih mogućnosti da utiče, i nije odlučila da ide dalje od pristojne osude zapadnoevropskih stavova i poteza. Pored svih pretenzija na samostalnu ulogu u sferi posebnih interesa i zoni tradicionalnih uticaja Rusije, ona nije imala osnovne stimulanse za aktivnije mešanje u jugoslovenskoj krizi, ali, što je još značajnije, nije više imala ni objektivnih mogućnosti. Na taj način je ruska politika u periodu do 1995. godine, odnosno sve do Dejtonskog sporazuma, direktno, a zatim posredno, prodemonstrirala periferni karakter ruskih interesa na prostoru bivše Jugoslavije.

5. Rusija i kosovska kriza

Prisustvo Rusije na Balkanu u savremenom trenutku najpre je vezano za njenu ulogu u vezi sa kriznim žarištima na prostoru bivše i sadašnje Jugoslavije. Zbog toga je, za analizu ruske strategije prema Balkanu, posebno značajno da se

8 Россия на Балканах, Московский Центр Карнеги/Carnegie Endowment International Peace, Москва, 1996., с. 9-12.

9

uzmu u obzir one činjenice koje se mogu smatrati vanrednim. Otuda se može reći da su baš vanredni uslovi, odnosno uslovi rata opredeljivali taktiku ruskog odnosa prema događajima u regionu. U tom kontekstu se uloga Rusije prema jugoslovenskim sukobima mora posmatrati kroz prizmu traganja za načinima izlaska iz krize, a tek potom iz ugla dugoročnih interesa da definiše strategiju odnosa prema Balkanu u celini i SR Jugoslaviji pojedinačno.

Ako se pođe od ovakve postavke, ne iznenađuje ćčinjenica da u Rusiji među različitim političkim snagama i idejnim pravcima postoji consensus o tome da je neophodna solidarnost Rusije sa Jugoslavijom u vezi sa krizom na Kosovu. U ruskoj politici postoje neke determinante koje karakterišu sadržaj te politike.

Prvo, u političkim krugovima je procenjeno da se jugoslovenska, odnosno srpska strana u ovom konfliktu zalaže za pravedniju stvar nego albanska strana.

Drugo, da je nepravedan, pristrasan i nekonstruktivan antijugoslovenski pristup zapadnih zemalja.

Treće, da je bombardovanje Kosova i SR Jugoslavije protivno normama međunarodnog prava i principima iz Povelje UN, te da ne može predstavljati prihvatljivu tehnologiju za rešavanje etnopolitičkih konflikata.

Četvrto, u skladu s takvim pristupom, Rusija je sve vreme nastojala da neutrališe jednostrani pristup zapadnih zemalja i SAD, da oslabi pritisak na Beograd i da ponovo uspostavi politički dijalog umesto rata.

Peto, iako je u mnogo slučajeva zauzimala poziciju suprotnu od pozicije zapada, a pre svega suprotnu od stavova SAD, ruska diplomatija nije rizikovala da joj se oštro suprotstavi: ona je pokušavala da utiče na karakter i sadržaj odluka koje su donošene u okviru Kontakt grupe, ali nije pokušavala da ih blokira. Štaviše, u krajnjem ishodu je prihvatala rešenja koja su bila zajednički formulisana.

Jedan od najvažnijih elemenata koji su uticali na karakter ruskog odnosa prema kosovskoj krizi tiče se ograničenih političkih, ekonomskih i vojnih resursa. U uslovima oštre ekonomske i finansijske krize, koja preti da izazove socijalno-političke nemire, osnovni spoljnopolitički problem Rusije jeste kako da uspostavi i održi finansijske odnose sa međunarodnim i zapadnoevropskim kreditorima. Zbog toga Rusija nije bila spremna da pravi veće kompromise u okviru Kontakt grupe ili u okviru nekih drugih organizacionih oblika komunikacije sa Zapadom, kada su formulisane odluke od posebnog značaja za ponašanje međunarodne zajednice prema sukobu na Kosovu. Najkarakterističniji primer takvog ponašanja je vezan za odluku o bombardovanju jugoslovenskih vojnih objekata posle neuspelih pregovora u Rambujeu, odnosno Parizu februara i marta 1999. godine. Rusija je oštro osudila bombardovanje NATO i, zajedno sa Kinom, predložila donošenje rezolucije kojom bi se zaustavila dalja eskalacija ratnih dejstava, ali njene ideje nisu dobile podršku ostalih stalnih i nestalnih članica Saveta bezbednosti, a Rusija se, sa svoje strane, nije energičnije zalagala za dalju realizaciju predloga. Iako je tokom intervencije Alijanse u SR Jugoslaviji preduzimala niz ozbiljnih diplomatskih koraka, kao što je povlačenje svog predstavnika iz NATO sedišta u Briselu, Rusija i ovoga puta nije otišla dalje od retorike i diplomatije. Štaviše, zajedno sa drugim zemljama prihvatila je učešće u mirovnim snagama UN pod pokroviteljstvom NATO na Kosovu.

Neki analitičari ovih događaja skloni su tezi da Rusija nije iskoristila pruženu joj šansu da učvrsti i proširi svoje prisustvo na Balkanu uz pomoć jugoslovenskih sukoba. Za ovakvu tezu ne postoji, međutim, dovoljno valjanih argumenata. Naime,

10

ukoliko se pođe od činjenica da se savremena Rusija opredelila za sasvim drugačiji put razvoja od savremene Jugoslavije, i ako se tome doda jedna potpuno realna, na pragmatizmu zasnovana spoljna politika, onda je jasno da se Rusija danas nalazi mnogo dalje od SR Jugoslavije, odnosno od Srbije, nego što je to bilo u nekim razdobljima iz prošlosti. Režim u Srbiji, sa autističkom spoljnom politikom, režim koji negira novi odnos snaga u svetu i novi kvalitet u odnosima između država u Evropi, za rusko rukovodstvo danas predstavlja više smetnju nego pouzdanu kopču sa strategijom vezivanja za Balkan. Ponašanje Rusije u kosovskom konfliktu biće još razumljivije ako se uzme u obzir činjenica da su ostale balkanske zemlje veoma rezervisane u pogledu proširenja saradnje sa Rusijom, što zbog iskustava iz bliže, što iz dalje prošlosti, ali i zbog nemogućnosti da im Rusija adekvatno pomogne u razvoju. Sve to, međutim, ne znači da Rusija nema interesa da ostane na Balkanu kao faktor uticaja. Zbog toga, svesna nove situacije, Rusija trasira teren u kome bi bila tretirana kao jedna od ravnopravnih i nezaobilaznih zemalja bez kojih se balkanske tragedije ne mogu rešavati.

5. Reagovanje Rusije na intervenciju NATO

Vojna intervencija NATO u SRJ, izvedena sa ciljem regulisanja regionalnog međuetničkog konflikta, prva na evropskom tlu posle 50 godina postojanja ove Alijanse, pokazala se kao dvostruka opasnost za ruske strateške interese. Ruska vladajuća elita, ali i javno mnjenje, strahovali su od povratne reakcije ove intervencije na unutrašnju nestabilnost zemlje, ali i zbog bezbednosti spoljašnjih granica. Još od rata u Bosni i Hercegovini u ruskim političkim i vojnim krugovima postoji veliki strah da separatistički pokreti na Balkanu ne postanu uzor sličnim (a i mogućim) tendencijama unutar ruske države. Rusija je svesno oblikovala odnos prema sukobu na Kosovu ističući u prvi plan sve negativne posledice delovanja albanskog separatizma, a svesno prikrivajući delovanje srpskih snaga. Ovakav pristup će, kako će se videti, veoma brzo nakon potpisivanja mira u Kumanovu, juna 1999. godine, i zaustavljanja rata na prostoru SR Jugoslavije, postati neposredna inspiracija za "okončanje" sukoba sa separatistima u Čečeniji.

Druga opasnost po rusku nacionalnu bezbednost, prema mišljenju oficijelnih krugova, sastojala se u stalnom strahu da bi Kosovo moglo postati model za slične akcije na teritoriji Rusije ili u onim susednim zemljama koje su od posebnog interesa za Rusiju. Reakcije nekih ruskih suseda jasno govore o uticaju kosovske krize na stanje odnosa u regionu:

- Gruzija i Azarbejdžan su, recimo, tražili intervenciju NATO na Kosovu radi regulisanja stanja u toj pokrajini. Ove dve zemlje su, zajedno sa Ukrajinom, dvanaestog dana napada na SRJ održale zajedničke vojne vežbe uz podršku SAD, ali ovoga puta bez Rusije (prvi put posle raspada sovjetske države);

- rat na Kosovu je aktivirao tenzije između Jermenije i Azarbejdžana;- Rusi su u aprilu, dakle za vreme trajanja rata na Kosovu, preneli u

Jermeniju taktičke konvencionalne rakete SS 300 i 8 borbenih aviona MIG 29;- Azarbejdžan je bio prva zemlja Zajednice Nezavisnih Država koja je

volonterski ponudila svoje mirovne snage za Kosovo. Sa izuzetkom Belorusije i Tadžikistana, sve zemlje ZND su dale podršku NATO udarima na SRJ ili se, u najboljem slučaju, nisu suprotstavljale;

11

- Grupa GUAM - Gruzija, Ukrajina, Azarbejdžan i Moldavija - dobila je veliku podršku od Vašingtonskog samita NATO za svoje napore ka ekonomskoj saradnji, što je Rusija shvatila kao izazov njenim nastojanjima da uspostavi kolektivni sistem bezbednosti u okviru Zajednice Nezavisnih Država.9

Kao reakcija na intervenciju NATO, Duma je 25. marta 1999. godine odbila da ratifikuje Ugovor START 2, čije stupanje na snagu je od većeg značaja za Rusiju nego za SAD, jer je Rusija ta koja veoma zaostaje u procesu tehničke inovacije oružja. Čini se, ipak, da se u ovom slučaju, kao i u mnogim drugim slučajevima, radilo o taktičkom potezu, jer je Sporazum potpisan samo nepunih godinu dana kasnije, a već su započeti razgovori o detaljima sporazuma START 3, koji se tiče smanjenja nuklearnog potencijala, i prilagođavanja Ugovora o antibalističkim raketama. Tokom februara 2000. godine generalni sekretar NATO lord Džordž Robertson je istakao da zvanično započinje nova etapa u odnosima Rusija-NATO. Evidentno je da Rusija nastoji da izdejstvuje što povoljniju poziciju u sistemu kolektivne bezbednosti u Evropi, kao i u evroatlantskoj strategiji Alijanse.

Kosovska kriza je uticala i na obnavljanje vojnih veza Rusije sa nekim zemljama ZND. Pre otpočinjanja rata na Kosovu, Ugovor o vojnim pitanjima sa zemljama Zajednice je bio u dubokoj krizi, s obzirom da su Gruzija, Azarbejdžan i Uzbekistan uporno odbijale da u njemu učestvuju. Zbog toga se činilo da će vojni aspekt odnosa Rusije sa zemljama ZND doživeti fijasko. Kosovska kriza je, međutim, dovela do zajedničke vojne vežbe Rusije, Jermenije, Kazahstana, Kirgizije i Tadžikistana, koja je održana 2. aprila 1999. godine. Intervencija NATO u SRJ je, isto tako, uticala na ubrzanje potpisivanja Ugovora o Savezu Rusije i Belorusije, dok se rat u Čečeniji može smatrati najdirektnijim odrazom kosovskog scenarija.

Za vreme trajanja akcije NATO na Kosovu otvoreno je i pitanje o mogućem priključenju SR Jugoslavije Savezu Rusije i Belorusije (Savezna skupština je čak donela takvu odluku, u aprilu 1999. godine). Ova ideja, međutim, nije naišla na značajniji odjek u ruskim političkim krugovima, osim u delu komunistički i tradicionalno nastrojene elite.

U vezi s kosovskom krizom u Rusiji su se mogla identifikovati tri pravca delovanja: prvi, koji je značio prihvatanje politike Zapada prema kosovskim događajima i spremnost da se suprotstavi posledicama te akcije; drugi se odnosio na zaustavljanje dramatičnog kolapsa u odnosima sa Zapadom; i, treći je bio usmeren na borbu za stvaranje prostora za značajniju ulogu Rusije u procesu regulisanja regionalnih konflikata.

1. Zvanični stav Rusije prema akcijama NATO bio je veoma tvrd i energičan, kako u pogledu retorike, tako i u akcijama vlade (opoziv ruskog predstavnika iz sedišta NATO imao je upravo takav efekat).

U svetlu kosovskih događaja Rusija je objavila da vrši preispitivanje mnogih segmenata politike nacionalne bezbednosti i spoljne poltike. Među najznačajnijim aspektima su bili sledeći: povećanje vojnih rashoda (što se već u startu moglo smatrati samo retorikom, s obzirom na ekonomsko stanje u zemlji); koncentracija pažnje na razvoj najnaprednije vojne tehnologije (čak i vojno korišćenje kosmosa, što je ravno propagandi, jer je danas upotreba kosmosa preskupa i za tako moćne zemlje kakve su Sjedinjene Američke Države); povećanje uloge nuklearnog oružja

9 Antonenko, O., "Russia, NATO and European Security after Kosovo", Survival, No. 41-44, Winter 1999-2000., pp. 124-144.

12

(posebno taktičkog) kao sredstva kojim bi se kompenzovao primat NATO u konvencionalnom naoružanju (upotreba nuklearnog oružja danas je, međutim, samo stvar propagande, jer je nezamisliva bez obostranog uništenja); moguće razmeštanje nukleranog oružja u Belorusiji i Kalinjingradskoj oblasti; unošenje korektiva u vojnu doktrinu koji se tiču osnovnih elemenata pretnji nacionalnoj bezbednosti (kao što su faktori spoljašnje prirode i međunarodni terorizam).

O gore navedenim temama se u ruskom društvu i ranije govorilo, ali im je zahvaljujući kosovskom slučaju porasla aktuelnost. Aktueliziranje ovih tema s vremena na vreme odgovara onim političkim krugovima u ruskom društvu koji insistiraju na manjem vezivanju za zapadnoevropske institucije i koji se protive širenju NATO na Istok; odgovara, međutim, i zvaničnoj vladajućoj eliti, jer njima podstiče značaj Rusije u međunarodnim odnosima, ali jača i sopstveni politički kredibilitet brigom o nacionalnim interesima.

2. Najvažniji zadatak ruskih vladajućih krugova (bez obzira na njihovo ideološko opredeljenje) tokom kosovske krize sastojao se u borbi da ne dođe do otvorenije konfrontacije sa Zapadom. Generalno negativan odnos prema NATO, a posebno prema SAD, bio je nivelisan forsiranjem bilateralnih odnosa sa zapadnoevropskim zemljama. U tom kontekstu Rusija se nije mnogo protivila pojedinim odlukama i akcijama Evropske unije (sa izuzetkom zabrane izvoza energije u SRJ).

3. Čini se, ipak, da je kosovska kriza najviše koristi donela Rusiji na međunarodnom planu. Naime, do kosovske krize uticaj Rusije na regulisanje regionalnih konflikata u svetu bio je beznačajan; sa kosovskim zbivanjima Rusija je stekla status zemlje koja mora biti konsultovana oko načina sukoba u pojedinim delovima sveta. Kompromis koji je postignut potpisivanjem Deklaracije iz Istambula, novembra 1999. godine, doveo je do većeg stepena ravnoteže i saglasnosti u odnosima između Rusije, NATO i SAD. To je za posledicu imalo neshvatljivo tolerantan odnos zapadnih zemalja prema ratu u Čečeniji, njihovu spremnost da pomognu Rusiji u ekonomskom oporavku, a, sa ruske strane - potpisivanje Ugovora START 2 i zajedničko delovanje u okviru Kontakt grupe oko regulisanja civilnih pitanja na Kosovu.

Rusija se, dakle, u predahu događaja na i oko Kosova, konsolidovala na unutrašnjem planu: izabrana je nova Duma u kojoj su konačno pobedile proreformski orijentisane snage; izabran je novi predsednik države, koji predstavlja najistaknutiju figuru nove orijentacije na unutrašnjem i pragmatične orijentacije na međunarodnom planu. Rusija se konsoliduje i stabilizuje, što nagoveštava mogućnost nove uloge u regionu i u međunarodnoj zajednici

Navedeni primeri potvrđuju tezu da je Rusija veoma oprezna kada se radi o potencijalnim pretnjama njenoj nacionalnoj bezbednosti, ili o narušavanju bezbednosti njenog najbližeg okruženja, te da iz perspektive zaštite nacionalnih interesa kreira i svoje spoljnopolitičko ponašanje. Zbog toga je i došlo do ubrzanog rada na formulisanju nove koncepcije nacionalne bezbednosti i nove vojne doktrine kao odgovora na promenjeno stanje u međunarodnim odnosima.

6. Osnovni elementi nove Koncepcije nacionalne bezbednosti i nove Vojne doktrine

13

Osnovna poenta nove Koncepcije nacionalne bezbednosti sadržana je u potrebi očuvanja bezbednosti zemlje, koja podrazumeva političku, ekonomsku, socijalnu, vojnu, kulturnu, konfesionalnu stabilnost. Da bi ostvarila stabilnost, zemlja mora biti ekonomski mnogo jača nego što je danas, jer ekonomska nestabilnost predstavlja i najozbiljniji izvor opasnosti po nacionalnu bezbednost Rusije. Kriminalizacija društva, kao posledica nezakonito sprovedene privatizacije, proizvela je dubok jaz između veoma malog procenta bogatih i mase siromašnih, što predstavlja permanentnu pretnju političkoj stabilnosti. Zbog toga se posebno podvlači nova uloga države u zakonskom regulisanju razvoja, a u skladu sa postojećim Ustavom zemlje. Poseban akcenat je stavljen na spoljašnje pretnje kao faktor destabilizacije zemlje i narušavanja teritorijalnog integriteta. U ovoj formulaciji sadržan je strah od širenja međunarodnog terorizma na teritoriju Rusije, sa kojim se u ruskom političkom rečniku tek odnedavno manipuliše. Ovi strahovi su tesno povezani sa širenjem NATO na Istok i njegovim približavanjem ruskim granicama, odnosno, granicama koje imaju poseban strateški značaj za rusku državu.

Osnovne pretnje za bezbednost zemlje koje mogu doći spolja su sledeće:- moguća intervencija i mešanje u unutrašnje stvari Ruske Federacije;- pokušaj da se ignorišu ili naruše ruski interesi u sistemu međunarodne

bezbednosti kako bi se onemogućilo nastojanje Rusije da postane jedan od centara moći u multipolarnom svetu;

- namerno slabljenje uticaja i zaobilaženje uloge UN i OEBS;- vojne aktivnosti bez prethodnog odobrenja Saveta bezbednosti UN;- ignorisanje međunarodnih sporazuma o kontroli naoružanja; - spoljna podrška ekstremističkim nacionalno-etničkim i religioznim

ekstremističkim pokretima;- pojačana koncentracija vojnih snaga blizu granica Rusije i njenih

saveznika, čime se ugrožava uspostavljena ravnoteža snaga;- formiranje, obuka i logističko pomaganje različitih paravojnih grupa koje bi

imale cilj da rade na teritoriji Rusije i njenih saveznika;- dezinformisanje i propaganda protiv Rusije i njenih saveznika;- međunarodni terorizam.

Svesna svoje trenutne i na duži rok konstante ekonomske nemoći da se brže razvija, odnosno da ulaže u razvoj odbrambenog naoružanja, ruska politička elita se očigledno opredelila za odbrambenu strategiju očuvanja stabilnosti zemlje, kako u okviru unutrašnje teritorije, tako i svojih spoljašnjih granica i svog prestiža u nekim zemljama regiona. Da bi postigla takav razvoj, Rusija mora imati mir u svom okruženju; a da bi ga postigla mora imati dobre odnose sa zapadnim zemljama i SAD, kao i dobre odnose sa najvećim zemljama azijskog i tihookeanskog regiona. Zbog toga je pragmatizam u kreiranju strategije i vođenju spoljne politike postao determinanta ruskog nacionalnog interesa.

U skladu sa ekonomskim limitima formulisana je i nova vojna doktrina. U njoj je predviđeno da će se nastaviti sa redukcijom vojnih snaga: za 2000. godinu je planirano smanjenje broja aktivnih vojnika za 40.000, mada su procene da će ta cifra biti mnogo veća. To bi trebalo da znači da bi se Rusija u eventualnom napadu na nju našla u veoma teškoj situaciji, a ako se tome doda njena značajna tehnološka zaostalost u naoružanju u odnosu na SAD, onda se jasnije može

14

razumeti zbog čega se u novoj vojnoj doktrini ističe značaj posedovanja i eventualne upotrebe nuklearnog oružja kao argumenta u konfliktnoj komunikaciji sa NATO, odnosno, SAD (ali se podvlači, samo "ukoliko bi se iscrpla sva politička i diplomatska sredstva"). S tim u vezi Savet za nacionalnu bezbednost Rusije je 29. aprila 1999. godine doneo odluku da se produži vek interkontinentalnim balističkim raketama SS-20 za još dve godine, da se rakete 8 DELTA 3, koje su bile predviđene za demontiranje 2000. godine, zadrže bar do 2003, a da se od Ukrajine kupe teški bombarderi TU-95MS i TU-168, te da se opreme krstarećim raketama. Ovaj potez je bio direktno vezan za kosovsku krizu, jer je i NATO koristio na isti način svoje rakete slične namene i moći.

Novom Koncepcijom nacionalne bezbednosti i Vojnom doktrinom Rusija je priznala da se nalazi u stanju značajne zaostalosti za razvijenim zemljama Zapada, da bez ekonomske pomoći svetskih finansijskih institucija ne može da nastavi kurs reformisanja društva, da zbog toga ima veoma velike latentne probleme kao što su socijalni, međunacionalni, obrazovni i drugi, koji mogu opasno ugroziti njenu teritorijalnu celovitost. Ukazano je i na međunarodne opasnosti koje mogu biti kobne po njenu nacionalnu bezbednost. Rusija je opomenula svoje zapadne partnere da bi trebalo da imaju vremena i strpljenja sa njenim sporim i teškim pomeranjima prema novim vrednostima.

6. Zaključak

Rusija se, dakle, posle kosovskih događaja konsoliduje i stabilizuje, što nagoveštava mogućnost nove uloge ove zemlje u regionu i u međunarodnoj zajednici. Već deset godina Rusija kontinuirano pokušava da dovede u red svoju ekonomsku i političku situaciju, vezujući se za neka rešenja tržišnih privreda i višepartisjkih parlamentarnih demokratija. Takva orijentacija je udaljava od onih zemalja, kao što je recimo SR Jugoslavija, koje po svaku cenu nastoje da ostanu "samosvojne" u svojoj orijentaciji prema prošlosti. Ideološki, ako se danas uopšte može govoriti o ideologiji, u Rusiji je dominantna svojevrsna tehnokratska orijentacija, te zbog toga veze sa takvim sistemima mogu imati za nju više smetnji nego koristi u ostvarivanju bitnijeg uticaja na region.

Pragmatizam, koji podrazumeva svest o izmenjenim okolnostima u međunarodnoj zajednici i promenjenom odnosu snaga, kontinuirano utiče na definisanje uloge Rusije u međunarodnim okvirima. Rusija je postala jedan od ravnopravnih članova najrazvijenijih zemalja sveta koje utiču na formulisanje sadržaja međunarodnih odnosa. Ova zemlja se u događajima na Balkanu izborila za status nezaobilaznog činioca u regulisanju regionalnih konflikata. Ono što danas predstavlja osnovu spoljnopolitičke strategije jeste osvajanje mesta ravnopravnog partnera u oblikovanju i rešavanju svetskih pitanja. Da bi to postigla Rusija insistira na obezbeđenju uslova za miran unutrašnji razvoj.

U tom kontekstu Balkan za Rusiju predstavlja deo njene evropske politike i deo strategije odnosa prema regionu Sredozemlja. Rusija, dakle, želi da ostane na Balkanu, u novim okolnostima i na novim osnovama, na osnovama uzajamnog interesa (ekonomskog, tehnološkog, političkog, pa i vojnog) i kao ravnopravni partner sa drugim zemljama koje imaju interesa da budu prisustne na Balkanu. Ponašanje ove zemlje tokom sukoba na prostoru prethodne i sadašnje Jugoslavije

15

potvrđuju ovakvu orijentaciju. Zbog toga je Rusija u ovom periodu manje koristila mitove iz prošlosti kao inspiraciju za ostvarivanje svoje uloge u ovom delu Evrope u budućnosti.

16

Olga Popović-Obradović

Ideja i praksa ustavnosti u Srbiji 1869-1914:između liberalne i "narodne" države

I

Prvobitna artikulacija političkih i državnopravnih programa i njihov sukob (do 1883)

Prve liberalne političke i državnopravne ideje pojavile su se u Srbiji prilično rano, već sredinom prošlog veka. Relativno bogata pravno-politička prevodilačka književnost, u kojoj je liberalna doktrina zauzimala značajno mesto, bila je prvi izraz buđenja interesa za evropske političke institucije. Malobrojna intelektualna javnost Srbije je već 1844. godine bila u mogućnosti da se na maternjem jeziku upozna s Monteskjeovim idejama iznetim u Duhu zakona, a tokom druge polovine XIX veka i s većinom drugih relevantnih pisaca o modernoj evropskoj ustavnosti: Tokviljom, Konstanom, Milom, Bedžhotom, Blunčlijem, Jelinekom.

U isto vreme, sredinom 50-tih, pojavila se i jedna malobrojna grupa ljudi koji su u javnom životu nastupali s pozicija modernih evropskih ideja o individualnoj i nacionalnoj slobodi. To su bili pojedinci koji su bili intelektualno formirani na zapadnoevropskim univerzitetima, na kojima su školovani kao stipendisti srpske države, i koji su se u svoju zemlju vratili s velikim reformatorskim, a ubrzo i praktično-političkim ambicijama. Iz kruga studenata beogradskog Liceja, najviše pod uticajem profesora Dimitrija Matića, ali i Đorđa Cenića i Koste Cukića, formirala se poznata svetoandrejska liberalna grupa, koja će se upustiti u političku borbu protiv ustavobraniteljskog režima i na Svetoandrejskoj skupštini, 1858, u znatnoj meri doprineti njegovom okončanju. Doduše, njihov osnovni praktično politički cilj - prenos vlasti s Državnog saveta, kao činovničkog tela, na skupštinu, odnosno, uvođenje predstavničkog sistema vlasti - neće se ostvariti, ali se svetoandrejski liberali, uprkos tome, mogu smatrati rodonačelnicima srbijanskog liberalizma, između ostalog i stoga što su u osnovnim crtama sadržinski odredili glavne, politički dominantne tokove kojima će se kretati recepcija liberalne političke ideologije u Srbiji.

Utemeljivači srpskog liberalizma bili su, koliko pod uticajem liberalne ideologije, toliko i pod uticajem revolucionarnog demokratizma, kojim je evropski kontinent bio inspirisan iz Francuske. Zahtev za individualnim slobodama i podelom vlasti, oni su povezivali s idejom o narodnom suverenitetu. Najuticajniji pripadnik svetoandrejske liberalne grupe, Jevrem Grujić, zalagao se za skupštinu izabranu opštim pravom glasa, koja ima pravo da bira i smenjuje monarha, kao i da samostalno donosi najviše zakone u državi. Slične ustavne koncepcije, u kojima centralno mesto zauzima ideja o suverenoj vlasti narodne skupštine, razvijaće deset

17

godina kasnije i jedan od najznačajnijih liberalnih ideologa u Srbiji XIX veka, Vladimir Jovanović.

Prihvatanje načela narodne suverenosti stajalo je u vezi s jednim bitnim obeležjem izvornog srpskog liberalizma - a to je jak nacionalni zanos njegovih tvoraca. Svetoandrejski liberali bili su vođeni iskrenom verom u demokratsku suštinu srpskog naroda i njegovu državotvornost, onosno predodređenost za pijemontsku ulogu - verom koju su oni crpli iz idealizovane predstave o prošlosti svog naroda. Oslonac su tražili u tradicionalnim ustanovama, pre svega u skupštini. Ta njihova vera bila je prirodni osnov za prihvatanje načela narodne suverenosti i liberali su ga prihvatili kao polazni princip u organizaciji vlasti, razumevši ga kao suverenu vlast narodne skupštine. Tako su oni, rukovođeni istovremeno liberalnim načelima o individualnim slobodama i podeli vlasti, s jedne, i radikalno demokratskim načelom o suverenoj vlasti narodne skupštine, s druge strane, došli do gledišta o ustavnom uređenju koja su bila nedovoljno koherentna, iako nesumnjivo i liberalna i demokratska.10 Vreme će pokazati da je ideja o suverenoj vlasti skupštine, utemeljena u izvornom srpskom liberalizmu, pustila jake korene i bitno obeležila tradiciju srpske ustavnosti. Svoj institucionalni izraz ta ideja je dobila u ustanovi velike narodne skupštine kojoj se priznaje ustavotvorna vlast. Ocenjujući je kao izraz revolucionarnog načela, Slobodan Jovanović, koji je velikoj skupštini posvetio posebnu raspravu, 1900. godine je zaključio: "Ako bi se pokazalo da mi ipak bez take jedne skupštine ne možemo biti, to bi samo značilo da našem političkom životu još oskudeva sređenosti, i da ustavne reforme kod nas nisu reforme, već revolucije". 11 Tri godine nakon toga, prevratom od 29. maja 1903, ideja narodnog predstavništva kao suverene vlasti biće istaknuta kao vrhovni politički i državnopravni princip i revolucija kao način političke promene odneće punu pobedu nad idejom reformi.

Između prvobitne artikulacije liberalnih ideja o državi i uvođenja prvih modernih političkih institucija proteklo je svega nešto više od dve decenije. Krajem sedme decenije prošlog veka, svetoandrejski liberali su se okrenuli dvoru, odnosno pokušaju da uplivom na njegovu politiku i u saradnji s njim otvore put uvođenju modernih političkih institucija u Srbiju. To će, naravno, odvesti radikalnom umeravanju izvornih doktrinarnih stavova - dvojica vodećih svetoandrejskih ideologa, Jevrem Grujić i Vladimir Jovanović, prihvatiće čak i ministarske položaje - ali će, zauzvrat, doneti prve plodove u praktičnom političkom životu. Smrću kneza Mihaila i dolaskom na presto, tada još maloletnog, kneza Milana Obrenovića nastupa prekretnica u procesu izgradnje moderne države u Srbiji. Pod namesničkim režimom, na čijem se čelu našao budući šef Liberalne stranke, Jovan Ristić, Srbija je 1869. prvi put dobila ustav kojim je uspostavljen predstavnički sistem, uz veoma široko pravo glasa, usvojeno načelo podele vlasti i priznata osnovna lična i politička prava građana. Iako su ove institucije bile regulisane na prilično restriktivan način - članove skupštine činili su ne samo narodni poslanici nego i oni koje je knez postavljao, monarh je imao prevagu nad skupštinom, a lična i politička prava ostala su bez dovoljnih ustavnih garantija - Namesnički ustav je imao revolucionarni značaj 10O liberalnoj politi~koj ideji u Srbiji do po~etka 70-ih godina XIX veka, v. Milan Suboti}, Sricanje slobode, Gradina-Ni{, 1992. 11Slobodan Jovanovi}, Velika narodna skup{tina. Studija o ustavotvornoj vlasti, Beograd 1900, (dalje: Velika narodna skup{tina), str. 62-68. Jovanovi} navodi da su ovu ustanovu, od evropskih monarhija, pored Srbije, poznavale jo{ samo Bugarska i Gr~ka.

18

sa stanovišta političke modernizacije Srbije. Njime je po prvi put institucionalizovano masovno učešće naroda u političkom životu, čime su stvoreni uslovi za artikulaciju javnog mnjenja i međusobno sučeljavanje i nadmetanje različitih političkih ideja i programa. Pod tim ustavom je, 1881, donet jedan od najliberalnijih zakona o štampi, kao i zakon o slobodi udruživanja, nakon čega su, iste godine, formalno osnovane tri srpske političke stranke koje će odrediti istoriju moderne srpske ustavnosti, i kao ideje i kao prakse - Liberalna, Napredna i Radikalna stranka. Ukratko, sa Ustavom od 1869. u Srbiji je započet izrazito dinamičan proces političke modernizacije.

Od svih srpskih ustava, Namesnički je bio najdugotrajniji - sa prekidima, on je bio u primeni 26 godina. Ali, u isto vreme, on je bio i najviše osporavan ustav u srpskoj istoriji. Njegov vek, od početka do kraja, obeležen je borbom za njegovu reviziju. U toj borbi, nova politička elita, tražeći podršku u glasovima birača, velikom brzinom se programski profilisala i diferencirala. Kroz razne ustavne nacrte, partijske programe, skupštinske rasprave, u štampi i drugim publikacijama, ona je uobličila sveobuhvatne političke projekte mlade srpske države - koja od 1878. dobija međunarodno priznatu nezavisnost i teritorijalno proširenje, a od 1882. godine postaje Kraljevina. Ono što je te projekte suštinski obeležavalo to je bila njihova duboka neusaglašenost oko temeljnih, strateških pitanja razvitka srpskog društva i države. Vidljiva već prvih godina ustavnog života, ona je izbila svom žestinom početkom 80-ih, kada je zakon dozvolio političko organizovanje, i kada je započeo žestok parlamentarni, ali i vanparlamentarni sukob između dveju već jasno definisanih, fundamentalno različitih društvenih i političkh ideologija, kao i na njima zasnovanih strateških političkih projekata. To su istovremeno one ideologije i projekti koji će, nekada u otvorenom, a nekada u latentnom sukobu, ostati trajno obeležje srpske ustavne istorije u XIX i XX veku.

Osnovna linija podele bila je odnos prema Zapadu, kao kulturno-civilizacijskom modelu u najširem smislu - kako u pogledu pitanja modernizacije društva, tako i u pogledu razumevanja karaktera države i njenih ciljeva. Na jednoj strani, našao se projekt države koji je bio rezultat recepcije liberalnih političkih načela i ustanova, dok je na drugoj stajao koncept koji je predstavljao pokušaj njihovog zaobilaženja, pa i negiranja. Prvi je nastao u krugu socijalno marginalne, ali ipak vladajuće intelektualno-političke elite, formirane pod duhovnim i političkim uticajem Zapada. Drugi je formulisan kao njegova alternativa, pod neposrednim uticajem i od strane sledbenika narodnjačko-socijalističkih ideja Svetozara Markovića, koji su uspeli da organizuju masovni politički pokret, a ubrzo i najveću političku stranku u istoriji Srbije - Radikalnu stranku.

Najdoslednija liberalna kritika Namesničkog ustava došla je ne od strane srpskih liberala - ovi će, kao njegovi tvorci, biti poslednji koji će se priključiti pokretu za ustavnu reviziju - nego od strane tzv. mladokonzervativaca, budućih naprednjaka. Čim im je knez Milan, krajem 1873, poverio vladu, mladokonzervativci su, uz značajne korake u domenu privredne i društvene modernizacije uopšte, odmah započeli i odgovarajuću reformu političkog sistema.

S mladokonzervativcima, liberalno-reformatorske ideje u Srbiji dobile su novu sadržinu. Bez rezerve okrenuti Zapadu, znatne intelektualne snage, budući naprednjaci su sebe odredili kao političku grupaciju koju rukovodi "tvrda volja da u teženju za opšti napredak stojimo u redovima naroda jevropskih, čiju civilizaciju

19

visoko poštujemo. . . ". 12 Za razliku od liberala, oni nisu temelj savremenoj srpskoj državi tražili u srpskoj političkoj tradiciji, nego u iskustvu i tekovinama moderne Evrope u kojoj su želeli da jednoga dana vide i Srbiju. Kriterijum savremenog rešenja ustavnog pitanja ne mogu biti duh i osobine srpskog naroda, nego usklađenost društvene i državne organizacije s ostalim savremenim narodima - rezonovao je vodeći naprednjački ideolog i političar, Milan Piroćanac. 13 Za naprednjake, prvorazredni zadatak Srbije bila je unutrašnja modernizacija, čijim su nerazdvojnim delom smatrali strogu zakonitost, lične i političke slobode, kao i odgovornu vladu. Istovremeno, njihova liberalna ideologija bila je oslobođena ne samo od demokratizma shvaćenog u duhu francuske revolucionarne tradicije nego čak i od demokratskih ideja savremenog evropskog liberalizma, koji je i doktrinarno i u praksi već bio prihvatio široko, pa i opšte pravo glasa i koji je parlamentarizam razumeo kao politički sistem u kome je kruna ostala bez stvarne političke vlasti. Stoga, parlamentarna vlada u interpretaciji srpskih naprednjaka nije podrazumevala političku prevlast ili čak i svevlast skupštine, kako su to razumeli prvi srpski liberali, nego, naprotiv, aktivnu ulogu krune i poseban politički značaj viših društvenih slojeva, koji bi bio obezbeđen znatno ograničenim pravom glasa, i drugim domom zakonodavnog tela. Ovo svoje ideološko stanovište oni su, već krajem 1879, pokrećući časopis Videlo, formulisali kao svoj praktično-politički program, istovremeno zahtevajući da se u skladu s njim izvrši promena Namesničkog ustava.

Iako dosledna principima liberalne doktrine, politička ideologija naprednjaka, posebno u odnosu na izvorni srpski liberalizam, nosila je konzervativno obeležje. Naprednjaci su stoga sami svoju stranku kvalifikovali kao konzervativnu, ne nalazeći da je ta odrednica na bilo koji način u nesaglasnosti s imenom koje je stranka nosila. Za njih, naime, nije bilo sumnje da atribut naprednog u onovremenoj Srbiji, s obzirom na postojeće stanje neslobode i nerazvijene podele vlasti, zaslužuju oni koji traže zakonitost, individualne slobode i podelu vlasti i koji te vrednosti stavljaju iznad političke, a pogotovo socijalne demokratije. Ukratko, oni su bili privrženici one političke opcije po kojoj je dinamiku modernizacije Srbije trebalo upodobiti evropskom iskustvu, u kome je ideja slobodnog građanina starija od demokratije kao sistema vlasti i političkog režima. Tako su naprednjaci, već pre formalnog organizovanja, svoju stranku definisali onakvom kakva će ona ostati do kraja svog postojanja - kao stranku sasvim malobrojne liberalno-građanske intelektualne elite, s elementima konzervativnog političkog stava. U toj svojoj ideološkoj doslednosti - od koje, uprkos svim izbornim porazima, neće odustati ni onda kada, kao posle 1903, budu definitivno ostali bez podrške krune - naprednjaci će biti jedinstvena partija na političkoj sceni Srbije. Ova ideološka struja bila je socijalno gotovo sasvim neutemeljena jer je osnovni programski zahtev njenih nosilaca - ograničenje vladalačke vlasti u interesu zaštite individualnih prava i sloboda i, s tim u vezi, ustanovljenje odgovorne vlade - mogao biti privlačan samo građanstvu, a ovo je u Srbiji tada bilo tek u zametku. Štaviše, zbog svojih neprikrivenih, principijelnih

12V. Srpska napredna stranka, Beograd 1883, str. 4. 13V. Milivoje Popovi}, Poreklo i postanak Ustava od 1888, Beograd 1939, str. 62-63. Mnogo godina kasnije, 1940, Nikola Radoj~i} }e uputiti kriti~ku opasku na ra~un Stojana Novakovi}a, jednog od vodja Napredne stranke. "Niko manji nije pisao da mi iz na{e pro{losti ni{ta ne treba da preta~emo u sada{njost, nego Stojan Novakovi}, istori~ar, naro~ito pravni istori~ar", nezadovoljno je konstatovao Radoj~i{. (V. O prou~avanju staroga srpskoga prava, "Srpski knji`evni glasnik", LXI, 2/1940, str. 111)

20

rezervi prema učešću širih slojeva naroda u politici, kao i zbog forsiranja kapitalističkog razvojnog puta, a u vreme kada je seljačkom narodu u Srbiji već bila ponuđena narodnjačko-socijalistička alternativa, naprednjaci ne samo da nisu naišli na podršku širih slojeva, nego su, naprotiv, izazvali njihov dubok otpor, iz kog će se vremenom razviti neprijateljstvo i animozitet. Jednom rečju, naprednjaci i njihov obrazac modernizacije Srbije doživeće da postanu najnepopularnija pojava u političkom životu Srbije.

Početkom devete decenije prošlog veka, međutim, oni su na velika vrata ušli u politički život Srbije, jer se njihova ideologija uklopila u viziju vladalačke vlasti koju je u to vreme imao knez, odnosno, od 1882, kralj Milan. U prestonoj besedi, januara 1881, knez Milan je, govoreći o zadacima nove vlade, faktički izneo program Napredne stranke, izričito navodeći, kao jednu od neophodnih mera, promenu Namesničkog ustava u skladu s principima predstavničke vlade. To je značilo da je za ustavnu reviziju na principima klasične, liberalne ustavne monarhije pridobijena i kruna i na putu uvođenja političkih sloboda i parlamentarne vlade u Srbiji, kako je izgledalo, više nije bilo prepreka. Vlada Milana Piroćanca je bez odlaganja, još iste godine, zakonom obezbedila slobodu štampe, zbora i udruživanja, što je gotovo trenutno dovelo do obrazovanja političkih stranaka u Srbiji. Takođe, u okviru svog projekta "evropeisanja Srbije" - kakako je program i vladavinu svoje stranke ocenio Stojan Novaković14 - zakonom je uspostavljena sudska nezavisnost, opšta obaveza osnovnog školovanja, ukinuta narodna vojska i propisana obavezna služba u stajaćoj vojsci. Konačno, skupština je u sazivu za 1881. i, ponovo, u sazivu za 1882. godinu, donela odluku da se pristupi promeni Namesničkog ustava. Ovo skupštinsko rešenje potvrdio je i knez.

Povodom predstojeće ustavne reforme, Napredna stranka je, 1883, sačinila svoj ustavni nacrt, u kome su manje-više dosledno sprovedena sva klasična načela parlamentarnog sistema vlasti, među kojima neka, kao načelo autonomije predstavničkog tela, konsekventnije nego i u jednom drugom ustavnom nacrtu, odnosno ustavu Kraljevine Srbije. U pogledu ustavotvorne vlasti, naprednjački predlog je dosledan principu podele i ravnoteže vlasti: on ne priznaje ustanovu velike narodne skupštine, već ustavotvornu vlast prepušta kruni i zakonodavnom telu.

Liberalizacija političkog režima pod Namesničkim ustavom stvorila je prostor za slobodno delovanje i onim političkim snagama čija se društvena i politička ideologija nije uklapala u program liberalnih reformi vladajuće političke elite. Još od pojave Svetozara Markovića, u korpus opozicionih političkih programa u Srbiji ravnopravno je uvršten socijalizam. Izdvojivši se u okviru liberalnog udruženja "Ujedinjena omladina" kao posebna, jasno socijalistički profilisana grupa, mlađi članovi okupljeni oko Svetozara Markovića - među njima i budući šef Radikalne stranke Nikola Pašić - daleko od vlasti, sa sve više uspeha su osvajali politički prostor u Srbiji, pretvarajući se velikom brzinom u socijalistički pokret. S osnovnom idejom o preskakanju kapitalizma, a polazeći od uverenja da slovenska civilizacija ne prihvata razliku između države i društva, svojstvenu samo zapadnim narodima, Marković je - u svojoj knjizi Srbija na istoku, kao i brojnim drugim spisima - izgradio program o transformaciji srpske države u "organizovano društvo", u "narodnu" ili

14V. S. Novakovi}, Dvadeset godina ustavne politike u Srbiji 1883-1903, Beograd 1912, str. 13.

21

"socijalnu državu". Temelj takve države bile bi patrijarhalne ustanove srpskog naroda, posebno zadruga i opština, a osnovni princip organizacije samouprava. Ukratko, država bi bila "federacija opština", čiji bi osnovni cilj bio da, regulisanjem sveukupnih društvenih odnosa, ukidanjem privatne svojine i "slobodne utakmice", ostvari materijalno blagostanje naroda. 15

Razmatrajući problem političkog uređenja, Marković je definisao koncept demokratije koji je odbacivao princip političkog pluralizma i time negirao samu suštinu liberalne ideologije i liberalnog državnog poretka. On je stajao na stanovištu da u Srbiji, zbog neraslojenosti društva, nema mesta političkim partijama, pa samim tim ni parlamentarnom sistemu, čije funkcionisanje počiva na razlici i stalnoj borbi između većine i manjine. Ukoliko bi skupština u Srbiji bila izabrana slobodno i opštim pravom glasa, ona bi - rezonovao je Marković - predstavljala narod kao politički homogenu celinu i zato odgovornost vlade pred predstavničkim telom treba da bude apsolutna, jer je ona isto što i odgovornost pred narodom u celini. Princip narodne suverenosti, Marković je razumeo kao princip apsolutne narodne samouprave, što je značilo da se isključivoj nadležnosti skupštine ostavlja ne samo najviša, dakle, zakonodavna i ustavotvorna nego takođe i izvršna vlast. Načelo podele vlasti time je osporeno i konsekventno odbačeno u korist načela jedinstva vlasti, koja je sva predata u ruke skupštine.

Baštinik Markovićevih političkih ideja i neposredni nastavljač njegove političke borbe bila je Radikalna stranka, čije brojno članstvo svoju odanost Markovićevom programu neće prestati da ističe ni u XX veku. Krajem osme i početkom devete decenije XIX veka, radikalski vođi su svoju stranku jasno i nedvosmisleno definisali kao negaciju liberalnih i afirmaciju radikalno-demokratskih principa socijalističke provenijencije. Za razliku od Liberalne i Napredne stranke, koje glavnu funkciju države vide u zaštiti ličnih prava i političkih sloboda, Radikalna stranka - objašnjavao je njen ideolog Pera Todorović - stoji na stanovištu da je osnovni zadatak države socijalno-ekonomski, tj. obezbeđenje "narodnog blagostanja", a da su političke slobode samo sredstvo u funkciji toga cilja. Treba znati "šta su sredstva, a šta li je cilj", bio je eksplicitan Pera Todorović u definiciji države kao primarno socijalno-ekonomske kategorije.16 Sloboda i demokratija - pisao je jedan od teoretičara stranke, Laza Paču - suprotne su samoj suštini građanskog društva, podeljenog u klase. Što se Srbije tiče, društvo u njoj je u klasnom pogledu manje-više homogeno, što predstavlja povoljnu okolnost za neposrednu izgradnju socijalizma i to putem "udruženog rada", bio je mišljenja Paču.17 Upravo ovo poslednje, bilo je, po rečima Nikole Pašića, program Radikalne stranke. "Radikalna partija" hoće narod da sačuva "da ne usvoji pogreške zapadnog industrijskog društva, gde se stvara proleterijat i neizmerni bogatašluk, no da se industrija podigne na osnovi zadružnoj". Ona hoće da "na mesto birokratskog uređenja... potpunu samoupravu zavede. Mesto kapitalističkog narodnog gazdovanja... da se podižu radničke zadruge" - objašnjavao je Pašić ideološko i programsko stanovište radikalskog pokreta koji je on već tada nazivao partijom.18 Na političkom planu, pak, osnovni principi su narodni suverenitet ili "narodno samoopredelenje" i "potpuna 15V. o tome M. Suboti}, n. d. , posebno str. 100-104. i 174-175. 16P. Todorovi} na glavnoj skup{tini Radikalne stranke, 1882. (L. Perovi}, Srpski socijalisti 19. veka. Prilog istoriji socijalisti~ke misli, str. 122-123)17Lazar Pa~u, Gra|ansko dru{tvo i njegove dru{tveno-politi~ke partije, (pre{tampano iz "Samouprave"), Beograd 1881, str. 61, 164-166.

22

narodna samouprava".19 Ovakav program imao je i svoju spoljnopolitičku dimenziju - širenje državne teritorije i ujedinjenje svih Srba. Štaviše, ovo poslednje je isticano kao primarno, kao "nacionalni zadatak" Srbije, kome unutrašnja reforma na načelima samouprave treba da posluži kao jak mobilizatorski činilac. To je, ukratko, sadržina projekta koji Pašić naziva "narodna država". Osvojivši poslanički mandat odmah nakon sticanja državne nezavisnosti na Berlinskom kongresu, 1878. godine, on taj program iznosi u javnost i, držeći se njega, ulazi u oštru političku bitku sa tada vladajućim liberalnim političkim krugovima. 20

Program "narodne države" trebalo je da ostvari sam narod, organizovan u svoju, "narodnu" partiju, a to je bila Radikalna stranka. Po radikalima, naime, u Srbiji je postojao narod, koji je isto što i Radikalna stranka, s jedne i "vlasnici", koji "tutorišu" narod i koji su oličeni u liberalima i naprednjacima, s druge strane. "Narod je pobedio vlasnike", objavljivao je izborni trijumf svoje stranke Pašić 1882. godine predviđajući da će u predstojećoj ustavnoj reformi, u koju stranka stupa sa svojim programom, narod konačno istrgnuti vlast iz ruku "vlasničkog staleža". 21

Ove svoje poglede radikali su - znatno manje u ekonomskom nego u državno-pravnom pogledu - iskazali u glavnim crtama u stranačkom programu od 1881. i razradili u svom ustavnom nacrtu od 1883. godine. Prema Pašićevim rečima, u program Radikalne stranke unete su "sve glavnije tačke onog programa koji je pokojni Svetozar Marković pisao". 22

Kao vrhovno načelo organizacije vlasti, ustavni nacrt Radikalne stranke je usvojio suverenost naroda. Razašiljući nacrt, "kao najveću partijsku tajnu", svim sreskim partijskim odborima, Nikola Pašić je ovu činjenicu istakao kao posebno značajnu, određujući pritom suverenost naroda kao "pravo samoopredeljenja" naroda, odnosno njegovo pravo "da uskrati sve što mu nije po volji i da uvede svaku ustanovu koju želi". 23

Ovo i ovako shvaćeno načelo najjasnije je izraženo u odredbama o velikoj skupštini. Izabrana opštim pravom glasa i tri puta veća od obične, velika skupština sastaje se po samom pravu svake sedme godine, 1. januara, i samostalno odlučuje o reviziji ustava, donosi, odnosno revidira izborni zakon, pa čak i poslovnik o radu obične, tzv. Male narodne skupštine. Pored ustavotvorne i delimične zakonodavne vlasti, velika skupština ima i funkciju svojevrsnog ustavnog suda. U njenoj nadležnosti je, naime, "kontrola celog zakonodavnog rada Male narodne skupštine izvršenog od poslednjeg sastanka Velike narodne skupštine". To je daleko više od onog što je predvideo projekt svetoandrejskih liberala, koji je velikoj skupštini prepuštao samo ustavotvornu vlast i rešavanje pitanja prestola.

U skladu s ovako shvaćenim načelom narodne suverenosti regulisana je i sveukupna organizacija vlasti u državi. Što se samog oblika vladavine tiče, radikali su se opredelili za monarhiju i to, čini se, iskrenije nego svetoandrejski liberali. Vlast 18Pismo N. Pa{i}a Mi{i Dimitrijevi}u, od 1876. i pismo Jevremu Markovi}u bez datuma (J. Markovi} je umro 1878) u: Nikola P. Pa{i}. Pisma, ~lanci i govori (1872-1891). Priredili Latinka Perovi} i Andrej [emjakin, Beograd 1995, (dalje: Nikola P. Pa{i}), str. 43-44, 51. 19Politi~ka hronika, "Rad", knj. II, Beograd 1881, u: Nikola P. Pa{i}, str. 124. 20V. Nikola Pa{i} u Narodnoj skup{tini, 1-4, priredili Latinka Perovi}, Dubravka Stojanovi} i Djordje Stankovi}, Beograd 1997, knj. I. 21Govor na Glavnoj skup{tini Narodne radikalne stranke u Kragujevcu, 26. VII 1882, Nikola P. Pa{i}, str. 131-135. 22V. Govor na Glavnoj skup{tini, 1882, Nikola P. Pa{i}, str. 133. 23J. Prodanovi}, Ustavni razvitak, str. 266.

23

krune, doduše, i po njima počiva isključivo na volji naroda, ali nije, kao kod ranih liberala, podložna stalnom preispitivanju od strane velike skupštine, jer radikalski nacrt usvaja nasledni, a ne izborni princip; samim tim i načelo neprikosnovenosti, odnosno neodgovornosti krune, a time i monarhije kao oblika vladavine, po radikalskom nacrtu ima nešto veće garantije nego prema zamisli svetoandrejskih liberala, iako, naravno, ustavotvorna vlast velike skupštine podrazumeva i njeno pravo da promeni oblik vladavine.

Međutim, u pogledu prerogativa vladaoca kao šefa izvršne vlasti, stvar stoji drukčije. Liberalni koncept je, naime, dovodio u pitanje monarhiju kao oblik vladavine, ali ne i prerogative kralja kao šefa izvršne vlasti; radikali su uradili obrnuto: u samu monarhiju nisu dirali, ali su vlast krune učinili praktično nepostojećom. Ovo ne samo u domenu ustavotvorne vlasti, koje kralj uopšte nema - on se samo zaklinje na ustav - i zakonodavne, u kojoj ima samo suspenzivni veto nego čak i u domenu izvršne vlasti. Ova je gotovo u potpunosti izvan njegove nadležnosti, s obzirom da kralj, praktično, nema nikakvog uticaja na sastav i rad vlade. O tome odlučuje sama skupština, koja je, inače, čisto seljačka, jer su činovnici lišeni pasivnog biračkog prava. Takođe, kralj nema ni vojne vlasti. Pored narodne vojske, postoji i stajaći kadar, ali se vojska može mobilisati samo po rešenju skupštine, a zakletva se polaže na ustav. Sve u svemu, kao temeljno načelo organizacije vlasti, radikalski ustavni nacrt je, umesto podele, usvojio jedinstvo vlasti i to na način da narodno predstavništvo vrši znatne funkcije izvršne, pa čak i izvesne funkcije (ustavno)sudske vlasti.

Ono što, međutim, radikalskom ustavnom programu daje revolucionarni karakter, to nije toliko odnos skupštine i kralja, kao ustavnih organa, koliko odnos između centralnih i lokalnih organa vlasti, tačnije, stepen i karakter decentralizacije vlasti. Ne samo da je gotovo celokupna javna uprava u rukama samoupravnih srezova i da su činovnici izborni, nego je srezovima ostavljena i neka vrsta zakonodavne vlasti. "Sreski zakoni" mogu biti poništeni samo ako su u suprotnosti s državnim zakonima, o čemu, u slučaju spora, u poslednjoj instanci, vršeći funkciju ustavnog suda, odlučuje skupština. Pritom su članovi skupštine birani po srezovima i imaju opozivni mandat. Sve je to u velikoj meri ličilo na Markovićevu "federaciju opština", u kojoj je, uostalom, i odnos između skupštine i kneza regulisan na vrlo sličan način.

Ukratko, ustavni program Radikalne stranke iz 1883, prvo, prenosi veliki deo državne vlasti na sreske izborne organe, istovremeno čineći članove najvišeg predstavničkog tela predstavnicima srezova, a ne predstavnicima celog naroda; drugo, odnos između legislative i egzekutive reguliše u skladu s načelom jedinstva vlasti i, treće, ustanovljava jedno posebno telo s karakteristikama konventa, koje, pored isključive ustavotvorne i delimične zakonodavne vlasti, ima još i ulogu ustavnog suda. Zbog svega toga, teško je složiti se s ocenom Slobodana Jovanovića da je radikalski program bio "ne vrlo revolucionarni program"24 i da su naprednjaci i radikali početkom osamdesetih bili "dve stranke s istim načelima, ali s raznim metodama". 25 Što se samih naprednjaka tiče, oni su, objavljujući u svom

24V Jovanovi} S. , Vlada Milana Obrenovi}a, I-III, Beograd 1934, III, str. 7. 25V. Vlada Milana Obrenovi}a, II, str. 319-320.

24

listu Videlo ustavni nacrt Radikalne stranke, koji je u tom trenutku još bio partijska tajna, u njemu videli "poricanje države", stvaranje "socijalne republike". 26

U odnosu na naprednjačka programska načela, koja su bila najbliža klasičnom liberalizmu, program Radikalne stranke stajao je, zapravo, na suprotnoj strani. On je polazio ne od individualističkog načela o slobodi pojedinca kao kriterijumu legitimiteta državne vlasti, nego, upravo obrnuto, od kolektivističko-demokratskog modela društva i države, duboko utemeljenog u patrijarhalnom poretku u kome je srpski seljak odvajkada živeo. Upravo odatle, iz te činjenice, Radikalna stranka je crpla svoju ogromnu socijalnu snagu. Profilišući se kao stranka "seljačke demokratije", "bliska egalitarizmu"27, ona je uspela da politički artikuliše i pretoči u pravi narodni pokret veliku energiju koju je u seljačkoj Srbiji oslobodio prirodan otpor započetom i na teret narodnih pleća svaljenom procesu privredne, kulturne i državne modernizacije. Našavši "odziva u instinktima i demokratskom raspoloženju proste narodne mase", Radikalna stranka je - kako su savremenici ocenjivali - postala "narodno vjeruju", "religiozna dogma"28, "nova religija. . . u koju je narod fanatički verovao", isto kao što je "fanatički verovao i u svoje prvosveštenike". 29

Ovakav, nepolitički, iracionalan, takoreći religiozan odnos prema stranci, radikali su udružili sa masovnim upisivanjem u članstvo i stvaranjem mreže stranačkih odbora po celoj zemlji. Tako je Radikalna stranka organizovala narod u Srbiji - uvela u politiku "akciju mase"30 i postala jedan od najznačajnijih političkih činilaca u zemlji. Ali i više od toga: zahtevajući hitnu ustavnu reformu na načelima svog programa, a raspolažući ogromnom socijalnom energijom, ona je postala pretnja sveukupnom društvenom i političkom poretku, što se u dramatičnom obliku ispoljilo izbijanjem Timočke bune, 1883. godine. Odgovor režima bio je napuštanje započetog procesa političke liberalizacije, što je podrazumevalo i odustanak od ustavne reforme. Predsednik vlade, Milutin Garašanin će 1885. objasniti da je Timočka buna pokazala da s promenom ustava treba još sačekati.

Tako je okončano prvo razdoblje borbe za liberalizaciju sistema vlasti, u kome je, iako socijalno neutemeljena, glavnu ulogu odigrala liberalnom ideologijom nadahnuta poltička elita, koja je za soje reformatorske projekte uspela da zadobije i podršku krune. Krajnji rezultat ovog razdoblja bio je podizanje liberalne ideologije na nivo zvanične državne politike, legalizacija političkih partija i sloboda štampe, ulazak najširih slojeva naroda u politiku, ali i - kao reakicija na suočavanje s radikalno-demoktratskim, tačnije, narodnjačko-socijalističkim narodnim pokretom ogromne snage - ozbiljno dovođenje u pitanje prihvatljivosti daljih liberalnih reformi u Srbiji u vladajućim krugovima.

Liberalno-reformatorska elita, značajna u Srbiji do početka devete decenije XIX veka, nije bila homogena ni u ideološkom ni u praktično političkom smislu. Jedan njen deo, onaj koji je postavio temelje srpskom liberalizmu i koji se s njim najčešće identifikuje, stajao je između liberalizma i revolucionarnog demokratizma

26V. J. Prodanovi}, Ustavni razvitak, str. 253-254. 27Djordje Tasi}, "L histoire constitutionelle de la Serbie", Revue d'histoire politique et constitutionelle, 1938, s. 240. 28V. Evolucionist (Svetislav K. Mati}), Radikalna stranka u Srbiji. Sosijalno-politi~ko i filosofsko izlaganje", Ni{ 1904, s. 7, 8, 14, 17, 20-21. 29V. "Srpska radikalna stranka, govor J. M. @ujovi}a na zboru samostalnih radikala u Jagodini, 10. avgusta 1903", Beograd 1903, s. 9. 30Evolucionist, n. d. , s. 18.

25

građanske provenijencije. Drugi deo, onaj koji je, zajedno s krunom, početkom 80-ih godina napravio jedan od srazmerno najznačajnijih koraka u procesu institucionalne evropeizacije Srbije i time zatvorio prvi krug liberalnih reformi u Srbiji, činila je liberalno-konzervativna politička grupacija. Iako po mnogo čemu različite, ove dve političke grupacije ipak se mogu posmatrati kao pripadnici iste ideološke struje, pogotovo ukoliko se ima u vidu karakter alternative koja se pojavila s Markovićevim pokretom i Radikalnom strankom koja je iz njega proistekla. Karakter ovog pokreta, odnosno stranke i, iznad svega, njihova socijalna snaga pokazali su, naime, da se političke opcije u Srbiji definišu prema specifičnom kriterijumu, čiju suštinu čini ne izbor između konzervativizma, liberalizma i radikalizma u evropskom značenju tih pojmova, nego prihvatanje ili neprihvatanje evropskog civilizacijskog modela u najširem smislu, uključujući tu i karakter države. Iz činjenice da su se radikali, kao i prvi srpski liberali, u projektovanju državnog poretka oslanjali na duh i "genije" srpskog naroda, Nikola Stojanović je izveo zaključak o sličnosti između libarala i radikala, pripisujući istorijsku pobedu prvih nad drugima demagoškoj veštini po kojoj su radikali nesumnjivo bili bez premca u našoj istoriji. 31 Ipak, između ove dve političke struje u Srbiji XIX veka postoji, osim u metodu, i jedna mnogo dublja, suštinska razlika: liberalni program ni u jednom trenutku nije doveo u pitanje institucije građanske države, dok ih je radikalni, naprotiv, osporio.

II Traganje za kompromisom (1883-1903)

Timočka buna - kojom je narod u Srbiji iskazao svoj otpor ukidanju narodne vojske - koliko god da je bila dokaz ogromnog političkog uticaja Radikalne stranke, isto toliko je, efikasnošću i brutalnošću kojom je ugušena, svedočila o snazi monarhije i neophodnosti traženja kompromisa s njom. Razdoblje koje je nastupilo bilo je vreme novog porasta autoriteta kraljevske vlasti, koja se, nasuprot oslabljenim radikalima, oslanjala na jaku i lojalnu stajaću vojsku, Naprednu i Liberalnu stranku, kao i podršku Austro-Ugarske. Čvrsto rešen da uguši radikalizam u Srbiji, kralj Milan je pokazivao sve jači otpor prema liberalnim ustavnim reformama i sve veću privrženost ličnoj vlasti. U takvim uslovima, a u odsustvu najradikalnijih stranačkih vođa, koji su - uključujući i Pašića, kao najrevolucionarnijeg među njima - bili u emigraciji, među radikalima u zemlji, osuđenim na višegodišnju robiju, slabio je nekadašnji prevratnički duh i ubrzano sazrevala svest o tome da je sporazum s krunom neophodan. To je za posledicu imalo odustanak od politike osporavanja sveukupnog građanskog društvenog i državnog poretka i preusmeravanje velike snage kojom je stranka raspolagala u pravcu liberalizacije monarhije i osvajanja vlasti u okviru njenih institucija. S takvih pozicija, radikali krajem 1884. pokreću časopis Ođek, kojim traže reviziju Namesničkog ustava. U tekstovima koje potpisuju Stojan Protić, Jovan Đaja, Andra Nikolić, o ustavnom pitanju u Srbiji kao i o modernoj ustavnosti uopšte, raspravlja se s više-manje klasičnog liberalnog stanovišta. U skladu s novom ustavnom politikom stranke, Stojan Protić prevodi na srpski jezik moderne evropske ustave, stavljajući na prvo mesto belgijski. 32 Ukratko, 31V. Nikola StoIanovi}, La Serbie d’hier et de demain, Paris 1917, p. 81. 32V. Ustavi nekolikih dr`ava. (Belgije, Gr~ke, Rumunije, Norve{ke, Engleske, [vajcarske, Sjedinjenih Ameri~kih Dr`ava), objavljeno u Odjeku, 1884, br. 18-36, a potom, iste godine, {tampano kao posebna bro{ura. Pre ovog Proti}evog, postojao je samo prevod

26

ustavne koncepcije koje Radikalna stranka javno zastupa posle Timočke bune sasvim su se približile programima srpskih liberala i naprednjaka. Da bi istorijski sporazum postao realnost bila je potrebna još samo saglasnost kralja. U tom pogledu, preokret je nastupio 1885, kada je kralj Milan doneo odluku o sporazumu s radikalima na ustavnom pitanju i njihovom pomilovanju. 33

Povodom planiranog sporazuma, radikalski prvaci su, na zahtev kralja Milana, u Nišu 1886, usvojili rezoluciju o stavu stranke prema ustavnom pitanju. Ova rezolucija mogla bi se označiti kao prekretnica u evoluciji političkog odnosno državno-pravnog programa Radikalne stranke. Njome je radikalsko vođstvo u ustavnom pitanju i zvanično stalo na stanovište ostalih dveju stranaka: lične i političke slobode i podela zakonodavne vlasti između kralja i narodnog predstavništva. Načelo suverenosti naroda, izraženo kroz suverenu vlast skupštine i samoupravu kao vrhovni princip organizacije sveukupne vlasti, napušteni su u korist ustavnosti shvaćene u duhu liberalnih političkih načela. Pašić, koji je, još uvek u izgnanstvu, o tome čitao u novinama, bio je sasvim u pravu kada je zaključio da je Radikalna stranka zapravo usvojila nov politički program i da je pozivanje na onaj s početka 80-ih, iskazan u ustavnom nacrtu, samo puka "fraza". "Užasnut" i "razgnevljen", on je poručivao: "Vi ste program radikalne stranke saranili", jer se iz njega briše "glavno načelo, napušta zemljište narodnog suvereniteta i silazi na zemljište liberalno da se zakonodavna vlast 'deli sa kraljem'", pisao je Pašić, svom stranačkom i ličnom prijatelju, Raši Miloševiću. Time je poništena "načelna razlika između programa radikalnog i liberalnog", kao i "načelne razlike koje su pređe postojale među našim programom i programom Videlovaca", s izvanrednom preciznošću je uočavao Pašić. "Niški radikalni program samo je u tome radikalni što su ga radikali gradili, a u ostalom sve što u sebi sadrži liberalna su načela - liberalni je program. To je užasna istina", zaključio je Pašić, dajući tako precizno i autentično tumačenje suštine Radikalne u odnosu na ostale dve stranke. 34

Međutim, iako duboko nezadovoljan novom politikom stranke, Pašić nije oklevao da joj se prikloni, čim je shvatio da je ona svršena stvar. On je, kako izgleda, tokom boravka u emigraciji, umesto pretvaranja Srbije u "narodnu državu", kao primarni politički cilj fiksirao tesno vezivanje za Rusiju, koje treba ostvariti po bilo koju cenu. "Skoro pet stotina godina borio se je narod srpski protiv Turske. . . i opet zato više mrzi civilizirane Nemce, no varvarske Turke", pisao je Pašić 1884, smatrajući srpski narod za "najnesrećniji na svetu" jer ga je kralj, koga on naziva "izdajnikom" gorim od Vuka Brankovića, odvojio od Rusa da zemlju "Švabama potčini". 35 Radikalna stranka, za razliku od Liberalne i Napredne, ne želi zapadne ustanove u Srbiji, jer srpski narod "ima toliko dobrih i zdravih ustanova i običaja, da bi ih trebalo samo čuvati i usavršavati onim divnim ustanovama i običajima, koji se nalaze kod ruskog naroda i ostalih slovenskih plemena, a sa zapada uzimati samo tehnička znanja i nauku i koristiti se njima u slavjano-srpskom duhu", pisao je Pašić u vreme liberalno-radikalskog sporazuma na ustavnom pitanju, 1887. godine.

{vajcarskog ustava od 1848, koji je, ocenjuju}i kantonalno ure|enje kao vrhunac demokratije, 1879. sa~inio radikal Kosta Tau{anovi}. (V. [vajcarska. Njen ustav, vlada i njena samouprava, napisao ^. Hevera, preveo K. S. Tau{anovi}, Beograd 1879)33Radikali u emigraciji, izuzev Pa{i}a, bi}e pomilovani tek 1888, a Pa{i} tek 1889. godine. 34Pismo Ra{i Milo{evi}u, 1886, u: Nikola P. Pa{i}, str. 221. 35Pismo P. A. Kulakovskom, 1884, u: Nikola P. Pa{i}, str. 157-159.

27

Odvratiti Srbiju od vezivanja za Austriju i Nemačku, odnosno Zapad i preusmeriti je prema pravoslavnom Istoku, odnosno Rusiji, za njega je bio cilj kome je trebalo podrediti i samu državnu nezavisnost. Srbija se nije dala "laskavom, vrlo pune nepravde zapadnom kulturom, obmanuti", nastavljao je on. Njoj se "prestavlja buduća veličanstvena slika, kako moćna i gorostasna Rusija prikuplja oko sebe svoje, varvarskom rukom, otrgnute mlađe sestre, kako ih ređa i prima u nežni majčin zagrljaj. . . ", pisao je Pašić, izražavajući želju "da što pre zablista kruna sojuzne sveslavenske imperije na glavi moćnog i pravednog ruskog cara". 36

Svestan da je s kraljem Milanom proruska, sveslovenska spoljna politika Srbije iluzija, Pašić je dugo smatrao da je pravi put, "put revolucije". Međutim, čim je, ljut i ogorčen, shvatio da stranačko vođstvo u zemlji - koje samo što je bilo izašlo s robije - nema "kuraži, snage i volje" za revoluciju, da hoće "bez borbe i bez krvi" da dođe do vlade, on je smesta doneo odluku o novoj strategiji Radikalne stranke. 37 Ona mora istisnuti druge stranke i sama osvojiti vlast. Kako je za ovo neophodno kraljevo poverenje, to stranka treba da se pokaže što više "umerena", pa pri sastavljanju ustavnog predloga, odnosno "pri određivanju kraljevih prerogativa ne treba štedljiv biti", pisao je Pašić Kosti Taušanoviću, 1887. 38 Istovremeno, da bi se sačuvalo jedinstvo organizacije i poverenje naroda, on je savetovao da se odbrana "nazadnih mera" pri pretresu ustavnog nacrta ostavi "članovima drugih stranaka". Očuvati stranku kao celinu i obezbediti njenu unutrašnju disciplinu - to je u novim uslovima postalo najvažnija dužnost vođstva; na onoga ko to dovede u pitanje, "kletva (će) pasti tako isto kao što je pala na one koji se svadiše u oči Kosovske bitke", upozoravao je Pašić. Stranka kao organizacija, jedinstvena, čvrsta i disciplinovana, trebalo je da nadoknadi napuštanje načela i tako spreči osipanje moći radikalizma u Srbiji, rezonovao je Pašić, koji se tada faktički pomirio s idejom ustavne monarhije i u njoj počeo tražiti put ka vlasti. Iako nije bio njen tvorac, nego upravo protivnik, on je, prihvatajući politiku kompromisa kao nuždu, odmah postao i njen nosilac.

Pristajući na okvir ustavne monarhije i formulišući nov državnopravni program, Radikalna stranka je kao primarni cilj odredila političku neutralizaciju krune. Ova je, objektivno, bila jedina realna brana političkoj svemoći radikala u Srbiji. Parlamentarizam po engleskom obrascu u tom pogledu je nesumnjivo bio najprikladniji i stranačko vođstvo je uvođenje ovog političkog sistema u Srbiji usvojilo kao svoj primarni praktično-politički cilj. Umesto samouprave i suverene skupštine, za Srbiju se sada traži parlamentarna monarhija poput one ostvarene u Engleskoj. U skladu sa novom politikom, Radikalna stranka je kao svog teoretičara promovisala, liberalnim idejama bliskog, Milovana Milovanovića, koji je iscrpno i vešto definisao suštinu parlamentarizma za koji se tada opredelila Radikalna stranka. On je, uoči donošenja novog ustava, objavio dve rasprave - O parlamentarnoj vladi i Naša ustavna reforma - u kojima je, osim što se pokazao kao vrstan poznavalac predstavničkog sistema vlasti, izložio klasično liberalno stanovište o ovom pitanju. Kao takav, on je bio najpodobniji da Radikalnu stranku približi ostalim dvema strankama, ali i samom kralju Milanu, koji je sebi namenio važnu ulogu u utvrđivanju sadržine novog ustava. Koliko je Milovanović u tome

36Pismo A. I. Zinovjevu, 1887, u: Nikola P. Pa{i}, str. 239-240. 37Pismo Ra{i Milo{evi}u, 1886, u: Nikola P. Pa{i}, str. 225. 38Pismo K. Tau{anovi}u, 1887, u: Nikola P. Pa{i}, str. 259.

28

uspeo, pokazuje činjenica da je pri izradi ustavnog predloga upravo njemu pripala funkcija sekretara ustavotvornog odbora, kao i uloga kraljevog savetnika u ustavnim pitanjima.

Definišući podelu vlasti u parlamentarnom sistemu kao ne samo "fuziju" nego i "konfuziju" između zakonodavne i izvršne vlasti, Milovanović je parlamentarizam izjednačio s kabinetskim sistemom kakav je tada bio u primeni u Engleskoj. On je vrlo precizno uočio sva njegova osnovna obeležja - s jedne strane, potpunu političku neutralnost krune, a s druge, ono što predstavlja njegovu glavnu specifičnost - jaku jednopartijsku vladu ili, kako se Milovanović slikovito izrazio, "diktaturu" kabineta. On, pritom, nije propustio da skrene pažnju na to da parlamentarizam počiva na ustavnim običajima, a ne na pisanim zakonima i da istakne vezu kabinetskog tipa vlade sa specifičnim društvenim i političkim prilikama u Engleskoj, posebno izdvajajući značaj dvostranačke strukture engleskog biračkog tela.

Zajedno s englskim obrascem parlamentarne vlade, radikali su tada usvojili i većinski izborni sistem, koji će bezrezervno braniti tokom cele svoje dalje istorije. U ustavnom odboru, oni su otvoreno odbacili argument pravičnosti i interesa zaštite manjine kao slabiji u odnosu na interes stabilne vlade. Glavni zadatak parlamentarnog sistema je da obezbedi solidnu većinu, a ne da zaštiti manjinu, obrazlagao je Gligorije Geršić. 39 Koaliciona ministarstva su "pravi apsurdum u parlamentarnoj vladi" - reći će Milovanović. 40 Odbrana sistema srazmernog predstavništva, koji je u evropskim državama istican kao zahtev levice, u Srbiji je, 1888, pripala kralju Milanu i ostalim dvema političkim strankama - naprednjacima i liberalima. Ovi su, pristajući na jednodomni parlament - što je za radikale tada bio neodstupni zahtev - u proporcionalnom predstavništvu videli način da kao male stranke ipak obezbede svoj uticaj i onemoguće, kako se kralj Milan izrazio, da "većina teroriše manjinu". 41 Da bi u tome u najvećoj mogućoj meri uspela, manjina na pitanju izbornog sistema nije bila spremna ni na kakve pregovore. Odlučno je odbačen čak i zahtev radikala da se bar razrada načela srazmernog predstavništva prepusti zakonodavnom telu, pa je Ustavom od 1888, suprotno svim ustavnim standardima, izborni sistem regulisan do najsitnijih detalja. Kako će to kasnije često sami isticati, radikali su usvanje proporcionalnog predstavništva smatrali jednim od svojih najvećih ustupaka u sporazumu s kraljem i ostalim strankama. Sistem srazmernog predstavništva je kod nas uveden "ne po želji demokrata nego po želji jednog vladaoca i ondašnje manjine u Srbiji. . . ", reći će, 1910, Stojan Protić, braneći reviziju izbornog sistema kojoj je njegova stranka pristupila nakon konačnog osvajanja vlasti u Srbiji, posle majskog prevrata. 42

U pitanju ustavnih prava i sloboda nije bilo značajnijih razmimoilaženja, izuzimajući sklonost radikala opštem, a liberala i naprednjaka, posebno ovih drugih, prilično ograničenom biračkom pravu. Sporazum je postignut zadržavanjem istog imovinskog cenza kakav je bio po Namesničkom ustavu. U celini uzev, u pogledu korpusa ličnih i političkih prava i sloboda, sve političke stranke prihvatile su liberalno-demokratske standarde onoga doba.

39V. M. Popovi}, Poreklo i postanak Ustava od 1888, str. 114-116. 40V. O parlamentarnoj vladi od dr Milovana Dj. Milovanovi}a (pristupno predavanje sa Katedre dr`avnog prava na Velikoj {koli), Beograd 1888, str. 26. 41J. Prodanovi}, Ustavni razvitak, str. 297. 42V. Stenografske bele{ke rada Narodne skup{tine Srbije 1903-1914. (dalje: Sten,. bel. ). , 1909-1910, 17. V 1910, str. 3145.

29

Što se tiče odnosa ustavnih organa vlasti, kralja i skupštine, Radikalna stranka - čiji je nacrt predviđao krunu lišenu svih značajnijih funkcija vlasti - morala je pristati na obrazac usvojen u programima ostalih dveju stranaka. Bio je to obrazac klasične ustavne monarhije, s izvesnim odstupanjima u korist krune. U celini gledano, konačni tekst ustava imao je u pogledu organizacije vlasti najviše sličnosti s ustavnim projektom Napredne stranke. Od njega se najviše, moglo bi se reći suštinski, razlikovao odredbama koje su mu davale demokratski karakter i koje su ga približavale programu ranih liberala: nizak izborni cenz i jednodomni sastav zakonodavnog tela, kao i postojanje posebne ustavotvorne vlasti, koja je priznata velikoj narodnoj skupštini i kralju zajedno. Ovo poslednje je - s obzirom na istovremeno kraljevo pravo ustavotvorne inicijative kao i pravo veta - bilo daleko od ideje o suverenoj ustavotvornoj vlasti skupštine, ali je, ipak, makar simbolično, značilo priznanje načela suverenosti naroda - načela koje su u srpsku ustavnu tradiciju uneli liberali, a preuzeli i učvrstili radikali. U toj ravni, istovremeno, mogu se uočiti jedine sličnosti ovog ustava s ustavnim programom Radikalne stranke.

Gotovo bezrezervno poverenje politički neprosvećenog naroda, stečeno višegodišnjim propagiranjem ideje o "narodnoj državi", omogućilo je Radikalnoj stranci da promenu svog državnopravnog programa ostvari ne rizikujući gubitak glasova birača. Zaokret svog vođstva prema liberalnim političkim institucijama šire članstvo nije razumelo kao suštinsku evoluciju stranke, nego kao otvaranje mogućnosti da se realizaciji izvornih društvenih i političkih ciljeva pristupi s pozicija vlasti. "Tek kad se seljakovo ognjište ne bude moglo prodati za nešto malo dinara, vlada će se zvati parlamentarna. "43 Ova rečenica, koju je izrekao jedan radikalski poslanik 1888. godine, prilično precizno odslikava suštinu kolektivne predstave koju je o sadržini, smislu i osnovnim ciljevima borbe za parlamenatrni sistem imalo srpsko seljaštvo u vreme usvajanja Ustava od 1888. Prema ovoj predstavi, parlamentarne institucije, pravna i politička jednakost i političke slobode podrazumevali su realizaciju onog socijalno-političkog projekta koji je kao sliku idealne države usvajao srpski seljak toga doba. Osnovni principi te države bili su ekonomski egalitarizam i samouprava, i svrha parlamentarnih institucija je bila da posluže njihovom ostvarenju. 44

S takvim razumevanjem ustavnosti i parlamentarne vlade kao preovlađujućim, Radikalna stranka, masovna i čvrsto hijerarhijski organizovana, postala je u vreme ustavne reforme, pred kraj devete decenije XIX veka, glavna socijalna snaga u borbi za modernu ustavnost i parlamentarizam, razumevajući je kao borbu za ostvarenje svojih izvornih društvenih i političkih ciljeva. Ustav od 1888. godine, koji s programom Radikalne stranke od 1881. i njenim ustavnim nacrtom od 1883. nije imao praktično nikakvih dodirnih tačaka, usvojila je Velika skupština u kojoj je od blizu 600 poslaničkih mesta, gotovo 500 pripadalo radikalima.

* * *Po donošenju Ustava od 1888, kralj Milan je abdicirao i presto prepustio svom

maloletnom sinu, Aleksandru. Pod namesništvom, nastupilo je prvo i u istoriji 43V. S. Jovanovi}, Velika narodna skup{tina, str. 57. 44Interesantno je napomenuti da je vrlo sli~na me{avina agrarnog egalitarizma i pravno-politi~kih principa parlamentarne monarhije ~inila sadr`inu predstave o idealnoj dr`avi koju je imalo rusko selja{tvo u vreme uvodjenja moderne ustavnosti u Rusiji, po~etkom XX veka. (V. Teodor Shanin, "The Peasant Dream: Russia 1905-1907", Culture, Ideology and Politics, London 1982, p. 229).

30

vladavine Obrenovića jedino razdoblje suzdržane političke aktivnosti krune, što je omogućilo uvođenje parlamentarnog sistema i vlast donelo najjačoj, Radikalnoj stranci. Poštovanje većinskog principa trajalo je, međutim, vrlo kratko, svega tri i po godine. Već 1892, namesništvo je vladu poverilo manjinskim liberalima, da bi od 1893, s prvim udarom kralja Aleksandra, otpočelo razdoblje nestabilne ustavnosti sa stalno jačajućim elementima lične vlasti. Sam Ustav od 1888. bio je na snazi svega pet godina, do drugog udara kralja Aleksandra, 1894, kojim je vraćen u život Namesnički ustav. Već od 1896, u Srbiji se praktično, a od 1897. i formalno, uspostavlja lični režim krune. To će, s prekidom od godinu i po dana - od oktroisanja novog ustava, 1901, do formiranja vlade Cincar-Markovića, krajem 1902 - trajati sve do oficirskog prevrata 1903, u kome će kralj biti ubijen i dinastija Obrenovića ugašena.

Društvenu sadržinu, smisao i praktično-politički cilj Ustava od 1888. i parlamentarnog režima koji je pod njim trebalo ostvariti, onako kako ih je tada videla Radikalna stranka, kao i politički metod stranke na vlasti, jasno i precizno je definisao vođ radikala Pašić, u nekoliko svojih programskih govora držanih za vreme trogodišnje vlasti Radikalne stranke, od kojih je prvi izrečen odmah po povratku iz emigracije, 1889. 45 U tim govorima uočljiv je visok stepen ideološko-političke koherentnosti i jasna strateška koncepcija stranke. U njima se izdvaja nekoliko uporišnih tačaka. Prvu čini glorifikacija "srpskog genija", kod koga su "uzvišene moralne osobine slovenskoga karaktera" najviše razvijene, uz istovremeno podržavanje i podsticanje kosovske mitske svesti. Druga polazna tačka je stav da su Radikalna stranka i njen izvorni program savremeni izraz tog "genija", pri čemu se ne propušta isticanje kontinuiteta s pokretom Svetozara Markovića. Konačno, Ustav od 1888 - ta "veličanstvena pojava" s kojom počinje "nova era" - prisvaja se kao delo Radikalne stranke, koje će, međutim, doneti praktične plodove samo ukoliko stranka trajno zadrži vlast i izvede reforme "ni desno ni levo od programa radikalne stranke, već . . . složno i nepomično na njemu". Zato Radikalna stranka, koja je protiv liberala i naprednjaka vodila mučeničku "dvadesetogodišnju borbu" "za uvađanje parlamentarne vladavine", sada ne sme svojim protivnicima dozvoliti da dođu ponovo na vlast, jer ako se "nova era poveri kojoj protivnoj stranci, onda će ona izdahnuti u njenom zagrljaju", onda je " sve ovo što je stečeno propalo", upozoravao je Pašić, 1889.

S ovakvim objašnjenjem političkih stranaka, u kome manjinske stranke - Liberalna i Napredna - praktično postaju neprijatelji, Pašić je, prirodno, morao doći i do razumevanja parlamentarnog života kao međustranačkog rata, koji traži stalnu budnost, čvrstu organizaciju i neumoljivu disciplinu. Stoga on, svestan nedostataka parlamentarnog sistema sa stanovišta interesa trajne vlasti jedne stranke (u Ustavu od 1888. ima "podosta što je ušlo na zahtev ostalih stranaka", reći će Pašić), utvrđuje "neophodne mere" da do te "obmane" i "pogrešnog puta" ne dođe. To su, s jedne strane, "što brže obnavljanje narodne vojske", a s druge čvrsta organizacija stranke i stroga disciplina svih njenih članova. "Sve što radikalna stranka uradi, pa bilo to dobro ili ne, to je naše, to je rad sviju nas, a ne Petra ili Pavla"; niko ne sme "da radi i govori u ime stranke, ako nije ovlašćen od nje"; "što stranka reši da se

45Govore Nikole Pa{i}a: u Smederevu 9. III 1889; na glavnom zboru Radikalne stranke u Ni{u, 28. maja 1889; na zboru u Zaje~aru, 8. septembra 1891, u: Nikola P. Pa{i}, str. 319-336.

31

uradi, to je obavezno za svakoga člana stranke, a koji hoće da se izvlači i odbija vršenje zaključaka stranke, taj tim samim ide iz njenih redova . . . ", govorio je Pašić, 1891. To je neophodno, jer "protivnici ne spavaju, oni riju dan i noć protivu sviju tekovina koje je donela nova era"; na njih "treba motriti budnim okom . . . treba biti na oprezu".

Učvršćivanje unutrašnje organizacije, centralizacija i stroga disciplina u stranci, čiji je presudni značaj Pašić istakao još u emigraciji, 1886, postali su od dolaska radikala na vlast i Pašićevog povratka u zemlju, jedan od najvažnijih praktičnih zadataka Radikalne stranke. 46 To je bilo potrebno ne samo radi što veće efikasnosti u neutralizaciji opozicije i dvora nego i da bi se stranka uspešno obračunavala s unutrašnjim neistomišljenicima i nezadovoljnicima, koji su, uglavnom insistirajući na izvornom socijalnom programu, pretili jedinstvu organizacije. Protić je centralizaciju stranačke organizacije i čvrstu disciplinu članstva predstavljao kao zahtev parlamentarnog sistema vlasti. Da bi Radikalna stranka bila podobna za vladu - objašnjavao je Protić - neophodno je "da se s jednog mesta i od jednog čoveka ili tela može sigurno davati impuls za rad i kretanje celoj stranci". 47 Za Protića, pritom, nije moglo biti spora da je taj "jedan čovek" - Pašić, koga on smatra "prirodnim" vođom stranke. 48 Obraćajući se onima u stranci koji to dovode u pitanje, on je ponovo podsetio na poreklo stranke, ističući da su njeni "tvorci" Svetozar, "a posle Velimirović i Pašić", a ne "Tajsići, Katići i dr. . . . ". 49

Pašićevo upozorenje na mogućnost da "nova era" i "narodne slobode" budu poništeni ukoliko se po uspostavljanju parlamentarnog režima dopusti da neka druga stranka dođe do vlasti, pobednički radikali su ozbiljno shvatili, pa su dosledno i sistematski nastojali da otklone i najmanju mogućnost da se to dogodi. Nad stranačkim protivnicima, posebno naprednjacima, sprovodio se svakojaki, pa i fizički teror, koji je, uz osvetu, imao i sasvim jasan praktično-politički cilj. Za radikalske mase, parlamentarizam je, kao i za Pašića, značio osvajanje državne vlasti u potpunosti i za sva vremena. "Sva vlast imala je da dopadne radikalima i za neradikale je bilo u državi mesta samo kao za građane drugoga reda". Jedino "merilo činovničke vrsnoće" bila je politička pozicija u prethodnom režimu; "tamnovanje za Milanove vlade vredelo je više nego universitetsko svedočanstvo" - opisuje S. Jovanović uvođenje radikalskog režima pod Ustavom od 1888. Opštinske uprave, koje su po novom ustavu i izbornom zakonu imale presudnu ulogu u organizaciji i sprovođenju izbora, ukoliko su - što je bilo sasvim izuzetno - bile u rukama opozicije, otimane su nasilno, ako je bilo potrebno, čak i uz pomoć žandarmerije. "Cela radikalna stranka pela se snagom velikog vala na visinu vladajuće klase", zaključuje Jovanović. 50

46Radikali su prvi put do{li na vlast zajedno s liberalima, 1887. godine. Posle kratkotrajne koalicije, oni su sami sastavili vladu, koja je tako|e bila kratkog veka. Tek po dono{enju Ustava od 1888, radikali osvajaju vlast na du`e vreme. 47"Politi~ka razmi{ljanja iz istorije na{ih dana (od jednog novinara)", Delo, knj. I, 1894, str. 158-159. 48Isto, str. 149-150. 49Isto, str. 146. Ranko Tajsi} i Dimitrije Kati} bili su predstavnici jedne grupe selja~kih poslanika koji su radikalni re`im kritikovali s pozicija izvorne radikalske ideologije, tra`e}i smanjenje ~inovni~kih plata, poreza i sl. (V. S. Jovanovi}, Vlada Aleksandra Obrenovi}a I-III, Beograd 1934, I, str. 171-176)50Isto, str. 226-228.

32

Bilo je jasno da dolazak radikala na vlast nije značio samo vladu većinske partije nego radikalsko osvajanje države kao organizacije. Isto kao što se pri izradi ustava, iako suvereni vladar biračkog tela, nije zadovoljavala proporcionalnim izbornim sistemom, tako se ni sada, držeći u vlasti ogromnu većinu opština, Radikalna stranka nije mirila s onim, malobrojnim, koje je imala opozicija. Većinski izborni sistem - iako je homogena vlada u datim uslovima bila moguća i bez njega - još se, bar teorijski, i mogao pravdati interesom partijske vlade, koju su radikali, opredeljujući se za engleski parlamentarizam, bili prihvatili; međutim, tretman svake manjine kao neprijatelja i suzbijanje opozicije ma kako neznatna ona bila pokazivali su da radikali parlamentarizam ne razumeju samo kao partijsku vladu nego i kao partijsku državu. Tako su u Srbiji prva parlamentarna iskustva, ona pod Ustavom od 1888, sobom donela i prva iskustva s partijskom državom.

Pod autoritetom vladalačke vlasti kraljeva Milana i Aleksandra, radikalski režim nije se mogao dugo održati. Posle troipogodišnje pauze, dvor je - tada još uvek preko namesništva - ponovo stupio na političku scenu. Većinska vlada radikala smenjena je 1892. godine manjinskom, liberalnom, posle čega je raspuštena skupština i raspisani novi izbori, na kojima je pobedu odnela Liberalna stranka. Time je - oceniće kasnije radikali - zaboden "prvi glogov kolac" Ustavu od 1888. 51 Kada je ovaj, 1894, ukinut i u život vraćen Namesnički ustav, bio je to već drugi državni udar kralja Aleksandra od donošenja Ustava od 1888.

Međutim, izvršioci državnog udara od 1894. pravi uzrok neuspeha Ustava od 1888. videli su na drugoj strani - u karakteru režima koji su pod njim zaveli radikali. Za četiri godine trajanja Ustava od 1888 - ocenio je Svetomir Nikolajević - poništena su sva njegova načela i ustanove, izuzev kraljevske vlasti. "U 1894-oj godini nije više bilo u tome ustavu gotovo nijedne tačke, osim onih koje su krvlju zbrisane 29. maja, - koje nisu bile pogažene i obesvećene". U takvim "prilikama opasnosti", "dužnost" je vladaoca bila da svojim autoritetom zaštiti "temelje političke zgrade" - reći će deset godina kasnije Svetomir Nikolajević, pravdajući svoju ulogu u ukidanju Ustava od 1888. 52

Dovođenjem na vlast manjinskih liberala, ponovo je počelo lomljenje Radikalne stranke. Pristup vlasti uslovljavan je sve ozbiljnijm ustupcima i već prvi državni udar kralja Aleksandra - kojim se on, pod nagovorom kralja Milana, pre vremena proglasio punoletnim - pokazao je da je Radikalna stranka na njih spremna: ona je pozdravila kraljev udar i za uzvrat dobila vladu. Nakon ukidanja Ustava od 1888. i povratka u život Namesničkog ustava, ustupci koji su se od nje tražili bivali su sve veći, ali je i Radikalna stranka pokazivala sve veću popustljivost. Kada se, krajem 1896, odlučila na podršku neutralnom kabinetu Đorđa Simića, koji je smenio naprednjačku vladu Stojana Novakovića, Radikalna stranka je - kako je to primetio Novaković - faktički prihvatila Namesnički ustav. 53 Taj njen postupak je imao utoliko ozbiljnije posledice, što je za vreme naprednjačke vlade bilo ozbiljno pokrenuto pitanje revizije ovog ustava, pa je Novaković u tom cilju sačinio i ustavni projekt, koji je stajao između naprednjačkog nacrta od 1883. i Ustava od 1888. godine. Odlazak Novakovićeve i dolazak Simićeve vlade - čemu je odmah usledilo i raspuštanje

51Nastas Petrovi}, Sten. bel. , 1905 -1906, 15. X 1905, str. 160-161. 52Sten. bel. , 1905-1906, 11. X 1905, str. 97. Nikolajevi} je bio predsednik vlade pod kojom je ustav ukinut. 53S. Novakovi}, n. d. , str. 9.

33

Napredne stranke54 - značio je obustavljanje daljeg rada na donošenju novog ustava. Znatan deo odgovornosti za to nesumnjivo snosi Radikalna stranka.

S povratkom kralja Milana u zemlju i dolaskom Aleksandra pod njegov uticaj, krajem 1897, posle desetogodišnjeg perioda stranačkih borbi i kakvog-takvog parlamentarnog života, u Srbiji je zaveden lični režim i ponovo je oživela ideja prosvećenog apsolutizma. Stranački život je u potpunosti ugušen, s osnovnom idejom "da mi moramo raskrstiti sa parlamentarizmom ako smo radi da državnu upravu ljudski uredimo". Izlazak iz "primitivnosti i sirotinje" i "privredno unapređenje" Srbije proglašeni su zadacima od prvorazrednog značaja, čije je ostvarenje bio neophodan prethodan uslov za uvođenje političkih sloboda. 55

U skladu s takvom politikom, otvoren je i treći krug lomljenja Radikalne stranke, u kojoj je - posebno u Pašiću - kralj Milan video oličenje neprijatelja države i dinastije, zbog čega je njenu političku smrt želeo isto toliko koliko i ona njegovu. Posle jednog neuspelog atentata na kralja Milana (Ivanjdanski atentat), bez dokaza pripisanog Radikalnoj stranci, radikalski prvaci, ovoga puta zajedno s Pašićem, našli su se na robiji. Pred pretnjom da mu bude izrečena smrtna kazna, Pašić je na prekom sudu pristao da sopstvenu stranku optuži za buntovnički rad i izjavi da je zbog toga trebalo raspustiti, što mu je donelo pomilovanje, ali i drastičan pad političkog autoriteta. U stranci je tada počelo jasnije izdvajanje posebne, antipašićevske struje beskompromisnih radikala, uglavnom mlađe generacije, koji su za svog vođu priznavali Ljubu Živkovića. Bio je to početak stvaranja nove, Samostalne radikalne stranke.

Ponovno stavljanje pitanja ustavne reforme na dnevni red, donela je smrt kralja Milana, početkom 1901, i istovremni pritisak Rusije na kralja Aleksandra da postigne kompromis s radikalima i uspostavi stvarnu ustavnost u zemlji. Rezultat je bio oktroisanje novog ustava, aprila 1901. i sporazum dela Radikalne stranke s jednim delom naprednjačkih političara o zajedničkoj vladi, poznat pod nazivom "fuzija". Ovaj sporazum je trebalo da bude politički temelj novom ustavu. Sam ustavni nacrt sačinili su Milovan Milovanović, u ime radikala, i Pavle Marinković, u ime naprednjaka. Radikalna stranka je, tako po drugi put odobrila državni udar kralja Aleksandra, otvoreno zastupajući stanovište da je oktroisanje legitiman put ustavne promene. U isto vreme, Milovanović je, pravdajući politiku svoje stranke, razvio teoriju o "dobrim" i "rđavim" državnim udarima. 56

Ustav od 1901. je svojom sadržinom bio najbliži naprednjačkim pogledima na ustavno pitanje u Srbiji - Piroćančevom nacrtu od 1883. i njemu sličnom, Novakovićevom nacrtu, izrađenom 1896. godine. Ustav je pored narodne skupštine predvideo i senat, kao drugi dom zakonodavnog tela, u kome je većina članova bila postavljena od strane kralja, dok je za članove koji su birani bio predviđen visok imovinski cenz, kako za aktivno tako i za pasivno biračko pravo. Zakonodavna i budžetska vlast podeljene su, kao i po pethodnim ustavima, između kralja i skupštine, ali, u odnosu na Ustav od 1888, sa znatno većim ovlašćenjima kralja. Što se ličnih prava tiče, ona su bila zaštićena u punoj meri, dok su politička prava i

54Napredna stranka ponovo }e se organizovati tek 1906. godine. Po mi{ljenju S. Jovanovi}a, jedan od razloga {to je naprednja~ko vo|stvo tada odlu~ilo da rasformira stranku je strah od novih proganjanja i zlostavljanja kojima bi bili izlo`eni po ponovnom dolasku radikala na vlast. (Vlada Aleksandra Obrenovi}a, II, str. 170-171). 55S. Jovanovi}, Vlada Aleksandra Obrenovi}a, II, str. 345-346. 56J. Prodanovi}, Ustavni razvitak, str. 400.

34

slobode, u odnosu na Ustav od 1888, bila nešto više ograničena i u većoj meri prepuštena slobodnoj regulativi zakonodavca. U pogledu izbornog sistema, ustav se opredelio za sistem srazmernog predstavništva, ali samo načelno, prepuštajući sva dalja pitanja o tome volji zakonodavca. Konačno, za razliku od prethodna dva, ovaj ustav nije predvideo ustanovu velike skupštine, kao posebne ustavotvorne vlasti.

Donošenje ovog, naprednjačko-radikalskog ustava, kao i radikalsko-naprednjački režim u celini imali su višestruki značaj za dalji razvitak ustavnosti u Srbiji. Prvo, deo Radikalne stranke koji je sledio Pašićevu višegodišnju politiku kompromisa s krunom prihvatio je ustavne koncepcije Napredne stranke. Reč je u prvom redu o dvodomosti, koja je u naprednjačkom programu zauzimala posebno značajno mesto, a koja je za Radikalnu stranku svojevremeno bila apsolutno neprihvatljiva. Onaj deo stranke koji se odlučio na kompromis - u čije je ime o ustavnim pitanjima u javnosti najviše govorio Protić - ocenio je tada jednodomi sistem kao "diskreditovan". Sam Pašić postao je senator, i to ne narodnim izborom, nego postavljenjem od strane kralja. Organ "fuzije", Dnevnik - čiji je vlasnik bio Živojin Perić, a direktor Stojan Protić - isticao je dobre strane dvodomosti, iako napominjući da bi srećnije rešenje bilo kada bi i drugi dom imao demokratski karakter. 57 Ovo opredeljenje za drugi dom, koje su tada, braneći Ustav od 1901, prvi put jasno istakli, Pašićevi radikali zadržaće trajno. Osvrćući se na radikalsko naprednjački sporazum iz 1901, jedan od aktivnih naprednjačkih političara "fuzije", Pavle Marinković, istaći će, deset godina kasnije, veliku programsku bliskost dveju stranaka koja je postojala u vreme donošenja oktroisanog ustava. 58 To je bio razlog što je ovaj deo radikala tada dobio naziv "fuzionaši", iako do prave fuzije, odnosno stranačkog ujedinjenja nije došlo.

Na planu političkih sloboda, Pašićevi radikali, kao, uostalom, i njihovi naprednjački partneri, daleko su zaostajali za nekadašnjim liberalizmom Napredne stranke, pokazujući, u tom pogledu, duboku konzervativnost. "Ne traže se neke velike političke slobode; traži se samo pravna sigurnost", stajalo je u programskoj izjavi, objavljenoj u listu Pašićevih radikala Zakonitost, na samom početku sporazuma. 59 Ovaj konzervativni zaokret radikala "fuzionaša" u ustavnom pitanju bio je, kako ćemo videti, konačan.

Sam Pašić objasniće novu ustavnu politiku svoje stranke "misijom" Srbije, njenom dužnošću da energiju usmeri u pravcu pripreme za što skorije ostvarenje svog "nacionalnog zadatka". Uopšte, od kada je, po povratku iz emigracije, prihvatio politiku kompromisa s krunom, Pašić je svaki dalji korak u pravljenju ustupaka u pogledu odricanja od političkih sloboda i vlasti skupštine obrazlagao dužnošću Srbije da bespogovorno podredi sva pitanja unutrašnjeg razvitka i političkog uređenja onome što je on razumeo kao "nacionalni zadatak" Srbije - ideji oslobođenja Srba van Srbije i svenacionalnog ujedinjenja. "U mene su uvek preovlađivali osećaji za život i sudbu srpskog naroda van granica Kraljevine Srbije,

57Dnevnik, 14. VIII 1901. 58Sten. bel. 1911/1912, 28. XI 1911, str. 5. 59Citirano prema: S. Jovanovi}, Vlada Aleksandra Obrenovi}a, III, str. 252. U ovakvom odnosu prema politi~kim slobodama, Pa{i} je i{ao najdalje. Po kraljevoj volji, u senatu je glasao protiv vladinog predloga zakona o zborovima i udru`enjima, koji je skup{tina, u kojoj su radikali imali ve}inu, bila usvojila. (S. Jovanovi}, Vlada Aleksandra Obrenovi}a, III, str. 234-235) Rezultat odbacivanja ovog zakonskog predloga bio je zadr`avanje starog zakona po kome je za osnivanje udru`enja bila potrebna dozvola policije.

35

no što su bili oni koji su me pobuđivali da radim za unutrašnje narodne slobode. Nacionalna sloboda celog srpskog naroda bila je za mene veći i jači ideal, no što je bila građanska sloboda Srba u Kraljevini" - obelodaniće Pašić svoj politički kredo, braneći se 1902. godine od optužbi za "kukavičluk" i izdaju stranke pred prekim sudom, kao i za napuštanje programskih načela pristankom na "fuziju" i Ustav od 1901. 60 Takoreći iste ove reči, Pašić će izgovoriti i u narodnoj skupštini 1905. godine, rekavši za sebe da je "sva pitanja unutrašnja, pa i samo rešenje ustavnog pitanja" "uvek podčinjavao" "ideji skorog oslobođenja". Ta ideja "odvela me je i u politiku i u radikalizam", reći će Pašić 1905. godine, uzvikujući: "Ostavljajte sve drugo pa rešavajte ono od čega život Srbije zavisi. Glas Srpstva i glas srpskog Pijemonta poziva Vas". 61

Zajednička vlada s naprednjacima, koji su bili simbol antiradikalizma, i pristanak na senat, koji je smatran izrazito konzervativnom ustanovom, naneli su jedinstvu Radikalne stranke udarac od kojeg se ono više nikada neće povratiti. Iako formalno ostajući, sve do kraja 1904, jedna stranka, radikali su od sklapanja "fuzije" stvarno bili podeljeni u dve, međusobno sve jače suprotstavljene političke grupacije, koje je u velikoj meri delio odnos prema Pašiću. Oni koji su i dalje priznavali njegovo vođstvo od tada su najčešće nazivani starim radikalima, a oni koji su odbili da potpišu sporazum i odvojili se od Pašića dobili su ime samostalci. 62 Odricanje u ime vlasti od svih osnovnih načela stranke konačno je dovelo do ishoda kojeg se Pašić pribojavao još od 1886. godine. Glavnu odgovornost za to snosio je, međutim, upravo on koji je, kada je jednom prihvatio, u politici kompromisa otišao dalje nego bilo ko u njegovoj stranci.

U delu Radikalne stranke, koji su činili pripadnici mlađeg radikalskog naraštaja i velika većina stranačke inteligencije, već duže vreme osećalo se nezadovoljstvo Pašićevom "oportunističkom politikom". 63 Mlađi, buntovniji, principijelniji, u političkom metodu čistiji i ispravniji - pobunjeni radikali su osećali dubok otpor, čak indignaciju prema Pašićevoj politici beskrajnih kompromisa, a naročito prema onoj njenoj dimenziji koja je značila besprincipijelnost, a često i beskrupuloznost. Pored ličnog animoziteta koji su vremenom razvili prema svom vođi, za njihovu pobunu i izdvajanje postojao je i jedan dublji razlog. Samostalsko krilo, naime, formirano je od ljudi među kojima je vladao izrazito levičarski duh. Pojedini među njima - kao Skerlić, na primer - bili su, u početku, bliski socijalistima, budućim socijal-demokratama64, a veliki broj samostalskih prvaka - Jovan Žujović, Jovan Skerlić, Jaša Prodanović, Jovan Cvijić, Milan Grol, Boža Marković - gajio je jasne republikanske simpatije. 65 Međutim, u praktičnoj politici, njihovo levičarstvo nije se iskazalo kao zastupanje evropskog socijalizma ili republikanizma, nego kao okretanje počecima Radikalne stranke, vremenu koje je već bilo dobilo svetački oreol i ušlo u svet mitova. Ovo nije bilo samo plod romantičarskog idealizma nego je imalo i savim realnu podlogu. Samouprava i egalitarizam bili su jedini program koji

60Nikola Pa{i}, Moja politi~ka ispovest,Beograd 1989, str. 129. 61Sten. bel. ,1905-1906, 14. X 1905, str. 153. 62Naziv "fuziona{i" naj~e{}e su upotrebljavali samostalci i on je, tada, u sebi sadr`ao kritiku, optu`bu, ~esto i politi~ku diskvalifikaciju staroradikala. 63V. Miroslav Hubmajer N. Pa{i}u, 17/29. IX 1897, ASANU, 11657. 64V. o tome sam Skerli}, Sten. bel. , 1913-1914, 24. X 1913, str. 370. 65V. o tome: Jovan @ujovi}, AS, J@ - 60; Isti, O republikanizmu u Srbiji, Beograd 1923, str. 14-15.

36

su široki radikalski slojevi - obuhvatajući najvećim delom siromašno i neprosvećeno seljaštvo - osećali bliskim, svojim. Za njih je državni ideal i dalje bila "seljačka država" bez birokratije i velikih društvenih razlika - ona ista ideja s kojom je stranka nastala i u ime koje se narod dizao na bunu. Kada je Pašić, 1891, zahtevao strogu stranačku disciplinu, on je našao za potrebno da podvuče vernost izvornom programu, od koga stranka na vlasti neće odstupiti "ni desno ni levo". Poslednji kompromis koji je u ime vlasti napravio - pristanak na senat, napuštanje borbe za opšte pravo glasa, samoupravu i narodnu vojsku, a naročito ulazak u zajedničku vladu s "vlasnicima, crnim naprednjacima"66 - suviše je očigledno poništio takva obećanja i pobunjeni radikali uzeli su ga za osnov izdvajanja u samostalno krilo. "Fuziju" su definisali kao izdaju temeljnih načela srpskog radikalizma od strane nekolicine njenih starih šefova i, određujući sebe kao "esenciju od radikala", 67 uzeli za zadatak da, kako je to objasnio Jovan Žujović, "poradikališu u stranci ono što se razradikalilo" i tako omoguće "da se radikalci vrate čistom vrelu svome. A čisto je vrelo onaj prvi program radikalne demokratije", koja je isto što i "potpuna narodna samouprava". 68 Kasnije, povodom konačnog izdvajanja u posebnu stranačku organizaciju, u govoru koji je imao programski karakter, samostalski prvak, Dragutin Pećić, detaljno je objasnio poreklo, ideološku suštinu i odnos samostalaca prema staroradikalima. Izdvajanje samostalaca bilo je, podsećao je Pećić, "pobuna" "prema jednom određenom broju ljudi koji pokazuju odstupanje od programa od januara 1881". "U težnji da se radikalni program do kraja izvrši, da nastupi stroga primena naših teorija i načela, odvojismo se mi". Kao najvažnije programske tačke za koje će se samostalci boriti, Pećić je tada, krajem 1904, izdvojio uprošćavanje i reformu administracije "na načelima izbornog prava i stroge samouprave", kao i reformu vojske u duhu "načela narodne odbrane". 69

Definišući odnos prema izvornom programu kao vododelnicu između svoje i grupe starih radikala, samostalci, međutim, nisu imali u vidu i izvorne radikalske koncepcije o ustavnom pitanju. Kao i Radikalna stranka desetak godina ranije, u vreme više-manje nepomućenog jedinstva, tako su i samostalci čvrsto stajali uz Ustav od 1888. U odlučnoj opoziciji, oni su pokrenuli Dnevni list, a potom i Ođek, koji je, pod uredništvom Jaše Prodanovića, sve političke grupe u Srbiji delio na one koje su u ustavnom pitanju beskompromisno stajale na pozicijama Ustava od 1888. i one koje su bile spremne na sporazum. Ne krijući svoju ambiciju da budu jedini pravi nastavljači radikalske političke opcije, samostalci su, kao nekada Radikalna stranka, svoj profil gradili na istovremenoj odanosti izvornom programu stranke i Ustavu od 1888, bez obzira na njihovu međusobnu ideološku neusklađenost. 70

Zajedno sa samostalnim radikalima, povraćaj u život Ustava od 1888. tražio je i veći deo Liberalne stranke. U ovome se naročito isticao jedan od njenih budućih šefova, Voja Veljković, čiji politički istupi nisu imali mnogo zajedničkog s izrazito monarhističkom i prilično nedemokratskom dugogodišnjom politikom Liberalne

66ASANU, 12993. 67Sotir Baltezovi}, Sten. bel. 1906-1907, 25. I 1907, str. 2404. 68Jovan M. @ujovi}, Srpska radikalna stranka, Govor J. M. @ujovi}a na zboru samostalnih radikala u Jagodini 10 avgusta 1903. , Beograd 1903, (dalje: Srpska radikalna stranka), str. 18,20,25. 69Sten. bel. , 1904-1905, 14. XII 1904, str. 946-947. 70Vi{e o tome v. Olga Popovi}-Obradovi}, "O ideolo{kom profilu radikala u Srbiji posle 1903", Tokovi istorije, 1-2/1994, (dalje: "O ideolo{kom profilu radikala").

37

stranke, nego su, naprotiv, sve više podsećali na izvorni srpski liberalizam. Kao uvodničar u listu Srpska zastava71 i kao narodni poslanik, Veljković je "razvijao teoriju narodne suverenosti i dokazivao da je narod stariji od kralja". 72 Ističući se tako kao slobodoumni i odlučni protivnici Ustava od 1901. i često dolazeći pod udar režima, koji je u pogledu političkih sloboda bio vrlo restriktivan, liberali su u ovom razdoblju postali značajna opoziciona snaga.

Ako se izuzmu pojedinci čije je jedino političko obeležje bila lojalnost dvoru i koji su, iako ih je bilo u svim strankama, ipak bili srazmerno malobrojni73 - politička scena u Srbiji posle 1901. bila je podeljena na dve partijske grupacije: radikalsko-naprednjačku i samostalsko-liberalnu. Kristalizacionu tačku ove podele činilo je ustavno pitanje, tačnije odnos prema Ustavu od 1888, odnosno oktroisanom ustavu od 1901. godine. Ovo je postalo sasvim jasno naročito posle pada radikalsko-naprednjačkog režima, kada se pokazalo da zaokret staroradikala u ustavnom pitanju nije bio samo taktički. Ni onda kada su se, ponovnim uspostavljanjem ličnog režima, pod vladom Cincar-Markovića, od kraja 1902, ponovo našli u opoziciji, staroradikali se, naime, tražeći povratak ustavnog stanja, nisu vratili Ustavu od 1888, nego su i dalje, kao i sasvim malobrojni naprednjaci, ostali na pozicijama oktroisanog Ustava od 1901. godine. Ova činjenica govorila je o tome da je, iako je samostalsko-liberalna grupacija bila vrlo snažna i borbena, liberalno-demokratska ustavna opcija u međuvremenu oslabljena i da je prvenstvo pripalo državnopravnom programu koji je karakterisala svojevrsna mešavina liberalnih i konzervativnih političkih načela. S ovakvim pogledima na ustavno pitanje, srpske političke stranke dočekaće majski prevrat 1903. godine, koji će, međutim, sam sobom, ovakav odnos snaga u velikoj meri izmeniti.

III Parlamentarno iskustvo (1903-1914)74

Državnim udarom izvršenim u noći između 28. i 29. maja 1903 (po starom kalendaru), u kome je zaverenička grupa oficira ubila Aleksandra Obrenovića, Srbija je ostala bez kralja i našla se u neustavnom stanju. Odmah je formirana privremena, tzv. revolucionarna vlada, čiji je sastav reflektovao nov odnos političkih snaga u zemlji nastao prevratom. Stvarnu političku moć u tom trenutku imali su oficiri-zaverenici, iza kojih je stajao dobar deo vojske, i vlada je, prirodno, morala uživati njihovo poverenje. Od devet ministara, najmanje petorica su bili neposredni ili posredni učesnici u zaveri. Po stranačkoj pripadnosti, to su bili liberali i samostalci. Što se starih radikala tiče, oni su važili za stranku koja nije imala bližih veza sa zaverom. Ipak, imajući u vidu njihovu realnu snagu, zaverenici su im ponudili da učestvuju u sastavu "revolucionarne vlade"; kakav će odnos prema događaju od 29. maja zauzeti najveća stranka u zemlji bilo je pitanje od velikog značaja i zaverenici su pokazali želju da sarađuju. Staroradikali su spremno prihvatili ponudu, bez rezerve stali uz izvršioce prevrata i njihovo delo, i tako zadobili njihovo poverenje.

71Nikola Stanarevi}, Dvadeset godina Liberalne (Nacionalne) stranke, 1902-1922, ASANU, 14289, (dalje: Dvadeset godina Liberalne stranke), str. 86. 72S. Jovanovi}, Vlada Aleksandra Obrenovi}a, III, str. 220. 73V. o tome: S. Jovanovi}, Vlada Aleksandra Obrenovi}a, III, str. 274-276. 74 gh

38

Jedina stranka koja nije bila predstavljena u "revolucionarnoj vladi", bili su naprednjaci.

"Revolucionarna vlada" je bez odlaganja proklamacijom vratila u život Ustav od 1901. i već za 2. jun sazvala oba doma narodnog predstavništva, stavljajući im u zadatak izbor novog kralja i donošenje odluke o pitanju ustava. Time je u zemlji ponovo uspostavljena ustavnost.

Prvi akt narodnog predstavništva bila je rezolucija kojom se "u oceni događaja od 29-og maja, prihvata i s oduševljenjem pozdravlja novo stanje, koje je nastupilo kao posledica toga događaja i složno i jednodušno proklamuje potpuna zajednica osećanja između srpskog naroda i celokupne srpske vojske", a vladi se iskazuje priznanje i odobrenje "za sve njene odluke i postupke". Pošto je tako odobrilo ubistvo kralja, kao i povraćaj na snagu Ustava od 1901, narodno predstavništvo je pristupilo poslovima koje mu je vlada stavila u zadatak, stavljajući na prvo mesto pitanje ustava.

U vezi s ustavnim pitanjem, u tom trenutku su postojale dve opcije. Jedna je bila zadržavanje Ustava od 1901, a druga povratak na snagu Ustava od 1888. Za Ustav od 1901. su bili staroradikali, a za Ustav od 1888, samostalni radikali i liberali. Prvi su raspolagali snažnom većinom u oba doma narodnog predstavništva, ali su drugi uživali znatno veći politički autoritet, s obzirom na bliske veze svojih prvaka sa zaverom i njenim izvršiocima. Kako nije moglo biti sumnje da se realna snaga jedne stranke u tom trenutku nije mogla meriti brojem poslaničkih mandata nego poverenjem nove vlasti, odnosno zaverenika, a suočeni s odlučnim odbacivanjem Ustava od 1901. od strane samostalaca i liberala, staroradikali su se morali povući. Tako su skupština i senat, kada su se, 2. juna, sastali, bez otpora starih radikala usvojili rezoluciju koju je predložio vođ liberala Stojan Ribarac, a kojom se "vraća na snagu Ustav od 22. XII 1888. . . i svi politički zakoni. . . sa izmenama i dopunama. . . koje će se doneti pre nego se izabrani vladalac na nj zakune". Bila je to ne samo manifestacija volje da se u Srbiji ponovo uspostavi Ustav od 1888. nego i faktičko proglašavanje narodnog predstavništva za suverenu vlast u zemlji: ustav, kao i sve političke zakone, donosi konstituanta, naglašavajući da će mišljenje budućeg monarha, koga je narodno predstavništvo tek trebalo da izabere, biti bez značaja. Budući kralj će morati da prihvati ustav koji je donelo narodno predstavništvo ili neće biti kralj.

Tako se narodno predstavništvo, donoseći Ustav od 1903, pretvorilo u ničim ograničenu suverenu vlast. Priznavši važnost Ustava od 1901, ono je sebe formalno učinilo samo jednim delom zakonodavne vlasti, opredeljujući se tako za pravni kontinuitet i iskazujući načelnu lojalnost principu ustavnosti; istovremeno, rešavajući ustavno pitanje ne obazirući se na važeća ustavna ograničenja, svesno je pogazilo ovaj princip i, iako ne formalno, faktički se pretvorilo u revolucionarnu konstituantu. Zajedno s kraljeubistvom, to je prevratu dalo karakter revolucije. 75 Bila je to nova istorijska potvrda onih stavova koji su političku istoriju srpske države u novom veku objašnjavali kao istoriju revolucije, a ne evolucije, a njen ustavni razvitak kao odsustvo ustavnosti u pravnom smislu reči. 76

75Majski prevrat okarakterisan je kao revolucija i u pravnoj literaturi. (V. S. Jovanovi}, Ustavno pravo, str. 289. V. i Drag. M. Rankovi}, "O pravnoj odgovornosti zaverenika", Arhiv za pravne i dru{tvene nauke, IV/1907, str. 46-50. 76Sve ustavne promene u Srbiji, izuzev one od 1888, izvr{ene su vanustavnim putem. V. o tome: \or|e Tasi}, "L'histoire constitutionnelle de la Serbie", Revue d'histoire politique

39

Što se tiče pitanja izbora vladaoca, ono je faktički bilo rešeno još pre saziva narodnog predstavništva, s obzirom na to da je vojska, odmah nakon ubistva Aleksandra Obrenovića, proglasila, tačnije izvikala, Petra Karađorđevića za novog kralja Srbije. Narodno predstavništvo je, imajući u vidu jasno izraženu odluku vojske, u zajedničkoj sednici oba doma, nakon donošenja odluke o novom ustavu, brzo i složno izabralo Petra Karađorđevića za novog vladaoca Srbije. Svojom odlukom, ono je praktično samo potvrdilo izbor koji je već bila napravila vojska, dajući ovom legitimitet narodnog izbora.

Na taj način je, kao rezultat ubistva poslednjeg vladara prethodne, dinastije Obrenovića, u Srbiji osnovana nova dinastija - dinastija Karađorđevića. 77 Zajedno s činjenicom da je kralj izabran tek posle donošenja odluke o ustavu, kao i da mu je kruna uslovljena pristankom na ustav, to je značilo da će legitimitet monarhije i vladalačke vlasti u novom režimu počivati isključivo na volji narodnog predstavništva - na ustavu koji ono samostalno donosi, kao i na izboru nosioca krune koji će pod tim ustavom vladati. Bila je to puna realizacija ideja svetoandrejskih liberala o isključivoj ustavotvornoj vlasti skupštine, koja, u krajnjoj liniji, odlučuje i o obliku vladavine.

Sama okolnost da je 1903. novi kralj bio izabran nije predstavljala nikakvu novinu u političkoj istoriji Srbije. Naprotiv, ona je samo potvrđivala da izborno načelo u srpskom monarhizmu ima prednost u odnosu na nasledno. 78 Ni sam čin prevrata, uključujući tu i ubistvo vladaoca, takođe nije bio bez korena u tradiciji srpskog monarhizma. I jedno i drugo - izbornost i nasilna smena na prestolu - bili su samo novo svedočanstvo o odsustvu svake ideje o božanskom ili istorijskom pravu kao izvoru legitimiteta vladalačke vlasti u Srbiji.

Ipak, i izborno načelo i nasilje pri smeni na prestolu dobili su u majskom prevratu nove dimenzije, koje neće ostati bez uticaja na snagu kraljevske vlasti pod Petrom Karađorđevićem. Izborni princip je posebno istaknut, jer je Petar Karađorđević biran za kralja kao običan građanin, a ne kao knez - ističe Slobodan Jovanović. 79 Što se, pak, tiče nasilne smene na prestolu, ona je 1903. bila praćena takvom brutalnošću koja nije mogla ostati bez odgovarajućih posledica po monarhijsku svest, dodatno je učvršćujući u predstavi da monarh u Srbiji nije neprikosnoven. "Posle 29. maja, dana kada je Srbija videla da je jedan vladar (pa ma kakav on bio) poleteo glavačke kroz prozor, sa neprikosnovenošću i prestižom monarhovim (je) svršeno". "I da monarhija u Srbiji živi još 1000 godina, vladar ne može više dostići raniji prestiž", bio je uveren naprednjački prvak, Pavle Marinković. 80

Da je Marinković bio u pravu kada je konstatovao da je "sa neprikosnovenošću i prestižom monarhovim svršeno", na svoj način svedoči i činjenica da je pod Petrom Karađorđevićem ponovo oživela tendencija otvorenog relativizovanja monarhijskog principa. Monarhizam kod nas ne postoji, a "verovatno se više neće moći ni stvoriti", jer u ovo "demokratsko vreme" "monarhijsko osećanje slabi i opada čak i u starim, viševekovnim monarhijama". " Po našim pojmovima, u dolasku Petra

et constitutionnelle, 1/1938, p. 242. 77 V. S. Jovanovi}, "Dva pitanja iz na{eg vladala~kog prava, Osniva~ dinastije", Arhiv za pravne i dru{tvene nauke, 1/1906, str. 36-42. 78Svi vladari, izuzev Mihajla i Aleksandra Obrenovi}a, do{li su na presto putem izbora. 79V. nap. 67. 80Sten. bel. , 1907-1908, 12. II 1908, str. 197.

40

za kralja ima isto toliko božanskoga prava koliko i u dolasku g. Pašića za Predsednika Ministarstva", govorio je u skupštini šef srpskih liberala, Voja Veljković, koji je ovo svoje uverenje delio s mnogima. 81

Iza ovog Veljkovićevog, radikalnog, direktnog i otvorenog relativizovanja monarhije u Srbiji, krio se republikanizam, koji, uprkos nesumnjivim republikanskim tendencijama, dominantna politička svest u Srbiji toga doba još nije bila prihvatila kao legitimnu političku opciju. Ako se izuzmu sasvim malobrojni socijalisti, nijedna stranka nije monarhiju u Srbiji načelno dovodila u pitanje. Uopšte, republikanizam u Srbiji ovog doba nije bio stranački određen, nego isključivo individualno i bilo ga je među pripadnicima svih političkih partija, izuzev Napredne, a relativno najviše je bio zastupljen među samostalcima, potom i među liberalima. Međutim, ni oni koji vladalačku vlast u Srbiji nisu dovodili u pitanje, nisu negirali činjenice koje je Veljković navodio, nego su umesto neukorenjenosti samog monarhijskog načela, iz njih izvodili izraz specifične sadržine koju to načelo ima u srpskoj političkoj tradiciji. Neki od njih isticali su ideju o neophodnosti postojanja jakog vođe u epohi borbe za nacionalno oslobođenje koja još traje;82 drugi su verovali da je srpski monarhizam sadržan u svesti o potrebi da se ukroti "nedisciplinovana demokratija", odnosno izražena sklonost anarhiji,83 dok su treći isticali potrebu za očinskom zaštitom koju narod, odgojen u patrijarhalnom duhu, očekuje od kralja. 84 Na ovaj ili onaj način, i jedni i drugi i treći su, dakle, srpski monarhizam objašnjavali kao utemeljen u osećanju racionalne, praktične svrhovitosti, iz čega, kao prirodna, proizlazi činjenica da je trajanje vladalačke vlasti, odnosno njen opstanak uslovljen narodnim poverenjem. Ovakvo razumevanje kraljevske vlasti, kao lišene svakog legitimiteta izvan političke volje naroda, takođe je značilo svojevrsnu relativizaciju monarhijskog principa kao takvog, pružajući i samo dokaz o tome da taj princip, iako naizgled nesporan, u političkoj svesti naroda u Srbiji nema tako duboke i čvrste korene. 85

Svojom sadržinom, koja je, izuzev izbornog sistema, gotovo u celosti preuzeta iz Ustava od 1888, Ustav od 1903. je odgovarao liberalno-demokratskim političkim standardima XIX veka. Pravo glasa je bilo ograničeno polom i imovinskim cenzom. Garantovana su klasična lična i politička prava i slobode: jednakost pred zakonom, sloboda veroispovesti (ali ne i odvajanje crkve od države), privatna svojina, sloboda 81Sten. bel. , 1907-1908, 5. II 1908, str. 20-21. Gotovo istovetno stanovi{te zastupao je Marko Cemovi} u: "Ustavni vladalac" (povodom "Politi~kih studija" g. @ivojina Peri}a), Delo, XLVIII/1908, str. 345. U istom smislu, kasnije: M. Vladisavljevi}, Developpement constitutionnel de la Serbie, str. 536. 82M. Cemovi}, n. d. str. 345. (Delo je bio radikalski ~asopis. )83V. npr. Aleksa @ujovi}, radikal, izra`avaju}i neslaganje s republikanizmom socijaliste Tri{e Kaclerovi}a, izjavio je da prema republici i sam gaji simpatije, ali da smatra da bi ona u Srbiji bila fatalna jer bi "bilo mnogo kralji}a, nastao bi grabe` kakvog svet ne pamti". (Sten. bel. , 1911-1912, str. 9-10) V. N. Stojanovi}, n. d. , str. 61. 84V. npr. prota Marko Petrovi}, radikal, Sten. bel. , 1903-1904, I, str. 85. 85S tim u vezi, interesantno je navesti utisak koji je francuski poslanik u Beogradu stekao o republikanskom raspolo`enju u Srbiji nakon prevrata. On je republikanski pokret ocenjivao kao prili~no rasprostranjen, o~ekuju}i da u bliskoj budu}nosti postane zna~ajna politi~ka ~injenica. Na ~elu su mu u glavnom mladi ljudi, prete`no iz redova inteligencije, ali njihove ideje su kompatibilne s demokratskim i egalitaristi~kim ose}anjima velike ve}ine naroda u Srbiji (isto kao i u Bugarskoj), zbog ~ega on o~ekuje da ovaj pokret ubrzo osvoji {irok politi~ki prostor. U tom kontekstu, zna~ajna je i pojava socijalisti~ke partije, ocenjivao je francuski poslanik. (MAE-AD, vol. 3, 16. XII 1903, No 156)

41

štampe, sloboda udruživanja, tajno i jednako pravo glasa. Na nivou institucija usvojen je princip tzv. "meke" podele vlasti, svojstven ustavima parlamentarnih monarhija: kruna je bila neodgovorna, a za akte izvršne vlasti odgovarali su ministri; kralj je imao isključivo pravo imenovanja ministara; zakonodavna i budžetska vlast podeljene su između skupštine i kralja, s tim što je kralj raspolagao pravom veta i pravom raspuštanja skupštine, uz obavezu raspisivanja novih izbora najdalje za tri meseca. Autonomija skupštine bila je prilično ograničena, jer je kralj imao i pravo odlaganja skupštinskih sednica, kao i pravo veta na skupštinski poslovnik, s obzirom da je ovaj donošen u obliku zakona. Raspodela mandata, do u detalje propisana ustavom, vršena je, u načelu, po sistemu srazmernog predstavništva, prema najvećem ostatku - kao i po Ustavu od 1888 - ali je zahvaljujući unošenju izvesnih novina u odgovarajućim propisima praktična proporcionalnost sistema, sa veoma visokog, svedena na veoma nizak stepen. Među tim novinama najznačajnija je odredba po kojoj se glasovi lista koje nisu dostigle količnik dodeljuju listi sa najvećim brojem glasova.

Prisiljeni da pristanu na povratak Ustava od 1888, staroradikali su se, po drugi put, našli u situaciji da im se, kao najjačoj stranci, nameće načelo proporcije, čije su prihvatanje još 1888. smatrali svojim najvećim ustupkom. Ovoga puta, međutim, oni nisu bili spremni da se sa njim izmire. Posle narušavanja stranačkog jedinstva 1901. srazmerno predstavništvo moglo je postati realna prepreka njihovoj vlasti i oni su stoga njegovo uklanjanje iz ustava smatrali za jedan od svojih najvećih političkih interesa. Imajući snažnu većinu u oba doma Narodnog predstavništva, držeći položaj predsednika oba ustavna odbora i koristeći se, uz to, velikom brzinom kojom se o novom ustavu odlučivalo, oni su, s jednom umetnutom i nekoliko ispuštenih rečenica u odgovarajućim ustavnim članovima, uspeli da izborni sistem koji je hvaljen kao jedan od najproporcionalnijih, odnosno najpravičnijih86, zamene izbornim sistemom izrazito niske proporcionalnosti, u korist najveće stranke. U praksi, pri raspodeli mandata, povlašćivanje najjače stranke išlo je do 14% u odnosu na njenu realnu snagu u biračkom telu, što prevazilazi procenat ovakvih odstupanja uobičajen čak i u većinskim sistemima.

Sve u svemu, Ustav od 1903. predstavljao je solidan pravni osnov za uspostavljanje liberalno-demokratskog režima i parlamentarnog sistema vlasti. Uz to, kraljevska vlast je majskim prevratom bila bitno oslabljena. Njene granice u stvarnom političkom životu po prvi put u istoriji srpske monarhije bile su čvršće i uže od onih predviđenih samim ustavom. Ustavne prerogative krune, koje su svojom brojnošću i značajem kralja činile čak pretežnim faktorom vlasti u odnosu na skupštinu, nisu bile u skladu s političkim činjenicama, koje su, naprotiv, kraljevu vlast marginalizovale. To je obećavalo izgradnju parlamentarnog sistema u kome će kralj svojom političkom neutralnošću prepustiti skupštini i vladi, odnosno političkim strankama, glavnu ulogu u donošenju političkih odluka i upravljanju državom.

S druge strane, međutim, i kraljevska vlast Petra Karađorđevića i politički režim u celini, iako nominalno proistekli iz volje suverenog narodnog predstavništva, u stvarnosti su svoj život dugovali vojsci. S očiglednom namerom da tu činjenicu iskoristi, vojska je, sa ciljem političkog arbitriranja, faktički na sebe preuzela ulogu

86V. npr: Slobodan Jovanovi}, Arhiv za pravne i dru{tvene nauke, "Parlamentarna hronika", XVIII/1920, str. 212. V. i Mihailo Petrovi}, O proporcionalnom predstavni{tvu, Beograd 1936, str. 15.

42

krune. Nov režim je, u stvari, svoj život otpočeo bez kralja, a u sadejstvu dva politička faktora - jednog legalnog, koji je predstavljalo narodno predstavništvo, odnosno političke stranke, i drugog vanustavnog, oličenog u oficirima-zaverenicima iza kojih je stajala vojska. Tako su u same temelje novog poretka ugrađene dve međusobno duboko protivrečne i konfliktne političke tendencije, koje će suštinski određivati političku realnost nastalu u Srbiji majskim prevratom. Ključno pitanje novog režima postavljeno na samom početku, nije, naime, bilo pitanje prevlasti između skupštine i kralja, nego pitanje prevlasti između političkih stranaka i vojske, dakle, između civilne i vojne vlasti. Ovo pitanje, koje su sami savremenici nazvali "zavereničkim", ostalo je otvoreno tokom celog razdoblja. U tom smislu, ustavna istorija Srbije 1903-1914 može se posmatrati i kao istorija osvajanja osnovnih političkih pretpostavki ustavnosti.

Uloga vojske u politici sama po sebi nije bila nešto nepoznato u dotadašnjem političkom i ustavnom iskustvu Srbije. Ipak, hiljadu devetsto treća je i u ovom pogledu predstavljala radikalan zaokret u odnosu na razdoblje vladavine Obrenovića. Majskim prevratom, između krune i vojske izmenile su se uloge. Dotad, ona je obezbeđivala podršku politici dvora i predstavljala je glavno oružje lične vladavine krune. Nakon ubistva poslednjeg Obrenovića, vojska, u kojoj su zaverenici preuzeli sve ključne položaje, sama je postala politički činilac, potčinjavajući sebi krunu i preuzimajući njene ustavne prerogative vlasti. Ukratko, pod Obrenovićima, vojska je u političkom životu stajala pod kraljem, a dolaskom na presto Petra Karađorđevića, postalo je obrnuto.

Lična slabost kralja Petra u odnosu na zaverenike imala je za to nesumnjivo velikih zasluga. Kralj "je svoju sudbu potpuno vezao za sudbu zaverenika. On će s njima da stoji i da pada", zapisao je u svom dnevniku Pera Todorović, komentarišući manipulacije kraljem i njegovim ustavnim prerogativima od strane zaverenika u prvim godinama nakon prevrata. 87 Međutim, daleko veći, tačnije glavni deo odgovornosti pada na teret političkih stranaka. Zaverenici su postali politička sila još pre nego što je kralj došao u zemlju, i to zaslugom narodnog predstavništva, a svoj položaj institucije koja stoji iznad ustava i zakona, dugovali su pre svega radikalskoj vladi i radikalskoj skupštini. Bez dvoumljenja se može reći da je politička uloga vojske u najvećoj meri bila odraz zrelosti, snage i spremnosti političkih stranaka da joj se suprotstave.

Sveukupna atmosfera koja je zavladala iza krvavog sloma dinastije Obrenovića imala je karakteristike postrevolucionarnog stanja, u kojoj su spontana raspoloženja imala punu potporu vlasti. Oni koji su obeleženi kao predstavnici starog režima trpeli su od pobedničkog trijumfalizma većine, koja je ne retko pokazivala sklonost ka osveti. 88 Naprednjačkim prvacima se pretilo da će, ako

87Pera Todorovi}, Dnevnik (priredila Latinka Perovi}), Beograd 1990, str. 376. 88Ve} prva redovna skup{tina sazvana iza majskog prevrata, ogromnom ve}inom glasova, ukinula je penzije udovicama Jovana Risti}a i Milutina Gara{anina. Stojanu Novakovi}u, na njegov apel skup{tini da makar u ime dostojanstva zakonodavnog tela i pravnog kontinuiteta odbaci predlog o ukidanju penzija udovicama pomenutih dr`avnika, radikali oba krila tada jo{ jedinstvene stranke odgovorili su da "pokojni Gara{anin, Risti} i Vulovi} nemaju nikakvih zasluga za ovu zemlju . . . oni imaju naopakih zasluga", koje su mogle priznati samo skup{tine "koje su . . . svakojakim olo{em naprednja~ko-liberalnim birane". Njihove porodice, dodavali su oni, trebalo bi, naprotiv, da vrate ono {to su dosad dobile, "jer su ti ljudi bogati i kapitaliste". (V. S. Novakovi}, A. @ujovi} i R.

43

ponovo organizuju stranku, biti poubijani - prisećao se Marinković u skupštini 1906, dobijajući pri tome iz poslaničkih klupa odgovor: "Tako i treba". 89 Kada je, pak, Svetomir Nikolajević pokušao da u skupštini pokrene pitanje moralne i pravne strane majskog prevrata, poslanici su pokušali da ga u tome spreče užasnom grajom, ali i izrazima žaljenja što "nije obešen na Terazijama". 90

Konstituanta, a za njom i prva redovno izabrana skupština, gotovo jednodušno su kvalifikovale zaverenike "istinskim revolucionarima, pravim apostolima slobode narodne. . . "91, a njihovo delo revolucijom. To je bila jasna poruka onima koji su u majskom prevratu videli prost zločin, čije je izvršioce trebalo kazniti a ne slaviti. Iako u malom broju, ovih je bilo kako u vojsci, gde su bili organizovani u tzv. kontrazaverenički pokret, tako i među političarima, gotovo isključivo naprednjačkim, organizovanim u Društvo za zakonsko rešenje zavereničkog pitanja. Za novu vlast, njihova delatnost je bila isto što i pokušaj rehabilitacije vladavine Obrenovića. Iz tih razloga, ona je u njima videla najveću opasnost za svoj opstanak, a u neprikosnovenosti oficira-zaverenika i dela vojske koji ih je podržao, garanta novog režima i dinastije.

Iz tih razloga, vlast je zaštitu zaverenika bez odlaganja podigla na nivo državne politike. Radikalska vlada je ubrzo nakon prevrata, sastavljena od oba krila tada još jedinstvene stranke, i zakonskim putem pretvorila izvršioce prevrata u instituciju novog režima. Na predlog ministra unutrašnjih dela, Stojana Protića, početkom 1904. usvojen je novi zakon o štampi, kojim je pisanje "protivu pojedinih oficira ili klasa oficirskih" kvalifikovano kao "zločin i prestup". Pomenuti propis je, neizmenjen, ostao na snazi za sve vreme trajanja Ustava od 1903. Tu činjenicu, Protić je motivisao uverenjem da se mora zadržati posebna krivična zaštita sa "osetnom kaznom" za dela "koja imaju veze s državnim prevratom od 29. maja 1903. I interes vojske i interes opšti zahtevaju ovu meru naročito s pogledom na to, kako o tom pišu neki listovi", obrazlagao je Protić. 92 Iz istih ovih razloga, pohapšeni su kontrazaverenici u vojsci, Društvo za zakonsko rešenje zavereničkog pitanja je rastureno nepunih godinu dana nakon svog osnivanja, a jedan od njegovih najistaknutijih članova, Milan Novaković, ujesen 1907. biće ubijen u zatvoru, po naređenju i u prisustvu radikalskog ministra unutrašnjih poslova, Nastasa Petrovića, koji je ministarsko mesto zadržao i nakon ovog događa. Kada je četiri godine kasnije, pošto je redovan sud utvrdio njegovu odgovornost za ubistvo zatvorenika, pokrenuta inicijativa od strane liberalno-naprednjačke opozicije da se Petrović optuži po zakonu o ministarskoj odgovornosti, vlada i njena većina su taj predlog odbacile, s argumentacijom koja je do kraja ogolila ne samo politički karakter ovog zložina, nego i činjenicu da ideja zakonitosti u konkurenciji s idejom revolucije ni osam godina posle prevrata još nije bila odnela pobedu; zaverenici su i dalje tretirani kao simbol novog režima, a njihovi protivnici, kao ljudi izvan zakona. Nini}, Sten. bel. , 1903-1904, 9. I 1904, str. 1040-1048)89Sten. bel. , vanr. saziv za 1906, 11. VI 1906, str. 150-151. 90Sten. bel. , 1905/1906, 11. X 1905, str. 96-97, 118-119. 91Sten. bel. , 1903-1904, 17. XII, 1903, I, str. 533. Treba pritom napomenuti da su u ovoj skup{tini, pored predstavnika dve radikalne stranke, kao stranka bili zastupljeni jo{ samo liberali, dok je od naprednjaka, koji }e se tek 1906. godine ponovo strana~ki organizovati, bio samo Stojan Novakovi}, koji se o ovome nije izja{njavao, bar ne neposredno. 92V. Sten. bel. , 1910-1911, 10. XI 1910, u prilogu, kao i Sten. bel. , 1911-1912, 5. X 1911, str. 171-172.

44

Novaković je bio "politički čovek", "odsudan protivnik događaja od 29. maja" - biće odogovor radikalske većine onima koji su 1911. tražili da se skupština ogradi od ubistva političkih protivnika novog režima. 93

U skladu sa stanovištem o prevratu kao revoluciji, tumačila se i istorija Srbije do 29. maja 1903. Vreme pre "revolucije" bilo je vreme neslobode, proganjanja i narodnih patnji, a prevrat "veliki događaj" posle kojeg je "stigao (je) brod Srbije k mirnom i tihom pristaništu ogrejanom suncem slobode i demokratije". 94 Čak 1911. godine, u vreme kada su prvobitne strasti već bile stišane, naprednjački prvak Vojislav Marinković će se, s vidnom gorčinom, zapitati da li će ikad Radikalna stranka prestati da "deli Srbiju na Srbiju starog režima i Srbiju novog režima". 95 U istorijskom pamćenju pobednici su nastojali da izbrišu sva pozitivna dostignuća vladavine Obrenovića, čak i elementarne istorijske činjenice koje su toj dinastiji obezbedile veoma značajno mesto u istoriji nastanka moderne srpske države. "Sitničarske dušice htele bi da se čak i to zaboravi, da je Srbija pod jednim Obrenovićem postala nezavisna kraljevina", lamentirao je Pera Todorović zbog brisanja dana proglašenja kraljevine iz državnog kalendara. 96 Liberalima i naprednjacima odricao se bilo kakav udeo u uvođenju liberalnih ideja i institucija u Srbiju XIX veka, a Ustav od 1888, pa čak i liberalni zakoni doneti pre njega, predstavljani su kao isključivo delo Radikalne stranke.

Politička moć vojske, inicijalno izgrađena na ulozi garanta novog režima, koju su joj priznali i kralj i političke stranke, dobila je vremenom još jedan izvor. Zahvaljujući politici nacionalog ujedinjenja i širenja državne teritorije, koja je nakon majskog prevrata postala prvorazredni državni cilj, Srbija je u razdoblju 1903-1914 sve vreme provela ili u stanju rata ili pripremajući se za rat. Takva politika je vojsku neizbežno učinila jednom od najznačajnijih državnih institucija, čiji su autoritet i snaga sve više narastali kako se približavao trenutak njene neposredne akcije. Još 1907, Jovan Cvijić je, kritikujući "kosmopolitizam", i zalažući se za "novi srpski patriotizam" pisao: "Svet treba da zna i da se uveri da Srbija može da operiše sa mnogo većom celinom, no što je njena teritorija. Od Srbije mogu da pođu najveće teritorijalne transformacije Balkanskog poluostrva. . . mi moramo biti zemlja koja je za rat spremna". Srbija mora imati "znatnu i spremnu vojsku". 97 Ove Cvijićeve reči bile su najava šireg raspoloženja koje će od 1908. Srbiju zahvatiti kao prava ratna psihoza. Sa zadatkom da priprema gerilu za rat u Bosni, formirana je i para-vojna organizacija "Narodna odbrana", koja je uživala podršku i neposrednu pomoć od strane najuglednijih stranačkih vođa i intelektualaca. 98 Pokrenuti su novi listovi koji su propagirali militarizaciju nasuprot demokratiji. 99 Radikali, stari jednako kao i samostalni, reaktualizovali su ideju narodne vojske. S tim u vezi, pred skupštinom 93Sten. bel. , 1910-1911, 17. III 1911, str. 1-42; 18. III 1911, str. 1; 18. IV 1911, str. 3-20. i 19. IV 1911, str. 6-42. 94Milan \uri}, Sten. bel. , 1903-1904, 3. X 1903, str. 79. 95Sten. bel. , 1910-1911, 11. II 1911, str. 19. 96Pera Todorovi}, Dnevnik, str. 419. V. sli~no i: Nedeljni pregled, br. 8/7. III 1910, str. 127. 97J. Cviji}, "O nacionalnom radu", Srpski knji`evni glasnik, XVIII, 1. III 1907, str. 355-362. 98V. o tome: Dimitrije \or|evi}, "The Role of the Military in the Balkans in the Nineteenth Century", Der Berliner Kongress von 1878, Die Politik der Grossmächte und die Probleme der Modernisierung in Südosteuropa in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts, Wiesbaden 1982, (dalje: "The Role of the Military"), str. 317-347. 99Takav je bio, na primer, list Naoru`ani narod.

45

se pojavio i zakonski predlog kojim se tražilo uvođenje obavezne "vojne nastave u građanskim školama". 100 Konačno, bivši zaverenici, na čelu s pukovnikom Apisom, formirali su, 1911, oficirsku organizaciju "Ujedinjenje ili smrt" ("Crna ruka") koja je, držeći se strogo u tajnosti, preko svog lista Pijemont obznanjivala srpskom narodu vrednosti i ciljeve na kojima će raditi. Sve političke stranke su "pokazale svoj nemoral, nekulturu i nepatriotizam" i "sve dok se narod ne prosveti", politiku treba centralizovati, poručivao je Pijemont u svom prvom, programskom broju od 3. IX 1911. 101 Zato, "nikakvi sporedni obziri, nimalo sentimentalnosti, pre svega i iznad svega zdravi i državotvorni nacionalni egoizam. . . Kao predstavnica vladara i naroda, vojska je pravedna. . . Ispod njezinog čekića ispadaju modelisane karakteristike opšteg - red i poslušnost, a ne nered i revolt", bila je alternativa koju je, namesto političkih stranaka i ustavnih institucija vlasti, propovedao Pijemont. 102

S ovakvim samorazumevanjem, vojska se teško mogla zadržati u granicama ustavnog. Od garanta novog režima, ona je pretila da postane njegov rušilac. Vojska, doduše, ni jednog trenutka neće preuzeti vlast neposredno u svoje ruke - u tom, formalnom, smislu ustavnost, pa čak i parlamentarna forma ostaće do kraja očuvani - ali će tokom celog razdoblja znatno ograničavati autonomiju legalnih institucija režima, osporavajući tako i ustavnost i parlamentarizam u njihovoj suštini. Svoje političke ciljeve, vojska će, naime, ostvarivati preko institucija režima, koristeći se autoritetom sile koja je novi režim stvorila i koja ga u svakom trenutku može osporiti.

* * *Režim uspostavljen u Srbiji nakon majskog prevrata imao je parlamentarnu

formu. Ali ako bi se on pokušao tipski odrediti u bilo kom pogledu, došlo bi se do zaključka koji je kao usputnu, ali sasvim tačnu primedbu o tome izrekao Milan Vladisavljević: srpski parlamentarizam bio je "tek u začetku". 103 I uloga kralja i partijski sistem i odnos između skupštine i vlade - za sve vreme su bili u procesu definisanja. Tako, izuzimajući prve tri godine, kralj nije uticao na sudbinu vlade, ali su bezmalo sve političke stranke, izuzev vladajuće, podržavale koncept parlamentarnog režima u kome kralj interveniše u odnose između skupštine i vlade, pa je mogućnost ponovnog aktiviranja vladaoca bila realna do samog kraja. Dalje, homogena vlada je preovlađivala, ali je uverenje da je u postojećoj partijsko-političkoj realnosti Srbije koalicija optimalan oblik vlade bilo tako snažno da je upravo pitanje homogena ili koaliciona vlada predstavljalo okosnicu parlamentarnih sukoba tokom celog razdoblja. Partijski sistem, koji je srpski parlamentarizam i sam gurao u pravcu koalicionih vlada, prešao je put od faktičkog monizma, preko kratkotrajnog bipartizma, do partijskog pluralizma sa najjačom strankom, koja, međutim, već pred kraj ovog perioda više nije bila u stanju da obezbedi dovoljno snažnu skupštinsku većinu da bi očuvala homogenu vladu. Velikog značaja u tome imao je izborni sistem, koji je, s jedne strane, znatno povlašćivao najjaču stranku, a time i koncept homogene vlade, ali je istovremeno podsticao izborne sporazume,

100Sten. bel. , 1911-1912, 19. XI, 1911, str. 114. 101Navedeno prema: Vasa Kazimirovi}, Nikola Pa{i} i njegovog doba 1845-1926, I-II,Beograd 1990, knj. II, str. 152. 102U tom cilju organizuju se i posebna dru{tva za borbu protiv alkoholizma ("Trezvenost"), kao i brojna gimnasti~ka dru{tva. (Pijemont od 22. IV 1912 i 29. IX 1913). 103 M. Vladisavljevi}, Razvoj ustavnosti u Srbiji, str. 61.

46

koji su vremenom sve više povećavali praktičnu proporcionalnost izbornog sistema, snažeći time i ideju koalicionih vlada. Sve u svemu, srpski parlamentarizam suviše je kratko trajao da bi se njegove osnovne institucije mogle jasno profilisati.

Ako se, međutim, ostavi po strani strogo institucionalni plan, pa se postavi pitanje suštinskih ograničenja toga iskustva, onih o kojima je parlamentarna praksa svakodnevno svedočila, a forma ih tek ovlaš pokrivala - onda objašnjenje ne treba tražiti u kratkom trajanju, nego u istorijskoj preuranjenosti srpskog parlamentarizma, usled koje je priroda usvojenih institucija stajala u neskladu sa realnom društvenom i političkom podlogom na kojoj su one počivale. Jedanaest godina parlamentarne prakse pod Ustavom od 1903. bilo je dovoljno da se taj nesklad pokaže u izoštrenoj svetlosti, a kritički raspoloženi savremenici ove epohe imali su o njemu punu svest i isticali su ga kao osnovni uzrok zbog koga se - kako su govorili - "toliko hvaljene zapadne ustanove odmah izmetnu na našem zemljištu"104 i daju "sasvim druge rezultate"105.

Prave granice srpskog parlamentarizma odredile su političke stranke - njihova socijalna osnova i, s tim u vezi, preovlađujuća društvena filozofija, njihovo razumevanje prirode i cilja države, a naročito razumevanje demokratije i odnos prema pluralizmu. Ovo se pre svega odnosi na radikale, koji su, od kraja 1904. podeljeni u dve stranke - snažniju, Radikalnu i, slabiju, Samostalnu radikalnu stranku - na svih pet izbora, koliko ih je održano do izbijanja rata, dobijali podršku tri četvrtine biračkog tela.

U vreme uspostavljanja parlamentarizma u Srbiji, 1903. godine, proces pluralizacije političke scene bio je u samom začetku. Parlamentarni režim je započeo život faktički u uslovima monizma: osvojivši blizu 90% poslaničkih mesta, radikali u prvoj izabranoj skupštini nakon majskog prevrata zapravo nisu ni imali opoziciju. U tom smislu moglo bi se reći da je režim počeo stvarno da funkcionište tek nakon podele samih radikala u dve stranke, staroradikalnu i Samostalnu radikalnu stranku, krajem 1904. godine. Stoga se unutarradikalska stranačka deoba može oceniti kao najznačajniji događaj u istoriji režima uvedenog posle majskog prevrata. Ona ne samo da je označila izlazak Srbije iz faktičkog partijskog monizma, nego je sveukupnom partijskom životu donela novu, dotad nepoznatu dinamiku. Nestanak partijskog hegemona, podigao je realan značaj ostalih stranaka, upućivao na saradnju i, uopšte, znatno oživeo partijski život u celini. Za jedanaest godina funkcionisanja parlamentarnih institucija, Srbija je izvedena iz partijskog monizma, u njoj se artikulisalo nekoliko političkih stranaka, odnosno partijskih grupacija; pred rat, restruktuiranje partijske scene i dalje je bilo u toku, nagoveštavajući nova partijska grupisanja. U ovom domenu najuočljiviji su znaci modernizacije političkog života koji su bili neposredan rezultat uvođenja parlamentarnih institucija.

Za ovim, prilično dinamičnim procesom pluralizacije partijske scene, međutim, daleko je zaostajao proces stvarne političke pluralizacije. Kao načelo političkog života, pluralizam se veoma sporo i teško usvajao i na tom planu parlamentarna praksa pod Ustavom od 1903. najviše je podsećala na prva parlamentarna iskustva, stečena pod Ustavom od 1888. O dubokoj ukorenjenosti monističke političke svesti u srpskom društvu onoga vremena uverljiva svedočanstva pružaju osnovne formule koje su korišćene za vršenje političkog uticaja i pridobijanje glasova birača. Kada je

104Nedeljni pregled, br. 11/1908, str. 180. 105S. Ribarac, Sten. bel. , 1910/11, 20. I 1911, str. 10.

47

reč o samim radikalima, kao izrazito dominantnoj političkoj grupaciji, oni su - stari, doduše, znatno više nego samostalni - i dalje pokazivali sklonost da između sebe i srpskog naroda stavljaju znak jednakosti i da radikalizam razumeju kao jedinu legitimnu političku opciju u Srbiji; ostale dve stare stranke, Liberalnu i Naprednu, oni su u političkoj borbi često obeležavali kao "reakcionarne", "vlasničke", kao oličenje "kaputa" koji stoji nasuprot "gunjcu i opanku". Jednako česte kao ove koje su ciljale na simpatije prosečnog birača prema ideji socijalne jednakosti, bile su i formule koje su imale u vidu duboko ukorenjenu ideju o "osveti Kosova", kao i ksenofobiju, naročito dubok strah od Austro-Ugarske, ali i snažnu odbojnost prema Zapadu uopšte. Tako su uobičajene kvalifikacije političkog protivnika bile "izdajnik", "austrijski špijun", "izmećar Obrenovića". (Ovo poslednje značilo je isto što i izdajnik, s obzirom da su Obrenovići simbolisali politiku oslonca na Austro-Ugarsku. ) Iako su diskvalifikacije ove vrste srazmerno najčešće upotrebljavali radikali, izjednačavanje stranačke pripadnosti sa pitanjem patriotizma bilo je uobičajeno i u redovima drugih stranaka. Ukratko, temeljni liberalni principi - pluralizam i tolerancija bili su daleko od toga da postanu sastavni deo političke kulture, i na tom planu jasno se pokazivala patrijarhalno-kolektivistička pa i egalitaristička suština preovlađujuće političke svesti u Srbiji ovog doba.

S tim u vezi stajala je i nedovoljno razvijena ideja o političkim slobodama, što su izborne borbe, koje su takoreći neprekidno trajale, najbolje osvetljavale. Njihovo doista bitno obeležje bilo je teško narušavanje načela slobode izbora. Povrede ovog ustavnog načela bile su višestruke, a najdirektnije i najvidljivije su bile one koje je činila vlast. Za običnog birača, slobodno opredeljenje na biralištu gotovo da je postalo nedostižni ideal slobode i on se pitao hoće li ikada "doći dan. . . kada će policija objaviti da svaki može ići na koji oće zbor, da može potpisati čiju oće listu i glasati za koga oće... ". 106 Međutim, pritisak vlasti nije bio jedini, pa ni najznačajniji uzrok praktičnog obesmišljavanja slobode izbora, odnosno političkih sloboda uopšte. Suštinska ograničenja bila su posledica neizgrađenosti građansko-demokratskog duha i svesti o individualnoj slobodi, a naročito neobično velike netolerancije i nerazvijene političke kulture. Siromaštvo i velika neprosvećenost pri tome su igrali važnu ulogu, jer su kod običnog birača proizvodili predrasude i strahove. Sve je to izbornu utakmicu pretvaralo u izborne ratove, u kojima je čak bilo i ubistava. Izrazitu netrpeljivost podsticala je i okolnost da je izbore uvek dobijala vladajuća stranka, stvarajući tako utisak da je vlast nesmenjiva.

Na planu funkcionisanja institucija, problemi su najvećim delom proisticali iz koncepta parlamentarne vlade koji je, gotovo neprekidno vladajuća, Radikalna stranka pokušavala da ostvari u praksi. Reč je o kabinetskom sistemu, koji, svodeći institucionalnu kontrolu većinske vlade na najmanju moguću meru, nosi najveći rizik izvrtanja u sopstvenu negaciju ukoliko se ne oslanja na odgovarajuće pretpostavke, a posebno na slobodne izbore i toleranciju prema manjini. Pozivajući se na engleski primer, radikali su, uglavnom preko Stojana Protića, ovaj tip vlade branili kao jedini saglasan s idejom parlamentarne vladavine praktično tokom celog razdoblja.

Osnovno obeležje iskustva s kabinetskim sistemom bilo je redukcija parlamentarizma na načelo vlade većine. Ta redukcija je dovedena do krajnjih konsekvenci, noseći sobom ne samo otvoreno ignorisanje opozicije, nego i ozbiljno narušavanje ustavnih prava skupštine kao institucije, kao i uopšte narušavanje

106V. ASANU, fond Lj. Stojanovi}a, 13020.

48

načela zakonitosti pozivom na pravo većine. Iskustva iz prošlosti su se ponavljala. Kao i pod Ustavom od 1888, liberalno-demokratske institucije bile su lišene liberalno-demokratske sadržine. Dominantno razumevanje načela većine nije u sebi uključivalo uvažavanje manjine i u tom smislu je stajalo u suprotnosti sa samom suštinom parlamentarizma.

Ovakvo razumevanje parlamentarne vlade, kao neograničene vlasti većine, koje je u Srbiji uobličila Radikalna stranka, a koje je u krajnjem ishodu vodilo partijskoj državi, stajalo je u neposrednoj vezi sa samorazumevanjem ove stranke kao jedine "narodne", a time i jedine legitimne. Izražavjući u osnovi kolektivistički način razumevanja društva i države, i jedno i drugo je imalo duboke korene u istoriji Radikalne stranke. Dvadesetak godina ranije, sa svojim konceptom "narodne države", ova se stranka profilisala kao stranka radikalne demokratije narodnjačko-socijalističke provenijencije, koja je, uživajući podršku ogromne mase naroda, sebe izjednačavala sa srpskim narodom. Prihvatajući okvire ustavne monarhije, ona je program "narodne države" relativizovala, ali ne i stvarno napustila. Ono najvažnije što je od njega zadržala bio je prvobitni način samorazumevanja, i tokom nekoliko godina svoje vlade pod Ustavom od 1888. utkala je u tradiciju srpske ustavnosti koncept partijske države, pokrivajući ga upravo parlamentarnom formom. U tome se jasno, možda jasnije nego u bilo kom drugom obeležju srpskog parlamentarnog iskustva 1903-1914, ogledala težina istorijskog nasleđa. Partijska država, koju je još Slobodan Jovanović uočio kao stalnu težnju Radikalne stranke, predstavlja najtrajniju tekovinu srpskog radikalizma. Ona je pustila duboke korene, nadživela sve ideološke mene Radikalne stranke i postala sastavni deo političke kulture i mentaliteta u Srbiji.

Apsolutizovanje načela vladavine većine, praćeno drastičnim narušavanjem izbornih sloboda, nailazilo je na jednako radikalan odgovor manjine, u kojoj su najborbeniji bili samostalni radikali. Oni su formulisali sasvim drukčiji koncept parlamentarne vlade, koji je podrazumevao koalicionu vladu i aktivnog vladaoca, kao optimalno rešenje za političke prilike u Srbiji. Kao minimalan, oni su postavili zahtev da izbore u Srbiji obavlja posebna izborna vlada, koaliciona po sastavu i obrazovana pod pokroviteljstvom vladaoca, koji bi bio garant izbornih sloboda. S tim zahtevom, koji je bezuspešno isticala do kraja razdoblja, opozicija je, s jedne strane, opominjala vladaoca na njegovu "dužnost da zaštiti pravnu državu" od "apsolutizma jedne stranke", ne retko mu preteći novom "revolucijom", dok je s druge strane, vršila upornu parlamentarnu opstrukciju. Opstrukcija je, pored čestih raspuštanja skupštine i raspisivanja vanrednih izbora, postala glavno obeležje srpskog parlamentarizma. Tako su, nesposobne da ostvare nužnu meru međusobne tolerancije, vlada sa svojom većinom, s jedne, i skupštinska manjina, s druge strane, upotrebljavale svoja ustavna i zakonska ovlašćenja bez dovoljno obaziranja na njihovu svrhu i smisao. To je, zaslugom vlade, odnosno vladajuće većine, onemogućavalo ostvarenje adekvatne uloge opozicije u sistemu vlasti, dok je, zaslugom manjine, otežavalo, a katkad i blokiralo normalno funkcionisanje samih institucija i umanjivalo efikasnost sistema.

Sve u svemu, praktično politička sadržina parlamentarnih institucija u Srbiji 1903-1914 bitno je odstupala od temeljnih načela parlamentarne države. Pri svemu tome parlamentarna forma je više-manje korektno poštovana i sa te, strogo institucionalno-pravne tačke gledišta, režim u Srbiji 1903-1914 bio je parlamentaran.

49

Ove protivrečnosti između forme, s jedne strane, i sadržine parlamentarnih institucija, s druge, predstavljaju jedno od osnovnih obeležja srpske ustavnosti ovoga doba. U stvari, uvođenje parlamentarnih institucija u Srbiji 1903. i njihovo jedanaestogodišnje funkcionisanje predstavlja tipičan primer recepcije modernih političkih institucija u predmodernom društvu. Zato se kao pitanje od suštinskog značaja postavlja pitanje praktičnih dometa tih institucija, posebno njihove delotvornosti na planu stvarne modernizacije političkog života, podrazumevajući pod tim snaženje individualističkog principa i političku pluralizaciju društva, podizanje nivoa tolerancije i prodiranje načela zakonitosti i pravne države u političku svest građana. Odgovor na to pitanje određuje značaj srpskog parlamentarnog iskustva 1903-1914 u istoriji političke modernizacije srpske države u XX veku.

Da li se, dakle, i u kom domenu parlamentarnog života mogu uočiti znaci modernizacije političkog života koji bi se mogli objasniti kao neposredan rezultat funkcionisanja institucija?

Pored već pomenute pluralizacije partijsko-političke scene, među značajnim učincima parlamentarne epohe u Srbiji treba pomenuti i vidno sazrevanje svesti o značaju ustavnosti, zakonitosti, kao i poštovanja forme i procedure u procesu političkog odlučivanja. Ova pitanja, koja zasecaju u samu suštinu pojma moderne države, bila su neprekidno otvorena i vrlo živo raspravljana u onovremenoj političkoj javnosti - u skupštini i van nje, u štampi i časopisima. Te rasprave imale su veliki značaj za artikulaciju srpskog parlamentarizma i postale su njegovo doista važno obeležje. Stranački prvaci, često ugledni naučnici i intelektualci, svojim sjajnim skupštinskim govorima izrečenim u odbranu institucija ustavnosti, slobode, zakonitosti i demokratije, obogatili su srpsku političku tradiciju i ostavili svedočanstvo o postojanju moderne političke elite. Među skupštinskim poslanicima bio je znatan broj pravnika - advokata, sudija, pa i profesora univerziteta; oni su iz dana u dan tumačili ustav, zakone, poslovnik, objašnjavali smisao institucija i načela moderne države, pozivali se na pravne autoritete i ustavnu praksu stranih zemalja. Naravno, njih je od običnih poslanika, još više od prosečnih birača, delila čitava provalija, ali su oni svojim političkim, često i moralnim autoritetom pribavljali autoritet samim institucijama i pomagali razvoj svesti o njihovom značaju.

Međutim, vreme koje su srpske političke stranke na čelu sa svojom elitom imale na raspolaganju bilo je suviše kratko da bi se mogle oceniti njihove realne mogućnosti da u tom pogledu naprave značajne pomake. Pitanje je ne samo koliko su to dozvoljavala ona dubinska i dugotrajna svojstva društva koja su determinisala njegovu političku kulturu, nego još i to koliko je sama elita bila kadra da u praktičnoj politici ostane lojalna načelima koja je inače branila. Sa stanovišta stabilnosti parlamentarnih institucija obeshrabrujuća je činjenica da je uprkos sjajnim primerima borbe za odbranu autonomije institucija od političkih pretenzija vojske, otpornost prema militarističkim tendencijama, posebno među strankama manjine, vremenom slabila, što je najveći deo opozicije uoči prvog svetskog rata dovelo čak dotle da se u borbi za vlast neposredno osloni na militarističke krugove u vojsci. Poslednji meseci srpskog parlamentarnog iskustva bili su obeleženi činjenicom da je uticaj vojnih krugova na rad legalnih institucija režima dostigao tačku na kojoj su i same institucije dovedene u pitanje. Ona je ukazivala na nesposobnost političkih stranaka da sagledaju granicu na kojoj prestaje zaštita sopstvenog partijskog interesa a počinje razaranje institucija. To je bacalo ozbiljnu senku na inače

50

nesporno značajne rezultate parlamentarne epohe i ukazivalo na to da duboka kriza pred kojom se našao srpski parlamentarizam uoči izbijanja prvog svetskog rata nije došla spolja, nego iznutra, iz dubine društvenog i političkog tkiva onovremene Srbije. S obzirom na kratko trajanje, ostaje otvoreno pitanje kakve su bile realne mogućnosti Srbije za očuvanje liberalno-demokratskih institucija u uslovima u kojima je postojao spoj između slabih socijalnih temelja na kojima su one počivale, s jedne, i snažnog nacionalizma, čija je osnovna sadržina podrazumevala rat, s druge strane.

51

Prof. dr Mijat Šuković,

DRŽAVNOPRAVNI ASPEKTI ODNOSACRNE GORE I SRBIJE107

IDosadašnji normativni osnov i okvir i

realno stanje odnosa

1. Dosadašnji normativni osnov i okvir - federacijaravnopravnih država

Crna Gora i Srbija, svojim sporazumom, iskazanim Ustavom Savezne Republike Jugoslavije od 27. aprila 1992. godine, ustanovile su i sadržinski pravno oblikovale svoju federativnu državu - Saveznu Republiku Jugoslaviju. Time su, sporazumno, utvrdile državnopravnu osnovu i okvir za uspostavljanje i razvijanje međusobnih odnosa.

Sadržina koncepcije i najbitnijih rješenja Ustava Savezne Republike Jugoslavije jasno i uvjerljivo kazuje da jedinstvo tri istorijke činjenice čine premise njihovog sporazuma ustavno iskazanog. To su:

1. Srbija i Crne Gora su dvije države, opredijeljene da i u federativnoj zajednici očuvaju svoju državnost, primjerenu svojstvima sporazumno ustanovljene federacije;

2. Dobrovoljnost uduživanja i određenja karaktera zajedničke države, i 3. Srbija i Crna Gora, kao države, imaju posebne socijalno-nacionalne

supstrate: Srbija - srpsku naciju, a Crna Gora - crnogorsku naciju.Tim sporazumom, ustavno iskazanim, ustanovljenu zajedničku državu Srbija i

Crna Gora oblikovale su, koncepcijski i sadržinski, pored ostalog, i sa tri utvrđenja:1. Zajednička država je - demokratska federacija; njeni konstituenti su država

Srbija i država Crna Gora;2. Crna Gora i Srbija su sa statusom država-članica u federativnoj državi; one

su nosioci izvornog suvereniteta, a federacija suvereno vrši poslove koje su članice ustavnim sporazumom prenijele i naknadno prenesu da ih vrše njeni organi;

3. Crna Gora i Srbija su ravnopravne u donošenju odluka i utvrđivanju politike u organima federacije, a njihovi građani su jednaki u pravima i obavezama.

Federativna država ustanovljena i oblikovana sa tim i sa njima povezanim utvrđenjima, mjereno znanjima ustavnopravne nauke i iskustvenim znanjima, pod uslovom da se dosljedno poštuju i materijalna i proceduralna rješenja njima svojstvena, državnopravni je oblik koji je pravno pružio mogućnost da se između Crne Gore i Srbije uspostavljaju i razvijaju harmonični i za obje djelotvorni međusobni odnosi, da u tim odnosima budu ravnopravne u donošenju odluka i

107 Tema vrlo obimna. Vjekovi su mjera njene vremenske obuhvatnosti. Brojnost i raznovrsnost aspekata i njihova slojevitost mjera su njene strukture i složenosti. Prostor za obradu, razložno ograničen. To primorava na iskazivanje u ovom tekstu samo sintetičkih činjeničnih nalaza i ocjena, a upućivanje na druge tekstove u kojima su identifikovane činjenice i opisani relevantni procesi, iz čije sadržine su izvedeni ovdje dati činjenični nalazi i ocjenski zaključci.

52

utvrđivanju politike, a njihovi građani jednakopravni; da zajednička država Crne Gore i Srbije bude stabilna i prosperitetna; da bude faktor stabilnosti u čitavom regionu.

Pravno je omogućavao i slobodno udruživanje ljudskih i materijalnih potencijala iz Crne Gore i Srbije, radi uspješnijeg rješavanja razvojnih problema i osiguravanja njihovog razvojnog uspona.

Građanima Crne Gore i Srbije, povezanim srodnički, imovinki, radno, životnim tokovima upućenim jedni na druge, pravno je omogućavao da, bez graničnih prepreka, održavaju međusobne veze i tako uspješnije zadovoljavaju svoje životne potrebe i interese.

Ustanovljenje njihove zajedničke države, sa takvim svojstvima - a ne sa bilo kakvim drugim svojstvima - podjednako je u interesu i Crne Gore i Srbije. Saglasno je životnom potrebama i htjenjima naroda Srbije i naroda Crne Gore.

Federativni oblik njihove zajedničke države istorijski je uslovljen, istorijski i civilizacijski razložan i opravdan.108

To je davalo osnov za očekivanje i nadu da će se ustavnim sporazumom utvrđena normativna određenja dosljedno poštovati i štititi u životu, i da će to imati za rezultat demokratsku, stabilnu, funkcionalnu, prosperitetnu jugoslovensku federaciju, okrenutu civilizacijskim tokovima i vrijednostima.

2. U realnosti - sugogat i federacije i države

Tada sporazumno-ustavno ustanovljenja, na federativnim načelima sadržinki oblikovana država Crne Gore i Srbije, u realnom životu je radikalno prekomponovana. Prekonponovani su njeni oblik, karakter i smisao. Prekomponovana je faktičkim činjenjima. Tim prekomponovanjem u realnosti je stvorena zajednica Crne Gore i Srbije sasvim drugačija od one koju su sporazumno-ustavno ustanovile. Po mjerilima ustavnopravne nauke, faktičkim činjenjem u realnosti stvorena njihova zajednica, nije ni federacija, ni država u pravom značenju.

SRJ nije federacija od vremena kada su iz njenih organa - Skupštine, Vlade, Vrhovnog savjeta odbrane, rukovodećih organa Narodne banke Jugoslavije i drugih - voljom političko-državnog vrha Srbije, u vremenu od 1997-1999. godine, odstranjeni oni koji su u te organe bili izabrani Crnoj Gori, saglasno njenim ustavnim pravima i po njenim propisima. Od tada su organi te zajednice isključivo u funkciji ostvarivanja politike i opredjeljenja političko-državnog vrha Srbije, čijoj politici su faktički i podređeni. Od tada je ona funkcionalno poistovjećena sa Srbijom. U tom smislu je - unitarna.

To je izrekom potvrdio i čelnik Savezne vlade na Kogresu Socijalističke partije Srbije, održanom početkom 2000. godine. Učinio je to konstatacijom da je ta partija "suštinski usmjeravala državnu politiku SRJ".

Normativno ustanovljenoj federaciji, faktičkim činjenjima, dakle,oduzeta su federativna svojstva. Vidljivo je to ne samo po personalnom sastavu organa koji se nominalno nazivaju "saveznim" i po ostvarenoj proceduri biranja i imenovanja 108 Činjenice o svemu ovom vidjeti : Mijat Šuković, Savezna Republika Jugoslavija - osnovna

sistemska obilježja, Beograd 1996, izdavač: Novinsko-izdavačka ustanova "Službeni list SRJ", i Federativni odnosi u državi Srbije i Crne Gore - stanje, tendencije, perspektiva, (u) Jugoslavija na razmeđu epoha, str.27-58, zbornik radova sa istoimenog naučnog skupa, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, 1999.

53

nosilaca funkcija u njima, nego i po sadržini osnove sa koje djeluju, smjeru i ciljevima njihovog djelovanja.

Svojstva države, u pravom značenju riječi, oduzima joj činjenica da organi ustanovljene države, u sadašnjem realnom životu, faktički nemaju prerogative državne vlasti. Ni na teritoriji Crne Gore, ni na teritoriji Srbije. Da prerogative vlasti nemaju ni na teritoriji Srbije, najočiglednije potvrđuje činjenica da ne otklanjaju iz realnosti, ni pravno, ni faktički, odluku Vlade Srbije kojom je zabranjen promet roba između Srbije i Crne Gore, iako su ti organi ustavno obavezni da obezbjeđuju slobodan promet roba i usluga i jedinstvo jugoslovenskog tržišta. Bez tih prerogativa, po mjerilima ustavnopravne nauke, nema državnih organa, a time ni države koju teže da predstavljaju ti organi.

Organi koji se nominalno oznavačavaju atributom "savezni", od druge polovine 1997. godine, ni formalno i prividno, nijesu činilac usklađivanja inicijativa i interesa Crne Gore i Srbije. Naprotiv, postali su instrument za prisiljavanje Crne Gore da sprovodi politiku državno-političkog vrha Srbije i razlog za konflikte Crne Gore i Srbije.

Srbija nikada nije usaglasila svoj ustavni sistem sa saveznim. Njen važeći ustav je, koncepcijski i sadržinski, ustav nezavisne države. Njegovom primjenom, kontinuirano od 1992. godine, Srbija djeluje na svojoj teritoriji.

Savezni pravni poredak i pravni poreci Srbije i Crne Gore ne samo da nijesu usklađeni, nego su i ne malo protivrečni.

Njihove teritorije, u sadašnjosti, ne čine, u državnopravnom smislu, integralnu cjelinu. Više nijesu ni jedinstveno tržište, ni jedinstveno privredno i monetarno područje.

Na granicama sa drugim državama nemaju jedinstven režim.Na međusobnim granicama obje su uspostavile režime kontrole prometa

roba između njih. To je sada najtvrđa granica za promet roba u Evropi. Mnoge isprave više nemaju jednaku važnost na njihovim teritorijama. Ni odluke sudova, nemaju jednaku snagu na njihovim teritorijama.

Opstoje i dalje, mada sa znatnim ruiniranjem i bez legitimiteta u punom značenju, samo tri komponente državnog tkiva zajednice sporazumno-ustavno ustanovljene 1992. To su: vojni organizam, međunarodni subjektivitet i režim kontrole vazdušnog prostora.

Poslove u tim oblastima i dalje vrše organi koji su nominalno savezni", ali bez bilo kakvog učešća ili i sa izričitim protivljenjem Crne Gore. Vrše ih dosljedno usmjerenjima i odlukama državnog ili političkog establišmenta Srbije. Te državne funkcije već duže vreme, koje se mjeri godinama, a ne danima, stvarno su u kompetenciji interesa koje isključivo definiše državni ili politički establišment Srbije.

Vojska opstoji sa odrednicama da je jugoslovenka, zajednička, iako su iz Vrhovnog vojnog savjeta i svih čelnih funkcija u vojnom vrhu, faktički istisnute ličnosti iz Crne Gore. Čelnici pojedinih političkih partija, koji su istovremeno i uticajni nosioci funkcija vlasti, prijete da će upotrebom te vojske spriječiti opredjeljenja Crne Gore koja nijesu saglasna sa političkim usmjerenjem i ciljevima tih partija. Vojni činioci, praktičnim činjenima, ne otklanjaju mogućnot realizacije te prijetnje. Naprotiv, daju činjeničnu osnovu koja kazuje da postoji veća mogućnost da bi vojska prije postupala linijom te prijetnje, nego što bi odbila da slijedi politiku čiji je izraz ta prijetnja.

54

Opstojanje odrednice da je vojska zajednička, jugoslovenska, sa faktičkim donošenjem i izvršavanjem odluka o njenoj upotrebi bez bilo kakvog učešća Crne Gore u njihovom donošenju, i konstatovane prijetnje, nose mogućnost i opasnost da se, u ime integriteta normativno ustanovljene zajedničke države i pozivom na njega, nominalno jugoslovenska, a stvarno samo pod srbijanskom komandom, vojna sila upotrebi za rješavanje nastalih i nastajućih problema u odnosima Crne Gore i Srbije i političkih problema u Crnoj Gori. To kontinuirano proizvodi strah za mir i slobodu, sije nesigurnost i neizjesnost, uvećava nestabilnost.

Međunarodni subjektivitet zajednice nije životan već nekoliko godina, iako pravno i nominalno opstoji. Međunarodna izolacija države Jugoslavije i nosilaca funkcija u njenim organima, čini ga bezživotnim. Iako beživotan i, iako Crna Gora i Srbija na svojim teritorijama samostalno vrše državne funkcije, pravno i nominalno opstojanje međunarodnog subjektiviteta zajedničke države oduzima Crnoj Gori i Srbiji kapacitet države u međunarodnim odnosima. Konzekvenca toga je da one nemaju puni državni kapacitet u međunarodnoj komunikaciji, iako na svojoj teritoriji državne funkcije vrše samostalno i nezavisno i u funkcionalnom smislu faktički nijesu dio nominalno zajedničke države. Po svom statusu, dakle, nalaze se negdje - između". A između" je slično sa - nigdje. Crnoj Gori to sprečava da sa punim državnim kapacitetom uspostavlja i ostvaruje komunikacije sa činiocima životnih tokova u Evropi i svijetu, saglasno svojim interesima i opredjeljenjima i spremnosti činilaca međunarodne zajednice da sa Crnom Gorom uspostavljaju finansijske i druge aranžmane. Prepreka joj je da se integriše u evropske i svjetske finansijske i druge institucije, da ima pristup finansijskim tržištima, da efikasnije i saglasno svojim interesima zaključuje političke, finansijske, turističke, trgovinske, granične i druge aranžmane sa drugima. Time je i kočnica njenog razvojnog uspona.

Kontrola vazdušnog prostora vrši se na štetu ekonomskih interesa Crne Gore, naročito njenih interesa u oblasti turizma, jedne od najvažnijih privrednih grana u Crnoj Gori. Ogleda se to u zabranama slijetanja putničkih aviona iz drugih država (Slovenije itd.) na aerodrume na teritoriji Crne Gore. Time se onemogućava optimalno korišćenje turističkih i drugih resursa na teritoriji Crne Gore.

Srbija i Crna Gora, dakle, u realnosti, na svojim teritorijama vrše funkcije kao samostalne i međusobno nezavisne države, osamostaljeno jedna od druge, a ne rijetko i kao međusobno sukobljene. Obje su osamostaljene i od organa koji imaju atribuciju savezne" države, a koji nemaju prerogative faktične vlasti ni u Srbiji, ni u Crnoj Gori.

Umjesto ustavnopravno ustanovljene prave federativne države, u realnosti je stvorena, faktičkim djelovanjem, dakle, zajednica koja je neprirodan spoj, neprirodna objedinjenost, s jedne strane, dvije države koje na svojoj teritoriji samostalno i nezavisno vrše sve funkcije vlasti i, s druge strane, skupa institucija koje se nominalno nazivaju federativnim i državnim, a u realnosti se ne potvrđuje ni jedno ni drugo. Stvoren je surogat i države i federacije kao državnopravnog oblika. Stvorena je faktičkim činjenjem svojevrsna knfederacija Srbije i Crne Gore, koja je pravno neuređena, nepoštovana od članica, puna nereda, samovolje.

U izvršenom prekomponovanju ustanovljene federacije ima sistema, bez obzira što u realnom životu postoji veliki nered. To je strateški je osmišljeno i

55

učinjeno sa određenim ciljem. Vidljivo je to iz kasnijih kazivanja o ključnom razlogu i motivu činjenja kojim je prekomponovanje izvršeno.

3. Ključna činjenja prekomponovanja, činjenja su Srbije

Početna činjenja kojima je u realnosti faktički otvoren proces prekomponovanja ustanovljene federacije ravnopravnih Crne Gore i Srbije, učinjena su ne samo bez pristanka nego i uz izričito protivljenje Crne Gore. Učinjena su po opredjeljenju državnog i političkog vrha Srbije, a ostvarena su u Saveznoj skupštini. Sadržaj tih činjenja je - uskraćivanje verifikacije mandata poslanicima u Vijeću republika Savezne skupštine izabranim u Skupštini Republike Crne Gore - izabranim po važećim, u tom vremenu, zakonskim određenjima i saglasno određenjima u saveznom ustavu. Tim uskraćivanjem je na protivustavan i nelegitiman način većinska politička Crna Gora odstranjena iz najvažnijeg organa zajednički ustanovljene države. Tako je oduzeto svojstvo demokratske federacije sporazumno-ustanovno ustanovljenoj državi. Uslijedila su, potom, brojna istosmjerna činjenja: pravno-državna, politička, državno-ekonomska.

Na činjenja kojima je zajedničkoj državi oduzeto svojstvo demokratske federacije i otvoren proces prekomponovanja sporazumno ustanovljene zajedničke države, Crna Gora je uzvratila svojim činjenjima. Postupno je prestajala da sprovodi odluke saveznih" organa kojima su narušavani njena ravnopravnost, ustavna prava ili legitimni interesi. Postupno je, reagujući sa pozicije svojih legitimnih interesa i prava koje ima kao država, vraćala i vratila u svoju kompetenciju vršenje državnih funkcija koje je 1992. godine prenijela u kompetenciju savezne države. U drugoj polovini 1999. govine vratila je u svoju kompetenciju i carinske, monetarne i granične državne funkcije. Ona ih sada samostalno vrši na svojoj teritoriji. Već je i donijela niz propisa kojima je regulisala odnose u ovim oblastima i stvorila, mada još nedovršen, posebni pravni poredak u oblastima spoljno-trgovinskog, carinskog, monetarnog sistema. Donijela je i propise o režimu na graničnim prelazima između nje i drugih država. Već je i ustanovila i posebne institucije za vršenje državnih funkcija u ovim oblastima. Vratila je u svoju kompetenciju i vršenje poslova iz oblasti odnosa sa inostranstvom. Sa više drugih država uspostavila je i institucionalizovala odnose.

Dakle, za vršenje tih funkcija, Crna Gora je već stvorila svoj posebni pravni poredak i odgovarajuće institucionalne oblike.

Srbija, takođe, ima svoj posebni pravni poredak i posebne institucije za vršenje označenih državnih funkcija. Taj poredak i te institucije nominalno imaju atribut "savezni". Njihovo djelovanje, međutim, oblikuje isključivo politika državno-političkog vrha Srbije, njihov personalni sastav se regrutuje isključivo po opredjeljenjima Srbije i isključivo rade na teritoriji Srbije. To ih čini, stvarno, njenim i njoj odgovornim. Druga je stvar što se to maskira sa jasnim interesom, odrednicom "savezni".

U Crnoj Gori stvoren je i društveni sistem u mnogo čemu drugačiji od onog u Srbiji, mada postoje i njihove sličnosti. Drugačiji po ulozi i stvarnom uticaju parlamenta, slobodi medija, svojinskim odnosima, usmjerenju razvoja svojinskih odnosa, fleksibilnosti režima osnivanja oblika organizovanja ekonomskog života,

56

slobodi osnivanja i razuđenosti postojanja institucija civilnog društva, otvorenosti prema svijetu, i tako dalje.

Sve te realnosti su postojeća faktička snaga koju je nužno uvažavati. Njeno uvažavanje sada više obavezuje, nego nedjelotvorno međusobno optuživanje za nastalo stanje.

4. Delegitimisani su Ustav SRJ i savezni pravni poredak

Prekomponovanje, bez sporazuma, ustavnim sporazumom stvorene federativne države, faktično osamostaljivanje i Srbije i Crne Gore, sa različitim pravnim i društvenim sistemima, delegitimisalo je određenja u saveznom ustavu o kompetencijama zajedničkih organa i pravni poredak koji ima atribuciju "savezni". Faktički, niko ih i ne poštuje, ma koliko da ima deklarativnih i zahtjevnih poziva na njih.

Može se ocjenjivati da je njihovo delegitimisanje bez uporišta u pravu i da je, zbog toga, bez dejstva, te da to treba ignorisati. Međutim, ono ima uporište u životno iskristalisanom, u ustavnopravnoj nauci afirmisanom i u realnosti uvažavanom načelu, po kome, u odnosima između federativne vlasti i vlasti federativnih jedinica, u sudaru legaliteta i legitimnosti, popušta legalitet, a primat ima legitimitet. To je načelo proisteklo iz činjenice da su odnosi između članica federacije i federativne strukture, primarno političkog karaktera, i iz prirode i karaktera konstitutivnih načela federalizma.

Ispravan pristup ovome ne daje ni osnov ni razlog da se ignoriše već nastala delegitimacija i saveznog ustava i 1992. uspostavljenog saveznog pravnog poretka.

5. Neprirodna i puna nereda - nekorisna

U realnosti stvorena, faktičkim činjenjem, zajednica Srbije i Crne Gore, pravno neuređena, puna nereda - čini svakoga nesigurnim i nosi sobom neizvjesnost.

Politika ima svoja mjerila. Tim mjerilima ona može stvoreno stanje drugačije ocjenjivati.

Po mjerilima nauke, faktičkim činjenjima stvorena zajednica Crne Gore i Srbije, neprirodna je. Kao i sve drugo neprirodno, nije i ne može biti ni funkcionalna, ni stabilna, ni prosperitetna, ni perspektivna; niti bilo kome osiguravati civilizacijsku perspektivu.

Ona ne ostvaruje, niti može ostvarivati, smisao udruživanja Crne Gore i Srbije u zajedničku državu; ne pridonosi i ne može doprinositi razvojnom usponu ni Crne Gore, ni Srbije. A smisao svakog udruživanja, pa i njihovog, jeste da osigura brži razvojni uspon udruženih.

Ovakva kakva jeste, ona je teret i za Crnu Goru i Srbiju. Postala je razlog i podsticaj za njihove konflikte, umjesto da ih povezuje, udružuje, usaglašava njihove potrebe i interese i osigurava razvijanje skladnih odnosa između njih.

57

Kao neprirodna, neregularna, nefunkcionalna, nestabilna, puna nereda, velika je prepreka demokratizaciji poretka i u Crnoj Gori i u Srbiji i uspostavljanju harmoničnih i djelotvornih odnosa između njih.

Ovakva zajednica teret je i za međunarodnu zajednicu. Prije svega, zato što je faktor destabilizacije u regionu i potencijalni izvor uvećavanja nestabilnosti. Teret joj je i zato što su Crna Gora i Srbija, kao dva posebna životna činioca, postale predmet njene brige. Budući nemaju puni međunarodni kapacitet, institucije međunarodne zajednice i pojedine države prisiljene su da, sa raznovrsnim dovijanjima i odstupanjima od važećih pravila i standarda, sa Crnom Gorom i Srbijom zaključuju konkretne aražmane međunarodnog karaktera. To i otežava i odugovlači ostvarenje ciljeva.

Želja i nada da je drugačije - jesu ili mogu biti dobronamjerne. Rezultati objektivnih istraživanja razloga i motiva stvaranja stanja kakvo je osmišljeno stvoreno u realnosti, međutim, sadrže činjenice koje dokazuju da su te želje i nade puka iluzija.

Svjestan sam značenja i težine iskazivanja ovog činjeničnog nalaza. Drugačija stvarnost, suprotna ovom nalazu, više bi odgovarala i mojim nadama. I mom argumentovanom dokazivanju, u obimnim tekstovima, u prvih pet godina postojanja Savezne Republike Jugoslavije, da stvarnim interesima naroda Crne Gore i naroda Srbije odgovara demokratsko federativno zajedništvo; dokazivanja da za to postoje objektivni uslovi.109

Izučavanje sadašnje stvarnosti, stanja i usmjerenosti procesa u toj stvarnosti, međutim, dovelo je do činjeničnog nalaza takvog kakvim sam ga naprijed prezentirao; do saznanja da je sada stanje drugačije od onog koje je postojalo do prije oko pola godine, i to mnogostrano drugačije -- ne samo državnopravno, nego i političko-psihološki, kulturno, ekonomski.

Kada je tako, naučna, profesionalna i ljudska savjest obavezali su me da u ovom tekstu iskažem stanje kakvo stvarno jeste. Nemam pravo prećutati ustanovljeno i time doprinositi da se održavaju samoobmane. "Samoobmana je ubitačna i za ljude i za narode"(konstatuje Andrić Njegovševu misao).

Ovaj tekst je i napisan da suoči sa stvarnošću kakva jeste i realnim mogućnostima, a ne da doprinosi opstojanju zabludnih nada.

6. Čime i kako zamijeniti

Rezultati izučavanja stvarnosti, dakle, dokazuju da nije djelotvorno dalje opstojanje zajednice Crne Gore i Srbije kakva sada postoji u realnosti, te da ona nije i ne može biti djelotvoran državno-pravni okvir za građanje odnosa između njih.

Ti rezultati dokazuju i argumentovano uvjeravaju i u još tri činioca. Prvo, bez obzira šta stvarno žele akteri koji su svojim faktičkim činjenjem učinili da faktička zajednica bude takva kakva stvarno jeste u realnosti, oni objektivno razvijaju proces koji vodi ubrzanom nestanku Savezne Republike Jugoslavije. Drugo, neće se ništa ni izgubiti sa nestajanjem zajednice Crne Gore i Srbije takve kakva se ispoljava u sadašnjoj realnosti. I treće, uslov za uspostavljanje i razvijanje njihovih skladnih, bratskih i za obje djelotvornih odnosa, što je neporecivo u interesu naroda u Crnoj Gori i naroda u Srbiji, jeste ustanovljenje novih državnih odnosa između Crne Gore i

109 Isto.

58

Srbije. To je neizostavan i nezamjenjiv uslov. Zato je to imperativna potreba i interes naroda Crne Gore i naroda Srbije.

Više nema, dakle, činjenično validni osnov pitanje: da li i kako očuvati faktički uspostavljenu i postojeću zajednicu Crne Gore i Srbije. Sada je pravo pitanje: čime i kako zamijeniti postojeću faktičku zajednicu, a da zamjena i postupak zamjene prošire mogućnosti za dublju demokratizaciju i veću stabilnost na ovim prostorima, i stvore državnopravnu osnovu i okvir za skladne, demokratske, za obje strane i za čitav region djelotvorne odnose između Crne Gore i Srbije, da se ne prouzrokuju posljedice i dešavanja štetniji od nestajanja faktički stvorene, a nedjelotvorne zajednice, kao i nestajanja njenog samog po sebi.

Za odgovor na pitanje čime zamijeniti faktički stvoreno i postojeće u realnosti, potrebno je identifikovati: (1) ključni razlog i motiv činjenja kojima je prekomponovana 1992. sporazumno-ustavno stvorena federacija i (2) bitne univerzalne principe stvaranja i održavanja države.

IIČvorišni motiv i razlog konflikata

Pojavno izgleda da su razlog i motiv konflikata i sukoba Srbije i Crne Gore - različito interpretiranje ustavnih i zakonskih određenja, izvozni kontigenti, obim novca, promet roba, određenje ko će vršiti ovu ili onu državnu funkciju, i slično. Dakle, dnevno-politička pitanja, rješiva u granicama dnevne politike.

Čvorišni motiv i razlog faktičkog prekomponovanja ustavno-sorazumno ustanovljene federativne države Crne Gore i Srbije, dosadašnjih konflikata i sukoba Srbije i Crne Gore, međutim, drugi su i drugačijeg karaktera. Ime im je - crnogorski identitet i individualitet, oličeni u posebnoj crnogorskoj državnosti, crnogorskoj naciji, kulturi, samobitnosti, kao i ravnopravnost Crne Gore sa Srbijom.

Srbija to iskazuje činjenjima kojima stvarno ne poštuje tu suštinu Crne Gore i njenu ravnopravnost sa Srbijom i koja su stvarno usmjerena da se destruiraju i likvidiraju crnogorska nacionalna i kulturna samobitnost i da se potpuno ukine državnost Crne Gore. Crna Gora to iskazuje činjenjima kojima odlučno i beskompromisno brani i štiti svoju samobitnost, svoje istorijske tekovine i vrijednosti, pa i svoj opstanak.

Čvorišni motiv i razlog su, dakle, ideološki i politički, ali su strateškog karaktera.

Kulturno-duhovna matrica označenog usmjerenja Srbije je u tvrdnjama sadržanim u dominirajućem srpskom nacionalno-kulturnom obracu. Takve su tvrdnje da je Crna Gora "srpska zemlja", "dio Srbije", da su "Crnogorci po nacionalnosti Srbi", da je "crnogorska nacija izmišljotina motivisana antisrpstvom", da je nastala "iz epruvete", da "manji potok u veći uvire, kod uvira svoje ime gubi", i slično; da to opredjeljuje da Crna Gora i Srbija treba da budu jedinstvena država - po principu: jedan narod, jedinstvena država, jedna vlada, jedna politika, jedan vođa, i sa sistemom u kome će se odlučivati na većinskom principu, a ne federacija u kojoj će Crna Gora biti ravnopravna sa Srbijom. Takvim je tvrdnjama u životu data i uloga mjere patriotizma.

59

A te su tvrdnje činjenično netačne, a interesno izmišljene. Crnogorci i Srbi su dva naraoda, dvije nacije; dva bratska naroda, istog - slovenskog porijekla, iste - pravoslavne vjere. Ali, oni su dva naroda, a ne jedan; sa nizom osobenosti. Iznjedrila je to njihova viševjekovna odvojenost i posebna organizovanost, društvena i državna.

Kao i svaka druga činjenica, i ova obavezuje da se poštuje, bez obzira da li se drugačije želi ili ne.

Da su Crnogorci i Srbi dva naroda, a ne jedan, nebrojeno puta je kazano i ponovljeno, u dvadesetom vijeku, i od više čelnih zvaničnika političko-državnog vrha Srbije.

Nedavno je to izričito ponovljeno ("Politika", 15. april 2000, str. 16) od idejnog čelnika sadašnjeg političko-državnog vrha Srbije.

Uticajniji pripadnici kulturne i političke elite Srbije, u protekloj deceniji i sada, u "ime srpstva" i "srpskih interesa", suštinu tih tvrdnji, uprkos toga što ne odgovaraju istorijskoj i sadašnjoj stvarnosnoj istini, kontinuirano ostvaruju konkretnim činjenjima, usmjerenim tako da se stvaraju uslovi da se od Srbije i Crne Gore stvori jedinstvena, to jest unitarna država; destruira ustavno zajamčena ravnopravnost Crne Gore sa Srbijom; odreknu i razore posebnost crnogorskog nacionalnog, kulturnog i državnog identiteta i individualiteta, crnogorska samobitnost; da se crnogorsko nacionalno biće zamijeni srpskim, a Crna Gora, suprotno njenoj volji, prisajedini Srbiji, kao 1918. godine, i dovede u položaj jednog od "srpskih regiona". Da se stvori "srpska" Jugoslavija, umjesto što je srpsko-crnogorska.

Činjenja sa tim smjerom obuhvataju sva područja duštvenog života, sinhronizovana su i sadržinski-ciljno usaglašena. Ona obuhvataju široki spektar društva: od istoriografskih i književnih radova do informativnih i publističkih; od obrazovnog sistema do kulturne produkcije; od gradnje sistema do tekućih ekonomskih mjera; od državne politike do vjerske djelatnosti; od vojnog do policijsko-saobraćajnog djelovanja.

Sve to očigledno dokazuje sadržina obimne književne, istoriografske, publicitičke, informativne, kulturne produkcije u Srbiji, koja agresivno, ali savršeno sinhronizovano, ponavlja i nameće označenu sadržinu srpskog nacionalno-kulturnog obrasca. Dokazuje to i sadržina ekonomskih i drugih odluka državnog vrha i drugih državnih organa Srbije.

To usmjerenje i njime iskazani cilj jasno i nedvosmisleno su naglašeno potvrđeni i na Kongresu Socijalističke partije Srbije, dominirajuće političke snage u Srbiji, održanom početkom 2000. godine. Na mjestu, dakle, utvrđivanja i iskazavanja strateških stavova sada vladajuće elite u Srbiji. Učinjeno je to autoritativnim saopštavanjem političkog i ideološkog stava da su "Srbi i Crnogorci dva imena jednog stabla", Srbija i Crna Gora "državni izrazi jednog istog naroda", a da je Savezna Republika Jugoslavija "državnopravni izraz i najbolji put za potvrdu tog narodnog jedinstva". Tu se, dakle, iskazuje stav da nema nacionalne i kulturne posebnosti i posebne samobitnosti Crnogoraca, da su Crnogorci i Srbi samo dva imena za jedan narod, a ne dva naroda; da se na toj osnovi projektuje i gradi jedinstvena, to jest unitarna država na srpsko-crnogorskom prostoru, kao "potvrda narodnog jedinstva". Ti su stavovi i opredjeljenja protivrečna utvrđenju, pa i od zvaničnika Srbije, da su dva naroda - crnogorski i srpski.

60

Citirane tvdnje ne iskazuju samo politički djelatnici. Iskazuju se i kroz štampane tvorevine brojnih kulturnih, naučnih, informativnih, crkvenenih i drugih institucija u Srbiji, zapravo svih koje djeluju na liniji politike postojećeg režima. I većina kulturnih, naučnih i drugih institucija koje se suprostavljaju drugim segmentima politike i usmjerenja postojećeg režima u Srbiji i koje se izjašnjavaju za poštovanje demokratskih načela i u odnosima sa Crnom Gorom u zajedničkoj državi prećutkuje činjeničnu netečnost i štetnost citiranih tvrdnji. Prećutkuju ih i brojni pojedinci - naučnici, poslenici u oblasti kulture, obrazovanja, politike, koji se suprostavljaju politici postojećeg režima u Srbiji.110

Većina sadašnjih opozicionih partija svojim programima i akcino-političkim zaključcima njihovih organa, takođe nije iskazala stav o crnogorskoj nacionalnoj i kulturnoj samobitnosti, crnogorskom nacionalnom biću. Ne čine to ni onda kada od režima zahtijevaju da se uvaži "crnogorska državna tradicija" i kada se načelno izjašnjavaju za ravnopravnost Crne Gore sa Srbijom. A time ni one ne iskazuju svoju opredijeljenost za potpunu zaštitu ravnopravnosti Crne Gore i da će je dosljedno poštovati. Ne otklanjaju sumnju da je njihovo izjašnjavanje za načelo ravnopravnosti primarno motivisano stranačkim interesima, utilitarnošću, a ne preuzimanjem obaveze da će u budućnosti uvažavati i poštovati crnogorsku samobitnost; ne samo "crnogorsku državnu tradiciju", nego i crnogorsku državnu, nacionalnu i kulturnu samobitnost.

Ovo mnogo kazuje i upozorava.Samo rijetki jaki pojedinci pripadnici srpske populacije, u Srbiji i u Crnoj Gori,

javno iskazuju da je činjenično netačan i štetan odnos prema crnogorskoj nacionalnoj i kulturnoj samobitnosti koji se iskazuje citiranim tvrdnjama i smjerom djelovanja na njima zasnovanim.

U nepoštovanju ravnopravnosti Crne Gore sa Srbijom, crnogorske samobitnosti, državne, nacionalne i kulturne, i u usmjerenosti, ostvarivanoj u realnom životu u protekloj deceniji, da se destruira crnogorska samobitnost, suština je, smisao i cilj, procesa faktičkog prekomponovanja sporazumno-ustavno ustanovljene federacije 1992. godine. To je proces, usmjeren na to da se postigne da Crnom Gorom upravlja političko-državni vrh Srbije, u "srpskom interesu", a ne crnogorskom. Drugim rečima, da se Crna Gore podredi Srbiji.

U početku je to međusobno udaljavalo Srbiju i Crnu Goru. Potom ih je postupno odvajalo. U dinamičnom nastavku, sa širenjem i dinamiziranjem nepoštovanja ravnopravnosti Crne Gore, dovelo je do njihovih konflikata i sukoba. I tendencije njihovog zaoštravanja.

Takvo kretanje je prirodno i logično. Takvim ga čine sila imperativa slobode, istorijskih i civilizacijskih prava, koje imaju crnogorski narod i država Crna Gora.

Nepoštovanje ravnopravnosti, naime, po sili tih imperativa, izazvao je odlučno i legitimno suprostavljanje Crne Gore naprijed opisanim činjenjima, koja su legitimna u bitnom, mada je jedan njihov dio prešao granicu nominalno postojećeg legaliteta, stvarnošću već delegitimisanog saveznog poretka. Tim činjenjima legitimitet daju suština i imperativi crnogorskog bića i obaveze njegovog čuvanja i zaštite, obaveze koja je civilizacijski i istorijski imperativ, a ne stvar političke volje

110 Postoji pluralizam gledišta u okviru srpskog nacionalno-kulturnog obrasca. Nema, međutim, djelotvorne komunikacije između komponenti tog pluraliteta. Djelotvorna komunikacija je onemogućena bezumnim svrstavanjima na "izdajnike"i "patriote".

61

nosilaca političkih funkcija. Isto kao što je istorijski i civilizacijski imperativ Srbije i srpske nacije da očuvaju svoj identitet i individualitet.

IIIMatrica traje duže od jednog vijeka

Prikazana sadržina i smjer duhovno-kulturne matrice činjenja kojima se Crnoj Gori oduzima ravnopravnost sa Srbijom, a sporazumno ustanovljena federacija prekomponuje u njen surogat, nije proizvod savremenosti. Ona postoji duže od 100 godina. Duže od 100 godina, kao stereotip, ponavlja se kroz sistem obrazovanja, istoriografiju, publicitiku, književnost, sisteme informisanja, političko djelovanje i sve druge oblike djelovanja. I svim tim putevima se i utiskuje u svijest ljudi.

U tom čitavom periodu njena sadržina bila je usmjerač činjenja koja su dovodila do konflikata između Srbije i Crne Gore, intezivnih ili latentnih. Do toga je dolazilo kako kada je Srbija bila monarhija, tako i kada je postala republika; kako kada je bila nezavisna, tako i kada je u federativnom savezu ; kako kada je parlamentarna i višepartijska, tako i kada to nije bila.

U toku tih 100 godina nebrojeno puta mijenjani su režimi, vladajuće stranke i njihovi personalni sastavi, a nijedan od njih nije odstranio suštinu opisane matrice, mada svaki od tih režima nije je podjednako rešpektovao.

Očigledno je to iz istorijske vertikale dosadašnjih konflikata između Srbije i Crne Gore. Sukoba, uvijek iz istih motiva i sa istim krajnjim ciljevima, u periodima : 1903-1911, 1918-1921, 1988-1990, i ovovremenih.

Naprijed konstatovana kulturno-duhovna matrica bila je oslonac i intelektualno izvorište stvaranju Podgoričke skupštine 1918. godine i Odluci koju je ona donijela. Tom odlukom Crna Gora je bila obezdržavljena. Time je, protivustavno i nelegitimno, a pod firmom ujedinjenja, Crna Gora stvarno prisajedinjenja Srbiji, likvidiran njen državni i svaki drugi identitet i individualitet; kojom je Crnoj Gori oduzeto pravo da bude samostalni i ravnopravni učesnik u donošenju akta o stvaranju jugoslovenske države. Ta je odluci rezultirala čak i odstranjenjem imena Crne Gore iz odrednica sveukupnog državno-pravnog organizma tada stvotrene jugoslovenske države i onemogućavanjem, sadržinom popisnih lista, Crnogorcima da se izjašnjavaju da su po nacionalnosti ono što jesu - Crnogorci.111

Izvor sadašnjih konflikata i sukoba Srbije i Crne Gore, dakle, vrlo je dubok i istrajan. Pravi je gejzer. Vrlo je dejstvujući. Jer, pozivom na nacionalne interese, sa nacionalističim konotacijama, retorikom, usmjerenjem, lako se ljudi pokreću da, sa poletom i zamahom, djeluju njegovim smjerom.

Taj izvor i njegova konstatovana svojstva postojat će sve dok u srpskom nacionalno-kulturnom obrascu postoje sadržaji sa naprijed konstatovanim ideološkim i političkim tvrdnjama i usmjerenjima.

Promjene stranaka na vlasti i personalne promjene, stogodišnje iskustvo kazuje, mogu neutralisati, manje ili više, dejstvo tog izvora i ublažavati konflikte i sukobe. Mogu i prigušivati akciono dejstvo izvora, kao što je bilo u istorijskom 111 Vidi : Mijat Šuković, Podgorička skupština 1918, Podgorica, DOB, 1999, i Nelegalna i nelegitimna Odluka Podgoričke skupštine 1918, (u ) Jugoslavija na razmeđu, str. 528-538, Zbornik radova sa naučnog skupa, CANU, Podgorica 1999.Inpermissible.

62

periodu od 1941. do sredine osamdesetih godina. Ali, dok se ne otklone označeni sadržaji iz srpskog nacionalno- kulturnog obrasca, promjena partija na vlasti, sama po sebi, nije garancija da će se trajno otkloniti izvorište konflikata i sukoba, više ili manje intezivni konflikti i sukobi.

Promjena vlasti u Srbiji nije garancija, zato što postoji međuzavisnost politike vlasti i dominirajuće sadržine nacionalno-kulturnog obrasca u državi; zato ššto politika, bez obzira na partijsku pripadnost njenih kreatora i aktera, više slijedi nego što mijenja ustaljena i standardna sadržinska usmjerenja nacionalno-kulturnog obrasca. Teško može biti drugačije, kada u stvarnosti postoji neizmjerno jaka snaga dejstva sadržine dominirajućeg nacionalno-kulturnog obraca. Samo su izuzetno jake ličnosti, reformatori i njima jednaki, mijenjale i odbacivale, a ne slijedile, standardne odrednice kulturnih obrazaca u državama na čijem čelu su se nalazile. Tu poruku i pouku istorija je verifikovala.

To opvrgava shvatanje da bi promjena sada postojećih vladajućih garnitura, sama po sebi, trajno otklonila izvore konflikata i sukobe, kao i da bi to rezultiralo građanskim duhom i zajedničkom, istinski građanskom državom, u kojoj bi Crna Gora stvarno bila ravnopravna u svemu zajedničkom u toj državi. Činjenice kazuju da je vjerovatnija varijanta da bi preuzimanje vlasti u Srbiji od nekih sadašnjih opozicionih partija rezultiralo nedovoljnim korakom u pravcu osiguranja pune ravnopravnosti Crne Gore i uvažavanja crnogorske samobitnosti - državne, nacionalne, kulturne, ukupne.

Dvije činjnice na to upućuju. Prva, većina od tih partija programski i zaključcima svojih organa, kako je već rečeno, nije se javno i odrešito odredila prema crnogorskoj nacionalnoj i kulturnoj samobitnosti, a u njihovom praktičkom djelovanju o crnogorskom narodu i Crnoj Gori probija se koncepcija: srpsko nacionalno ime i određenje, a samo "crnogorska državna tradicija". Ta koncepcija ne ide dalje od odlaganja ostvarivanja ideje unitarizma "dok prilike ne sazru". Druga je činjenica to što nijedna od njih u realnom životu nije pokazala ne samo sposobnost nego ni usmjerenost da se suoči sa nacionalističkom sadržinom srpskog nacionalno-kulturnog obraca prema crnogorskom narodu i Crnoj Gori. To kazuje da amo taktički ne slijede tu sadržinu, ali je ne odbacuju kao matricu djelovanja.

Uvažavanje samo "crnogorske državne tradicije" nije i ne može biti dovoljan korak u tom pravcu stvaranja pretpostavki za punu ravnopravnost Crne Gore sa Srbijom. To i ne isključuje negiranje crnogorskog nacionalnog i kulturnog bića, crnogorskog u pozitivnom smislu. A dok se to i djelima ne otkloni, nema osnove za skladne srpsko-crnogorske odnose, ni obezbjeđenja crnogorske državnosti i ravnopravnosti u pravom znašenju riječi.

Dodatni razlog za sadašnje konflikte i sukobe Srbije i Crne Gore jeste opredijeljenost Crne Gore za partnersko uključivanje u evropske i svjetske tokove i negativan odnos sadašnjeg političkog i državnog vrha Srbije prema toj opredijeljenosti Crne Gore; odnos koji se iskazuje odrednicama - "izdaja", "sluganstvo neprijatelju", "antisrpstvo", "neprijateljstvo" i sličnim atributima; odrednicama kojima se negiraju pravo Crne Gore na svoje posedbe državne interese i pravo da potupa po imperativima tih interesa; odnos koji je usmjeren i daljoj radikalizaciji.

63

Ovaj razlog je dodatni u sadašnjosti. Ali, nije sasvim osamostaljen od naprijed identifikovanog. Naprotiv, i on proizilazi iz naprijed prikazanog razloga, koji je primaran.

IVSukobi su oko slobode i prava naroda Crne Gore

Iz sadržine i smjera naprijed prikazanog, proizlazi:Sukobi Crne Gore i Srbije oko ravnopravnosti Crne Gore sa Srbijom, u

suštini, sukobi su oko crnogorske samobitnosti - državne, nacionalne i kulturne. A to znači oko slobode i prava naroda Crne Gore: njegovog prava da slobodno i u svom legitimnom interesu odlučuje o sebi, razvoju svoje zajednice, svojim odnosima sa drugima, da rešava sva društvena pitanja na svojoj teritoriji, o državno-pravnom statusu Crne Gore; njegovog prava da se suprostavlja donošenju odluka o njemu protivno opredjeljenju njegove većine, izborima konstituiane; njegovog prava da brani i odbrani ravnopravnost države Crne Gore sa državom Srbijom. To su prava naroda Crne Gore koja mu pripadaju i istorijski i civilizacijski.

Stoga je odluka o državnopravnom statusu Crne Gore i njenom državnopravnom odnosu sa Srbijom, u datoj situaciji, suštinski ocijenjeno, odluka od egzistencijalnog značaja za crnogorski narod, za državu Crnu Goru i za čitav narod Crne Gore; odluka kojom se čuvaju i zaštićuju ili ugrožavaju njihova sloboda i prava, crnogorska nacionalna, kulturna i sveukupna samobitnost.

To poizlazi iz činjenice da je država najviši izraz identiteta i samobitnosti njenog naroda. Ključni je identitet, koji osigurava i štiti sve identite u njoj.

Zato se odluci o državnopravnom statusu Crne Gore u budućnosti daje egzistencijalni značaj u Crnoj Gori.

Pristajanje crnogorskog naroda na unitarni oblik zajedničke države Crne Gore i Srbije, ili na bilo kakv drugi državni oblik koji ne bi institucionalno i pravno obezbijedio crnogorsku samobitnost i punu ravnopravnost države Crne Gore, bio bi akt samouništenja. Dokaz je za to njegova sudbina u periodu 1918-1941.

Bilo bi to pristajanje da im se nametne kavez. A nametnuti "kavez ne dopušta let, pa makar i da je zlatan", kako utvrđuje ("Politika" 15. april 2000, str. 16) idejni čelnik političko-državnog vrha Srbije. To važi za Crnu Goru u istoj mjeri kao za Srbiju. Zato, kao što se razložno i opravdano, odlučno i kategorički, isključuje da Srbija pristane da je neko drugi stavlja u kavez, tako je opravdano i razumno da i Crna Gora isključi da je bilo ko stavlja u kavez, uključujući i Srbiju. Kavez je kavez, i kada ga brat gradi i u njega stavlja brata protiv njegovog interesa.

VSituiranje u univerzalna pravila

Ustavnopravna nauka afirmisala je, u životnim tokovima izgrađena i potvrđena, tri pravila stvaranja, građenja i očuvanja država i državnih saveza, koji mogu biti oslonac i putokaz za traženje i sadržinsko oblikovanje državnopravne osnove i okvira za harmonične, prijateljske i stabilne odnose između Crne Gore i Srbije u budućnosti. To su:

64

Prvo: Država i državni savezi stvaraju se i grade od socijalnog i nacionalnog materijala koji stvarno postoji na teritoriji za koju se stvara država ili državni savez, a saglasno društvenoj prirodi i svojstvima tog materijala i pravcima ključnih tendencija koje nosi.

Drugo: "Vještina stvaranja i očuvanja državne zajednice počiva na određenim pravilima, kao što počivaju aritmetika i geometrija, a ne na uvježbavanju" (Tomas Hobs). To su pravila koja se, kao i pravila ekonomije i tehnike, ne mogu, bez štetnih posljedica, primjenjivati onako kako odgovara samo jednom konstituentu zajednice, ma koliko brojna bila.

Treće: Identitet i individualitet, državni i nacionalni, jednog naroda, ni pod kojim uslovima, uključujući i postojanje velikih razlika u odnosima veličina, ne može biti ni vredniji, ni značajniji, od državnog i nacionalnog identiteta i individualiteta drugog naroda. Nadređivanje jednog narodnosnog ili državnog individualiteta drugome, ne može imati ni legitimitet, ni legalitet.

Ovo su, po dometu i značenju, univerzalna pravila. Primijenjena na sadašnju crnogorsko-srpsku stvarnost, daju za rezultat:

a) Centralistički i unitarni oblik državnog zajedništva Crne Gore i Srbije i svaki oblik autoritarnog odlučivanja u tom zajedništvu, apsolutno su suprotni postojećem socijalnom i nacionalnom materijalu na teritorijama Crne Gore i Srbije, tačno identifikovanom u premisama Ustava Savezne Republike Jugoslavije od 27. aprila 1992. godine, konstatovanim na početku ovoga teksta. Protivni su o društvenoj prirodi tog materijala, koji je sazdan od vjekovima postojeće posebne državnosti Crne Gore i Srbije, i njihovog posebnog socijalno-nacionalnog supstrata, koji u Crnoj Gori čini - crnogorska nacija, a u Srbiji - srpska nacija.

b) Odricanje Crnoj Gori pune ravnopravnosti sa Srbijom u njihovim međusobnim odnosima i u donošenju odluka od njihovog zajedničkog interesa, nadređivanje "interesa srpstva" i Srbije interesima crnogorstva i Crne Gore, direktno je suprotno i prirodi socijalnog i nacionalnog materijala na njihovim teritorijama i citiranim univerzalnim pravilima i njima iskazanim vrijednostima.

c) U univerzalnim pravilima i životnim standardima nema osnova da identitet i individualitet veće i snažnije Srbije, brojnijeg srpskog naroda, budu važniji i značajniji za čuvanje i poštovanje, od manje i manje snažne Crne Gore i manje brojnog crnogorskog naroda. Naprotiv, univerzalno je pavilo da kvalitet ima prednost pred kvantitetom.

Suprotno je, dakle, istorijskim i civilizacijskim pravima Crne Gore, njenog naroda, crnogorske nacije, svako činjenje usmjereno da se upravlja njome i odlučuje o njenoj sudbini suprotno opredjeljenjima njene legitimne većine, izborno konstituisanje.

To daje Crnoj Gori legitimitet i pravo da se odlučno i istrajno suprostavlja svakom činjenju usmjerenom u tom pravcu. Pa i onom koji se čini u ime "interesa srpstva".

VIImperativi objektivne stvarnosti

Prikazane okolnosti u sadašnjoj stvarnosti, objektivno, primoravaju državu Crnu Goru i crnogorski narod da trajno osiguraju zaštitu svog identita i

65

individualiteta, svoju samobitnost, nacionalnu i kulturnu. Primoravaju ih da se ne pouzdaju samo u riječi obećanja, u nadu da će se voditi samo čestita politika u odnosu na Crnu Goru i crnogorsku samobitnost, u samo proklamovanje ravnopravnosti i drugih demokratskih načela bez institucionalnih mehanizama, pravnih instrumenata i sredstava, kojima se osigurava njihovo dosljedno ostvarivanje i efikasna zaštita. Njeno iskustvo je potvrdilo da u politički lošim rukama, i dobra načela mogu biti zlo zanejačega.

Primoravaju ih da svoju samobitnost - državnu, nacionalnu, kulturno-duhovnu, ukupnu; svoju slobodu; svoje istorijsko i civilizacijsko pravo da odlučuju o sebi, svojim interesima, svom razvoju, svojim odnosima sa drugima, svojoj sudbini, punu ravnopravnost Crne Gore sa Srbijom, efikasnu i kontinuiranu zaštitu svega toga, osiguraju uspostavljanjem državnopravnog statusa Crne Gore koji to zaista i nesumnivo osigurava. Takav status ni u najmanjoj mjeri ne bi dopuštao da ravnopravnost i samobitnost Crne Gore zavise od volje pojedinaca ili grupa izvan nje. Takav bi status isključio mogućnost neotkonjivog nametanja "osione nadređenosti većeg" i obavezu "poslušnosti manjeg". On bi svojim postojanjem usmjeravajuće uticao i doprinosio učvršćenju istine o crnogorskoj državnoj, nacionalnoj i kulturnoj samobitnosti, crnogorskoj naciji, njenim pravima i obavezama; učvršćenju istine o tome u kulturi, obrazovanju, nauci, informativnom sistemu, državnoj politici, svuda; u Srbiji - u svijesti pripadnika srpskog naroda u Crnoj Gori, u srpskoj populaciji u cjelini.

To je put da presahnu izvor, motivi, podsticaji za sukobe između Crne Gore i Srbije. I da se afirmacijom istine stvaraju i stvore pretpostavke za bratsku srpsko-crnogorsku slogu, za djelotvorne srpsko-crnogorske odnose, za uspostavljanje i razvojni uspon demokratskih odnosa između njih, za širenje i unapređivanje demokratije u njima, za u stabilnost i prosperitetni razvojni uspon i Crne Gore i Srbije. To bi bio put za njihov doprinos stabilizaciji i demokratizaciji odnosa na Balkanu.

Državnopravni status Crne Gore i oblik njenog zajedništva sa Srbijom koji sve to ne osigurava, u datim konstatantama koje traju već jedan vijek i imaju tendenciju daljeg opstojanja, produžavao bi konflikte i sukobe između Srbije i Crne Gore, nestabilnost u njima i njihovim odnosima. Bio bi prepreka razvoju demokrtaskih procesa, ne samo u odnosima Srbije i Crne Gore, nego i unitar jedne i druge.

Produžavao bi nestabilnost i postojanje prepreka punijoj demokratizaciji u regionu Balkana. Jer, sve dok ima konflikata između Srbije i Crne Gore, nema stabilnosti, otklanjanja opasnosti za mir i punije demokratizacije na čitavom prostoru Balkana.

Na to upućuje i istorija srpsko-crnogorskih odnosa u proteklih 100 godina. Ona kazuje da su odnosi imeđu Crne Gore i Srbije bili skladni, bratski i djelotvorni u svakom periodu kada nije bilo akcionog podrivanja crnogorske državne i nacionalne samobitnosti, kada je Crna Gora svojom nezavisnošću institucionalno potpuno osiguravala zaštitu crnogorske samobitnosti. Tako je bilo do 1903. godine i u vremenskim periodima 1911-1918. i od 1941- 1988. Konflikti su nastajali, međutim, uvijek kada su "u ime srpstva"preduzimana organizovana činjenja sa smjerom potkopavanja i destrukcije države Crne Gore, crnogorske nacionalne i kulturno-duhovne samobitnosti. Tako je bilo u vremenskim periodima 1903-1911, 1918-1941, 1988-1990, od 1997. do sada.

66

VIIRazgovori o novom državnopravnom uređenju

odnosa - potreba i istorijska obaveza

Stvoreno stanje i tendencije koje se sada ispoljavaju, koje sobom nose i velike opasnosti za mir, čine potrebnim i istorijski urgentnim razgovore o novom državnopravnom uređenju odnosa Crne Gore i Srbije. Ti bi razgovori morali biti državnički mudre i razborite, a trebalo bi da pođu od uvažavanja činjenica o državnoj i nacionalnoj samobitnosti i posebnosti Crne Gore i Srbije, njihovoj stvarnoj upućenosti jedne na drugu, ali i postojanju njihovih posebnih interesa, koji postoje istovremeno sa nizom zajedničkih, kao i od njihovog prava na iskazivanje i zaštitu tih interesa. Razgovori se moraju zasnivati na poštovanju ravnopravnosti Crne Gore i Srbije te se, na tim činjenicama i principima, odvijati po demokratskoj proceduri, uz odgovarajuće korišćenje naučnih znanja.

Predlog Vlade Republike Crne Gore za novo uređenje državnih odnosa Crne Gore i Srbije, koji je ona početkom avgusta 1999. godine utvrdila i dostavila Vladi Republike Srbije sa pozivom za razgovore, otvorio je put i ispružio ruku za takve razgovore i za traženje sporazumnog rješenja.

Predlog je otvorio taj put je svojom osnovnom sadržinom i intencijom. Time što je njime Vlada Republike Crne Gore, ustavno ovlašćena da utvrđuje i vodi državnu politiku Crne Gore, iskazala opredjeljenje i odlučnost da, u odnosima ravnopravnosti i demokratskoj proceduri, sa Vladom Rebublike Srbije, ustavno ovlašćenom da utvrđuje i vodi državnu politiku Srbije, vodi razgovore o novom uređenju državnih odnosa Crne Gore i Srbije. Time što su njime iskazani konkretan poziv za razgovore i spremnost da se razgovori vode "na najvišem nivou", i što ponuđenja rješenja u njemu nudi za dijalog, za dijalošku provjeru da li odgovaraju zajedničkim interesima i potrebama; za dijaloško utvrđenje o čemu se može postići sporazum, o čemu ne.

Sadašnja stvarnost, koja je znatno nepovoljnija nego u avgustu 1999. godine, čini potrebnijim i urgentnijim demokratske i državnički mudre i odvažne razgovore o identifikovanim problemima. Prije svega zato što usmjerenost i intezitet sadašnjih odnosa Srbije i Crne Gore ugrožavaju i mir u Crnoj Gori i između Crne Gore i Srbije, sa mogućnošću i stranih intervencija, ali i zato što bi državnički mudar sporazum njihov, koji bi naravno bio usvojen u republičkim skupštinama, otklonio opasnosti koje sobom nosi moguće opredjeljenje jedne od njih dvije, kojemu se suprostavlja druga - bilo da je na liniji federalne centralizacije ili unitarizacije, bilo da je na liniji kidanja svakog njihovog saveza. Sporazumno rješenje njihovo, bez obzira kakvo da je, jača je garancija za mir i njihove bratske odnose u budućnosti, nego bilo koje rješenje koje bi pokušala realizovati jedna od njih uz akciono protivljenje druge.

67

VIII

Postojeći "savezni organi" i "savezne norme"- izgubili valjanost da budu mjesto i osnov za razgovore i donošenje odluka o budućim odnosima

Delegitimacija saveznog ustavnog poretka, ostvarena u realnosti faktičkim činjenjem, i istiskivanje predstavnika političke većine, izborima konstituisane, u Crnoj Gori iz "saveznih organa", oduzima im svojstva potrebna da se opredjeljenja o budućim državnopravnim odnosima Crne Gore i Srbije izgrađuju i utvrđuju u okviru tih organa i na osnovu pravnih propisa tog poretka.

Ovo tim prije što je život dokazao da Ustav Savezne Republike Jugoslavije od 27. aprila 1992. godine, mada zasnovan na stvarnosnim premisama i mada sadrži više demokratskih načela, ne sadrži institucionalna i pravna rješenja, sredstva i instrumente, neophodne da se u realnosti osigura i efikasno pravno-institucionalno zaštiti ravnopravnost Crne Gore sa Srbijom. Niti bi institucionalna i pravna rješenja, sredstva i instrumente, čijom bi primjenom država Crna Gora, kao znatno malobrojnija članica zajednice, mogla osigurati i zaštiti svoju samobitnost, državnu i nacionalnu, i svoju ravnopravnost sa Srbijom. Naprotiv, rješenja koja sadrži dopuštaju da uspostavljanje ili neuspostavljanje ravnopravnosti Crne Gore sa Srbijom i poštovanje crnogorke samobitnosti zavise od političke volje i političkih opredjeljenja ljudi koji su članovi "saveznih" organa.

To čini nužnim, legitimnim i najdjelotvornijim da razgovore o izgradnji budućih državnopravnih odnosa Crne Gore i Srbije vode predstavnici njihovih vlada, ustavno ovlašćenih i određenih da vode unutrašnju i spoljnu politiku, uz odgovarajuće korišćenje rezultata nauke.

IXTri moguća državnopravna oblika

odnosa Crne Gore i Srbije

Moguća su tri državnopravna oblika odnosa Crne Gore i Srbije koji,načelno gledano, pružaju mogućnost da Crna Gora i Srbija imaju status koji će osigurati njihov identitet i individualitet, nacionalnu i kulturnu samobitnost i punu ravnopravnost, i koji će biti saglasan sa interesima i Crne Gore i Srbije, naroda i jedne i druge.

Jedan je - federacija Srbije i Crne Gore, ali ne bilo kakva federacija, nego federacija koja bi, redefinisanjem ustavnog sporazuma iz 1992. godine, koncepcijski i sadržinski bila oblikovana tako da se institucionalno i pravno uspostavi, osigura i zaštiti puna ravnopravnost Crne Gore i Srbije u utvrđivanju što je njihov zajednički interes, u donošenju odluka o zadovoljavanju tih interesa, u utvrđivanju politike, i u kojoj će se isključiti svaki oblik majorizacije u procesu odlučivanja i svako davanje većeg značaja i vrijednosti identitetu, individualitetu, samobitnosti jedne u odnosu na drugu.

Drugi je - konfederacija Srbije i Crne Gore.

68

Treći je - napuštanje državnopravnog zajedništva Srbije i Crne Gore i njihovo konstituisanje kao nezavisnih država.

Svaki pruža, načelno gledano, mogućnost da i Crna Gora i Srbija osiguraju i efikasno štite svoj identitet i individualitet, svoja prava i interese, i da se uspostave i razvijaju harmonični i za obje republike djelotvorni odnosi između Srbije i Crne Gore.

Nije najvažnije, nije presudno, načelno utvrditi koji je od njih najbolji. Za opredjeljenje koji od ovih oblika izabrati važnije je utvrditi koji od njih uslovljava i nalaže državnopravna, nacionalna, kulturno-duhovna i politička realnost na srpsko-crnogorskom prostoru. Da je to presudnije, kazuju, osim iskustva, i naprijed citirana univerzalna pravila. Presudnije je utvrditi koji može, u datim okolnostima, više i sa više sigurnosti otkloniti motive i razloge za konflikte, osigurati demokratske odnose i njihovu stabilnost, doprinijeti bratskoj slozi, saradnji,prosperitetu i Srbije i Crne Gore, a time stabilnosti i prosperitetu balkanskog regiona.

Zato je potrebna analiza ne doktrinarnih šema federacije i konfederacije, integracije i odvajanja, nego konkretne realnosti.

1. Umanjeni izgledi za sporazum u okviru koncepta federacije

Koncepcija, sadržina i ciljevi Predloga za razgovore, koji je početkom avgusta 1999. godine utvrdila Vlada Republike Crne Gore i dostavila Vladi Republike Srbije, iskazuju ocjenu da se redefinisanjem koncepcije federacije iz 1992. godine mogu, u demokratskom i ravnopravnom dijalogu i sporazumno, naći rješenja iz kojih bi bila sazdana federacija koja će zadovoljiti naprijed identifikovane potrebe, i to tako što će se novim institucionalnim i pravnim rješenjima obezbijediti dosljedno ostvarivanje i zaštita ravnopravnosti Crne Gore i Srbije i drugih demokratskih principa.

Tadašnja stvarnost, mjereno nizom parametara, činila je tu ocjenu realnom i izglednom da se realizuje; više obostrano prihvatljivom nego druga dva označena državnopravna oblika. To su kazivali i rezultati analiza koje sam i ja do tada i tada vršio, a koje sam tada i publikovao.

Odnosi između Srbije i Crne Gore, međutim, bitno su pogoršani od avgusta 1999. godine do sada. Znatno su uvećani njihovi konflikti. Uvećani su širenjem prostora ispoljavanja, intezitetom, posljedicama. Uvećani su i njihovo međusobno udaljavanje i suprostavljanje. Učvršćena je i tendencija njihovog daljeg uvećavanja. To je proizvelo gromadno uzajamno nepovjerenje. To sada otežava i čini mnogo manje realnim postizanje sporazuma o vraćanju na koncepciju federacije.

To pogoršanje dovoljno ilustruju odluke organa Srbije, kojim su ukinuti platni i robni promet između Srbije i Crne Gore, i odluka organa Crne Gore, kojom je njemačka marka uvedena, paralelno sa dinarom, kao valjano sredstvo plaćanja na teritoriji Crne Gore. Te su odluke donesene poslije podnošenja predloga za razgovore, početkom avgusta 1999. godine, i imaju krupne i brojne posljedice koje razaraju njihovo zajedništvo.

Uvećan je i intezitet političkog i kulturno-duhovnog djelovanja sa smjerom negiranja i razaranja crnogorske posebnosti i samobitnosti, nacionalne i kulturno-duhovne. Uvećan je tako i toliko da je zadobio svojstva organizovanog jurišnog naleta, koji je sinhronizovan, od politike i političko-akcionog organizovanja do

69

organizovanog vjerskog djelovanja; od uvećanog informativno-propagandnog djelovanja do funkcionalizovanja doktorskih disertacija u tu svrhu.

To kazuju, pored ostalih, i ove činjenice: Prvo: Na tlu Crne Gore organizovane su skupštine nekoliko plemena ili

mjesta, kao oblik političkog djelovanja sa smjerom pritiska, u "ime i u interesu srpstva", da Crna Gora usvoji i slijedi "srpsku duhovnost", zvaničnu politiku i opredjeljenja političkog i državnog vrha Srbije, a da odbaci političko crnogorstvo! Te skupštine su obrazovale i Vijeće narodnih skupština Crne Gore, koje ima Upravni odbor i Savjet Vijeća. U ime tih političkih oblika organizovanja i djelovanja svakodnevno se iskazuju: ocjene da je zvanična politika Crne Gore "izdajnička"; tvrdnje da Crna Gora ima dužnost i moralnu obavezu da, bez izuzetka i bez debate o njenoj vrijednosti, dosledno slijedi politiku državnog i političkog vrha Srbije, koju izjednačavaju sa stvarnim "interesima srpstva"; kategoričke i ultimativne zahtjeve da to Crna Gora mora činiti, i prijetnje : da "neće dozvoliti ni po koju cijenu ništa drugo sem jedinstvenu državu Srbije i Crne Gore", da će osigurati da se od Crne Gore odvoje pojedine njene teritorije i pripoje Srbiji, ako bi Crna Gora donijela odluku drugačiju od one koju oni zastupaju i žele.

Pri tome, uvijek i u svakoj prilici, naglasak je na tvrdnjama:(1) da "srpski interesi" ima da opredjeljuju politiku i odluke Crne Gore i u Crnoj Gori; (2) da interesi nikoga drugoga u Crnoj Gori nemaju legitimitet da budu i ne smiju biti činilac koji će opredjeljivati smjer i sadržinu njene politike i njenih opredjeljenja, i (3) da se narod Crne Gore tako opredijelio 1918. godine na sjednici Podgoričke kupštine. Prećutkuju se, kada se iskazuju te ocjene, tvrdnje i zahtjevi, neporecive činjenice: da je Podgorička skupština 1918. godine protivustavno i nelegitimno ustanovljena i održana; da je i ustanovljena i donijela Odluku gaženjem tada važećeg Ustava Crne Gore i njenih tada važećih zakona o izborima; da je ona bila produkt nacionalističke politike tadašnje vlade Srbije i jedan od oblika ostvarivanja ondašnjeg velikodržavnog projekta Srbije. Takođe se uvijek ignorišu crnogorska samobitnost, nacionalna i kulturna, stvarni i legitimni interesi i civilizacijska prava crnogorskog naroda i pripadnika drugih, ne srpskih, naroda u Crnoj Gori. Kao da ih nema.

Stvoreni su u Crnoj Gori, dakle, u "ime i u interesu srpstva" oblici političkog djelovanja koji aktivno i javno djeluju sa anticrnogorskim smjerom. Sa smjerom da se likvidiraju crnogorski identitet i individualiet, crnogorska nacija, da se Crnogorcima oduzme svojstvo koje čini njihovo biće, da ih proglase Srbima, da se Crna Gora faktički podredi Srbiji.

Sa istim ciljem i mjerom djelovanja je i politički organizam koji se deklaraše kao "jugoslovenski patriotski savez", iako ne može biti "jugoslovenski" kada je anticrnogorski.

To regrutovanje i političko organizovanje saveznika u Crnoj Gori za sprovođenje politike političkog i državnog vrha Srbije, po suštini, istovrsno je sa "najefikasniji(m) instrument(om) u procesu savremene kolonizacije", koga odlučno osuđuje najitucajniji idejni čelnik sadašnjeg političkog i državnog vrha Srbije (Politika, 15. april 2000, str. 16).

Drugo: Intezivirano je djelovanje tim smjerom i istoriografije, publicistike, informisanja i drugih oblika djelovanja. Za ilustraciju samo jedan primjer. Dana 19. decembra 1999. godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu odbranjena je

70

doktorska disertacija, čija je osnovnna poruka da su Crnogorci po nacionalnosti Srbi, da je crnogorska nacija izmišljena od "antisrba" i da je "antisrpstvo", kojoj se izmišljotini mora suprostavljati; te da je to suprostavljanje istorijski i civilizacijski legitimno. Ona je neuobičajeno brzo objavljena kao knjiga u izdanju Srpske radikalne stranke, koja svojim programom i političkim djelovanjem negira potojanje crnogorske nacije, crnogorsku nacionalnu i kulturnu samobitnost. Reklamirana putem sredstava informisanja od časa njenog objavljivanja, već u februaru, dakle, prije isteka dva mjeseca od odbrane disertacije, počelo je organizovano rasturanje i promovisanje te knjige po Crnoj Gori (22. februara u Domu Vojske Jugoslavije u Podgorici, dan kasnije u Domu Vojske Jugoslavije u Nikšiću, narednog dana u Budvi, i tako dalje).

Nema nijednog primjera u toku čitavog 20. vijeka da je takvu brzinu objavljivanja i promovisanja doživjela neka druga doktorska disertacija branjena na Beogradskom univerzitetu !

Izrada te disertacije, dakle, organizovana je i odbranjena u Beogradu, pod okriljem nauke. Izdala je, kao knjigu, politička partija koja iz Beograda šovinistički djeluje prema crnogorstvu. A upotrebljava se kao ideološko-političko sredstvo, za političku akciju u Crnoj Gori, protiv njene slobode i njenog opstanka kao ravnopravne sa Srbijom!

Treće: Organizovan je u Beogradu i politički pokret za jedinstvo "bez uslova" Crne Gore i Srbije. Pokret sa istom akcionom parolom pod kojom je politički pokret 1918. godine izdejstvovao protivustavno donešenje Odluke Podgoričke skupštine.

Na pogoršanje odnosa uticala je i činjenica da Vlada Republike Srbije, od početka avgusta do sada, dakle, više od 250 dana, ignorantski ćuti o predlogu Vlade Republike Crne Gore za razgovore. (Ovaj tekst pišem polovinom aprila 2000). To dugovremeno ignorisanje, naime, politička većina Crne Gore doživjela je i doživljava kao ignorisanje i omalovažavanje države Crne Gore, njenog naroda, njene istorije, njenih istorijskih i civilizacijskih prava i intereresa. Kao nipodaštavanje crnogorskog dostojanstva.

Drugi činjenični nalaz u vezi sa označenim predlogom Vlade Republike Crne Gore još više čini nerealnim redefinisanje koncepta federacije, što je početkom avgusta 1999. godine imalo realni oslonac u stvarnosti.

Taj nalaz je: ignorisanje Vlade Republike Srbije da se u dugom vremenskom periodu od preko 250 dana poziva za razgovore o sudbinskim pitanjima naroda i Crne Gore i Srbije, ne može imati drugačije značenje nego saopštavanje te Vlade i političko-državnog vrha Srbije, da i ne žele razgovore na stvarno ravnopravnoj osnovi Crne Gore sa Srbijom; da ne prihvataju državnopravni oblik zajedništva Crne Gore i Srbije koji bi obezbjeđivao njihovu punu ravnopravnost u svemu što im je zajedničko.

To saopštavanje, u kontekstu smjera i sadržine prikazanih i sa njima istosmjernih činjenja, dokaz je da nijesu ni spremni poštovati ravnopravnost Crne Gore sa Srbijom, i da nijesu ni duhovno usmjereni i osposobljeni za demokratski oblik federativnog zajedništva, već samo za federativni oblik koji bi bio pogodan državni okvir za ostvarivanje nadređenosti Crnoj Gori. To je dokaz da ih i ne interesuje sporazum sa Crnom Gorom, nego stvaranje uslova za dominaciju Srbije nad Crnom Gorom.

71

To kazuje i činjenica da su, nakon dobijanja predloga za razgovore, odlukama državnih organa Srbije prekinuti platni i robni promet između Srbije i Crne Gore i preduzete opisane aktivnosti na kulturno-duhovnom području.

To potvrđuju i time što ništa ne predlažu, ne traže i ne predlažu alternativu, čime, u suštini, kazuju da teže izdejstvovati da se povuče Crna Gora, da kapitulira.

Oni to potvrđuju i time što legitimna i argumentovana reagovanja Crne Gore na nelegitimna i neosnovana nasrtanja "u ime srpstva" na legitimna prava države Crne Gore, na crnogorski identitet i crnogorsku samobitnost, dočekuju samo sa nastavljanjem izricanja apsurdnih prijetećih osuda - "separatizam" i "antisrpstvo". Ta su reagovanja otpor nelegitimnom činjenju protiv crnogorstva, a koja ni po motivu, ni po sadržini, ni po ciljevima, nijesu ni separatizam, ni antisrpstvo. Time produbljuju sukobe, umjesto da prihvate dijalošku provjeru ispravnosti konkretnih činjenica "u ime srpstva" prema Crnoj Gori, njihovog dejstva, značenja i posljedica. Čine tako iako se zna da metod osuda nikada i nigdje nije vodio slozi i stabilnosti, a uvijek i svuda je vodio širenju i jačanju otpora. Takvo činjenje usmjereno je ciljno na stvaranje duhovnosti pogodne za ostvarivanje njihovog strateškog cilja - unitarizaciju, državnu, nacionalnu, kulturnu.

Sve je to, kao nabujali potok, proteklih mjeseci nanijelo gromadno nepovjerenje između Srbije i Crne Gore. Veliku zabrinutost i strah u Crnoj Gori za crnogorski identitet i individualitet u budućnosti, za njenu slobodu i mir.

Ojačalo je opredjeljenje i odlučnost Crnogoraca i pripadnika drugih nesrpskih naroda u Crnoj Gori da brane i odbrane crnogorski identitet i državnost Crne Gore, sa tendencijom daljeg jačanja. Ojačanje je ostvareno i duhovno, i politički, a i putem institucionalnog i pravno-sistemskog oblikovanja društva Crne Gore.

To je uticalo na širenje i jačanje svijesti, duhovnog i političkog uvjerenja, u Crnoj Gori, naročito kod mlađih i perspektivnih generacija, da je uspostavljanje nezavisne države Crne Gore najuspješniji put za trajnu odbranu i zaštitu crnogorskog identiteta i individualiteta, crnogorske samobitnosti, Bez državnog zajedništva sa Srbijom, a otvorene za svestranu i djelotvornu saradnju sa njom, u obostranom interesu i na ravnopravnim osnovama; da je puni državni kapacitet Crne Gore, unutar nje i u međunarodnim odnosima, pravo i jedino rješenje koje na optimalan način Crnoj Gori, njenom narodu i crnogorskoj naciji, obezbjeđuje prosperitet u budućnosti; rješenje koje jedino omogućava Crnoj Gori da trajno osigura prepreke njenom podređivanju od strane Srbije, da otkloni opasnost ponavljanja 1918. godine.

Probudilo je i u tom pravcu usmjerilo, znanje i energiju brojnijeg dijela obrazovanih i mladih ljudi u Crnoj Gori. Ukupnošću svega toga stvorena je, u proteklih oko pola godine, politička, državno-institucionalna, pravno-sistemska i kulturno-duhovna situacija koja, za razliku od stanja koje je postojalo do avgusta 1999, čini nerealnim ili znatno manje realnim, postizanje sporazuma Crne Gore i Srbije o uređenju međusobnih državnopravnih odnosa u okviru federativnog koncepta, a putem redefinisanja i dopune određenja u ustavnom sporazumu iz 1992. godine, kako je inicirano u označenom predlogu Vlade Republike Crne Gore.

U Srbiji bi se to, sada, sudarilo sa opredjeljenjem, iskazanim ignorantskim ćutanjem, da se odbije predlog za razgovore na principu ravnopravnosti Crne Gore i Srbije. U Crnoj Gori to bi se, sada, sudarilo sa snažnim kulturno-duhovnim, pravno-sistemskim, sistemsko-institucionalnim, ekonomskim i političkim strateškim zamahom da se sa visokim stepenom sigurnosti trajno otkloni neravnopravan odnos

72

Crne Gore sa Srbijom; da se trajno otkloni svaki državnopravni oblik zajedništva koji omogućava, makar prikriveno, podređivanje interesa i prava Crne Gore od strane Srbije, i da se državno-pravnim statusom Crne Gore trajno osigura da ona odlučuje o svom ekonomskom i političkom sistemu, o njenom odnosu sa drugim državama i činiocima koji čine institucionalni mehanizam međunarodne zajednice, o pravcima njenog razvoja, o njenim interesima, o njenoj sudbini, o tome ko će je predstavljati i ko će biti ovlašćen da zastupa njene interese i njena prava; da ni po koju cijenu ne dopusti podređivanje Crne Gore Srbiji.

Zamahom koji je značajna snaga u Crnoj Gori. Po već ostvarenim rezultatima i po usmjerenju. I po tome što ima snažno uporište i u ekonomkim tokovima i u znatnom dijelu kulturnih, naučnih, obrazovnih i drugih struktura u društvenom tkivu Crne Gore. Zamahom čija je osnovna snaga u rastućoj snazi i uticaju na društvene tokove mlade generacije u Crnoj Gori. Univerzitetski obrazovane i radničke.

Revitalizovanje postojeće "savezne" strukture, nominalno važećeg "saveznog" poretka, vraćanjem im legitimiteta od zvaničnih organa vlasti Crne Gore, stoga, sada bi iziskivalo razaranje nekoliko strateških usmjerenja sa kojima se već živi u Crnoj Gori. Ona su već konstituenti ekonomskog, političkog i kulturnog življena naroda i građana kao pojedinaca. Ona se dotiču brojnih segmenata uslova njihovog života. To bi iziskivalo i razaranje već široko usvojene i učvršćene kulturno-duhovne orjentacije u Crnoj Gori; razaranje značajnog dijela već uspostavljenog pravnog poretka i stvorenih institucija, kao i remećenje već uspostavljenih odnosa sa susjedima i ne malim brojem subjekata iz mehanizama međunarodne zajednice.

To se u Crnoj Gori, sada, ne može učiniti bez potresa i dramatičnih sukoba. Ne vidjeti i ne ocijeniti to, bilo bi nedopustivo državničko sljepilo.

Pritisak da se prihvati vraćanje u tom pravcu samo bi jačao otpor i uvećao postojeći zamah, širinu, dubinu i snagu potresa.

2. Konfederacija, sada realnije rješenje

Sadašnja državna, duhovna i politička realnost, međutim, pruža mogućnost da se zajedništvo Crne Gore i Srbije održi sporazumnim ustanovljenjem njihovog konfederativnog saveza. Sada je realnija i izglednija varijanta da konfederacija bude državnopravni osnov i okvir njihovih budućih međusobnih odnosa; da se sadašnji, još uvijek nominalno postojeći, njihov federativni sporazum, iskazan u ustavnom tekstu, prekomponuje u konfederativni sporazum; u suštini, da se sadašnje faktičko stanje koje postoji u realnosti, sporazumom Srbije i Crne Gore pravno uredi, pravno učini regularnim, sigurnim, tako da bude u interesu i Srbije i Crne Gore i njihovih naroda.

U datim uslovima i okolnostima, konfederativni savez može više doprinijeti slozi, stabilnosti, razvojnom usponu, prosperitetu, nego i vraćenje državnopravnom obliku federacije iz 1992. ili unitarizacija. A ta činjenica je važnija od toga što je, po teorijskim i doktrinarnim šemama,federacija bolji oblik povezivanja država od konfederacije.

Nema valjanih razloga da se narod plaši konfederacijom Crne Gore i Srbije, ni srpski, ni crnogorski narod. Konfederacija može, više nego nesložna, neefikasna, neprosperitetna federacija, voditi zdravim oblicima i načinima povezivanja Srbije i

73

Crne Gore i njihovom sve većem zbližavanju. Takođe može uspješnije od sada nesložne i neefikasne zajednice, koja se nominalno zove federacija, obezbijediti građanima slobodu kretanja i nastanjivanja, prelaske sa teritorije jedne članice saveza na teritoruju druge bez administrativnog otežavanja, ostvarivanje imovinskih i svih drugih prava na teritoriji obje republike. U konfederaciji Srbija i Crna Gora mogu sporazumno osigurati zajedničko vršenje svih, apsolutno svih, poslova koji su od njihovog zajedničkog interesa. Ništa manje nego u federaciji, ako ih njihov interes, usaglašen kao zajednički, opredijeli da to učine. Svojstva federacije i konfederacije, život je to dokazao, i nijesu tako i toliko, po obimu mogućeg zajedništva, udaljeni modeli povezivanja i udruživanja država, kako se interesno ili zabludno prikazuje.

U konfederaciji bi Crna Gora i Srbija bile u položaju da zavise isključivo od svojih državničkih i drugih sposobnosti, znanja, umjeća i rada. Takav njihov položaj odstranjuje sada postojeći oslonac da jedna na drugu prebacuje odgovornost za svoje razvojne promašaje i da svaka svoje promašaje pravda ponašanjem druge, što je sada jedan od pojavnih oblika konflikata, nedjelotvornog trošenja energije, unošenja smutnje i razdora.

Najlakše je, a za budućnost najopasnije, za sve loše drugoga okrivljivati.Konfederativnim državnim statusom članica, konfederacija više od federacije

osigurava državnu, nacionalnu i kulturnu samobitnost i Crne Gore i Srbije. Time je ona, više od nesložne federacije, brana od tendencije hegemonizacije brojnijeg; brana koja jača samopouzdanje i sigurnost manje brojnog crnogorskog naroda, brojno manje i ekonomski slabije Crne Gore. To bi bila snaga koja znatno uvećava, u odnosu na centralizovanu i neefikasnu federaciju, stepen zaštite identiteta manje brojnog crnogorkog naroda i njegove samobitnosti od pokušaja hegemonizacije "u ime srpstva". Time odstranjuje i razloge za uvećanu crnogorsku osjetljivost na negacije crnogorske samobitnosti i činjenja protiv nje. To bi vodilo ili otklanjanju ili bitnom smanjivanju konflikata i sukoba, a širenju puteva saradnji i stabilnosti odnosa između Crne Gore i Srbije, kao i stabilnosti odnosa u regionu.

Odnosi između građana Crne Gore i Srbije, crnogorskog i srpskog naroda, njihovih kultura i institucija, njihovih građana, nikada u istoriji, ni sada, nijesu su se svodili i ne svode se na međudržavne odnose. Srbijanski i crnogorski prostori uvijek su bili i sada su isprepletani brojnim vandržavnim nitima - ekonomskim, kulturnim, ljudskim - nitima koje su bile i jesu mnogo razvijenije i više životno bratske nego međudržavne. Život nadjačava politička ludila. Samo ne treba sputavati ekonomiju, kulturu, ljude, da djeluju linijom svojih potreba i interesa. Konfederativni savez je oblik zajedništva koji to dopušta i pogoduje tome, više nego nesložna, nestabilna, neperpektivna federacija ili potpuna odvojenost Crne Gore i Srbije.

Održavanje zajedništva Crne Gore i Srbije putem konfederativnog saveza, oduzelo bi argumente i razloge u Crnoj Gori domicilnim saveznicima unitarne koncepcije zajedništva, koji im sada omogućavaju da manipulišu osjećajima bratoljublja crnogorskog i srpskog naroda i zloupotrebljavaju ih. Oduzelo bi im argumente i razloge da se suprostavljaju dovođenju u sklad državnopravnih statusa, oblika i pravnih odnosa sa već stvorenim faktičkim stanjem. U mjeri u kojoj bi se to postiglo, doprinijelo bi se očuvanju mira u Crnoj Gori, a time i usponu stabilnosti u regionu.

74

Konfederativni savez, po svojoj prirodi, podrazumijeva i znači puni državni kapacitet, unutrašnji i međunarodni, i države Crne Gore i države Srbije.

Prekomponovanje federativnog sporazuma u konfederativni, međutim, nije uslovljeno, kako se interesno ili zabludno tvrdi, prethodnim ostvarenjem statusa međunarodno priznatih država Crne Gore i Srbije. Ta tvrdnja je doktrinarna konstrukcija. Takvog pravila nema u međunarodnom pravu. Nema takvog ni iskustvenog standarda. Naprotiv, u vrijeme formiranja saveza država, koji su kasnije u teoriji označeni kao konfederacije, nije ni postojao institut međunarodnog priznanja kakav postoji u savremenosti, niti su postojali organizacioni oblici država, slični savremenim, kompetentni za odlučivanje o međunarodnom priznanju. Ni kantoni, koji su stvorili švajcarsku konfederaciju, ni onda kada su je stvorili nisu imali, a ni sada nemaju međunarodno priznati subjektivitet.

Za nastajanje konfederacije, dovoljno je u istoriji bilo, dovoljno je i po znanjima ustavnopravne nauke, da faktički postoje države koje formiraju konfederaciju i da jedna drugoj priznaje faktičku državnost. Oba ta uslova i sada ispunjavaju i Crna Gora i Srbija. One su i sada države, po sadašnjem ustavnom sistemu i faktički. Jedna drugoj je ustavnim sporazumom priznala državnost. Ta svoja svojstva potvrdile su i time što i jedna i druga na svojim teritorijama, u proteklom vremenu, vrše samostalno sve funkcije državne vlasti. Ta im svojstva priznaje i međunarodna zajednica, time što sa njima,putem svojih institucija i njihovih izaslanika, sklapa razne aranžmane. Međunarodno priznanje nije ni uslov postojanja države. Država postoji i bez bilo čijeg priznanja. Međunarodno priznanje samo izražava odnos drugih prema odnosnoj državi. Ono može uslijediti i nakon postizanja konfederativnog sporazuma. Konfederativni savez tome nije prepreka.

Preobražavanje federativnog sporazuma u konfederativni, ako bi Srbija i Crna Gora to učinile sporazumno, otklonilo bi sve opasnosti koje sobom nosi jednostrano rješenje, bilo na liniji unitarizacije, centralističke federacije, bilo na liniji kidanja svakog oblika saveza. Zato je sporazum Crne Gore i Srbije o novom međusobnom odnosu, od životne važnosti, a konfederativni oblik, u datim uslovima i okolnostima, realnije je rješenje. Djelotvornost mu se, u datim uslovima, ne može argumentovano osporiti, ma kolikog obima ona bila.

Konfederacija nije protiv Jugoslavije. Ona je samo protiv neravnopravnosti Crne Gore i Srbije, a za Jugoslaviju ravnopravnih Crne i Srbije.

XOdbijanje i konfederalnog saveza jeste odvajanje

Odbijanje konfederativnog saveza, nakon što je već odbijen predlog za redefinisanje odnosa u okviru federativnog zajedništva, ma od koje strane to učinjeno, odbijanje je ravnopravnog zajedništva Crne Gore i Srbije. Ona strana koja ga odbije, kada je već federativni sporazum odbijen, stvarno se odvaja.

Polazište, koncepcija, sadržina i ciljevi avgustovskog predloga Vlade Republike Crne Gore, kazuju da nema činjeničnog osnova pretpostavci da bi Crna Gora odbila sporazum o konfederativnom savezu sa Srbijom.

75

Odbijanje Vlade Republike Srbije, iskazano njenim ignorantskim ćutanjem dužim od 250 dana, da razgovora o novom uređenju državnih odnosa Srbije i Crne Gore, ponuđenih od Vlade Republike Crne Gore, i značenje tog odbijanja, međutim, ne isključuju mogućnost da Srbija odbije prekomponovanje federativnog sporazuma u konfederativni. Ako se to zaista i dogodi, to bi, objektivno, bilo odvajanje Srbije od zajedništva sa Crnom Gorom.

To bi Crnu Goru stavilo u položaj da primi na znanje da Srbija ne želi njihovo zajedništvo u kome bi Crna Gora bila ravnopravna sa Srbijom; da poštuje to opredjeljenje Srbije i da učini jedino što joj preostaje - da sama legitimno, saglasno ustavnim određenjima u svom ustavu, isto kao što čini i Srbija, riješi svoj državnopravni status - da se konstituiše kao nezavisna država.

Crna Gora ima razloga da za to svoje činjenje očekuje razumijevanje Srbije. Ne samo zato što je, u datoj situaciji, to činjenje njen izbor - bez izbora, zato što ona poštuje opredjeljenje Srbije, nego i zato što to rješenje, ma koliko da može izgledati drugačije, u datim uslovima, daje više šanse za razvijanje skladnih i djelotvornih odnosa između Srbije i Crne Gore, nego održavanje postojećeg razorenog i nesložnog njihovog zajedništva.

To potvrđuje i istorijsko iskustvo. Ono kazuje da su odnosi između Crne Gore i Srbije bili više skladni i bratski u velikom dijelu istorijskog perioda kada su bile nezavisne države, nego kada je Crna Gora bila prisajedinjenja Srbiji i nego što su u sadašnjem zajedništvu.

To takođe potvrđuje evolucija odnosa između niza subjekata u Evropi, a pored ostalog, i evolucija odnosa imeđu Srbije, Makedonije i Bugarske. Dok nije konstituisan, učvršćen i nezavisnim državama zaštićen njihov nacionalni identitet i individualitet, postojao je negativni naboj u odnosima između Srbije, Bugarske i Makedonije, kao rezultat sukobljavanja interesa širenja nacija i državnih teritorija. To je dovodio do njihovih sukoba. Uspostavljanjem državne nezavisnosti Bugarske, a prije jednu deceniju i Makedonije, promijenjene su državnopravne okolnosti značajne za očuvanje i zaštitu njihovih identiteta i individualiteta. To je rezultiralo brzim smanjivanjem negativnih naboja, velikim i naglim reduciranjem činjenja koja se odnose na njihove identitete i individualitete i nastajanjem uzajamne relativne ravnodušnosti za ta smanjena činjenja. Od vrlo zaoštrenih odnosa, od neprijateljstava, relativno brzo došlo se do stanja koje je osnova za evolutivno građenje dobrih prijateljstava.

XIKljuč u rukama Srbije

Činjenica da su odricanje prava crnogorskog naroda da u svom interesu, bez povrede legitimnih prava i "interesa srpstva", odlučuje o sebi i svojoj sudbini, odricanje posebnog crnogorskog nacionalnog i kulturnog identiteta i individualiteta i umjerenost na njihovu destrukciju, i povreda ravnopravnosti države Crne Gore sa Srbijom, ključni motiv i razlog konflikata i sukoba između njih, neporecivo kazuje da je u rukama Srbije ključ za otklanjanje konflikata i sukoba, za preokret u pravcu uspostavljanja demokratskih i harmoničnih odnosa.

76

Vodeće snage u Srbiji treba da učine samo ono što, s pravom i legitimno, traže da crnogorski narod, Crna Gora kao država, svi drugi, čine prema srpskom narodu i Srbiji; da učine isto što crnogorski narod i Crna Gora kao država kontinuirano čine prema srpskom narodu i Srbiji - ono što prirodno proizilazi iz činjenice, utvrđene i iskazane i u premisama i sadržini sporazumno donesenog Ustava Savezne Republike Jugoslavije 1992. godine, da su srpski i crnogorski narodi - d v a naroda. To je utvrđenje, kako je već rečeno, od čelnika vodećih snaga u Srbiji nebrojeno puta iskazano i ovih dana izričitim ponavljanjem potvrđeno.

To je ključ kojim će se široko otvoriti vrata trajnom uspostavljanju harmoničnih i demokratskih odnosa između Srbije i Crne Gore i osigurati preokret sadašnjih loše usmjerenih procesa u suprotnom pravcu.

Preciznije, istorijska situacija opredjeljuje da političko- kulturno-državni vrh Srbije učini : da prihvati i dosljedno poštuje u realnom životu istorijske i stvarnosne istine - da je crnogorska nacija realnost, da ona ima istovrsna prava i obaveze kao i srpska i svaka druga nacija; da je suprotno civilizacijskim vrijednostima i dostignućima podrivati je i razarati je "u ime srpstva" i u "interesu srpstva", te da se to ima odstraniti i iskorijeniti; da država Crna Gora ima pravo na ravnopravnost sa Srbijom, da je njena dužnost da svoju državnost osigura i štiti.

Označeno što istorijska situacija zahtijeva i usmjerava da se učini, saglasno je i sa suštinom citiranog univerzalnog pravila - da identitet individualitet, državni i nacionalni, jednog naroda ni pod kakvim uslovima, uključujući i postojanje velike razlike u odnosima veličina, ne može biti ni vrijedniji ni značajniji od identiteta i individualiteta, državnog i nacionalnog, drugog naroda; i da nema i ne može imati ni legitimitet, ni legalitet, nadređivanje jednog narodnosnog i državnog individualiteta drugome.

Činjenica da harmonični i djelotvorni odnosi nisu "Srbiji manje potrebni nego Crnoj Gori" (D. Ćosić), da konflikti nijesu manje štetni za srpski narod i Srbiju, nego za crnogorski narod i Crnu Goru, i činjenica da je prihvatanje i dosljedno poštovanje konstatovanih istina i citiranog principa, pravi i siguran put da se dođe njihovih harmoničnih odnosa, kazuje da je interes i Srbije da učini što podrazumijeva i nalaže sadržina ključa koji je u njenoj ruci; da zadovoljava i svoj interes i čini i za sebe korist, ako to učini.

Prepreka joj može biti samo ideologija. Ona jeste, u dvadesetom vijeku, kako kazuje Časlav Miloš, "u glavama ljudi postala jača od osjećaja koristi", od vrlina čojstvenosti. Ali, ma koliko da je jaka ideologja, mir među narodima i harmonizacija njihovih međusobnih odnosa, za svakog odgovornog prema svom narodu, ima veću vrijednost i vrijednosnu snagu.

Rečeno nije protivrečno činjenici, koju znam i uvažavam, da je u ovom i dolazećem vremenu, građansko a ne nacionalno, glavni pravac uređivanja odnosa.

Nije protivrečno zato što i u ovom i u dolazećem vremenu, nacionalno ugroženo, negiranjem, destrukcijom ili napadom, objektivno, ima važno i nezaobilazno mjesto u određenju pravaca uređivanja odnosa. Tako će biti sve dok nacija i progresivno nacionalno imaju sadašnju ulogu u društvenim odnosima i društvenom razvoju. Stoga, objektivno insistiranje na očuvanju i zaštiti zdravog nacionalnog, a odbijanje ispoljenog ekspanzivnog nacionalitičkog, dok se kreće u tim granicama, prilog je miru, stabilnosti, demokratiji. Prilog je stvaranju uslova civilizacijskoj normalizaciji stanja, u kojem je tek moguće dosljedno ostvarivati

77

građansku koncepciju. Dok ima negiranja i destruiranja zdravog nacionalnog, građanska koncepcija se u životu i ne može dosljedno i do kraja realizovati.

XIIVrijeme za činjenja

Uvećavaju se i jačaju oni smjerovi društvenih tokova koji prijete uvećavanju i radikalizovanju konflikata i sukoba između Srbije i Crne Gore, koji prijete da se ugozi i mir.

Interes je i obaveza i Srbije i Crne Gore da se trajno otkloni ta opasnost. To se ne može postići ničijom brigom, ma koliko da je plemenita, ali ni

optužbama drugog, ma koliko da se daju iz uvjerenja.Sada je vrijeme za činjenje. Što se danas ne učini kada treba, sjutra će se

činiti što se mora - mudra je iskustvena pouka koju je svojevremeno formulisao N. Pašić. Novije iskustvo tu misao dopunjava sa saznanjem: što danas izleda neprihvatljivo, sjutra može biti neophodno!

Vrijeme je za upotrebu identifikovanog ključa, kao početnog činjenja kojim se široko otvaraju vrata u pravcu uspostavljanja harmoničnih i za obje djelotvornih odnosa između Srbije i Crne Gore. Druga činjenja u tom pravcu, prirodno će uslijediti, istovremeno i sukcesivno nakon toga - po sili imperativnih zahtjeva stvarnosti, neotklonjivo.

Nečinjenje u tom pravcu, imaće za posljedicu, realno je očekivati, još lošije stanje od sadašnjeg.

Za produžavanje lošeg i još veće pogoršavanje, neće se postavljati pitanje isključive krivice bilo koje strane, bilo koga, kao što se nije to pitanje postavljalo za nastajanje sadašnjeg stanja. Neumoljiva je mreža uzajamnih odgovornosti.

Ali, zato što nema isključive krivice jednog činioca, ničija krivica za ono što će se dogoditi, neće biti manja nego što stvarno jeste. Niti će zato što nema isključive krivice, biti više moralnog amnestiranja. Neće biti ni manje krivaca nego što ih stvarno ima.

XIIIMeđunarodna zajednica i odnosi Crne Gore i Srbije

Međunarodna zajednica djeluje sa ciljem uspostavljanja demokratskih poredaka i režima, demokratije i stabilnosti na području Jugoistočne Evrope, a u tom okviru i na srpsko-crnogorskom području.

Načelno govoreći, primjerena je dolazećem vremenu pretpostavka da je za ostvarenje tog cilja pogodnije postojanje federativne države Crne Gore i Srbije, nego preobražavanje federativnog u konfederativni savez ili njihovo razdvajanje.

Stvarno stanje srpsko-crnogorskih odnosa - itorijsko i sadašnje - međutim, ne potvrđuju tu pretpostavku. Ono kazuje: na srpsko-crnogorskom prostoru nema ni demokratije, ni demokratkog poretka, ni stabilnosti, dok se na tom prostoru ne uspostavi državnopravni oblik odnosa Crne Gore i Srbije koji će državno-institucionalno i pravno osiguravati i efikano štititi poštovanje posebnih državnih, nacionalnih i kulturnih crnogorskih i srpskih identiteta i individualiteta; dok se ne

78

uspostavi državnopravni oblik odnosa Crne Gore i Srbije koji će svojim postojanjem usmjeravajuće uticati da u duhovnosti i politici Srbije i srpske populacije preovlada istina o posebnom crnogorskom državnom, nacionalnom i kulturnom identitetu i individualitetu i pravu Crne Gore na punu ravnopravnost sa Srbijom.

A dok toga nema u odnosima između Srbije i Crne Gore, nema ni stabilnosti, šire i trajnije demokratizacije i sigurnosti za mir na Balkanu.

Stvarnost ne daje potreban fond kulturno-duhovnih, političkih, ekonomskih, institucionalnih, pravno-sistemskih i drugih dokaza da je, sada, realno moguć sporazum Srbije i Crne Gore o federaciji u obliku koji osigurava uspostavljanje harmoničnih odnosa između Srbije i Crne Gore, a koji osigurava punu ravnopravnost Crne Gore sa Srbijom u federaciji i koji isključuje mogućnost da se zajednički federativni organi ne koriste za podređivanje Crne Gore.

Previđanje ili minimiziranje, od strane međunarodne zajednice, urgentnosti i potrebe vladinih razgovora za novo uređenje državnih odnosa između Crne Gore i Srbije, uspostavljanja državnog statusa Crne Gore koji će trajno osigurati njenu samobitnost, i prednosti njihovog konfederativnog saveza u tome, činiće nedovoljno djelotvornim njen napor da se na ovim prostorima razvija demokratija i učvršćuje stabilnost. Čak može, umjesto željenog njihovog uvećavanja, kad-kada donositi i suprotne efekte.

To daje osnov za očekivanje da međunarodna zajednica razumije stvorenu situaciju i da, u interesu demokratije, stabilizacije i mira na Balkanu, podrži opredjeljenja i rješenja koja najviše odgovaraju zahtjevima i imperativima date situacije; pa i kada bi neki načelni obraci upućivali na drugačiji smjer.

79