Üretici Dilbilgisi I

«…sınırlı imkanların sınırsız kullanımı…»

http://cemkeskin.wordpress.com/

© 2012 Cem Keskin

Dilbilim

Ses bilgisi ve sesbilim

Biçimbilim SÖZDİZİM Anlambilim

Bilişsel bilimler

Düşünce

DİLBİLİM

Felsefe

Bilgisayar

Psikoloji

Üretici Dilbilgisi

• Noam Chomsky, vs. (1956–Bugün)

Sonsuz sayıda cümle nasıl ortaya çıkar?

Sınırlı sayıda gramer kuralı var,

Ama bu kuralların tabiatı öyle ki

Sonsuz sayıda cümle üretiyor.

Üretici Dilbilgisi

• Pāṇini (M.Ö. 4. yy), Patañjali (M.Ö. 2. yy), vs. Dilin nasıl işlediği nasıl anlaşılabilir? Teker teker her cümleyi mi

açıklamak gerek? Genel ve özel kurallar bütünüyle sonsuz sayıdaki cümle az bir

çabayla açıklanabilir.

• Cürcânî (ölm. 1078) Sınırlı sayıda lafız ve bilinen sayılı kelimenin peş peşe

getirilmesiyle sayılamayacak kadar çok incelik ve güzellik nasıl ortaya çıkabilmektedir? (Dalâ’il al-’i‘jâz)

• von Humboldt (1767–1835) Dil, sınırlı imkanları sınırsız bir şekilde kullanan bir sistemdir.

Üretici Dilbilgisi

• Dönüşümsel Üretici Dilbilgisi • Standart Kuram • Genişletilmiş Standart Kuram • Yönetim ve Bağlama Kuramı • İlkeler ve Değiştirgenler Kuramı • Minimalist Program

• Baş Yönetimli Öbek Yapısı Dilbilgisi • Sözlüksel–İşlevsel Dilbilgisi

• Ulamsal Dilbilgisi

Bilimsel yöntem

Gözlem yap, veri

topla

Genelleme yap

Hipotez geliştir

Bilimsel yöntem

• ‘Cemreler’ – Gündelik hayattan

bir örnek

Veri: Hava sıcaklığı artar.

Genelleme: Her Şubat ve Mart’ta

hava sıcaklığı pik yapar.

Hipotez: ‘Cemreler’ düşer.

Şubat 2013

30 31 1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 19

20 21 22 23 24 25 26

27 28 29 1 2 3 4

Mart 2013

27 28 29 1 2 3 4

5 6 7 8 9 10 11

12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25

26 27 28 29 30 31 1

Bilimsel yöntem

• Sözcük öbeklerinde öğelerin sırası

i. edat–nesnesi (ör. adama doğru)

ii. fiil–nesnesi (ör. Kedi eti yedi.)

iii. tamlayan ad (ilgi ekli)–tamlanan ad (ör. Cem’in kitabı)

iv. niteleme sıfatı–tamlanan ad (ör. büyük bir adam)

v. ilgi cümleciği–tamlanan ad (ör. gördüğüm kadın)

Bilimsel yöntem • Gözlem yap, veri topla (1) Gürcüce NE NF GenA SA İcA Türk dilleri NE NF GenA SA İcA Japonca NE NF GenA SA İcA Moğolca NE NF GenA SA İcA • Genelleme yap Eğer bir dilde edatlar nesnelerinden sonra geliyorsa, tamlanan adlar onları tamlayan öğelerden, fiiller de nesnelerinden sonra gelir. • Hipotez geliştir Sözcükler öbekler oluşturur. Her öbeğin bir başı vardır. Başlar hep öbeğin sonundadır.

Bilimsel yöntem

• Genellemeler ve hipotezler, 1. «Öngörüler»de bulunmalı; 2. Bunlar yanlışlanabilmeli. Sözcük öbekleri ile ilgili hipotezimiz, Edat–Nesne sırasının bozuk olmasını öngörüyor; × Edat–Nesne sırasının düzgün olmasını öngörmüyor; × Nesne–Edat sırasının bozuk olmasını öngörmüyor.

Genellemeyi ve hipotezi test edelim.

Bilimsel yöntem • Gözlem yap, veri topla (2) Bantu dilleri EN FN AGen AS Aİc Arnavutça EN FN AGen AS Aİc Arapça EN FN AGen AS Aİc • Genelleme yap i. Eğer bir dilde edatlar nesnelerinden önce geliyorsa, tamlanan adlar onları tamlayan öğelerden, fiiller de nesnelerinden önce gelir. Bunu tam tersi de geçerlidir; yani, ii. Eğer bir dilde edatlar nesnelerinden sonra geliyorsa, tamlanan adlar onları tamlayan öğelerden, fiiller de nesnelerinden sonra gelir. • Hipotez geliştir Bir dilde öbeklerin başları istikrarlı bir şekilde ya öbeğin başında ya da öbeğin sonunda yer alır.

Bilimsel yöntem

• Gözlem yap, veri topla (3) Gürcüce NE NF GenA SA İcA Türk dilleri NE NF GenA SA İcA Japonca NE NF GenA SA İcA Moğolca NE NF GenA SA İcA Bantu dilleri EN FN AGen AS Aİc Arnavutça EN FN AGen AS Aİc Arapça EN FN AGen AS Aİc İrani diller EN NF AGen AS Aİc Makedonca EN FN İkisi de SA Aİc • Şimdi ne olacak?

Veri kaynakları

? Metin derlemesi = bütünce 1. Gramer sonsuz sayıda cümle üretme gücüne sahip. Derlemenin

temsil gücü nasıl? Tüm yapılar var mı? 2. Bozuk cümleler nasıl? Bu bilgi bütüncelerde bulunmaz. (1) a. Haydutlar size saldırdı. b. Size saldırıldı. c. *Siz saldırıldınız. (2) a. Haydutlar sizi soydu. b. *Sizi soyuldu. c. Siz soyuldunuz. Anadili konuşucularının dile ilişkin «zımni» bilgisi Dilbilgisellik yargısı testleri, ör. «yoğunluk tahmini»

Üretici Dilbilgisi II

Kurallar nereden geliyor?

http://cemkeskin.wordpress.com/

© 2012 Cem Keskin

Dil tümelleri

• Karşılaştırmalı çalışmalar

• Dil edinimi

Dil edinim sürecinin tekbiçimliliği – agulama, tek sözcük, iki sözcük, telgraf konuşması

Dil edinim sürecinin otomatikliği

• Tabula rasa mı? Doğuştancılık mı?

Evrensel Dilbilgisi

Dil tümelleri

• Batı geleneği

Roger Bacon (13. yy.)

Modistae («düşünsel dilbilgisi», 13.-14. yy.)

Port-Royal Grammar (17. yy.)

İskoç evrensel dilbilgisi ekolü (18. yy.)

Roman Jakobson (1896-1982)

? Hint geleneği

Pāṇini (M.Ö. 4. yy.)

× Arap geleneği

Kurallar nereden geliyor?

• Dil ediniminden iki argüman:

i. «Mantıksal dil edinimi sorunu» (1) Sözdizim üretken, yinelemeli ve sonsuz bir sistemdir. (2) Kurallı sonsuz sistemler öğrenilemez. ∴ Sözdizim öğrenilemez bir sistemdir. Bizde bu yeti olduğuna

göre en azından bazı kısımları doğuştan olmalı. (1) Cem gelmiş. Duydum ki [ Cem gelmiş ]. Deniz [ duydum ki [ Cem gelmiş ] ] dedi. …

Kurallar nereden geliyor?

(2) x y 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 ? 126 ((x − 5) × (x − 4) × (x − 3) × (x − 2) × (x − 1)) + x = y

! Bütün veriyi alıp almadığından hiçbir zaman emin olamazsın. ! Sonsuz bir sistemde verinin hepsini zaten alamazsın. Doğuştan getirdiğimiz Evrensel Gramer olası fonksiyonların sayısını kısıtlar.

Kurallar nereden geliyor?

ii. «Uyaranın fakirliği argümanı»

Çocuklar bolca düzgün cümle (müspet delil) duyar:

Size saldırıldı. Siz saldırıldınız. ?

Siz soyuldunuz. Sizi soyuldu. ?

Aşağıdaki bozuk cümleleri (menfi delil) hiç duymaz – kaldı ki duyduklarının üstünde de «bozuk» yazmaz:

*Siz saldırıldınız. ×

*Sizi soyuldu. ×

? O zaman neyin dilbilgisel olmadığını nasıl öğreniyoruz?

! Bu cümleler hiç duyulmadığı için bozuk kabul ediliyor olamaz, çünkü dil sonsuz sayıda düzgün cümle üretebilir ve bunların da hepsi duyulmuş olamaz.

Doğuştan getirdiğimiz bilgi

Kurallar nereden geliyor?

? Çocuklar acaba olasılık hesabı mı yapıyor? Kısıtlı veriye maruz kalıyorlar ama belki de düzgün olması en olası yapının ne olduğunu tahmin etmeye yetecek kadar çok alıyorlardır?

× Hayır! Ana dili konuşucuları çocukken bazı yapılara çok az maruz kalır (ya da

neredeyse hiç kalmaz) ama yine de bunların düzgün/bozuk oldukları sezgisine sahiptir.

ör. Türklerin İstanbul’u fethi Türkler İstanbul’u fethetti. Göçmenlerin altına hücumu Göçmenler altına hücum etti. *Sekreterin mektubu kopyası Sekreter mektubu kopya etti. Altına hücum *İstanbul’u fetih Yetişkinlerin konuşması gramer hataları ile dolu ama çocuklar bu hataları

dikkate alıp bunlardan kural geliştirmeye çalışmıyor. Bunları ayıklatan bir şey var.

Kurallar nereden geliyor?

o Dil edinim sürecinin evrenselliği, tek biçimliliği ve otomatikliği Ana baba mı öğretiyor? Hayır, çocuklar dinlemez.

– Anne lunaparka gidecekiz mi? – «Gidecekiz mi» denmez yavrum, «gidecek miyiz» denir. – Peki gidecekiz mi? – Cık, söyle bakayım, gidecek. – Gidecek – Miyiz – Miyiz – Gidecek…miyiz – Gidecek…miyiz. Ya söylesene gidecekiz mi?! Ana baba mı öğretiyor? Hayır, içerikle ilgilenirler, gramerle değil.

– Anne, anneanne hasta? – Evet Barancığım, bak ateşi çıkmış.