ВЕРШЫПАЭМА

САНЕТЫВЯНКІ САНЕТАЎ

ВЯНОК ВЯНКОЎ САНЕТАЎ

МІНСКВЫДАВЕЦТВА «ЧАТЫРЫ ЧВЭРЦІ»

2015

Змiтрок МАРОЗАЎ

МНЕ БОГАМ ДАДЗЕНА РАДЗIМА

УДК821.161.1(476)-1ББК 84(4Беи)-5 М25

УДК 821.161.1(476)-1ББК 84(4Беи)-5

М25Марозаў, З.

Мне Богам дадзена Радзіма : вершы, паэма, санеты,вянкі санетаў, вянок вянкоў санетаў / ЗмітрокМарозаў;прадм.В.Рагойшы.—Мінск :Чатырычвэрці,2015.—496с.—(БібліятэкаСаюзапісьменнікаўБеларусі).

ISBN978-985-7103-74-4.КнігупаэзііЗмітракаМарозава«Вачымасэрца»склалівер-

шы, санеты, вянкі санетаў, першы ў еўрапейскай літаратурывянок вянкоў санетаў «Апакаліпсіс душы», створаныя паэтамзамногіягадылітаратурнайпрацы.Творы,змешчаныяўкнізе,складаюцьсвоеасабліваепано,якоеадлюстроўваенашчас,ягопраблемыіклопаты,атаксамачалавекаўгэтымчасезягопера-жываннямі,думкамі,надзеямі.

Тонкая інтымнаялірыка,вобразнасць іназіральнасць,глы-бокаеведаннепобытувяскоўцаў,прачулыярадкіпрабацькоўскікрай і дарагіх сэрцу людзей, вернасць традыцыям і любоў даматчынай мовы, адказная грамадзянская пазіцыя — усё гэтадзякуючыталенавітамусловуЗ.Марозаванепакінеабыякавыміпрыхільнікаўсапраўднайпаэзіі.

ISBN 978-985-7103-74-4 ©МарозаўЗ.(МарозаўД.Д.),2015©РагойшаВ.П.,прадмова,2015©Афармленне.ТДА«Выдавецтва“Чатырычвэрці”»,2015

ПрадмоваВячаслава Рагойшы

ПЕРШЫ ВЯНОК ВЯНКОЎ САНЕТАЎ I ЯГО АЎТАР

Змітрок Марозаў як паэт стаў вядомы беларуска-му чытачу з 1988 г., калі выйшла яго кніжка з такой вы-моўнай назваю — «Хлеб і памяць». Да гэтага часу вершы маладога паэта друкаваліся ў перыёдыцы, рэспублікан-скай і саюзнай (у перакладзе на рускую мову), а ў 1982 г. убачыла свет першая кніжка З. Марозава «Пад небам бус-ліным». У 1983 г. маскоўская «Молодая гвардия» ў руска-моўным узнаўленні А. Вяршынскага выпусціла кніжачку «свайго» аўтара — дэлегата XVIII з’езда ВЛКСМ, тага-часнага другога сакратара Бялыніцкага райкама камса-мола. Аднак і колькасна, і, галоўнае, якасна напрацавана тады было не шмат. Калі б Марозаў як творца застаўся на ўзроўні тых першых танюсенькіх кніжачак (як часам гэта здараецца з некаторымі «наменклатурнымі» пісьменніка-мі), сёння не было б прадмета для гэтых разважанняў.

З 1988 г. пачаўся імклівы творчы рост, паэтыч-нае сталенне Марозава, што выразна ўвасобілася і ў яго шматлікіх публікацыях. Амаль кожны год паэт выдаваў па ладным томіку, а то і па два, як правіла, зусім новых вершаў. Так, у тым жа 1988 г. выйшаў зборнік яго вершаў і паэм «Хлебны верасень». Праз тры гады ўбачылі свет яшчэ дзве кнігі — «Прадчуванне» (у «Бібліятэцы часо-піса «Маладосць»») і вянок вянкоў санетаў «Апакаліпсіс душы» (1991). Затым адна за адной з’явіліся «Ачышчэн-не сяўбой» (1992), «Сын чалавечы» (1993), «Залатая кніга беднага» (1994), «Баліць душа па Беларусі» (1996), «Грон-кі зорных суквеццяў: вершы, паэма, вянкі санетаў» (1998), «Вяртанне да цішыні» (2006) і інш. Гэта — апрача кніжкі

– 4 –

нарысаў «I скажуць унукі», выданняў для дзяцей «Азбу-ка агранома Валошкі», «Пра гарох і буракі, бульбу, жыта, агуркі», «Гэта праўда ці мана?»…

Вядома, у літаратуры, як і ў мастацтве ўвогуле, коль-касць не пераходзіць у якасць. Мы ведаем нямала пісьмен-нікаў, аўтараў шматтомных збораў твораў, сёння дарэшты забытых. У той жа час аўтар адзінай кніжкі — «Вянок» — М. Багдановіч па праву лічыцца класікам беларускай лі-таратуры. I ўсё ж здабыткі пісьменніка вызначаюцца і колькасцю ім напісанага, калі гэта напісанае — пры ўсёй зразумелай неаднолькавай вартасці — выразна пазнача-на талентам творцы, яскрава выяўляе настойлівыя твор-чыя пошукі, імкненне глыбей і арыгінальней спасцігнуць свой час і сябе ў часе. А што гэта менавіта так у дачынен-ні да асобы і творчасці Змітрака Марозава, не цяжка пе-раканацца, зазірнуўшы ў названыя кнігі.

У вершы паэта «Анкета паходжання» ёсць такія радкі:

Я з вёскі,Я — свойскі,Язбоўскі,Сялянскі,Славянскі,Зямны,Ад плуга,Ад луга,Дзе тугаДаваўся мне ўкос.Я — з вайны.

Можа, толькі апошні выраз («Я — з вайны») можна ад-несці да біяграфіі лірычнага героя паэта (нарадзіўся сам паэт у 1954 г., калі раны вайны былі ўжо ў асноўным за-лечаны). Усё ж астатняе — з яго ўласнай біяграфіі: і ся-лянскасць, славянскасць паходжання, і нават дакладнае месца нараджэння (вёска Язбы Крупскага раёна Мінскай вобласці). Больш за тое, з «плугам» і «лугам» паэта звяза-ла не толькі выпадковасць месца нараджэння, але і зака-намернасць свядома абранага жыццёвага шляху. Пасля заканчэння Язбоўскай сярэдняй школы не куды-небудзь, а ў Беларускую сельскагаспадарчую акадэмію паступае

– 5 –

юнак, каб потым звязаць жыццё з роднай глебай, хлеба-робчай працай. I хай сабе апошнія гады паэт жыве ў вя-лікім сталічным горадзе, усё роўна не толькі духоўна, але і шматлікімі повязямі канкрэтных абавязкаў (працаваў ён доўгі час у Міністэрстве сельскай гаспадаркі і харчавання) знітаваны паэт з вёскай, вясковымі клопатамі, вясковымі людзьмі.

Відавочна, гэтая акалічнасць прадвызначыла не толь-кі галоўную тэматыку, праблематыку вершаваных тво-раў Марозава (пра вёску ў нас пішуць шмат, вясковае па-ходжанне — у большасці беларускіх паэтаў), але і тую надзвычайную дасведчанасць, а таксама пранікнёнасць, шчырасць, з якімі ён паэтычна спавядаецца (менавіта спавядаецца!) перад чытачом. У гэтай шчырай сповед-зі — і перажыванні чалавека, што воляй лёсу апынуўся паміж вёскай і горадам («Хаты. Жытняя палоска. / А да-лей — шаша, шаша… / Паміж горадам і вёскай / Разрыва-ецца душа»), і боль за хуткае рассяляньванне краіны («Усё, што некалі спявала, / Што размаўляла і гуло, / Удзірване-ла, заняпала, / З дажджамі-ліўнямі сплыло…»), за тое, што «час фарысеяў на дварэ», і выяўленне духоўнай інертна-сці, грамадзянскай пасіўнасці сучасніка («I мы разбегліся па норах, / Чакаем старасці сівой, / А быў жа некалі ў нас порах / І бераглі мы гонар свой»), і нават прызнанне ў «кла-савым» страху, які ў косці ўеўся таму ж сялянству за дзеся-цігоддзі яго другасортнага жыцця ў «пралетарскай» краі-не («Я прад людзьмі ні ў чым не вінаваты, / Але сядзіць у сэрцы і ў касцях / Мільён разоў пракляты-распракляты, / Мой самы люты ў свеце вораг — страх»). Часам лірыч-ная споведзь паэта настолькі адкрыта-шчырая, што ажно жахаешся ад гэтай нечаканай адкрытасці. Як у наступнай лірычнай мініяцюры:

Мелюць веку жудасныя жорныЗерне праўды ў хіжую ману…Прыляціць за мною воран чорны,Ноччу крыллем грукне па акну.Падымуся, хуценька збяруся,Балазе даўно я рэчы склаў,I ніколькі госцю не здзіўлюся,

– 6 –

Бо даўно-даўным яго чакаў.Ён мяне падыме над зямлёю,Дзюбай вочы выклюе мае,Вырве сэрца з гордаю душоюI аб скалы цела разаб’е.

Што гэта: той жа «класавы» страх, цяперашняя сялян-ская няўпэўненасць у заўтрашнім дні, асабістае прадчу-ванне лёсу, «поза» лірычнага героя? Не ведаю. Толькі, трэба думаць, не апошняе…

Вёска, радасці і трывогі сучаснага селяніна, прыгажосць роднае прыроды і экалагічныя праблемы, павольнае апус-канне «сялянскай Атлантыды» (А. Адамовіч) на дно цяпе-рашняга цывілізацыйнага мора — гэта найперш выклікае водгук у чуйным сэрцы З. Марозава. Як паэт, ён прыглядае-цца, прыслухоўваецца да наваколля, бачыць свет па-свойму, у незвычайных ракурсах. Так, ён заўважае «хмарку з профі-лем цёткі Мальвіны», «лубіну сіняе мора, белае возера грэчкі», бачыць, як «у палях гарбацяцца жоўтыя стагі», «сінее над гаем асенняе неба, бярозы азябла трымцяць», «хмары табу-няцца, што зацяжарылі дажджом»… Прыглядаецца паэт і да сучаснага вяскоўца. I пры ўсёй павазе, увазе, любові да хле-бароба бачыць ён і тое адмоўнае, што зусім не сведчыць пра ідылічнасць сучаснага вясковага жыцця: п’янства, гультай-ства, беднасць, адзіноту; духоўнае апусташэнне, рабскую псі-халогію… Можа быць, таму ў паэта і «баліць душа па Белару-сі». Часам Марозаў спрабуе разабрацца ў прычынах розных грамадскіх катаклізмаў, робіць свае высновы сацыялагічна-га і паліталагічнага кшталту, дае рэцэпты і парады. Аднак трэба сказаць, тады ён часта сягае за межы паэзіі і паэтычна-га, становіцца не такім цікавым і арыгінальным. Усё-такі ў са-цыялогіі і паліталогіі свае законы, у паэзіі — свае…

Праўда, «сялянскасць» Марозава-мастака, Мароза-ва-інтэлігента адносная. Пры ўсёй галоўнай увазе яго да вёскі і прыроды паэт сваім унутраным зрокам абдымае ўвесь навакольны свет, разнастайныя праявы — грамад-скія, палітычныя, сацыяльныя — нашага няпростага жыц-ця. I калі ён піша:

Адчуваю віну я міжволіПерад гэтай самотнай зямлёй,

– 7 –

Дзе, як свечка, згасае таполяНад магілай бабулі маёй, —

то мы ў вобразе гэтай «самотнай зямлі» бачым усю су-часную Беларусь, у тым ліку і гарадскую. I калі паэт за-яўляе:

Я мог бы пражыць і памерці бязмоўным,Ды некаму ж трэба людзей шкадаваць, —

то мы можам з пэўнасцю сказаць, што шкадуе ён не адных вяскоўцаў, але і ўсіх беларусаў. Як тых жабракоў, што «сядзяць у пераходах, / Каля вакзалаў гарадскіх». Як тую трынаццацігадовую дзяўчынку, якую затапталі ў га-радской чарзе. Як тую кабету, якая ў восеньскую непа-гадзь з немаўляткам на руках пляцецца па раскіслай ад дажджоў дарозе:

Мокры грак сумуе на бярозе,Таямніча-чорны, як манах.Па раскіслай восеньскай дарозеКрочыць цётка з дзіцем на руках.Хто яна яму? Бабуля? Матка?I куды, самотная, ідзе?Моцна спіць у скрутку немаўлятка.Дождж імжыць. Канае золкі дзень.Змрок начны гусцее над палямі.Недзе там, за посцілкай імжы,Свеціць вёска цёплымі агняміДля жаночай стомленай душы.

Шкадаванне — не значыць адно любоў, замілаванне, усёдараванне, сентыментальнае пагладжванне ці — што яшчэ горш — фрывольнае паляпванне па плячы «унижен-ного и оскорбленного». Усіх і ўсё шкадаваць і пашкада-ваць нельга. Пашкадаваць можна незаслужана раскула-чанага колісь селяніна-працаўніка, дух якога прылятае на ранейшае котлішча і не застае ўжо нікога: ні бацькоў, ні жонкі, ні дзяцей, ні нават унукаў, з якіх «вяртаўся ад-зін, / Ды яго не прызнала зямля» («Салавецкая балада»). А няўжо можна (і трэба) шкадаваць садыста-забойцу, маці якога на судзе «пасівела на вачах у прысутных, / Душа-чыся слязамі пакутніцы» («Суд»)? Не варты шкадавання

– 8 –

і састарэлы, адзінокі былы служака — старшыня калгаса Міхалькоў, якога цяпер, перад смерцю і высяленнем з род-най хаты (на месцы вёскі будуецца вялікі камбінат) ка-рае сумленне за нявінна загубленых падчас раскулачвання людзей, за беспадстаўныя штрафы, прыпіскі, экалагічныя злачынствы (паэма «Суд сярод ночы»). У такіх выпадках увачавідкі мяняецца лірычная танальнасць паэзіі Маро-зава: шчымлівая споведзь-развага пераходзіць у сатырыч-ную, нават саркастычную з’едлівасць. Як у невялікім вер-шы «Пярэварацень»:

Нядаўна славіў ты куміра,А сёння, здрадзіўшы яму,На новы лад настроіў ліру —Клянеш сякеру і турму.Не, ты ні ў чым не вінаваты,Не, ты нікога не забіў…Ты блаславіў сякеру ката,Які тваім кумірам быў.

Думаецца, з часам яшчэ раскрыецца на ўсю моц са-тырычны талент Змітрака Марозава. Але ўжо і цяпер гу-мар і сатыра (у тым ліку самая складаная — палітычная) у многіх сваіх відах і жанрах (вершаваная гумарэска, са-тырычны верш, эпіграма, інвектыва і інш.) у значнай сту-пені вызначаюць творчае аблічча паэта, надаюць яго твор-часці і тэматычную, і жанравую разнастайнасць.

Мазаічнае пано паэзіі Марозава, безумоўна, было б не поўным і не такім прывабным, калі б, апрача грамад-зянскіх, сацыяльных матываў, яно не змяшчала ў сабе і матывы інтымныя. Паэзія кахання аўтара «Сына чала-вечага» вызначаецца асаблівай шчырасцю, выяўленнем разнастайнай гамы інтымных пачуццяў — ад іх першых іскраў і да ўсёпаглынальнага полымя, ад нясмелага юна-цкага захаплення і да разважлівага кахання- даравання мужа. У каханні, як вядома, часта не трэба слоў, у ім мно-гае значаць невербальныя моманты: погляд, уздых, поціск рукі… У паэзіі кахання таксама далёка не ўсё выяўляец-ца з дапамогай лексікі. Інтанацыя, рытм, гукапіс (аліта-рацыі, асанансы) нярэдка важаць не менш, чым асобныя словы. Музыка радка часам творыць тое «ледзь-ледзь»

– 9 –

(Л. Талстой), што робіць верш паэзіяй. У найлепшых вер-шах З. Марозава эмоцыі, перажыванні, пачуцці гэтак і выяўляюцца — не толькі праз канкрэтныя словы-паня-цці, але і праз музыку радка. Вось адзін з такіх вершаў:

Сіні-сіні сон асін,Белы-белы сум бяроз.Ты адна і я адзін,I не трэба слоў і слёз.Помніш, як я мiлаваў,Як твае разгадваў сны.Ты кахала, я кахаўУ абдоймах збажыны.Жураўлёў журлівы клінЛаску лета ўдаль панёс…Сіні-сіні сон асін,Белы-белы сум бяроз.

Такія вершы хочацца чытаць услых, перачытваць. Як музычная мелодыя, яны западаюць у душу, прычым адра-зу і надоўга. I не хочацца нават аналізаваць: чаму? Адно відавочна: не толькі зместам выказанага, бо сам гэты змест надта ж звычайны, сотні разоў увасоблены ў вершаваным (і не толькі) слове…

Зрэшты, пра змест. Як мы бачым, сялянскасць света-бачання Марозава пранізвае нават яго інтымную лірыку, прадвызначаючы паэтычную атрыбутыку, характар ме-тафорыкі («абдоймы збажыны», «сіні сон асін», «белы сум бяроз», «жураўлёў журлівы клін»). Калі ўважлівей прыгляд-зецца да яго паэзіі кахання, то мы выразна ўбачым: не толькі светабачанне, але і светаразуменне паэта абумоўле-на маральна-этычнымі поглядамі селяніна. Перачытайце цыкл яго вершаў «Святло кляновае» і, я ўпэўнены, вы па-годзіцеся са мною. Прынамсі, такія адналюбы, такія ма-цавальнікі сям’і, такія верныя мужы сустракаюцца сёння пераважна сярод сялян — асноўных захавальнікаў народ-най педагогікі і маралі.

Творчы плён Марозава, несумненна, прадвызначаны яшчэ адной кондавай сялянскай рысай: надзвычайнай цягавітасцю, працавітасцю. Як той селянін, што і сёння шчыруе ад цямна да цямна не толькі на сябе самога, але і на

– 10 –

«семеро с ложкой», паэт у пазарабочы, выхадны і святочны час (ён жа, як і ўсе, працуе: на ганарар не пражывеш!) так-сама гарбее за сталом. Бо столькі напісаць і надрукаваць за апошнія гады — на гэта трэба не толькі час і фізічная моц, але і надзвычайная працаздольнасць. Я ўжо не кажу пра элементарнае ў творчасці — літаратурныя здольнасці, натх-ненне. А ўлічыце яшчэ: Марозаў літаратурнага інстытута ці проста філалагічнага факультэта не канчаў, і ў галіне літа-ратурнай адукацыі (а пісьменніку-прафесіяналу яна вель-мі патрэбна!) многае яму трэба было асвойваць самастой-на, самавукам. Тым не менш не хтосьці іншы — літаратурна адукаваны, філалагічна «падкаваны», — а Змітрок Марозаў здзейсніў, па словах Л. Дайнекі, «паэтычны подзвіг» — на-пісаў у 1989–1990 гг. і першым у славянскім свеце надрука-ваў вянок вянкоў санетаў «Апакаліпсіс душы». Твор гэты затым перавыдаваўся, выходзіў у паралельным перакладзе А. Цяўлоўскага на рускай мове (першы пераклад з арыгiна-ла ў сусветнай лiтаратуры).

Заўважце: не ў беларускай паэзіі, а ў славянскім све-це. Зрэшты, ва ўсёй сусветнай паэзіі за некалькі тысяча-годдзяў яе існавання набярэцца ўсяго некалькі такіх вян-коў вянкоў санетаў. Бо напісаць нават звычайны добры санет не так проста: «Добра напісаны санет варты цэлай паэмы» (Нікола Буало). Што да вянка санетаў — то гэта своеасаб лівая здача паэтам экзамена на творчую сталасць. Такія экзамены ў кожнай нацыянальнай паэзіі здалі адно кожны пяцідзясяты або нават соты паэт. Сярод іх — і Ма-розаў, які, як ужо было сказана, напісаў добры дзясятак звычайных вянкоў санетаў («Наканаванне», «Вянок Бела-русі», «Ты», «Сад», «Упэўненасць», «Прызнанне» і інш.). Аднак як назваць творчы экзамен, які выяўляецца ў напі-санні не проста вянка санетаў, а вянка вянкоў санетаў?..

Некалькі слоў пра першынство. Хоць, як слушна заў-важыў I. Катляроў, «літаратура — не спорт. Тут важна не хто першы…». I ўсё ж…

У 1997 г. у Санкт-Пецярбургу выйшаў з друку верша-ваны раман А. Сушко «Виктор Кторов» з падзагалоўкам: вянок вянкоў санетаў. У невялікім пасляслоўі-анатацыі да твора паведамляецца, што напісаны ён быў яшчэ ў 1971 г. (прычым усяго за нейкі месяц, з 19 жніўня па 23 верасня!)

– 11 –

як працяг колішніх намаганняў I. Сяльвінскага. Той яшчэ ў 1930-я гг. «рабіў спробу штурму вянка вянкоў санетаў, але адмовіўся ад гэтай задумы, спалохаўшыся, што можа з’е-хаць з глузду». «Виктор Кторов» быў, па словах аўтара ана-тацыі, «высока ацэнены» П. Антакольскім, У. Раждзествен-скім і I. Міхайлавым, супрацоўнікамі часопіса «Нева». Тым не менш «за 26 гадоў з часу напісання раман, пра які многія ведалі і які многія чыталі, у друк так і не трапіў».

Не будзем сумнявацца ў «высокай ацэнцы» твора, дад-зенай паважанымі расійскімі паэтамі (твор і сапраўды па-кідае добрае ўражанне). Не станем дадумваць, чаму 26 га-доў ён праляжаў у рукапісе. Звернем увагу толькі на тое, што «Виктор Кторов» не вытрымлівае ўсіх патрабаванняў кананічнай формы вянка вянкоў санетаў. I справа зусім не ў тым, што «Сушко нібы працягнуў пошукі Ільі Сяльвін-скага… які адкрыў неабходнасць увядзення сюжэта ў вя-нок». I вянок санетаў, і вянок вянкоў санетаў з сюжэтам або без яго, калі ён толькі адпавядае асноўным патраба-ванням архітэктонікі (колькасць санетаў, іх звязанасць ад-нымі і тымі ж радкамі паміж сабой, наяўнасць магістра-лаў), не можа быць выключаны з гэтых архітэктанічных санетных структур.

Што да А. Сушко, то ён быццам бы разумеў: «кананіза-ваны (і нікім у тыя гады да яго не напісаны) жанр быў бы гранічна сумны» і таму пачаў «радыкальна рэканструяваць саму прыроду санета і вянка санетаў, пакінуўшы асноўныя іх складнікі: пяцістопны ямб, «плошчу ў чатырнаццаць рад-коў», звязаныя сэнсам міжсанетныя радкі і магістральныя санеты». Сапраўды, у большасці выпадкаў радкі, якімі за-канчваецца папярэдні і пачынаецца наступны санет, звяза-ны не строгай аднолькавасцю, а толькі сэнсам. Падводзя-чы вынік назіранняў, можна сказаць: вершаваны раман А. Сушко «Виктор Кторов» — гэта не вянок вянкоў санетаў (нягледзячы на яго падзагаловак) у яго кананічным выгляд-зе, а твор з выкарыстаннем асаблівасцей гэтай санетнай ар-хітэктанічнай канструкцыі. Рускі паэт пачаў наўмысна па-рушаць гэтую канструкцыю, яшчэ не стварыўшы яе…

Кананічную ж канструкцыю вянка вянкоў санетаў упер-шыню ў рускай вершатворчасці выкарыстаў не прафе-сійны паэт, а інжынер аднаго з санкт-пецярбургскіх НДІ

– 12 –

А. Мартынаў. У 1996 г. яго «Благовест» з падзагалоўкам «карона вянкоў санетаў» убачыў свет другім выданнем. У невялікім звароце да чытачоў аўтар паведаміў: «Написа-на «Корона» в апреле — мае 1984 года… Может показаться, что это труд многих лет. Ничего подобного. «Корона» на-писана за один месяц, на работе, в мою бытность ведущим инженером НИИ, с темпом в два дня венок… Я, естествен-но, не претендую на какое-либо поэтическое совершенство. Это просто мое духовное поэтическое откровение, несу-щее людям благую весть. Отсюда и название «Благовест»».

«Виктор Кторов» і «Благовест» — кардынальна роз-ныя творы як па жанры, тэматыцы, ідэйнай скіраванас-ці, так і па мастацкім узроўні. Адзінае, чым «Благовест» пераўзыходзіць «Виктора Кторова», — гэта, на маю дум-ку, строгае захаванне кананічнай формы вянка вянкоў санетаў. Што і варта падкрэсліць пры нашай — не літа-ратурна-крытычнай, а чыста вершазнаўчай — ацэнцы твораў. Ніводная з тых заўваг, якія мы прад’явілі А. Суш-ко, да А. Мартынава (не як да паэта, а як да вершапісца) прад’яўлена быць не можа. Усе яго папярэднія вянкі сане-таў вытрыманыя ў строга кананічным стылі: 1. Сотворе-ние мира; 2. Небесный чертог; 3. Мой путь; 4. Сбор кам-ней; 5. Природа; 6. Разум; 7. Единство; 8. Гармония; 9. Сон; 10. Смирение; 11. Свобода; 12. Недеяние; 13. Спасение; 14. Вознесение — завяршае, як і павінна быць, «Венок магистралов». Больш за тое, апошняя кропка ў суплеціве 225 санетаў — 225-ты «Магистрал короны», што складае-цца з першых радкоў усіх папярэдніх магістралаў. Такім чынам, «Благовест» А. Мартынава можна лічыць узорам рускага вянка вянкоў санетаў, упершыню надрукавана-га, па некаторых звестках, у пачатку 1990-х гг. Па сутна-сці, ледзь не ў адначассе з «Апакаліпсісам душы» Змітра-ка Марозава.

Вянок вянкоў санетаў — самая складаная, працаёмкая, самая вытанчаная архітэктурная санетная структура, якая ўключае 15 вянкоў санетаў (усяго 225 санетаў!). Апош-ні, пятнаццаты, складаецца з магістралаў усіх папярэдніх. У «Апакаліпсісе душы» структура кананічнага санета (абаб абаб ссд ддс, пяцістопны ямб) паўсюль вытрымана. Форма вянкоў санетаў усюды захавана. Усе вянкі санетаў звязаны

– 13 –

паміж сабой: апошні вершаваны радок кожнага папярэд-няга з’яўляецца пачаткам наступнага; чатырнаццаты вянок санетаў завяршаецца першым радком вянка першага. «Вя-нок магістральны» даволі арганічна выкрышталізоўваец-ца з магістралаў усіх чатырнаццаці папярэдніх вянкоў са-нетаў. У кожным магістрале канцэнтруецца квінтэсенцыя мастацкай думкі ўсяго вянка санетаў, а «Вянок магістраль-ны» ў цэлым акумулюе найбольш важнае з ідэйна-вобра-знага сэнсу ўсяго твора, напамінаючы чытачу — шляхам паэтычнага паўтору — самае галоўнае, цікавае, запамі-нальнае. У гэтым, па сутнасці, заключаецца галоўная функ-цыя таго архітэктурнага круга, які з’яўляецца адной з ас-ноўных мастацкіх асаблівасцей вянка вянкоў санетаў.

«Апакаліпсіс душы» высакародна прысвечаны рана па-мерламу беларускаму паэту А. Сербантовічу, аўтару ча-тырох вянкоў санетаў. Як і належыць вянку вянкоў са-нетаў, твор складаецца з чатырнаццаці асобных вянкоў санетаў і пятнаццатага — «Вянка магістральнага». Кож-ны з наступных вянкоў санетаў пачынаецца радком па-пярэдняга вянка санетаў, а «Вянок магістральны» ўбірае ў сябе першыя радкі ўсіх папярэдніх двухсот дзесяці са-нетаў. Адна гэтая грандыёзная архітэктоніка патрабуе ад паэта і майстэрства, і сапраўды сялянскай працавітасці, настойлівасці ў пошуку цікавых тэм, актуальных праблем.

Толькі ж ніякая архітэктоніка, ніякая вышуканая вер-шаваная форма не выручаць паэта, калі твор будзе зро-блены метадам «халоднай штампоўкі», калі форма станец-ца дзеля формы, мастацтва — дзеля мастацтва. Больш за тое, паўторы аднаго і таго ж радка не толькі не прыха-ваюць няўдалы выраз або вобраз, але і памножаць няўда-ласць гэтую на колькасць паўтораных радкоў.

Санетная форма сама па сабе ўжо схіляе паэта да роздуму, развагі. Вянкі санетаў — гэта своеасаблівыя паэмы-медытацыі. Кожны з іх патрабуе значнай, грамад-ска цікавай праблемы і яе арыгінальнага выяўлення. Калі параўнаць лірыку Марозава з мазаічным пано, то вянкі санетаў (а вянок вянкоў санетаў — тым больш) у першую чаргу просяцца на такое параўнанне. Сапраўды, кожны санет — гэта не раўнуючы як асобны, аднолькавы па ве-лічыні, форме, але не па афарбоўцы (сэнсе) каменьчык.

Усе ж санеты разам і складаюць тое пано, што імкнецца выявіць наш час, яго праблемы, клопаты, мэты, а такса-ма нас у гэтым часе, з нашымі перажываннямі, думкамі, надзеямі. Бацькаўшчына-Беларусь і краіны-суседзі, увесь свет, вострыя грамадска-палітычныя праблемы і жыццё прыроды, блізкая, далёкая гісторыя і сённяшні дзень, мір-ны час і ваенныя катаклізмы, матэрыяльнае і духоўнае, праўда і мана, культура і быт народа, этычнае і эстэтыч-нае — усё гэта і многае іншае з’явілася прадметам разваг З. Марозава як паэта-санетапісца. Не ўсюды яго развагі, магчыма, забяспечаны чыстым золатам паэзіі, не з усімі можна безапеляцыйна пагадзіцца. Але ў большасці выпад-каў мы, чытачы, атрымліваючы эстэтычную асалоду, узба-гачаемся разам з тым духоўна і душэўна. Што, трэба ду-маць, і ўваходзіць у задачу сапраўднай паэзіі.

Зерне ўпала не на камень. Пачатае Змітраком Маро-завым знайшло працяг. У 1999 г. вянок вянкоў санетаў «Загойвай боль, сінь яснавокай зоркі» надрукаваў М. Ві-няцкі. А затым, пачынаючы з 2000 г., са зборніка «Аду-хаўленне», таленавітая паэтка са Светлагорска С. Шах па-чала ледзь не кожны год выдаваць у кніжным выглядзе па вянку вянкоў санетаў — «Прысвячэнне», «Прызначэнне», «Увасабленне», «Спасціжэнне»… Гэта, па прызнанні яе мужа, вядомага рускамоўнага паэта і адначасова аўтара прадмовы да «Адухаўлення» I. Катлярова, толькі першыя «з пяці ўжо напісаных ёю вянкоў вянкоў санетаў. Яшчэ чатыры, напісаныя пазней і… больш дасканалыя, яшчэ прыйдуць да чытача. Апрача таго, Соф’я Шах мае ў рука-пісах 136 вянкоў санетаў». Сам жа I. Катляроў таксама вы-даў вянок вянкоў санетаў (дарэчы, першы ў рускамоўнай паэзіі Беларусі) «Земля простит, но не прощает небо».

Несумненна, з’явяцца новыя санетапісцы, напішуцца новыя вянкі вянкоў санетаў. Але слава родапачынальні-ка беларускага і ўвогуле славянскага вянка вянкоў сане-таў назаўсёды застанецца за беларускім паэтам, чалаве-кам «ад плуга, ад луга» Змітраком Марозавым.

Вячаслаў РАГОЙША, доктар філалагічных навук, прафесар

З ЛАСIНАГА СЛЕДУ НАП’ЮСЯ

ВершыПаэма

– 16 –

* * *З баразны пачынаецца поле,З жаўруковай запеўкі — вясна…У мяне найшчаслівая доляI Радзіма навекі адна.Уяўлю сябе спелым насеннем,Што калоссем імкне ў сіняву,I, адчуўшы зямлі прыцягненне,Прашапчу трапяткое: «Жыву!»

1979

* * *Даўніной прычашчоны не раз,Як акрайцам духмянага хлеба,Берагу я матулі наказ:— Паважаць, сыне, працу трэба!… Паважаць, сыне, працу трэба —Гэтым дзень пачынаецца мой.Словы тыя — урадлівая глеба,Я ж — зярнятка малое ў ёй.

1979

* * *Землякоў пазнаю па мове,Меладычнай, як песня жней,Дзе пяшчота ў кожным словеДа глыбіняў душы кране,

Па напеве жанчын у свята:«…у чужым двары ваду бяру…»I па шчырасці рук шурпатых…Землякоў пазнаю па дабру.

1979

– 17 –

* * *Цёплы дождж праліўся на дасвецці,Змыў дарожны пыл з густой травы,I чаромхі белыя суквецціСерабрацца ў кроплях дажджавых.

За лясы купчастыя аблокіГоніць ранак сонечным вяслом,І зямля жадліва і глыбокаУдыхае весняе цяпло.

1979

* * *Палёў разлегласць — вокам не акінуць,Задумлівая сцішанасць лясоў.Народжаны ў цудоўную часіну,Я да людзей нясу сваю любоў.

I калі лёс мяне далёка кінеАд цёплых ніў, ад роднага двара,Мне васілёк напомніць аб Айчыне,Прачулы верш Купалы-песняра.

1980

* * *Зіма. Мароз. Снягі. Завеі.Вясна. Цяпло. Вада. Лілеі…Усё змяняецца бясконца!За ноччу — дзень,за цемрай — сонца.За пакаленнем — пакаленне.За чалавекам — чалавек.I толькі з жытняга насенняНязменна — колас.З веку ў век.

1980

– 18 –

* * *Нібы дзеці, у небе плачуць гусі,Доўга будуць крыкі іх чуваць,Над лясамі роднай БеларусіЗноў дажджы грыбныя шамацяць.

Абуджаюць сонныя грыбніцыПад лістотай прэлай і травой,Познія абабкі і лісіцыПросяцца ў лазовы кошык мой.

Ды ў душы няма задавальненняАд сырой тужлівай цішыні.I грыбоў апошніх нараджэнне —Як пралог асенняй цеплыні.

1980

* * *Над палямі цэлы тыдзень тчэццаАблажная, нудная імжа,Каласы, што радавалі сэрца,На зямлі, счарнелыя, ляжаць.

Не суняць цяпер тугі бясконцай,Бо ў палеглай, мокрай збажынеТысячы жывых маленькіх сонцаўНазаўжды патухлі для мяне.

На зямлю сыходзіць шызы вечар,I хаця да ніткі я прамок,Прад табою, поле, зноў укленчу,Абагрэю кволы каласок.

1980

– 19 –

* * *Нарог сталёвы мой не затупіўся,Хаця ішоў не полем — цаліной.Гарачы дзень ад працы прытаміўсяI выцер пот вятрыстаю рукой.Гляджу я на ўзараную дзялянку —Камення груды, парны травастой,I не адно руплівае світанне,Заручанае з роднаю зямлёй.Я разумею: трэба многа працы,Каб чарназёму слой схаваў пясокI на сцяблінцы тонкай змог узняццаДа сонца першы спелы каласок.

1980

* * *Яблыням, як маці, пяцьдзесят.(А былі ж калісьці маладымі!)З пачуццём удзячнасці пад іміСустракаю сталы лістапад.Цітаўкі, антонаўкі, ранеты…Кратаю шурпатыя ствалы.Тут мая вясковая планета,Тут мой свет, вялікі і малы.

1981

* * *Ціхая вадаПлешчацца ў лазе,Палявая дальПлавае ў смузе.Чаіца ляціцьЗ крыкам: «Ты куды?»

– 20 –

Прада мной ляжыцьПоле дабраты.Прытаміўся я,Буду ад журбыСлухаць салаўя,Матчын шэпт вярбы.Буду плесці з лозПраз раку масток,Дзе звініць мой лёс —Вернасці радок.Чаіца ляціцьЗ крыкам: «Ты куды?..»Свеціць і баліцьПоле дабраты.

1981

* * *Мая калыска з той сасны,Якая маці ўратавала…Тры кулі — памяць той вайны —Яна ў насоўцы захавалаI падала іх ціха мнеУ дзень майго дваццацігоддзя…Я абавязаны саснеЖыццём да самых адыходзін.

1981

БЕЛАРУСЫ

Першы, другі, трэці…Мірнае сонца вам свеціць.Дзе, адкажыце, чацвёрты?«Мёртвы…Нелюдзямі расстраляны,Спалены, закатаваны…»

– 475 –

Змітрок МарозаўНарадзіўся ў пасёлку Язбы Крупскага раёна

Мін скай вобласці.Пасля заканчэння Беларускай сельскагаспадар-

чай акадэміі працаваў аграномам на Магілёўшчы-не, у Мініс тэр стве сельскай гаспадаркі i харчавання Рэспублікі Беларусь, апошнім часам — у Міністэр-стве гандлю.

Выдаў 30 кніг паэзіі i прозы. Сярод ix — першы ў еўрапейскай літарату ры вянок вянкоў санетаў «Апа каліпсіс душы» (1991).

Многія творы, а таксама зборнік вершаў паэта «Вяртанне да цішыні» ўключаны ў школьныя пра-грамы, падручнікі, дапаможнікі для навучэнцаў i студэнтаў сярэдніх спецыяльных i вышэйшых на-вучальных устаноў.

Шэраг кніг Змітрака Марозава адзначаны рэспуб ліканскімі прэміямі ў галіне літаратуры. Паэт з’яўляецца лаўрэатам Міжнароднага літаратурнага конкурсу «Сям’я — Яднанне — Айчына» (2014).

– 476 –

ВЫДАДЗЕНЫЯ КНІГIЗборнікі паэзіі: «Пад небам бусліным» (1982), «Огонь

и жито» (1983), «Хлебны верасень» (1988; прэмія Ленін-скага камсамола Беларусі за 1988 год), «Хлеб і памяць» (1988), «Прадчуванне» (1991), «Апакаліпсіс душы» (вя-нок вянкоў санетаў; 1991), «Ачышчэнне сяўбой» (1992; прэмія Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі за 1995 год), «Сын чалавечы» (1993), «Залатая кніга беднага» (1994), «Баліць душа па Беларусі» (1996), «Апакаліпсіс душы» (вянок вянкоў санетаў, 2-е выд.; 1997), «Святло рамон-каў палявых» (1997), «Гронкі зорных суквеццяў» (1998), «Акварэлі пачуцця» (2000), «Сталасць думкі, маладосць душы» (2000), «Я ўсё часцей жадаю слухаць неба» (2002), «Вяртанне да цішыні» (2006; Рэспубліканская прэмія «За-латы Купідон»), «Апокалипсис души» (2006; вянок вян-коў санетаў у перакладзе А. Цяўлоўскага на рускую мову разам з арыгіналам), «Малітоўнаю матчынай мовай» (2008), «Я з вёскі, я — свойскі, язбоўскі» (2010; Рэспублі-канская прэмія «Залаты Купідон»), «Материнской мо-литвенной речью» (2013; у перакладзе А. Цяўлоўскага на рускую мову), «Вачыма сэрца» (2014).

Кнігі паэзіі і прозы для дзяцей: «Азбука агранома Ва-лошкі» (1989), «Пра гарох і буракі, бульбу, жыта, агуркі» (1995), «Агародніна» (1996), «Гэта праўда ці мана» (1997), «Пра гарох і буракі, бульбу, жыта, агуркі» (2-е выд.; 1999), «Азбука от А до Я — дружных буковок семья» (2013).

У 1994 годзе выдаў кнігу публіцыстыкі «І скажуць унукі».

– 477 –

ЗМЕСТ

ПЕРШЫ ВЯНОК ВЯНКОЎ САНЕТАЎ I ЯГО АЎТАР Вячаслаў Рагойша . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

З ЛАСIНАГА СЛЕДУ НАП’ЮСЯ ВЕРШЫ

«З баразны пачынаецца поле...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16«Даўніной прычашчоны не раз...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16«Землякоў пазнаю па мове...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16«Цёплы дождж праліўся на дасвецці...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17«Палёў разлегласць — вокам не акінуць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . 17«Зіма. Мароз. Снягі. Завеі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17«Нібы дзеці, у небе плачуць гусі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18«Над палямі цэлы тыдзень тчэцца...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18«Нарог сталёвы мой не затупіўся...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19«Яблыням, як маці, пяцьдзесят...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19«Ціхая вада...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19«Мая калыска з той сасны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Беларусы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Мой лёс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21Рукі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21«Ападае бярозавы ліст...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22«Маці па сонцу жыве...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22«Калі прысядзе сонейка за хаты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23«Лістапад мой, лістапад...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23«Была тут вёска… Сад здзічэлы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24«Сасновы бор гудзе, нібы арган...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Парог cумлення . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25«Матчыным парэпаным рукам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25«Сэрца вёскі маёй...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26«Аляксандры, Марылі, Домны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Роднае . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27«Сталасці парог пераступаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27«Нясу свой крыж да ціхага пагоста...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27Роздум cейбіта . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28«Ноч сышла нячутнаю хадою...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28

– 478 –

«Ноч. Поле. Маладзік...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29«Нашу ў сабе я свет і антысвет...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29«Не трэба абязбольваць мне душу...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30«Цёмна ў душах. Ціха ў храмах...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30«Непаўторна, па-летняму звонка...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30«Меланхалічныя бярозы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31«Вечар. Ціхая дарога...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31«На поўдзень буслы адлятаюць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32«Марнее родная прырода...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32Пытанні ісціне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33«Не разумею век...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33«Я прад людзьмі ні ў чым не вінаваты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34Прадчуванне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34Салаўінае пекла . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35«Я кінуў жменю слоў жывых...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35«За ўзгорак хмары адплылі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35«Згубіўшы сувязі з прыродай...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36«Малюся я зямной траве...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36«Я прыйшоў! Прачніцеся, зямляне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37«Я жыву паміж зямлёй і небам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Добразычліўцам . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Ноччу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38«Аднойчы ліўні маладыя...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39«Нібы на астылым вулкане...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39«Не бярыце грыбоў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40Марозіха . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40Брату Алесю . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41Чытаючы вечную кнігу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41«Прыгажосць нікога не ўратуе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42«Сярод цемры і святла...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42«Хрыста распялі на крыжы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42«Мелюць веку жудасныя жорны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Спасціжэнне. Цыкл трыялетаў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43«Багата тайнаў у прыроды...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45«Не жывём па законах прыроды...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46«Люблю глядзець, калі паволі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46«На сваёй зямлі мы толькі госці...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47«Калі сцякае з небасхілу...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47«Хаты. Жытняя палоска...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48«Мне Богам дадзена Радзіма...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48«Над чым паэт гарыць-згасае...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49

– 479 –

Сустрэча . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49«Будзіць у людзях чалавечнасць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50«Твой брат упаў на дно жыцця...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Вандроўнік. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51Перад жнівом . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51«Спагады хочацца, спагады...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52«Праліўся дожджык на світанні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52«Знямелі птушыныя спевы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53«Няма душы прытулку ў нашы дні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53Маці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54«Скажы, зямля, чаму бяднееш?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54«Што я ўнукам пакіну...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55«Перад світаннем...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Сын чалавечы. Паэма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Метамарфозы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62«Не адшукаўшы той душы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62«Я раздаваў пачуцці людзям...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63«Дабро і зло, вернасць і здрада...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63«Я шмат каго перажыву...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63«Што ж ты, дружа мой верны, сумуеш...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64Вечар паэта . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64«Душа альбо ёсць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65«Не верце валадарам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65«Бунтуе галактык стыхія...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66«Расчаруй, вясна, таполю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66«Карэц вады і луста хлеба...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67«Лісцвянае полымя з гаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67«Супыніўся на ўскраіне вёскі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68«Дыханне матчынай бярозы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Споведзь блуднага сына . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69«Маленькае хлебнае зернятка...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69Матчына сляза . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70«Люблю цябе, матчына мова...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71«Барані мяне, Божа, ад злосці...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71«Калі чалавек гол як сакол...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72«Палюбі ворага свайго...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72«Воблакі плывуць на край свету...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72«Не трэба аплёўваць мінулае...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73«Калі б я змог зразумець...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73«Доўгае жыццё — кароткая смерць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73Матчына суцяшэнне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

– 480 –

«Апошні дзень бабінага лета...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74«Мне вечна злосці не хапала...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75Смерць жураўля . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75«Жыццё не раз мяне ламала...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75«На сцяне вісела...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76«Барвовая лістота...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76«Хутка ранак. А мне ўсё не спіцца...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77«Жабруючы па белым свеце...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77«Рукі дадзены чалавеку...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78«Самыя спеўныя птушкі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78«Зацьменне розуму людскога...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79Ліст ад маці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80Адказ матулі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81Спадчына . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82«О, як невыносна цяжка...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82«Чую птушак трывожныя крыкі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82«Паэт, які піша добрыя вершы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82«Не спіцца. Пад маім акном...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83«Калі б нават чысты душой і сэрцам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83«У штодзённай пагоні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83«Калі душа працята болем...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84«Не ўмею жорсткім быць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84«Самы надзейны спосаб...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84«Не дамагаюся ў прыроды...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85«Спавіў абсягі жніўныя спакой...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85«Сярод віхур жыццёвых кожны раз...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85«Што любіў — назаўсёды ў мінулым...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86«Зразумець мне, як музыку, трэба...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86«Няўжо магу я здрадзіць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87«Шэры горад. Шэры дзень...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87«Бярозавая светласць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88«Ходзіць летні вечар паплавамі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88«Дагараюць апошнія зоры...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88Прызнанне маці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89«Я не кляну сваё былое...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89«Мне даўно не снілася матуля...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89Пакаленне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90«Дзе ж вы цяпер, мае сябры...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90«Галосяць у дажджлівым небе гусі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91«Мокры грак сумуе на бярозе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91«Мне ўсё часцей бярозы сняцца...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

– 481 –

«З ласінага следу нап’юся...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92«Матулін клён пад снегам стыне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92«Характарам і лёсам вуглаваты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93«З’явіся, дзень, пачаткам новым...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93«Дзе мая воля?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94Успамін . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94Гаворыць маці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94«Прыначлежыўся ў бацькавай хаце...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95«На асфальце тлум і шум...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95Недзе там… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95Ліст ад маці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96«Я аднойчы адгэтуль паеду...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96«Нешта маці мне доўга не сніцца...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97«Позняя восень у Мінску...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97Свет звузіўся… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98Маці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98«Сантыментаў даволі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98«Дай мне, Божухна, долі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99«Аб неўтаймоўнай радасці жыцця...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100«Зноў смута блукае па свеце...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100«Як хутка жыццё пралятае...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Старая хата . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101Свята дажджу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101«У майскім садзе салавей...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102«Шкада мне зорак, што згасаюць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102«Грымотных вякоў раздарожжа...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102«І зноў глядзіць заморскі госць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103«Дзядулі словы… іх не сцерці...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103«Пераступіўшы сталасці парог...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103Пакінуты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104«Дзён маіх астывае касцёр...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104«Сярод марозных зор бялее...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105«Косіць месяц атаву ўгары...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105«Калі навокал ноч глухая...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106Бялынічы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106Пасля . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106«То губляем сябе, то знаходзім...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107«Каля разлапістай сасны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107«Там, дзе аплёўваюць святыні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107Чытаю вершы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108Літара . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108

– 482 –

«Кажуць, усё можна прадаць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108Прыгажосць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109«Нябёсаў ранішніх лагода...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109«Амаль да мая снег ляжаў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109«Праз мёртвы асфальт на світанні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110«Пасеяна д’яблам распаду насенне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110«Мала робім і часцей гаворым...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Дома . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111Сакавіцкае . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111Абуджэнне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111«Паставіць кропку і сказаць: «Усё...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112«Унучка кліча: «Дзед!..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112«Хтось прагне часам гандляваць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Скульптуры. Дыптых . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113«Няма нам спакою адвеку...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114«Бой святла і ценяў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114«Гарадскіх выхадных не люблю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114Творчасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115«Бяздарна спаленыя дні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115«Зноў людства моліцца грашам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116«На развітальным віражы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116«Я рана ўстаў з пасцелі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Каплічка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Паэты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118«Век мог бы стаць святлей...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118«Век з памяці не сцерці...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119Хто там… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119«Забыць былое немагчыма...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120«Жыццё і смерць заўсёды поруч...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120

КАХАННЯ ВОБРАЗЫ ЖЫВЫЯ ЛІРЫКА КАХАННЯ

«Аддаю ўсяго сябе дарогам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122«Дзень, як свечка, патух...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122«Кахаю! — нам шаптала жыта...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123«Шчаслівы, бо жыву...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123«Таццяна...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124«Начнога неба каляіна...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124«Месяц белы, бы ў свята настольнік...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125

– 483 –

«Люблю рамонкі палявыя...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125«Над зайздрасцю, над хцівай мітуснёй...» . . . . . . . . . . . . . . . . . .125«Не будзіце любых на світанні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126«Ёсць у каханні радасць і бяда...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126«Адляцела смутная часіна...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126«Маладосці няўтольная смага...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127«Адыходжу Шляхам Млечным...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127«Запаліш моўчкі свечкі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128Тані . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128«Мілая кастрычніцкая проза...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129«Зноў бачу жыта маладое...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129«Сіні-сіні сон асін...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130«Вёску белым снегам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130«Жаночыя вочы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131«Салаўіцца лета маладое...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131«Ах ты, восень, восень-чараўніца...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132«Я паміраў без музыкі ў душы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132«Зноў хмурыны здалёк прыплылі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133Тост . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133«На беразе тваім...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134«Сталая жанчына...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134«Падмані мяне, так падмані...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135«Не называй мяне прыгожай...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135«Якія страшэнныя мукі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136«Зноў дажджом цяжарныя хмурыны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136«Квецень яблынь ля хаты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137«Вакол цябе так людна...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137«За бор стамлёна сонца села...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138«Мой сталы клён пазалаціўся...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138«Ты вярнулася дадому апоўначы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139Апошняе каханне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139«Спатканне з табой быццам сон...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140«Не пакідай. Пабудзь са мной...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140«Раскалыхвае восеньскі вецер...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141«Прыходзь. Я сэрцам прадчуваю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141«Я не забуду тыя ночы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142«Не ведаю: кахаю ці шкадую...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142«Не ведаю, які ўжо дзень маўчыш...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143«Кахаю, веру, спадзяюся...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

– 484 –

«Для кахання старасці няма...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143«Зноў на тралейбусным прыпынку...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144«Твая душа маю душу...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144«Бывае, зусім нечакана...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145«Я хачу быць з табой цёмнай ноччу і днём...» . . . . . . . . . . . . . . . 145«Сярод залётных хмар блукае...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Пры святле нарачанскіх бяроз. Цыкл вершаў

«Учора было развітанне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146«Твае маленькія пяшчотныя далоні...» . . . . . . . . . . . . . . . . .146«Пабяліла маёвай парошаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147«Мне заўсёды сяброў не ставала...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147«Пра цябе, пра цябе, пра цябе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147«Сустрэў я цябе выпадкова...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148«Нібы на начныя нябёсы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148«Адзінота — стыхія паэта...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148«Ціхі плёскат хвалі соннай...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149«Калі размаўляюць вочы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149«Кахай мяне, як я цябе кахаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149«Світанак вятрысты і слотны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150«Рукой махнула і пайшла...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150«Срэбракрылыя далі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150«Яна прашаптала...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151«Ля Нарачы бабіна лета...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151«Спакутваны да болю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151«Даруй, што я цябе кахаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152«Дрэвы ад ветру самлелыя...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152«Малахітавыя вочы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152«Забыў я ўсё на белым свеце...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153Ахвяра . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153«Любая, мне сумна. Сыпле дождж асенні...» . . . . . . . . . . . .153«Спавіваюць у парку таполі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154«Пальцы твае, нібы клавішы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154«Блукала душа, як сляпая...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155Каханай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155«На зорным аргане зайграла світанне...» . . . . . . . . . . . . . . .155«Гавары са мной, гавары...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156«Я цябе нарок сваёй каханай...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156«Ад рук тваіх святло зямное...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156«Вятры. Бясконцыя дажджы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157«Калі няма ў тваёй душы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157«Я такіх жанчын яшчэ не бачыў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157

– 485 –

«Як не бывае полымя без дыму...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158«Хто Вы? Адкуль?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158«Што засталося ад начэй...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159«Я не твая, і ты не мой...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159«Дажджом засеянае поле...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160«Хутка восень. Бярозы лістотай пяюць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . .160«Дворнік-вецер пустую алею...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160«Да бяспамяцтва Вас кахаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161«На Вашых вуснах мёд кахання...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161«Зноў я світанак новы сустракаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162«Маладая рабіна...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162«Пакуль ты іншую кахаў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163«Ты аддалася ў мой палон...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163«Твой воблік зноў перад вачыма...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164«Кахаю сэрцам і душою...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164«Басаногае сэрца спаткаў я ў дарозе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164«Прабач, я цябе не кахаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165«Адкуль прыйшла ты да мяне?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165«Я перажыў сваё каханне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166«Тры словы я табе сказаў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166«Глядзі, як шмат святла ў бяроз...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167«Усё твой прыход абяцала...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167«Я помню тое развітанне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167«Той, хто светла кахае...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168«Напішыце мне ліст з маладосці...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168«Згасае ноч. Пачатак дня...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169«На парозе зімы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169«Класічная зіма — па дахі снег...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170«Прыгажосць без кахання, як ружа...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170«Я не малю ў цябе кахання...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170«Я ад Вас нічога не чакаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171«Ты да мяне прыйшла, як дзіва...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171«Трапяткая, цнатлівая, мілая...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171«Не зберагаюць нас багі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172«Залатая пяшчота лісця...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172«Жанчына ў чорным, Вас я знаю...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172«Каб ты ведала, як мне цябе не хапае...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173«Не называй каханне захапленнем...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173«Над лебядзіным возерам таполі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174«Твае вялікія, колеру марской хвалі вочы...» . . . . . . . . . . . . . . . 174«Не ганіце мяне ад сябе, не ганіце...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

– 486 –

«Глыбокай ноччу, калі ўсе людзі спяць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175«Падарыце мне зорку...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176«Даруй мне дробныя папрокі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176Славяначка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177«Знямела восеньская муза...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177«Пакуль душа не анямела...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178«Вачэй блакітныя азёры...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178«Вецер, быццам касцёр...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178«Даруй за тое, што чакаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179«Рабін пунсовыя каралі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179«Я спадзяюся на спатканне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179«Табе я прызначыў спатканне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180«Прыцягненне рук...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180«Мне здавалася, жыць без цябе немагчыма...» . . . . . . . . . . . . . .181«He ведаю, што робіцца са мной...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181«Дай мне, Божухна, сілы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181«Куды падзелася каханне?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182«I зноў ляцяць на поўдзень жураўлі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182«Спыніся, вечнасці імгненне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183«Я бавіў з Вамі час за кавай...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183«Не перашкаджай жыць!..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184«Прашу: не стаўце крыж на мне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184«Стамілася сэрца кахаць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185«Быў доўгім шлях да развітання...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185«Самая чароўная жанчына...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185«Вачэй пралескавая сінь...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186«Жанчына слухала санеты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186«У бясконцых пошуках роднай душы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187Акварэлі. Трыпцiх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187«Адбалела душа...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189«Сярод жыццёвага абсурду...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189«Уцяку ад цябе ў глухамань...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190Пераўвасабленне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190«Рамонкаў снежныя праталіны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190«Майго кахання ты не заслужыў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191«Не замінайце жыць ...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191«Твой вобраз быў ярчэй за мноства сонцаў...» . . . . . . . . . . . . . .191«Калі жанчына даруе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192«Аб маім такім няпростым лёсе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192«Маё наступнае ў тумане...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193«Я пазычу ў восені...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193

– 487 –

«Зацятая, халодная, як камень...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193«Не кахала мяне ты ніколі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194«Мне ёсць па кім тужыць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194Настальгія . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194«З калючых вуснаў дзікай ружы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195«Ты мяне судзіць не маеш права...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195«Там, дзе губляюцца словы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195«Я цябе мог паўгода чакаць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196«Ноч распята зноў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196«Яшчэ душа ў мінулым блудзіць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196«Цёмны месяц, цёмны шлях...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197«У лугах згасаюць краскі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197«Ёсць жаночыя словы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198Снежаньскі эцюд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198«Разышліся мы без развітання...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198«Я пайду ў краіну Адзіноты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199«Не кажыце: «Згасла, адышло...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199«Не пацалункі і прызнанні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199«Я прыкаваны да пасцелі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200«Дзве самотных душы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200«Ад людскіх згрызот і звад...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201«Да пабачэння, мой анёл...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201«Калі з табою мы кахалі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202«Не вярнуць чароўных тых імгненняў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202«Нявольнік страсці хуткаплыннай...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202«Гаворыш пра каханне, а сама...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203«Вачыма неба абдымаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203«Вільготны водар позніх кветак...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203«Воўчыя ягады зла...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204«Не кахаеш...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204«Якое халоднае лета...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205«Ёсць словы, быццам кветкі раніцой...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205«Адбалела душа...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205«Я бласлаўляю дні былыя...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206«Адпалала ў прысадах лістота...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206«За гэты сад, за дзіўны вечар...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206«Як мала я паспеў!..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207«Жыццё перажыўшы да половы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208«Дзень бяжыць на рудым кані...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208«О, як няшчадна смокчуць будні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208«Не гавары, што не кахаў...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208

– 488 –

Я ЎСЁ ЧАСЦЕЙ ЖАДАЮ СЛУХАЦЬ НЕБА САНЕТЫ

«Я ўсё часцей жадаю слухаць неба...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210Крыж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210Памяць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211«Як не стае мне сонца для душы!..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211Санет мацi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212«Старэнькі сад наводшыбе сяла...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212«Мне не патрэбна вашай пахвальбы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213«Мяне абклалі ворагі гурмой...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213Серп . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214«Як шмат самотай стомленых людзей...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214«Свабоду па закону не даюць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215Жаўрук . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215«Жыццё і смерць пануюць на зямлі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216«Былінны дуб узняўся на гары...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216«Святло і цемра. Дабрата і зло...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Чарнобыльская вёска . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217«Кароль санетаў, велічны Петрарка...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218Каханне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218Вясковая дзяўчынка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219«Вачэй тваіх вільготнае святло...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219«Ласкавасць рук. Святло жывых вачэй...» . . . . . . . . . . . . . . . . . .220Крыўда . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220«Гаркавы дым бяссоннага кастра...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221«Ласкавая, вясновая мая...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221«Жанчына спіць. На снезе прасціны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222«Агні святочнай ёлкі. Ля яе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222«Я не забуду дзіўную хвіліну...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223«I надыходзіць у душы світанне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223«Маўклівы суразмоўца мой, Максім...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224«Табе каханне я падараваў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224«Мне словы надакучылі. Мужчын...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225«Не парушай ілюзіяй кахання...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225«Каханая, табе я шчыра веру...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226

ВЯНКІ САНЕТАЎ

Ты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227Валуны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234Дума . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242

– 489 –

Наканаванне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250Барок . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257Вянок Беларусі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265

ВЯНОК ВЯНКОЎ САНЕТАЎ

Апакаліпсіс душы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .273

ЯБЛЫНЯ ЗІМЫ ВЕРШЫ АПОШНІХ ГАДОЎ

«Я перажыў сябе самога...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388Прызнанне маці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388Бусел чорны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388«Лубіну сіняе мора...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .389«Бярозка на старой царкве...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .389«Начую на яблычнай дачы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .389«Дзеля самай светлай мэты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .390«Ты за левых ці за правых?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .390Раб . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .390«Сярод віхур жыццёвых кожны раз...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .391«Былых сяброў ніколі не забуду...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .391«У наш вірлівы, каламутны час...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .391«Завершанасць свету пужае ...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392Грошы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392«Нашчадкі генія не судзяць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392«Не кожная зорка можа быць сонцам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . .393«Няма святых! Нарэшце...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .393«Не разумею час круты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .393«Не любяць праведнікаў людзі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .393«Жалезабетонны горад...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394«У пошуку ўяўнай свабоды...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394«Няма куды мне больш імкнуцца...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394«Пры жыцці класікамі не становяцца...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . .395Празорца . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .395Храм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396«Гарадскі пагост. Нібы ў тумане...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396Братам . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .397«Калі жыццё бязладным сэнсам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .397«Ноч. Вясна. Шэкспір. Санеты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .398«Рабіце кропкавы масаж...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .398

– 490 –

«Люблю вясновы лес...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .399Ноч у чужой вёсцы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .399«Не прагну я магільнага спакою...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .400«Спявала песню аб вясне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .400«Замоўкшы на мажорнай ноце...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .400«Ёсць словы вечныя, як свет...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .401«Я — сінічка, а ты — журавель...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .401Вясляр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .401У прыгараднай электрычцы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402Спявачка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402«Ты скардзішся на старасці прыкметы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . .403Прабачэнне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .403«Я прыручаны ласкай жаночай...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .403У гарадскім скверыку . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .404Язбоўскі Бетховен . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .404«Што будзе заўтра — не гадаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .404«Кінь, сыночак, вершы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .405«Спачну ў магільным сне...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .405Малітоўнаю матчынай мовай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .405«Дзень жыцця — развітанне з жыццём...» . . . . . . . . . . . . . . . . . .406Простыя словы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .406Супрацьстаянне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .406«Маю я і пасаду, і славу...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407Ачышчэнне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407«Кожная жывая істота на зямлі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407«Мая рука спакваля...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408Вячэра на Вялікдзень . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408«Я тысячу разоў паміраў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408«Наступнік мой — табе радкі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .409Плакальшчыца . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .409Старая жанчына . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410Васілю Зуёнку і Васілю Макарэвічу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410«Люблю я цішу баравую...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411«Не маю гадзінніка, каб уцячы ад часу...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411«Абруч жыцця па крузе я пусціў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411Парада . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412«О Божа, як змяніўся мой характар...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412Спроба самапародыі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412Канстанціну Крупенькіну . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .413«Каму араць пад яравыя?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .413Яблыня зімы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .413

– 491 –

Ліст у XX стагоддзе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414«Сад забыты...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414«Аднастайныя шэрыя будні, як шэршні...» . . . . . . . . . . . . . . . . .415«Як хораша вальсуе матылёк-аднадзёнка...» . . . . . . . . . . . . . . . .415Праўда . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415«На снежным аркушы зімовым...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416«Бог белы свет стварыў. I я таксама...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416Чарнобылец . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416«Я ўсё часцей з людзьмі ў разладзе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416Дачцэ Ларысе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417«Імжыстым восеньскім світаннем...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417Бабулін каменьчык . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417«Жывём у клетках шыкоўных кватэр...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418Начны салавей . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418Плач . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418«Нас душы продкаў зберагаюць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .419«Нарадзіўся на свет і аб тым, што жыву...». . . . . . . . . . . . . . . . . .419«Жнівеньскі адвячорак...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .420«У лугах згасаюць краскі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .420«Дэкларацыі свабоды...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .420Роздум на пагосце . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .421«Дзяўбуць ад раніцы жанчыны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .421«Ранішні прамень спякотнага...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .422«Бэзу кіпень пад акном...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .422Вясковая ідылія . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .422Іранічнае . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .423Таемнасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .423«Расчапілася кола сясцёр і братоў...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .423Кропля вады . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .423Жаданне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .424Споведзь старога . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .424Светлай памяці паэтаў 1937-га . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .424Плач перапёлкі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425«Шлях дарогі не знае...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425Начны госць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425«Жыві, бацькоўскае сяло...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .426Маўчанне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .426«Пуста ў свеце, хоць людзей багата...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .426Упэўненасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .426Унучцы Машы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .427Унучцы Маргарыце . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .427

– 492 –

Час . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .427Вершы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .427«Сярод тлуму і ляманту...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .428Пачвары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .428Роздум ля тэлеэкрана . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .428Таемнасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .428Паўлу Вераб’ёву . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .429Чытаючы Алеся Пісьмянкова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .429«Ты са мной — і сонейка смяецца...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .429«З маленства я спрачаюся з жыццём...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .429Антыпаляўнічае . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430Заапарк . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430«Я падняў камяк зямлі з долу...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430«У кожным немаўляці...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430«Якія радасныя мукі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .431Маналог развітання . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .431«Калі ў маёй жывой душы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .431«Поўня вынырнула з хмары...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .432Самота . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .432«Калі душа калее без цяпла...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .432Сакавіцкае . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .433«Жніўны вечар ціха атуляе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .433«Крычаў наш «класік»: «Я — прарок...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .433«Свабоды моляць людзі ў Бога...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .433«Пакуль чаруе над пяром рука...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .434«Блішчыць каменьчык выкапнёвы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .434Аб таленце . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .434Пах дажджу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .434«Спрачацца?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .435«Вясна без сонца і цяпла...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .435«Бог у дабры і зле...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .435Крызіс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .435«Мяжа самазнішчэння...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .436Стары хутар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .436Страта . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .436Вяртанне аблуднага сына. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .436Бомж . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .437Апошні жыхар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .437Чарнобыльская вёска . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .437«Жыву цішэй з узростам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .438«У дні сумніву і трывог...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .438

– 493 –

Т. В. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .438Таццяне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .438«Змяніўся век. Перавярнуўся свет...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .439Беларусь. 2010 год . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .439«Мужчыны рана паміраюць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .439«Пад песню жаўранка...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .439Перасцярога . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .440Сустрэча . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .440«Ад радзіннага крыку...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .440«Бабулька з іконкай...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .441Ванечка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .441«Малюнкі дзіўныя былога...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .442Апошні воўк . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .442Лёс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .443Суд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .443«Над пагостам вечар шызакрылы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .444Ліпеньская калыханка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .444Доля . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .444У старым садзе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .445«Знаёмыя змалку прасёлкі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .445Паланея . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .445Роднасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .446«Чароўныя імгненні...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .446«Душа мая, пакуль жывая...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .446Я . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .447Дарога ў пакінутай вёсцы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .447«Як час бяжыць!..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .447«Дуб стогадовы на гары...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .447«Ноч навальнічная гула...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .448Імгненнасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .448Бяда . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .448«Буяе пырнік у палях...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .449«Бярозак восеньскіх маністы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .449«Паўзе бабулька на кавёлах...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .449Людзі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450Прычасце . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450Шлях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450Верш, напісаны пад уражаннем карціны «Пах бэзу» мастака У. В. Уродніча . . . . . . . . . . . . . . . . .451«Да званка Апошняга Суда...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .451«Што са мною адбылося...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .452

– 494 –

Жаданне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .452«Інвалідная каляска...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .452Паланэз . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .347Вячэра на Дзяды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .453«Душа хацела б зоркай быць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .453Адзінота . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .453«Дзень вялікі, — даводзіла маці...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .454Мы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .454Прамова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .454«Я не кахаю Вас, паэт...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .455«Твая далонь — працяг маёй рукі...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .455Вечаровае . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .455«Летні вечар. Бярозы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .456«Памудрэлі, здаецца, мы з часам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .456«Аб чым пісаць? Каго кахаць?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .456«Зноў снег на голую траву...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .457«Час зябкі, ветраны такі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .457«Адспявала вясной маладосць...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .457«Жыцця не разумее немаўля...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .458«Калі мяне пужаюць пеклам...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .458«Шмат помнікаў тыранам на зямлі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .458Голас . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .458Вечная кніга . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .458«Светла плачу па гадах пражытых...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .459«Позняя восень у Мінску...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .459Сон . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .459«Што ж ты, мама, не звоніш так доўга?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . .460Дома . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .460«Шукаў я ісціну ў жыцці...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .460Парада . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .460«Як хутка век жыцця майго мінае!..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .461«На пагосце плача вярбіна...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .461«Сярод джунгляў чалавечых душ...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .461«Не хапае людзям то свабоды, то хлеба...» . . . . . . . . . . . . . . . . . .461Слова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .462Жыццё . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .462«Кажуць: «У краіне Кахання...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .462Эцюд травеньскі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .463«Не веру хвілінным прызнанням...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .463«На плячах — вясновая сукенка...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .463«Ты зноў гняцешся без прычыны...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .463

– 495 –

Прызнанне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .464«Стамлёны пошукамі веры...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .464«Я жыву ў перакуленым свеце...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .465Мастак. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .465Спявак . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .465«Век жыцця на гарбе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .466«Язбы. Дзядзькоў магілы...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .466Радавод . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .466«Іншы час. Другія людзі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .467«Прыціхлі ўладныя фанфары...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .467Зачараванасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .467«Рыфмую «радыяцыя» i «нацыя»...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .468Скарб . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .468«Калі цябе няма побач, мне сумна...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .468«Аб камеце баялі ў той год...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .469Словы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .469«На кроплю шчасця ў свеце мора слёз...» . . . . . . . . . . . . . . . . . .469Шлях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .469Янка Купала . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470Рыгору Скаварадзе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470Не спяшайцеся жыць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470Пачатак дня . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .471Любка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .471«Калі мяне адрыне свет жывых...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .471«Пайшоў на неба ў студзені сцюдзёным...» . . . . . . . . . . . . . . . . .472Фота . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .472«Kaлi мяне на крыж Галгофскі...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .472«Што са мною будзе — не гадаю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .473Злачынства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .473Жніўнае . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .473«Маладосць гуляе...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .473Восень мастака . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .474Сучаснае . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .474«Над пагостам вечар шызакрылы...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .475«Ад радзіннага крыку...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .475«Жыву, пакутую, люблю...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .474

Пра аўтара . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .475

ВЫДАДЗЕНЫЯ КНІГI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .476