МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... ·...

128
ЭРКИН УМАРОВ МАХ.МУД АБДУЛЛАЕВ МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИ Олий щ ув юртлариаро илмий-услубий бирлашмалар фаолиятипи мувофицлаштирувчи Кенгаш томопидан олий уцув юртлари учун уцув цулланма сифатида тавсия этилган «ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХ|РИРИЯТИ ТОШКЕНТ — 2005 www.ziyouz.com kutubxonasi

Upload: others

Post on 27-Jun-2020

14 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ЭРКИН УМАРОВ МАХ.МУД АБДУЛЛАЕВ

МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИОлий щ ув юртлариаро илмий-услубий бирлашмалар

фаолиятипи мувофицлаштирувчи Кенгаш томопидан олий уцув юртлари учун уцув цулланма

сифатида тавсия этилган

«ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХ|РИРИЯТИ

ТОШКЕНТ — 2005

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Т ак р и зч и : М. М ирцосимова, Абу Рай\он Беруний иомлиТошкент Давлат Техника универсигети «Тиллар» кафсдраси мудири, п.ф.д.

М а с ъ у л мух, аррир: М . Абдурационов, Мирзо Улугбек номли Узбе­ки стон Миллий университетининг «Маънавият асослари» кафедраси мудири, тарих ф аю ари номзоди, доцент.

Э. Умаров, М. Абдуллаев.Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК, 2005 - 128 бет.

Мазкур ишда маънавият ва унинг жамият тарак^истидаги урни, миллий мус- такиллик шароитида инсон маънавий фазилатларини шакллантириш \ам да маъ- навиятга давлат хомийлиги муаммолари хусусида суз боради. Иш Узбекистан Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан тузилган ва тасдик^анган дастурга мувофик; тайёрланди. Рисола олий Укув юртлари бакалавриат йупалишлари тала- балари, ш унингдек, маънавият масалалари билан кизикувчи барча китобхонларга мулжалланган.

0301040200 - 02У ------------------------- -- 2005

М 361(04) — 2005© Э. Умаров, М. Абдуллаев, 2005 й.© «Шарк» НМАК Бош тахрирмяти, 2005 й.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

КИРИШ

Республикамиз тарак,киётининг х;озирги бос кич и жамият \аё- тининг барча жаб^аларида туб сифат узгаришлари амалга оши- рилаётганлиги билан характерланади. Табиийки, бу улкан ва- зифани \ал этиш фу^ароларимизнинг ижодий фаоллигини тин- май ошириб бориш ва камол топтириш билан узвий богликдир-

Жамият маънавий *аётини ривожлантириш кишиларнинг маънавият ва маърифат, маданият ва илм-фан тугрисидаги тасав- вурларининг нечорлик, илмийлиги, шунингдек, турри назарий ва амалий негизга куйилганлиги билан боглангандир.

Маънавиятни ривожлантириш со\асидаги мустакдллик сиё- сати маънавий \аёт, маданий тарак^иётнинг умумий к,онунла- рини илмий жи^атдан янгича ишлаб чикиш ни, маънавий- маърифий омилнинг демократик, инсонпарварлик тамойилла- ри ва бозор ик,тисодиёти асосида курилаётган янги жамиятда тутадиган урнини белгилаб олишни кун тартибига куяди. Пре- зидентимиз И. А. Каримов ало^ида таъкидлаганидек, «Юрти- мизда яшаётган \ар бир инсон, аввало, униб-усиб келаётган янги авлоднинг хдр томонлама баркамол, иродаси бакувват, иймони бутун булиб вояга етиши учун кенг жамоатчилик ва а^олимиз уртасида маънавий-маърифий фаолиятимизни юк- сак даражага кутаришнинг а^амияти бекиёсдир» (Миллий ис- тик^лол р оя си : асосий тушунча ва тамойиллар. ~ Тошкент, «Узбе­ки сгон», 2000. 3-бет).

Бинобарин, онгли яшайдиган эркин фук.аро, мустак,ил фикр- га эга булган шахе ва фукдролик жамияти маънавиятини камол топтириш Узбекистон Республикаси тарак^иётининг асосини ташкил этади.

Мазкур дастуруламал курсатмалар сифатида укув юртлари- мизда укитилаётган ижтимоий-гуманитар фанлар олдига улкан вазифаларни куяди, талаба ёшларнинг маънавиятини шакл- лантириш, уларнинг маънавий-маърифий фаолиятларини юзага чикариш омилларини илмий таджик, этиш, юксак эътик;од ру- ^ида тарбиялаш масъулиятини юклайди.

зwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Республикамизнинг барча укув юртларида, коллеж ва ли- цейларида «Маънавият ва маърифат асослари» курсининг ук,ити- лиши ана шу эзгу мак,садларга йуналтирилгандир. Мазкур курс режасида маънавият ва унинг жамият ^аётида тутган урни, миллий мустак,иллик ва комил инсонни тарбиялаш билан бог- лик; маънавий омилларига ало\ида эътибор берилади.

Эътиборингизга \авола этилаётган ушбу кулланма баркамол авлодни вояга етказиш со\асида республикамизда олиб бори- лаётган маънавий исло^отлар ва амалий ишларни га^утил этиш, шунингдек, чоп этилган мавжуд адабиётлардан ижодий фойда- ланиш асосида яратилди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Бирипчи бобМАЪНАВИЯТ ВА УНИНГ ЖАМИЯТ

ХДЁТИДАГИ УРНИ

1. МАЪНАВИЯТ, УН И Н Г МОХИЯТИ ВА М АЗМ УНИ

Хар к,андай шаклдаги тафаккур, билиш жараёни тасаввур- лар, тушунчалар, категорияларнинг таркиб топишига олиб ке- лади. Инсон тасаввур, тушунча, категориялар ёрдами билан фикр юритади, деганда у уз онги ёрдамида муайян ^аётий жа- раён, узгаришларни акс эттиришда улардан фойдаланиши на- зарда тутилади. Демак, хар бир тасаввур ва тушунча айни вакт- да вок^елик адисаларининг у ёки бу жщатларини акс эттира- ди, бинобарин, инсон улар орк,али оламни билади, с^нгра уларни бошк,а кишиларга етказмок, учун тил шаклларига киритади.

Ш уб\а йукки, атрофимизни табиат ^одисалари, предметла- ри, инсон томонидан яратилган жисм ва буюмлар куршаб ол- ган. Бу олам узининг нихоятда хилма-хил шакллари, ранглари, жараёнлари, маконий муносабатлари билан инсон ^иссиётига таъсир этиб туради, сезгиларида акс этади. М оддий оламнинг ало^ида олинган ушбу нарсалари, уларнинг узаро муносабатла­ри инсон онги томонидан билиб олишга цаъват этилади, тафак- куримизда суз ва тил *одисаларини юзага келтиради. Яна шун- дай олам *ам мавжудки, бу инсон ру*и, инсоннинг маънавий олами, тарихнинг катта ютути сифатида олиб к,араладиган инсо- ниятнинг маънавий ^аётидир. Маънавият ижтимоий ^аётнинг таркибий кием и булиб, унинг ало\ида со^асини ташкил этиш билан бирга моддий хаётсингари объектив реалликка ^ам эгадир.

Маънавият, маънавий хкаётнинг жамият ^аётида тутадиган урни ^а^ида суз юритишдан олдин «маънавият» атамасининг мазмунини аниклаб олиш лозим. «Маънавият»нинг узагини «маъно», «маъни» сузлари ташкил этиши ^ак,ида адабиётларда тухтаб утилган. Текширувчиларнингфикрича, «маънавият» ата- маси, бир томондан, арабча «маъни» узагидан *осил булган. Илк ислом исло^отчилари таълимотича, Калом бир талай к,исм- ларга булинган: борликдан аввалги ^аёт — куммун, атомлар \акидагиси — жав^ар ал-фард, сабабий богланиш тугрисидаги таълимот — таваллуд, мо^ият тугрисидаги илм — маъна *исоб- ланган. Шундай килиб, нарса-^одисалар, жараён, табиат ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

жамият, хатто Олло\нинг мохияти «маъна»да уз ифодасини топган. Иккинчи томондаы, маънавият хам, униыг узаги «маъ- на» хам кддимги хинд фалсафасида кенг кулланилган «манас» тушунчаси билан борланган булиши мумкин. Бундай такдирда у дустлар ва улфатлар жойи маъносини билдиради (туларок, тафсилот: А. Эркаев. Маънавият — миллат нишони. — Тошкент, «Маънавият», 1997 йил, 16—17-бетлар). Тилшуносликка оид лу- ратларда хам «маънавият» — ахлок,ийлик, кишининг ички ва рухий олами билан безлик; маъноларни англатиши айтилади.

Маънавият муаммоси жуда хам мураккаб ва серк;иррали булганлиги сабабли унга берилган таърифлар хам ранг-баранг- дир. Бунда куйидагича манзарага дуч келамиз: маънавият де- ганда — шахеий онг; кишиларнинг рухий фаолияти; ахлок;, на- фосат ва назарий кддрияглар йикиндиси, хак,икат ва химмат Хамда гузалликнинг к,иёми; инсоннинг хис-туйрулари; инсон- нинг жамики ахлоций кдприяглари йигиндиси кабилар тушу- нилади. Келтирилган фикрларни умумлаштирадиган булсак, маънавият бепоён, чексиз борлицнинг инсон рухида акс эти- шидир (царалсин: X- Пулатов. Мусгакдплик кддриятлари. Узбе- кистон адабиёти ва санъати, 1993 йил, 7 май).

Демак, маънавият куп киррали кддриятдир. «Ер, оила, ота- она, болалар, к,ариндош-уруглар, куни-кушнилар, халк, виж- дон , мустакил давлатимизга садок,ат, инсонларга хурмат, ишонч, хотира, эркинлик — маънавиятнинг ана шундай маъ- носи кенг. . . Инсон узини халк,нинг бир зарраси деб сезган- дагина, у хакда уйлаб, мехнат цилиб яшагандагина маънавият билан туташади» {И. А. Каримов. Узбекистоннинг Уз истикдол ва тараедиет йули. — Тошкент, «Узбекистан», 1992, 72-бет). Президентимиз маънавият деганда инсонни инсон, миллатни миллат килиб турган ахлокий фазилатларнинг мажмуасини назарда тутади.

И. А. Каримов «Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва ик?и- содий истицболининг асосий тамойиллари» (1995) номли аса- рида маънавиятнинг узагини ахлок, ташкил этажагини таъкид- лайди: «Инсон ахлок,и шунчаки салом-алик, хушмуомалаликдан иборат эмас. Ахлок, — бу аввало, инсоф ва адолат туйгуси, имон, халоллик дегани» (Уша асар, 53-бет). Демак, инсон маънавия- тини белгилайдиган асосий мезон — адолатпарварлик, имон, инсоф, халоллик булиб, инсон уз фаолиятининг барча сохала- рида ана шу тамойилларни амалга оширса, шулар негизида хаёт кечирса, мехнат кдлса, бошк,алар билан узаро муносабатга ки- ришеа, элу юртига садок,атини амалий иши билан адо этса, кж- сак маънавият сохибига айланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Жамият маънавияти унинг томонидан ишлаб чи^илган маъ- навий бойликларда уз ифодасини топади. Бошкрча айтганда, маъ- навият, энг аввало, маданият туфайли мустак,ил мавжудликка эга булади. Бундан шундай фикр келиб чикддики, маънавият нафавдт инсоний фазилатлар, балки маънавий маданиятнинг илм-фан, фалсафа, ахлок, адабиёт ва санъат, халктаълими, ом- мавий ахборот воситалари, урф-одатлар, анъаналар хамда дин ва диний амалиёт (ибодат, так,во, диний маросим ва х- к- ), ди- ний адабиёт, диний санъат ва бошк;алардан иборат ранг-баранг тур ва шакллари мажмуини хам уз ичига олади (к^аралсин: А. Эр- каев. Уша асар, 28-бет).

Шундай экан, маънавиятнинг таркиби тугрисидаги масала уз-узидан келиб чикади. Илмий ва оммабоп адабиётларда бил- дирилган ни^оятда ранг-баранг к;арашларни та^лил к^ладиган булсак, маънавият таркиби куйидаги к,исмлардан иборат экан- лигига ишонч хосил к;иламиз:

• Ахлокий-рухий фазилатлар. Бу инсоний фазилатлар эзгу- лик ва ме?ф-ок,ибатнинг ахлокий тушунчаларида уз ифодасини топиш билан бир пайтда мазкур фазилатларнинг карама-хар- ши кутбларга — ёвузлик ва нафратга айланиб кетишига йул цуймасликни хам билдиради. Эзгулик (яхшилик), рухий хам- дардлик, химматлилик, хайрихо\лик, одамшавандалик, шаф- кртлилик, самимийлик, сахийлик, софдиллик, очи^ кунгилли- лик, сабр-каноатлилик — буларнинг барчаси инсоннинг тева- рак-атрофдаги ходисаларга оцилона ёндашувида, ижтимоий ГУРУХ» синф, жамият манфаати йулида узини фидо этишида кузга ташланади. Шуни алохида таъкидлаш керакки, бу тушун- чалар аёллар билан эркаклар, ота-оналар билан фарзандлар, боболар билан неваралар, кариндошлар билан ёр-биродарлар, умуман кишиларга нисбатан инсонпарварлик, фанни севиш, санъатга мехр куйиш, мехнатнинг бирор-бир турини севиш туйгулари билан узвий боглангандир. Диндорлар учун эса бу авваломбор Оллохга, пайгамбарларга, фаришталарга эътикрд Куйишдир. Бошка томондан, бу, биринчи галда Ватанни, уз хал^ини, хаётни, мехнатни, табиатни, Ердаги барча жонзот- ларни севиш демакдир.

Эзгулик маънавият ходисаси сифатида яна куйидагиларни *ам камраб олади: инсоннинг узига нисбатан талабчанлиги; бошка- лар билан мулокрт кдпа олишга тайёргарлик даражаси; бошк,а фикр ва позицияда турадиган кишилар билан муроса кдпа билиш ^обилияти; нафацат купчилик, балки озчилик, хатгоки ало\ида инсоннинг эхтиёжларини тУла к,ондириш учун кулидан келгани- ча интилишлик ва х.к. Идеал нук,таи назардан карайдиган булсак,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

юкррида санаб утилган барча фазилатлар инсонга нисбатан ме?ф- му^аббат ру^ида ёндашув — инсонпарварликнинг гавдаланиши- дир. Президентимиз узбек халкининг маънавий фазилатлари ^акида гапирганда куйидагиларни бежиз таъкидламаган: «Узбек оиласида бугунги кунда яхшилик ва ёруглик, болаларга ме?цэ, катталарга ^урмат, якинларга ва бошкаларнинг кайрусига \ам - дардлик мужассамлашгандир... Инсонпарварлик — бу узбек хал- Ки миллий ру^иятининг ажралмас фазилатидир» (И. А. Кари­мов. Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули. 66-бет).

• Фикрлар ва хатти-^аракатларнинг гоявнй — миссий улур- вор лиги. Бу маънавий белгиларни фикрлар ва хатти-х.аракатлар маънавияти деб аташ мумкин, у инсоннинг ватанпарварлик, янгиликка интилиши, юксак роялардан илхомлана олиш асо- сида фаолият курсатишида намоён булади. Чунончи,^з вата- нини фидокорона ва кд>;рамонларча *имоя килиш, «Узбекис- тонга, унинг ери, табиатига, бу ерда яшаётган халкларга му^аб- бат, Улканинг тарихи, маданияти, анъаналарини теран билиб олишга интилиш , республиканинг кудрати ва ютукларидан фахрланиш, халк,имиз цисматига тушган цийинчиликлар учун кайруриш куп миллатли узбек^жамиятининг му^им жипслаш- тирувчи асоси ^исобланади» (Уша асар, 76-бет).

Маънавиятнинг бу таркибий кисмларига эркинлик, муста- киллик учун курашиш, уни асраб-авайлаш ва янада мустах- камлаш каби жи^атлар тула киради. Инсон характерида шундай ру\и й кутаринкилик юзага чикадиган хрлатлар \ам мавжудки, бу жараёнда миссий узбошимчалик урнини ахлокий эркинлик эгаллайди, у тасодифий тасаввурлардан зарурий би- лимгача, амалий онг даражасидан уз маънавиятини фа^млаш- гача кутарилади.

Улурворлик, асосан, эстетиканинг тушунчасидир, бирок У айни вактда маънавий — ахлокийлик категорияси ^амдир. Чунки у инсон кахрамонлиги, жасорати, улурворлик фазилатлари р о я с и билан богланиб кетади. Улурворлик худди шу маънода ало\ида олинган инсон ва бутун инсоният тараккиёти сари йуналти- рилган юксак, олижаноб, ижобий маънавийликни кузда тута- ди. Айни вактда, бундай ^олатнинг тескариси, аксилифодаси булган жи^атлар ^ам мавжудлигини эсдан чикармаслик лозим. Булар пасткашлик, ярамаслик, райриинсонийлик каби катего- риялар булиб, улар инсонга, демакки, маънавиятга каршидир. Буни оддий суз билан маънавиятсизлик, кескинрок тарзда куядиган булсак, аксилмаънавият деб аташ мумкин. Худди шу маънода олиб карайдиган булсак, маънавият тарихида ило^ий- лик, ра^монийлик билан борлик ижобий маънавийлик; сал-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

бий, тубан маънавийлик билан боклик; шайтонийликдан ибо- рат аксилмаънавийлик ходисалари юз берганлиги хеч кимга сир эмас.

Виз бу ерда олижаноб маънавийлик деган иборани куллаш- ни лозим топамиз, айни вак,тда, бу фазилатнинг юксак наму- наси тарихдаги буюк шахсларга хос эканлигини хам таъкид- лаймиз. Олижаноблик фазилатлари нафак,ат буюк шахсларга, айни вак;тда оддий, такводор кишиларга хам хосдир. Бу фази­латнинг юзага чик,ишида ташкой мухит хам мухим роль уйнай- ди, чунки унинг бевосита таъсири остида инсоннинг ички куч- лари, муайян фикр, хис-туйгулари, хатти-харакатлари юзага келади. Одатдагидек фикр юритадиган булсак, биз кахрамон деб хисоблайдиган инсонлар оддийлиги билан ажралиб тура- диган камтар ме\наткашлар, узининг пок ва хдлол мех,нати билан хизмат вазифасини, оиласи олдидаги бурчини, уз хам- касблари, куни-кушнилари, жамият олдидаги мажбуриятлари- ни сидкидилдан бажарадиган фукаролардир. Улар нафацат Узи, оиласи, балки жамоаси, куни-кушнилари, жамият туррисида \ам гамхурлик киладилар. Президентимиз бундай кишиларни «юрагида ути бор, сергайрат одамлар, ёшлар, фидойи ватан- парварлар» деб атайди, улар оркали мак,садимизга етамиз, дей- ди (И. А. Каримов. Истицпол ва маънавият. Тошкент, «Узбе­кистан», 1994 йил, 86-бет). Бундай кишилар маънавийликнинг хар бир белгиси карор топиши ва ривожланиши учун юракдан курашади.

• Гузаллик тушунчаси ва гузаллик туйгуси. Бу фазилатлар инсон томонидан табиат, жамият ва инсондаги уйгунлик, му- таносиблик, ранглар жилоси, симметрия кабиларни идрок этиш- да юзага чикади, бунинг натижаси уларок, инсонларда рохат ва завк, ташаббускорлик ёки аксинча, салбий хиссиётлар тугила- ди. Гузаллик — юксак эстетик кдцрият булиб, табиатдаги нар- са-ходисаларнинг шакли ва буёги, рангининг мукаммаллиги- дан завк,-шавк, олиш, шунингдек, санъат сохасида яратилган гузал асарлардан интеллектуал ва эмоционал мамнунлик хис- сини туйиш, инсоннинг маънавий фазилатлари — мехнати, одоб-ахлок,и, Ватан учун курашдаги улугворлик хатги-харакат- ларидан рохатланиш махсулидир. Табиийки, гузаллик хиссий шакл билан, мушохада ва хаёл билан узвий богланган. Юцори- да таъкидлаганимиздек, гузаллик нафак;ат табиат ва маданият- нинг мукаммал, гузал шаклларини идрок этганда, балки ки- шиларнинг юксак инсоний хагги-харакатларини кузатганда хам турилади, уни идрок этувчиларда инсон зотига нисбатан мехр- мухаббат ва хайратланиш хосил к,илади, уларга такдид цилиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

иштиёкини юзага келтиради. Энг гузал нарса — хаётдир. Бор- ликнинг г^зал манзараларини эстетик идрок этиш фа*;ат мис­сий таъсирчанлик билан чегараланиб крлмайди, балки бундам жараён инсонни фикр-мулохаза юритишга, курганлари ва эшит- ганларини та\лил цилишга даъват этади.

Эстетика илмига назар ташлайдиган булсак, г^заллик ке- чинмаси аксарият лолларда улугворлик (кутаринкилик) турри- сидаги \иссиёт ва фикрлар билан узвий борланган холда юзага чикдпи. Чунончи, бахор пайти урикнинг оппок гулларига бур- канган богларни идрок этганимизда к^албимизда нафакдт гузал- лик туйруси, шу билан бирга яшашдан завк^аниш ва фахрла- нишнинг улурвор кечинмалари, хаёт туррисидаги энг юксак ва кутаринки хиссиётлар бизни чулгаб олади. Инсонларча яшаш ва зав^ланиш рухияти бизда олижаноб тасаввурларни таркиб топтиради. Айтиш жоизки, улугвор меъморий обидаларни, мух- ташам курилиш иншоотларини кузатганимизда хам ана шун- дай хиссиётлар цалбимизни жунбушга келтиради. Фаррона шахрида бунёд этилган Ахмад ал-Фарроний гушаси, Кувадаги Шахристон меъморчилик мажмуаси, Самарканд, Хива, Тош- кентдаги осмонупар бинолар, боглар, оромгохлар ана шундай маънавий озук,а беради. Бу ердаги гузаллик билан улугворлик туйруси муштараклигининг маъноси шуки, мана шундай мух- ташам иншоотлар инсон купи билан яратилди, уларни идрок этаётган минглаб кишилар хам узларининг инсон эканликла- ридан фахрланадилар.

Санъат сохасидаги гузалликларии идрок этишнинг эмодио- нал ва гоявий таъсири хакида хар к,анча гапирсак хам арзийди. Санъатнинг буюк роли шундаки, у ижобий маънавийликни мус- тахкамлаш ва ривожлантиришга онгли равишда хизмат кдлади, сохта маънавийликни бартараф этиш учун кураш олиб боради.

Хулоса к,илиб айтиш мумкинки, маънавий баркамол инсон ва жамият эстетик кддриятларга бефарк; карамайди, аксинча, уларнинг ривожланиши ва равнак топиши учун кулай шарт- шароитларни яратади. Эстетик маданияти, эстетик диди, фахм- фаросати паст инсон хеч качон маънавийликнинг чуккисига чи^а олмайди. «Ажойиб шеърларни ук,иганингда, — дейди Пре- зидентимиз эстетик маданият хзкида суз юритиб, — к,андайдир рурур, ифтихор туйгуси пайдо буладики, одам узини \ам рухан, хам жисман хар нарсага кодир щ с этади.» (H.A. Каримов. Ис- тик,гтол ва маънавият. 29-бет). И. А. Каримовнинг ёзувчилар, тарихчилар, меъморлар, рассомлар билан булган сухбатларида улар томонидан яратилган юксак асарларнинг маънавий-эсте- тик фазилатлари атрофлича ёритиб берилган.

ю

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

• Номус хисси, ахло^ий масъулликни англаб етиш — маъна- виятнинг мухим таркибий кисмндир. Бу тушунча инсон уз-узига бахо бера олиши, уз-узига танкидий муносабат, ахлокий иде- алларга сузсиз итоат, уларни сузсиз амалга оширишга инти- лиш, изчил инсонпарварлик ва адолатпарварлик, илохиёт ол- дида поклик, халоллик, дини, ирк;и, тилидан катьий назар, бутун инсониятга хурмат рухи билан караш тамойилларини уз ичига олади. Виждонан иш тутиш, фаолият курсатиш бу инсон атро- фини ураб олган жамоага, кишиларга, Ватанга зарар келтир- маслик, адолатсизликка, ножуя хатти-харакатларга йул куймас- лик демакдир. Бинобарин, «узбек халкининг юксак миллим кадр-киммати, ор-номуси ва шон-шарафи унинг ута мехри- бонлиги ва соф виждонлигига асосланади». Президентимиз асарларида нопок, нафси харом, узининг манфаатини устун куяётган, иймонсиз, виждонсиз шахслар, масъулиятдан коча- диган кимсалар мавжудлиги курсатиб утилган (каралсин: И. А. Каримов. Истиклол ва маънавият. 85—86-бетлар). Албат- та, бундай харакатлар аксилмаънавий холатларнинг юзага ке- лишига олиб келади.

Хар бир миллаттараккиётининг асосий мезонларидан бири фук,ароларнинг давлатга булган ишончи хисобланади. Бу соха- да мустакилликка эришган республикамизда жуда кагга ишлар амалга оширилмокда. Демократик жамиятни барпо этиш ва ХУКУкий давлатни карор топтириш асносида бошк,арувнинг тур- ли хил вазифаларини бевосита халеда топшириш» масаласи тобора ижобий хал этилмокда. Президентимиз «инсон ва дав- лат уртасидаги муносабатларда инсон манфаатлари устувор булиши керак», деб бежиз айтмаган ( И . А. Каримов. Ватан саж - дагох каби мукаддасдир. 185-бет).

* Болалар, кексалар, касалмандлар, хаётда иши юришмаган- ларга мунтазам равишда рахм-шафкат, х амдардлик, рахмдил- лик курсатиш, уларга ижтимоий гамхурлик цилиш гояси. П ре­зидентимиз бозор муносабатларини ривожлантириш жараёни- да ижтимоий мухофаза масаласига катта эътибор бераётганлиги хаммамизга маълум. Бинобарин, юртбошимиз томонидан иш - лаб чицилган беш тамойилнинг бири ана шунга йуналтирил- ган. Кариялар, нафакахурлар, ногиронлар, талабалар, оналар ва болаларни ижтимоий мухофаза килиш давлат сиёсатининг асосига куйилди, оналар ва болалар соглигини химоя килиш, Хам жисмоний, хам маънавий баркамол авлодни тарбиялаш сохасида улкан ишлар амалга оширилмокда. 2004 йилнинг «Мехр-мурувват йили» деб эълон кдлиниши бунинг ёркин и ф о- дасидир.

пwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

• Аил, билим, фан, ижод, хакикатга интилиш — маънавият- нинг яна бир кирраси. Билим минг йиллар давомида аьушй мех- нат ва амалий фаолият сохасида халк донишмандлигини ифо- далаб келган. Табак,алаштирилган ишлаб чицаришнинг вужуд- га келиш и н ати ж асида турли хил билим лар тупланиб, йил^ичилик, дехкончилик, овчилик, хунармандчилик, бемор- ларни амалий даволаш усуллари ривожланиши билан уларнинг мазмуни хам кенгая борган. Билимларнинг илк куринишлари кадимги дунёда минг йиллар мукаддам пайдо булди. Хитой, Хиндистон, Вавилония ва Мисрда илк илмий тасаввурлар тар- киб топади. Эрамиздан олдинги VI—IV асрларда к,адимги Юно- нистонда улар бир кдцар тизим тусини олди. Табиийки, бу жараён фаннинг юзага келишига асос булади.

Ижтимоий тарак^иёт эхтиёжларидан келиб чикиб ва, айни пайтда, уларни крндириш мак,садида фан тарак^иёти уз боши- дан бир катор боскичларни кечирди. Фан кишиларнинг мод- дий э\гиёжларини цондириш, уларнинг моддий хаётини ри- вожлантиришга хизмат к,илиш билан чегараланиб крлмади. Шу билан бирга фан кишиларнинг маънавий кадриятлари доира- сини кенгайтиришга, уларнинг идрок этиш даражасини ривож- лантиришга хам даъват этилди. Кишиларнинг ак^ий мехнат билан шугулланишлари бу со\анинг махсус ижодкорларини шакллантирди. Натижада, аедий мехнат билан жисмоний мех- нат узаро бирлашиб, уйгунлик хосил килган жойда янги ихти- сосликлар юзага келди.

Сунгги асрда кишиларнинг фан, техника, маданият, санъат ва дин сохасидаги ютукларга як,инлашиш ва эришиш имкони- ятлари кенгайиб бормокда. Кишилик тарихида бу нарса даст- аввал китоб чоп этиш , кейинчалик оммавий равишда газета чик,ариш билан бошланган эди. Радио ва телевидениенинг пайдо булиши оммавий ахборот билан таъминлаш имкониятларини роят кенгайтирди. Хозирги пайтда компьютер ва интернет са- водхонлигини амалга ошириш кишилар маънавиятининг чу- курлашувига кучли таъсир курсатмоада.

Республикамиз узининг улкан илмий салохияти билан ало- Хида ажралиб туради. Республика илмий-тадк;икот мажмуи ака­демия, олий укув юртлари ва тармок, йуналишларидаги 362 муассасани уз ичига олади. Фан сохасида 46 мингга як̂ ин киши банд, шулардан 3 мингга якини фан доктори, тахминан 16 минг- дан купрори фан номзодидир. Мамлакатимиз олимлари замо- навий фаннинг купгина йуналишларида фундаментал ва ама­лий тадкикртлар олиб боришмокда. Дархакикрт, «уз ак^-зако- ватимиз ва илмий-техникавий салохиятимизни ривожлантириш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

мамлакатимизни барк,арор тарак,к,ий эттириш омилидир» {И. А. Каримов. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, барк,арорлик шартлари ва тарак,к,иёт кафолатлари. Тош- кент, «Узбекистан», 1997 йил, 267-бет).

Маънавий кддриятларимизни ташкил этадиган фан, ижод, диний тамойиллар халк,ни рухан юксалтириш, инсонни ахло- к,ий ва маданий камол топтиришда мухим омил булиб хисобла- нади. Бирок, шуни айтиш керакки, \ар к,андай билим, истеъ- дод, эътик,од сохиби узи фаолият курсатадиган сохада чукур салохият эгаси булишининг узи етарли эмас. Бошк;ача айтган- да, хар кандай билимли ва эътикодли одамни \али тула маъна- вият сохиби дейиш унчалик т^гри эмас. Бундай интилишлар юксак ахлокий тамойилларга буйсунган ва улар инсон амалий фаолиятининг асосини ташкил этган такдирдагина, ^акик,ий маъно касб этади ва маънавиятга айланади.

Маънавиятнинг энг мухим белгиларидан бири кишиларга нисбатан энг юксак мехр-окибат ва эзгулик курсатишга инти- лиш булар экан, фан арбоблари, олимларнинг фикр ва фаоли- ятлари, шубхасиз, чукур маънавийлик касб этади. Бирок, шуни \ам тан олиш керакки, купинча фан ва техника сохасидаги улкан муваффак,иятлар билвосита б^лса-да, бир ховуч милли­онер ва мултимиллионерлар хаёти билан миллионлаб кашшок; кишилар уртасидаги тафовутларнинг чукурлашувига сабаб були- ши мумкин; ядро, кимёвий, биологик куроллар ишлаб чик,ари- лиши, гунохсиз кишиларнинг хаётига хавф солиниши бунга як;кол мисол була олади. Холбуки, бундай гайриинсоний фао- лиятда айрим фан арбоблари уз кашфиётлари билан к,атнашиш- лари хеч кимга сир эмас.

* Экологик дунсадраш, табиатга оцилона муносабатда булиш масъулияти. Инсоннинг маънавиятини белгилайдиган мезон- лардан бири унинг уз атрофини ураб турган табиатга ижобий муносабати ва экологик маданияти хамда дунё^арашини шакл- лантириш билан боЕпик* Бу масала, айник,са, бугунги кунда янада долзарб ахамият касб этмоеда. Фан-техника таракдиёти айни пайтда табиий мухитнинг ифлослашуви ва бузилишига сабабчи булмокда. Махаллий нук,таи назардан вужудга келади- ган бундай экологик бухронлар глобал тунтаришларни келти- риб чик,ариши мумкин. Фожианинг олдини олиш учун нафа- к,ат катта давлатлар, балки хар бир инсон хам уз фаолиятида маънавий масъуллигини чукур хис этиши зарур.

Тугри, бу масалага жахоннинг йирик давлатлари алохида эътибор бермокдалар. 1992 йил июнь ойида Бразилия пойтах- тида БМТнинг хали хеч бир микёсда булиб утмаган экологияга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

багишланган сессияси ташкил этилди. Унда 179 мамлакат иш- тирок этди. Сессияда жуда куплаб му^им карорлар билан бир каторда табиатни сакдаб колиш ва цивилизацияни янада рав­ная топтиришга багишланган «XXI аср кун тартиби» деган му- хим хужжат кабул килинди. Мазкур хужжатга инсониятнинг иктисодий-экологик тараккиётини баркарорлаштириш концеп- цияси асос килиб олинган.

«Асрлар туташ келган паллада бутун инсоният, жумладан, мамлакатимиз а^олиси, — деб ёзади И. А. Каримов, — жуда кагга экологик хавфга дуч келиб колди. Буни сезмаслик, кул ковуш- тириб утириш — уз-узини улимга ма\кум этиш билан баробар- дир. Афсуски, х,али куплар ушбу муаммога бепарволик, масъу- лиятсизлик билан муносабатда булмоцдалар» (И. А. Каримов. Узбекистон XXI аср б^сарасида. 112-бет).

Маълумки, табиат ва инсон муайян конуниятлар асосида узаро алокада ва муносабатда булади. Бу конуниятларни бузиш эса хавфли экологик фалокатларга олиб келади. Бунинг учун инсон, биринчи навбатда, маънавий жавобгардир.

XXI аср бусагасида фан-техника тараккиёти жадал суръат- лар билан ривож топиб бормокда. Худди шундай даврда инсон томонидан биосферага курсатилаётган таъсирни тартибга со- лиш, инсон билан табиат муносабатида уйгунликка эришиш нафакат сиёсий, иктисодий, балки маънавий муаммодир. Хар бир инсонда табиатга, унинг гузалликлари ва бойликларига нисбатан окилона муносабатни таркиб топтириш бугунги ку- нинг му^им вазифаси эканлиги \еч кимга сир эмас.

Юкоридаги фикрларга хулоса ясайдиган булсак, маънавият таркибида ахлокий фазилатлар устувор урин эгаллашига ишонч \оси л киламиз. Айни пайтда, маънавиятнинг мазкур катламла- ри узаро узвий борликлигини ^ам ало\ида таъкидлаб утиш ло- зимдир. Улардан бирортаси на соф ахлокий, на соф эстетик, на соф интеллектуал, на соф экологик мо\ият касб этмайди.

Жуда мураккаб хрдиса булган маънавиятни катламларга аж- ратиб ва, айни вактда, унинг энг асосий, бош негизини аник- лаб олиб, айтиш мумкинки, ундаги узак-негиз — ахлокий-эс- тетик ва интеллектуал-экологик комплексдир. Демак, ^акикий маънавият — бу эзгулик ва ме>ф-му*аббат, улурворлик ва гузал- лик, виждонийлик ва ме)ф-шафкат, билимга, бошка кишилар- га хамда табиат билан уйрунликни сакяаш гояси ва туйгуларига садокат йириндисидир.

Шундай килиб, биз юкорида маънавиятнинг таркибини таш­кил этадиган катламлар хдкида умумий маълумотларни бериб утдик. Куринадики, инсонга инсонларча муносабат маънави-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ятни тушунишда жуда му\им урин тутади, бу нарса шуб^асиз, хдр бир жамиятда амал килинадиган ижтимоий муносабатлар- нинг тизим ва характери билан белгиланади. Ш у сабабли, ки- шилик тарихида инсон маънавиятининг асосан икки типи яшаб келганлигини таъкидлаш керак: анъанавий-диний маънавият; дунёвий, илмий-синтетик маънавият. Улардан \а р иккиси \ам кишилар дунё^арашини инсонийлаштиришга уз таъсирини курсатган.

Маънавийликнинг юкорида к,айд этилган типларининг *ар бири маънавиятсизликнинг *ар кандай намоён б^лишига к;ар- ши туради ва улар билан келиша олмайди. Биз бу уринда маъ- навиятсизлик тушунчаси билан бир каторда «аксилмаънавият» деган тушунчани куллашни лозим топдик. Бинобарин, «маъ- навиятсизлик» инсоний фазилатларни узида гавдалантира ол- маслик булиб, унинг купгина омиллари инсоннинг шахси, хаёти, характери каби субъектив жихдтларга ва, айни пайтда, жамият маънавий э^тиёжларининг кай даражада окдлоналигига бог- лик, булади. «Аксилмаънавият» эса гайриинсонийликни онгли равишда таргиб килиш, худбин максадлар йулида инсоний фа- зилатларга карши курашиш, бир суз билан айтганда, ёвузлик ва маккорлик тизимини вужудга келтиришдан иборатдир.

Табиийки, аксилмаънавий \одисалар мо\иятини тушунмай, уларга карши кескин кураш олиб бормай туриб, инсон ва жа­мият маънавияти софлигини сак,лаб булмайди. Ш унинг учун маънавият масаласи билан шугулланадиган *ар бир инсон ана шундай ходисаларни яхши тушуниб олиши ва уларнинг руй беришига йул куймаслиги зарур. Президентимиз И. А. Кари­мов узининг «Узбекисгон XXI аср бусагасида: хавфсизликка таздид, баркарорлик шартлари ва тарак,к,иёт кафолатлари» аса- рида аксилмаънавий ходисалар сифатида минтак,авий можаро- лар, диний экстремизм ва фундаментализм, буюк давлатчилик шовинизми, агрессив миллатчилик, коррупция ва жиноятчи- лик кабиларни санаб утади. Масалани кенгайтирадиган булсак, аксилмаънавий ходисалар куйидагиларни Уз ичига олади:

* Бузгунчи рояларга асосланган жиноятчилик фаолияти: (аг­рессив урушлар, террорчилик, диний акддапарастлик, угрилик, буюртма котиллик, сотк,инлик, порахурлик, к,аллоблик, бойлик орттириш мацсадида гаровга ушлаб туриш, соликдарни туламас- лик, армия хизматидан буйин товлаш, иркчилик, миллатчилик, бандитизм ва х-к). Бундай жиноятларни содир этган шахслар конун асосида судлов йули билан уз жазосини оладилар.

• Ме^нат интизомини бузиш х,олатлари: хизмат вазифасига лоцайдлик, фирибгарлик, дангасалик, тартибсизлик, интизом-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

сизлик, турачилик, маданиятсизлик, каггазанглик, безбстлик, куполлик, очкузлик, манманлик, масхаралаш, иккиюзламачи- лик, мак,танчо1дшк, узига бино куйиш, гирромлик ва к. Бу- ларнинг барчасига нисбатан маъмурий чора куриш мумкин.

• Оилавий турмуш ва маиший м у н о с а б а т л а р д а г и ноахлоций хатти-х.аракатлар: х у д б и н л и к , и ч к и л и к б о з л и к , б а р р и т о ш л и к , х а с а д г у й л и к , а д о в а т , и р в о , н о д о н л и к , н а ш а в а н д л и к , п а с т к а ш - л и к , к у р к р к л и к , в и ж д о н с и з л и к в а х- к .

• Экологик хавфсизликнн бузишга каратилган интилишлар: табиий мухитни кимёвий ва физикавий жихатдан ифлосланти- риш, атмосферани, сув, тупрок, урмон, дала, йуллар, кучалар, ахоли яшайдиган маконлардаги экологик тартибларни к$пол равишда бузиш. Буларга нисбатан суд орк^али ёки маъмурий йул билан чора курилиши мумкин.

• Илмий тадк,икотлар утказиш ва унинг натижаларидан гайриинсоний мацсадларда фойдаланиш: генофондни бузиш, та­биий ресурсларни камбагаллаштириш, эпидемиялар тарк,атишга имкониятлар турдириш, бемаъни ran сотиш ва технократизмга зур бериш , табиатга роят зарар келтирадиган технологияларни куллаш ва х- к. Буларга нисбатан кулланиладиган чоралар хам юкрридагиларга ухшагандир.

Юкорида аксилмаънавий ходисаларнинг умумий характер- даги жихатларни санаб утдик. Агар уларга алохида олинган ки- шилар нуктаи назаридан ёндашадиган булсак, бу руйхатни яна хам узайтириш мумкин. Ахир, ёвуз ва крнхур, ёлгончи ва шаф- к^атсизлар гурухи, асоссиз уруш чикармо^чи булганлар, золим- лар, к,отиллар, мансабпарастлар, калтабин технократлар, тура- лар, бюрократлар озмунчами?

Маънавиятсизлик, колаверса, аксилмаънавийликка кдрши кураш ишнинг йуллари, воситалари ранг-барангдир. Бунда хозирги замон табиатшунослик ва ижтимоий-гуманитар фан- лар, ицтисод ва маданиятнинг, диний кадриятлар, социал-сиё- сий муносабатлар, уларнинг ривожланганлик даражаси мухим омил булиб хизмат килади. Шубха йук,ки, бу жараёнлар жами- ятни демократик, адолатпарварлик ва халоллик асосида бошца- риш тамойиллари билан богланган. Бинобарин, маънавият жамият ривожланишининг мезонигина эмас, балки ана шу та- раккиётнинг омили хамдир.

Маънавиятни таркиб топтириш ва ривожлантиришда таъ- лим-тарбия жуда катта роль уйнайди. Республикамизда к,абул кдлинган «Таълим туррисида»ги крнун, Кадрлар тайёрлашнинг миллий дастури ана шунга даъват этилганлигини таъкидлаш лозим. Президентимиз И. А. Каримов ёзганидек, «таълим Узбе-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

кистон халк,и маънавиятига яратувчанлик фаоллигини бахш этали. Усиб келаётган авлоднинг барча энг яхши имкониятла- ри унда намоён булади, касб-кори, мадорати узлуксиз тако- миллашади, катта авлодларнинг доно тажрибаси англаб олинади ва ёш авлодга утади. Ёшлар, уларнинг ик;тидорлиги ва билим олишга чанкркутигидан таълим ва маънавиятини тушуниб етиш бошланади» (И. А. Каримов. Истик,лол ва маънавият, 9-бет).

Дар^ак,ик;ат, дозир бутун дунёда, шу жумладан, бизнинг мус- так;ил республикамизда ^ам таълим со^асида укув жараёнлари- ни демократлаштириш, инсонпарварлаштириш, жадаллашти- риш, муста^камлаш, компьютерлаштириш ва яхлитлаштириш йуналишларида катта ишлар к,илинмокда. Бинобарин, демок­ратлаштириш ва инсонпарварлаштириш маънавиятни таркиб топтиришда ало^ида а\амият касб этади. Ш унингдек, маъна­вият асослари, этика, эстетика, умумназарий ва ижтимоий фал- сафа, социология, тарих, маданиятшунослик, психология, экология фанларини ук,итишнинг социал макоми юксалиб бормоеда-

Шундай цилиб, маънавият куп к,иррали полиса булиб, ахло- к;ий (одоб, бурч, масъулият туйрулари), илмий, эстетик-ижо- дий, амалий малакалар (ме^нат, ижодкорлик, истеъдод, крби- лият), диний, мафкуравий карашларнинг яхлит бирлигидан иборат. Бу царашлар ало\ида-ало\ида олинганда эмас, балки бир бутун, яхлит ^олдагина маънавиятни ташкил этади.

2. МАЪНАВИЯТ ВА МАЪНАВИЙ ХАЁТНИНГ АСОСИЙ ТУШУНЧАЛАРИ

Маънавият олами шу кадар мураккаб, зиддиятли, ранг-ба- ранг ва куп киррали эканлиги юцорида таъкидлаб утилди. Маъ­навият даражасини ва инсоннинг маънавий етуклик мезонла- рини белгилаб олиш мумкинми?

Аввало, шуни айтиш керакки, инсон ва жамиятнинг маъна- вияти олами сирли нарса эмас, албатта. Ижтимоий фанлар та- ракдиёти шундан далолат берадики, мураккаб ижтимоий поли­са булмиш маънавиятни \ам табиат ва жамиятдаги бошк,а нар­са ва \одисаларга ухшаб билиб олиш мумкин. Утмихида одамлар уз моддий-ик;тисодий ^аётларини маънавий турмушларига нис- батан купрок; англаб етишга интилганлар. Дарвоце, моддий неъматлар («нон») ни тацсимлаш масаласи ^амма вацт долзарб булган, чунки ишлаб чицариш кучлари заиф булганлиги сабаб- ли ^амма вакт *ам етарли моддий неъматларни ишлаб чика- ришнинг имконияти булавермаган. Шу туфайлими ёки бошка

Ш г о т Г *www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

сабабданми, ишкилиб, ижтимоий бойликка эга булиш хамма замонларда \ам мансаб-^окимият масаласи билан бевосита б о т и к булган, иктисодий муносабатлар эса \амиша кескин курашлар негизида юз берган. Кишиларнинг маънавий \аёти моддий турмушга нисбатан цандайдир иккинчи уринни ишгол килгандек туюлган, унга нисбатан жамиятда юзага келган му­носабатлар ана шу асосда унга уз таъсирини утказиб келган. Бирок, кишилик да^осининг буюк намояндалари инсон хаёти асосига маънавиятни куйиш масаласини \ам ёддан чикармаган- лар, бу нарса, айникса, Шаркфалсафасида, хусусан, Марказий Осиё халклари маданияти тарихида ало^ида урин тутган. Маз- кур ишнинг иккинчи бобида бу *акда батафсил фикр юритилади.

Юкоридаги муло^азалардан курамизки, мутафаккирлар маъ- навият ходисасини урганишга, унинг асосий тушунчаларини ишлаб чикишга, маънавий юксалиш тамойилларини белгилаб олиш асосида фаолият курсатишга ало^ида эътибор берганлар. Халкогзаки ижоди намуналари, мукаддас диний кигоблар, дунё- вий-фалсафий карашларнинг негизида маънавият масаласи узига хос урин тутган. К,андай булишидан катьий назар, маъ­навият марказида инсонийлик, инсон зотининг ахлокийлиги- ни намоён этиш усули турган.

Ижтимоий \аётимизнинг таркибий кисмини ташкил этув- чи маънавият ходисасининг мо^иятини англаб етиш мумкин, бутун фан олами *амон бу се\рли ходисанинг мазмунини ёри- тишга интилиб келмокда, кадимдан уни файласуфлар, социо- логлар, психологлар, тиббиёт ходимлари, физиклар, кимёгар- лар урганишга харакат килиб келадилар. Х|ар бир ихтисос со- хиби уни уз фанининг предмети нуктаи назаридан ва унинг узига хос хусусиятлари жи^атидан урганишни амалга оширади. Масалан, психологларни маънавий жараёнларнинг ру^ий инъ- икос этилиши, инсоннинг характери, темперамента, х,иссиёт- лари, тарбиячини эса инсонни тарбиялашнинг маънавий кад- риятларда ифодаланадиган жи^атлари, уларнинг шахе шаклла- нишига таъсири масаласи узига тортиб келади. Бу масала билан \атто кибернетиканинг \ам шугулланишини кайд этадиган булсак, инсон фаолиятининг бу мураккаб со\аси маънавий ишлаб чикариш жараёнида информацион алока ролини курса­тишга йуналтирилгандир. Бундай тавсифларни к^плаб келти- риш мумкин, бирок буларнинг барчасининг объекта маънави­ят, жамият ва инсоннинг маънавий олами хисобланади.

Демак, бугунги кунда тилимизда кулланиладиган *амда маъ- навиятнинг табиати ва мо^иятини ифодалайдиган асосий ту- шунчалар кишилик тафаккурининг ма^сулидир. Бу тушунча-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

лар яхлит холда маънавиятнинг серкирра оламини, шакллари ва турларини, унинг бошка ижтимоий ходисалар билан алока- дорлиги масалаларини ёритади ва бизнинг маънавияттугриси- даги билимларимизнингривож топишига олиб келади. Бу урин- да шуни таъкидлаш жоизки, хозирги адабиётларимизда, мако- ла ва чикишларимизда «маънавият» атамасини тушунтиришга алохида эътибор бериш устувор вазифалардан булиб турибди. Вахоланки, кишилик жамияти тарихида, халкимиз тафаккури силсилаларида шундай тушунчалар хам шакл топганки, улар- нинг мазмуни ва табиати \акдцаги масалани хал этмасдан ту- риб, «маънавият» деган \одисанинг тагига етиб булмайди. Бун- дай тушунчалар нихоягда куп, бирок биз уларнинг хаммаси хакида эмас, асосийлари туррисида фикр юритишни максадга мувофикдеб уйлаймиз.

Маънавиятни инсон ва жамият хаётисиз тасаввур этиш мум- кин эмас. Модомики, шундай экан, унинг барча кирраларини ана шундай ходисаларга боглаб тушунтириш лозим.

Жамиятнинг маънавий хаёти. Маънавий хает хакдкий маъ- нодаги инсоний хает, фаолият, муайян ижтимоий сохада ки- шилар кечирадиган хаётдир. Маънавий хаёт кишилар мавжуд- лигининг реал, жонли жараёни, хар кандай даражадаги мав- жудлиги ифодаси булиб, у кундалик оддий тушунчалардан тортиб, инсониятнинг энг кайнок ижоди, хаёллари, рухий ола- ми, хиссий кечинмаларигача б^лган холатларни уз ичига олади.

Жамиятнинг маънавий хаёти икки жихати билан характер- лидир. Биринчидан, у кишилар хаётий фаолиятининг реал жа­раёни, унинг асосий типларидан биридир. Ш у маънода барча социал жараёнларни у уз таркибига олади. Зарурий моддий неъматларга эга булиш максадида инсонлар шубхасиз, моддий ишлаб чикариш фаолияти билан шурулланади. Бирок онгли зот сифатида улар узларининг маънавий эхтиёжларини кон- дирмасдан яшаши хам мумкин эмас. Ш унинг учун онгни иш­лаб чикаради, маънавий муносабат ва муомалалар тизимига киради. Демак, улар хам моддий, хам маънавий жихатдан яшаш- га даъват этилган булади. Иккинчи томондан, маънавий хаёт жамият хаётининг нисбатан мустакил сохасидир.

«Жамиятнинг маънавий хаёти» тушунчаси «жамиятнинг маъ­навий сохаси» тушунчаси билан конкретлашади. Жамиятнинг маънавий сохасига бутун маънавий хаёт эмас, балки унинг баъзи катламлари ёки махсус маънавий ишлаб чикариш даражаси билан боглик булган (профессионал) томонлар киради, махсус амал киладиган социал институтлар (мафкура ва илмий муас- салар, театрлар, кутубхона, музей, мактаб ва х- к) шулар жум-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ласидан. Булар маънавий кдариятларни яратувчилар ва тарка- тувчилардир.

Шундай килиб, жамиятнинг маънавий \аёти уз мо\иятига кура, кишиларнинг яшаб туришларининг реал жараёни, амал килишига караб — ижтимоий *аётий фаолият ва онгни ишлаб чикариш, таркатиш ^амла кишиларнинг маънавий э\гиёжлари билан бокланган нисбий мустакил со^адир.

Жамиятнинг маънавий хаёти кишилар маънавий жи^атдан эркин булишлари билан боглик *олда амал цилади.

Инсоннинг маънавий эркинлиги унинг эркин фаолият со- ^иби сифатида узини англаб етишини билдиради. Инсоннинг маънавий эркинлиги ^акикий кадриятларга эркин муносабат- да б^лишда, маънавий-ижодий эркинликда намоён булади.

Маънавий со^анинг асосини маънавий ишлаб чикариш таш- кил этади. Бу жараёнда онг, яъни гоялар, карашлар, тасаввур- лар ишлаб чикарилади. Дар^акикат, кишилар узларининг \аёт кечиришлари учун зарур булган моддий неъматларни ишлаб чикариш билан чегараланибгина колмасдан, балки Уз тасав- вурлари, тушунчаларини *ам яратадилар. Онгни ишлаб чика- риш тарихан конкрет шакллар (турлар)да амалга ошириладики, унинг *ар бир шакли (сиёсий, ахлокий, эстетик ва *.к.) маъна­вий ишлаб чикаришнинг ало\ида тарморини ташкил этади.

Маънавий ишлаб чикариш ижгимоий онгни, маънавий кад- риятларни яратишдан иборатдир. Маънавий кадриятлар (ил- мий роялар, карашлар, бадиий асарлар, рассомлик асарлари) маънавий мулокотларнинг мох,иятини ифодалайди. Бунинг на- тижаси уларок; ижтимоий онг омма уртасида кенг таркалади.

Маънавий ишлаб чикаришнинг узига хослиги унинг ма^су- лотлари билан богликлигидадир. Маънавий ишлаб чикариш мах,- сулотлари узининг янгилиги, охрри тукилмаганлиги (янги ба­диий асар, янги картина, янги илмий билимлар) билан ажра- либ туради. Уларнинг аксарияти моддий тусга киради, яъни китоб, рассомлик асарлари сингари таркиб топиб, уз яратувчи- лари ва истеъмолчиларидан ало\ида яшаши хам мумкин. Бош- ка хиллари эса уларни яратиш ва ижро этиш жараёнида воке булади. Масалан, артист са^нага чикканда, маърузачи (лектор)- укитувчи аудиторияга кирганда шундай *олат руй беради. Д е­мак, маънавий фаолият жараёнининг узи унинг ма^сули булиб намоён булади.

Маънавий ишлаб чикариш аклий ва интеллектуал ме^натга асосланади. Жамиятнинг ривожланиш асносида аклий-интел- лектуал ме*нат инсон ва унинг фаолияти учун янада кенг имко- ниятларни вужудга келтиради. Унинг узига хос хусусиятларидан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

бири хам ана шунда. Аклий ме\иатнинг жозибадорлиги, ай- никса, адабиёт ва фан сохасида ана шу холат билан белгиланади.

Шуни айтиш керакки, маънавий ишлаб чикариш энг авва- ло, мехнатнинг ижодий характерини намоён киладиган с о \а - дир. Санъаткор, олим, рассом, бастакорнинг ме\нати х,ак;ик;атан ижодий мехнатдир. Кенгрок маънода оладиган булсак, и нсон- нинг \ар кандай мехнати маънавийлик билан сурорилган, «маъ- навийлашган»дир, сабаби — моддий фаолиятда инсон нафакат жисмоний, балки маънавий кучларини хам сарф к,илади. Ш у боисдан, адабиётларда моддий ишлаб чикаришнинг маънавий имкониятлари, негизлари деган тушунча амал килади.

Юкорида маънавий ишлаб чикариш онгни ишлаб чикариш билан боглик, ходиса, деб айтилди. Унга кушимча сифатида таъ- кидлаш керакки, маънавий ишлаб чикариш ёлгиз маънавий- назарий фаолиятдан, узи таъсир этадиган объектни фикран узгартиришдангина иборат эмас. Айтайлик, инсон тарбия ва таълим жараёнида янги гоялар, к,арашлар, билимларни эгал- лайди. Унда дунёкараш, социал максад, хаётий позиция шакл- ланади. Бундай фаолиятнинг махсулоти ушбу шахснинг маъ­навий фазилатлари хисобланади, буларни инсон мазкур сохада уз амалиётида куллайди. Демак, бу фаолият маънавий-амалий мохият хам касб этади.

Маънавий фаолият. Жамият маънавий хаётининг негизини маънавий фаолият ташкил этади. Фаолият бу кишилар мав- жудлиги, борлирининг муайян усулидир. Маънавий фаолият хам фаолиятнинг бошка турлари сингари ижтимоий шартлан- ган булади. Маънавий фаолият максадни кузда тутадиган мо- хиятдир. Чунки кишилар уз манфаат ва эхтиёжларини к,онди- риш жараёнида муайян максадларга эришишга харакат кила- дилар. Кишиларнинг интилишлари, вокеликни узгартириш борасидаги ижодий ёндашишлари уларнинг максадида уз ак- сини топади.

Маънавий фаолият деганимизда «рух»нинг мавхум холати- ни эмас, балки инсоннинг акпий, жисмоний, ташкилотчилик ва бошка хатти-харакатлари мажмуини тушунамиз. Бу фаолият маънавий кадриятлар яратишга йуналтирилади, айни вактда, санъат асарлари, фалсафа, илмий тадкикотлар, ахлок, ва хукукнинг меъёрларида, сиёсий рояларда, идеаллар, орзу ва фантазияларда уз ифодасини топади. Бу фаолият инсоннинг максадга мувофик интилишларини ифодалаб, унда инсоний кобилият ва иштиёк, ирода ва хиссиёт, акл ва хаёл уйгунлиги намоён булади. Окибат-натижада, инсон туйгулари, акди, та- факкури, хаёллари, билиши, хаётий тажрибаси, кишиларга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

муносабати моддийлашади. Бошкача айтадиган булсак, маъна- вий фаолияг коялар, опт, хис-туйрулар, тафаккур ишлаб чика- риш билан боптн ган булади. Инсон бу фаолияг туфайли маъ- навий кадриятларни ишлаб чикади, шу туфайли бу жараённи маънавий ишлаб чикариш деб аташ мумкин.

Бирок, шуни хам таъкидлаш жоизки, «фаолият» тушунчаси билан «ишлаб чикариш» тушунчаси кулланиш жихатидан бир- бирига тенг эмас. Фаолият аклий, ижодий мехнат билан шу- рулланадиган алохида олинган инсон ёки кишилар гурухигахос хусусиятдир. Ишлаб чикариш эса уз куламига кура кенг маъ- нони ифодалаб, инсон ёки кишилар гурухининг конкрет мех- нати, фаолиятинигима эмас, балки шу билан бирга, фаолият амал киладиган, оммалашадиган, жамияг микёсида кенг тарка- лишига йуналтирилган ижтимоий ташкиллаштиришни хам уз ичига олади. Ишлаб чикариш яратилган кадриятлар мавжуд- лиги ва амал килишининг зарурий шарт-шароитидир. Айтиш мумкинки, маънавий ишлаб чикариш маънавий кадриятларни ижтимоий ишлаб чикариш, истеъмол килиш ва айирбошлаш учун зарур булган барча нарсалардир.

Масалан, ёзувчи асарини яратиб, бадиий образлар, сюжет ва мавзу оркали китобхонларга таъсир этади, яъни маънавий Кадрият яратади. Бирок бадиий асарни оммавий тарзда купай- тириш эса наш риётсиз амалга ошмайди. Демак, босмахона ишчилари, когоз ишлаб чикариш фабрикалари ходимларининг моддий мехнати маънавий ишлаб чикариш тизимига киради. Шу сабабли, китоб ва маданиятнинг бошка предметларини ишлаб чикарадиган мураккаб ижтимоий ишлаб чикариш тизи- ми маънавий ишлаб чикариш деб аталади.

Гарчанд моддий ва маънавий ишлаб чикариш узларининг пировард натижалари буйича Узаро фаркланса хам, бирок мех- натнинг хар кандай туридаги фаолиятнинг узи, фаолият жара- ёни моддийлик ва маънавийлик бирлиги сифатида намоён була­ди. Дар^акикат, инсон ^астида хам бу тушунчалар соф кури- нишда амал килмайди. Масалан, токарь дастгохда ишлар экан, нафакат жисмоний кучларни, шу билан бирга ирода, акл, ру- Хиятни ^ам сарфлайди ва сафарбар этади. Бу нарса хар кандай бошка мехнат жараёнига хам хосдир. Тасвирий санъатчи, хай- калтарош туррисида хам шундай дейиш мумкин: материалда уз фикрларини гавдалантириб, айни вактда узининг аклий ва жисмоний кучларини яхлит мехнат жараёнида акс эггиради.

Кишиларнинг маънавий хаёти Уз мохият-негизига кура улар- нинг моддий хаётини ифода этади. Инъикос — инсон онгининг хусусияти, шу асосда у оламни, кишиларни, табиатни билишга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

интилади ва буларнинг барчаси туррисида билим \оси л к,ила- ди. Шундай килиб, юк,орида куриб чиккан тушунчаларимиз сафига яна бир тушунча келиб кушилди: Билиш. Билиш — ин- сон маънавий оламининг ^амда жамиятнинг бутун маънавий \аётининг асосидир. Билиш — бу жонли, фаол жараён. Киши- лар билимни турли йуллар билан кулга киритадилар: айримлар саё\ат килади, бошкалари китоб укийди, фильм куради, учин- чилари — кишилар билан мулокртга киришади, туртинчилари фан, назария, фалсафа билан шурулланади ва к., бирок би- лишнинг энг му\им манбаи ва инсон, жамият, маданият мав- жудлигининг асоси м е\натдир. Демак, билим *ам аклий, \ам жисмоний ме*нат туфайли, шунингдек, одамларнинг узаро бир-бирлари билан мулокотлари негизида юзага келади.

Билиш тафаккур билан борлангаи, тафаккур эса амалиётга асосланади, унга йуналтирилган булади. Билиш натижалари, тафаккур натижалари, уларнинг бирлиги, й и р и н д и с и сифатида билим юзага келади. Билим образ шаклида (моддий объект- нинг идеал инъикоси сифатида); тушунча шаклида (билимнинг тилдаги нуткий ифодаси); категория шаклида (объектларнинг узаро алокасини акс эттирадиган мураккаб тушунча); конун (вокеаларнинг ички туррун алокалари, тизимларни ташкил этиш усуллари, уларнинг узгариши, тараккиёти) шаклида намоён булиши мумкин. Кулга киритилган билимларнинг барча бу куринишлари умумлаштирилган тарзда эмпирик, назарий, кун- далик, фалсафий характер касб этиши мумкин.

Билим нафакат фанга, балки санъатга \ам тегишлидир. Х,ар бир бадиий асар уз мазмунига тегишли булган эмоционал-^ис- сий жи^атлардан ташкари яна *аёт туррисида, кишилар, табиат туррисида муайян билимларни *ам ифода этади. Ахлок коида- лари кишиларнинг ахлоки, уларнинг узаро муносабатлари турри- сидаги билим ^амдир. Сиёсий гоялар х,ам узига хос билим: улар синфлар уртасидаги муносабатларни, ^окимият, давлат, ижти- моий идеаллар туррисидаги тасаввурларни ифода этади.

Билиш, тафаккур, билим жонли, фаолиятли жараёнларни ранг-баранг шаклда ифода этади ва у инсон онгининг функция- сидир. Онг эса инсоннинг уз-узига, бошкаларга, табиатга, оламга яхлит муносабати туфайли юзага келади. Маънавий ма^сулот булган онгда ижтимоий борлик, кишилар реал ^аётининг бу­тун й и р и н д и с и — борлиги акс этади. Ижтимоий онгнинг барча шакллари, даражалари маънавий ишлаб чикариш со\асига тааллуклидир.

Ижтимоий кайфият, ижтимоий психология, ижтимоий фикр.Булар жамият маънавий х,аётининг мух,им со^аларидир. Даст-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

лабки икки тушунча маъно жи^атидан бир-бирига якин булиб, инсон психикасини, яъни ру\иятини акс эттиради. Кишилар- нинг ру^ияти — улар маънавий \аётининг алох,ида со^асини ташкил этади. Улар организмнинг ру\ий-жисмоний жараёнла- рига асосланади. Улар \ис-туйруларда, кайфиятларда, темпера- ментларда, майлларда, иродавий \олатларда, интилишларда ва \оказоларда онгли равишда ёки беихтиёр тарзда юзага келади.

Ру^ият нафакат маънавий, балки амалий \одиса \амдир, у кечирилади, сезилади ва англанади. Ирода импульслари ёки аник ифодаланмаган кечинмалар ру\ият-психиканинг намоён булишидир. Организмлардаги психик жараёнлар кузга яккол ташланиб турмайди. Улар психик жараёнларнинг барча *ара- катлари билангина эмас, балки уларнинг натижалари билан маънавий оламга дахлдор б^лади. Билимдаги психикани, со- циал алокалар ва муносабатлардаги психикани — шуларни маъ­навий х,аётга, маънавий фаолиятга тегишли деб ^исоблаш ке- рак. Бу уринда ижтимоий кайфиятнинг ало^ида урни бор, чун- ки у кишилар хатти-^аракати, ижтимоий *аёт практикаси билан бевосита богланган. Ижтимоий кайфият синфлар, табакалар, гуруэдарнинг Узаро муносабатларини эмас, шу билан бирга уларнинг маънавий маданиятига, инсон ва инсоният идеалла- рига хизмат килишини >;ам курсатади.

Ижтимоий фикрга келганда шуни айтиш керакки, у билим- ни ^ам, муносабатни х,ам, х,аётнинг муайян гомони туррисида- ги тасаввурни *ам, улар туррисидаги хукмларни \ам уз ичига олади. Ало^ида одамнинг фикри одатда шахсий фикр деб ата- лади. Купгина кишилар эса ижтимоий фикрни билдиради. Гу- ру\лар, жамоа, ижтимоий котлам, синфларнинг у ёки бу поли­са, факт, социал борлик \акидаги фикрлари \ам мавжуд. Халк- нинг фикри, жамиятнинг фикри улкан маънавий ва амалий кучга эга. Унга ижтимоий ва сиёсий арбоблар кулок солади, чунки бу фикрлар ортида синфлар, жамият ва инсон манфаат- лари ётади. Фикрлар нафакат билимлар, тасаввурлар турриси- да, балки кишиларнинг кандайдир социал а^амиятли ^одиса- ларга булган муносабатидан х,ам гуво^лик беради. Модомики, уларга кишилар муайян ижтимоий кадриятлар оркали 6а\о бе- рар экан, демак, фикр айни вактда ба\о *ам булиб, узида ахло- кий, эстетик, сиёсий ва мафкуравий мазмунни ифодалайди.

Масалан, бизнинг гузаллик, эзгулик, ^акикат туррисидаги тушунчаларимиз уларга каётий вокеаларнинг мос келиш- келмаслигига мувофик равишда ба\оланади. Шундай килиб, ^укм ва хулосалар узида нафакат билимни, вокеаларга муноса­батни *ам ифодалайди. М ен атрофимни ураб олган вокеаларга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

менинг бошка кишиларга булган муносабатим оркали ёндаша- ман. Демак, менинг муносабатим социалдир. И нсон сифатида узимнингбарчахатги-^аракатларимда, фикрларимда, интилиш- ларимда узимни ифода этган буламан.

Кишилар уртасидаги муносабатлар ижтимоий муносабатлар деб аталади, чунки улар мулокотда, мех,натда, моддий ^аёт практикасида таркиб топади. Инсонни фаолиятли, узгарувчан мо\ият килиб шакллантирадиган ме\нат бу ^аётнинг негизини ташкил этади. Муносабатлар моддийга ва маънавийга булина- ди. Биринчиси — ме^натда, кишиларнинг бутун моддий *аёти- да, иккинчиси — х,аётнинг маънавий со\асида таркиб топади. Маънавий муносабатлар олами кишиларнинг амалий-вокеий муносабатлари негизида юзага чикади.

Ижтимоий муносабатлар характери куп жи^атдан кишилар­нинг маънавий оламини ва жамиятнинг маънавий *аётини бел- гилаб беради. Инсонларнинг оламни узгартириш сари йунал- тирилган ижтимоий фаоллиги мана шу муносабатлар туфайли юзага келади. Инсоннинг фаоллиги, унинг хатти-^аракати, Кобилияти к,атор ниятлар тизимига суянади. Хар кандай инсо- ний фаолиятни \аракатга келтирувчи муайян сабаблар мавжуд булиб, булар — э^тиёжлар, манфаатлар ва максадлардир.

Фаолликсиз, ижодий ме^натсиз кишиларнинг маънавий ^аётини тасаввур этиш мумкин эмас. Агар инсон дангаса булса, худбин булса, такаббур булса, уни маънавий бой инсон деб булмайди. Ундай одамда э*тиёж, манфаат, юксак маънодаги максад булмайди. Ундаги маънавийлик олами узига бино куйиш билан чегараланган булади, узига бино куйишлик, худбинлик на ахлокий, на ижтимоий чегарани билади.

Фаолият тушунчаси ме^нат тушунчасини х,ам билдиради. Би­рок; ме\нат инсоннинг яратувчанлик фаолиятини ифодалайди- ган энг умумий категория булса, фаолият — бу к;обилиятнинг жонли, реал гавдаланишидир. Айтиш мумкинки, ме^нат — фа­олиятли жараёнлар \амда жисмоний ва маънавий кучлар *ара- катининг йигиндисидир. Хайвонлар х,ам муайян фаолият би­лан шурулланади: овкатланади, ,\аракат килади, озик-овкат из- лаб топади, уя куради. Бирок бу онгли эмас, балки инстинктив, тугма хатти-^аракатлар таъсирида юз беради. Уларни социал маънода оладиган булсак, фаолият деб аташ мумкин эмас.

Инсон фаолияти нафакат англанган, балки шу билан бирга максадга мувофик йуналтирилган жараён б^либ, уз ичига икки томонни олади: ички (маънавий) ва ташки (моддий). Ички жа- раённинг ташкига айланиши айни вактда идеалликнинг мод­дийга, субъективликнинг объективликка, предметлиликка ай-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ланиши хамдир. \а р икки холатда хам маънавий, хам жисмо- ний кучлар сарфланади. Маънавий фаолиятга келганда шуни айтиш лозимки, бу, энг аввало, маънавий кадриятларни ярата- диган жонли инсоний фаолиятдир. Инсоний фаолият муайян даражада турли-туман натижаларга олиб келади: у билиш, та- факкур, ижодий фантазиядан тортиб, то рассомлик, тук;имачи- лик, меъморчилик, адабиёт ва мусика, театр ва кино асарлари- ни яратишгача булган натижаларни билдиради. Маънавий фа­олият ижтимоий онгни шакллантиради, унинг шаклларини бойитади. У кишиларга билим, эътикод, гузаллик, эзгулик, Хак,ик,ат рухини бериб, уларнинг тафаккурини бойитади.

Маънавий фаолиятни икки ёк,пама караб чик;иш мумкин: психик жараёнлар сифатида (эмоционал, хиссийлик даражаси- даги онг); маънавий кдцриятларни яратиш жараёни сифатида. Хар икки томон узаро муносабатга киришади ва ягона фаоли­ят жараёнини ифодалайди. Бу нарса моддий фаолиятга хам бе- восита дахлдордир. Моддий фаолият хам маънавият рухи би- лан сугорилган булади. Бинобарин, ишчи, курувчи ва бошка шунга ухшаш субъектларнинг мехнати тафаккур ва билиш жа- раёнисиз юз бермайди. Маънавий фаолият фак;ат олим, рас- сом, файласуф ва шунга ухшашларнинг фаолиятидангина ибо- рат эмас. Кишиларнинг маънавий олами умуман бой ва ранг- баранг булиб, фаолият эхтиёжларини, манфаатларини ва мак,садларини уз ичига олади. У хакда ran борганда энг чукур онгости жараёнлардан тортиб то билиш ва тафаккурнинг наза- рий шаклларигача булган холат назарда тутилади. Унга рухий фаолиятнинг хиссий-эмоционал куринишлари хам, илмий ва фалсафий онгга ухшаган мураккаб тизилмалар хам кириши мумкин.

Маънавий фаолият узининг ранг-бараиглиги жихатидан ку- йидаги турларга булинади: сиёсий фаолият, хукукий ва ахло- кий фаолият, илмий фаолият, ик,тисодий фаолият, диний ва фалсафий фаолият ва х-к.

Маънавий муносабатлар. Маънавий фаолият хакдда муло- Хаза юритган вак,тимизда муносабатлар муаммосига эътибор бермаган эдик, энди бу хакда тухталиб утиш зарурияти бор. Чунки маънавий фаолиятнинг узи ижтимоий муносабатларга бевосита сингиб кетгандир. Кишилар хаётининг моддий шакл- лари хакида ran борганда, табиийки, унга моддий ишлаб чик,а- риш фаолияти — мехнатнинг барча турларини киритамиз. Моддий муносабатлар тушунчаси остида эса ишлаб чик,ариш, та^симот, айирбошлаш буйича муносабатлар; авлодни давом эттириш билан боглик муносабатлар; табиатга муносабат ка-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

билар кузда тутилади. Ва ни,\оят, моддий мулок^отни *ам эсдан чик^армаслик керак. Буларнинг барчаси жамланган х,олда ки- шилар моддий \аётининг социал шаклини ифодалайди.

Табиийки, кишиларнинг алок,алари муносабатларнинг не- гизини гашкил этади, бинобарин, муносабагнинг узи кишилар уртасидаги алокдларнинг ранг-баранг шаклларидан бош^а нарса эмас. Инсоннинг ижтимоий мох,ияти муносабатларсиз, алокд- ларсиз маънога эга эмас.

Инсон онги нафак^ат реал оламни, шу билам бирга, инсоннинг амалий фаолиятини х,ам, амалий муносабатини ^ам акс эттира- ди. Инсоннинг шахсий маънавий олами во^елик \акдцаги би- лимлар, тасаввурлар ва образлар бирлигида уз ифодасини топади.

Мулокрт — алока ва муносабатнинг негизини ташкил этса- да, шунингузи билан чегараланиб крлмайди. Кишилар уртаси­даги муомалалар жамият тарак,киёти даражасига боглик *олда турли шаклларда намоён булади ва ^амма вак,т шахсий маъно касб этади. Чунки кишилар узаро муомала килган пайтларида жонли кишилар булиб кузга ташланади. Бирок; кишиларнинг оламга муиосабатлари окибат-натижада ижтимоий муносабат- лар сифатида таркиб топади.

Маънавий алокаларни, мулокртларни р у \ ва гоялар со\аси- даги алокалар деб аташ мумкин. Маънавий муносабатлар ки­шилар уртасидаги реал алок,алардир; улар гоялар, карашлар со\асидаги узаро маънавий таъсирлар билан чегараланиб кол- майди, шу билан бирга маънавий фаолиятнинг моддий омил- ларига хам кучли таъсир этади.

Маънавий э.угиёжлар. Э^тиёжларнинг таркиб топиши ва ри- вожланиши \амма вак,т инсоннинг камол топиши, биринчи нав- батда, унинг кобилиятлари билан боглангандир. Чунончи, ёш- ларнинг вояга етиши, улар организмининг ривожи, тарбияси янгидан янги э^тиёжларнинг шаклланиши билан богликдир.

Э^тиёж — бу зарурат. Биз уларни уйлаб топмаймиз, англаб етишимиз ёки англаб ета олмаслигимиз мумкин. Хар кандай э^тиёж Уз асосига кура, инсоннинг му*ит билан узаро алока- дорлиги туфайли юзага келади.

Хар бир киши Уз тирикчилигини таъминлаш учун озик-ов- к,ат ейиши, ичиши, \аракат килиши, узи билан табиат уртаси­даги модда алмашинувини амалга ошириши зарур. Бирок; оч- лик, ташналик туйгуси ов^ат ^азм кдпиш жараёнисиз маъно касб этмайди. Харакат килишга булган э^тиёж муайян орган- лар ва мускуллар ^аракатисиз, шунингдек, кишилар билан ало- к,ага кириш истагисиз, тилсиз, тафаккурсиз, \иссиётсиз руй бермайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Инсоннинг эхтиёжлари нечоглик ранг-баранг б^лса, инсон узининг максад ва интилишларида шунчалик бой булади.

Маънавий эхтиёжлар олий эхтиёжлар сирасига кириб, уз навбатида, бир катор турларга булинади. Табиийки, эхтиёж- ларни турларга булиш нисбий ва шартлидир. Холбуки, хаётда моддий эхтиёжлардан бутунлай ажратиб олинган маънавий эхти- ёжларнинг узи йук> шунингдек, соф биологик, соф ижтимоий эхтиёжлар хам мавжуд эмас. Инсон, хаттоки, энг содда э\ги - ёжлари билан хам ижтимоий мохият касб этади. Соф биологик эхтиёжга ухшаган, масалан, авлодни давом эттиришга булган эхтиёж хам социал-маънавий эхтиёжсиз маънога эга булмайди, яъни мухаббатсиз, кадр-кимматсиз, кжсак ахлокийликсиз, эс ­тетик идроксиз амал килмайди. Хаттоки, шоир ёки санъаткор- нинг энг юксак эхтиёжлари хам моддий макрадларсиз булмай­ди. Ш ундай к,илиб, моддий ва маънавий эхтиёжлар реал хаёт жараёнини акс эттирувчи илмий тушунчалардир. Маънавий эхтиёжлар бизнинг ташки оламга булган ва унга мувофик ке- ладиган зарурат ва хожатнинг алохида тури булиб майдонга чикади. Бу, айтиш мумкинки, инсоннинг маънавий кобилият- лари билан б о м и к холда юзага келадиган узига хос фаоллик булиб, кишиларнинг тарихан шаклланган амалиётида англаб олинган заруратдир.

И нсоннинг маънавий эхтиёжлари негизида унинг маъна­вий туйгулари ётади, бу туйгулар ижтимоий мохиятга эга булиб, бутун жахон тарихининг махсулидир. Мусик,ани фаркловчи кулок, шакл п?заллигини хис этадиган к^з ва бошка унга ^хшаш туйгулар мехнат туфайли таркиб топган. Нафакат туйгулар, балки тафаккур ва хаёл хам маънавий эхтиёжларни шакллан- тиради. И нсон табиат багрида яшайди, кишилар орасида исти- комат килади, бу омил унинг туйгулари намоён булиши учун тегишли имкониятларни яратади, эхтиёжларини аникугайди, оламга муносабатини белгилайди. Масалан, табиатнинг гузал манзараси кайфиятга караб турлича идрок этилиши мумкин: табиат гузаллиги шахарликка нисбатан кишлок ахолисида бош- кача таассурот тугдиради; оч одамнинг овкатга булган муноса- бати тукникига нисбатан бутунлай бошкача булиши хасида хам худди шундай дейиш мумкин.

Инсоннинг ташки мухит негизида шаклланадиган ташки туй­гулари билан бирга яна тарбия туфайли камол топадиган соци- ал туйгулари хам мавжуд. Масъулиятлилик, фукаровийлик, ки- шиларга мухаббат, ахлокий туйгулар — булар маънавий коби- лиятларимизнинг хазинаси булиб, инсон шулар туфайли узининг специфик маънавий эхтиёжларини таркиб топтиради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Инсоннинг энг биринчи маънавий э^тиёжи — бу билишга булган э\тиёж. Бунингсиз инсон социал мо^иятга эга булмас, табиатни, кишиларни, узини била олмаган булур эди. Билимга асосланмаган бирор-бир инсоний фаолиятни тасаввур этиш мумкин эмас. Гегелнинг ёзишича, энг жиддий э\тиёж х,акикат- ни билишга булган э^тиёждир (Гегель. Соч. Т. I. — М. Госиз­дат, 1930 год, стр. 14: ).

Дар\акикат, инсоннинг *аётга кУядиган биринчи кддамини унинг билиш томон куйган кадами дсса булади. Билим — фан- нинг асоси. Бирок санъат, фалсафа, сиёсат, \УКУК> ахлок *ам билимга асосланади. Билишга булган э^тиёж турлича ифодала- нади: вокеаларни миссий идрок этиш шаклларидан тортиб, фун- даментал фанлардаги назарий умумлашмаларгача булган э\ги - ёж. Билиш ме^натдаги жараённи ёритиш учун зарурийдир, чун- ки тайёр ма^сулот айни вактда билиш фаолиятининг ^ам ма\сулидир. К.ундаликхатги-^аракатда\ам, буюк кашфиётларда ^ам билиш зарурий унсурдир.

Хаёт шароитига караб билишга булган э^тиёж иккиёкдама намоён булади:

• маънавий-назарий;• маънавий-амалий.Юкорида айтилдики, э\тиёж узининг маънавий хусусияти-

ни йукотмаган *олда *ам моддий фаолиятда, *ам маънавий фа- олиятда амал килади. Билиш билимни чукурлаштиришга йунал- тирилганми ёки амалий *аракатга каратилганми, бундан катъ- ий назар, мустакилдир. Оддий бир мисол: овчи вах,ший ^айвонни кузатиш, уни кулга олиш учун уша ^айвон яшайдиган жойни ва шу билан боглик шароитни чукур урганган булиши, яъни билиши зарур.

Кишиларга отмат-э^тиром, бошкалар билан алока килиш- га булган э^тиёж маънавий кобилият натижасидир. Бошка жинс вакилига, болаларга, ота-онага му^аббат *акнца гапириш мум­кин, бу билан инсонга булган му^аббат тугамайди. Хар бир киши узининг чин дустларига эга, бирок бу дУстлик моддий манфаатдорлик, моддий фойда куриш максадларига асослан- маслиги керак.

Маданий-тарихий тараккиёт тажрибаси курсатадики, маъ­навий э^тиёжлар инсон социал етуклигининг муайян боскичи- да шаклланади: ишлаб чикариш кучлари ривож топиши туфайли инсон узининг кур-курона, факат фойда кузловчи *ожат билан богланган кучлардан озод була боради. Ибтидоий инсон илк бора ме\нат фаолиятида уз э^тиёжларини моддий х,аёт амалиё- ти билан, маънавий хаётда эса моддий *аёт билан чамбарчас

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

боЕлайди. Уни доли тупа маънода маънавий доёт деб аташ мум- кин эмасди, чунки э\гиёжларнинг узи моддий интилишдан ажралиб чикмаган эди. Ме^натжараёнидагина инсон энг буюк бир фазилатга, яъни доётнинг моддий шаклларига ру^ият бахш этиш фазилатига эришади.

Маънавий манфаатлар. Манфаатлар муаммоси домма вакт долзарб масала булиб келган. Одатда, манфаатлар э^тиёжлар билан бир каторда куриб чикилади. Уларни умумийлаштира- диган нарса шуки, дом эхтиёж, дом манфаат амалий фаолият- ни доракатлантирувчи кучлардир.

Э^тиёж манфаатни турдиради, бунинг устига, бир э\гиёж - нинг узи бир неча манфаатни талаб килиши дом мумкин. Дс- мак, инсонда э^тиёжга Караганда манфаатлар купчиликни таш- кил цилади. Масалан, ейишга булган эх,тиёж озик-овдот мадоу- лотларига нисбаташ ина манфаат турдирмайди, айни вактда, у билан узвий богланган бошка додисалар тизими, маиший хиз- мат курсатишга дом манфаатли муносабатни такозо этади. Бу ерда факат «корин» ташвишинигина куриб колмасдан, балки инсонни социал муносабатларга олиб кирадиган тизимни дом идрок этамиз. Авлодни давом эттириш категорияси икки жинс манфаатини ифодалабгина колмасдан, балки шу билан бирга ахлокий, эстетик туйрулар, турмушни яхшилаш, оилани бошка- риш каби бошка шу тартибдаги щцисаларни дом талаб к,илади.

Инсоннинг э\гиёжлари унинг манфаатларига нисбатан анча туррундир. Очлик туйруси ва^ший ёки маданийлашган инсон \и с этишидан катъий назар, узгармай колади. Бирок бу туйру инсонда ёввойига нисбатан бошка тартибда кечади. Билишга булган э^тиёж илмий, фалсафий манфаатларгача булган анча содда йулларни босиб утди. Эстетик э^тиёжлар эса мунтазам равишда янгидан пайдо булаётган ишлаб чидориш ва бадиий фаолият йули билан крндириб борилади. Хар кандай э^тиёж пайдо булар экан, узини кондиришга даъват этилади. Шу са- бабли, манфаатларда максадга мувофикпик, фойдага муноса- бат хисси иштирок этади.

Манфаатлар турлича булади ва уз белгиларига караб фарк килади, масалан, манфаат эгалари жидотидан (шахе, жамоа, миллат, жамият) шахеий, жамоа, миллий, ижтимоий ва к. манфаатлар.

Маънавий кадриятлар. Кишилар маънавий оламининг шакл- ланиши ва тараккиёти, уларнинг маънавий бойиши учун кадр- кимматга эга булган нарса-\одисалар маънавий додриятлар де- йилади. Улар инсон фаолияти, ме^нати, яратувчанлиги, ижод- корлигининг ма\сули \исобланади. Масалан, рассом, шоир,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

файласуф, физик олим санъат асарлари, илмий тадкикотлар, олам ^ак,идаги асарларнинг муаллифлари сифатида маънавий кадриятларни яратувчилардир. Бундай ижодий жараёнда улкан ак^ий кучлар сарфланади, тафаккурнинг эски андозалари бар- тараф этилади. Олимларнинг фикрлари, шоирларнинг кайнок кечинмалари, илмий кашфиёт сирлари предметли — моддий тусга кирар экан, ишлаб чикаришнинг бошка со\алари *ам бунга сафарбар этилади. Яратилган буюмлар оддий эмас, балки ма- даният предметлари, маънавий ишлаб чикариш предметлари, буюмлари сифатида юзага келади. Уларда билимнинг асосла- ри, инсоний муносабатларнинг тажрибалари гавдаланади, биз- нинг онгимизга г^заллик, эзгулик, \акикат туррисидаги тасав- вурларни олиб киради. Уларнинг кадрият катсгорияси сифати­да эъзозланишининг боиси ^ам ана шунда.

Шундай килиб. маънавий кадриятлар — булар кишилар маъ- навий фаолияти ма^сули, билишнинг муракаб жараёни натижа- си уларок,, билим, \аёт, караш, малакалар самарасидир. Бу кад- риятларни таърифлаш окибат-натижада инсон э\тиёжлари, ман- фаатлари ва фаолият турларига боглик булади. Маънавийлик бундай \олатда моддийликка карама-карши куйилмайди. Маъ- навият инсон хдётий фаолиятинингтаркибий кисми, унинг ме*- нати ва шароитлар туфайли яратилган к,обилияти сифатида на- моён булади. Хакикий маънавийлик фак,ат жонли инсоннинг онгида, унинг тафаккуридадир. Бошка маънавий кадриятлар эса инсон фаолиятининг натижаси булиб, маънавийликнинг ме^нат махрулотларига, моддий, предметли шаклга кучгани хдсобланади.

Масалан, китоб, рассомлик асари — шунчаки оддий пред- метлар эмас, уларда ёзувчи ва рассомнинг ижодий фаолияти натижалари гавдаланган. Бу нарсаларнинг маънавий жи\атла- ри уларнинг моддийлиги билан узвий богланган. Буларда ало- *ида одам — ижодкор онги фаолияти моддийлашади. Бошка томондан, нарса-^одисалар бу одам маънавий фаолиятининг натижаларини ^ам таргиб этади. Бу ердаги биринчи \олат — ижод, иккинчи долат — маънавий кадриятларни истеъмол килиш булиб, инсоннинг маданий дунёси шу билан яратилади. Жамият тараккиёти жараёнида тупланган бойликлар утмиш авлодлар кулга киритган билим-тажрибаларни, маънавий фао­лият ма^сулотларини ташувчилардир.

Курамизки, маънавий кадриятлар Узининг маънавийлик ху- сусиятига карамасдан, барибир, моддий предметларда гавда­ланган булади, онг билан борлик (турмуш), тафаккур билан ^аракат, максад билан уни амалга ошириш уртасидаги абадий карама-каршиликлар ана шундай йул билан ечила борилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Юкорида таъкидланганидек, кишилар ишлаб чикаришни шунчаки эмас, балки Уз моддий э\тиёжларини кондириш, ис- теъмол к,илиш учун таи]кил киладилар. Моддий кадрият ки­шилар э^тиёжларини кондириб, моддий хоссалари ва моддий шаклига кура уз аслини саклаб колади. Мана шу моддий шакл йуколса, мах,сулотнинг \аракати тухтайди, яъни фойдасиз булиб колади.

Маънавий ишлаб чикаришда бошкача манзарани курамиз. Бинобарин, маънавий кадриятлардаги асосий нарса — предмет- лик эмас, балки, моддий шаклга кирган маънавий мазмундир. Масалан, китоб, картина, мусик,а асари ташки куриниши би- лан эмас, балки энг аввало, уларда кандай мазмун ифодалана- ётганлиги билан бизни кизиктиради. Бундай долат маънавий кадриятлар, улардаги информацион (ахборотга оид) фазилат- лар мо\иятини тушуниб етишни билдиради. Бунга эса белги- лар ва образлар тизимини аниклаш, уларнинг узига хос маъно ташувчи хусусиятларини фа\млаш оркали эришилади. Маса- лан, шеъриятдан завкпаниш учун уни Укишнинг узи етарли эмас, балки шоирнинг туйгулари, фикрлари, кечинмаларини очиш лозим; тасвирий санъат (рассомлик)ни тушуниш учун санъат- даги шартлиликнинг мо^иятини англаб етиш зарур, бунингсиз рассом кечирган ^олатни тасаввур этиб булмайди. Мусиканинг мо^иятини билиш тингловчида мусикали таълим малакасини такозо килади; фан \акида гапирадиган булсак, илмий катего­рия маъносини англаш. айни пайтда, шулар оркали фикр юри- тишнинг узига хослигини фа\млаш керак булади.

Маънавий кадриятларга хос хусусиятлардан яна бири та- факкур ва \иссиётнинг энг умумий шаклда намоён булиши- дир. Хо* санъатда, хо* фанда, хо* фалсафада булсин, бу нарса узига хос моддийлашади. Моддийлаштириш жараёнининг узи амалий фаолият булиб, малакалар, кобилиятларни гавдаланти- ришни такозо килади, у амалиёт сифатида эса маънавийликни моддий нарсаларга кучиради.

Маънавий фаолиятнинг яна бир хусусияти шундаки, ама­лиёт уз ичига ни^оятда ранг-баранг ме^нат малакаларини кам- раб олади, шу сабабли, маънавий кадриятларни яратишдан кузланган асосий максад — бу модцийликни идеалликка «буй- сундириш»дан иборат булади. Масалан, рассом оламни бош- каларга ухшаб мушо\ада этади, унга уз муносабатини билдира­ди. Бирок «кургани»ни, кечирганини, кузатишларини \амма \ ш моддийлаштира олмайди, бунинг учун, яъни ранглар би­лан ижод килиш учун ало^ида кобилият булиши лозим. Гипо­теза асосида фикрловчи олим уз фикрларини эксперимент би­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

лан мустахкамлаши керак, эксперимент эса узига хос малака- ни талаб килади. Мусикачи учун кобилиятли булишдан ташк,а- ри яна ривожланган туйгу, чукур эшитиш кобилияти лам зарур.

Томошабин, укувчи, мусика ишкибозларида санъат ва фан арбоблари даражасидаги ижодий малака етарли булмайди. Ш у сабабли, асарнинг сиртки куриниши ортида маънавийликнинг энг умумий жихатларини кура олишларида кийинчиликларга дуч келиш мумкин. Буни бартараф этиш учун улар ижоднинг барча «сир»ларини билиши керак; ижодкор асарининг пред- метли — сиртки пардасига бархам бериб, ижодкор билан маъ- навий алокага кира олиши зарур, бирок бунинг учун маъри- фатли ва маданиятли киши булиши керак; фан, санъат асосла- рининг мохиятини тушуниш учун эса унинг конуниятларини идрок эта олиш кобилияти зарур. Мактабда олиб бориладиган таълим ва тарбиянинг маъноси хам маънавий кадриятларни идрок этиш маданиятини тарбиялашга йуналтирилган, билим- ларнинг асосий сохалари билан муомала кила олиш малакаси- ни шакллантиришни назарда тутади. Мохиятан, таълим маъ­навий кадриятларни узлаштириш йули хамдир.

3. МАЪНАВИЯТ ВА МАЪНАВИЙ М ЕРОС

Маънавият жамият тараккиётининг мухим омили булар экан, у нафакат бугунги маданий бойликларга, кадриятларга, зам о- навий тамойилларга, шу билан бирга халкимизнинг куп аср- лик маънавий меросига хам таянади.

Мустакиллик маънавияти уз-узидан шаклланиб колмайди. Жамият ривожланишининг Уз конунлари мавжуд булиб, м ус­такиллик маънавиятининг шаклланиш жараёни хам ана ш у- ларга асосланади.

Маълумки, маънавиятнинг субъекти, яъни яратувчиси, ижод- кори хам, уни истеъмол килувчиси хам инсондир. Маънавият­нинг вужудга келиши ва ривожланишида биз унинг икки му- Хим жихатига эътибор беришимиз лозим; биринчидан, хар кан- дай маънавиятнинг шаклланиши авваламбор киш иларда, жамиятда унга булган эхтиёж ва талабларни кондириш асосида вужудга келади. Жамиятда шу эхтиёж, талаблар шаклланма- гунча маънавият хам, маданият хам вужудга келмайди. Демак, маънавият ижтимоий эхтиёж, талаб, хохишни ифодалаб, ки- шилар, гурухлар, умуман жамиятнинг онгли ижодий фаолияти асносида вокеликка айланади.

Иккинчидан, жамиятда вужудга келган эхтиёж ва талаблар­ни кондириш максадида кишилар маданий фаолиятга кири-

зз

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

шади, бу эса, табиийки, курук, буш ерда вужудга келмайди. Хар цандай маънавият, энг аввало, жамиятда аввал эришилган муайян билимлар, тажрибаларга *амда утмиш авлодлардан биз- гача етиб келган маънавий меросга таянади.

Ижтимоий тараккиётнинг турли даврларида маънавият со\а- сида эришилган билимлар ва тажрибалар ундан кейинги авлод учун тарихий тажриба, хотира булиб хизмат к;илади. Бутарихий ворислик деб аталиб, тарак,к,иётнинг турли боск^ичлари уртаси- даги узлуксизлик ва узвийликни таъминлайди, маънавиятнинг ички ривожланиш донуни булиб юзага чикдци. Х<Ф бир муайян тарихий даврда яратилган маънавиятбойликлари йигиндиси эса ана шу тарихий ворисликнинг муайян куринишлари булиб, \ар бир халк ва миллатнинг маънавий меросини ташкил этади.

Маънавиятнинг ривожланиши ана шу тарзда амал к;илади. Бу жараён маънавий \аётнинг муайян со^алари ривожланиши- да намоён булади. Бинобарин, Президентимиз И. А Каримов таъкидлаганидек, «жамият таракдиётидаги \ар к,андай узгариш- лар, янгиликлар, айницса, инсоният ривожига катта туртки берадиган жараёнлар, кашфиётлар уз-узидан юз бермайди» (Миллий тикланиш, 1998 йил, 27 октябрь).

Маънавий ворислик янги авлод томонидан утмиш маъна- вияти ва унинг намуналаридан ижодий фойдаланишнигина эмас, балки шу билан бирга уларнинг келгуси кадриятлар шакл- ланишига курсатиши мумкин булган самарали таъсирини таъ- минлашни >̂ ам билдиради. Бу таъсир маънавий тараккиётнинг ички мантикка ва нисбий мустацилликка эга эканлигини курса- тади, бусиз кишилик тарихида юз берадиган маънавий ва ма- даний юксалишнинг мо^иятини тушуниш мумкин эмас. Тари­хий ворисликка хос донуниятларнинг бузилиши мазкур жара- ёнга салбий таъсир курсатади.

Утмишда юз берган маънавий меросга нисбатан мафкура- лашган салбий муносабат, уни камситиш, нигилистик нук,таи назардан ёндашиш, мо\иятан, маънавиятнинг ички ривожла­ниш крнунларига зид эканлиги маълум. Собик, Иттифок, дав- рида коммунистик мафкура маънавий меросга муносабат маса- ласида Узининг кагьий мезонларини урнатиб, соф синфийлик, партиявийлик, курашчан атеизм тамойилларини мутлак^аш- тирди, унга тугри келмаган \ар цандай f o h , к,араш, фикр ман этилди. Шунинг оцибатида утмишда халцимиз томонидан яра­тилган сон-саноксиз маънавий бойликларимиз крраланиб, йук к;илиб юборилди.

Шу муносабат билан кдцимги юнон афсонасини эслаш урин- лидир. Айтилишича, тоЕлар орасидан утадиган ягона гор йули-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

да туриб олиб *еч кимни утказмаётган ёвуз Прокрустнинг ан- дозали темир каравоти булган экан. Прокруст йуловчиларнинг барини уша каравотга ётк,изиб куриб, кейин утказар экан. Буйи етмаса, чузиб улдирар, агар каравотдан буйи ошиб кетса, сиг- маган кисмини кирк;иб ташлар экан.

Коммунистик мафкура ^ам утмиш маънавий меросга нис- батан худди шундай тартибни куллаганлиги сир эмас. Халци- миз тарихида яратилган жуда куп ноёб маънавий бойликлари- миз, диний кддриятларимиз зарарли деб топилди. Маънавия- тимиз тарихида учмас из кдпдирган буюк Амир Темур, Хусайн Бой^аро, Умархон, Феруз шо^булганликлари учун инкор этил- дилар. Халк,имизнинг миллий муста^иллиги, миллий мадания- тимиз равнаци учун курашган Ма^мудхужа Бе^будий, Абдулла Авлоний, Мунаввар Кори, Элбек, Абдулла Крдирий, Чулпон, Фитрат, Усмон Носирлар кораланиб, халк душманлари деб эълон к,илинди.

Узбек халк^ уз маънавий мероси билан хакди равишда мафур- ланса арзийди. Унинг илдизлари жуда чукур булиб, узоктарихий даврларга бориб так,алади. Фа^ат кулёзма ва тошбосма асарлар- нинг узидан республикамизда неча ун минглаб асраб крлинган булиб, улар Тошкентда Абу Райхрн Беруний номидаги Шарк,- шунослик институти, Кулёзмалар институти, Диний назорат ва Узбекистан Миллий университети (Тошкент Давлат универси- тети) фондларида сак^анмокда. Булар IX—XX асрларда ёзилган ва фаннинг барча му^им со^аларига: математика, астрономия, кимё, тиббиёт, минералогия, фикд (мусулмон конунчилиги), фалсафа, тарих, адабиётга оид асарлардир. «Ота-боболаримиз- нинг асрлар давомида туплаган ^аётий тажрибалари, диний, ах- локий, илмий карашларини узида мужассам этган бу нодир кулёз- маларни жиддий урганиш даври келди» (И. А. Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йук,. — Тошкент, «Шарк,», 1998 йил, 4-бет).

Узбекистоннинг бой маънавий мероси шаклланаётган янги маънавиятимизнинг негизини, пойдеворини ташкил килади. Маънавий меросимизда халк,имизнинг асрий орзу-интилиш- лари, билимлари ва ^аётий тажрибалари мужассамлашган булиб, у Узлигимизни англаш, миллий тикланиш ва ривожланишимиз учун цудратли таянч булиб хизмат килади. Миллий истик^юл мафкураси хам маънавий меросимизга таянган \олда шаклла- нади, айни вак,тда унинг янада ривожланишида му\им маъна­вий омил булиб хизмат килмоада.

Маънавий мерос халцнинг мукдддас хотираси булиб, унинг кишилик тарихи ва маънавий тараккиётидаги тутган урнини белгилаб беради. «Маънавият жамиятнинг маънавий бойлиги-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

да уз ифодасини топади, — дейди М. Хайруллаев, — у аста-се- кин тупланиб уйгунлашиб бориши асосида, ворислик асосида ривожланади» (Узбекистоннинг миллий истик^ол мафкураси. — Тошкент, «Узбекистан», 1993 йил, 29-бет).

Маънавий меросга илмий муносабатни шакллантиришда, энг аввало, унга аксиологик мезонларга таянган хрлда ёнда- шиш такозо килинади. Маънавий меросни кдариятлар нуктаи назаридан тахлил килиш хар бир муайян кадриятнинг тарак- киётдаги урнини тугри бахолаб, унинг миллий истиклол маъ- навиятини шакллантиришда кай даражада хизмат кила оли- шини белгилашга имкон беради.

Маънавий мерос ва миллий калриятларга аксиологик ёнда- шувнинг, бизнингча, туртта асосий мезони мавжуд булиб, улар: инсонпарварлик, халкпарварлик, ватанпарварлик ва тарак- Кийпарварликдир.

Инсонпарварлик маънавият ва маданият учун универсал мезон булиб, у маънавий мероснинг хар бир муайян ходисаси, кадриятнинг инсон учун, унинг акпий ва хиссий камолоти, эркин яшаши, озодлиги учун кай даражада хизмат килиши ва Кай даражада ахамиятлилигини аникпашга имкон беради.

Маънавий мерос жамиятда алохида олинган инсон учунги- на эмас, балки бутун жамият, халк учун хизмат килади. Шу- нинг учун маънавий меросни бахолаганда умуммиллий манфа- атлардан келиб чикиш лозим.

Маънавий меросга аксиологик ёндашганда халкпарварлик ва ватанпарварлик мезонлари хам асосийлардан булиб хисобланади.

Халкпарварлик — маънавиятнинг миллатда миллий гурур, ифтихор туйгусини шакллантиришга, уни миллий номукаммал- лик, ночорлик, бечоралик туйгусидан халос килишга, халк си- фатида туб манфаатларини англашга хизмат киладиган гоявий мазмунидир.

Халкпарварлик хакидаги гоялар ватанпарварлик тамойили- га хам тааллук^идир. Бу икки тушунча бир-бирига жудаям якин, чунки халк ва ватан манфаатлари бир бутундир. Бирок, айни пайтда, ватанпарварлик онгли равишда ижтимоий фаолликни, фукаровий бурчга содиьушкни такозо этади. У ёки бу кадрият- ларнинг кай даражада Узбекистан мустакиллигини мустахкам- лашга хизмат килишида ватанпарварлик мазмуни маълум була- ди. Хакикий кадрият ватанни севишга, уни ардоклашга, Ватан равнаки, озодлиги учун жонини фидо килишга тайёр фукаро- ларни тарбия килади. Бинобарин, «Ватан равнаки, аввало, унинг фарзандлари камолига боглик» (Миллий истиклол гояси: асо­сий тушунча ва тамойиллар. 50-бет).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Тараккийпарварлик *ам инсонпарварлик каби асосий ме- зондир. Хакикий инсонпарварлик, халкпарварлик *еч к,ачон тарак,к,ийпарварликка зид келмайди. Тараккиёт — тараедиёт учун эмас, балки инсон, халква миллат манфаатлари учун хиз- мат килмоги даркор. Тараедиетга эришаман деб, инсонга ёки Ватан манфаатларига зиён етказиши мумкин эмас.

Тараккийпарвар к,адриятлар дунёвий билимларга асослан- ган булиб, илм-фан, техника ривожи, жамиятнинг ик,тисодий- ижтимоий равнаки, миллим халк, хужалигимизни жах,он хужа-

лигига мос равишда ривож топтиришда асосий омиллардан булиб *исобланади (каралсин: А. Эркаев. Маънавият — миллат нишони, 160—164 бетлар).

Маънавиятнинг ривожланишининг ички ривожланиш к;ону- ни билан бир к,аторда унинг тараккиётига таъсир этувчи ташк;и омиллар х,ам мавжуддир. Жамият тарак^иётининг *ар бир му- айян боск,ичидаги ижтимоий-ик;тисодий шарт-шароитлар маъ­навият ва маданият тара^иётига *ар тарафлама салмок,ли таъ­сир курсатади. Албатта, инсон маънавият ва маданиятни яра- тишда уз ички истаклари таъсирида ^аракат цилса \ам , лекин унинг ижодий фаолияти узи яшаб турган жамият баррида маъ- лум ижтимоий шароитларда амалга ошади. Бундан келиб чи- к;адиган хулоса шуки, маънавият ва маданият тараедиётини ижтимоий, тарихий жараёндан узиб олиб, ундан ажратилган *олда, ижтимоий ^аётда юз бераётган ик,тисодий-ижтимоий, сиёсий, техникавий муаммолар билан богламасдан туриб ту- шунтириб булмайди. Бинобарин, булардан ташк,арида маъна­виятнинг яшаши *ам, ривожланиши х;ам мумкин эмас.

Маънавиятнинг ривожланиши ёки секинлашиши, тараедий этган ёки тушкунликка учраган даврлари ^амма вакт маълум тарихий шарт-шароитлар билан боглангандир. Бу куйидагиларда аник,, якдол к^зга ташланади: Марказий Осиё халк^ари IX— XV асрларда юз берган У й р о н и ш ^аракати даврида маънавият­нинг турли со^аларида оламшумул тарихий ютукутрни кулга киритиб, жа^он дивилизацияси ва маданияти тараккиётига ул- кан >;исса кушдилар. Лекин истилочилик урушлари туфайли XIII аср бошларида бу халм ар муруллар зулми остида колди. 150 йил давом этган муруллар ^укмронлиги даврида Марказий Осиё ша\ар ва кишлок^ари харобага келтирилди, маданияти ёндирилди, куйдирилди, вайрон килинди. Илм-фан ва мада­ният ахдн уз ватанини тарк этиб, узга юртларга пано* излаб кетдилар. Маънавият бу даврда тушкунликка учради, У й р о н и ш \аракати узилиб к,олди. Факат XIV асрнинг 60—70 йилларига келиб Амир Темур Мовароунна?фда узок, давом этган муруллар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

зулмига бархам бериб, мустакил, ягона давлатни барпо этган- дан сунг Уйгониш харакатининг иккинчи юксак боскичи бош- ланиши учун сиёсий, ижтимоий-иктисодий, маърифий, р о я в и й шарт-шароитлар вужудга келди. Марказий Осиё халкпари Уй- рониш харакатининг бу даври «Темурийлар даври маданияти» номи билан жа\он тарихига кирди.

Ташки омилларнинг маданият ривожланишига таъсирини куйидаги мисолда янада очикрок курамиз. Маълумки, собик Иттифок даврида унинг таркибига кирган халклар маънавий ва маданий кадриятларининг равнак топишига коммунистик мафкурага асосланган сиёсатнинг олиб борилиши салбий таъ- сир курсатади. Совет халкининг бирлиги, яхлитлиги, халкпар- нинг бир-бирига якинлашиб, окибат-натижада кушилиб кети- ши, интернационал бирлик хакидаги гояларни амалга ошириш учун интилиш, шубхасиз, \ар бир халкнинг уз миллим маъна- вияти ва кадриятлари ривожланишига тускинлик килди. 70 йил мобайнида бу сиёсат миллим республикалар халкларини уз маъ- навияти ва калриятларидан махрум килишга каратилган эди. Бундай сиёсат мазлум хаткларни асоратда ва карамликда уш- лаб туришнинг энг кулай ва осон йули хисобланар эди.

Маънавият ва маданиягнинг ривожланиш конунларини турри тушунишда тарихни илмий нуктаи назардан идрок этишнинг ахамияти каттадир. Албатта, буни мавхум тарзда эмас, балки макон ва вактни хисобга олган холда фахмлаб маънавият шакл- ларининг у ёки бу турининг узига хос хусусиятларига караб тадбик килиш лозим. Маънавиятнинг ривожланишига халк­нинг моддий хаёт даражаси, унинг моддий фаровонлиги, те- гишли моддий-техника базасининг мавжудлиги хам мухим таъ- сир курсатади.

Маънавиятнинг ривожланишида жамиятнинг интеллектуал (аклий) имкониятларининг мавжудлиги хал килувчи ахамият касб этди. Маънавиятнинг ижтимоий жараёнлар билан алока- си мураккабдир. Ресиубликамизда маънавиятни ривожланти- риш масалаларига давлатнинг узи хомийлик килиб, бош исло- хотчилик ролини бажармокда. Мустакиллик йилларида маъна­виятнинг турли сохаларини ривожлантириш хакида Президент Фармонлари, Вазирлар Махкамасининг катор карорлари кабул килинди. Республика «Маънавият ва маърифат» маркази, унинг жойлардаги булинмалари ташкил этилди. Марказ кошида «Ол- тин мерос» халкаро хайрия жамрармаси тузилди. «Камолот», «Умид» сингари фаолият йуналиши турлича булган жамгарма- лар маънавият ва маърифат сохасида самарали ишларни олиб бормокда. Жамиятда юксак маънавий фазилатларни камол топ-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

тириш, миллий мафкурани шакллантириш, ёшларни бой мада- ний меросимиз, тарихий анъаналаримизга, умуминсоний кадри- ятларга эд>мат, Ватанга му^аббат, истик^ол рояларига садокат ру^ида тарбиялаш мамлакагимизда амалга оширилаётган барча исло^отларнинг \ал килувчи омили булиб хизмат килмокда.

Миллий маънавиятимизни шакллантиришда унингузига хос- лигини тиклаш ва тарак^ий этгиришга ало^ида эътибор берил- мокда. Бу маънавият халкимизнинг узок асрлар давомида ву- жудга келиб ривожланган, *аётга сингиб кетган тарихий анъа- налари, урф-одатлари, ахлокий $титлари, бой маданий ва маънавий меросига, кадриятларига асосланиб ривож топмок- да. Президентимиз таъкидлаганидек, *еч бир киши республи- камиз *аётига, жамиятимизда юз бераётган туб узгаришларга бефарк карамаслиги, уларга нисбатан лоцайд муносабатда булмаслиги керак. Хар бир фукаро мустакил давлатимиз билан маррурланиши, уз давлатининг муста^камланиши ва гуллаб- яшнаши учун шахсий \исса кушиш *исси билан яшаши лозим. Уз-узини ривожлантиришга, узини камол топтиришга инти- лиш эса инсоннинг рурурини, унинг \акикий фазилатларини юксалтиради. Ватан ва халколдидаги бурчни англаш маънави- ятнинг му^им белгисидир. Маънавий баркамол киши узи кдл- ган ишлари, *аёт ва турмуш тарзи билан бошкаларда хавас уй- ротади, \аётда из колдиришга интилади.

Муста килли к йилларида эришилган демократик янгиланиш- лар натижасида миллий маънавият ва ахлокнингтикланиши учун барча шароит яратилди, халкнинг тарихий ру*и уйронди, мил­лий гурур, она заминга ме\р-му\аббаттуйрулари камол топмокда.

И. А. Каримов таъкидлаганидек, мустакилликни муста^кам- лашнинг энг асосий омилларидан бири халкимизнинг маъна­вий меросини муста^камлаш ва ривожлантиришдан иборат булиб, бу со\ада республикамизда оламшумул тарихий вазифа- лар амалга оширилмокда. Республикамиз Конституциясининг 49-моддасида ёзилганидек, «Фукаролар Узбекистан халкининг тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб асрашга маж- бурдирлар. Маданият ёдгорликлари давлат му^офазасидадир».

4. МИЛЛИЙ ВА УМ УМ ИНСОНИЙ МАЪНАВИЯТ, УЛАРНИНГ #ЗА Р О МУНОСАБАТИ

Хар бир халкнинг маънавияти нафакат узининг миллий омиллари, шу билан бирга, умуминсоний кадриятларнинг таъси- ри натижасида \ам амал килади. Шу маънода миллий мустакдп- лигимизни муста\камлашнинг маънавий-ахлокий негизларидан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

бири умуминсоний кадриятларга содик^ик ^исобланади (И. А. Ка­римов. Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули. 78-бет).

Дар^акикат, миллий маънавиятимизнингсарчашмалари бош- к,а халкларнинг энг юксак кадриятларини ижодий узлаштириш анъаналари билап богланади. Агар маънавиятимиз ва мадания- тимиз тарихига шу нуктаи назардан ёндашадиган булсак, узбек миллий санъати, шеърияти, илми утмишда араб, форс, *атто юнон маданиятидан ба\ра олганлигига гуво^ буламиз.

Демак, миллий ва умуминсоний маънавият т$трисида гапи- риш учун етарли асослар мавжуд. Миллий ва умуминсоний маъ­навият уртасидаги муносабат масаласи мазкур муаммони чу- куррок билишга ёрдам беради.

Бу масала айримлик ва умумийликка хос белгилар ифода- ланишининг ало^ида бир сох,аси ^исобланади. Умумийлик нар- са-додисаларнинг энг му^им, муштарак алокаларини акс этти- ради ва у факат айримлик оркали намоён булади, хусусийлик шаклига киради. Бошка томондан, \ар кандай айримлик маъ- лум маънода умумийликдир, бинобарин, ало^иданинг томони ёки мох^иятидир.

Миллий ва умуминсоний маънавият \акида с^з борганда *ам ана шу жи^атлар бирлигини курамиз. Миллий маънавият му- айян элат, халк; ва миллатга дахлдорликдир. \а р бир элат ва миллатнинг факат узигагина хос булган, унинг миллий ру^ия- ти, яшаш тарзи, тарихий анъаналари ва фикрлаш кобилиятлари табиатини ифодалайдиган маънавияти мавжуд. Чунки умумий, абстракт нарса-^одиса, шу жумладан, маънавият \ ш йукдир. Маънавиятнинг миллийлиги масаласи, табиийки, унинг тари- хан шаклланганлиги, миллий мазмун, колоритга эгалигидир.

Узбек халкининг миллий маънавиятини характерлайдиган, унинг Узига хослигини курсатадиган хусусиятлар куйидагилар: юксак инсонпарварлик, багрикенглик, ме\мондустлик, )(амма миллат ва элат вакилларига иззат-дамат курсатиш, каггаларга иззат-икром, муло^азалилик, шарм-\аёлилик, ^амдардлик, ма- \алладошлик, болажонлик, ^алоллик ва \ . к. Буларни янада умум- лаштирадиган булсак, маънавиятнинг хилма-хил жи^ат ва кир- ^алари шаклида намоён булади: Хаё ва Андиша, Вафо ва Садокат, Уктамлик ва Ташаббускорлик, Химмат ва Саховат, Журъат ва Шижоат, Орият ва Хокисорлик, Босиьушк ва Хилм, Фаросат ва Заковат, Балогат ва Фасо^ат, Мардоналик ва Масъулият ва бош- калар.

Маънавият миллий онг, ижтимоий онг, мафкура, миллий маданият, эътикод, имон, миллий гурур, ифтихор каби тушун- чалар билан якин туради. Бирок улар уртасида катта фарк бор.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Маънавият шахснинг уз-узини, уз хукукини англаши ва бел- гилаши хамдир. Миллатнинг маънавий ^иёфаси унинг миллий онги ва ру^иятида ифодаланади. \а р бир миллатнинг маъна­вий киёфаси жамиятнинг моддий, ижтимоий-тарихий шароит- ларига караб бойиб бориши к,онуний \одисадир.

Маънавиятнинг му^им унсури булган миллий онг нисбий муста^илдир, у жамиятнинг моддий ва маънавий киёфасини тубдан узгартиришга фаол таъсир кдлиши мумкин.

Миллий онг ва унинг шаклланиши, энг аввало, миллий уй- р о н и ш замирида содир булади. Миллий онг ва уни англаш \ар бир одамдан узининг кайси миллатга мансублигини, уз мил­лий тарихи, маданияти, мероси, урф-одатлари, тилини турри, *ар тарафлама чукур билишни талаб этади. Агар миллий ман- сублик ва унинг барча томонлари кишилар тасаввурида илмий асосланган булса, миллий уз-узини англаш ^исобланади. Мил­лий Узлигини англаш илмий-сиёсий туе олса ва ижтимоий \apa- кат учун кулланма даражасига кутарилса, у, шубхдеиз, миллий мафкурага айланади. Миллий мафкура эса миллий маданият, кдцрият ва маънавият манфаатларини х,имоя к,илувчи асосий КУрол булиб хизмат килади.

Миллий маънавият миллатчилик билан келиша олмайди. Миллатчилик маънавий к,ашшо>у1ик аломати, миллий онгнинг кусуридир. Миллатчилик, узга миллатларга, крлаверса, уз мил- латига хиёнат килишдир. Узга миллат манфаатини инкор этиш, уларнинг кадриятини менсимаслик, уларни камситиш булиб, ижтимоий адоват турдирадиган иллатдир. Шу маънода Прези- дентимиз маънавиятимиз ифодаси булган «миллий мафкура- миз хар к;андай миллатчилик ва шунга Ухшаш унсурлардан, бошка элат ва халедарни менсимаслик, уларни камситиш кай- фияти ва карашлардан мутлакр холи» булишини ало^ида таъ- кидлайди {И. А. Каримов. Жамиятнинг мафкураси халк^ни халк, миллатни миллат кдпишга хизмат этсин. — Тошкент, «Узбекис­тан», 1998 йил, 14—15-бетлар).

Миллий маънавиятнинг негизини миллий маданият ташкил этади. Миллий маънавият — жамиятнинг моддий \аётини акс этгиради. Унинг пайдо булиши ижтимоий муносабатлар, ижти­моий ишлаб чикдриш билан бевосита боглик,. Шу маънода маъ­навиятнинг пайдо булиши кишилик жамиятининг энг кадимий даврларига бориб так;алади. Инсоннинг хар бир кддами мадани- ятнингривожи билан борлик;. Маданиятнингривожланиши маъ­навий жи\атдан канчалик ривож топганлигини билдиради.

Маънавият кишилик жамиятининг ^ар бир харакатида, фао- лиятида куринади. Миллий маънавият — маънавияти юксак,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ватанпарвар, донишманд шахслар фаолияти билан яратилади. Маънавиятни яратишда зиёлилар билан бир каторда тадбир- корлар, дипломатлар, сиёсий арбоблар, ра^барлар, олимлар, бастакорлар, шоир ва ёзувчилар, назариётчилар, хуллас, халк оммаси кагта роль уйнайди. Дунё тафаккури каймоги ало\ида шахслар тафаккурида жамланади ва у яна шу шахслар фаолия­ти оркали таркалади.

\а р кандай жамият тараккиёти халк дунёкарашини ^исобга олган холла, унинг манфаат ва э^тиёжларини равнак топтириш негизида ривожланади. «Мустацил Узбекистоннинг куч-кудрати манбаи халк^имизнинг умуминсоний кдариятларга содиклиги- дадир, — деб сзади И. А. Каримов. — халкимиз адолат, тенглик, а\ил кушничилик ва инсонпарварликнинг нозик куртакларини асрлар б^йи асраб-авайлаб келмокда. Узбекистонни янгилаш- нинг олий макради ана шу анъаналарни к,айта тиклаш, уларга янги мазмун баришлаш, заминимизда тинчлик ва демократия, фаровонлик, маданият, виждон эркинлиги ва \ар бир кишини камол топтиришга эришиш учун зарур булган шарт-шароит яра- тишдир» (И. А. Каримов. Узбекистан: миллий истикдол, и^тисод, сиёсат, мафкура. — Тошкент, «Узбекистон», 1994 йил, 74-бет).

Миллий ва умуминсоний маънавиятлар узаро борланган. Улар бир-бирига таъсир этиб туради.

Умуминсоний маънавият миллий маънавиятдан усиб чикдди, шунга царамай, у мазмун жи\атдан чукур ва бойдир. Умумин­соний маънавият барча миллатлар, элатлар ва халкяарнинг мак- сад ва интилишлари бирлигини ва умумийлигини ифодалайди.

Миллатлар миллий ма\дудликда эмас, балки умуминсоний алокалар асосида ривожланади ва жа\он тараккиётига уз \и с- сасини кушади. Миллий манфаатларни, миллий маънавиятни умуминсоний маънавиятга карши куйиш мумкин эмас, мил­лий манфаатлар ба^онасида миллатпарастликни гаргиб килиш миллатлараро муносабатларга салбий таъсир утказади.

Умумсинсоний маънавият барча халк, ва элатларга хос булган, уларнинг инсоний фазилатларини ифодалайдиган анъаналар, урф-одатлар, интилишлар, роялар, с о р л о м фикр, юксак дид билан ба^олаш кобилияти, шу асосда килинадиган ^аракат ва фаолият ва ^.к. булиб, ундан унумли фойдаланиш умумбаша- рий муаммоларни турри ^ал кдпишга куп жи^атдан ижобий таъсир этади. Инсоннинг омон цолиши, уларнинг *укук ва эр- кинликлари, халкдарнинг \ар томонлама ^амкорлиги, эколо­гик ва энергетик муаммолар, умуминсоний бой тарихий ме- рос, умуминсоний фазилатлар, ^озирги дунёнинг яхлитлиги, узаро борликлиги ва бошк,алар ана шундай.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Умуминсоний маънавиятларнинг устуворлиги айни вацтда миллий маънавиятнинг муста\камланиб боришига ёрдам беради.

Жа^он цивилизацияси тарак^иётининг *озирги босцичида, биртомондан, миллий маънавият, иккинчи томондан, умумин­соний маънавиятнинг а^амияти ошиб бормокда. Хозирги бо- зор иктисодиёти шароитида миллий муносабатларнинг халк,а- ро муносабатлар даражасига кутарилиши кузатилмокда. Бу би- лан умуминсоний кадриятларнинг роли \ам ортиб бораётир.

Миллий ва умуминсоний маънавиятнинг узаро богланиб кет- ганлигини сиёсий ва маънавий со\алардаги жараёнларда яедол куриш мумкин. Республикамиз жа^он ик,тисодиёти билан уза- ро якинлашиш мацсадида бозор муносабатларини танлаб олди ва шу йулдан ривожланмокда. Узбекистан бозор ик^исодиёти- га узининг миллий йули оркали бораётганлиги дик^атга сазо- вордир.

Бундай иктисодий сиёсат ^ам республиканинг *амда инсо- ниятнинг манфаат ва талабларига мос тушади. Шу сабабли купгина ривожланган мамлакатлар бизга хайрихо* булмокда- лар ва уз ёрламлари билан кумаклашмокдалар. Узбекистон Ев­ропа ^амжамияти, Халкаро валюта фонди ва бошк;а ицтисодий ташкилотлар ишида фаол катнашмокда. Республикамиз халк,а- ро хукукнинг тенг хукук^и субъекти сифатида БМТга аъзо булди.

Миллий маънавиятимизнинг купгина томонлари умумжа- \он маънавиятига айланиб кетганлигини *еч ким инкор к,ила олмайди. Бунинг ёрк,ин исботи сифатида 1990 йил Имом ат- Термизий таваллудининг 1200 йиллиги, 1996 йил Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги, Улугбек, Навоий, Фаргоний, Ис- моил Бухорий ва бошк,а улуг зотларнинг юбилейлари Ю НЕС­КО ра^намолиги ва иштирокида нишонланганидир.

Президентимиз А\мад ал-Фаргонийга багишланган маросимда шундай деган эди: «Унинг мероси инсониятнинг янги илм чукк^и- ларига к>тарилишига сабабчи булди, бутун маърифий дунё олим- лари учун дастуриламал булиб хизмат килди» (Миллий тикла- ниш, 1998 йил, 27 октябрь). Унинг «Астрономия» китоби XII асрда лотин ва иврит тилларига таржима килинди, XV асрда Италия, кейинчалик Германия, Франция ва АКДЩа нашр этил- ди. М аш ^Р сайё^ Христофор Колумб 800 йил утиб А^мад ал- Фарронийнинг Ер меридиани даражаси \акддаги фикрлари турри- лигини эътироф этди. Ойдаги кратерларнинг иккитаси — Ах,мад ал-фарроний ва Мирзо Улугбек номи билан аталади.

Табиийки, узбек халкининг миллий маънавияти жа^он та- маддунидан четда пайдо булган эмас. Маънавиятимиз, аввало, уз заминида, к,олаверса, умуминсоний маънавият ютуклари таъ-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

сирида шаклланди ва камол топди. Айникса, у Хиндистон, Хитой, К,адимги Юнонистон, Рим маданияти ва жах;ондаги бошка маданиятлар таъсирида яна бойиб борди, улардан маъ- навий озука олди. Уз навбатида, узбек халки маънавияти бош- ка халклар маънавиятига, шунингдек, умумжа\он маданияти равнакига катта ижобий таъсир утказди.

Европа олимларининг таъкидлашича, Европа Шаркдан са- водхонликни, аникфанлар ва уларни эгаллаш усулларини, де*- кончилик ва чорвачилик илмларини, денгизда сузиш хунари- ни, \арбий техникани, тасвирий санъат, меъморчилик сирла- рини, шеърий санъат жозибасини Урганган.

Шарклик савдогарлар илк бор Осиё билан Европа уртаси- даги тижорат йулларини очдилар. Бунга Буюк ипак йули ёркин мисол була олади.

Шаркликлар алгебрани дунёга келтирдилар, инсон кулига табиатни очмок учун калит тутказдилар, физиканинг барча булимларини шу калит ёрдамида очдилар. Алгебра, алгоритм илми бобокалонимиз ал-Хоразмий ижодий кашфиёти билан б о ти к эканлигини эсласак, миллий ифтихор туйгуси жуш уради.

Бозор муносабатлари карор топаётган ^озирги шароитда *ар бир инсон, \ар бир фукаро узлигини чукур англаши, бой мил­лий маънавий меросини эгаллаши, бойишини умуминсоний маънавият билан уйгунлашуви негизида амалга ошириши му- \им а^амият касб этади.

5. МАЪНАВИЯТ ВА СИЁСАТ, И^ТИСОД,ХУКУК, МАФКУРА, ДИН

Маънавият жамият ^аётининг барча со\алари билан узвий боманган, бошкача айтганда, ижтимоий турмуш, инсон фао- лиятининг бирор бир кирраси й^кдирки, у маънавият ру\и билан чулгаб олинмаган булсин.

Маънавият ва сиёсат. Миллий давлатимизнинг таркиб то- пиши сиёсат ва маънавият уртасидаги алокадорлик масалала- рига янгича ёндашиш вазифасини куйди. Бу, табиийки, куйи- даги жи^атларни ичига олади: биринчидан, давлатнинг маъ- навиятга муносабати, жамият тараккиётида маънавий омилнинг ролига; иккинчидан, маънавиятнинг сиёсатга, унинг муваффа- киятли амалга оширилишига булган муносабати масаласидир.

Сиёсат давлатни бошкариш санъати булиб, кенг маънода олиб каралганда маънавий фаолиятнинг му\им куриниши *ам- дир. Сиёсат давлат ишларида иштирок этишни, давлат фаолия- тининг турли шаклларини тартибга солишни, унинг вазифала-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ри ва мазмунини амалга оширишни назарда тутади. Сиёсат со^аси уз табиатига кура давлат тузилиши, мамлакатни бошка- риш, ижтимоий гурух, ва табакаларга ра^барлик к,илиш каби мух,им функцияларни уз ичига олади. Унда жамиятда яшаётган барча ижтимоий катламларнииг туб манфаатлари ва узаро му- носабатлари акс этади. Сиёсат давлатнингтабиати ва мо^ияти- ни ифодалаб, шу асосда унинг фаолиятига таъсир курсатади.

Давлат жамият микёсида сиёсат юргизар экан, ижтимоий со^аларнинг барчасига нисбатан Уз манфаатлари жи^атидан ён- дашади, давлат олиб бораётган сиёсатнинг асосий тамойилла- ри эса ^КУКий жи^атдан кафолатланган булади. Дар^акикат, «Узбекистон Республикаеида Давлат \окимияти халк манфаат- ларини кузлаб ва Узбекистон Республикаси Конституиияси \амда унинг асосида кабул килинган конунлар ваколат берган идоралар томондангина амалга оширилади», — деб ёзилган «Узбекистон Республикаси Конституцияси»нинг 7-моддасида. 14-моддасида кайд этиладики, «Давлат уз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кузлаб, ижтимоий адолат ва кону- нийлик принциплари асосида амалга оширади» (Узбекистон Республикасининг Конституцияси. — Тошкент, «Узбекистон», 1992 йил, 12—13-бетлар).

Маълумки, давлат мустакиллигини кулга киритиш натижа- сида республикамиз учун иктисодий ва ижтимоий тараккиёт, маданий ва маънавий янгиланишнинг кенг истикболлари очил- ди. И. А. Каримов бу жараёнда янги миллий давлатимизнинг асосий вазифалари т^ррисида тухталар экан, у «бутун халкнинг манфаатларини кузлаб, исло^отлар жараёнининг ташаббуско- ри булиши, иктисодий тараккиётнинг етакчи йуналишларини белгилаши, иктисодиётда, ижтимоий со^ада ва мустакил дав­латимизнинг ижтимоий-сиёсий ^аётида туб узгаришларни амал­га ошириш сиёсатини ишлаб чикиши ва изчил руёбга чикдриши керак», деб уктиради (И. А. Каримов. Узбекистон иктисодий исло^отларни чукурлаштириш й^лида. —Тошкент, «Узбекистон» 1995 йил, 10—11-бетлар).

Мустакил давлатимиз жамият хдетининг барча сох,аларида олиб борадиган сиёеатининг асосий йуналишларини ишлаб чикди ва у Президентимизнинг асарларида, нуткдари ва мако- лаларида уз ифодасини топди. И. А. Каримовнинг «Узбекис- тоннинг уз истиклол ва тараккиёт йУли» асарида янгиланган жамиятнинг ижтимоий-маънавий ^аети со^асида давлат сиёса- тининг асосий вазифалари куйидагича белгиланади:

• инсонпарварлик рояларига содикпик;• маънавият ва ахлокийликни кайта тиклаш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

• еддимги ва замонавий маданий бойликларни, адабиёт ва санъатни билиш \амда к^пайтириш. Халкнинг миллим мада- нияти са узига хослигини ифода этувчи восита булмиш узбек тилини ривожлантириш, бу тилнинг давлат макомини изчил ва тулик руёбга чикариш;

• ижтимоий адолат коидаларини руёбга чикариш, а^олининг энг ночор к,атламларининг давлаг томонидан ижтимоий мух,о- фазага булган кафолатли \укукларини таъминлаш;

• умумий таълим олиш, касб-^нар эгаллаш ва тегишли мах- сус тайёргарликдан утишни эркин танлашда барчага баравар хукук бериш; янги демократик таълим концепциясини ишлаб чикиш ва амалга ошириш;

• озчиликдан иборат миллатларнинг манфаатлари ва ^КУК^а- рини \имоя килиш, уларнинг маданияти, тили, миллий урф- одатлари ва анъаналарининг сакданиши х,амда ривожланиши- ни кафолатли таъминлаш, давлат тузулмаларининг фаолияти- да ва жамоат турмушида фаол катнашиш;

• бир мафкуранинг, бир дунёкдрашнинг якка^окимлигидан катъиян воз кечиш, сиёсий ташкилотлар, мафкуралар ва фикр- лар хилма-хиллигини тан олиш;

• ижоднинг барча турларини ривожлантириш, одамларнинг истеъдод ва цобилиятларини намоён этиш учун шарт-шароит- лар яратиш, маънавий мулкни \имоя килиш, маънавий потен- циални жадал ривожлантирмай туриб, республиканинг чина- кам мустакиллиги ва равнак топишини таъминлаб булмайди (Я. А. Каримов. Юкоридаги асар. 18—22-бетлар).

Юкоридаги вазифаларни умумлаштирадиган булсак, мил­лий давлатимизни янада муста^камлашнинг маънавий-ахлокий негизларини куйидагича ифодалаш мумкин булади: биринчи- дан, халкимизнинг умуминсоний кадриятларга содиклигининг а^амияти; иккинчидан, халкимизнинг маънавий меросини мус- та\камлаш ва янада ривожлантириш; учинчидан, инсоннинг уз имкониятларини эркин намоён килиш учун шарт-шароит яратиш; туртинчидан, миллий мустакилликни мустал;камлаш- да ватанпарварликнинг буюк маънавий омил эканлиги.

Демак, республикамизда давлат ва жамиятни муста\камлаш- да халкнинг маънавий ру\ини муста^камлаш ва ривожланти­риш мустакиллик сиёсатининг асосини ташкил этади.

Маънавият ва сиёсат уртасидаги уйгунликнинг энг му^им принципларидан бири бу — \ам ички сохдда, \ам ташки муно- сабатларда адолатпарварлик гояларига, миллий манфаатларнинг максадларига амал килишда намоён булади. Шуни айтиш ке- ракки, миллий манфаатларимиз — вокелигимиздан, унинг ри-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

вожланиши учун керак булган моддий, ижтимоий, маънавий ва сиесий жаб\алардаги э\тиёж, талаблардан келиб чикдди. Бизнинг чин миллий манфаатларимиз дунёдаги бошка миллатларнинг манфаатларига асло зид келмайди. Демак, сиесат миллий маьна- виятга таяниши керак, унинг олий, ягона улчови — инсон ва инсониятга эрк бериш, шахснинг имкониятлари ва \ак-*укукини мумкин кадар кенгайтириш ва ривожлантиришдан иборатдир.

Маънавиятва ицтисод. Узбекистан Республикаси Президенти И. А. Каримов олиб бораётган ижтимоий сиёсатнинг энг му- *им сохаларидан бири — ицтисод ва маънавиятнинг уйгунли- гини таъминлашдир. Узбекистон тараккиётининг асосий та- мойиллари хасида с^з юритганда, «биз иктисодий унгланиш, иктисодий тикланиш, иктисодий ривожланишнинг маънавий ^нгланиш, маънавий покланиш, маънавий юксалиш ^аракат- лари билан тамомила уйБун булишини истаймиз, — дейди у. — Сиёсатимизни шуига асосланиб цурамиз ва уни тУла татбик этамиз... Маънавият ва иктисод бир-бирини инкор этмайди, балки бир-бирини кувватлаб, узаро таъсирланиб ривожланиб боради. Миллий камолот йули мана шу» (И. А. Каримов. Узбе- кистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболининг асосий тамойиллари. — Тошкент, 1995 йил, 47-бет).

Дар*ак,икат, маънавият ишларини йулга куймасдан туриб, нафакат иктисодий юксалишларга, балки, умуман жамият та- раккиётида юксакликларга эришиб булмайди.

Ицтисодий исло^отлар *ар кандай шароитда, \ар кандай иж­тимоий тузум ёки жамиятда зарурий э\тиёж ^исобланади, би­рок бу жараён маънавий исло^отлардан ажратиб олинган \олла юз берадиган булса, жамият тараккиётини туда таъминланган деб булмайди. «Бозор муносабатларига утиш — кур-кУрона мак- сад эмас, балки иктисодни унглаш, жамиятни янгилаш йули. Демократии давлат курмокчи эканмиз, аввало, ижтимоий адо- лат принципларига содик булиб колишимиз керак. Агар бозор етим-есирларнинг, кариялар ва камбагал-ночор одамларнинг куз ёши эвазига куриладиган булса, бунака бозорнинг уйи куй- син, — деб таъкидлайди И. А. Каримов. — Ю ксак маънавий бурчлар кеча ёки бугун уйлаб топилган эмас. Улар инсоният- нинг минг йиллик тарихи, ота-боболаримизнинг неча-неча авлодлари тажрибаси давомида юзага келган. Бозор иктисоди- ёти деб инсон маънавиятини унутиш гунох булади. Нукул пул ва фойда кетидан кувсак-да, аммо одамларимиз ру^ан кашшок б^либ колишса — бундай жамиятнинг кимга кераги йук» (И. А. Каримов. Узбекистон: миллий истикпол, иктисод, сиё- сат, мафкура. 25-бет).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Ик,тисодиёт моддий тушунча, ахлокийлик эса маънавий ка­тегория булса-да, мана шу иккала *олатни уйгунлаштирмай туриб мамлакатимизда янги жамият куриш мумкин эмаслиги юцоридаги сузларда ни^оятда кескин даражада куйилади. Та- рихдан маълумки, и^тисоднинг маънавиятдан ажралиб к;оли- ши, поймол этилиши борлик, билан маънавият, инсон билан олам уртасида утиб булмас жарлик пайдо б^лишига олиб кела- ди. Натижада, инсонлар \ар кандай шароитда *ам, *ар кандай йул билан булса-да, \атто юрт манфаатларини сотиш эвазига \ ш , бойлик, мол-мулк орттиришга \аракат кдлади, яшашнинг осон йулларини ахтаради, унинг виждон, иймон, одамгарчи- ликдан ма?фум воситаларини топишга ружу куядилар. Демак, ик,тисод билан ахлок, моддий эдгиёж билан маънавий зарурат уртасидаги уйгунлик бузилган жойда жамият таназзули учун замин пайдо булади.

Маънавият ва ицтисод уртасидаги алокддорлик *ак,ида суз юритиш учун авваломбор «иктисодиёт» тушунчасининг мазму- нини ёритиш такозо этилади. Илмий адабиётларда таъкидлан- ганидек, ик,тисодиёт фаолиятнинг ало\ида тури сифатида хужа- ликни бошкариш деб эътироф этилади.

Дар*ак,ик,ат, инсонлар *аёт кечириш учун моддий неъмат- ларга эга булиши керак. Бунинг учун уларни яратишга э\тиёж тугилади. Табиийки, бу жараён, бир томондан, табиат нарса- \одисалари, бошк,а томондан, одамларнингузаро муносабатла- ри асосида ю з беради. Англашиладики, етиштирилган истеъ- мол ма^сулотларида нафа^ат уларни етиштирувчилар уртаси­даги моддий муносабат, балки, шу билан бирга маънавий муносабатлар *ам амал килади.

Иктисодиёт тушунчасига мамлакатдаги ишлаб чикдришнинг \олати, унинг жойланиши ва динамикаси (\аракати) киради. Ик;тисодиёт аввало одамлар фаолиятидир, уларнинг табиатга ва узаро таъсири натижасида моддий неъматлар ва хизматлар- нинг яратилиш жараёнидир. Кенг маънода ик,тисодиёт шу неъматлар ва хизматларнинг вужудга келтирилишидир (К,. Йул~ дошев, К,. Ыуфтайдинов. Иктисодий билим асослари. — Тошкент, «Ук,итувчи», 1997 йил, 16—17-бетлар).

Агар масалага бозор и^тисоднётига утиш нуктаи назаридан ёндашадиган булсак, у суянадиган барча объектив омиллар айни вак;тда маънавий жи^атларни *ам уз ичига олади. Бундай омил- ларнинг дастлабкисини моддий шарт-шароитлар билан боглаб ту- шунтирсак, унда мулкни давлат тасарруфидан чицариш, хусусий- лаштириш, мулкчиликнингтурли шаклларини вужудга келтириш, кишиларда хужайинчилик (мулкка эгалик) ^иссини таркиб топ-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

тириш, сотом {эакобатчилик мухитини яратиш каби жараёнлар кузда тутилади. Утиш жараёнида ижтимоий химоя омилининг хам катга урни борлиги хаммамизга маълум, бунда бозор муносабат- лари шароитида одамларни ижтимоий мухофаза килиб бориш, янги иктисодий тизимга ортик,ча азиятсиз, озор чекмасдан утиш масаласини ижобий хал килиш зарурати тугилади. Энг мухими, кишиларимизнинг бозор муносабатларига Утиш ва бозор шарои­тида яшашлари учун уларни маънавий жихатдан тайёрлаш, эски иктисодий хает рухиятидан, айникса, бокимандачилик кайфия- тидан бутунлай халос этиш керак булади. Дархак^кат, «кишилар- да янгича иктисодий фикрлашни шакллантириш, уларнингдунё- карашини узгартириш, хар бир кишига уз мехнатини сарфлаш сохаси ва шаклларини мустакил белгилаш имкониятларини бе- риш керак» {И. А. Каримов. Узбекистан иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида. — Тошкент, «Узбекистан», 1995 йил).

Уз-узидан равшанки, янгича иктисодий тафаккур маънавий жараён булиб, инсон хаёти ва такдири, унинг ахлокий фази- латлари, ички дунёси, характери билан боглик ходисадир. Бу- нинг маъноси, тадкикотчилар таъкидлаганларидек, биринчи- дан, кишилар мулксизлик холатидан мулкка эгалик килиш хола- тига утишлари, мулкни тасарруф кила олишда эркинликка эга була олишлари, бокимандачиликка бархам бериб, узларининг иктисодий хамда ижтимоий ахволини яхшилашлари учун шах- сан масъул эканликларини англашлари, иктисодий сохадаги ракобат курашида маънавий жихатдан собит булишлари, маъ- навият, халоллик, поклик, ишбилармонлик фазилатларини тар- киб топтиришлари такозо килинади. Иккинчидан, хар бир ки- шининг фаровонлиги унинг узига куп жихатдан борликлиги, шахсий мехнати, тадбиркорлиги, уз мулкини омилкорлик би­лан бошкариши, фан-техника янгиликларини чукур эгаллаши, иктисодий маданиятини ошириб боришини кун тартибига куяди. Учинчидан, хар бир киши уз фаолияти ва мехнатини кайси соха буйича ривожлантириши, фойда-зарарнинг фарки- ни била олиши, хисоб-китоб кила билиш малакасини ривож- лантириб бориши керак. Табиийки, юкоридаги жараёнлар ин­сон маънавияти, шунингдек, жамиятнинг маънавий ва ахло- кий тамойиллари билан боглик талаблар доирасида амал килади (каралсин: К,. Иулдошев, К- Муфтайдинов. Юкоридаги асар).

Республикамизда маънавий мухитнинг с о е л о м л и г и , хар кан- дай ислохотлар, аввало, одамлар онги ва дунёкарашига, рухий оламига мослаштириб олиб борилаётганлиги сабабли фукаролар имконияти, яратувчанлик ва бунёдкорлик имкониятлари тобора кенгаймокда, уларда Ватан, миллат, гурур тушунчалари чукур-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

лашмо^да. Президентимиз томонидан амалга оширилаётган сиё- сат туфайли \ар кандай моддий манфаатдорлик, \ар крндай икти- содий равна*; бевосита маънавий баркамоллик туйгулари билан борлик, эканлиги, шу асосдагина ^акикий ривож топиш мумкин- лигига ишонч ортиб бормокда.

Бу ерда яна бир маънавий омил тугрисида тухташ лозим деб уйлаймиз, у \ам булса, бозор муносабатлари таркиб топиши жараёнида халцимизнинг бой маънавий мероси улкан тарбия- вий а^амият касб этиши масаласидир. Кишиларимиз бозор муносабатлари таркибига ва жараёнига кирар эканлар, авва- ламбор, ана шу кддимий талаб ва фазилатларга амал кдлишла- ри тадозо этилади. Куръони Карим, Хадислар, шунингдек, ал- ломаларимизнинг савдо-сотик,, бозор муносабатларига оид карашлари ало^ида бир мактаб вазифасини утайди, яъни улар одамлар уртасидаги узаро алокаларда поклик, \алоллик, турри сузлик, ёлгон ишлатмаслик, мурувватли булиш каби инсоний фазилатларга катга эътибор беришга даъват этади. Шунингдек, улар турридан-турри хУжалик юритиш билан, и^тисодиёт би­лан бевосита боглик; булган категориялар (ижара, солик, ис- теъмол, э\тиёж, хунар, де\цончилик, пул, таксимот кабилар)- нинг маънавийлик негизига цараб чикканлар ва бунда инсо- нийликни биринчи уринга куйганлар.

Шундай килиб, маънавият билан иктисодиет уртасидаги узаро алокадорлик ижтимоий таракдиётимизга катта ижобий таъсир курсатмокда. «Халк^инг маънавияти ва маданияти, унинг ^акиций тарихи ва узига хослиги кайта тикланаетганлиги жа- миятимизни янгиланиш ва тараккий топтириш йулидан му- ваффакиятли равишда олга силжитишда ^ал килувчи, таъбир жоиз б^лса, белгиловчи а\амиятга эгадир» (Я. А. Каримов. Узбе­кистан иктисодий исло^отларни чукурлаштириш йулида. 139— 140-бетлар).

Маънавият ва *укук- Республикамизда демократик жамият ва э^КУКий давлат куриш со^асида катта ишлар амалга оши- рилмо^да. Фуцароларнинг эрки, ^кук^ари, бурчлари, эркин- ликлари даражаси жамиятнинг демократлашуви сифатини ифо- да этади. Бу жараёнлар адолатли жамият фукароларининг маъ- навий*ахлок«ий ва ^укукий ривожланганликларига куп жи\атдан боглик булади.

ХУКУКИй давлатнинг мо^иятини инсонпарварлик ташкил этади, унинг мо\ияти шундаки, хокимиятнинг бирдан-бир ман- баи халк, ^исобланади, бу давлат узининг миллат ва элатларига тенг сиёсий ^уцукухарни, ижтимоий-иктисодий хамда маданий ривожланиши учун тенг имкониятларни кафолатлайди, мил-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

латпарастлик, иркчилик, шовинизм, халкларнинг хукукларини чеклаш йулидаги хар кандай уринишларга катьиян кураш олиб боради. Шубхасиз, бу тамойиллар хукукий давлатнинг маъна- вий табиатини акс эггиради.

Демократик, адолатпарвар жамият ва фукаровий давлат куриш жараенида ХУКУКИЙ маданиятнинг роли ортиб боради. Бинобарин, жамиятда кабул килинган хУКУК-тартиботга, конун- ларга нисбатан хурмат билан караш хар бир инсоннинг шахсий эътикодига, маънавий бурчига айланиши керак. Гап шундаки, хар бир киши муайян жамиятда ва давлатда яшаб туриб, у ерда амал киладиган хукук-тартиботдан ташк,арида фаолият курса- тиши мумкин эмас. Мустакдп республикамизда ХУКУКИЙ мада- ниятга алохида ёндашишнинг боиси хам ана шунда. Президен­т а м и И. А. Каримов алохида таъкидлаганидек «ХУКУКИЙ ма­даниятнинг юкори даражада булиши ХУКУКИЙ давлатнинг узига хос хусусиятидир. Бозор иктисодиётини шакллантириш шарои- тида ХУКУКИЙ маданиятни ошириш мухим иш хисобланади. Шу билан бирга ХУКУКИЙ маданият савияси кабул килинган конун- лар сони билан эмас, балки ушбу конунларнинг барча даража- ларда ижро этилиши билан белгиланади. Ушбу мухим ишда одамларда конунларга ва норматив ХУКУКИЙ хужжатларга нис­батан чукур хурмат хиссини тарбиялаш алохида ахамиятга эга- дир. Зеро, ХУКУКИЙ нормалар одамлар онгига сингган ва улар оркали амал килган такдирдагина яшайди ва руёбга чикади» (И. А. Каримов. Биздан обод ва озод Ватан колсин. — Тошкент, «Узбекистан», 1994 йил, 48-бет).

Куринадики, амалга оширилаётган ХУКУКИЙ ислохотлар, ХУКУКИЙ талаблар хар бир фукаронинг онгига етиб бориши, эътикодига айланиши, энг мухими, кундалик турмушдаги амалий фаолиятининг мезони булиши зарур. Бу нафакат сиёсий-хукукий, айни пайтда, маънавий тараккиёт эхтиёжининг ифодаси \амдир.

Демак, маънавият, унинг ранг-баранг турлари ХУКУК, конун- чилик тамойиллари билан узвий богланган. Дарвоке, ХУКУКИЙ давлат тушунчасининг узи хам маънавий кадриятдир. ХУКУКИЙ давлат фаолият курсатадиган жамиятда хамманинг конун ол- дида тенг булиши ва конуннинг устуворлиги таъминланади. Бу устуворлик маънавиятнинг адолатпарварлик тамойили билан асосланади. Бунинг замирида ишонч, эътикод, маънавий жа- вобгарлик, кафолат, ташаббускорлик, ижодкорликка интилиш, давлат ва миллат равнаки учун курашда фаол иштирок этиш масъулияти ётади.

Маънавият ва ХУКУК уртасидаги узаро алокадорликнинг уй- рунлигини таъминлайдиган мезон инсон хак-ХУКУМарининг ка-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

фолатланишидир. Инсон мана шу асосда узининг мо\иятини чуцур *ис этади, узи, жамият олдидаги масъулияти, фукаролик бурчларини тула англаб етади, фаолият курсатади. Давлат то- монидан кабул к,илинган ва жамиятдаги купчиликнинг ирода- сини ифодалайдиган конунларга \урмат, буйсуниш, ижтимоий ва шахсий фаолият курсатиш учун маънавий масъуллиги тар- киб топади.

Маънавият ва хукук, муштараклигининг яна бир жи^ати \укукий имтиёзлар ва ахлок,ий бурчларнинг кафолатланиши- дир. Кишиларнинг хУКУ^ий ва ахлок,ий онги инсон маънавий хаётида му^им урин тутади. ХУКУК^ам, ахлок^ам улар фаолия- тини бошцариб туради. Инсоннинг \алол, пок, номусли, узига талабчан, жамоатчиликнинг фикрини хурмат килиш каби фазилатлари эо'КУКий маданиятнинг маънавий негизи санала- ди. Албатта, инсоннинг аксилмаънавий фаолиятини ба\ола- ганда ахлок, х;ам, хукук хам узига хос муносабат билдиради.

Маънавият ва хУКУКнинг узаро муносабатлари хакида гап борганда маънавий фаолият ходисаларини ХУКУКИЙ кафолат- лаш масаласи хам келиб чикдци. «Жамиятимизнинг маънавий киёфасини белгилаб берадиган барча ижодий мех.нат сохалари хам конун химоясида булиши керак. Хозирги дунёда хамма нарса уйгунлаштирилган. Жамиятнинг бирёкдама, технокра- тик ривожи миллат салохиятини пасайтириб юбориши, огир ижтимоий, маънавий ва сиёсий йукотишларга олиб келиши мумкин ва олиб келмокда хам» (И. Л. Каримов. Ватан саждагох каби мукаддасдир. 184-бет).

Маънавият ва ХУКУК уртасидаги алокдцорликнинг узига хос синтезини ХУКУКИЙ маданият тушунчасида куришимиз мумкин. Аввало, шуни таъкидлаш жоизки, хукукдй давлат куришдан кузланган максад остида хар бир инсоннинг узини шахе сифа- тида \ис килиши учун ижтимоий макон ва имконият яратили- ши ётади. «Хар бир шахе уз фикрининг шу мамлакатда эъти- бор1а олинишига, унинг фикри маълум масапаларни хал килиши мумкинлигига ишонч хос ил кдгшши хукукий давлат яратадиган имкониятдир» (О. Хусанов. Крнунийлик — ХУКУКИЙ давлатнинг негизи. — //Хукукдй демократик ислохотлар. — Тошкент, «Узбе­кистан», 1997 йил, 18-бет).

Президентимиз И. А. Каримов сиёсий-хукукий муносабат- ларда, инсон ва давлат уртасидаги узаро алокаларда инсон ман- фаатлари устувор булишини алохида таъкидлайди (И. А. Кари­мов. Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истиц- болининг асосий тамойиллари. 23-бет). Халкнинг ХУКУКИЙ маданиятини юксалтириш \ак;ида тухталар экан, куйидагилар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ни ало^ида таъкидлайди: «ХУКУКИЙ маданият даражаси факат- гина донунларни билиш, ^у^УКИй маълумотлардан хабардор булишдангина иборат эмас. У — конунларга амал килиш ва уларга буйсуниш маданиягидир. У — од ил судни ^урмат килиш, уз х^к-хукуьдларини ^имоя килиш учун судга мурожаат этиш э\гиёжи демакдир. Х укукий маданият дегани — турли можаро- ларни \ал кдпишда конунга хилоф кучлардан фойдаланишни рад этиш демакдир» (Уша ерда, 29-бет).

Узбекистан Республикаси Олий Мажлисининг 1997 йил 29 августда тасдикланган «Жамиятда хукукий маданиятни юксалти- риш Миллий дастури»да \ам куйидагилар ёзилади: «Юксак \укук,ий маданият — демократик жамият пойдевори *ам да хукукий тизим етуклигининг ифодасидир. У жамиятдаги турли хил *аётий жараёнларга фаол таъсир курсатувчи фукароларнинг, барча ижтимоий гуруэугарнинг жипслашувига кумаклашувчи, жамиятнинг яхлитлиги *амда батартиблигини таъминловчи ва муста^камловчи омилдир. Крнунни хурмат килиш ^укук;ий жа­миятнинг, сиёсий ва хукукий тизимлар самарали фаолият курса- тишининг асосий т&чабларидан бири \исобланади».

Дар\акикат, хукук,ий маданият, унинг мо^ияти ва мазмуни- ни маънавиятсиз тушуниш мумкин эмас. Бинобарин, хукук*ий маданият асосида миллий одоб, ахлок, анъаналар тарриб эти- лади, юридик тушунчаларнинг мазмуни очилади, кишиларнинг уз ^ак-хукуКгИарини ^имоя килиш тамойили акс этади, тан олин- ган ^укУК-тартибот коидаларини онгли равишда бажаришга даъват ётади. Жамият, давлат, оила *амда фукаролар манфаат- ларининг муштараклиги негизида барча шахсларнинг конун- ларга буйсуниб яшашлари, халк иродасининг ифодаси булган конунларда белгиланган тартибда фаолият курсатишлари, яшаш­лари ифода этилади.

Х у к у к и й маданият маънавиятга нисбатан тор тушунчадир, чунки маънавиятда \уедкий тамойиллардан ташкари яна жамият, шахе, миллатнингичкидунёси, рухий кечинмалари, аклий крби- лиятлари, идрок ва малакалари мужассам этилади. Тадкикотчи- лар ёзганларидек, «^укукий маданиятли инсон уз навбатида маъ- рифатли шахе ^исобланади. Маърифатли фукаро муайян со^ада маълумотга эга булиш билан бир каторда хукукий билимга, хулк- атворга эга булган фукаролик жамиятининг конун ва коидала- рига риоя этиб яшайди» (Ш. Рузиназаров. ХУКУКИЙ маданият — фукаролик жамияти талаби. «Халк сузи», 1997 йил, 6 август).

Куринадики, умумий маданиятнингтаркибий кисмини таш- кил этиб, >фкук;ий маданият ^укукий билимларга эга булган ва уларни амалиётда тадбиц эта оладиган кишини таркиб топти-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

риши, факат шундайларгина маданиятли, маърифатли, маъна- виятли хисобланишини акс этгиради. Шубха йукки, купгина конунлар кабул килинади, бирок фукаролар уларгариоя этиш- га тайёр булмаса, ХУКУКий давлат хам, фукаролик жамияти хам хакикатда амап килмайди. Шу сабабли фукаровий жамият ва унинг аъзолари ю ксак даражада маънавий ва маърифий камол топган булмори керак, кишилик жамиятида таркиб топган бар- ча кадриятларпи билиши, уларни эътироф этиши, риоя этиши зарур. Худди шу маънода конунларга амал килиш, бошкача айтганда, хУКУКий маданият куникмаси асосида маънавийлик табиати уз ифодасини топади. Шунга кура, янги демократик жамият курилиши шароитида давлат маънавият ифодачиси тар- зида фаолият курсатади. Зеро, унинг ХУКУКий асослари негизи- да халк маънавияти ётади.

Маънавият ва мафкура. Юкорида маънавият рухий, ахло- кий кадриятлар й и р и н д и с и эканлиги айтиб утилди. Унинг маф­кура билан муносабатини куриб чикадиган б^лсак, мафкура купрок жамиятнинг сиёсий сохасини акс эттириб, шубхасиз, маънавиятга асосланади. Маънавиятсиз мафкуранинг мохия- тини, рухи ва табиатини билиш мумкин эмас. Шу маънода, мафкура маънавий фаолият махсули, жамият маънавий хаёти махсули ва, айни пайтда, маънавий хаётга уз таъсирини утказа- диган ва утказиб турадиган роявий омилдир.

Хох давлат буладими, хох жамиятми ёки алохида олинган инсонми, максадсиз, манфаатларсиз яшамайди ва фаолият курсатмайди. Инсон ва жамиятнинг уз олдига куйган режала- ри, манфаатлари фикр билан таркиб топади, низом шаклига киради. Худди шу маънода, Президентимиз таъкидлаганидек, жамият мафкураси халкни халк, миллатни миллат килишга хизмат этадиган фикрлар ва роялар тизимидан иборатдир. Шу маънода, республикамизда таркиб топаётган миллий мафкура туррисида гапириш мумкин.

И. А. Каримов узининг «Жамиятимиз мафкураси халкни халк, миллатни миллат килишга хизмат этсин» номли сухбатида мил­лий мафкурамизнинг асосий вазифаси «жамиятнинг таянчи булмиш оддий инсон ва унинг манфаатларини ифода этиш»дан иборат деб таъкидлайди. Шубхасиз, миллий мафкура миллий мустакиллигимиз туфайли бунёд этилмокда. Дархакикат, «мил­лий мафкура бизнинг эркин, озод, адолатли, маънавиятли, эр- кин бозор ик^-исодиёти шароитларида демократия конун-коида- ларига асосланган ХУКУКий амал киладиган хамда жамият барпо этишдан иборат туб миллий максадимизга хизмат килади ва у ана шу максадларга эришишимизни таъминлайди. Маънавиятли

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

жамият куришга интилаётганимиз миллий мафкурамизнинг узига хослигини ифодалайди (//. Гафуров. Миллий мафкура ёлкинла- ри. — «Миллий тикланиш», 1998 йил, 21 июль).

Мафкура дейилганда муайян бир ижтимоий гурух ёки мил- латнинг туб манфаатларини назарий жи^атдан асословчи ва химоя килувчи фалсафий, сиёсий, \уКУКий, ахлокий, эстетик, бадиий карашларнинг бир бутун тизими назарда тутилади. Шуни айтиш мумкинки, жамият маънавияти таркибида турлича маф- куралар, тизимлар булиши мумкин. Шунинг учун \ам Узбекис­тан Республикаси Конституциясида жамиятдаги бирор-бир мафкуранинг давлат мафкураси даражасига кутарилиши мум­кин эмаслиги ало^ида таъкидланади (2-модда). Узбекистонда ижтимоий *аёт сиёсий институтлар, фикрларнинг хилма-хил- лигига асосланади. Бу — демократик жамиятнинг энг му\им белгиларидан хисобланади. Ва\оланки, якин утмишда узга бир ижтимоий к,атламнинг мафкурасини бошкаларнинг мафкура- сига мажбуран кабул килдиришга ^аракат кил и иди, мафкура­нинг миллийлиги инкор килингани холда, унинг синфий були­ши кераклиги сиёсат даражасига кутарилди.

Бунинг натижасида миллатларнинг, хусусан, Узбек милла- тининг миллий онги, дунёкараши, миллий рурури, ифтихори- дек нозик масалалар сийкалаштирилди ёки бутунлай инкор этилди.

Янгиланаётган маънавият асосида истик/юл ва миллий ис- тикпол мафкурасини яратиш со^асида Президентимиз И. А. Ка­римов катта ташаббускорлик билан фаолият курсатмокда. «Унинг ра^барлигида янги даврнинг э\гиёжларидан келиб чи- киб, мавжуд райриинсоний мафкура — коммунистик мафкура- дан воз кечдик. Энди ана шу мафкура урнини босадиган кан- дайдир маслак, роя зарур эди. Чунки улкан акдий бушпикда муаллак ^аёт кечириш мамлакат ижтимоий-сиёсий му^итини \ам , рухий-маънавий икушмини *ам , одамларнинг турмуш тар- зини \ т издан чикариб юбориши мукаррар. Мамлакат а^оли- си ^ар к^ндай шароитда ^ам кандайдир роя учун курашиши, унинг атрофида жипслашиши, кайси бир максаднинг руёбга чикиши учун интилиши зарур. Шунинг учун \ам Президент И. А. Каримовнинг миллий истиклол мафкурасини яратиш р о я с и туманли ва рутубатли кунларимизда жонларга рагбат уй- ротувчи куч булиб майдонга келди» (Я. Жураев. Агар ого* сен... 115—116-бетлар).

И. А. Каримов бу масалага ало\ида эътиборни каратиб ёз- ган эди: «Яратувчиликнинг биринчи боскичи давомида бир канча истикболли шарт-шароитлар вужудга келтирилдики, улар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ислох,отларпинг янги боск,ичида мазмун жихатидан узини яна- да купрок намоён килмори лозим б^лади. Хозир таркиб топа- ётган умумхалк миллий мустак,иллик мафкурасини кенг куламли ходисалар жумласига киритмок лозим» {И. Л. Каримов. Узбе- кистон буюк келажак сари. — Тошкент, «Узбекистан». 1998 йил, 310—311-бетлар).

Демак, мафкура масаласи миллий мустакилликни таъмин- лашнииг истик,болли шарт-шароити сифатида эътироф этила- ди. Мафкурага берилган бу бахо унинг жамият маънавий хаётида гутадиган урни хакидаги юксак фикрлар билан изоуганади, албатта.

Мафкура атамасини ифодалайдиган «идеология» ибораси- ни ижтимоий фикрлар тарихида биринчи булиб XIX аср бош- ларида француз олими Дестют де Траси узиниг «Идеология элементлари» асарида ишлатган. Бу с^з оркали у сиёсат, одоб, ХУКУК. иктисод учун мустахкам негиз куришни назарда тутган.

«Мафкура» ибораси эса «фикр» (арабча)дан олинган, шу маъ- нода «тафаккур», «мутафаккир» сузлари билан маънодош, ил- мий маънода олинганда мафкура и^тисод, сиёсат, маънавият, умуман, жамият хаётининг барЧа томонига дахлдор б^лган роялар тизимини ифода этади, давлат билан жамият, жамият билан одамлар, сиёсат билан ик^гисод, ик^тисод билан маънави­ят \одисаларини боглаб, цандай ривожланиш сари боришни ифода этади.

Мафкурасиз маънавият йук,, булиши хам мумкин эмас. Мафкурада «муайян рояга ишонгириш, уюштириш, сафарбар этиш, маънавий-рухий рагбатлантириш, р о я в и й тарбиялаш, гоявий иммунитетни шакллантириш» каби мацсаплар кузда ту- тилганлиги боис у, айни пайтда, маънавий харакат дастури ва- зифасини бажаради (Миллий исти*уюл р о я с и : асосий тушунча ва тамойилпар. 20—21 бетлар).

Мафкура янги маънавиятнинг кулга киритган ютук/трини ифодаловчи назарий карашлар, билимлар сифатида ижтимоий тараккиёт учун мухим режа, стратегик ахамият касб этади. И. А. Каримов «Тафаккур» журнали саволларига берган жавоб- ларида жамиятимиз мафкурасининг асосий мазмуни, ривожла­ниш истик,боллари, асосий воситалари туфисидаги масалани илмий ёритиб берди. Авваламбор, мафкуранинг ижтимоий ахами- яти, сунфа мафкуравий бушликнинг маънавий зарари туфиси- даги янгича к,арашларни баён этади.

Асарда мафкурани шакллантиришнинг ижтимоий-тарихий асослари туррисида с^з борар экан, «мафкурани шаклланти- риш жараёнида, авваламбор, мамлакатнингбугунги хаёти, утми-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ши, келажаги, бутун таедири учун кайгурадиган, Ваган к,исма- тини уз кисмати деб биладиган кенг жамоатчиликнинг илрор дунёкараш ва тафаккурига асосланиш лозим» дейилади. Ик- кинчи шарт миллий тарихимизда узларининг улмас илмий ме- роси, фалсафий дарашларини колдирган буюк алломалар фао- лиятини урганишдир. Миллий истиклол мафкураси негизида оддий инсон ва унинг манфаатларини ифода этиш му\им урин тутиши керак.

Миллий мафкурамиз халк^имизни маънавий жи^атдан бар- камолликка эриштирмори учун куйидаги талабларга жавоб бе- риши зарур: биринчидан, «халкимизнинг к5?п асрлар давомида шаклланган эзгу орзуларини, жамиятимиз олдига бугун куйил- ган олий ма^сад ва вазифалар»; иккинчидан, эл-юргни буюк ма^садпарга етаклайдиган, халк ва давлат дахлсизлигини таъ- минлайдиган ягона р о я ; учинчидан, \ар к,андай миллатчи- ликдан холи, жа^он \амжамиятида узимизга муносиб хурмат ва иззат козонишда пойдевор ва ра^намо б^лиши; туртинчи- дан, ёш авлоднинг ватанпарварлик, элпарварлик, инсонпар- варлик, одамийлик фазилатларини тарбиялашда улкан маъна­вий омил булиши; миллий ва умуминсоний ю тумарга эриш- мок, учун йул очиб берадиган, шунга мунтазам равишда даъват этадиган р о я б^ла олиши (И. А. Каримов. Жамиятимиз маф­кураси хап^ни халк;, миллатни миллат килишга хизмат этсин. 13— 15-бетлар).

Хулоса килиб айтиш мумкинки, миллий р о я сифатида мил­лий истик^ол мафкурасининг асосий максади Узбекистонда чинакам инсоний жамият куриш ва комил инсонни тарбия- лашдан иборатдир. Бу мафкуранинг ик;тисодий заминини мулк шаклларининг хилма-хиллиги, бозор муносабатларининг амал килиши; ижтимоий асосини ижтимоий катлам ва гуру\ларнинг эркинлиги ва тенг ^укукдилиги; сиёсий негизини фукаролик жамияти ва ^укукий давлат тизимлари; ^укук;ий омилини ин­сон эркининг конунларда кафолатланиши ва муста\камлани- ши; маънавий таянчини *ур фикрлилик, фикрлар хилма-хил­лиги, дахлсизлиги, миллат ва халк, %амжи%атлигининг гарови, жахрн х,амжамиятида халк,имизнинг \ар жи\атдан мустакилли- ги ва тенглиги ташкил этади.

Маънавият ва дин. Маънавият мураккаб ижтимоий ходиса булиб, унинг тарак^иётига жуда куп омиллар — сиёсат, и^ти- сод, фан, ахлок, санъат, дин каби ^одисалар бевосита таъсир этиб туриши ^акида юкррида гапирилди. Бу тизимда диннинг ало^ида урни мавжудлиги уз-узидан равшан. Бунинг боиси ав- вало шундаки, дин минг йиллар мобайнида инсоният \аёти-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

нинг барча жи^атлари билан чамбарчас боманиб, унинг тур- муш тарзига айланиб кетди. Иккинчидан, дин таъсирининг замирида савоб ва гуно\ \ак,идаги тасаввурлар турадики, одам- лар бу маънавий ^одисаларга ^еч к,ачон бефарк кдрамаган. Би- нобарин, савоб ва гуно*, шунингдек, савобли иш килганлар- нинг такдирланиши, гуно^корларнинг эса жазоланиши тугри- сидаги караш лар кишилик жамияти тараккиётининг илк боскичларида шаклланган, ижтимоий онг таркибида ало\ида урин тутган. Учинчидан, диний эътикрдлар билан борлик фа- зилатлар инсон психологиясига асрлар давомида кучли таъсир курсатиб келган.

Инсонда диний эътикоднинг шаклланиши диний тарбия- нинг олиб борилиши, унинг мазмуни ва таъсирчанлигига куп жи^атдан боглик булади. Агар тарбия шахснинг ички \иссиё- тига мувофик равишда олиб борилса, муайян максадларга караб йуналтирилса, албатта, у тегишли самара ва натижа бериши табиий.

Эътикод сифатида эътироф этилган тамойилларга к,атъий амал килиш ва уни кундалик турмушда бажариш динда асосий урин эгаллайди. Диний талаблар ^ар бир шахсдан к,атъийлик, иродалилик, сабр-токатлилик, чидамлилик ва \ак.икий фидойи- ликни, бир суз билан айтганда, диндорда хос б^лган эътикодга амал килишни такозо этади.

Шахе дин талабларини туликва виждонан бажарса, окибат- натижада охиратда унга Олло* мар^аматига сазовар булишдек олий мукофот насиб этади, \ар бир эътикрдли инсон бунга эришиш учун имкон кадар харакат килади.

Умуман олганда, барча динлардаги талаб ва к^рсатмалар- нинг туб мокияти шундаки, *ар бир инсон уларни бажара бо- риб, нариги дунёдаги хаётида рох^ат-фарогатда яшаш учун бу дунёда факат савобли ишлар билан шурулланиши зарур.

Хар бир мумин-мусулмон Олло^нинг мар^аматига эришиш учун калима келтириши, намоз укиши, руза тутиши, закот бе­риши ва имконияти булса, *аж килиши каби дин рукнларини адо этишлари шарт. Бирок; бу талабларни бажариш учун одам- лар узлари яш аб турган жамиятда, биринчидан, шарт-шароит, иккинчидан эса, имкониятга эга б^лиши керак.

Турри, инкилобга кадар мусулмонлар юкоридаги рукнларни бажариб келганлар, чунки у даврда \ар кандай диннингтаракки- ёти ва амалий фаолияти учун кагга шарт-шароитлар мавжуд эди.

Афсуски, утган етмиш йил ичидаги шуро замонида одамлар диний фаолиятларини етарлича амалга ошира олмадилар. Са-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

баби, социалистик давлат уларнинг шароит ва имкониятлари- ни, Конституцияда расман виждон эркинлиги билан кайд этса- да, амалда чеклаб куйди. Натижада, фукароларда на коммунис- тик, на диний эътикрд шаклланди. Коммунистик идеологияни тарриб к;илувчи рахбарларнинг аксарияти эгаллаб турган об- рули лавозимларни суиистеъмол кдпиб, порахурликка, лаган- бардорликка, мансабпарастликка ружу куйиб, «коммунизм курувчисининг ахлок кодекси»да белгиланган, аникрори, узла- ри к;абул килган принципларни купол равишда буздилар. Улар­нинг бу номакбул хагги-харакатлари аслида социалистик жа- миятнинг баррида, кенг халк оммасининг куз олдида содир булди. Натижада, одамларда бу гоянинг оддий акидапараст- ликдан бошка нарса эмаслигига ишонч юзага келди.

Иккинчидан, барча халкпар ва миллатларнинг тили, тари- хи, дини ва эътикодини, маънавий меросини менсимасдан, факат йирик миллатнинг маънавий-маданий «устунлиги»ни буюк ва умумий деб хисоблаб, уни турмушга жорий этишди, зуравонликка асосланиб уринган коммунистик мафкура одам- ларнинг тилига урнашди, уларнинг дилидан эса муносиб урин топа олмади.

Коммунистик мафкуранинг «жонкуярлари» ташвикот-тар- рибот ишларида миллатларнинг Уз дини, психологияси, мада- ний ва маънавий мероси, маросимларига булган с о р л о м муно- сабатларини хисобга олмацилар ёки олишни истамадилар. Ма- салан, вафот этган киши партияга тааллукли булса, унга жаноза укиш, комсомол аъзоси булса, турмуш кураётганда никох укитиш такиклаб куйилди. Узини мусулмон деб хисобловчи хар кандай миллат вакилининг нафсониятига бунинг каттик таъсир этмаслиги мумкин эмас эди. Натижада, бу асрий ди- ний-маънавий тамойиллар яширин равишда амалга ошира бош- ланди. Америкалик йирик жамоат арбоби Збигнев Бжезинский ёзганидек, коммунистик жамият «инсон турмушининг асоси- ни ташкил этувчи эркинликка интилишини ва рухий эхтиёж- ларини хисобга ола билмади (каранг: 3. Бжезинский. Комму­низм талвасаси. — Жахон адабиёти, 1997 йил, 6-сон, 163-бет).

Республикалар собик Иттифокдан бирин-кетин ажралиб чика бошлаган пайтда ислом таркалган минтакалардаги ки- шилар бу «нокулай сиёсат»дан тезрок кутулиш учун астойдил харакат килганликларининг боиси хам шунда эди.

Мустациллик туфайли республикаларнинг янги Конститу- циялари кабул килинди. Демократик харакатларга кенг йул очилди, халк партиялари фаолияти кенгайди. Натижада, улар олиб бораетган сиёсат миллатнинг хис-туйгусига, урф-одатига,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

маросимларини ^урмат килишга, дунёкарашларига мос ва халк манфаатини *имоя килишга йуналтирилган инсонпарварлик- ни ифода этди.

Турри, иктисодий жи^атдан бирмунча кийинчиликлар були- шига карамай, халклар маънавий жи^атдан эмин-эркин, уз динига оид расм-русумларини, ибодатларини \еч кандай таз- йикларсиз, каршиликларсиз бемалол \аётгататбикэтиш билан б о т и к реал имкониятга эга булдилар. Мисол тарикасида \аж маросимини олиб курайлик. Илгари \ар йили 6—7 киши *ажга борган булса, эндиликда уларнинг сони кескин ортиб кетди. Биргина 1998 йилда 3,5 минг кишидан ортик одамлар *аж ма­росимини уташга муяссар булдилар. Бухородаги Мир Араб мад- расасида авваллари 50 та, Тошкентдаги имом Исмоил Бу- хорий маъ^адида эса 25 та талаба Укир эди. Хозирги пайтда уларда та^сил олаётганларнинг сони 200 дан ортик талабани ташкил этади.

Шунингдек, жумхуриятимизда унга якин М а д р а с а ва беш мингдан ортик мачитлар фаол ишлаб турибди.

Узбекистан Республикасининг 1992 йил 8 декабрда кабул килган Конституциясининг 31-моддасида фукароларнинг виж- дон эркинлиги конуний равишда кафолатланган. Эндиликда кишиларимиз хо^лаган бирор динга эътикод килишлари, конун- ни бузмаган ^олдадиний маросим, урф-одатларини *еч кандай монеликсиз амалга оширишлари мумкин. Президент И. А. Ка- римовнинг «Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка та*- дид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари» асари- да давлат билан дин Уртасидаги алокаларнинг мо^иятини бел- гилайдиган бешта тамойил асослаб берилди.

Бундан ташкари, Куръони Карим, Хадиси шариф каби му- каддас китоблар узбек тилига таржима килиниб босиб чика- рилдики, булардаги одоб-ахлокка оид кУрсатмалар маънавия- тимизни бойитиб, тарбиявий ишларимизни олиб боришда му- \им а^амият касб этади.

Президент И. А. Каримов мамлакатимизни иктисодий жи- *атдан муста\камлаш жараёнида маънавиятни бойитишнинг ало^ида урни мавжудлигини кайта-кайта уктирмокда. Шунинг­дек, юртбошимиз ёшлар онгига дунёвий билимларни сингди- риш билан бирга, минг йиллар мобайнида синалган ва юксак диний тамойиллар билан уйгунлашиб кетган одоб-ахлок курсаг- малари асосида уларни тарбиялаш, камол топтириш ишига *ам ало^ида эътибор бераётганлиги маълум. Президентимиз Имом ал-Бухорий ёдгорлик мажмуи очилишига багишланган нутки- да диннинг инсон маънавиятини баркамоллаштиришдаги ро-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

лини шундай таърифлаган эди: «Мен ило\ий динимизнинг олижаноб интилишларимизга хизмат киладиган, хайрли ишла- римизда бизга мадад берадиган битмас-туганмас куч-кудрат манбаи булиб крлишига ишонаман» («Миллий тикланиш», 1998 йил, 27 октябрь).

Юкоридагилардан келиб чикадиган хулоса шуки, маънави- ят узлуксиз жараён булиб, жамиятимиз хаётининг барча со^а- ларида узининг чукур ифодасини топади. Мустак,иллик маъна- вияти \акида фикр юритар экан, Президентимиз И. А. Кари­мов шундай деган эди: «Маънавият деганда, авваламбор, одамни ру^ан покланишга, кдлбан улгайишга чорлайдиган, инсон ички дунёсини, иродасини бакувват, иймон-эътикодини бутун кила- диган, виждонини уйготадиган кучни тасаввур киламан» («Тур- кистон», 1999 йил, 2 февраль).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Иккипчи бобБАРКАМОЛ ИНСОННИНГ МАЪНАВИЙ

ФАЗИЛАТЛАРИ

I. МАЪНАВИЙ БАРКАМОЛ ИНСОН ТУШУНЧАСИ

«Миллий истиклол р о я с и : асосий тушунча ва тамойиллар» рисоласида кдйд этиладики, «эркин фукаролик жамиятини маъ- навий баркамол, эзгу роялар \аётий эътикоди булган инсон- ларгина бунёд эта олади». Шунинг учун хам мамлакатимизда с о р л о м авлод харакатининг кенг туе олиши, кадрлар тайёрлаш миллий дастури асосида таълим-тарбия тизимининг тубдан ислок килиниши ана шу улурвор максадларни кузда тутади. Зеро, комил инсонни тарбиялаш маънавият со.\асида олиб борилаёт- ган ишимизнинг негизини ташкил этади.

Комил инсон тушунчаси урта аерларда ишлаб чикилган булиб, мусулмон Шаркида, асосан, исломий нуктаи назардан таърифлаб келинган. Аслида «комил инсон» тушунчасининг дунёвий мазмуни борлигини *ам эътибордан сокит килиш мум- кин эмас. Унинг фалсафий маъноси умуммиллий а^амиятга эга ва умуминсоний к;адрият сифатида аерлар давомида сай- кал топиб ривожланиб келмокда. Узбекистан Республикаси Президенти И. А. Каримов «Узбекистан XXI аср бусагасида» асарида ш арк фалсафасининг бир кисми булган ислом циви- лизациясининг фазилатларини чукур тушунишни истамаслик кайфиятини танкид цилган эди. Шу нуктаи назардан тасав- вуф фалсафасида комил инсон концепцияси ало^ида диккат- га сазовордир.

«Комил инсон» тасаввуф адабиётида куп марта тилга оли- ниб мунозараларга сабаб булган ва бу ^акда махсус китоблар ёзилган. Шулардан Ибн ал-Арабий, Хусайн Воиз Кошифий, Саййид Абдулкрдир Гелоний, Азизиддин Насафийларнинг ри- солаларини тилга олиб утиш мумкин. Ибн ал-Арабий наздида комил инсонни Олло\ ило\ий нурдан яратган. Ислом илми- нинг билимдонлари курсатишича, ило\ий нур барча мавжу- дотлардан, ^атто ер ва осмондан ^ам аввал яратилгандир.

Арабийнинг фикрига Караганда, тангри таоло ило^ий нур­дан ак,ли аввални яратди ва унинг суврату шаклини «комил инсон» киёфасида зу^ур этди. Шу маънода, Олло* одамни ра\-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

мон суратида яратди, деган хадис мавжуд (каралсин: Н. Коми- лов. Тасаввуф. 1-китоб. 145-бет).

Ибн Арабийнинг таъкидлашига кура, комил инсоннинг ер- даги тимсоли — хазрати пайгамбаримиз Мухаммад Саллоллоху алайхи Васалламдир. Ул зот вужудида а*ушй, рухий камолот, дунёвий ва илохий билимлар жамулжам эди. Алишер Навоий- нинг «Хайратул аброр» идан олинган ^йидаги байтда Мухам­мад Алайхиссаломнинг Одам Атодан бурун борлиги айтилган: «Улки, одамдин бурун ул бор эди, Хам Наби, хам сохиби асрор эди». Бу хикмат замирида Оллохнинг одамга булган буюк му- Хаббати ётади.

Кетма-кетлиги жихатидан олам биринчи, одам иккинчи бар- по булди. Лекин оламни яратишдан манти^ан кузланган ма*;- сад одам эди. Одам — макрад, олам — восита эди. Буни Ази- зиддин Насафийнинг «Комил инсон» рисоласида хам куриш мумкин. У айтадики, «инсон олами сагир (кичик олам), ило- хий ва моддий олам биргаликда олами кабир» (улур олам)дир. Улур оламдаги жамики нарса ва хусусиятлар кичик оламда мав- жуддир, инсон катта оламнинг кичрайтирилган нусхасидир.

Насафий комил инсонга таъриф бериб, «комил инсон деб шариат ва тари^ат ва хаки^атда етук булган одамга айтадилар», дейди. Бошкача айтганда, комил инсон шундайки, унда турт нарса камолга етган булади: яхши с^з, яхши феъл, яхши ахлок; ва маориф.

Демак, олим наздида, комил инсон, биринчидан, реал одам, у яхши сифатларни эгаллаш оркали комиллашади. Иккинчи- дан, комил инсон мартабаси тарик;ат ва риёзат йули билан к#лга киритилади. Комил инсон халкда яхшилик келтиради, кишилар мушкулини осон к,илади, оламни эса бало-кулфатлардан сак;- лайди. Мавжудот ичра комил инсондан кура улуррок, ва донорок, нарса йук.

Тасаввуфда комил инсон, бир томондан, худо билан одам- лар уртасидаги воситачи, илохий амр, гойиби асрорни оддий одамларга етказувчи улур зотдир. Иккинчидан, комил инсон истилохи пайгамбардан бошка зотларга нисбатан шартли ра- вишда, хурмат-эхтиром белгиси сифатида кулланилади.

111у билан бирга, айрим олимлар комил инсон деганда реал инсонга хос белгиларни назарда тутишни маслахат берадилар. Масалан, Насафий узининг «Комил инсон» асарида уни рух тушунчаси билан алокдда олиб текширади. Инсон мартабала- ри рух мартабалари сифатида к,аралади. Шу маънода, комил инсон инсонларга хос булган фазилатни хам ифодалаши мум­кин. У — инсонларнинг энг мукаммали, энг а*утли ва энг до­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

носи, айни вактда Олло* билан одамлар орасидаги воситачи, Оллло^нинг ^алифаси. Комил инсон инсонлар жамиятидан ети- шиб чикдциган муътабар зотдир. У азалдан мартабаси аник, булган ру* эмас, балки ахлок,ий-маънавий покланиш жараёни- да камолга эришгандир.

Ушбу карашлар, гарчи бир-бирига зид булиб куринса-да, аслида узаро як^индир. Бу срда, энг мухими. инсон камолоти, буюклиги эътироф этилишини курамиз. Бундай карашга бино- ан, инсон ва коинот, инсон ва ило\, инсон ва мавжудот узаро алокдца, богланишдадир. Аэуш шариат тушунчасига кура, ин­сон камолоти азалдан маълум булиб, такдири азал томонидан белгилаб куйилган.

Тасаввуф аэуш айтадики, инсонга эркин фаолият учун инон- ихтиёр берилган, у х,аракат кдлиб комилликка эришуви мум- кин. Азизиддин Насафий камолотнинг икки белгиси бор, деб таъкидлайди: биринчиси, яхши ахлок, иккинчиси, Уз-узини таниш. Комил инсон яхши ахлок^и, Уз-узини таниган инсондир.

Биз юкррида комил инсон гс>яси шариат ва тасаввуф илмида к;андай куйилганлиги туфисида баъзи тафсилотларни баён эт- дик. Энди комил инсон тушуичасининг илмий-фалсафий жи- \атдан тавсифланишининг баъзи жих,атларини к;араб чикайлик.

И. А. Каримов «Узбекистан XXI аср бусагасида» асарида куп масалаларни тушунишда «диннинг юксак ролини эътироф этиш билан бирга, диний дунёк,араш тафаккурнинг, инсоннинг узи- ни ураб турган дунёга, узи каби одамларга муносабатининг ягона усули булмаганлигини ^ам таъкидлаш зарурдир» (Уша асар, 36- бет), деган эди Дар*ак,ицат, дунёвий фикр, дунёвий турмуш тарзи ^ам мавжуд. У дин ва диний турмуш тарзи билан ёнма-ён яшаб ривожланиб келган.

Комил инсонни тушунтиришда дунёвий фикрнинг асосида нима ётади? Президентимиз уцтирганидек, одам табиий омил- ларга кура, узи мансуб бУладиган ирк, ва элатни танлай олмай- ди. Лекин дунёцарашини, ахлокий маданиятини \еч кимнинг тазйик>исиз ва, айни*;са, зуравонлигисиз узи танлаб олиши мум- кин ва лозим. Модомики, шундай экан, мамлакатимизда \уку- кий демократик тамойилларга асосланган давлат, фукаролик жамияти куриш сари бораётган эканмиз, к,андай дунёк,арашга асосланишимиз керак?

Хозирги замон одамлари яшаётган ижтимоий му^итда асо- сан икки йуналишдаги — илмий-фалсафий ва диний-мистик дунёцараш мавжудлиги уз-узидан аён. Уларни бир-бирига кара- ма-к;арши куймаган \олда шуни таъкидлаш керакки, Узбекис- тоннинг асосий комуси — Конституциясида дунёвий давлат

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

куриш назарда тутилганлиги боис б о н а, мактаб, олий укув юртлари ва бошка муассасалардаги таълим-тарбия тизими жа- раёнида илмий-фалсафий дунёк,араш шакллантирилади.

Ёшларда дунёкараш илмий-фалсафий йуналишда булиши, диний дунёкараш эса республикада дунёвий давлат куриш ман- фаатлари доирасида ривожланиши керак. Чунки илмий-фал- сафий дунёк,арашда диний ва миллий экстремизм й^лига узига хостуси^ юзага келади. Шу нуктаи назардан комил инсон ма- саласини *ам илмий-фалсафий мазмунда тушуниш, таълим- тарбия ишини \ам шу асосга кури т максадга мувофик булади. Шу уринда айтиш керакки, бу со^адаги хам назарий, \ам ама- лий иш комил инсон ^акидаги барча ижобий фикрлар ва караш- ларнинг энг фойдали томонларидан, шу жумладан, ислом кдц- риятларидан хам фойдаланишга асосланади.

Айни вактда айтиш лозимки, комил инсон тугрисидаги ил­мий-фалсафий таълимот уз мохияти, ижтимоий вазифаси ва максадлари билан диний-тасаввуфий карашлардан фарк кдпади.

Комил инсон туррисидаги назария ва услубият методологик жихатдан Узбекистон Президенти асарларида, Узбекистон Рес- публикаси Конституциясида, «Таълим туррисида*ги К,онунда, Кадрлар таерлаш миллий Дастурида ва бош^а хужжатларда хар томонлама ишлаб чикилган. Шуларга мувофик равишда, таъ- лим тизимини янги замон талаблари даражасига кутариш, сог- лом, баркамол, маънавиятли ёшларни тарбиялаш энг мухим вазифа эканлиги белгилаб берилган.

Маънавияти бой инсонгина комил инсон була олади. Юк- сак ахлок,ий, маданий ва жисмоний фазилатлар хар жихатдан уйгун булган, чукур ва замонавий билимга, кенг илмин-фалса- фий дунёк,арашга эга булган инсон комил булади.

Юксак маънавий фазилатлар эгаси булган комил инсон: нафс хуружини, лаззатларга булган мойиллик ожизлигини енга ола- диган зотдир; одамни комил инсон ва мукаррам инсон мартаба- сига кутариш унинг маънавиятини юксалтириш демакдир. Хар бир жамият таянадиган маънавий кддриятлар канчалик умумин- соний мазмунга эга булса, у шунчалик умрбок,ийдир. Одам хам шундай. Одам кандай хулк, ахлокий, маданий сифатга эга булса, фаолият тарзини намоён этса, унинг кадр-киймати хам шунча­лик юксак булади. «Сир эмаски, хар кайси давлат, хар кайси миллат нафак,ат ер ости ва ер усти табиий бойликлари билан, харбий кудрати ва ишлаб чицариш салохияти билан, балки би- ринчи навбатда, узининг юксак маънавияти билан кучлидир» (И. А. Каримов). Бу нарса инсон шахсига нисбатан эътибор хам, талаб ^ам кучайганлигини курсатади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Узбекистонда маънавият шарк фалсафаси билан узвий бог- лик, зеро фалсафанинг узи маънавият. И. А. Каримов ало^ида таъкидлаганидек, «асрлар мобайнила халкимизнинг юксак маъ- навияти, адолатпарварлик, маърифатпарварлик каби эзгу фа- зилатлари шарк; фалсафаси ва ислом дини таълимоти билан узвий равишда ривожланиб келди».

Маънавият шарк,она фалсафага таяниб таърифланиши ке- рак. Шунда у ^збекистон танлаган йулнинг узига хослигини ифодалайди. Шарк; фалсафаси ислом фалсафасидан озуца ола- ди. Ислом фалсафаси муросасозлик фалсафаси эканлиги би­лан характерланади. У одамларнинг тукнашуви, узаро кураш ва к,он тукишлар, зурлик, куч ишлатишни коралайди.

Одамни камол топтириш учун жамиятни узгартириш марк­сизм мафкурасининг тамал тоши эди. Бу тамойил одамларни ур-йикитларга, узаро жанжалларга етаклади. Исломий фалса- фа эса жамиятни узгартириш учун одамнинг узини узгартириш керак деб хисоблайди. Жамият унинг аъзоларининг камолоти натижасида ва фу^ароларнинг баркамоллиги даражасида тако- миллашади дебургатади. Шаркфалсафасида инсон омили юксак рутбада туради, у Уз хул^ининг \ ш , узи яшаётган жамият маъ- навиятининг *ам ижодкори ва, айнан шу сабабли, \ам узининг, \ам замондошларининг маънавий сифатлари учун жавобгар.

Бозор икгисодиёти шароитида маънавий омиллардан фой- даланиш вазифаси биринчи уринга чикади, савдо, тижорат, тад- биркорликда *алоллик, ме?ф, инсоф, адолат сувдай керак. Куръ- они Каримда «улчов ва тарозини адолат билан тортингиз» (6 суръа, 152 оят), дейилади. Исмоил Бухорий ^адисларида молу- дунёси куп одам эмас, балки нафси тук, одам бадавлатдир, сав- дода хийла, алдамчилик цилмок макру\дир, деб таъкидланади.

Куриниб турибдики, маънавияти паст одам тубанлик сари кетади.

Комилликнинг ^ар бир даврга хос мезонлари булганлигини \ам ало^ида таъкидлаш керак. Нодонга нисбатан ок,ил, локайдга нисбатан сергак, бахилга нисбатан са\ий, танбалга нисбатан сергайрат, куркркка нисбатан ботирлик каби хислатлар Узига хос улчов вазифасини ^ам утаган.

Мамлакатимизда янги жамият барпо этилмокда, унинг баг- рида шаклланиши лозим булган комилликнинг мо^ияти, шарт- лари ва низомлари к;андай булади. К,андай юртдошимизни ко- мил деб атаймиз? Энг аввало, ота-боболаримизнинг ибратли *аёт йули биз учун намунадир. Бинобарин,^ комиллик рояси биз учун ёт нарса эмас. Айтиш мумкинки, Узбекистан инсо- ний комилликнинг чукур анъаналарига эга булган улка. Тад-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

^икотчиларнинг к,айд этишларича, «6у анъана турли авлодлар уртасида ру\ий я^инликни муста\камлайди, ёшлар к;албида ворислик туйрусини уйготади. Демак, комиллик — энг аввало, инсонийлик шарти ва буюк аждодларимизга ворислик такрзо- си» (/(. Йулдошев. Комилликнинг турт жи\ати. — «Тафаккур», 1997 йил, 2-сон).

Комилликнинг бош мезони инсонийлик *исобланади. Ин- соннинг энг ноёб фазилатларидан бири унинг комилликка ин- тилишидир. Ме^нат, авд, идрок, одоб-ахлок;, одамларга яхши- лик к,илиш — инсоннинг оддий фазилати.

Хар бир халк,нинг уз етук алломалари, комил инсон унво- нига мушарраф булган аждодлари бор. Уларнинг ме^нати, ме- роси авлодлар куксини гурур билан тулдиради. Хоразмий, Ф о- робий, Фаргоний, Ибн Сино, Исмоил Бухорий, Маргиноний, Беруний, Улугбек, Навоий, Мукимий ва бошкалар инсон ^адр- кийматини \амма нарсадан устун куйишга \аракат к,илганлар.

Форобий инсоннинг яратувчанлик крбилиятига юксак б а \о беради. У инсон биологик мавжудот эмас, балки ак.п-заковат со\иби эканлигини, Уз ме\нати билан ижтимоий мо^ият касб этишини уктиради. Юсуф Хос Хожиб ^ам инсонга акл бериб куйилган, шунинг учун \ам ер юзида \ар кандай мушкулликни осон енга олади, деган фикрни билдиради. Навоий дунёда ин­сонга Караганда улугрок; камолот йук,, дейди: «Менга не ёру, не ошик ^авасдир. Агар мен одам улсам, ушбу басдир».

Борди-ю камолотнинг энг юксак мезонларига одоб ва ю к­сак маънавиятни киритадиган булсак, бунда мукаммалликнинг жи\атлари а^лли, ахлокий, маданий, жисмоний фаолият би ­лан бомик эканлигини таъкидлаш жоиздир, буларнинг хдр бири *ам , уз навбатида, бир канча со^аларни цамраб олади. Чунон- чи, жисмоний фаолият касб-^нар билан шурулланишни уз ичига олади. Инсонни гузал кдладиган унинг \унари, илми ва одоби деб айтиш мумкин. Хунар *ам , илм \ам одамни юксак- ликка к^таради, унга катга обру ва шу?фат келтиради. Бирок, шахе яхши ^унар со^иби булса-ю, одоб ва ахлоц бобида кусур- га й\?л куйса, у, шуб^асиз, обру топа олмайди. Илм со^иби ^ак,ида \ам шундай дейиш мумкин. Замондошларимизнинг чукур ил- мий дунёкарашга, замонавий билим ва муайян касб эгаси б^ли- ши со^асида уйрунликка эришиши Узбекистонда Кадрлар тай- ёрлаш миллий Дастури ру^ига сингдириб юборилганининг бо- иси ана шунда.

Инсон камолотида жисмоний гузаллик му^им а^амият касб этади. Жисмонан бакувват, с о р л о м булиш нафакдт шахеий, балки ижтимоий кадриятдир. И. А. Каримов томонидан ишлаб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

чикилган ва изчиллик билан амалга оширилаётган « с о р л о м ав- лод дастури»нинг мазмуни шу билан белгиланади. Айни вак;тда хар бир инсон узининг саломатлик маданиятини хам шакллан- тирмоги ва мукаммаллаштирмош лозим. «Узининг саломатли- ги \акида шахсан рамх^рлик кдлиб бориш маданиятини оила, мактаб, махалла, сорликни сак^аш тизими, жисмоний тарбия ва спорт воситасида ёшликдан сингдириб бориш керак» (И. А. Каримов, Узбекистон: миллий истиьуюл, ицтисод, сиё- сат, мафкура. 77-бет).

Комилликнинг яна бир жихати Ватанга, миллатга, элу юрт- га садоцат билан хизмат килишлир. Ватанини севмаган, мил- латининг тарихи ва таадирига локайд царайдиган инсоннинг комиллиги хакида суз булиши мумкин эмас. Президентимиз- нинг «элим деб, юртим деб, ёниб яшаш керак», деган даъвати негизида ана шундай буюк р о я ётади.

Инсон камолотида оиланинг роли бе^иёс катта эканлиги маълум. «Узбекларнинг аксарияти, — деб ёзади И. А. Кари­мов, — узининг шахсий фаровонлиги туррисида эмас, балки оиласининг, к,ариндош-урурлари ва як,ин одамларининг, кушни- ларининг омон-эсонлиги туррисида Рамхурлик килишни би- ринчи Уринга куяди. Бу эса энг олий даражада маънавий кад- рият, инсон к,албининг гавхаридир» (Юкоридаги асар, 47-бет).

Оила тарбиясида доимий таъсирчан куч оиладаги муноса- бат, оила мухити, оила аъзоларининг узаро ало^аси, ота-она, ака-ука ва бошк,аларнинг хулк-атвори, маданий ва сиёсий са- вияси, муомала маданияти, оиланинг даромади, яшаш шарои- ти ва бошк,а холатлар бола камолотига таъсир киладиган асо- сий омиллардир. Оила к,анчаликтартибли, яхши хулк;-атворли, унинг аъзоларининг узаро муносабатлари самимий булса, оила тарбияси \ам шунчалик самарали булади.

Тарбиянинг анъанавий ва замонавий турлари ва усуллари к^п, шулардан бири шажаравий тарбнядир. Бу тарбия усули маълум бир аждоддан келиб чиккан авлодларнинг к;ариндошлик дара- жасини изчиллик билан санаб курсатувчи хужжатларга асослан- ган булиб, бунда болаларга аждодларининг кимлиги шажараио- малар орк,али эслатиб борилади. Бу тарбия усули орк^али аждод- лар билан фахрланиш хисси шакллантирилади, уларга муносиб б^лишга даъват этилади.

Исломда хам хар бир мусулмон узининг етти пуштини би- лиши кераклиги таъкидланади. Шажара тузиш ишини кайта давом эттираётган алломалардан бири файласуф олим Омонулла Файзуллаев дейиш мумкин. Тарихий хужжатларга асосланиб у киши Шайх Зайниддин Бобо Тошкандий ибн Шайх Шахобид-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

дин Абу Умар Су^равардий шажарасини тузди. Омонулла Фай- зуллаев Шайх Зайниддин Бобонинг 45-авлоди эканлиги маъ- лум булди.

Маънавий етукликнинг шартларидан бири инсоний сифат- ларнинг уйкунлиги масаласидир. Кишининг ички ва ташки дунёси, с о р л о м фикр ва ок,илона сузи билан амалий фаолияти, тили билан дили бирдай булиши етуклик мезони ва шарт-ша- роитидир. Бундаи уйгунликка эришган одам бахтиёр булади. Бир \акимдан бахтиёр кнм? деб сурадилар. У «уч нарсанинг уч нарса билан, яъни фикрни туррилик билан, сузни ростлик би­лан, феълни саховат билан безаган киши бахтиёр», деб жавоб беради.

Улкан юнон файласуфи Сукрот уз наси^атларидан бирида шундай дейди: Уч нарсани барбод килмаслик учун уч нарсани эдтиёт килинг: бошдан айрилмаслик учун тилингни сакла, на- моздан айрилмаслик учун та^оратни сацла, юракдан айрилмас­лик учун разабланишдан э\гиёт бул.

Баркамолликнинг кирралари куп эканлиги \ак,ида юкррида айтиб утилди. Хар бир шахсни илк ёшлигидан бошлаб манти- к,ий фикрлашга ургатиш \аёт талабидир. Шунга кура, унга *ар доим мантик,ий тафаккур юритиш тамойилларини сингдириб бориш лозим.

Ёшларни с о р л о м фикрлашга, айникса, мустакдл фикр юри- тишга ургатиш зарур. Баъзи болалар ёшлигидан бошлаб «мен» ёки «узим» деб фикр юритади. Шаркрна тарбияда узининг га- пини, фикрини утказишга интилиш ёки манманлик хамма вакт хам куллаб-кувватланмайди. Купинча, каггалар уз фикрлари- ни утказишга интиладилар, шунга карамай мустакдл фикри бор одам одатда «фикрли одам» дейилади.

Мустак,иллик шароитида турри маънодаги мустакил фикр- лаш \ар бир ёшнинг кобилияти, оламга фаол муносабатини, малакасини таркиб топтиришда му^им маънавий омил экан­лиги таъкидланади. Президентимиз «Тафаккур» журнали му- \аррири билан килган сухбатида куйидагиларни таъкидлаган эди: «Таълимнинг янги модели жамиятда мустакдл фикрловчи эркин Шахснинг шаклланишига олиб келади. Узининг кддр- Кимматини англайдиган, иродаси бакувват, иймони бутун, *аёт- да аник; максадга эга булган инсонларни тарбиялаш имконига эга буламиз. Ана шундан кейин онгли турмуш кечириш жами- ят *аётининг бош мезонига айланади. Шунда одам оломон булиб, )̂ ар лахзада серкага э*тиёж сезиб эмас, аксинча — уз ацпи, уз тафаккури, уз ме^нати, уз масъулияти билан, онгли тарзда, озод ва эдр инсон булиб яшайди» (И. А. Каримов. Жамиятимиз

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

мафкураси халк,ни халк, миллатни миллат килишга хизмат эт- син. 21—22-бетлар).

Фикр тафаккурни келтириб чикаради ва у уйлаш, му^окама юритиш маъноларини билдиради. Мутафаккир сузининг узаги *ам «фикр»дир. Лекин \ар кдндай фикрлайдиган кишини му­тафаккир деб б^лмайди. Бундай фазилатга эга булган киши «\ар бир нарсани акут, мантик тарозисига солиб куради. Уз фикри- уйи, хулосасини мантик асосида курган киши етук одам б^ла- ди» (И. А. Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йук. 6-бет).

Баркамол инсон тушунчасига кирадиган му\им талаблар шарк тафаккурида ало\ида тизимни ташкил килади. Улар шахснинг босикдиги, вазминлиги, багри кенглиги, камтарлиги, одамохун- лиги, умуминсонийлик ру^ининг кучлилиги, серфарзандлиги, кекса ва ёшларга ме\р-шафкатлилиги кабилар билан характер- ланади. Булар сирасига кишининг бошка эътиколдаги ёки дин- даги инсонларга нисбатан сабр-токатлилиги, хурмати, табиатни севиш, бутун жонли табиатга му^аббат билан караш каби фази- латларни \ам киритиш мумкин. Республикамизда истикпол ту- файли шаклланаётган ва тобора кишилар эътикодига айланаёт- ган мустакиллик тафаккури мазмунини ташкил этадиган бун­дай тушунчалар тобора \аётимизда кенг урин эгалламокда.

Комил инсонни таркиб топтириш тушунчаси янги инсонни тарбиялаш билан узвий богланган ва унинг асосий талаблари- дан келиб чикади. Бунда ёшларимизда миллий ифтихор туйру- сини таркиб топтириш ва чукурлаштириш а\амияти фавкулод- да катта а^амият касб этади. Миллий ифтихор туйгуси уз мил- латининг бой тарихи, маданияти ва маънавий меросидан, унинг жа^он цивилизациясига кушган ^иссасидан гурурланиш \ис- сиётидир. Бу хакда кейинги мавзуларни ёритишда батафсил тухтаб утамиз.

Президентимиз И. А. Каримов асарларида комил инсон ту­шунчаси ва уни тарбиялашнинг йул-йуриклари, мо^ияти, та- мойиллари ало^ида таъкидлаб утилган. Унинг халкнинг утми- ши ва келажаги, шон-шухрати ^акидаги \ар бир фикрида ко­мил инсон р о я с и , уни вояга етказишга каратилган муло^азалари чукур маъно топади. Комил инсон тарбияси мустакилликка эришган мамлакатимизда давлат сиёсатининг устувор со\аси деб эълон килинган.

Демак, Президентимизнинг сузлари билан айтганда «Комил инсон деганда биз, аввало, онги юксак, мустак,ил фикрлай ола- диган, хулк-атвори билан узгаларга ибрат буладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз». {И. А. Каримов. Тарихий хотирасиз келажак й^к- 6-бет).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

2. ВАТАНПАРВАРЛИК ВА ИНС0Ш 1АРВАРЛИК — ШАХС МАЪНАВИЙ КИЁФАСИНИНГ М ЕЗОНИ

Хозирги давр мустак;ил давлатлар жа^он \амжамиятининг вужудга келиши ва ривожланиши моддий омиллар билан бирга маънавий омилларнинг роли ортиб бораётганлиги, илмий-тех- никавий тараккиётнинг тезлашуви билан характерланади.

Мустакдл давлатнинг вужудга келиши, халк^арнинг мил- лий истикуюлга эришуви халк,нинг миллий-ватанпарварлик \ис- сиётини, миллий гурур, миллий ифтихор туйруларини янада жуш урдириб юборди. Мустакдл давлатларда, хусусан, Узбекис- тонда фу^ароларнинг сифат жи^атдан янги ватанпарварлиги к,арор топди. Бу — ватанпарварлик билан инсонпарварликнинг омухта б^либ кетганлиги билан характерланади.

Узини билмаган, буюк давлатчилик ру^и билан сурорилган айрим кимсалар жамият \аётидаги бу жараёнларни миллатчи- лик ралабаси деб талк,ин к^илишга уринмокдалар. Президенти- миз И. А. Каримов бу хусусда шундай деди: «Утган мустакил ривожланиш йиллари давлатимизнинг суверенитети ва барка- рорлигига таздид сак^аниб крлмокда^ деб айтиш учун асос була олади. Бу таадид буюк давлатчилик шовинизми ва агрессив мил- латчилик ру,\идаги шиорларда, билдирилаётган фикрларда, ш ардарда ва муайян хатги-^аракатларда аник намоён б^лмок- да» {И. А. Каримов. Узбекистан XXI аср бусарасида. 51-бет).

Буюк давлатчилик шовинизми нима? Унинг ^озирги кури- нишлари нималардан иборат? «Тарихий тажрибага асосланиб, бу \одисани муайян кучлар ва давлатлар томонидан буладиган сиёсий, мафкуравий ва и^тисодий ^укмронлик деб ёки мил- латлараро ва давлатлараро, минтакав^ий муносабатларда унга интилиш деб таърифлаш мумкин» (Уша асар, 52-бет). Буюк давлатчилик шовинизми бош^а миллатлар ва мамлакатлар би­лан узаро маданиятли ^амкорлик к;илишга тайёр эмасликдан келиб чикдди. Унинг ифодачилари харбий империялардир (Уша асар, 53-бет).

Ватанпарварлик ва миллатчилик *ак,идаги назария ва ман- баларга мурожаат киладиган булсак, унинг мураккаб ижтимо- ий *одиса эканлигини к^рамиз.

Бу муаммони \атто буюк мутафаккирлар *ам *ал цилолма- ганлар. Масалан, немис файласуфлари Фихте ва Гегель *ам ватанпарварликнинг жозиба кучини, \аётийлигини унчалик англаб етмаганлар. Шунга карамасдан, улар ватанпарварлик мамлакатни бирлаштиради, деб ^исоблаганлар. Фихте «Ватан­парварлик ва унинг акси» деган маколасида ватанпарварликни фан тарак^иёти билан боглаган, фан билан омухта болтан ва-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

танпарварлик уша даврдаги таркрк, Германияни бирлаштиришга ёрдам беради, деган эди. Шу билан бирга у факат немисларги- на ватанни севишга крбилиягли деб, миллатчиликка йул куяди. Демак, Фихте ватанпарварлик билан миллатчиликни бир-би- ридан фарк, кила олмаган.

Гегель ^ам ватанпарварлик мо\иягини тула тушуниб етма- ди. Шунга карамай, бу со^ада унинг хизмати кагга эканлигини таъкидлаш керак. Гегель ватанпарварлик — шахснинг Ватани булиши кераклиги туррисида ирода-хо\иши деб таъриф бера­ди. Айни вакхда, Гегель ватанпарварликни озодликни бурувчи мутлак давлатни тан олиш билан боглаб тушунтиради.

Ватанпарварлик — фукароларпинг Ватан олдидаги бурчла- рини англашнинг табиий *олати. Миллатчилик — вокеликнинг меъёр доирасига тугри кслмайдиган, ало\ида гайритабиий пола­ти, Уз миллатига оид кадриятларга нотанкддий, номуносиб муносабатдир, бошка миллат кядриятларини инкор этишдир.

Ватанпарварлик табиатининг илмий талкини унга умумде- мократик ва умуминсоний кадриятлар сифатида карашдан ибо- рат. Хар бир чин маънодаги сатанпарварлик умуминсоний маз- мунга эга: Ота юртига мух^аббат, ерни эъзозлаш, она тилини ^ур- матлаш, миллатнинг илгор маданий аньаналарини э^тиёт килиб, куз корачигидек саклашга интилиш ва ^оказо. Бу нарса ватан- парварликнинг миллий-этник жи^атини ташкил этади. Бундай дам ат ва эъзоз турли ижтимоий гуру^ларда турлича намоён булса- да, уларда кандайдир муштараклик мавжуд. Барча миллий-эт- ник жи^атлар умумдемократик мазмунга эга. Фукароларнинг ватанпарварлик \иссиёти ва орзу-истаклари демократия билан богланган. Уларни \имоя к,илиш чин маънодаги ватанпарвар- ликнинг ифодасидир. Шу маънода, ватанпарварлик миллий не- гизда турли социал гурузугарни бирлаштириш хусусиятига эга.

Ватанпарварлик тушунчаси давр утиши билан шаклан ва маз- мунан узгариб борган: майда буржуазия ва пролетар ватанпар- варлиги тарихан мавжуд булганлиги сир эмас. Пролетар ватан- парварлиги умумхалк ватанпарварлиги сифатида бирёклама талцин килиб келинган. Ватанпарварликнинг миллий-озодлик дав^идаги, утишлар давридаги шакллари хам мавжуд.

Узбекистонда миллий мустакилликнинг кулга киритилиши тамомила янги \одиса — истиклол ватанпарварлиги онгини кел- тириб чикаради. Миллий онгнинг уйгониши, мамлакат бой- ликлари уз эгасини топиши, янги мулкдор синфларнинг ву- жудга келиши билан «шу ватан меники», «ер ва сувлар мени­ки», «чексиз сар^адлар меники», «чорва моллари», «Утлоклар меники» деган хужайинлик \иссиёти шакллана бошлади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Кишиларга муносиб турмушнинг яратилиши, жамиятнинг ижтимоий мухрфазага дахлдор кисмини — ногиронлар, бола- лар, фахрийлар, уруш кагнашчилари, ветеранлар, талабалар- нинг ижтимоий \имоя килиниши кишиларда мисли курилмаган фаоллик, ватан равнаки, х,имояси учун жон фидо кил и ш га гайёр булган улуг бир кутаринкилик, истикдолга, юртга, юртбошига нисбатан чукур ме\ру окибатни вужудга келтирдики, бу ватан- парварликнинг янги шакли, истикпол ватанпарварлигидир.

Ватанпарварлик заминида она-Ватан ётиши \аммага маъ- лум. Ватан атамаси арабчадан олинган булиб, она юрт маъно- сини билдиради. Одам турилиб усган уй, лщалла, кишлок, ша^ар узига хос ватандир. Бирор-бир халк азалдан яшаб келаётган худуд хам Ватандир. Уларнинг бири иккинчисини тулдиради. Бош пана \ам Ватан маъносида ишлатилади.

Ватан тушунчаси тарих давомида доимо узгариб, ривожла- ниб борган. Масалан, ибтидоий жамоа тузумида Ватан муайян кабила яшаган жой, кабиланинг макони \исобланган. Сунг элат пайдо булди. Элат кондош ва тилдош кабилаларнинг узвий иттифоки булиб, элатдошлар Ватани Уша элат яшаган худуд \исобланган. Аста-секин халк ва миллат пайдо булди. Ижти­моий тараккиётнинг \озирги боскичида энг ривож топгаи иж­тимоий гуру^ларнинг жуда ривож топган бирлиги миллатдир.

Ватан бир ёки бир неча миллатлар узаро биргаликда яшаёт- ган худуддан ташкил топади. Ватан тушунчасига ер, ту прок, урмон, тогу тош, сувлар, дарёлар, денгиз ва океанлар киради. Шу билан бирга у ^удуддаги барча бойликларни хам уз ичига олади. Бойликлар деганда маънавий мерос хам тушунилади.

Инсон кучи ва мехнатини, тажрибасини она заминга, ерга, она-Ватанга бахшида этади. Тирикчилик учун зарур ноз-неъмат- ларни етиштиради. Ватанпарварлик айни вактда одамга масъу- лият юклайди, уни ижод ва бунёдкорликка, шижоат ва райрат- га рарбатлантиради. Уз ватанини севиш у билан фахрланиш, унинг бахт-саодат йулида, ниятида актив фаолият курсатиш демакдир. Инсон уз Ватанини севмаса, унга садокат билан фарзандлик бурчини адо этмаса, у хакикий инсон булиши мум- кин эмас. Ватанпарварлик инсоннинг энг улуг, энг олижаноб ва энг мухим фазилати, одамийликнинг том маънодаги ифода- сидир. Биз Уз юрт-ватанимизни кандай севсак, она тилимиз- ни, миллий маданиятимиз, анъаналаримиз, урф-одатларимиз- ни ^ам шундай севамиз, хурмат киламиз.

Аждодларимизнинг жахонни лол колдирган ишлари ва кахра- монликлари билан фахрланамиз, уларнинг мехнати билан бун- ёд этилган кадимги ёдгорликларни куз корачигидек эхтиёт килиб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

сак^аймиз. Уларни янги мазмун билан бойитамиз. Бинобарин, И. А. Каримов таъкидлаганидек, «узликни англаш тарихни би- лишдан бошланади».

Уз халк,ининг утмиши билан бир каторда узга халкиар утми- шини ^урмат к,илиш, цадрлаш \ам ватанпарварлик ифодаси хисобланади. Аждодлар яратган ва бизга колдирган бойлик- ларни авайлаб, асраб келгуси авлодга узатиш *ам ватанпарвар- ликдир. Ота-боболар ме\натини кадрлаш, ундан фахрланиш ^иссини ёш авлодга сингдириб бориш бугунги авлоднинг му- каддас бурчидир.

Она-Ватан одамларга ^ар доим куч-кудрат ато этган. Хар бир халкнинг чинакам фарзандлари Ватан учун жон фидо Килишни узлари учун катга шараф деб билганлар. Маълум са- бабларга кура, Ватанидан узокка бориб долган кишилар бир умр она ерини кумсаб утганлар. Мухаммад Бобур Хиндистонда 1ш д булишига карамай, бутун умри давомида она юртини со- риниб яшаган, Андижоннинг табиати, одамлари, богу-роклари, узум-анжирлари, тилни ёрар цовунлари бир умр унга армон булиб к;олганлиги маълум.

Узбек халкининг чинакам ватанпарварлиги она юртини чет эл боскинчиларидан \имоя килишда ёркин намоён булган, бунга халцимиз тарихи жонли гуво*.

Истиклол туфайли ватанпарварликнинг янги цирралари очилмоада, Ватан Узбекистонда яшаётган барча миллат ва элатларга тегишли эканлиги, улар билан биргаликда д^ст-инок б^либ яш ашда, Узаро ^амкорлик ва ижодда куринмокда. Маса- лан, Тошкентдаги самолётсозлик заводида турли миллат вакил- лари ишлайди. Асакадаги УзДЭУ енгил автомобиль заводи ^ам корейслар билан \амкорликда бунёд этилди. Хамкорлик ва д^стликни бундай кадрлаш *ам ватанпарварлик ру\и билан сугорилган.

Узбекистонда вужудга келаётган кушма корхоналар билан фахр­ланиш керак. 1992 йилда олтин к,азиб олиш буйича «Зарафшон- Ньюмонт» Узбекистон-Америка кушма корхонаси ташкил этил­ди. Киммати 220 миллион АКДЦ долларига тенг булган завод курилиши 1993 йил октябрида бошланиб, 1995 йилнинг май ойида тугатилди. 1995 йил кушма корхона олтининингбиринчи турку- ми ишлаб чикарилди. 1994 йилда «Омонтов Голдфилдс» Узбе- кистон-Британия кушма корхонаси ташкил этилди.

Хакикий ватанпарвар инсон атрофда юз бераётган вокеа- ларга локайд карамайди, камчиликлар ва нуксонларга чидаб тура олмайди. Халк учун, Ватан учун доимий кайруриш, таш- вишланиш, узининг фидокорона ме^нати билан урнак курса-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

тиш. намуна булиш, \амма сосала фаол булиш одамнинг узига \ам кагта наф келтиради.

Истиклол билан тугилган ватанпарварлик бугунги кунда Узбекистондаги барча халкларнинг, барча фукароларнинг ва- танпарварлиги булиб колаётир. Бу ватанпарварлик аждодлар колдирган маданиятанъаналарига садок,атру^и билан сугорил- ган. Юксак роявийлик, халкимизга хос фидоийлик, мустакил- лик кадрига етиш \озирги ватанпарварликнинг узига хос хусу- сиятларидир.

Истиклолнинг максади *ар бир фукарога муносиб шароит, эркинлик, тенглик, биродарлик му\итини яратиб беришдан иборат. Биз учун истиклол давлатимизни муста^камлаш, буюк келажагимиз пойдеворини курит, миллий онгимизни юксал- тириш, жах.он х,амжамиятида муносиб урнимизни эгаллашга каратилган. «Шу максадларга эришиш учун, — дейди И. А. Ка­римов, — юртимизнинг барча а^олиси Узбекистонни ягона ва азиз юртимиз деб билиши, Уз такдирини Ватан такдири билан узвий боглаб курашмори, ме*нат килмоки даркор».

Ватанпарварликнинг анъанавий жи\атларидан бири мамла- кат мудофаасини муста*камлашдир.

Харбий курилиш сохасидаги максад профессионал армияни, Уз таркибида яхши тайерланган ва таълим олган, уз халкига, она заминга садокатли булган, Уз Ватанининг шаъни ва кадр-ким- матини охиригача \имоя кила оладиган жангчиларга эга булган армияни боскичма-боскич вужудга келтиришдан иборатдир.

Ёшларимизни харбий ватанпарварлик рухида тарбиялаиша Ва­тан \имоячилари, Улур Ватан уруши катнашчилари билан учра- шувлар, су\батлар, кинофильмлар намойиш этиш катга наф кел­тиради. Бу ишда хотира учун кУйилган мемориал ёдгорликлар- нинг \ам роли катта. Президентимизнинг таклифи билан 1999 йилдан бошлаб, 9 май Хотира ва кадрлаш куни деб эълон килин- ди. Тошкентда урушда иштирок этганлар хотирасини эслатувчи вилоят, ша^арлар \амда жангчиларнинг исми-шарифи акс этти- рилган тарихий ёдгорлик ансамблини яратиш хакида фикрлар билдирилди. Фахрийларимиз бу таклифни кУллаб-кувватладилар.

Узбекистон ватанпарварлигининг х;ал килувчи белгиси халк- лар дустлиги, байналмилалчилик билан муста\кам богликпи- гидир. Миллатчилик ва диний экстремистик фикрловчи одам- лар ватанпарварликни бир ёкпама тушунадилар. Айникса, акида- парастлар баркарорликни, миллий-фукаролараро тотувликни бузишга интиладилар.

Шундай килиб, халкимизнинг туб манфаатларига, миллий р о я н и н г \аётий кучга айланиши учун кураш айни ватанпарвар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

лик намунасидир, чунки «ватаннинг равнакига хизмат адымай- диган f o h \еч цачон миллим f o h була олмайди, у Ватан равна- цини белгилаб берадиган тамойилларни узида акс этгирсагина куч-кудрат манбаига айланади» (Миллий истиклол р о я с и : асо- сий тушунча ва тамойиллар. 52-бет).

Узбекистонда кадрлар тайёрлашнинг миллий Дастурида XXI асрга таъриф берилиб, инсонпарварлик тантанаси асри, мил­лий, иркий, диний ва бошка муносабатларда инсонпарварлик- ни намоён этадиган янги даврнинг бошланиш асри деб таъ- кидланган. Таълим-тарбия тизимини инсонпарварлик йунали- шида узгартириш ва ривожлантириш \ацида ran боради.

Хуш, инсонпарварлик нима? Инсонпарварлик (юнонча — гуманизм) кенг маънода шахснинг кадр-киммати, эрки, камо- лотини ифодалайди.

Узбекистонда мустакиллик урнатилиши муносабати билан инсонпарварлик янги мазмунга эга булди.

Инсонпарварлик Узбекистан истикдоли шароитида реал иж- тимоий муносабатлар заминига куйилди. Истикуюлнинг мак- сади инсоннинг иззат-здрматини жой-жойига куйишдан, ун- дан бегоналашган мо\иятни инсонга кайтаришдан иборат.

Инсонпарварликни одатда, инсонийлик билан тенглатти- радилар. Бу етарли эмас. Инсонпарварлик фу^ароларнинг туб манфаатлари билан боглик- У инсон хакидаги фалсафий, ди- ний, сиёсий, р о я в и й , эстетик, демократии экологик карашлар хамда жамиятда урин олган реал муносабатдир. Инсонпарвар­лик шунчаки шиор эмас. У инсон манфаатлари ва мак,садлари билан боглик;. У инсоннинг кддр-киммати, одоби, ахло^и, би- лими, касби-кори, жамиятдаги урни демакдир.

Истик^толнинг \ар бир кадамида утказилаётган исло^отлар инсон учун, инсон манфаати учун хизмат килади. Исло^отлар- нинг мазмуни ва максади Узбекистоннинг \ар бир фук;ароси миллати, дини ва маслагидан к,атъий назар, шахе сифатида узини намоён этиши, уз \аётини яхширок, муносиброк, маънавий бойрок, килиш имкониятига эга буладиган зарур шароитларни яратишдан иборат. Бозор муносабатларига утишнинг бошлан- рич даврида бутун а^олини ижтимоий \имоялаш йулидан бо- рилди. Бу эса буюк инсонийлик намунаси эди.

Инсонийлик ва ватанпарварлик тушунчалари бир-бирини тулдиради. Ватанпарварлик жахрндаги барча халкларнинг ва- килларига тегишли умуминсоний кадриятдир. Ватанни севма- ган одам инсоний фазилатлардан йирок, б^лади. Инсоний фа- зилатлардан, ота-онага, Ватанга, эл-юртга хизмат ^илишдан крчадиган одамда инсонийлик б^лмайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Шундай килиб, кишилар маънавияти такомилида ватанпар- варлик ва инсонпарварлик туйруларининг ривожланиши мус- такил Узбекистан келажагининг му^им кафолати булиб коли- ши мукаррар.

Мазкур мавзуни Президентимиз И. А. Каримовнинг куйи- даги сузлари билан якунласак: «Узбекистан — мукаддас Ватан. Ота-боболаримиз \оки ётган ер. Узимиз ётадиган ер. Фарзанд- ларимизни шу заминга садокаг ру^ида тарбиялаш, уларнинг калбларида шу муборак заминнинг х,ар бир каричига медру мух,аббат уйготиш бугунги куннинг энг устувор фазилатлари- дан бирига айланаётгани ^аммамизни кувонтиради» (И. А. Ка­римов. Ватан сажаапд каби мукдцдасдир. 91-бет).

3. МИЛЛИЙ УЗЛИКНИ АНГЛАШ , МИЛЛИЙ ГУРУР ВА МИЛЛАТГА САДОКАТ - ЮКСАК МАЪНАВИЙ БУРЧ

Миллий Уз>узини англаш нима? Миллий рурур-чи? Мил- латга садокатлик нима?

Миллий уз-узини англаш бевосита миллат тушунчаси билан борлик,. Миллат нима? Миллат деб, муайян ^удудий бирлиги, тил бирлиги, маданиятда куринадиган ру\ият бирлиги, умумик- гисодий турмуш уйрунлиги ва муштараклигига эга булган ки- шиларнинг тарихан ташкил топган бирлигига айтилади. Бу бел- гилар бирданига ташкил топган эмас. Дастлаб уларнинг бир ва бир неча шакллари келиб чикдци ва ривожланади. Кабилавий бирлик келиб чиедрн вакгда худудий, тил, ру^ий ва онгий бир- ликлар шаклланган б^лади.

Элат ва халь; каби бирликларда бу белгилар янада ривож топади. Миллатнинг келиб чик,иши ва ривожпанишида и^ти- содий ^аёт бирлиги катта роль уйнайди.

Миллатнинг яна бир ажралмас хусусияти унинг давлат би­лан узаро борликлигидадир. Давлат миллатга нисбатан анча аввал келиб чик&ан. Дастлабки давлатлар кулдорлик муноса- батлари даврида пайдо булган. Миллат ижтимоий тараккиёт- нинг кейинги даврига мансуб булган бирликдир. Миллат дав­лат ташкилоти билан муста\кам богланган. Давлат кудратли булса, миллат \ам кудратли булган.

Миллат ва давлат ривожида тарихий шахсларнинг роли катта. Жа\он тарихи Александр Македонский, Амир Темур, За- хириддин Бобур каби ажойиб саркардаларни яхши билади. Мил­лат Уз йулбошчисига эга булса, шу миллат такдири куп жи^ат- дан унга боглик, булган. Шахснинг тарихдаги роли масаласида турли-туман карашлар мавжуд б^лса-да, тарихий шахслар мил-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

лат ва халк хаётида етакчи рол ни уйнаб келганлар. Миллат так- дирида йулбошчининг роли ва урни катта. XIV асрда Амир Те- мурнинг саркардалик ва давлат ра\бари сифатидаги донолиги туфайли темурийлар давлати барпо б^лди.

Миллат хаётида тилнинг роли катта. Туркий тил энг к,адимги тиллардан бири. У миллат ва давлат келиб чикдунга кадар \ т мавжуд булган. Давлат ва миллат пайдо булгач, тил янада равная топган.

Истиклол туфайли узбек тили давлат тилига айланди. Шу билан бирга, бошк,а миллат ва элат тиллари, уларнинг ривож- ланиши учун кулай шарт-шароитлар яратилди. Хозир мамла- катимизда юздан зиёд миллатлар ва элатлар истикомат цилади. Шу жихатдан миллий уз-узини англаш масаласини фалсафий жихатдан та\лил этиш мухим ахамиятга эга.

Хар бир миллатнинг онги ва психологияси унинг маънавий циёфасини ташкил этади. Шу маънода миллат маънавият бир- лигидир. Маънавий кдёфа маънавий жихатдан жамиятнинг моддий, ижтимоий-тарихий шароити таъсирида шаклланади ва ижтимоий онг ифодаси сифатида намоён булади. Маънавий к,иёфа, ижтимоий онг шакллари узгариб туради. Бу узгариш ижобий ёки салбий тусда булиши мумкин. Ижтимоий онгнинг узгариши миллатнинг миллий уз-узини англаш жараёнига хам ижобий, хам салбий таъсир курсатиши мумкин.

Миллий онг ва унинг шаклланиши, энг аввало, миллий уйгониш негизида руй бериши мумкин. Миллий уз-узини анг­лаш нима? Миллий уз-Узини англаш кишиларнинг муайян мил- латга мансублиги, миллий тарихи, маданияти ва мероси, урф- одатлари, миллий мохияти, рухияти, иктисодиётини билиш де- макдир. Миллий уз-узини англаш илмий-сиёсий туе олса ва ижтимоий харакат учун к^лланма даражасига кутарилса, у мил­лий мафкурага айланади. Миллий мафкура миллий сиёсатнинг етакчи омили булиб хизмат килади.

Миллий уйгониш мафкураси миллатнинг яшаш ХУКУКИ, аж- додларнингурф-одатлари, миллий мансублик, фукрролик ХУКУКИ, анъаналарини эъзозлаш хукуки, тарихий миллий ёзувни тик- лаш, уз тилини давлат тилига айлантириш, уз миллатини ва жахон маданияти ютукларини эгаллаш ХУКУКИ, миллий иктисодий мустакилликка эришиш ХУКУКИ каби мухим хаётий масалалар мажмуасидан иборат.

Миллий онглилик миллатнинг туб манфаатлари мохияти- дан иборат. Уни тушунмаслик ва инкор этиш миллатчиликни келтириб чицаради. Миллатчилик узга миллатларга ва уз мил- латига мунофиклик ва худбинлик билан карашдир. Миллатчи-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

лик деб уз миллатининг манфаатларини мутлак^аштириш, узга миллатларнинг манфаатлари билан \исоблашмаслик, уларнинг кадриятларини ерга уриш, камситиш ва адолатсизликка йул куйиш холатига айтилади. Миллатчилик бирор-бир миллатнинг манфаатини *имоя этиб, бошца миллатларнинг эдтиёжларини писанд кдпмасдан, хукуква эркинликларини чегаралаб куйишга каратилган харакатдир.

Миллатчилик миллий туйгудан фарк, килади. Бу масалалар- да бир к^тор тушунчаларни бир-биридан фарк килиш керак. Масалан, миллий туйру, миллий ифтихор, миллий характер, миллий ру\ият (психология), миллий мааддлик, миллий худ- бинлик, миллий Узликни англаш ва \.к.

Миллий туйру — уз миллатининг миллий ру*и ва характери, миллий хис-туйрулари, психикаси (рух,ияти), темпераменти (ми- жози) ва феъл-атворлари каби маънавий \одисаларнинг инсон \аётий фаолиятида намоён булишидир.

Миллий гурур ифтихор, фахр сузларига як,ин туради, бирок, улар бир-биридан фарк килади.

Миллий гурур миллатнинг уз кавми ютук^аридан мамнуният хдосидир. Уз миллий давлати, уз Конституцияси, Давлат мад\ияси, Давлат герби, байроги учун ич-ичидан севиниши, кунглининг тулиши, мамнун булишидир. Бу миллатнинг к,адр-к;имматини билиш демакдир. Ута рурурланиш ёки уз миллатини уга камситиш \ам яхшиликка олиб келмайди. Узига ортикча ба*о куйиш, герда- йиш, кеккайиш сингари кусурлар миллатга зиён келтиради, холос. Хадисларда айтилишича, Олло* энг ёмон курган нарсалардан бири такаббурликдир. Хаттоки масжидга гердайиб кирган одамнинг намози кабул булмас экан (каралсин: Ватан туйруси, 29-бет).

Миллий ифтихор — миллат узининг яхлит ижтимоий бир- лик эканлигини онгли равишда \ис этишидир. Миллий ифти­хор миллат вакилларининг калбидаги бирлик, кри-кардошлик, тил, маданият, маънавият, ик,тисодиёт ва истицбол учун кони- Киш \иссиёти, кучли ру^ий холатдир.

«Ватан туйруси» китоби муаллифлари ёзганларидек, миллий бирдамлик туйруси миллий онгнинг асосини ташкил килади. Миллий бирдамлик етук ва мукаммал маънавий фазилат сифа- тида, миллий онги ривожланган мамлакатлардаги миллатларда туларок, намоён булади. Ма\аллийчилик ва гуру^бозлик мил­лий бардамлик х^ссиётининг кучсизланишига олиб келади. Пре- зидентимиз таъкидлайдики, «умумий ишимизга халакит бера- диган ма^аллийчилик, гуру\бозлик холатларига фаол^чек куйиш лозимлигини» англаб етиш зарур (И. А. Каримов. Узбекистан XXI аср бусагасида. 103-бет).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Миллий маънавий баркамолликнинг ранг-баранг киррала- ри, бой маънавий мерос ва бугунги кддриятлар миллий ифти- хор тушунчасида мужассам булади. Миллий характер, миллий туйру, миллий ру\ият, миллий психология бир тартибдаги, бир маъноли тушунчалар ^исобланади. Бирок улар маълум дара- жада бир-биридан фарк килади. Миллий характер — миллат кагъияти, азму карори булиб, ижтимоий тараккиётнинг барча боскичларида узининг баркарорлиги билан ажралиб туради.

Миллий туйру тез Узгарувчан маънавий \одисалар туркуми- га киради.

Миллий онгда миллий туйру, миллий психология, мафкура ва турли ижтимоий \одисаларга берилган ба^олар мужассамлашади.

Миллий туйгулар миллатнингтуб манфаатларини тула ифо- даламайди. Миллий онгда, мафкурада миллатнингтуб манфа- атлари акс этади. Миллий туй руга асир булиб колиш хатолик- ларга олиб келиши мумкин, лекин уни эътибордан четда Колдириб \ам булмайди. Миллий туйруларни ижтимоий-икти- содий, сиёсий ва ахлокий омилларга суяниб, умуминсоний манфаатлар асосида ривожлантириш мацсадга мувофиклир.

Миллий кадр-киммат — узаро хурмат булиб, иктисодий, иж­тимоий ва маънавий со^аларда, халкаро муносабатлараа кури- нади. Хатто сузда \ам миллатнинг кадр-кимматини камситиб булмайди. Миллий кадр-киммат миллатнинг мавжудлиги, мод- дий ва маънавий бойликлари, жа\он цивилизациясига кушган \иссаси, унинг шаъни, ор-номуси, *амжи\атлигидир.

Миллий мавдудлик — миллатнинг уз кобигида колиши ва соф миллий анъаналардан бошка хар кандай акидани инкор килишига асослаиади, миллатлараро узаро ёрдам ва \амкор- ликка ишонмайди.

Миллий худбинлик — маздудликдан \ам ёмон, узга миллат- ларни камситишга каратилган, уз миллатини алохида мумтоз устунликларга эга деб билишдир.

Узбекистон истиклолининг энг катта ютукпаридан бири тур­ли миллат ва элатлар орасида узаро хамфикрлик ва тотувлик- нинг таъмин этилиши булди. Барча фукароларда ягона оила — Узбекистон т а к а и р и учун масъулият \исси ошди. Уларнинг

тили, маданияти ва анъаналариниг ривожланиши конун билан кафолатланди.

Шундай килиб, миллий уз-узини англаш, миллий ифтихор Узбекистонда сиёсий, иктисодий, хукукий исло^отларни юксак даражада олиб бориш со^асида улкан маънавий омил ролини утайди. Президентимиз И. А. Каримов «Узбекистон XXI бусара- сида» асарида ало^ида таъкидлаб курсатганидек, «узбек халки

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ру^инингтикланиши, миллатмаънавий-ахлокий идеалларининг шаклланиши чукур миллийлик билан умуминсонийлик чамбар- час борлиц булган хдцисадир. Узбекистонда яшаётган халклар, узига хосликни й^отмаган холда, умумий рух,иятга, хулк-атвор фалсафасига эга булмокдалар. Бу эса мустак,иллик йиллари мо- байнида миллатлараро тотувлик манбаи булиб келган ягона маъ- навий-ру^ий негизни вужудга келтирди» (Уша асар, 143-бет).

Узбекистан мустакдллигининг энг катта ютук^аридан бири шуки, к^п миллатли мамлакатда миллатлараро тотувлик тула таъмин этилди. Барча фукароларда ягона оила, бутун мамлакат такдири учун жавобгарлик \исси ошди. Энди одамлар кдйси миллатга мансублигидан катьий назар, Узбекистон фук,ароси эканлиги билан фахрланади. Хар бир миллатнинг узига хосли- ги, тили ва маданиятини ривожлантириш ^онуний кафолат- ланганлиги исти!дюлнинг кагга ютуги б^лди. Мазкур чора-тад- бирлар Узбекистон истикболи, мустак;иллик учун масъуллик бурчини англашга имкон бермовда.

К,онун устуворлигига асосланган демократик жамиятнинг ^ивожланишидан манфаатдор булган турли миллат вакиллари, Узбекистон фукаролари, мустакдлликнинг квадрига етиб, уни муста\камлаш зарурлигини чукур англамокдалар. Уларнинг яра- тувчанлик фаолияти барча жаб^аларда кенг намоён б^лмоеда. Масалан, давлатни бошкариш ишларида \ам уларнинг ташаб- бускорлиги кузга як,кол ташланмокда. ХУКУКИЙ демократик давлат наслдан наслга утадиган \окими мутлак иродаси билан эмас, балки фук.ароларнинг вакиллари, халк ноиблари, ишби- лармонлар, хал^ ичидан чик^ан ра^барлар томонидан бошк;а- рилмокда. Уэ-узини бошкариш жамият ^аётининг барча со*а- ларида: моддий бойликлар ишлаб чик,ариш, ме^нат унумдор- лигини ошириш, озик,-овкат етиштириш мустак;иллигини *$лга киритиш, галла муста^иллигига эришиш, ёнилги фондларини яратиш каби сох,аларда намоён б^лаётир.

Узбекистонда мавжуд булган х;ар бир миллий маданиятдаги ютуклар, ижобий томонларни кунт билан урганиш, улардан фой- даланиш миллий маданиятларни узаро бойитиш, ватан таади- ри учун биргаликда к^айгуриш, кишиларда умумий мацсад учун курашга тайёр булиш ^иссини тарбиялайди.

Хозир Республикада 80 дан^ортик миллий маданият мар- казлари ишлаб турибди. Улар Узбекистоннинг куп миллатли жамиятини сиёсий, ик,тисодий-маданий, маънавий жи\атдан кбайта кУриш жараёнида ижобий роль уйнамокда. Халк;нинг бирлиги, жипслиги ва осойишталиги хакида гапирар эканмиз, бу бизнинг беба^о бойлигимиз, дейди Президентимиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

4. И Й М О Н , МЕХР-Ш АФЦАТ, ПОКЛИК ВА *А Л О Л Л И К - Ш АХСНИН Г ОЛИЖАНОБ ФАЗИЛАТЛАРИ

Маънавиятимизга бевосита дахлдор булган иймон ва эъти- код, диёнат, ишонч каби тушунчалар кундалик турмушимизда к^плаб учраб туради. Истикдол туфайли бу тушунчалар янада чукуррок маъно касб этиб, кенг халк оммасининг маънавий дунёсини акс эттиришда ало\ида а^амиятга эга булди.

«Иймон» сузи маъмурий-буйрукбозлик ва мафкуравий зура- вонлик шароитида факат диний тушунча сифатида ишлатилиб келинганлиги маълум. Очигини айтганда, оммавий атеизм карор топди деб юритилган уша даврларда кишиларни иймонсизлик дардига мубтало килишга ало^ида эътибор берилган эди. На- тижада, иймоннинг диний мазмуни *ам , дунёвий маъноси *ам унутилди.

«Иймон» арабча суз булиб, лутавий маъноси «ишонч» де- макдир. Иймон инсоннинг бирор нарса-\одисага каттик ишон- чи, деган маънони билдиради.

Иймон одамнинг инсонийлиги, юксак эътикоди. Одамлар- ни ана шу фазилатларни гавдалантиришларига караб иймонли ва иймонсизга ажратиш мумкин. Иймонли одам эътикрдли, узининг аник маслагига эга булган, ^амиятлилик, ориятлилик, шарм-\аёлилик, виждонлилик, андишалилик, инсофлилик син- гари фазилатлар со\ибидир. Иймонсиз одам энг хавфли шахс- дир. У биологик жонзот, мавжудот холос, унда ижтимоий фа­зилатлар, ахлокий тамойиллар етарли булмайди. Иймонсиз одам уз манфаати йулида Олло\дан ^ам, эл-юрти, ота-онасидан \ам куркмайди. Бир суз билан айтганда, иймони йук одамда на ахлок, на одоб гавдаланади. Минг афсуски, ^аётимизда иймон­сиз одамлар учраб туради.

Юкорида кайд этганимиздек, «иймон»нингдиний ^амда дун­ёвий мазмуни бор. Куйида шу ^акда фикр юритамиз.

Ислом динида иймон \акида ran борганда, унинг куйидаги шартлари тилга олинади: Биринчидан, Оллох^а, охиратга, фариш- талар, мукаддас китоблар (Куръони Карим) ило^ийлигига, пай- гамбарнинг хдкгсигига ишониш; иккинчидан, са\ий ва мурувват- ли булиш; учинчидан, намозни т^ла Укиш; туртинчидан, закот бериш; бешинчидан, аду-паймонга, с^зига содик колиш; олтин- чидан, сабр-токатли булиш, бардошли булиш. Ана шундай талаб ва шартларни адо этган кишини иймонли деб аташади (каралсин: И. А. Каримов. Иймон ва инсон. — Тошкент, 1991 йил, 38-бет).

Олимларнинг ёзишларича, иймон уч нарсанинг бир бутун- лигидан *осил булади. Булар: эътицод, икрор ва амал. Эъти- код — ич-ичидан чукур ишониш; икрор — сузда буни тан олиш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

амал — яхши ишлар билан олдинги икки холатни исботлаш демакдир. Ислом динида иймон тушунчаси амалиёт билан бе- восита боглаб тушунтирилади. Бинобарин, хадисларда «иймон билан амал бир-бирига жуда якиндир, улар бири-бирисиз ду- руст эмас» — деб ёзилган.

Айни вактда шуни хам таъкидлаш жоизки, иймонни факат диний маънода тушуниш билан чегараланиб к^олмаслик лозим. Одам факатгина дин ёрдамида иймонли, инсофли, диёнатли булади деб айтиш масаланингбир томони, холос. Тарихдан маъ- лумки, динлар дам рон мафкура булган чорларда хам иймон- сиз, инсофсиз, диёнатсиз одамлар булган. «Савоб ишлар» соя- сида жуда кагга хунрсзликлар, ноинсоний муносабатлар содир булган, хозирги пайтда Афгонистондаги руй бераётган ходиса- лар хам шундан гувохлик беради. Шундай экан, иймоннинг дунёвий мазмуни хам мавжудлигини алохида таъкидламок, за- рурдир. Иймоннинг дунёвий-илмий маъноси юксак инсоний ахлоций кридаларни уз ичига олади: Ватанни севиш, бир суз билан айтганда, инсонийлик коидаларини ифода этиш.

Шуни таъкидлаш жоизки, иймон нафакат якка-ёлгиз ин- сонга, балки бутун бир жамият, миллатга хос булган жихатлар- ни хам ифода этади. Иймон индивид онгига хос булиб к;олмас- дан, у давр рухи, ижтимоий онг ва ижтимоий психология шак- лида хам мавжуд булади, якка одамнинг онги ва фаолияти шуларнинг бевосита таъсирида шаклланади.

Бу уринда иймон ва эътицод тушунчаларининг узаро алока- дорлигини таъкидлаб >тгиш керак. Иймонни эътикод ва ишонч тушунчалари билан бир хилда куллаш одат тусига кирган. Хол- буки, улар уртасида муайян тафовутлар мавжуд.

Иймон эътикоднинг олий шаклидир. Бошкача айтганда, эътикод факат шахе томонидан уни ихтиёрий, эркин танлаб олиб кабул килингандагина чинакам иймон даражасига кута- рилади. Инсон куп нарсага эътикод килиши мумкин: яхши- ликка, халолликка, турриликка, айни вактда, ёмонлик, харом- харишлик, эгри йуллар билан кун куришга хам эътикод куйи- ши эхтимолдан йирок эмас. Иймон эса якка-ягонадир, яъни инсон факатгина бир гояга, таълимотга, динга, ахлокк3 амал килиб содик колишидир. Тилда ёки дилда бир неча таълимот- ларни тан олиш, уларга амал килиш иккиюзламачиликдан бошка нарса эмас {И. А. Каримов. Уша асар, 46-бет).

Иймон инсонлардаги, жамиятдаги энг эзгу ниятларни амал- га оширишга, адолат ва хаккониятнинг тантанасига ишониш- дир; жамиятда одамлар орасида энг олижаноб муносабатларнинг карор топишига, инсоннинг кадр-киммати, ота-она, оила, Ва-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

таннинг мукдпдаслигига мустахкам ишонч ва эътикдцдир. Ий- мон киши онги, рухи ва к,албига сингиб кетган, жон — «она сути билан кирган» ахлокий тушунчалар, идеаллар, ахлоц-одоб крида- лари йигиндисидир. Шу маънода иймонлилик инсонийликнинг бош белгиси деб эътироф этилиши зарур. Иймон-эътикод ин- соннинг маънавий кудрати, турли хаёт к,ийинчиликларига дуч келганда хам уз инсонлигини сакдаб колишга, цийинчиларни енгишга куч бахшида этади, рухий тушкунликдан сакдайди. Шу маънода иймон-эътицод инсоннинг энг юксак кадриятидир (к,аралсин: У. Тоштемиров, Сапохонов, Р. Холматов, JJ.3ox.u- дов. Ахлок,ий кадриятлар. — К,ук,он, 1993 йил, 18—19 бетлар).

Иймоннинг узига хос хусусияти шундаки, у фидойиликни, максадни амалга ошириш й^лида фаолликни такозо этади. Би- нобарин, инсон узи ишонган нарсанинг дилда муста\камланиб к,олиши билан чекланмаслиги, аксинча, унинг р^ёбга чикиши учун кескин курашга бел боглаши талаб килинади. Иймон ин­сон онги ва хис-туйрусига роя эканлигининг боиси хам ана шунда. Шунинг учун у цудратли ва харакатлантирувчи маъна­вий куч хисобланади. Бинобарин, хар кандай гоя инсон иймо- ни, унинг маслагига айлангандагина фаоллик касб этади.

Маслак муайян гурух, шахе ва касб эгаларининг бир хилда- ги акидаси, узгармас конун-^оидаларидир. Уз акидаларидан тезда ва шароит та^озоси билан воз кечадиган инсонни мас- лаксиз дейилади. Унинг хусусияти шундаки, у уз а\цида мус­тахкам тура олмайди. Шунинг учун маслагида мустахкам одам- ларни халк,имиз севиб иймонли-эътик,одли деб бахолайди. Буюк Алишер Навоий айтганидек, вафосизда \аё, хаёсизда вафо булмайди. Х,ар бир кишида бу икки нарса булмаса, ундан ий- монни кутиш керак эмас.

Халк,имиз тилида кенг кулланиладиган диёнат тушунчаси хам иймон, эътикод тушунчаларига маъно жихатидан як;ин ту- ради. Диёнат — инсоннинг уз с^зида, карашларида, ахду пай- монида муста\кам туришини англатади. Бу жихатдан у маслак тушунчасига жуда хам якиндир. Лафзида мустахкам турадиган одам хам диёнатли булади. «Ахлок,-одобга оид хадис намунала- ри»да ёзилишича, «диёнат инсон яхши амалларининг узига хос мезони сифатида намоён булади» (Уша асар, Тошкент, 1990 йил, 48-бет).

Шундай килиб, иймон, эътик,од, диёнат инсон маънавий фазилатларининг мухим кирраларидан булиб, Узида комил ин- сонийликни ифода этади. Шундай экан, «замондошимиз булмиш иймонли одамни к;иск,ача шундай тавсифлаш мумкин: эътикдцли, Узининг аник, маслагига эга, так,водор, хамиятли,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ориятли, ор-номусли, шарм-\аёли, виждонли, андишали, ин- софли ва шу каби фазилатлар со^иби» (Ватан туйгуси, 24-бет).

Инсоннинг маънавий киёфасини тавсифлайдиган фазилат- лардан бири — ме\р-шафк,атлилик ^исобланади.

Ме?ф тушунчаси кенг маъноли булиб, у шахснинг ота-она- га, Ватанга, фарзандларига, ижтимоий ^одисаларга, бир суз билан айтганда, инсонни улукловчи барча нарса-^одисаларга нисбатан му^аббати ва са^оватииинг ифодасидир.

Моф-шафк^ат кишиларнинг бир-бирига булган \урмати, му^аббати, узаро ёрдами, ^амдардлиги, ме>фибонлигини ифо- далайди. Халедшизда «ме?ф — кузда» деган ажойиб ибора бор. Одамлар узаро муносабатларида, моддий ва маънавий ишлаб чик,ариш жараёнида узига ухшаш минглаб инсонлар билан уч- рашади, кузи-кузига тушади, самимияти намоён булади, узаро фикр алмашади, заведши улашади, дардини уртоедташади. Мана шундай жараёнда эса улар уртасида ме^р-окибат деган бир маъ­навий муедят юза келади.

Халед1мизнинг мс:ф-шафк;ати истиедюл туфайли янгича маъно касб этди, десак муболага булмас. Узбекистан хукуматининг сиё- сати, Президентимизнинг серкирра фаолияти уз халкига, фука- {эоларига ме?ф-шафкат к^рсатишнинг намунасидан иборатдир. Узбекистонда амалга оширилаётган ислохртларнинг мазмуни ва мо\ияти х>ам мехр-шафкдг ру\и билан сугорилган. Узбекистон Республикасининг Конституциясида к^айд этилганидек, респуб- ликамизда яшаётган х;ар бир фук.аро — миллати, эътикрди, мил- лати, касби-коридан к,агьий назар — уз шахсий фазилатларини намоён эта олиш, уз ^аётини муносиб равишда кура олиш, маъ­навий жи^атдан ривожланиш имкониятлари ва шарт-шароитла- рига адкуедш кафолатланган тарзда эгадир. Бу гамхурлик, мехр- шафкат ижтимоий х,имояга мух,тож куп болали ва кам таъмин- ланган оилаларни, ишсизларни, даромади чекланган шахсларни, укувчи ёшларни бутун чоралар билан куллаб-кувватлашга к,ара- тилган. Бу ишларни амалга оширишда нафакат давлат, балки нодавлат ташкилотлари, ме^нат жамоалари, хайрия жамгарма- лари жонбозлик кдлмокда. Президентимиз И. А. Каримов ёза- дики, «эл-юртимизнинг, шу юртда яшаётган *ар кайси инсон­нинг эсон-омонлиги бизнинг энг катга кэтутимиз ва бойлиги- миздир. Бу бойликни куз кррачиридек асраб-авайлаш, квадрига етиш — барчамизнинг мукдддас инсоний бурчимиздир» («Му- локрт», 1998 йил, 4-сон, 10-бет).

Республикамизда тиббий ва ижтимоий хизмат курсатишнинг ривожланган тизими мавжуддирки, у инсонларга ме^р-шаф^ат курсатишда амалий ишларни олиб бормокда. Республикада

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

1,3 мингдан ортик, касалхона, 3 мингдан зиёд врачлик амбула­тория-поликлиника муассасаси ишлаб турибди. Барча сохалар буйича 76 мингдан ортик; мутахассис-шифокорлар малакали тиббий ёрдам курсатмок^а. Бир шифокорга урта хисобда 298 киш и тугри келади. Бу жахонда энг юкрри курсаткичдир (И. А. Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида. 267-бет).

Хадисларда таъкидланишича, мехр-шафкатли кишилар энг яхши инсонлардир. Халол йул билан тупланган бойликлари- дан эхсон килувчи, иффатли, «мискин ва бечораларга рахму шафкат к,иладиган одамларга куп яхшилик б$шур».

Инсоннинг улур фазилатлари орасида поклик ва халоллик алох,ида урин тутади.

Поклик ва халоллик тушунчаларини хам юкррида кургани- миздек, диний ва дунёвий рухда караб чик,иш мумкин. Дили пок, узи пок инсон — камолот мезони. Поклик хам жисмоний, хам маънавий софликни, тоза, озода юришни билдиради. «Ах- лок;-одобга оид хадис намуналари»да ёзилишича, пок одам дои­мо тоза юради, уз баданининг поклиги хакида рамхурлик кдгса- ди. Маънавий нукгаи назардан поклик халолни харомдан фарк кдпишдир. Касби-кори мехнат кдлиб тирикчилик кдладиган одам пок одам хисобланади.

«Халол» с^зи арабча — рухсат этилган, тоза деган маънони англатади. «Харом» сузи эса такикутанган, ифлос, нопок нарса демакдир. Халол ва харом тушунчалари ижтимоий мазмунга эга. Халоллик жамиятнинг ахлокий нормалар — меъёрларга онгли равишда ва ихтиёрий амал кдладиган фаолиятидир. Жа- мият номак;бул деб хукм чицарган нарсалар харом булади.

Халол ва харом тушунчалари ижтимоий ривожланишнинг турли боскдчларида узгариб борганлигини таъкидлаш лозим. Айни вак;тдаулар нисбий маънога эгадир. Бунингмаъноси шуки, Халол ва харомни хар бир жамиятда унинг максад ва манфаат- ларидан келиб чивдан холда турлича тал к, и н цилганлар. Тасав- вуф таълимотининг хукм чикаришича, хукмдорларнинг бойли- ги халоллик тушунчасига тескари маънога эгадир.

Куринадики, молу давлат пешона тери билан, мехнат билан топилса халолдир. Алдамчилик, фирибгарлик билан топилса Харомдир. Бундай холда у уррилик, норахурлик, ёлрончилик, таъмагирликни билдиради. Улур Алишер Навоий «Хотамтой Хикояси»да ёзганки, «Бир дирхам топмок чекибон даст ранж, Я хш ирок андинки, биров берса ганж».

Халоллик ростгуйлик, туррилик, поклик, самимийлик каби инсоний фазилатлар мажмуидан иборат. Инсон турри суз, хакгуй булиб усса, унинг бахт-саодати таъминланади. Алишер Навоий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

«Садди Искандарий» достонида бир хикоя келтириб, унда тугри- лик инсонни бахтиёр килишини тасвирлаган эди. Мамлакат под- шосига сарой курдириш учун текис усган устун керак булиб кдлади. Буни бир кампирнинг .\овлисидан топадилар. Катта ол- тин эвазига кампирнинг розилиги билан уни саройга олиб кета- дилар, бино курилиши тезлашади. Саройни очиш тантанасига кампирни хам таклиф киладилар, кампир ховлисидан кесиб кел- тирилган дарахт — устун олтин билан крпланган эди, буни курган кампир шундай хулосага келади: Сен тугри усганинг учун фак,ат узингни эмас, мени хам зарга кумдинг, Албатга, бу мажозий мазмунга эга булган хулосадир.

Чин маънодаги халоллик ваъдага вафо килиш, суз билан ишнинг бирлиги демакдир. Сузининг устидан чикмаган одам бебурд, белафз одам хисобланади.

Халоллик — харомнинг душмани. Дунёда харом иллатлар хам оз эмас: ёлгончилик, гумонсираш , хусумат, м у н о ф и м и к , иккиюзламачилик, миннат, порахурлик, мунофик,лик, омонатга хиёнат, етимлар ва аёллар хакини ейиш, судхурлик, хирс наза- ри билан к,араш, ичкиликбозлик, гиёхвандлик, касамхурлик. Булар, айни вактда, олдинги бобда айтилганидек, аксилмаъна- вият ходисаларидир.

Халол амалларга куйидаги фазилатлар киради: касб — мех- нат билан тирикчилик килиш, халол ризк топиш, яхшиликка тенгяхшилик, омонат ва карзларни уз вактида кайтариш, етим- ларни кафилликка олиш, вафодорлик, гунохни савоб ишлар билан ювиш, эхсон ва садака, мухтожларга карз бериш, ёрдам курсатиш ва Х-к.

Хозирги бозор муносабатларига утиш шароитида диёнат, пок- лик, халоллик каби хислатлар вояга етаётган шахснинг ахло- кий фазилатлари ва камолотининг мезонидир. Бу жараёнда ки- шиларнинг амалий ташаббускорлигини авж олдириш, уларнинг тадбиркорлик, ишбилармонлик фаолиятини янада такомиллаш- тиришда бундай маънавий фазилатларнинг ахамияти янада ошиб бормокда.

Президснтимиз И. А. Каримовнинг нутклари, маколалари, асарларида юксак инсоний фазилатлар сирасига кирувчи халол­лик, поклик сингари ахлокий тамойилларни кжсалтириш ало- ХИда таъкидланмокда. Ю ртбошимизнингтаъкидлашича, бу та- мойиллар, биринчи галда, мансабдор шахслар фаолиятида бош омил булиши керак. «Ишимизда икки йуналиш баб-баравар — бакамти бориши керак, — дейди давлатимиз рахбари, — Бирин- чиси, янги давлат, янги тузумнинг шакли, андозасини яратиш булса, иккинчиси, ана шунга муносиб, максадни тугри анг-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

лайдиган, ишни уддалайдиган одамларни танлаш, жой-жойига к^йишдан иборат». И. А. Каримов Узбекистан Республикаси Вазирлар Ма^камасининг 1993 йил 18 февралда сузлаган нут- кдца иккинчи масалага *ам ало\ида тухтаб айгган эдики, «киши- ларимизнинг фаолиятидаги асосий тамойил ^алоллик, поклик, инсонпарварлик б^лиши керак». Шу муносабат билан муста- киллигимизнинг дастлабки давридаги маьнавий ходисаларни таVIил этиб, куйидагиларни таъкидлаган эди: «Оддий одамлар \амм а нарсани куриб турибди. Нопок, нафси ^аром, узининг манфаатини устун кУядиган баъзи бир ра\барларни \ам к)?ра- япти... \о зи р жамиятимиздаги кадрларни у'! тоифага булиш мумкин. Биринчи тоифа — иймонсиз, виждонсиз шахслар, фур- сатдан фондаланиб, уз манфаатини кузлайдиган кимсалар... Улар фак,ат уз чунтагини уйлайди... Иккинчи тоифага иродасиз, мурт, бушанг одамлар киради. Бундайлар шамол каёкдаи эсишини пойлаб туради. Учинчи тоифадагилар— юрагида Ути бор, сер- райрат одамлар, ёшлар, фидойи ватанпарварлар» (Я. А. Кари­мов. Истицлол ва м аънавият. — Т ош кент, «Узбекистон», 1994 йил, 85-бет). «Кингир одамнинг к;и л и р и н и узи билдирма- са, боласи билдиради, — дея таъкидоайди Президентимиз.— Боласи билдирмаса, хотини билдиради. Хотини билдирмаса,

ёнидаги малайлари билдиради» (Уша жойда, 76-бет).Юкрридагилардан шундай хулоса чик,ариш керакки, юксак

маънавий фазилатларга эга булмаган, аксилмаънавий фаолият билан шугулланадиган *ар к;андай инсоннинг киёфаси муста- кдллигимиз ривожланишига салбий таъсир к^рсатади.

5- ОТА-ОНАГА ИЗЗАТ-ХУРМАТ, ОИЛАГА САДОКДТ ВА РАМХУРЛИК — 1ЦАХС МАЪНАВ И ЯТИ Н И НГ

ЮКСАК ИФОДАСИ

Фарзандларнинг ота-онага \урмати Шареда ^амма вакт жуда юкори булган. Фарзандлар ёшлигиданок, отасига суяниб, она- сининг алласини тинглаб, уларнинг ме\рига крниб вояга ет- ганлар. Улар кунглига ме?ф она сути билан кирган, Хазрат Навоий айтганларидек, онани ой, отани куёш деб билганлар. Ота-онага булган бундай иззат-хурмат оилада шаклланган.

Оилага бундай жиддий эътибор берилиши бежиз эмас. Оила ва жамият Узаро борланган. Оила — жамиятнинг таркибий к»ис- ми. Жамиятнинг барча ютук, ва камчиликлари, зиддиятлари оилада уз аксини топади. Оила — инсоннинг узини ишлаб чи- к,арувчи мукдддас макон. У инсон зотини, унинг авлодини да- вом этгириш манбаи. Ота-она, оила болаларни тарбиялаш ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

уларни жисмонан хамда ак,лан камолотга эришуви учун масъ- улдирлар.

Бизнинг хУКУ^ий-демократик давлатимизнинг равна^и оила фаровонлиги билан боглик,. Бинобарин, «Оила — бизнинг хал- к,имиз учун миллатнинг к^п асрлик анъаналари ва рухиятига мос булган роят мухим хаётий кадриятлардан биридир» {И. А. Ка­римов. Узбекистан XXI аср бусагасида, 253-бет).

Узбекистонда оиланинг Узига хос томонларидан бири уни ташкил этадиган аъзоларининг куп сонли эканлигидир. Улар- да турли авлод вакиллари бирга яшайди. Шундай оилалар бор- ки, уз таркибига 7—8 та, \атто 10 дан ортик фарзандларни ола- ди. Унинг баррида бир неча кичик оилалар истикрмат едшади, яшайди. Бу эса болаларни тарбиялаш, уларни умуминсоний маънавий кадриятлар, анъаналардан бахраманд кдлиш, билим даражасини ошириш учун кулай шароитлар яратади. Худди шундай оилаларда болалар ёшликданок мехнатсеварликни, кат- таларга хурматни, билим ва хунар эгаллашни урганади.

Оила ва жамият муносабатлари тизимида никох мухим урин тутади. Никох — эркак ва аёл орасидаги табиий муносабатлар- нинг ижтимоий зарурий, баркарор шаклидир.

Жамият никох восигаси билан жинслар орасидаги муноса- батларни тартибга келтиради, янги авлодни бунёдга келтириш ва тарбиялашни бошкариб боради.

Никох эр ва аёлнинг табиий муносабатларига ягоналик ва баркарорлик тусини беради. Никох икки жинснинг табиий ин- тилишларини конун воситаси билан жиловлайди, табиий иро- дасига ахлок,ий г^заллик бахш этади.

Оила шахсийлик ва ижтимоийлик бирлигидан иборат. Унинг шахсийлиги, нисбий мустак,иллиги \а р бир оиланинг уз м ака­ми борлиги билан характерланади. У уз х>окалигини юргизиш- да мустакдл. Уз такдирини Узи белгилайди, унга биров ташк,а- ридан зурлик билан аралаша олмайди. Ш у билан бирга у жа- миятнинг кичик булаги б^лганлиги учун хам жамиятдан холи, алохкда яшай олмайди. Шу маънода, оила ижтимоий ходиса булиб, унга ижтимоий институт, ижтимоий гурух деб караш мумкин. Унинг манфаатлари жамият манфаатлари билан мос тушади. Оила ижтимоий фойдали функцияларни бажаради, уз аъзоларининг жисмоний ва ахло^ий камолоти хак,ида рамхур- лик к;илади.

Оиланинг ижтимоий а^амиятини англаб етмаслик, уни мут- лако шахсий иш деб к;араш жамият манфаатларига зарар етка- зади, эр-хотин, ота-она ва фарзандлар орасида юксак инсоний фазилатларнинг к,арор топишига халакдт беради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Махаллий хокимият ва жамоатчилик оилани унутган ерда турли кунгилсиз ходисалар келиб чикиши мумкин. 1998 йили Наманган вилоятидаги айрим ёшларнинг адашиб, баъзи экст- ремистик кайфиятдаги одамлар таъсирига тушиб колиши бун- га мисол булади.

Оила ва жамият манфаатлари бир-бири билан мос тушсаги- на, оила равнаки хакида гапириш мумкин. Оила хаётининг ижтимоий ва шахсий томонлари уйгун булгандагина, у ахло- кий жихатдан мустахкам булади. Бу эса оила аъзоларининг маънавиятига боглик,. Одамлар к,анчалик онгли булсалар, жа­мият ривожи хам шунчалик ривож топади.

Ота-она ва фарзандлар орасидаги алокалар оилавий муно- сабатларнинг мухим таркибий кисмидир. Чунки, фарзандлар булгандагина оила т^ла социал ва шахсий маъно касб этади. Ота-она ва фарзандлар орасидаги муносабатларнинг ахлокий ва педагогик жихатлари орасида фарк борлигини таъкидлаш керак. Биринчи жихати: ота-она ва фарзандлар орасидаги муо- мала, иккинчи жихати — ота-онанинг болани тарбиялашдаги тамойиллари, услуб ва воситалари мажмуаси; биринчисини этика, иккинчисини педагогика урганади. Биринчи жихат бо- лалар тарбиясининг гоявий асоси хисобланади.

Истиклол шарофати билан оилавий муносабатларда юз бер- ган муайян узгаришларни кузатиш мумкин. Бу узгаришларнинг замини жамият ва оиланинг иктисодий асоси тубдан узгарганли- ги, ижтимоий мулк Урнини хусусий мулк эгаллай бошлаганлиги билан боклик,. Бу уринда мулкка эгалик хиссиётининг тикланган- лигини таъкидлаб утиш керак. Оила аъзолари ва фарзандлари оила мулкини купайтиришдан, оиланинг бой ва фаровон булишидан манфаатдор булиб колди. Илгари мулк ижтимоий булган давр- ларда фарзандлар купрок ота-онага карам эдилар. Уларнинг фу- каролик етуклиги хам чузилиб, узок давом этарди. Хозирги ёш- лар, айникса, шахар жойларида бизнес билан шукулланишдан, уз иктисодий билимини оширишдан манфаатдор булсалар, кишлок ёшлари мулкнинг турли шаклларини тасарруф килиш, фермер- лик, ишбилармонлик йулларини изламокда. Бу холат оиланинг иктисодий цувватини мустахкамлашга имкон бераётир. Оилада кизларнинг тарбиясига алохида эътибор бериш имконияти ву- жудга келаётир. Пенсия, нафак,а, ижтимоий ёрдам, тиббий шароит- нинг яхшиланиши, оналар хакддаги гамхурлик, уларнинг буш вак,- тининг купайиши, иктисодий ахволнинг яхшиланиши фарзандлар тарбиясига купрок эътибор беришга имконият яратмокда.

Узбекистон Конституциясида ота-онанинг фарзандлар ол- дидаги бурчи ан ик килиб ёзилган. Ота-онапар уз фарзандлари-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ни улар вояга етгунга кадар бокишлари ва тарбиялашлари ке- рак (64-модда). Балогатга етган ва ме\нат крбилиятини йУкот- маган болалар уз ота-оналари \акида рамхурлик килишга маж- бурдирлар (66-модда).

Ота-оналарнинг фарзанд олдидаги бурчи \акдца шаркона тарбиянинг ёзилмаган крнунлари ишлаб чикилган. Бун га кура, ота-она фарзанд тарбияси бобида кечикмаслиги, чакалок ту- гилган вактдан бошлаб унинг тарбияси билан шугулланиши керак. Бунинг маъносини тушунишда куйидаги мисол ёрдам беради. Республикада ва ундан ташкарида *ам кенг шуздат топ­тан узбек созандаси Тургун Алиматов кизик бир фикрни бил- диради. Унинг айтишича, бола тарбияси йургакдан бошлана- ди. Бола йургакда йиглаган вактда унинг ёнида мусика асбоби- ни чалиб, унинг диккатини жалб килиш керак. Мусика овозини эшитганда бола йигидан тухтаса, унда мусик,авий крбилият борлиги билинади. Бу кобилиятни камол топтириш ота-она- нинг вазифасидир. Она алласи хам юкоридаги фикрни тасдик- лайди. Бинобарин, тарбия оналар алласидан бошланади.

Шаркона тарбия талабларидан бири — ота-она фарзандига чиройли исм куйиши, унга бирор касб-кор ургатиши, вояга етказиб тарбиялаши, балогатга етгач, муносиб жуфтини топиб уйлаши, бошини иккита килишидан иборат.

Фарзандларнинг бурчи ота-она каригач, уларнинг холидан ха­бар олиш, уларга \ам моддий, хам маънавий ёрдам кддишдан иборат. Ота билан онанинг тарбия бобида гапининг бир жойдан чикиши му\им а^амиятга эга. Оиладаги соглом му^ит, ме^р-оки- бат, узаро хурмат, ота-онанинг *аёт тажрибаси, билими, иймон- эътикрди, маънавияти бола тарбиясида зарурий ом ил \исобланади.

Хозир Узбекистонда 23 миллиондан ортик а\оли яшаса, шун- дан 10 миллион 800 минг нафари эркаклар, ун икки миллион­дан ортири аёллар. Аёллар — оиланинг *аёт томирида окаётган Кони. Аёлларсиз оила булмайди. Миллатнинг давомийлиги аёл зотига борлик- Фарзандлар уз онасини «волидаи мукаррама», «киблаго^им», «киблаи каъбам» деб эъзозлайдилар. Оналар ана шундай ^урматга лойик. Афсуски, она номига нолойик, маъ­навий кашшок оналар оз булса-да, учраб туради.

Оилада бола тарбиясида отанинг урнини х,еч ким боса ол- майди. Шунинг учун донишмандлар битта ота юзта укитувчи- дан устун булиши мумкинлигини таъкидлаганлар. Яхши оталар- сиз яхши тарбия булмайди. Ота меоди она ме^ридан кам эмас. Оилада «отанинг урни бошка» деган ran бежиз айтилмаган. У р и л отадан эркакпик характерини урганади. Уз отасига такпид кила- ди. Боладаги эр йигитга хос фазилатларни ота тарбиялайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Ота урил олдида масъул эканлигини унутмаслик керак. Ота- нинг шахсий намунаси, мехнатсеварлиги, ахлокий фазилатла- ри болага аста-секин Утади, албагта. Ота уз фарзандини инсо- нийликка ургатиши керак. Мехнат килмай, текинхурлик билан хаёт кечиришга урганган кишиларнинг болалари хам ялк.ов буладилар. Бундай болалар охир-окибатда жиноятга кул уради- лар. Энг яхши ибрат ва обру халол мехнатдир.

Ота-онанинг махаллада, иш жойида, дустлар даврасидаги нуфузи, салмори фарзандлар эътиборидан четда колмайди. Оилада иноклик булмаса, носорлом му\ит мавжуд булса, бундай оила- дан кут-барака кутарилади, болалар Уз ота-оналарини хурмат килмай куядилар.

Бозор иктисоди тобора чукурлашиб бораётган хозирги ша- роитда оила аъзолари уртасида мехр-окибатни сакпаб колиш жуда мухим ахамиятга эга. Бунда, албатта, оиланинг маънавий ва хукукий асослари мустахкам булишини таъминлаш чора- тадбирларини кУриш керак.

Узбекистонда оилавий муносабатлар, ахлокий нормаларнинг асоси — оилада эр-хотин тенглигидир. Бу тенглик умуман оилада янги ахлокий нормаларнинг карор топишида хал килувчи роль Уйнайди. Бу ахлокий тенглик уларнинг ХУКУКИЙ, икгисодий, сиёсий тенглиги заминида ривожланади.

Оилавий тенгликнингкарортопиш ида, шунингдек, субъек- тив омиллар — яъни эр-хотининг ахлокий эътикодлари, узаро рухий, хиссий тажрибалари хам мухим роль уйнайди.

Оилавий тенглик нима дегани? Бу эр-хотиннинг оилани мод- дий жихатдан таъминлаши, болалар тарбиясида, рУзгор юмушла- рида тенг иштирок этишидир. Бу тенглик, уз навбатида, эр-хо­тиннинг оиладаги маънавий-ахлокий тенглигини шакллангиради.

Эр-хотиннинг ахлокий тенглиги, уларнинг оиладаги тенг ах­локий мавкеи, обруси оила турмушини, оилавий масалаларни таш- кил этишда эр-хотин хукук ва масъулиятларининг тенглигидир.

Эр-хотин тенглиги — маънавий эхтиёжларнинг якинлиги би­лан узвий алокадор. Эр-хотин маънавий эхтиёжларининг муш- тараклиги улар орасидаги ахлокий бирликнинг шаклланиши ва мустахкамланишининг мухим шартидир.

Оилавий муносабатларнинг ижтимоий характерда эканли­гини таъкидлаш керак. Бу нарса оилавий бурчни келтириб чи- каради. Оилавий бурч нима?

Оилавий узаро бурч — шахснинг жамият томонидан никох- оилавий муносабатларга куйилган талабларига эътикод билан амал килишидир. Оилавий узаро бурч: эр-хотинлик бурчи, ота- оналик бурчи, фарзандлик бурчи демакдир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Оилани муста\камлашда ^кУКИй билимларни эгаллаш, улар- га катъий амал килиш му^им а^амиятга эга. Бунда «Инсон хуку К^ари хакидаги Декларация», «Оила \ак,ида Кодекс», ин­сон хуцу^лари буйича Узбекистан Олий М ажлисида кабул килинган конунлар ва бошка хужжатларни урганишнинг роли катта. М устакилликнинг буюк неъматларидан бири нико* укитиш учун кенг йул очилганлигидир. Никогда келин-куёв олдига катта масъулиятли талаблар, эр-хотинлик бурчлари ва мажбуриятлари юклатиладики, бу нарса умрбод улар учун маъ- навий дастур булиб колади.

Оилавий муносабатларда эр-хотин, киз-урил тарбиясида маъ- навиятимизнинг мукаддас ёдгорлиги Куръони Карим ва Хадис- ларга амал килинса, айни муддао. Уларда оилани муста\кам- лаш, оила одоби, ота-бола, фарзанд бурчи, кариндош-урумарта рамхурлик туррисида чукур маъноли й^л-йуриклар к^рсатилган.

Айтилганлардан маълумки, оилада эр-хотин иноклиги, фар- зандларта гамхурлиги, соглом мухит бахт-саодатни яратишнинг мухим шарти хисобланади. Бутина эмас, балки оиладати сор- лом мухит бутун жамиятнинг маънавий баркамоллигини таъ- минлайдиган асосий омиллардан хисобланади. Бу сохада куйи- дагича тадбирий чоралар амалга ош ирилди: биринчидан, оилавий муносабатларнинт конуний асослари такомиллашти- рилмовда, оила манфаатларини конуний мухофаза килиш, она- лик ва болалик ХУКУКИНИ таъминлаш; иккинчидан, оиланинг ижтимоий манфаатларини мустахкамлаш, сорлирини мухофаза килиш, оила аъзоларининг маълумот даражасини кжсалтириш; учинчидан, оиланинг иктисодий манфаатларини, бандлик да­ражасини таъминлаш, уй ме\нати ва турмуш шароитини ях- шилаш; т^ртинчидан, оиланинг маънавий, ахлокий асослари- ни такомиллаштириш ва маданий манфаатларини таъминлаш учун етарли шарт-шароитлар яратиш (каралсин: И. А. Каримов. Халкфаровонлиги — фаолиятимиз мезони. — Тошкент, «Узбе­кистан», 1998 йил).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ИловаМ А Ъ Н А ВИ ЯТИ М И З ТАРИХИНИНГ

БУЮ К НАМОЯНДАЛАРИ

Жамиятимизни маънавий-ахлоций жи^атдан мустах,каташ ва т ар а ни й эттиришда халцимизнинг бой маданий тарихини чукур узлаштириш, жауон маданияти тарихида муносиб урин эгаллаган алломаларимизнинг меросини у;ар томонлама урганиш катта а^амиятга эгадир.

Маданият ютук^ари маънавий жараёнда вояга етган ва уни уз фаолиятида гавдалантирган, асарларида моддийлаштирган дониш- мандлар, олимлар, адиблар, дин ва маърифат арбоблари колдирган тарихий мероснинг мазмунини ташкил этади. Шу сабабли улар яратган цадриятлар, улкан асарлар %ацида муайян билимга эга булиш узлигимизни англашда, миллий истицлол юясининг тарихий асосларини эгаллашда му%им маънавий омил булиб хизмат цилади. Куйида мавжуд адабиёшардан фойдаланган %олда Ват а ним из ма­данияти тарихида учмас из колдирган буюк сиймолар %ац,ида %ис- цача х,икоя килинади. Уйлаймизки, бу маълумотлар билан тани- шиш талабалар томонидан маданиятшунослик илмидан олинган назарий билимларни чукурлаштиришда фойдадан холи булмайди.

Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмий (783—850). Хоразмлик буюк олим бошланрич таълимни уз юртида хусусий муаллим- лардан олади, сунгра Марвдаги мадрасада укийди, кейинчалик Бардоддаги «Байт-ул \икма» («Донишмандлар уйи»)га таклиф кдлинади. Бу илм масканида урта осиёлик Ахмад ал-Фарро- ний, Хамид ибн Абдумалик Марваррудий, Аббос Жавхарий кабилар билан хамкорликда ишлайди.

Асарлари: «Ал-жабр ва ал-мукобала хисоби хацида кискача китоб». «Ал-жабр»дан бизга маълум б^лган «алгебра», «алго­ритм» каби атамалар келиб ч и в д н . «Хинд хисоби буйича ки­тоб». «Астрономик зиж*. Асарда астрономияга оид муаммолар хасида с$?з юритилади. Ойлар, шамсий ва камарий хижрий хисоблар тавсифи, сайёраларнинг харакатлари, ой кенгламаси ва унинг харакати, синусни ёйга кура аник^аш, тескари синус- лар жадвали, соялар жадвали берилади. «Ер сурати хаки да ки-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

тоб». Бу ерда 2400 та шахар, денгиз, орол ва бошкр объект- ларнинг жойланиши, координатлари ва холатлари \ак,ида маъ- лумот берилади. Нил дарёси, Азов, Каспий ва Орол денгизла- рининг журрофий хариталари манзаралари чизиб берилган. «Ас- турлоб билан ишлаш ^акдда китоб», «Куёт соатлари \акдда китоб», «Яхудийлар эралари ва байрамларини аниедаш хакида рисола», «Китоб ат-тарих», «Китоб ар-рухнома».

* * *

Абул Аббос Ахмад ибн Мухаммад ибн Касир ал-Фаргоний(тахминан 797—865 йилларда яшаган). Манбаларда айтилиш и- ча, у бошланрич таълимни олгач, уша даврнинг маъмурий мар- кази ва йирик илм дарго^и М арв шахрига борган. Халифа ал- Маъмун Бардодда тахтга утирганда, Марвда ташкил этилган илмий жамоани хам Узи билан бирга уша ерга олиб кетган. Ахмад ал-Фарроний Бардодда ташкил этилган «Байт ул-хик- ма»да фаолият кУрсатган. Тадцикртчилар унинг саккизта аса- рини цайд этадилар.

Асарлари: «Китоб фий \аракат ас-самовийа ва жавомиъ илм ан-нужум» («Самовий \аракатлар ва умумий астрономия кито- би»), «Китоб ал-комил фий санъа ал-астурлоб» («Астурлоб ясаш \ак,ида китоб»), «Китоб амал бил астурлоб» («Астурлоб билан ишлаш китоби»), «Жадвал ал-Фаргоний»(«Ал-Фарроний жад- валлари»), «Рисола фий маърифа ал-авкрт аллатий якун ал- к;амар фийхо фавк ал-арз ав тахтхо» («Ойнинг Ер остида ва устида б^лиш вактларини аникдаш \акида рисола»), «Хисоб ал-акрлим ас-сабъа» («Етти икушмни хисоблаш»), «Китоб амал ар-рухомат» («Куёш соатини ясаш китоби»), «Таълил ли зиж ал-Хоразмий» (Ал-Хоразмий «Зиж»ининг назарий карашлари- ни асослаш»).

* * *

Ал-Фарроний уз кашфиётларида гелиоцентризмга утиш учун илмий замин яратди; Экватор ва эклиптика текисликларида- ги доимий бурчакни 23 даража-ю 35 минут деб аник, улчади; сфералар радиусини биринчи марта белгилаб берди; Ой ва Куёш тутилишларини тадкик; этди; Ер ёйининг кайси узунли- ги 1° га тугри келишини улчаб, бу микдорни а н и м а д и , уни 360 га купайтириб, 40800 км. ни хосил к;илишини к,айд этган. Ер шари меридианининг узунлигини айтиб берди; Нил дарё­си гидрометеорологиктабиатини аник^айдиган асбоб — «Мик;- ёси Нил»ни ясади. Сув учун туланадиган солиц шунга асос- ланди, халк уни «адолат тарозиси» деб атади; инсон яш айди-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ган майдонни етти ик^им га булди; ва^т Улчамини; осмоннинг келажак манзарасини ифодалайдиган устурлоб назариясини яратди ва х- к.

* * *

Имом ал-Бухорий (810—870). Асл исми Абу Абдуллох Му­хам м ад ибн Исмоил ал-Бухорий ёшлигиданоц араб тили ва хадис китобларини севиб урганган, уларни ёд олган. 16 ёшида Имом Бухорий онаси ва акаси Ахмад билан хаж сафарига отланади. Унинг хотираси хар цандай китобни бир марта мутолаа цилишда ёд олиш кобилиятига эга булган. У юз минг сахих ва икки юз минг гайри сахих хадисни ёддан билган.

Асарлари: «Ал-Жомеъ ас-сахих» («Ишончли туплам»), «Ат- Тарих ал-кабир» («Катта тарих»), «Ал-Адаб ал-муфрад» («Адаб дурдоналари»), «Ат-тарихал-авсот» («Уртача тарих»), «Ал-Жо- меъ ал-кабир» («Катта хадислар туплами»), «Китоб ал-илал» («Нуксонли хадислар китоби»), «Барр — ал-волидайн» («Ота- онани хурмат цилиш»), «Китоб ал-ашриба» («Ичимликлар ки­тоби»), «Китоб аз-зухфо» («Заифлар китоби»), «Асомиус-сахо- ба» («Сахобаларнинг исмлари»), «Китоб ал-Куна» («Хадис ро- вийларининг тахаллуслари хак,ида»).

Имом Бухорий Хартанг цишлори (Хозирги Челак тумани) да 870 йили вафот этган. Бу ерда унга атаб меъморий мажмуа ^урилган (1998).

* * *

Абу Исо Мухаммад Ат-Термизий (824—892). Жахон эътироф этган буюк аллома, машхур мухаддис Абу Исо Мухаммад Ат- Термизий Термизда оламга келган. Куп йиллар дунёнинг тур- ли шахарларида булиб, уз билимини оширган. У хадис илмини чукур урганган, куплаб шогирдлар етиштирган. 892 йили Тер- миз як;инидаги Бур кишлорида вафот этган.

Асарлари: «Ал-жомиъ» («Жамловчи»), «Аш-шамоил ан-на- савиа» («Пайгамбарнинг алохида фазилатлари»), «Ал-илал фи- л-хадийс» («Хадислардаги оришишлар»), «Рисола фи-л-хилоф ва-л-жадал» («Хадислардаги ихтилоф ва бахслар хакида рисо­ла»); «Ат-Тарих» («Тарих»), «Китоб ул-асмо ва-л-куна» («Исм- лар ва ла^аблар хак,ида китоб»).

Ат-Термизий асарлари ичида энг машхури «Ал-жомиъ» булиб, у пайрамбар алайхиссалом хаёти ва фаолиятига дойр мухим ва ишонарли манбалардан бири хисобланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Абу Наср Форобий. (873—950). Абу Наср Мухаммад ибн М у­хаммад ибн Узлуг Форобий Сирдарё буйидаги Фороб-Утрор деган жойда дунега келган. У Тошкент, Самарканд ва Бухоро, шунингдек, Бавдод шахарларида уз бшшмини оширган. Ф оро­бий умрининг сунгги йилларини Халаб, Дамашк шахарларида утказган. У 160 га якин асар ёзган.

Асарлари: «Ихсо ал-улум», «Хикмат асослари», «Аристотель логикасига талкинлар», «Катта музика китоби», «Гражданлик сиёсати», «Фозил шахар ахолиларининг райлари», «М антиккз кириш», «Вакуум хакдца», «Метафизика тезислари» ва бошкалар.

Форобий дунёкарашининг асосини пантеистик гоя таш кил этади. Унинг фикрича, мавжудот эманация ёрдамида ибтидо- дан боскичма-боскич пайдо булган. Форобий узининг ижти- моий карашларида маънаоий хаётга оид купгина кимматли фикрларни олга сурган. У инсоният жамияти вужудга келиши ва ривожланишининг муайян табиий сабабларини курсатиб берган. Жамият ахлокининг вужудга келиши, инсон ва ж ами- ятнинг узаро муносабатини текширган. Шунингдек, у инсо- нийлик, адолат, етук жамоа, комил инсон муаммосини уртага куйган ва уларни назарий жихатдан асослаб берган.

* * *

Абубакр Мухаммад ибн Ж аъфар Наршахий (943). Бухоро вилоятига царашли Наршах мавзесида таваллудтопган. Ёш ли- гидан кадимги тарих, география, араб тилини пухта Урганган.

Асарлари: «Бухоро тарихи». Бу асар турли тарихий манбалар- да «Тарихи Наршахий», «Ахбори Бухоро», «Тарихи Бухоро», «Бу­хоро вилоятининг таджики» каби номлар билан аталиб келин- ган. Асарда к ад и м ги Бухоро ахолисининг тарихий касб-корлари (овчилик, баликчилик, дехкончилик каби), Афшона, Ромитон, Варахша каби кадимий масканларнинг барпо этилиши, М арка- зий Осиё хУДУДларида араб хукмронлигининг урнатилиши, Ис~ ломнинг таркалиши, Муканна кузголони, сосонийлар давлати, Бухородаги ижтимоий-иктисодий ва маданий хаёт, ер-сув му- носабатлари х ак и д а кимматли маълумотлар берилган. Асар на- факат Бухоро, балки бутун Марказий Осиё тарихини урганишда ноёб манба хисобланади. Китоб 1966—1991 йилларда чоп этилган.

* * *

Абу Мансур ал-Мотуридий (вафотн — 945). Асли исми Абу Мансур ибн Мухаммад ибн Махмуд ал-Ханафий ал Мотуридий- ас-Самаркандий булиб, сунний мазхабига тегишли мотуридия окимининг асосчисидир. У Самарканднинг Мотурид (Жомбой)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

к.ишлогида тугил ган. Бошланкич маълумотни уз к,ишлогида олгач, Ук^шни Самаркандца давом этгирган. Манбаларда крйд этишлари- ча, Мотуридий фикх ва калом билимларини чукур эгаллаган, \ана- фия маз\аби мударрисларидан сабоц олиб, уз тасаввурларини чу- курлаштирган. Кейинчалик шу эътикрдни илмий асослаб берган.

Асарлари: «Китаби Таврил», «Китаб Макомат», «Китаб Таъ- вилот ал-Куръон», «Ма хази аш-шариъа» («Шариат асослари сараси»), «Китаб ал-жадал» («Диалектика хасида китоб»), «Ки­таб ал-усул» («Диний таълим усули китоби»). Унинг энг нодир \исобланган «Китаби Тавхдд» асари хозиргача са^ланиб кал­ган. Ал-Мотуридий ислом оламида «Имом ал-Худа» ва «Имом ал-мутакаллимин» («Хидоят й^ли имоми ва мутакаллимлар имоми») номи билан машхур б^лган.

* * *

Абу Абдуллох ал-Хоразмий (вафоти — 997). Абу Абдуллох, Му­хаммад ибн А^мад ибн Юсуф ал-Хоразмийнинг ёшлиги Хоразм- нинг Хива, Замахшар ва Кдёт ша\арларида утган. Олим хаёти- нинг муайян даври Хуросонда кечган.

Асарлари: «М аф оти\ ал-улум» («Илмлар калитлари»). Бу цомусий асар фалсафа, мантиц, тиб, илми нужум, мусик^а ва бошка сохаларни камраб олган.

Абу Абдуллох Хоразмий илмлар таснифини яратди. У куйи- дагилардан иборат:

«Шариат» илмлари: Фикл — яъни ислом хукукшунослиги, Калом — яъни ислом асослари; Грамматика (Сарф ва нахв), Иш юритиш; Ш еърият ва аруз; Тарих.

Назарий фалсафа: Табииёт илмлари ва физика (тиб, об-хаво- ни аниаугаш, минералогия, кимё, механика кабилар); Илохиёт, яъни метафизика-олий илм; Мантик,-

Амалий фалсафа: Этика (инсоннинг узини-узи бошкариши): Уйни бошкариш; Сиёсат — шахар-давлатни бошкариш.

* * *

Абу Али ибн Сино (980—1037). Ибн Сино асл исми Хусаин, отасининг исми Абдуллох — машхур крмусий олим: табиатшу- нос, файласуф, астроном, математик, мусикашунос, ХУКУК- шунос, тилшунос, ёзувчи ва шоир Бухоро якинидаги Афшона к,ишлоРида дунёга келган. Ибн Сино «Шайх-ур-раис» («Олимлар бошлиги») деб ном козонган. У 450 дан ортик асар ёзиб кол- дирди. Шулардан 190 га як,ини фалсафа, мантик, рухшунос- лик, ахлокдиунослик ва ижтимоий-сиёсий масалаларга багиш- ланган Ибн Сино асарларининг 100 таси бизгача етиб келган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Асарлари: «Ал-конун фиттибб» («Тиб илмлари конуни»), «Ки- тоб аш-шифо». У мантик» физика, математика, метафизикани уз ичига олади, «Китоб ул-инсоф» (20 томлик), «Китоб лисон ул-араб» (10 жилдан иборат «Араб тили буйича китоб»), «До- нишнома» (4 кисмдан иборат), «Рисола ат-Тайр» («Куш тили»), «Саломон ва Ибсол», «Хай ибн Яксон», «Китоб ал ишорат», «Юсуф киссаси», «Уржузалар — тиббий достонлар» ва \.к.

Ибн Сино Уз асарларида ижтимоий фалсафий, маърифий, маънавий масалаларга, таълим-тарбияга катта эътибор берган. Тарбияни аклий тарбия; жисмоний тарбия; ахлокий тарбия; нафосат тарбияси; ёшларга \унар ургатиш билан богликбулган тарбиядан иборат, деб ^исоблаган.

* * *

Абу Рай*он Беруний (973—1048). Абу Рай^он Беруний Хо- размнинг кддимий пойтахти Кат ша?фида дунёга келган, Раз- нада вафот этган.

Асарлари: «Кддимги хапклардан к,олган ёдгорликлар», «Масъуд конуни», «Хиндистон», «Геодезия», «Минералогия», «Сайдана».

Беруний маънавият ва маданият со^асида куйидаги фикр- ларни илгари суради: Фаннинг софлиги; Дунёни деистик ту- шунади: худо дунёни яратиб, унинг ишларига аралашмайди деган диний-фалсафий йуналишга мойил булса-да, дунё ярат- ганлигини тан олса-да, табиатни мустакил деб х;исоблайди; Ибн Сино билан килган илмий мунозарада узига хос атомистик назарияни *имоя килади; геоцентрик ва гелиоцентрик назария- лар тенглиги ^акидаги фаразларни илгари суради; инсон *ай- вондан уз ак,пи билан фарк килишини таъкидлайди.

Халкнинг ранг ва тил фарклари, урф-одатларидаги тафовут географик му^итга боглик, деб хисоблайди; жамият юзага кели- шида кишиларнинг моддий э\тиёжига ало\ида этибор беради; инсон бошка одамларнинг бахт-саодати ^акида доим гамхУр- лик килиши, уйлаши керак, деган коидани олга суради; инсон- нинг кадр-киммати уз вазифасини аъло даражада бажаришида, деб \исоблайди; унинг эътироф этишича, мамлакат равнак,и фан тараккиётида, инсоннинг энг катта бахти эса билишдадир.

* * *

Носир Хисрав (1004—1088). Носир Хисрав Кабодиён (Тожи- кистон)да таваллуд топган. У куплаб адабий, илмий, фалсафий асарлар ва рисолалар муаллифидир.

Асарлари: «Рушноинома»; «Саодатнома» (маснавийлари); «Зод ул мусофирин»;«Хон-ул-ихвон»; «Дин важ^и»; «Бустон

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ул-укул»; «Ж омеъ ул-^икматаин»; «Сафарнома» (насрий рисола).

Носир Хисрав узининг маънавий *аёти, диний-фалсафий дунёкараши жих,атидан ботиния ва исмоилия мазл;абининг из- доши ва асосчиларидан ^исобланади.

Носир Хисрав инсоннинг покланиш жараёнига ало\ида эти- бор каратади. Бунинг учун райри инсоний \аракат, ёмон хулк,- атвордан сакпанишга, рариблар дилига озор бермасликка ча- киради. Ахлокий тарбия ролига юксак ба\о беради. У молу мулкка берилмасликка, адолат ва инсофга даъват этади.

«Маънавий ж и\атдан улраймокчи булсанг, мартабангни юкори кутаришни истасанг, жа^оннинг улурларига якинлашиш- ни ходасанг, илм урган, аклу идрокингни такомиллаштир», — дейди Носир Хисрав.

Улур за\маткаш шоир уз асарларида одамларни юксак ода- мийлик сифати ва фазилатларини эгаллашга чакиради.

Унинг фикрича, а^иллик, адлу инсоф, ме>фу окибат, узаро иттифок; усгувор булган юртда зулм м амуб булади, инсон ша- рафи ролиб келади, Узаро низолар бардам топади.

* * *

Исмоил Журжоний (1042— 1136). Зайниддин Абул Фазой ил Исмоил ибн Хусайн ал-Журжоний ал-Хоразмий улур олим ва энг м аш да табиб \исобланган. Исмоил Журжон шалри (Эрон ши- моли)да турилган булса хдм умрининг куп кисмини Хоразмда утказ- ган ва ал-Журжоний ал-Хоразмий тахаллуси билан маидур булган.

Журжоний Хоразмшо* Кутбиддин Му\аммад ибн Анушта- гин (1097 — 1127) ва унинг урли Алоуддавла Отсиз (1127—1156) саройида хизмат килган.

Асарлари: «Ал-Хуффайи ал-аълоий» («Пояларнинг юкори кисми»), «Ат-Тибб ал-мулукий», «Китоб аз-за\ирайе Хоразм- шо^ий», «Китоб ал-а>цх>д» («Хасад туфайли келиб чицадиган касалликлар»)> «Китоб ёдгор» («Эсдалик китоби»), «Китоб фи рад алал-фалосафа» («Файласуфларга карши раддия китоби»), «Китоб васиятнома» ва бошкалар.

Ж уржоний ф икрича, дакикий лаззат тУкин-сочин ^аёт кечиришда эмас, балки аклий ва маънавий камолотга эри- шувдадир.

★ * *

Абул К.ОСИМ аз-Замахшарий (1075—1144). Абул Крсим Мах­муд ибн Умар ибн А*мад Хоразмнинг Замахшар кишлогида турилган. У дастлабки маълумотни Укимишли отасидан олган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

17 ёшга тулганда Бухорога борган, шунингдек, билимини оши- риш йулида дунёнинг купгина шахарларида булган.

У Шош, Багдод, Хижозда, икки марта Макка шахрида булиб, беш йилча яшаб Жоруллох («Оллохнинг кушниси») деган ша- рафли номга эга булган. У грамматика, лугатшунослик, аруз илми, журрофия, тафсир, хадис ва фикдга оид элликдан ортик, асарлар ёзди. Аз-Замахшарий уз илмий ва ижодий фаолиятида араб тили ва адабиётига чукур хурмат билан караган, уз асарла- рини фацат араб тилида яратган.

Асарлари: «Ал-Муфассал» (араб тили грамматикасига оид асар), «Мук,аддимат ул-адаб» (Адаб илмига мукдддима), «Асос ул-балогат» («Нотиклик асослари» — луратшуносликка бариш- ланган, араб тили фасохати ва мукаммаллиги хак;ида фикр юри- тади), «Рабийъул-аброр ва нусус ахйар» («Эзгулар бахори ва яхшилар баёни» — асарда адабиёт ва тарихга оид латифалар берилади), «Ал-Кустос фи-л-аруз» («Арузда улчов), «Ал-Каш- шоф» (асар Куръон хакик^атларига багишланган), «Мак;омат» («Макомлар» асари эллик макомдан иборат). Унга «Хоразм фахри», «Араб устози» каби унвонлар берилган.

* * *

Бурхониддин Ал-Марриноний (1123—1197). Жахон тан олган фа^их Али ибн Абу Бакр ибн Абд ул-Жалил ал-Фаргоний ар- Риштоний ал-Марриноний Куръон, хадис илмларини мукам- мал эгаллаб, фикд — ислом хУКУКшунослиги борасида бенихоя чукур илмга эга булган мутафаккирдир. У Бурхон уд-дин ва-л- милла (Ислом далили) ва Бурхониддин ал-М арриноний ном- лари билан машхур булган.

Олим бошланрич таълимни Маргилонда олган, кейин Са- марк;андга кучиб борган ва бутун умрини шу ерда утказган, 1149 йили олим хаж сафарига йул олган.

Асарлари: «Бидоят ал-мунтахий» («Бошловчилар учун дастлаб- ки таълим»), «Кифоят ал-мунтахий» («Якунловчилар учун тугал таълим»), «Нашр ул-мазхаб» («Мазхабнинг ёйилиши»), «Китоб ул-мазид» («Илмни зиёда к;илувчи китоб»), «Маносик ул-хаж» («Хаж маросимлари»), «Мажма ул-навозил» («Нозил булган нарса- лар туплами»), «Китоб ул-фароиз» («Фарзлар китоби»), «Хидоя».

«Хидоя» юк,оридаги асарларининг энг ихчами, изчил ва му- каммал шаклидир. У ханафия мазхабидаги асосий кулланмадир.

«Хидоя» турт жуздан иборат: биринчи жузга ибодат масала- лари киритилган, булар — намоз, рУза, закот ва хаж китобла- ридир. Иккинчи жуздан никох, эмизиш, талок, кулларни озод Килиш, топиб олинган боланинг насабини аниклаш, топиб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

олинган нарса, к,очиб кетган куллар, бедарак йук;олганлар, шерикчилик, вакф мулки сингари масалалар Урин олган.

Учинчи жузда эса олди-сотди, пул муаммолари, кафолат, пулни бировга Утказиш, козиларнинг вазифалари, гуво^лик, бе- рилган гуво\пикка кайтиш, ваколат, даъво, икрор булиш, сул\, пулни саедашга бериш, к,арз бериш, совра, ижара, *омийлик, Куллар ва боск,инчилик масалаларига оид муаммолар *ацида суз боради.

Туртинчи жузда шафоат, мерос таксимлаш, де\кончилик х;амда бордорчилик хусусида, шартнома, курбонлик килиш *ак,и- да, такик^анган ичимликлар *акдда, овчилик, гаровга бериш, жиноятлар хусусида, хун *ак,и тулаш, васият каби масалалар \ак;ида ф икр юритилади.

«Хидоя» бир неча асрлардан буён Шаркда, шу жумладан, Марказий Осиёда \ам *укукшунослик буйича энг асосий куллан- ма булиб келмокда.

* * *

Умар Хайём (1040—1123). Риёсиддин Абдулфат* Умар ибн Ибро\им Хайём Нишопур ша\рида турилган, казнавийлар *оки- мияти емирилиб, салжукийлар давлати ^укмронлиги даврида яшаб ижод этган. У Форобий, Беруний ва Ибн Синонинг ил- мий, фалсафий-маънавий меросини янада ривожлантирган. У олим сифатида фалсафа, риёзиёт, фалакиёт ва физикага оид бир канча асарлар ёзган. Унинг рубоийлари кенг шу\рат козон- ган («Рубоиёт»).

Асарлари: «Борлик ва бурчланмок, туррисида рисола», «Уч саволга жавоб», «Акр олами бутун умумий фаннинг предмета туррисида», «Борлик туррисида рисола», «Талаб буйича китоб» (Хамма мавжудот туррисида), «Рубоиёт», «Жалолиддин т а к и ­ми», «Наврузнома» ва к.

Умар Хайём фикрича, нарсаларда «умумий акл» саховат ва \иммат курсатувчи, «ижодчи акр» мавжуд. Ундан «умумий жон», «умумий буюм» келиб чикдди. «Яратувчи ак,л»дан пайдо булган олам *аракат ва усиш жараёнини бошидан кечириб туради.

«Умумий буюмлар» табиатга буйсунади. Табиат турт унсур: ^аво, сув, ут, ер (тупрок,)дан ташкил топган.

Инсон ^айвонлардан узининг сузлашиш кобилияти билан фар*; кдлади, олам объектив крнунлар билан ривожланади. «Сен, мендан олдин *ам тун-кун бор эди», деган цоидага асосланади Умар Хайём.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Хожа А^мад Яссавий (1041 — 1167). Ахмад Яссавий Сайрам- да Шайх Иброхим оиласида дунёга келган. У Бухорода таълим олган. «Яссавия» тари^атининг к;оидалари Хожа Ахмад Ясса- вийнинг «Хикмат» деган асарида баён этилган. Бу талабларга кура, инсон мехр-шафк,ат, халол-пок, уз *$л кучи, халол мех- нати билан кун кечириш оркали Оллох висолига етиши мумкин.

Ахмад Яссавий уз шеърларида машхур мутасаввуф олим Ман­сур Халлож (858 — 922) номини чукур хурмат билан тилга олади.

Яссавий молу дунё туплашга харакат кдлмаган, бечорахол умргузаронлик цилган. У мол-дунё ва давлат орттиришга мук- касидан кетган, хасис ва охиратни уйламайдиган кишиларни огохлантириб, шундай деб ёзган эди:

Бешак билинг, бу дунё барча халцдан утаро,Ишонмата молингга, бир кун цулдан кетаро,Ота, она, цариндош, цаён кетди, фикр %ил,Турт оёк^ли чубин от бир кун санго етаро.

Ахмад Яссавий бутун туркийзабон халк,дарнинг маданий хаётида мухим роль уйнаган буюк мутасаввуф олим, дониш- манд уламо ва устоз сифатида шухрат крзонган.

* * *

Махмуд Кошгарий (XI аср). Махмуд Кршрарий Марказий Осиёда илк урта аср маданиятининг буюк намояндаларидан биридир. У туркий тилларни урганиш сохасида кенг шухрат топтан. У XI асрда Мовароуннахрда сомонийлар урнини к;ора- хонийлар сулоласи эгаллаган, туркий адабий тил кенг урф була бошлаган даврда яшаган. Махмуд К,ошрарий К^ашрарда турилиб усган б^лса-да, туркий улкаларнинг купгина шахарларида булиб, тил сохасида бой материал туплади.

Асари: «Девони луратит турк». «Девон»да 7500 дан ош ик тур­кий с^з ва иборалар изо\панган. Кршгарий кишиларни илм Урганишга даъват этган, жахолат, кибру хавони, молу дунёга хирс куйиш, бахиллик ва очкузликни крралаган. Саховат ва химмат к^рсатишни, ота-онани хурмат килишни улурлаган.

Махмуд Кошрарийнинг — маънавий мероси жахон илмий жа- моатчилиги томонидан юксак ^адрланган ва у киёсий тилшу- носликнинг асосчиси деб тан олинган. Олимлар ёзишича, «Де­во н » ^ дунё харитаси дойра шаклида чизиб курсатилган. Унинг марказида Марказий Осиё жойлашган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Ю суф Хос Х°жиб (XI аср). Юсуф Хос Хожиб XI асрнинг кузга куринган шоири ва мугаффакири, у Болосурун (К^рризис- тондаги Тукмок) ша\ри як,инида турилган.

Асари: «Кутадру билиг» («Бахтга элтувчи билим»). Достон К.ашк.ар \оким и Сулаймон Арслон К,орахонга багишланган (1069). Унга Хос Хожиб, яъни буюк хоннинг махсус масла^ат- чиси деган унвон берилган.

Юсуф Хос Хожиб инсон камолоти йулларини излайди. Уиинг фикрича, инсон факат жамиятда, бошк,а кишилар билан узаро мулокртда, ижтимоий-фойдали ме\натда чинакам камолотга етишади. «Инсонга фонда келтирмайдиган инсон — Уликдир», деб ^исоблайди.

Хос Хожиб \окимларга давлатни бошкаришда адолатли бу- лишни масла^ат берган, уларни конунсизликка йул куймас- ликка чакирган, акс *олда зулм кучайиши, норозилик келиб чициши мумкин, деган фикрни берган. Хоким доно булса, бош- карувнинг негизини акл ва адолат ташкил килади. Бу эса ялпи бахт-саодатга ва фаровонликка олиб келади.

Одам кимлигидан катъий назар, инсон булиши лозим, чун- ки дунёда факат инсонийликкина абадул-абад колади. Шунга кура, инсон фак,ат яхшилик килиши керак.

Ю суф Хос Хожиб инсон камолоти ус гида кайрурар экан, унга яхшилик ва илм оркали эришиш мумкин, дейди. Юсуф Хос Хожиб илм-фан, маърифат оркали жамиятнинг ахлокий му^итини согломлаштириш роясини тарриб к,илган.

* * *

Абдулхолнк ибн Абдужамил Риждувоний (1103—1179) Бухо- ро якинидаги Риждувон кишлогида турилган. Риждувоний Уз устози Хожа Юсуф Хамадонийга багишлаб куплаб асарлар ёзган.

Асарлари: «Макомоти Хожа Юсуф Хамадоний» («Хожа Юсуф Хамадоний фазилатлари»), «Рисолаи шайх уш-шуюк *азрати Хожа Абу Юсуф Хамадоний».

Абдулхолнк Риждувоний Юсуф Хамадонийнинг Бухородаги туртинчи шогирди (халифаси) х,исобланган. Риждувоний XIV асрда пайдо булган «Накшбандия» тарикатининг маънавий ота- си ва асосчисидир. Риждувоний Яссавийдан сунг Хамадоний урнига утириб, куплаб шогирдларии тарбиялаб етиштирган. Риждувоний уз тарикатининг конун-коидалари мезонини ишлаб чиккан. Бу коидалар «Рашхалар», яъни катра («том- чи») лар деб аталади.

* ★ *

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

А*мад Югнакий (XII аср охири — XIII аср бошлари). Мах­муд уми А^мад Югнакий Самарканд яцинидаги Ю гнак ша*- рида дунёга келган.

Асари: Унинг туркий тилда ёзилган «Хибат ул-^акойик» («Хакик,атлар туф^аси»). Асар ахлокий-дидактик йуналишга эга булиб, кишиларга «яхшилик у р у тн и сепиш» учун яшашни мае- ла\ат беради. Дунё бевафо, уткинчи, ро^ат-фарогатга интилиш бефойда. Шунинг учун яхшилик \ак,ида уйлаш керак. Инсон такдири яратувчига богои^. Лекин О лло\ дунёвий даётнинг маъноси ва гузаллигини инкор этмайди. Иззат ва хурмат ме*- нат, билим ва акл ёрдамида кулга киритилади. Камтарлик ин- сонни улурлайди, калондимоглик уни ерга уради.

Югнакий кишиларни саховат ва мофибонлик курсатишга, сабр-ток,атли булишга, дустни э \ги ёт килишга ундаган.

* * *

Нажмиддин Кубро (1145—1221). А \мад ибн Умар Абул Ж ан- ноб Нажмиддин ал-Кубро ал-Х ивакий ал-Хоразмий Х ивак ша\рида дунёга келган. У ёшлик пайтидаёк илм истаб Мисрга борган.

Мусулмонлар шаркида кенг ш у\рат топган мутафаккир ва мугасаввуф олимлардан бири — Мажиддин Бардодий (Фаридид- дин Атторнинг отаси) ва Ба^овиддин Валад (Жалолиддин Ру- мийнинг отаси) каби йирик мутасаввуф олимлар Нажмиддин Кубронинг шогирдларидандир. Шайх Нажмиддин Кубро мурул лашкарларига одриш Урганч ^алъасини химоя К^лишда бош - Кош б$лган. 1221 йили у мурул боск,инчилари томонидан ва*- шиёна улдирилади.

Кубровия тарикати мусулмон шаркида кенг таркалган. Ун- дан куйидаги кичик тарикатлар келиб чиедан: Фирдавсия (Хин- дистон); Нурия тарицати (Бардод); Рукния тарикати (Хуросон); Хамадония тарикати (Кашмир); И ртишошия тарикати (Хуро­сон); Нурбахшия (Хуросон); Неъматуллоия (Эрон, Рарбда ва АК,Шда ^озир *ам фаолият курсатмокда).

★ * ★

Махмуд Чагминнй (XII—XIII). Махмуд ибн Мухаммад ибн Умар ал-Чагминий Хоразмда турилган.

Чагминий укишни давом эттириш мацеадида Самаркандга келган. Чагминий Абу Рай^он Берунийдан кейинги Хоразм ил- мий мактабининг энг йирик олими деб тан олинган. У астроно­мия, риёзиёт, табобат, журрофия ва бошка со\аларда *ам шурул- ланган. Шунинг учун уни крмус тузган аллома деб таниганлар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Асарлари: «Мулаххас фи-л-хайъа», «Сайланма», «Туккиз со- нининг риёзиётдаги урни *ак,ида рисола», «Меросни булиш ма- салаларида риезиёт усулларига шар\» ва бошк,алар.

Чарминий айтадики, «Куёшни Узидан нур тарк;атувчи сайё- раларнинг маркази деб \исоблаш мумкин». «Ой уз нурига эга булмасдан уни куёшдан олади». Унинг табиатга берган таъри- фи диккатга сазовор: «Табиат \ар кандай ^аракат ва сокинлик- нинг манбаи».

Чапииний уша давр астрономиясини янги погонага кутарди.* * *

Бэдовуддин Наедибанд (1318—1389). Марказий Осиёда XIV ас- рда вужудга келган тасаввуф тари^атларидан бири «На)дшбандия» Х,ожа Мухаммад Баховудаин Накд1банд номи билан богланган. Накшбанд Бухоро ёнидаги Кдсри Орифон к^шлогида турилган.

Накдибанд Мухаммад Бобои Самоси к^лида тарбия топтан, кейинчалик унта Сайид Мир Кулол рахнамолик к,илган. Бу инсон аток,ли мутасаввуф олим булиб, Ба\овуддинни \ар то- монлама камол топтиради.

Нак,шбанд таълимотининг асосида ихтиёрий равишдаги фа- кирлик ва «Дил — ба ёр-у, даст — ба кор» деган гоя ётади.

Нак^шбандия тарикатининг поклик, тугрилик, адлу инсоф, ме^ру шафкат, имондорлик, ме^натсеварлик, ватанпарварлик каби илрор умумбашарий тамойиллари ало^ида а^амиятга эга.

* * *

Тафтазоннй (1322—1392). Саъдуддин Тафтазоний Ашхабод ша^ри як,инидаги Тафтазон к,ишлогида турилган. У ислом фал- сафаси, калом, мантик,, *андаса, шеърият ва араб тили грамма- тикасига оид куплаб асарлар ёзган.

Асарлари: «Та\зиб ал-мантик ва-л-калом» («Мантик ва ка- ломга сайкдп бериш»), «Макосид фи илм ал-калом» ёки «Ма- к,осид ат-толибин фи усил ад-дин» («Дин асосларини изловчи- ларнинг ма^садлари»), «Ас-Саъдия» (Котибийнинг м ан ти да оид «Аш-шамсия» рисоласига ёзилган шар*)» «Ал-мутаввал» («Кенг талкин»), «Мухтасар ал-маоний» («Киск,ача маънолар»), «Ал иршод ал-ходий» («Йул бошловчи ра\бар»), «Ал-ма^осид ат-толибин» («Толиби илмларнинг максадлари»), «Рисола фи завое ал-мусаллас» («Учбурчакнинг бурчаклари \ак,ида рисо­ла») ва бошк,алар.

Тафтазоний киркдан ортикасар муаллифидир. Олимнингэъти- к;одига кура, худо инсонларга хайрли ишлар килишни буюрган, райришаърий ишлари учун эса инсоннинг узи жавобгар булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

У ислом фалсафаси — каломга мантик,ий хулосалар татбик, этиб, уни бойитди ва шкдиёт фани ривожланишига улкан *исса Кушди.

* * *

Мир Саид Шариф Журжоний (1339— 1413). Тулик исми Али бинни Му\аммад бинни Али Х,усайни Журжоний Астробод ша>фи якинидаги Тогу к^шлорида дунёга келган. Темур томонидан Ш е- роз ф ат\ этилгач, бошк,а олимлар катори Самарцандга келган.

У уз замонасининг йирик алломаси булиб, уша давр фанла- рининг барча со^аларида фаолият курсатган: ислом фалсафаси — Калом, мантик, тил, табиатшунослик, эо'КУК ва фалсафага оид рисолалар, шунингдек, куплаб олимларнинг асарларига т а р т а р ёзган.

Асарлари: «Авсат дар мантик» («Мантикда урта хулоса»), «Дунёни акс этгирувчи кузгу» (рисола).

Журжоний Самаркандда 20 йилдан купрок, самарали ижод этган, Амир Темур вафотидан кейин Шерозга кайтиб кетади.

* * *

Хожа Мухаммад Порсо (1348—1420). Мухаммад бин Мах­муд ал-Хофиз ал-Бухорий (Хожа П орсо) Бухорода таваллуд топган. У накшбандия мактабининг энг кузга куринган олим- ларидан бири. Хожа Порсо Куръон, *адис, калом каби турли диний илмларни чукур урганган донишманд («Порсо»-диндор) эди. Порсо Накшбанднинг иккинчи халифаси булган.

Асарлари: «Рисолаи кудсия («Хожа Бахрвуддиннинг кудсий калималари хакдца рисола»), «Аз анфози кудсияи машойихи та- рикдт» («Тарик^ат машойихларининг кудсий калималаридан»), «Эътикодот» («Эътикдд ^акида рисола»), «Та\к;икот» («Тасаввуф истило^ари хасида рисола»), «Тафсири Куръон» («Куръон таф- сири»), «Ал-даис ул-арбаъуна* («Кирк, *адис»), «Рисола дар одоби мурид» («Мурид одоблари хакдда рисола»), «Шар^и «Ф и^\и Кайдоний» («Фикли Кайдоний» асарининг шархи»), «Фасл ул- хитоб би-вусули-а^боб» («Дустлар висолига етишишда ок; ила корани ажратувчи китоб»), «Мухтасари таърихи Макка» («Мак­ка ша\рининг кискача тарихи»), «Макрмоти Хожа Алоуддин Аттор» («Алоуддин Аггор макрмати»), «Макрмоти Хожа Б а\о - вуддин Накшбанд» («Хожа Ба^овуддин На^шбанд макомати»).

Порсонинг шариат ва тари^ат масалаларига багишланган ва унга катта шу^рат келтирган асари — «Фасл ул-хитоб би-вусу- ли-л-а\боб» («Дустлар висолига етишда ок, ила корани ажра­тувчи китоби») рисоласидир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

* * *

Козизода Румий (XIV аср охири — XV аср боцди). Марказий Осиё маданиятига катта ижодий таъсир курсатган аллома Са- ло\иддин Мусо ибн Мухаммад ибн Махмуд Козизода Румий \озирги Туркиянинг Бурса деган жойида турилган. Отаси \о ж и Афанди Бурсанинг цозиси булган. Сало^иддиннинг турилган йили маълум эмас. Таваллуди 1354—1364 йиллар орасида деган тахминлар бор. У Самарканд ша>фига илм олиш максадида келган. Кейинчалик Амир Темур уламолари каторидан муно- сиб урин эгаллайди. Темурнинг сарой астрономи Мавлоно А\маддан астрономия ва математикадан та\сил олган. Отаси- нинг козилик лавозими ва рум (Кичик Осиё)лик эканлигига ишора килиб у «Крзизода Румий» номи билан шу?фат козонган.

Темур вафотидан сунг у Улугбек билан биргаликда Хиротга боради, астрономия, математика со^асида унга устозлик кил- ган, бир неча вакт Самаркандда — Улугбек мадрасасида иш- лайди. Журжоний билан илмий мулокот ва мунозаралар олиб борган.

Улугбек расадхонасини куришда Крзизода ва Жамшид Ко- ший фаол иштирок этганлар. Бу ерда илмий текширишларга Крзизода Румий бошчилик килган. Унинг вафотидан сунг Али Кушчи бу ишни давом этгирган.

Асарлари: «Рисола фи-л-\исоб» (« \и соб \акида рисола»), «Шар^и мулаххис фи-л-хайъа» («Астрономия \акида кискача рисоланинг шар^и»), «Шар^и ашкол ат-таъсис» («Асосланган жумлаларга ш ар\»), «Рисола ал-жайб» («Синус х,акида рисо­ла»), «Дастур ал-амал ва тас\ик ал-жадвал» («Амал дастури ва жадвалларини тузиш»), «Рисола фи илм ал-\айъа» («Астроно­мия илми \акида рисола»), «Рисола фи рубъ ал-мужайаб» («Си­нус квадрат ^акида рисола») ва бошкалар.

* * *

Улугбек (1394— 1449). Улугбек Эроннинг гарбида жойлаш- ган Султония ша^фида бобоси Темурнинг харбий юриши пай- тида турилган. У Ш охру\ Мирзонинг т^нрич угли, унга Мухам­мад Тарарай исми берилган.

Шохру^ т ^ н р и ч Ур л и Улугбекни 1411 йили Мовароунна\р ва Туркистоннинг ^окими этиб тайинлайди.

Улурбекнинг устозлари Мавлоно А*мад ва Крзизода Румийлар булган. Улар Улурбекка астрономия ва математикадан таълим бер- ганлар. 1420 йили Самаркандда Улугбек мадрасаси очилади. Унда Крзизода, Улугбек, Кои1ий ва Али Кушчилар таълим берганлар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Асарлари: «Зижи Улугбек», «Бир даража синусни аниедаш \ак,ида рисола», «Рисолайи Улугбек», «Тарихи арбаъ улус» («Турт улус тарихи»). 1994 йилда Улугбек таваллудининг 600 йиллиги муносабати билан мамлакатимизда ва чет элларда катта танта- налар булиб угли.

* * *

Шарафиддин Али Яздий (вафоти — 1454 йил). Шарафиддин Али Яздий Эроннинг Язд шахрига карашли Тафт мавзеида тах- минан XIV асрнинг охирги чорагида тугилган.

Али Яздий «Зафарнома» деган маш\ур асарнинг муаллифи. У шеърлар *ам битган. Ундан долган илмий-маданий мерос адабиёт ва тил услуби, шеърият назарияси, илми нужум, фал- сафа, тасаввуфнинг назарий масалаларига оиддир. У Хирот, Самарканд ша^арларида яшаган.

Асарлари: «Хулал-и мутгараздар муаммо валугаз» («Муаммо ва топишмоедар борасида безакли жома»), «Мавотин ё манозир дар муаммо» («Муаммо фанида турар жой ва манзаралар»), «Ки- тоб фи илм-и устурлоб» («Устурлоб илми буйича китоб»), «Де- вони Шарафи Яздий» («Шарафи Яздийнинг шеърлар туплами»), «Шар^и Асамои Алло^» («Алло* исмларининг шар^и»), «Ту^фаг ул-фак.ир ва ^адят ул-*ак;ир» («Факирнинг ту^фаси-ю, *ак,ир- нинг ̂ адяси»), «Муншаот» («Хатлар туплами»), Амир Темур тари- хининг шеърий баёни «Зафарнома» («Фат^номаи Со\ибк,ирон»)

* * *

Киёсуддин ал-Коший (Вафоти — 1429 йил). Жамшид ибн Маъсуд ибн Махмуд Риёсуддин ал-Кош ий XIV—XV асрларда яшаган энг маш^ур сиймолардан биридир. Унинг бобоси Мах­муд ибн Я \ьё ибн ал-Хасан ал-Коший зиёли одам булиб, риё- зиёт ва астрологияга оид рисолалар ёзган .

Козизода Румийнинг масла^ати билан Улугбек 1416 йили ал-Кошийни Самаркандга таклиф этган.

Коший «Мифти* ал-^исоб» («Хисоб калити») асари билан маш\ур булган. Бу асар риёзиёт комуси деб тан олинган. Бунда Унли касрлар тугрисида фикр юритилади.

Асарлари: «Жизи Хоконий», «Мифто^ ал-^исоб» («Хисоб калити»), «Рисола ал-му^ития», «Суллам ас-самовот» («Осмон- лар нарвони»), «Нуз^ад ал-\адойик» («Боглар сайри»).

* * *

Ани Кушчи (вафоти — 1474 йил). Алоуддин Али ибн Мухам­мад ал-Кушчи «Уз даврининг Батлимуси» булиб танилган. Ке- йинчалик отасидан етим крлгач, уни Улугбек уз тарбиясига ол-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ган. Али Кушчи Улугбек расадхонасида ишлаган, кейинчалик унга ра\барлик калган.

Али Кушчининг таргиботчилик фаолияти туфайли Марка- зий Осиё олимлари, хусусан, Улугбекнинг илмий ижоди Евро- пага кенг таркалади.

Асарлари: «Рисола фи-л-\исоб» («Хисоб \ак,ида рисола»), «Рисолаи кусур» («Касрлар рисоласи»), «Рисола ал-фат^ия» («Fa- лаба рисоласи»), «Рисола ал-Му^аммадийа фи-л-^исоб» («Хисоб \акида»), «Рисола фи халла аш-шакл ал-\илол» («Хилолсимон шаклларни улчаш *ак,ида рисола»), «Рисола дар илми \айъат» («Астрономия илми *ак;ида рисола»), «Ш ар\и Зижи Улугбек» («Улугбек «Зижи»га шар\») форс тилида ёзилган, «Хитойно- ма», «Рисолаи мантиц», «Рисола ал-Муфрадийа».

Али Кушчи Марказий Осиё маданияти ва фани тараккиёти тарихида ало\ида урин тутади.

* * *

Хожа А*рор (1404—1490). Хазрат Хожа Убайдулло* А\рор Шош — Тошкент вилояти музофотларидан Богистонда турил- ган. 1490 йилда Самаркандда вафот этган.

Дастлабки маълумотни Тошкентда олган булажак мутасав- вуфтасаввуф илми асосларини донишманд 1428—1431 йиллар- да Хиротда урганган. Хожа Ба^овуддин Накшбанднинг шогир- ди булган Яъкуб Чархийга куп бериб, ундан таълим олган.

1431 — 1432 йиллар орасида Хожа А^рор Тошкентга кдйтиб, накшбандия тарик,атини янада ривожлантиради. У де^кончи- лик ва тижорат ишлари билан фаол шурулланган.

Асарлари: «Фак^аротул-орифин» («Орифлар сузларидан пар- чалар), «Волидия» (Тари^ат йулига кирганларнинг ахло^ одо- би), «Хавроийя» (маш\ур мутасаввуф шоир Абу Саъид Абдул- хайрнинг (XI аср) «Хавро» (хурлар) сузи билан бошланадиган рубоийсига mapviap.

* * *

Абдура*мон Жомий (1414—1492). Абдура*мон Жомий Ни- шопур якинидаги Жом ша\рида ру\оний оиласида таваллуд топган. У уз умрини асосан Хиротда утказган.

Жомий бошланрич маълумотини отасидан олади. Хиротда йирик олимлар томонидан уз билимини оширади. Сунгра у Са­марканда бориб, Улугбек мадрасасида Улугбек, Крзизода Ру­мий, Али Кушчи каби алломаларнинг маърузаларини эшитган.

Жомий Ш айх Саъдиддин Кршрарийдан тасаввуф илмидан даре олган. Тез орада унга кул беради, сунгра Уз пирининг цизига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

уйланади. Алишер Навоий Жомийни узига пир ва устоз деб Хисоблаган.

Асарлари: «Нафа\от ул-унс», «Лужжат ул-асрор», «Ашиат ул- ламаот», «Рисолаи муси^ий», «Рисолаи муаммо», «Хафтавранг», («Силсилат уз-за\аб», «Ту^фаг ул-асрор», «Су^бат ул-асрор», «Юсуф ва Зулайхо», «Лайли ва Мажнун», «Саломон ва Абсол», «Хирадномаи Искандарий»).

Булардан ташкари куплаб шеърий девонлар тузган.Жомий асарларининг бир кисми диний ва фалсафий маз-

мунга эга. У тасаввуфнинг энг йирик арбоби б^либ, уз караш- ларини куйидаги асарларида баён килган: «Накши фусус» («Маъ- нолар на^ши»), «Шаво^или нубувва» («Пайгамбарликка далил- лар»), «Нак,шбандия таълимоти х,ак,ида рисола», «Хаж килиш й^ллари ^акида рисола» ва \.к .

Жомий шеърият назариясига оид куплаб асарлар езган: «Ри­солаи аруз», «Ш ар\и байт», «Маснавий», «Ш ар\и рубоиёт», «Ри- солайи кофия», «Рисолайи муаммойи манзум» ва бошцалар. Мусикдга оид «Рисолаи мусикий» асари ш у\рат топган.

Шайх Саъдий йулидан бориб Абдура^мон Жомий «Бахррис- тон» деб номланган асар \ам яратган.

* * *

Алишер Навоий (1441 — 1501). Хазрат Низомиддин Мир Али­шер Навоий Хирот шахрида таваллуд топган. 1466—1468 йил- ларда у Самаркандда яшаган, 1469 йили Хусайн Бойкаро илти- мосига кура Хиротга кайтган.

1472 йилда Бойк,аро Навоийни вазирлик лавозимига тайин- лайди.

Хазрат Навоий уз замонасининг етук мутафаккири, шоири, давлат арбоби эканлиги тарихдан маълум.

Асарлари: «Бадойеъ ул-бидоя» («Бадиийлик ибтидоси»), «Вак- фия» (1481 йил), «Хамса». Бу асар 3 йилда — 1483—1486 йиллар- да ёзиб тугалланган. У бешта достонни уз ичига олади: «Хайра- тул аброр» («Яхши кишиларнинг хайратлапиши»), «Фарход ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Сабъаи сайёр» («Етти сайёра»), «Садди Искандарий» («Искандар девори»), «Наводир ун-нихоя» («Бе\ад нодирликлар»), «Зубдат ут-таворих» («Тарихлар кай- моги»), «Холоти Сайид Хасан Ардашер», «Холоти Пахпавон Мухаммад», «Хамсат ул-мутахаййирин» («Беш хайрат»), «Ма- жолис ун-нафоис, «Мезон ул-авзон» («Вазнлар улчови»), «Ха- зойин ул-маоний» («Маънолар хазинаси»). «Чор девон» номи билан маълум булган бу буюк мажмуа 45 минг мисрага якин шеърларни уз ичига олади. Унинг таркибига куйидаги асарлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

кирган: «Иаройиб ус-сигар» («Болалик ажойиботлари»), «На- водир уш-шабоб» («Йигитлик даври нодирликлари»), «Бадойеъ ул-васат» («Урта ёш кашфиётлари»), «Фавойид ул-кибор» («Кек- саликдаги фойдали муло\азалар»).

«Муфрадот» рисоласи, «Ситтаи зарурия», «Фусули арбаа» туркум к,иссалари форс тилида ёзилди. Улар 12 мингдан ошик, шеърлар ва муаммолардан иборат.

«Фоний» тахаллуси билан ало\ида девон тузди.«Лисон ут-тайр» (1499 йил);«Му\окамат ул-луратайн» (1499

йил);«Ма*буб ул-кулуб» («Кунгилларнинг севгани»).* * *

Давлатшох, Самарцандий (1435—1495 йиллар). Давлатшо\ ибн Алоуддавла Бахтиш о\ал-Розий ас-Самаркандий тахминан 1435 йилда йирик \арбий хизматчи оиласида турилган. У Шохру* ва Хусайн Бойк;аронинг харбий юришларида иштирок этган.

Асари: «Тазкират уш-шуаро» («Шоирлар тазкираси»). Бу асар роят маш^ур булиб, уни яратишда муаллиф унлаб манбалардан фойдаланган. Тазкирада VII—XV асрларда яшаб ижод этган 155 дан ортик, шоир \акида кис^ача маълумот берилган.

* * *

Камолиддин Б е\зод (1455—1537). Бутун мусулмон Шарки санъати тарихида чукур из к,олдирган буюк мусаввир Камолид- дин Бе\зод Хиротда таваллуд топади. Хиротнинг маш?ОФ му- саввири Амир Ру^илло уни уз тарбиясига олади.

Бе^зоднинг буюк мусаввир, наккош б^либ етишишида Али­шер Н авоийнинг роли катта.

Асарлари: Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»сига ишланган миниатюралар, Хусаин Бойкаронингмажлислари тас- вирланган мураккаъдаги 40 дан ортик, г^зал миниатюра, Абду- ра\мон Ж омийнинг «Саломон ва Абсол» асарига ишланган расмлар, Амир Хусрав Доутавийнинг «Хамса»сига ишланган33 та миниатюра, Саъдийнинг «Бустон» асарига ишланган расм­лар, Низомий Ганжавийнинг «Панж ганж»ига чизилган ми­ниатюралар, Абдуллой Хотифийнинг «Темурнома» асарига чи­зилган расмлар, Саъдийнинг «Гулистон» асарига чизилган ми­ниатюралар, Абдура\мон Жомий тасвири, Хусайн Бойкаро тасвири, Ш айбонийхон тасвири, Ш о\ Тахмас тасвири, Шоир Абдуллой Хотифий тасвири, Туялар жанги, Рак,си дарвиш (Дар- вишлар рак,си, Самарк,андда Мадраса курилиши ва бошкалар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Хондамир (1473—1534). Инёсиддин Мухаммад ибн Хожа Хумомуддин ибн \о ж а Жалолуддин Мухаммад ибн Бурхонуд- дин Хондамир Хиротда турилган.

У илм-фаннинг купгина сохаларини пухта эгаллаб уз дав- рининг таник^ш тарихчи олими булиб етишган.

Хондамирнинг олим булиб шаклланишида Алишер Навоий катга рольуйнаган. У Навоий кутубхонасида ходим, кейинрок эса мудир б^либ ишлаган.

Асарлари: «Маъосир ул-мулук» («Хамаср подшо\парнинг та- рихи»). Бу асарда улур сиймоларнинг накдпари келтирилган; «Ху- лосат ул-ахбор фи баён ул-ахвол ул-ахёр» («Хайрли кишилар ахво- лини баён этиш борасида хабарлар хулосаси»), «Макорим ул-ах- лок,» («Олижаноб хулклар»), «Дастур ул-вузаро» («Вазирлар учун Кулланма»), «Номаи номи» («Аток^и номалар»), «Хабиб ус-сияр» («Инсон зоти хабарлари ва дустнинг таржимаи \оли»), «Хумоюн- нома». Хондамир «Наций* тахаллуси билан шеърлар ёзган.

* * *

Захириддии Мухаммад Бобур (1483—1530). Захириддин Му­хаммад Бобур Андижонда, Фаррона улусининг хокими Умар Шайх Мирзо оиласида турилган.

Бобур адиб, шоир, олим, айни вактда, йирик давлат арбоби булиб, Хиндистонда бобурийлар сулоласига асос солган.

Асарлари: «Бобурнома», «Мубаййин» («Баён этилган»), «Хат- ти Бобурий», «Харб иши», Аруз хакидаги рисолалари, «Му- байн», «Муфассал».

* * *

Махдуми Аъзам (1463—1542). Махдуми Аъзамнинг тулик исми — Саййид Ахмад Хожаги ибн Саййид Ж алолиддин Косо- ний Да\бедий булиб, у Фаррона водийсининг Косон шахрида турилган.

У йирик диний ва сиёсий арбоб, накшбандия тарикатининг рахнамоси ва назариётчиси эди.

Махдуми Аъзамни купгина султонлар Узларининг пири деб эълон килганлар.

У тасаввуф назарияси, амалиёти, хусусан, накшбандия таъ- лимотини ривожлантириб, 30 дан ортик китоблар ёзди.

Асарлари: «Асрор ун-никох» («Никох сирлари»), «Ганжно- ма», «Рисолат ун-самъиййатун («Само рисоласи»), «Баёни зикр* (Зикр баёни), «Рисолаи силсилаи Хужагон», «Шархи газали Убайдий», «Рисолаи Накшбандиййа», «Рисолат ун-вужудиййа- тун» ва бошкалар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

* * *

Абулрозихон (1605—1664). Абулрозихон Урганчда турилган. У киши тарихнавис олим. У Хива хони Араб Мухаммадхон- нинг уели булиб, йигирма йил давомида Хивада хукмрошик килган. Тиб илмини хам яхши урганган, махсус тиббий асар хам ёзиб колдирган.

Абулрозихон яхши хунар эгаси, шеъриятни яхши билган, турли тилларни эгаллаган, утган подшохлар, уларнинг фаолият- ларидан яхши хабардор, билимдон, ажойиб муаррих булган.

Асарлари: «Шажараи турк», «Шажараи тарокима» («Турк- манлар тарихи»), «Манофеъ ул-инсон». Бу асар тиб илмига ба- ришланган.

* * *

Мухаммад Шариф Бухорий (XVII аср). Мухаммад Шариф ибн Мухаммад ал-Хусайний ал-Алавий ал-Бухорий (вафоги 1697 йил) Моваруннахрнинг йирик мутафаккирларидан бири, фал- сафа, тарих, шеърият, ХУКУК» тилшунослик каби сохаларни чу- кур эгаллаган олим билган.

Асарлари: «Ар-рисола ад-давриййа» («Даврийлик хакдца ри- сола»), «Такаммуле ат-татиме» («Такмилнинг тулдирилиши»), «Тахзиб», «Китоби фавоиди хокониййа» («Хокрнга фойдали мас- лахатлар китоби»). Унинг шеърий «Девон»и хам булган.

* * *

Турди Фарогий (ХУН аср). Турди Фарорий Жиззах худуди- даги Фарор к,ишлорида турилган. Турдининг хаёти ва ижоди хасида тарихий манбаларда етарли даражада маълумотлар к,ол- маган. У «Фарогий» тахаллуси билан узбек ва тожик тилларида шеърлар ёзган.

Турдининг адабий мероси 18 шеърдан иборат булиб, улар- дан 12 таси разал, 5 таси мухаммас ва биттаси фард турига оид- дир. Турди шеърларининг аксарият кисмини Субхон^улихон туррисидаги машхур хажвиялар ташкил кдпади.

* * *

Боборахим Машраб (1640—1711). Боборахим Мулла Вали урли М ашраб Наманганда бузчи-косиб Валибобо оиласида дунёга келган. Машраб дин асослари ва фалсафадан кучли би- лим сохиби булган.

Унинг асарлари тасаввуфий-ахлок;ий йуналишда битилган. Уларда пир-муршидлар номини хурмат билан тилга олади. Шу

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

билан бирга хаётий ишкгмухаббат мавзуи хам Машраб ижоди- да разал, муста\зод, мураббаъ ва мухаммасларда акс этган.

Асарлари: «Мабдаи нур», «Кимё», шунингдек, шеърий маж- муалар.

* * *

Суфи Оллоёр (1644—1724). Суфи Оллоёр Катгакургон бекли- гига к,арашли Минглар ки ш лотда таваллуд топган. Суфи Олло­ёр дастлаб Шайхлар к,ишлоридаги диний мактабда, сунг Бухоро- даги мадрасаларда таълим олган. Суфи Оллоёр тасаввуфни пух- та урганиш натижасида шайхлик мартабасига кутарилган.

Асарлари: «Маслак ул-муттак,ийин», «Сабот ул- ожизин», «Мурод ул-орифин», «Сирож ул-ожизин», «Махзан ул-мутиън», «Нажот ут-толибин» каби асарлар яратган.

Суфи Оллоёр тасаввуф ривожига катта хисса к^шган. Унинг асарлари узбек тилида ёзилган булиб, тил тарихини урганишда Хам мухим ахамият касб этади.

* * *

Махтумцули (1733—1793). Машхур туркман ш оири ва му- тафаккири Махтумцули 1733 йилда дунёга келган. Уз илмини ошириш учун Хива, Бухоро ва Андижон мадрасаларида та \- сил олган.

Махтумкули таркрк, туркман кдбилаларини бирлаштириш- ни, ягона бир давлат барпо килишни орзу килган.

Махтумцули пандномаларида инсон уз мохияти ва кадрини билишга, авлодларнинг яхши хислатларини эгаллашга даъват этилади, такаббурлик, дилозорлик, мол-давлатга хирс цуйиш каби салбий хислатлар к,ораланади. Унинг асарлари асосан ах- локий-дидактик й^налишга эга булиб, кишиларни юксак ин- соний фазилатлар рухида тарбиялайди.

Махтумкули Ахмад Яссавий, Хазрат Навоий ижодига катта хавас билан к;арайди.

* * *

Увайсий (1779—1845). Ж ахон отин — Увайсий Маррилон шахрининг Чилдухтарон махалласида дунёга келган. Жахон отин укимишли оилада усиб вояга етган. Унинг отаси туцувчи, ко- сиблик цилган, узбек ва тожик тилларида шеърлар ёзган, она- си Чиннибиби эса уз даврининг донишманд аёлларидан булиб, мактабдорлик билан шурулланган. Жахон отин хат-саводни оилада Урганган, сунг онасининг ёнида мактабдорлик ишлари- га кумаклашиб тажриба орггирган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Ш оиранинг хаёти Маррилон ва КУкон адабий мухитида, ис- теъдодли адиб ва шоирлар даврасида утган. Увайсий Мо\лар- ойим — Нодира билан ижодий хамкорликда бадиий асарлар ярат- ган, саройда шеърият илмидан даре бериб, устозлик калган.

1842 йили Бухоро амири Насруллохон К$к,онни эгаллагач, у Маррилонга кайтиб умрининг охиригача шу ерда яшаган. Шои­ранинг 4 та девон тузганлиги маълум.

Ш оира уз шеърларида одамийликни, вафодор ёрни, мухаб- батни, висолни куйлайди.

Асарлари: «Девон», «Шахзода Хасан», «Шахзода Хусан» ли­ри к-эп и к асарлари; «Вокеоти Мухаммад Алихон* (тарихий достон).

* * *

М ахмур (вафоти 1844 йил). Махмур тахаллуси билан танил- ган Махмуд Мулла Шермухаммад угли XVIII аернинг охиргн чорагида Кукрн шахрида зиёли оиласида дунёга келди. Отаси Мулла Шермухаммад узбек ва тожик тилларида Акмал тахал­луси билан шеърлар ёзиб, иккита девон тузган. У Умархон са- ройидаги ижодкорлардан бири булиб, шеър ихлосмандлари уртасида ном чикарган эди.

Махмур отаси ташкил этган мушоираларда, сухбатларда иш- тирок этар эди. Махмур КУкондаги Мадрасаи Мирда тахеил курган, форс тилини мукаммал билган. Унинг «Хапалак» шеъ- ри машхур.

* * *

Гулханий (XVIII аср охири XIX аср биринчи ярми). Мухам­мад Ш ариф Гулханийнинг хаёти ва ижоди тугрисидаги маълу- мотлар деярли йУк. У КУкон адабий мухитида ижод килиб, узбек бадиий насри тараккиётига салмок^и хисса кушган.

Амир Умархон саройидаги ижодкорлар билан ижодий хам- корликда калам тебратган. Фазлий Намангоний тузган «Маж- муат уш-щуаро» тазкирасида Гулханий асарларига бироз урин берилган.

Гулханий Журъат тахаллуси билан хам форсийда шеърлар битган. У узининг «Зарбулмасал» асари билан кенг шухрат топган.

* * *

Мунис Хоразмий (1778—1829). Йирик узбек шоири, тарих- навис олим, таржимон, хатгот ва маърифатпарвар Амир Аваз- бий Угли Шермухаммад Мунис Хивада турилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

У тарихий асарлар ёзган, шоир сифатида девон тузган, та- рихий асарларни узбек тилига таржима килган. Педагог сиф а­тида ёшларга атаб «Саводи таълим» номли рисола ёзган.

Шерму^аммад Мунис бадиий ижоднинг купгина сох;алари- да баракали фаолият курсатган.

Асарлари: «Саводи таълим». Унда хаттотлик коидалари баён Килинган. «Мунис ул ушшок,» (девон), «Фирдавс ул-икбол» (та­рихий асар), Мирхонднинг «Равзат ус-сафо» номли тарихий асарининг биринчи жилдини Узбек тилига таржима кдлади.

* * *

Ога^ий (1809—1874). Му^аммадризо Эрниёзбекугли — Ога- \ий Хива атрофидаги К^ёт кишлогида тугилган. Ундан бой ижодий мерос колган.

Асарлари: «Баёзи мутафаррикаи форсий» (баёз), «Риёз уд- давла», «Жомеъ ул-во^еоти Султоний», «Зубдат ут-таворих», «Гулшани давлат», «Шо^иди ик;бол» (тарихий асар), «К,асидаи наси\аг» (Ферузга багишланган).

Ога^ий таржима ишлари билан *ам шугулланган. Саъдий Шерозийнинг«Гулистон», Низомийнинг«Хафтпайкар», Х ило- лийнинг «Ш о\ ва гадо», Кайковуснинг «Крбуснома», Кош и- фийнинг «Ахлок,и Мухсиний», Ж омийнинг «Юсуф ва Зулай^о» каби бадиий, тарихий, ахлокий, фалсафий асарларни узбек тилига таржима килган.

* * *

Комил Хоразмий (1825—1899). Па^лавон Ниёз Мухаммад — Комил Хоразмий Хивада муддарис Абдулла Охун оиласида ту- гилди. Комил — шоирнинг адабий тахаллуси. У мактабни ту- гатгач, Хивадаги мадрасалардан бирида укиган. У мусик,а ва хаттотлик санъатини \ т яхши эгаллаган.

Ферузхон (1865—1910) даврида мирзабоши ва девонбегилик лавозимларида ишлаган. Унинг ижодида маърифатпарварлик гоялари етакчи уринни эгаллайди.

Асарлари: «Камол», «Дар баёни таърифи ва тавсифи Тош - канд», «Тилло соат», «Тошкент» (кдсида), «Танбур чизик^ари» номли нотани биринчи булиб яратган. «Рост» макомининг бош Кисмини нотага туширган. «Мураббаи Комил», «Пешрави Ф е- руз» сингари куйларни нотага солган.

Асарлари: «Алгиёс», «Зи бедоди гардун», «Дод аз дасти чархи дун» (форсий газаллар), «Таъмо», «Руза», «Мулло имом» (узбек адабиётидаги энг яхши анъаналарни ёрк;ин ифодалаган асарлар)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Ахмад Дониш (1827—1897). Ахмад Донишнинг гулик, исми Ахмад ибн Мир Носир Ибн Юсуф ал-Ханафи ас-Сиддиьу4й ал- Бухорий булиб, Бухоро шахрида турилган. Ахмад Дониш фалсафа, ижтимоий-сиёсий, бадиий юксак асарлар яратган. У астрономия билан астойдил шурулланган, хатготлик ва меъморчилик билан Хам машгул булган. У маълум ва^г Бухоро амири Амир Насруллох (1827—1860) саройида хизмат к,илган, уч марта элчилар таркиби- да Петербургда булиб, рарб маданияти билан як,индан танишган.

Асарлари: «Мажмуаи хикояти Ахмади Калла», «Мунозир ал- Кавокиб» («Юлдузларни кузатиш»), «Рисолат дар илми курра» («Глобус хакдца рисола»), «Изтигрожи бул ва арзи балат» («Жой- ларнинг узунлиги ва энини улчаш»), «Наводир ул-вак,ое», «Рисолаи мухтасаре аз тарихи салтанати хонадони манрития». Бу асар Бухородаги Мангит сулолаларининг хокимияти тари- хига баришланган.

* * *

Бердак (1827—1900). Бердак крракалпок халкининг машхур демократик шоиридир. У XIX асрда яшаб ижод этган. Бердак; халк кушиклари ва достонла^ини кизикиб урганган. У ёшли- гиданок шеър ёза бошлаган. Уз шеърларига куй басталаб, бах- ши сифатида халкка танилган.

Унинг шеър ва достонлари халк оммасининг турмушини Хак,к,оний акс эттирган. У адолатсизликни коралаган.

Асарлари: «Омонгелди», «Халкучун», «Айдосбий», «Яхши- рок», «Булган эмас», «Ерназарбий» асарларида халкнинг хон- ларга карши кураши, миллий-озодлик харакати акс этади.

Бердак, «Изладим», «Халкучун», «Яхширок,», «Менга керак» каби шеърларида халол мехнат сохибларининг фаолиятини улуглайди.

У узининг «Ахмок, подшо» достонида айрим бойларнинг кир- дикорларини акс эттириб, бунинг ок,ибатида халкнинг сабр ко- саси тулиб-тошганлини тасвирлаган.

Унинг меросида инсонпарварлик, мехр-шафкат, мустакил- лик, хак;ик,ат учун кураш, мехр-мухаббат каби умуминсоний ва миллий роялар акс этган.

* * *

Чуцон Валихонов (1835—1865). Чукон Чингиз угли Валихо- новнинг асл исми — Мухаммад Ханавия булиб, Крзогистон- нинг хозирги Кустанай вилоятида Кучмурин деган жойда ту- рилган. У чиратой, араб ва бошка тилларни чукур эгаллаган.

1847 йили 12 яш ар Чукрнни отаси Омскдаги кадетлар кор- пусига укишга берган. У 1861—1862 йилларда Петербург уни-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

верситетининг тарих-филология факультетида укиган. Хитой, Марказий Осиёга уюштирилган илмий экспедицияларда иш- тирок этган, саё^атларда булган. Россия Ф анлар академияси ва Рус журрофия жамияти ишларида фаол катнашган.

Асарлари: «Жунгария тарихи», «Кулжа сафари кундалиги», «Кдшкдр сафари кундалиги», «К,ирризлар», «Хон Абилой», «Хи- той империясининг рарбий улкаси ва Рулжа шахри», «Кукитой хоннинг оши», «Дала мусулмонлиги», «Крзоадар хакида ёзма- лар», «Суд реформаси хасида».

* * *

Абай (1845—1904). Абай Иброхим Кунонбоев — XIX асрнинг иккинчи ярмида яшаб ижод этган к,озок шеъриятининг йирик вакили, басгакор, файласуф, маърифатпарвар, бадиий адабиёт намояндаси. У Семипалатинск вилоятининг К,ашк,абулок де- ган жойида тугилган.

Асарлари: «Менинг элим — ^озогам», «Адашганнинг олди йук;», «Илм топмай мацтанма», «Ёшликдаги илм деб уйладим», «Бойлар юрар молин ардок^аб», «Интернатда укийди».

Абайдан 300 га якин шеърий асар мсрос б^либ долган. Унинг «Искандар», «Маъсуд», «Азим хикояси», «Вадим» каби достон- лари машхур.

* * *

Феруз — М дам м ад Рахимхон II (1844—1910). Феруз — Му­хаммад Рахим Хивада тугилган. У узбек адабиёти тарихида му- носиб уринга эга адиблардан бири хисобланади. Унинг устози Огахий булган.

У 1863 йилдан Хива хонлиги тахтига угирган. Феруз уз фао- лиятида фан-маданият ривожига катта ахамият берган, Узи хам шеърлар ёзган, ашулалар ижро этган.

Асарлари: «Разалиёти Феруз», «Баёзи Феруз», «Девони Феруз».Феруз хонлик к,илган даврда илм-фан, маданият, адабиёт

ривож топган. Феруз фармони билан Алишер Навоийнинг «Чор девон», «Хамса» сингари асарлари илк бор наш р этилган. Ф е­руз 1871 йилда янги Мадраса курдирган, бир неча кутубхона, дарсхоналарни ишга туширган.

* * *

Сатгорхон Абдураффоров (1843—1901). Сатгорхон Абдугаф- форов Марказий Осиёда ижтимоий тафаккурни ривожлантириш- да кагга роль уйнаган мутафаккирлардан биридир. У Чимкент шахрида йирик мударрис оиласида тугилган. Сатгорхон 1876 йили

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

апрель ойида Кукрн ша>фига кози булиб тайинланган. 1879 йили Кукон шах.ар билим юртининг фахрий назоратчиси к,илиб тас- дик^анган. У 1883 йилда «Туркистон вилоятининг газетаси»га таржимон б^либ ишга кирган. 1884—1889 йилларда Тошкент укитувчилар семинариясида Узбек ва форс тилларидан даре бер- ган. У рус тилини чукур эгаллаган маърифатпарвар булган.

1883 йилда Сатторхон Чимкентга келиб козилик ишини да- вом этдирган. Кейинчалик яна Тошкентга кайтган ва маъри- фатпарварлик фаолияти билан астойдил шугулланган.

Асарлари: «Мусулмон эшонлар», «Россия истилосига кадар Кукон хонлигининг ички а^воли ^акида кискача очерк».

Сатторхон Чор Россиясининг «руслаштириш» сиёсатини кес- кин к,оралаган, адолатсизликка нафрат билан караган. Саттор­хон узбек халкининг мустакиллик учун олиб борган курашла- рига узининг муносиб ^иссасини кушган.

* * *

Мукимий (1850—1903). Му*аммад Аминхужа — Мукимий лирик ш оир ва забардаст дожвчи сифатида узбек мумтоз ада- биёти тарихида ало^ида урин тутади. Мухаммад Аминхужа КУконнинг Бегвачча ма\алласида турил га н.

Дастлабки саводини ма^алла мактабида чикарган, кейинча­лик ш а\ардаги « \оки м ойим» мадрасасида укиган. Мукимий 1872—73 йилларда Бухорога бориб, «Ме\гар ойим» мадрасаси­да та\сил олиш ни давом эттирган.

Мукимий Куконда шоирлардан Му^ъйи, Завкий, Нисбатий, Фур кат ва бошкалар билан якиндан ижодий ^амкорлик килган.

Асарлари: «Саё\атнома», «Эй чеодаси тобоним», «Эмди сен- дек, жоно, жонон кайдадир», «Токим, жоно, жилва бунёд ай- ладинг», «Танобчилар», «Вокеаи кур Ашурбой \ожи Масковчи бой», «Сайлов», «Вексель», «Урур», «Додхо\им», «Асроркул», «Туй», «Ляхтин» ва бошкалар.

Ватанга садокат, она-юртга, халкка му^аббат ва ифтихор Му- Кимий асарларининг асосий мазмунини ташкил килади.

* * *

Фуркат (1859—1909). Зокиржон Фуркат Кукон шаэфида ту- гилган. Узбек демократик адабиётининг йирик вакили, маъри­фатпарвар, лирик шоир, оташин публицист сифатида шуэфат козонган. Фуркат ёшлигидан адабиётга, айникса, Алишер На- воий ижодига катга ме)ф куйган. Фуркат, айни вактда, тижо- рат ишлари билан *ам шурулланган. Янги Маррилонга бориб, тогасининг илтимосига биноан савдо ишларида фаол катнаш-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

ган. «Фуркат, яъни, айрилик» тахаллуси билан шеърлар ижод Килган.

Фуркат Янги Маррилонда ижодкор сифатида халк хаёти билан якиндан таниша бошлаган. Бу ердаги европача хаёт тар_ зи, замонавий фан-техника янгиликлари унга чукур таъсир к^рсатган.

Асарлари: «Хаммоми хаёл» рисоласи, «Чор дарвеш» хикоя- тини форсчадан таржима к,илади. «Нух манзар» номли шеърий т^плам, «Илм хосияти», «Акт мажлиси хусусида», «Виставка хусусида», «Сайдинг куябер, сайёд», «Хажнома», «Адашганман», «Кашмирда», «Булбул», «Масарратнома» (маснавий), «К,асида», «Румолик киз хикояти», «Фуркатнинг ахволи» (насрий асар). Фуркат бир неча вакг «Туркистон вилоятининг газети»да хо­дим б^либ ишлади.

Фуркат 1893 йили мартида уйгур улкасига келади, Ёркент шаэфида туррун б^либ колади, шу ерда вафот этади.

* * *

Завк,ий (1853—1912). Убайдулло Завкий Кукон шахрида та- валлуд топган. У рз ижодий фаолиятини газаллар ёзишдан бош ­лаган. Ижодий фаолияти давомида куплаб хажвий асарлар ярат- ган.

Асарлари: «Каждор замона», «Ажаб замона», «Абдурахмон шайтон», «Мунча куп», «Янгик^ргон кишлори», «Сув жанжа- ли», «Шохимардон саёхати», «Эшон», «Вокеаи к,ози сайлов», «Ажаб эрмас», «Таърифи калиш», «Отим», «Фонус», «Сигирим», «Пашшалар» ва бошк,алар.

* * *

Ма\мудхужа Бехбудий (1875—1919). Туркистон жадидчилик харакатининг асосчиларидан бири Махмудхужа Бехбудий С а­марканд якинидаги Бахшитепа кишлогида рухоний оиласида таваллуд топган. Отаси Бехбудхужа Солихужа угли Ахмад Яс- савийнинг авлодларидан булган.

1899 йидда Бехбудий \аж сафарига, 1903—1904 йилларда Рос- сияга боради. Бехбудий янги мактаблар учун дарсликлар ёзган маърифатпарвардир.

Асарлари: «Рисолаи асбоби савод» (1904), «Рисолаи жукро- фияи умроний» (1905), «Рисолаи журрофияи Русий» (1905), «Китобат ул-атфол» (1908), «Амалиёти ислом» (1908), «Тарихи ислом» (1909), «Падаркуш» драмаси, «Хотиралар» (Якин Ш аркка саёхат якунлари), «Ишларнингяхшиси — уртачасидир», «Икки эмас, т^рт тил лозим» (макола).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

1913 йилдан Бе^будий матбуот сохасида кенг фаолият курсата бошлагаи. «Самарканд» газетаси, «Ойина» журналини чикарган.

Ма^мудхужа Бе^будий миллий муста^иллик учун курашган, шу йулда уз жонини курбон к>илган йирик жамоат арбоби, му- тафаккири, маърифатпарвари сифатида халк,имиз тарихида муносиб урин тутади.

* * *

Мунавваркори Абдурашидхонов (1878—1931). Мунавваркр- ри Абдурашидхонов Тошкентда зиёли оилада турилган. Даст- аввал Тошкентдаги Юнусхон мадрасасида, сунг Бухорода упи­тан. 90-йилларда у жадидчилик харакатида фаол иштирок эт- ган. 1901 йилда Тошкентда «Усули жадид» мактабини очган. Бу мактаблар учун узи «Адиби аввал», «Адиби соний» каби алифбо ва хрестоматиялар, «Тавжид ал-Куръон» («Куръон к^роати»), «Ер юзи» («География») сингари кулланмалар тузиб нашр этган.

Мунавваркрри 1906 йилдан чик,а бошлаган «Тараккий» га- зетасининг асосчиларидан бири булган. Уша йили Мунаввар- КОри узи «Хуршид» газетасини чоп эта бошлаган. У «Садойи Туркистон» (1914—15)ни нашр этишда катта ташаббус курсат- ган. 1917 йил мартида «Нажот» газетасини нашр кдпиб, айни вак^тда «Кенгаш» журналига мухаррирлик кил га н.

Мунавваркори ёшларнинг чет элда ук;иб келишини ёкдаган, жа^он маданияти ва маърифати бойликларидан ба?фаманд булиш роясини тарриб килган.

* * *

Абдулла Авлоний (1878—1934). Абдулла Авлоний узбек мил­лий маданиятининг йирик намояндаси, маърифатпарвар шоир, драматург, журналист, олим, давлат ва жамоат арбоби. У Тош­кентда турилган. Мактабда, сунг мадрасада та\сил олган, араб, форс, рус тилларини чукур эгаллаган.

Авлоний жадидчилик ^аракатининг фаолларидан булиб, янги усулда мактаблар очган, уларда узи даре берган, дарсликлар, укув кулланмалари ёзган. У «Тараккий», «Шухрат» (1907), «Осиё» (1908), «Турон» (1917) газеталарини нашр этган. Авлоний 1927 йили Ме^нат Кд?фамони унвонига сазовор булган. 1930—34 йилларда Урта Осиё давлат университетида кафедрани бош- к,арган.

Асарлари: «Биринчи муаллим» (1911), «Иккинчи муаллим» (укув китоби), «Туркий Гулистон ёхуд ахлок» (дарслик, 1913), «Мактаб гулистони» (1916), «Мардикорлар ашуласи» (1917), «Сабзавор» тазкираси (1914), «Хуррият марши» (1919) шеъри,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

«Афрон саё^ати», «Адвокатлик осонми?» (1914) драмаси, «П и- нак» (1915) комедияси, «Биз ва сиз», «Икки севги» (фожеий асар).

1913 йилда Авлоний «Туркистон» театр труппасини тузган, Узбекистонда замонавий театр санъати шаклламишига катта *исса кушган.

* * *

Аваз Утар (1884—1919). Аваз Утар угли Хива ша^рида турил- ган. Ёш шоир узининг ижодий кобилияти билан тезда Хива хони Феруз назарига тушган.

Аваз Утар роят истеъдодли шоир булиб, адабиётнинг деярли барча жанрларида асарлар яратган. Унинг шеърларида маъри- фатпарварлик роялари уз ифодасини топган.

Асарлари: «Тил», «Мактаб», «Халк», «Фидои халким», «То- пар экан качон», «Хуррият», «Сипо^ийларга», «Уламоларга» (келажак х,ак1идаги, озодлик ва бахтли х,аёт ^а^идаги царашлари уз ифодасини топган), «Хуррият» (1917), Саодат ул-икбол».

* * *

Фитрат (1884—1938). Абдурауф Фитрат Бухорода таваллуд топган. Фитрат —Абдурауфнинг тахаллуси булиб, «тугма ис- теъдод» деган маънони билдиради.

У Мирараб мадрасасида та\сил олган, форс ва узбек тилла- рини чукур билган, араб тилини мукаммал урганган. У Туркия- нинг Истамбул шаэцэида уз билимини оширган. Европа ф ан- маданияти ютукдари билан як,индан танишиши унинг дунёк;ара- шига чукур таъсир этган. У диний акидапарастликка кур-курона так^шд килишни кескин тан^ид килган. Айни вактда, мактаб- маорифни ва Туркистондаги бошкариш усулини исло* этиш рояларини илгари сурган.

Асарлари: «Сай^а» («Бонг» 1910 йилда Истамбулда наш р кдпинган), «Хинд сайё^ининг киссаси» (Истамбул 1912), «Уч- цун» (туплам), «Чин севиш» — драма, «Хинд ихтилочилари» — фожиа (1920), «Абулфайзхон» — фожиа (1924), «Арслон» (пье­са), «К^иёмат» (1924), «Ш айтоннинг тангрига исёни» (1924), «Рузалар», «Меърож», «Зайд ва Зайнаб», «Зайнабнинг имони», «Ок мозор», «К^ийшик эшон».

* * *

Садридцин Айний (1878—1954). Садриддин Айний узбек ва тожик адабиётлари тарак^иётига катта *исса кушган «зуллисо- найн» ёзувчидир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

Садриддин Айний Бухоро вилоятининг Риждувон туманига царашли Соктаре к;ишлогида турилган. Бошлангич тахсилни ота- сидан олган Садриддин Бухоро мадрасаларидан бирига бориб укишни давом эттирган. Уша даврда чоп этилган адабиётларни чукур урганиб, бадиий ижод сирларини эгаллаган. У узининг дастлабки асарларидаёкамирликтузуми чириганлигини, унинг бошкдриш усулини янгилаш зарурлигини, демократик исло- хотлар утказиш, хал еда маърифат бериш лозимлигини англаб етган. Ана шу тарзда Айний ёш бухороликлар харакатига кушил- ган. Садриддин Айний янги усулдаги мактаблар очишда та- шаббускорлардан бири булган. Шу мак;садда 1909 йилда «Тазхиб ус-сибиён» («Болалар тарбияси») деган ук,иш китобини ёзиб чоп этади.

Асарлари: «Гули сурх», «Базм», «Ёшларга мурожаат», «Хас- рат», «На улди, ёраб», «Мозий ва хол», «Ерни яна сотманг» сингари шеърлар; «Хар бир миллат уз тили ила фахр этар» (макрла), «Судхурнинг улими» (кисса), «Куллар», «Дохунда» (романлар).

Хамза Хакимзода Ниёзий (1889—1929). Й ирик маърифат- парвар, шоир, ук,итувчи, жамоат арбоби, узбек адабиётининг йирик намояндаси Хамза Хакимзода Ниёзий Кукрнда табиб оиласида турилган. У маърифатпарвар сифатида халк Уртаси- да шухрат топган, Маррилон ва Кукон шахарларида мактаб­лар очган, болалар учун Уша даврда жуда камёб булган дарс- лик ва Укув кулланмалари яратган. Хозирги замон узбек ба­диий адабиёти, мусицаси, театр санъати ривожланишига катта хисса хушган. Хамза асарларида XX аср бошларида Узбекис- тонда юз берган ута мураккаб вок,еалар узининг бадиий ифо- дасини топган.

Асарлари: «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар маж- муаси» (1915—1917), «Захарли хаёт» (1916), «Паранжи сирла- ри» (1927), «М айсаранинг иши» (1929) каби драматик асарлар, «Девон» (1905), «Енгил адабиёт», »$киш китоби», «К,ироат ки­тоби» (1914—1915) каби дарсликлар, «Янги саодат» (повесть), «Гул» туркумидаги ашулалар туплами, «Ферузахоним», «Илм Хидояти», «Лошман фожиаси» (драма-комедиялар), «Захарли хаёт» (драма), «Туркистон мухторияти» шеър.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

АДАБИЁТЛАР

Узбекистон Республикасининг Конституцияси. Тошкент, «Узбекис­тан*, 1998.

И. А. Каримов. У збеки стон : миллий исти>у10Л, и ц ти со д , си ёсат, м аф - кура. — Тошкент, «У збекистон», 1996.

И. А. Каримов. Ватан равнаци учун \ар бирим из масъулмиз. — Тош ­кент, «Узбекистон», 2001.

Миллий истик^тол гояси: асосий тушунча ва тамойиллар. — Тошкент, 2000.

Баркамол авлод — У збек и сто н тараздиётииинг пойдсвори. — Тош ­кент, «Шар^», 1998.

Й. Жумабоев. У збек и сто н да ф алсаф ий ва ахлок,ий таълим отлар тарак,- циёти тарихидан. — Тошкент, «Уцитувчи», 1997.

А. Ибро^имов, X■ Султонов, Н. Жураев. Ватан туйгуси. — Тошкент, «Шарц*, 1996.

И. Комилов. Тасаввуф. I китоб. Тошкент, «Ёзувчи», 1996.М. Махмудов. А \ли дил (М аънавий олам сирлари). — Тошкент,

«Уцитувчи*, 1997.Т. Махмудов. Мустациллик ва маънавият. — Тошкент, «Шарк», 2001.О. Мусурмонова. Маънавий кадриятлар ва ёшлар тарбияси. —Тошкент,

«Уцитувчи», 1996.С. Отамуродов, Ж. Раматов, О. Хусанов. М аънавият асослари. Тош ­

кент, 2002.Фалсафа. Крмусий лугат. — Тошкент, «Шарк», 2004.И. Эргашев. Давлат сиёсати ва маънавият. «Миллий тикланиш», 1997,

13 май.А. Эркаев. Маънавият — миллат нишони. Тошкент, «Маънавият», 1997.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

МУНДАРИЖ А

К ириш .........................................................................................................................3

Биринчи бобМ Л Ъ И А В И Я Т ВЛ УНИНГ ЖАМИЯТ ХАЁТИДАГИ УРНИ

1. Маънавият, уни нг мо*ияти ва м азм уни...................................................52. Маънавият ва маънавий ^аётнинг асосий тушунчалари.................... 173. Маънавият ва маънавий м ерос...................................................................334. Миллий ва умуминсоний маънавият, уларнинг

узаро м уносабати............................................................................................ 395. Маънавият ва сиёсат, ицтисод, *укук, мафкура, д и н ..........................44

Иккинчи бобБАРКАМОЛ ИНСОННИНГ МАЪНАВИЙ ФАЗИЛАТЛАРИ

1. Маънавий баркамол инсон тушунчаси.................................................... 622. Ватанпарварлик ва инсонпарварлик — шахе маънавий

цисфасинииг м езони .......... *......................................................................... 713. Миллий узликни англаш, миллий Fypyp ва миллатга

садокат — ю ксак маънавий бурч................................................................ 774. Иймон, м с^р-ш аф ^т, поклик ва ^алоллик — шахенинг

олижаноб ф азилатлари ................................................................................. 825. Ота-онага иззат-\урмат, оилага садок,ат ва рамхурлик —

шахе маънавиятининг юксак ифодаси..................................................... 88Илова. Маънавиятимиз тарихининг буюк намояндалари........................94Адабиётлар.............................................................................................................125

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИ

«Ulaphp нашриёт-матбаа акциядорлик компаниям Бош та^ририяти

Тошкент — 2005

Мухдррир Н. УсАюноваБадиий мухаррир Ж. ГуроваТехник мухаррир Т. Смирнова

Мусахди\ М. АкромоваКомпьютерда са^ифаловчи Ш. Со^ибов

Босишга 2005.12.01 да рухсат этилди. Бичими 60 х 9 0 1/ 16. «Таймс» гарнктурада офсет босма усулида босилди. Шартли б. т. 8,0. Нашр т. 10,0.

Жами ЮООнусха. Буюртма N°2.

«ARNAPRINT* МЧЖда са\ифаланиб чоп кдлинди. Тошкент ш., X- Бойцаро к^часи, 51.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Маънавият асослари. Укув кулланма. Т.: «Шарк;» НМАК,

УМАРОВ ЭРКИН УМАРОВИЧ

Ф алсаф а ф анлари д о кт о р и , Мирзо Улугбек номидаги У збеки- стон м иллий университеты про- фессори.

« Образлар дунёсида», «Ж анр эстетикаси», «Эстетика» (узбек ва рус т илларида), «Э ст ет ика асослари», «Культурология» каби илмий ва укув-услубий асарлар- нинг муаллиф и %амда %аммуалли- фидир.

МАХМУД АБДУЛЛАЕВ

Фалсафа фанлари доктори, про­фессор. Фаррона давлат университе- ти фалсафа кафедраси мудири.

Маданият фалсафасига батшлан- ган «Эстетик маданият», «Эстети­ка тарихи», «Маданиятшунослик», «Маданиятшунослик асослари»,«Маъ­навият ва маданият тарихи» «Маъ­навият*>, «Введение в этику», «Фило­софия», «Введение в культурологию», «Эстетика», «Культурология» каби ил­мий ва щ ув-услубий асарларнинг м у­аллифи щ м да %аммуаллифидир.

www.ziyouz.com kutubxonasi