1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

«МИРАС»УНИВЕРСИТЕТІ

Қаржы, есеп және аудит кафедрасы

«БЕКІТЕМІН» «Мирас» университетінің

ректоры ____________ Б.А.Мырзалиев

2017 ж. «____»________

6М050900 – «Қаржы» мамандығы бойынша магистратураға қабылдау емтиханының 2017-2018 оқу жылына арналған

БАҒДАРЛАМАСЫ

Шымкент, 2017 ж.

2

Магистратураға қабылдау емтиханының бағдарламасы ҚР 23.08.2012 жылғы №1080 МЖБС негізінде әзірленді.

Бағдарламаны дайындағандар: э.ғ.д., профессор Т.Я. Нұрымбетов, э.ғ.к.

Ш.Н. Ағабекова, э.ғ.к. Г.П. Көптаева, э.ғ.д., профессор С.Ж. Жақыпбеков Емтихан бағдарламасы қаржы, есеп және аудит кафедрасының 2017ж. « ____ » _______ отырысында талқыланды, № ___ хаттама Кафедра меңгерушісі ______________ Ш.Н. Ағабекова Емтихан бағдарламасы «Мирас» университеті Әдістемелік кеңесінде қаралды, «____ » _______ 2017ж. № ___ хаттама ОӘК хатшысы __________________ Г.В. Гак Емтихан бағдарламасы «Мирас» университеті Ғылыми кеңесінде қаралды және мақұлданды, «____ » _______ 2017ж. № ___ хаттама ҒК хатшысы __________________ К.Б.Тілегенова

3

Мазмұны

Кіріспе……………………………...………………………………………….…...4 1. Қаржы......……………………………………………………………………....5 1.1 «Қаржы» пәні бойынша теориялық сұрақтар ..........….………………..........13 2. Қаржылық менеджмент..……………..………………….………………......16 2.1 «Қаржылық менеджмент» пәні бойынша теориялық сұрақтар..........……...21 3.Банк ісі................…………………………………………….……..……..……23 3.1 «Банк ісі» пәні бойынша теориялық сұрақтар ......................……...……........32 4.Инвестиияларды қаржыландыру және несиелеу…………………..............35 4.1 «Инвестиияларды қаржыландыру және несиелеу» пәні бойынша теориялық сұрақтар ..............……...…………...........………………………............................41 5. Корпоративтік қаржылар..................................................................................43 5.1 «Корпоративтік қаржылар» пәні бойынша теориялық сұрақтар.........……..48. 6.Салықтар және салық салу................................................................................50 6.1 «Салықтар және салық салу» пәні бойынша теориялық сұрақтар.................58

4

6М050900 – «Қаржы» мамандығы бойынша магистратураға қабылдау емтиханының бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 23.08.2012 жылғы №1080 қаулысымен бекітілген Мемлекеттік жалпыға міндетті жоғары білім беру стандартына сәйкес әзірленді. Магистратураға түсу үшін емтихан тапсырылатын пәндер тізбесі Қаржы, есеп және аудит кафедрасының отырысында қаралды және мақұлданды. Оқуға түсу емтихандары тапсырылатын пәндер құрамына мамандықтың 6 пәні кіреді. Барлық пәндер типтік оқу жоспарынан алынған. Емтихан сұрақтарының тізбесі типтік оқу бағдарламаларына сәкес құрылды.

Магистратураға түсу емтиханы алынатын пәндер тізімі: 1. Қаржы – МК бейіндік пәндер циклынан; 2. Банк ісі – ТК бейіндік пәндер циклынан; 3. Қаржы менеджменті - ТК бейіндік пәндер циклынан; 4. Инвестицияларды қаржыландыру және несиелендіру -ТК бейіндік

пәндер циклынан. 5. Корпоративтік қаржы - МК бейіндік пәндер циклынан; 6. Салық және салық салу – ТК бейіндік пәндер циклынан; Магистратураға түсу емтиханының емтихан билеті барлығы 4 сұрақтан

тұрады.

5

1. ҚАРЖЫ ПӘНІНІҢ МАЗМҰНЫ

Кіріспе Қаржы туралы ғылым экономикалық ғылымдар жүйесінде маңызды орын

алады. Қаржы ғылымының теориялық негіздері ұдайы өндіріс және мемлекет туралы ілім болып табылады.

Қаржы тақырыбы өндірістік қатынастардың ажырамас бөлігі ретіндегі қаржылық қатынастар болып табылады және олар қоғамдық өнімді мақсатты ақша қорларын құру арқылы бөлуге бағытталған сипатымен ерекшеленеді.

Ғылымның бұл бөлімінің объектісі болып қаржылық ресурстар – ақшалай кірістердің, жинақтар мен қорлардың әлеуетті көздері, сонымен қатар аталмыш қаржы формаларынан қалыптасқан түрлері болып саналады.

Қаржы субъектілері аталған қатынастардың қатысушылары болып табылады – щаруашылық, коммерциялық, мемлекеттік, қоғамдық және өзге органдар, мекемелер, үй шаруашылықтары, басқа экономикалық агенттер.

Қаржыны зерттеп оқыған кезде теория мен тәжірибе, тарихи және логикалық көзқарастар бірлігін сақтау маңызды.

Қаржы туралы ғылымда негізгі танымдық әдіс – диалектикалық – тарихи әдіс пайдаланылады. Құбылыстар, үрдістер, фактілер өзара байланысқан, өзара әрекеттесу жағдайында, тұрақты қозғалыс және даму үстінде қаралады; тарихи көзқарас өткендер тәжірибесін, жинақталған білімдерді, қаржылық қатынастардың тексеруден өткен, қалыптасқан формалары мен әдістерін падалануды ескереді. Ақиқат тірегі – қоғамдық тәжірибе. Теориялық сұлбалар, тұжырымдамалардың орындылығы осы тәжірибе арқылы тексеріледі. Сондықтан шындыққа сүйену, объективті белгілерді пайдалану экономикалық ғылымдардың, оның ішінде қаржы туралы ғылымның маңызды шарты болып табылады. Пәннің ғылыми аппаратында жалпы ғылыми танымдық әдістері пайдаланылады: теориялық зерттеу әдістері (абстрактіліктен нақтығы және кері қозғалыс), эмпирикалық зерттеу (бақылау, салыстыру, өлшеу), эмпирикалық, сондай-ақ теориялық көзқарастарда пайдаланылатын әдістер (абстракциялау, талдау және синтездеу, индукциялау жәнн дедукциялау және т.б. ). Қаржы операциялары мен үрдістері масштабының өлшеуіші болып табылатын статистикалық және басқа сандық мәліметтер қолданылады.

Экономика мен қаржының жаһандану, ұлттық шаруашылық жйүелерінің кіріктену жағдайында қаржыны ұйымдастырудың әлемдік тәжірибесін зерттеудің маңызы артуда. Нарықтық жағынан дамыған елдерде пайдаланудан өткен дәйектер, формалар, әдістер, үрдістер қазақстандық тәжірибеге бейімделуі тиіс. Бұл үшін оларды теориялық жағынан ойластырып түсініп, ұлттық нарықтық экономика моделіне кіріктіруіміз керек.

1.1 Қаржының мәні, функциялары және қоғамдық ұдайы өндірістегі рөлі.

Қаржы ұғымы құндық экономикалық санат ретінде. Ақша және қаржы.

6

Объективті және субъективті себептермен анықталатын қаржы қажеттілігі. Қаржы табиғаты. Тауар-қаржы қатынастары және қаржы. Ұдайы өндіріс үрдісіндегі қаржы.

Қаржылық қатынастардың қатысушылары. Қаржы құрамы, олардың қызмет ету салалары. Қаржының ерекше белгілері, олардың тауар-ақша қатынастары жүйесіндегі шекаралары. Нарық жағдайындағы жаңа қаржы қатынастарының дамуы.

Қаржы функциялары. Қоғамдық ұдайы өндірістегі экономикалық категорияның функциялары мен рөлін бөлу. Экономистердің қаржы функциясына көзқарастарының эволюциясы.

Қаржының басқа экономикалық категориялармен (баға, еңбекақы төлеу, несие) өзара баланысы. Қаржы ресурстары мен қорлары қаржы қатынастарының материалдық-заттық тасымалдаушысы ретінде. Қаржы ресурстарының көздері. Қаржы ресурстарының өсу факторлары.

1.2 Қаржы жүйесін ұйымдастыру

Қаржыға қатысты «жүйе» ұғымы. Қаржы жүйесінің элементтер (санаттың жұмыс істеу сипатына сапалық көзқарастарды көрсететін). Қаржы жүйесін жіктеу белгілері. Қаржы жүйесінің бірігіп қаржы қатынастары объектілерінің мәнін анықтайтын бөліктері мен буындары. Функциялық белгілері бойынша қаржы жүйесінің құрылымы. Қаржы жүйесінің сұлбасы. «Қаржы – несие жүйесі» ұғымы.

Қаржы жүйесін ұйымдастырудың негізгі қағидалары. Бұл қағидалардың қаржыны бүтіндей қабылдаудағы ролі мен мәні.

Қаржы жүйесін жетілдіру бағыттары. Нарық типті экономиканы құрудағы қаржы жүйесінің рөлі. Нарықтық жаңарулардың қаржы жүйесі құрылымына әсері.

1.3 Қаржы саясаты және қаржы механизмі.

Қаржы саясаты ұғымы, оның мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясаттағы орны. Қазынашылық (фискалдық) саясат.

Қаржы саясатының міндеттері, мақсаттары және қағидалары.

Қаржы стратегиясы және қаржы тактикасы. Қазақстан Республикасының қаржы саясатының кезеңдері. Қазынашылық (фискалдық) саясат.

Экономикалық механизм жүйесіндегі қаржы механизмі, оның мәні мен құрылымы.

Қаржы саясатының және қаржы механизмінің ұдайы өндіріске әсері. Қаржы механизмін нарық жағдайына қайта бағдарлау.

Қаржыны басқару туралы ұғым. Басқару қағидалары мен элементтері. Қаржыны басқаруды жетілдіру қажеттілігі.

7

Қаржы аппараты, оның құрылымы. Шаруашылық субъектілерінің қаржылық басқару аппараты. Қаржылық менеджмент ұғымы.

Қаржы қызметін және қаржылық есептерді басқарудың автоматтандырылған жүйесі.

Қаржылық жоспарлау мазмұны, оның ерекшеліктері мен әлеуметтік-экономикалық жоспарлаумен байланысы. Қаржылық болжамды дамыту.

Қаржылық жоспарлаудың қағидалары, әдістері, кезеңдері. Қаржылық жоспарлардың жүйесі. Аумақтық қаржылық жоспарлау. Шарушылық жүргізудің әртүрлі деңгейлерінің қаржылық көрсеткіштері. Нарықтық ортада қаржылық жоспарлауды және болжауды жетілдірудің негізгі бағыттары.

Қаржылық қатынастарды құқықтық реттеу. Қаржылық құқық және оның құрамы. Қаржы-құқық нормалары, олардың түрлері. Қаржылық құқық қатынастары және экономикаға қаржы-құқықтық ықпал ету механизмі. Қаржы-құқықтық ретту әдістері.

Мемлекеттің қаржылық қызметі, оны жүзеге асыру әдістері. Қаржы-құқықтық актілер, олардың түрлері. Әлеуметтік-экономикалық реформа үрдісінде шаруашылық қызметті құқықтық реттеудегі өзгерістер.

Қаржылық бақылау ұғымы, оның объективтік шарттылығы, алғышарттары. Қаржылық бақылаудың ерекшелігі және әрекет ету салалары, оның жалпы бақылау жүйесіндегі орны. Қаржылық бақылаудың қағидалары мен міндеттері. Қаржылық бақылау және нарықтық экономика.

Қаржылық бақылаудың жіктемесі. Аудит, оның ерекшеліктері, міндеттері, ұйымдастыру, тиімділік. Қаржылық

бақылау органдары, олардың құқықтары мен міндеттері. Жоғарғы бақылау органдары. Қаржы органдары мен салық қызметтеріне бақылау. Ведомстволық қаржылық бақылау.

1.4 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары қаржы жүйесінің жетекші

буыны ретінде, олардың ұдайы өндіріс үрдісіндегі ролі, әлеуметтік экономикалық мәні.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржыларының функциялары және негізгі сипаттары. Бірінші шаруашылық буынның қаржылық қатынастарын топтастыру.

Шаруашылық жүргізуші субъектілерді бірдей белгілері бойынша жіктеу. Экономикалық қызметтің әртүрлі салаларының ерекшеліктері және олардың қаржыға әсері. Материалдық өндіріс және өндірістік емес салалардың қаржылары.

Әртүрлі меншік нысанындағы шаруашылық жүргізуші органдар қызметінің ұйымдық-құқықтық аспектілері. Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет, оның шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын ұйымдастырудағы көрінісі.

Жеке меншікті қайта құрудың қаржылық аспектілері: мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру, қайта құрылымдау.

Коммерциялық негіздегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржыларын

8

ұйымдастыру қағидалары. Коммерциялық (шаруашылық) есеп. Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қорлары,

оларды құру және пайдалану негіздері. Өндірістік қорлар айналымындағы қаржының ролі. Өндірістік қорларды құру және өсірудің қаржылық көздері.

Өнімді өткізуден және өткізуден тыс операциялардан түскен кіріс. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің шығындары. Жалпы кіріс, таза кіріс,

оны бөлу. Компаниялардағы, фирмалардағы қаржы менеджменті, оны жүзеге асыру шарттары.

Коммерциялық емес қызметтің сипаты, оның түрлері. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қызметтерінің материалдық негіздері.

Коммерциялық емес салада шаруашылық жүргізу әдістері. Ұйымдар мен мекемелерді қаржыландыру көздері. Қызмет түріне

байланысты анықталатын шығыстар құрылымындағы өзгешеліктер. Мекеменің жеке қаржыландыру жоспарындағы (смета) шығыстардың экономикалық жіктемесі. Заманауи жағдайда коммерциялық емес қызметті қаржыландыру қағидалары.

1.5 Мемлекеттік қаржының жалпы сипаты: мемлекеттік кірістер мен шығыстар

Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік қызметі. Нарықтың

жетілмегендігі және ресурстарды қайта бөлу. Жанама әсерлер: шығындар мен пайдалар, оларды реттеу. Қоғамдық тауарлар, игіліктер мен қызметтер, олардың қасиеттері. Қоғамдық тауарлар, игіліктер мен қызметтерді өндіру көлемін анықтау ерекшеліктері.

Мемлекеттік қаржы ұғымы, оның қаржы қатынастарындағы орны мен ролі. Нарықтық шаруашылықтағы мелекеттік қаржы.

Мемлекеттік қаржының құрамы, олардық буындарының қысқаша сипаттамасы.

Мемлекеттік қаржының функционалдық мазмұнының ерекшеліктері, олардың жіктеу сипаттары, қаржы жүйесі құрылымындағы көрінісі.

Мемлекеттік кірістер ұғымы. Кірістер диалектикасы. Бастапқы және соңғы мемлкеттік кірістер.

Мемлекеттік кірістердің құрамы және құрылымы. Мемлекеттік кірістердің жіктемесі. Экономикалық, саяси факторлардың мемлекеттік кірістердің көлемі мен және құрылымына әсері. Таза пайда, оның өсу факторлары.

Мемлекеттік шығыстар ұғымы. Мемлекеттік кірістердің, мемлекеттік шығыстар және қаржы ресурстарының қатынасы.

Мемлекеттік шығыстар жүйесі, оларды ұйымдастыру қағидалары. Нарық жағдайында мемлекеттік шығыстар саясатының өзгеруі. Мемлекеттік шығыстардың құрамы және құрылымы.

Мемлекеттік шығыстардың жіктемесі. Экономиканы қаржыландыру. Экономикаға бөлінетін негізгі шығыс түрлерінің сипаттамасы. Қаржы резервтері және экономиканың теңгерімді дамуы үшін олардың маңызы.

9

Ғылыми-техникалық прогресті қаржыландыру. Әлеуметтік-мәдени шараларға бөлінетін шығыстар. Білім беруге, денсаулық

сақтауға, мәдениетке, бұқаралық ақпарат құралдарына, әлеуметтік сақтандыруға және әлеуметтік қамсыздандыруға бөлінетін шығыстар.

Басқару және қорғаныс шығыстары.

1.6 Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру.

Салықтар ұғымы, олардың мәні. Салықтардың функциялары. Мемлекеттің дамуы мен тауар-ақша қанынастарының жетілуіне байланысты салықтар эволюциясы және олардың функциялары. Салық салу және салықтарды ұтымды пайдалану қағидалары.

Салық жүйесі, нарықтық эконмика жағдайында оны құру бойынша негізгі талаптар. Қазақстанның салық жүйесі. Салық қызметі.

Салықтарды әртүрлі белгілері бойынша жіктеу. Қазақстан Республикасындағы салық түрлері. Салық кодексі.

Салық элементтері ұйымдастыру және өндірудің негізі ретінде. Жанама салықтар, оларды өндіруді ұйымдастыру. Қосымша құндағы салық рөлі. Акциздер, олардың фискалдық (қазыналық) және реттеуші ролі.

Тікелей салық, олардың ролі және өндіруді ұйымдастыру. Корпоративтік табыс салығы тікелей салықтардың негізгі түрі ретінде. Жеке табыс салығы, оның халық табысын реттеудегі рөлі.

Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері және салықтары, оның табиғи ресурстарды ұтымды өндіру және жұмсаудағы маңызы.

Жекеменшікке салық: жерге, мүлікке, көлік құралдарына; олардың нысаналы мақсаты және жергілікті бюджеттер кірісіндегі ролі.

Баж салығын жинау және төлемдер: құрамы және бюджеттер кірістерін қалыптастырудағы ролі. Арнайы салық режимдері.

Салықтарды аудару және салықтарды төлеуден жалтару мәселелері. Салық ауыртпалықтарын бөлу мәселелері.

Салық қызметінің салық түсімдерін қамтамасыз ету бойынша жұмысы. Салық санкциялары.

1.7 Мемлекеттік бюджет Мемлекеттік бюджеттің мәні, оның ерекше белгілері. Мемлекеттік бюджет

қаржы жүйесінің негізгі буыны ретінде, оның функциялары. Бюджеттік қатынастардың материалдық-заттық жүзеге асырылуы. Бюджеттік қатынастардың ұдайы өндіріс үрдістері мен қоғамның әлеуметтік

дамуындағы ролі мен маңызы. Мемлекеттік бюджеттің кірістері, олардың құрамы және құрылымы. Салық бюджет кірісінің негізгі түрі ретінде. Әлеуметтік-нарықтық экономикадағы мемлекеттік бюджет кірістерінің өсу шарттары. Мемлекеттік бюджет шығыстары, олардың құрамы және құрылымы. Нарықтық типтегі экономикадағы бюджет шығыстарының ерекшеліктері. Бюджеттік несиелер. Бюджеттік жіктеу. Бюджет теңгерімі. Бюджеттің

10

орнықтылық және теңгерімділік мәселелері. Бюджет тапшылығының экономикалық және әлеуметтік зардаптары. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі. Бюджеттік жүйе және бюджеттік құрылым. Бюджеттік жүйені құру қағидасы. Қазақстан Республикасы бюджеттік жүйесінің құрамы. Бюджетаралық қатынастар. Бюджеттік үрдіс, оның кезеңдері. Кірістер мен шығыстарды бюджеттік жүйе буындары арасында бөлу негіздері. Бюджеттік бағдарламалар. Бюджетті орындау. Бюджеттің орындалуы туралы есеп. Жергілікті қаржылар мәні, олардың қаржы жүйесі құрамындағы орны. Жергілікті қаржылардың өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы маңызы. Қаржы саясатын жүргізудегі жергілікті басқару органдарының дербестік мәселесі. Жергілікті бюджеттер кірістері, олардың әлеуметтік, мәдени және тұрмыстық инфрақұрылымды дамытудағы рөлі. Арнайы экономикалық аймақтардың (АЭА) қаржысын ұйымдастыру. АЭА аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы рөлі.

1.8 Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар.

Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың қажеттілігі және мәні. Бюджеттен тыс қорлардың қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуындағы рөлі. Бюджеттен тыс қорлардың жіктелуі. Жергілікті басқару органдарының бюджеттен тыс қорлары.

Қорлар қаражатын қалыптастыру мәселелері. Қазақстанда дағдарыстық даму кезеңінде бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеуіне қатысты қарама-қайшылықтар.

Әлеуметтік бюджеттен тыс қорлар. Мемлекеттік зейнетақы жинақтау қоры. Әлеуметтік сақтандыру қоры.

Экономикалық мақсаттағы бюджеттен тыс қорлар. Инвестициялық инновациялық қор Қазақстанның 2015 жылғы дейінгі индустриалдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асырудың қаржылық көзі ретінде.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры, оның ел экономикасы мен қаржы жүйесінің тұрақты дамуындағы рөлі.

1.9 Мемлекеттік несие және мемлекеттік борыш.

Мемлекеттік несиенің мәні және маңызы. Мемлекеттік несиенің функциялары.

Халықтың, шаруашылық органдардың қаражаттарын несиелік әдіспен жұмылдыру ауқымына әсер ететін факторлар. Мемлекеттік несиенің ақша айналымының жағдайына әсері.

Мемлекеттік несиенің түрлері, нысандары және әдістері. Қарыздар (заем), олардың жіктеуі және мемлекет қажеттерін

қаржыландырудағы тиімділігі. Мемлекеттік бағалы қағаздар, олардың түрлері және сипаттамасы.

Мемлекеттік бағалы қағаздар эмисиясы, оларды қаржы нарығында орналастыру мәселелері. Жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы.

Халықаралық мемлекеттік несие, оның түрлері. Мемлекеттік борыш

11

(долги) ұғымы, оның түрлері. Мемлекеттік борышты басқару. Мемлекеттік сыртқы борыш. Қазақстан Республикасы мемлекеттік борышы құрылымының ерекшеліктері. Мемлекеттік борыштану параметрлерін заңнамалық реттеу. Борыштану мәселесінің экономикалық және саяси аспектілері.

1.10 Үй шаруашылықтарының қаржысы.

Үй шаруашылықтары экономикалық қызметтің субъектісі ретінде. Үй шаруашылықтарының ұдайы өндіріс үрдісінде экономикалық қорлар айналымын қамтамасыз етудегі ролі. Өндіріс факторларының нарығы және үй шаруашылықтарының оған қатысуы. Үй шаруашылықтары қаржысының мәні, олардың функцияларының мазмұны.

Үй шаруашылықтарының қаржылық ресурстары ұғымы, құрамы және құрылымы.

Үй шаруашылықтарының бюджеті. Кірістерді қалыптастыру. Ақшалай қорлар: жеке, біріккен.

Үй шаруашылықтарының кірістері және олардың жіктеуі. Үй шаруашылықтарының жалпы кірісі. Үй шаруашылықтарының тұрақты және уақытша кірістері. Үй шаруашылықтары кірістерін қалыптастырудағы еңбек ақыны төлеудің ролі.

Халықтың өмір сүру деңдейін мемлекеттің реттеу, ең төменгі күнкөріс деңгейі және тұтыну себетінің құны, оларды анықтау тәсілдері. Қазақстандағы ең төменгі күнкөріс деңгейі және тұтыну себеті көрсеткіштерінің динамикасы. Кедейлік, кедейлік индикаторлары. Мемлекеттік әлеуметтік трансферттер.

Үй шаруашылықтарының шығыстары, олардың жіктеуі және құрылымы. Ақшалай шығыстар. Үй шаруашылықтарының соңғы тұтыну шығындары және жинақтау.

Азаматтардың кәсіпкерлік қызметі, оның түрлері. Кәсіпкерлік қызметтен түскен кірісті бөлу.

1.11 Сақтандыру

Сақтандырудың экономикалық мәні, әсер ету салалары. Сақтандыру мен

қаржының ортақ сипаттары. Сақтандыру қатынастарын олардың мақсатты бағыттары бойынша топтастыру, олардың сипаттамалары.

Сақтандыру қорлары, оларды құру әдістері және пайдалану бағыттары. Нарықтық экономика жағдайында сақтандыру қатынастарын дамыту, сақтандыру ісін коммерциялау.

Әлеуметтік сақтандырудың мәні және объективті қажеттілігі. Халықты әлеуметтік қорғау. Әлеуметтік сақтандыру саласындағы мемлекет саясаты. Заңдар әлеуметтік сақтандыру туралы. Зейнетақымен қамсыздандыру. Міндетті мемлекеттік және ерікті әлеуметтік сақтандыру.

Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесін реформалау .Әлеуметтік

12

сақтандыру қорлары, оларды құру қағидалары, өзара байланыс, құру және пайдалану мәселелері.

Мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы жинақтау қорлары. Нарықтық экономикадағы әлеуметтік кепілдіктер мәселелері.

Мүліктік және жеке басты сақтандыру ерекшеліктері, оның экономикалық мәні және функциялары. Мүліктік және жеке басты сақтандырудың жіктеуі. Сақтандыру ісі: негізгі ұғымдар және терминдер.

Мүліктік және жеке басты сақтандыруды басқаруды ұйымдастыру. Сақтандырушылық қадағалау. Қазақстанда сақтандыру нарығының дамуы.

1.12. Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу.

Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу ұғымы, оның қажеттілігі. Қаржылық реттеудің алғышарттары және шарттары. Ұдайы өндіріске тіке және

жанама әсер ету. Экономиканы қаржылық реттеудің жіктеуі. Макроэкономикалық тепе-теңдік

және оны қамтамасыз етудегі қаржының ролі. Шығыстар, салықтар, теңгерімделінген бюджет мультипликаторы.

Теориялардағы қазынашылық (фискальды) саясаттың амалдары: «мемлекеттік қызметтер», «мемлекеттік шығыстардың таза теориясы», классикалық және кейнсиан модельдері, «жаңа классикалық синтез», монетаризм тұжырымдамасындағы неолибералдық бағыт, «ұсыныс экономикасы» теориясы, институционализм және неоинституционализм, орнықты даму теориясы.

Салықтардың нарықтық тепе-теңдікке әсері. Лаффер қисығы. Халықтың әлеуметтік топтарының кірістерін салықтық-бюджеттік реттеу. Лоренц қисығы. Салықтардың капиталды инвестициялау үрдісіне әсері.

1.13. Қаржы нарығы.

Қаржы нарығы ақша-қаржы қатынастарының ерекше саласы ретінде.

Қаржы нарығының қаржы ресурстарын жұмылдыру мен бөлудегі ролі. Қаржы нарығының жұмыс істеу шарттары және алғышарттары.

Бағалы қағаздар нарығы. Қорлар нарығы. Бағалы қағаздар түрлері, олардың қысқаша сипаттамасы. Бағалы қағаздарды шығару және айналдыру. Корпоративтік бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар.

Қаржы нарығының қатысушылары. Қаржы нарығының инфрақұрылымы. Инвестициялау институттары және қорлар. Инвестициялау, жекешелендіру қорлары. Бағалы қағаздардың бастапқы және қайталама нарықтары.

Меншіктің акционерлік нысанын ұйымдастыру қаржы нарығының жұмыс істеуінің негізі ретінде. Қор биржасы, оның қызметін ұйымдастыру. Қор нарығының индикаторлары.

1.14. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы.

13

Сыртқы экономикалық қызмет түрлері және олардың қысқаша сипаттамалары. Сыртқы экономикалық қызметтің ерекшеліктері. Қазақстан Республикасы және оның даму келешегі. Республиканың

халықаралық қорларға қатысуы. Шетел капиталын тарту мәселелері. Сыртқы экономикалық қызметті реттеу түрлері және әдістері. Тіке және

жанама әдістер. Валюта бағамы. Салықтық және кедендік реттеу. Мемлекеттің, билік және басқару органдарының, шаруашылық жүргізу

субъектілерінің валюталық ресурстарын қалыптастыру және пайдалану. Елдің төлем теңгерімі. Қазақстан төлем теңгерімінің құрылымы, оның

ерекшеліктері мен динамикасы.

1.15. Қаржы және инфляция Инфляцияның әсер ету факторлары. Инфляция мен қаржының өзара

байланысы және өзара әрекеттесуі. Инфляцияны өлшеу. Инфляция түрлері мен типтері. Инфляция ерекшелітері: сұраныс (тұтынушылардың) және ұсыныс (өндірушілердің).

Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық зардаптары. Ақшалай кірістер мен жинақтардың құнсыздануы. Кірістер мен байлықтарды қайта бөлу. Ақшалай қаражаттардың материалдануы. Инвестициялық қызметтің төмендеуі. Халықтың және кәсіпорындардың қаражатын жасырын конфискациялау. Экономиканың басқарылу деңгейінің төмендеуі, инфляция және жұмыссыздық. Қазақстандағы инфляцияның ерекшеліктері.

Бейімдеу саясатының шаралары. Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясаты. Ақша-несие іс-шаралары.

Бағаларды және еңбек ақы төлеуді реттеу. Сыртқы экономикалық саладағы салық және бюджеттік саясат. Инфляциялық таргеттеу (шектеу).

1.1 «Қаржы» пәні бойынша теориялық сұрақтар

1. Қаржы ұғымы, мәні және функциялары 2. Мемлекеттің қаржы жүйесі және оның құрылымы 3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесі 4. Қазақстан Республикасының салық саясаты және салық жүйесі 5. Бюджет тапшылығы және мемлекеттік борыш 6. Бюжеттен тыс қорлар және олардың нарық жағдайындағы ролі 7. Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу 8. Мемлекеттік несие. Несиенің мәні мен қажеттілігі 9. Қаржылық қатынастарды құқықтық қамтамасыз ету 10. Мемлекеттің қазынашылық саясаты және жиынтық сұраныстың қисықтары 11. Мемлекеттің қаржы саясаты. Мемлекеттік бюджеттің кіріс және шығыс бөлігі 12. Сақтандырудың экономикалық және әлеуметтік негіздері 13. Республикалық және жергілікті бюджет: қалыптастыру мен бөлу мехнизмі 14. Әлеуметтік-экономикалық үрдістердегі қаржы саясаты мен қаржы

14

механизмінің мәні мен маңызы 15. Экономиканы мемлекетік қаржылық реттеу 16. Қаржылық жоспарлау және болжау 17. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржылар 18. Коммерциялық ұйымдардың қаржылары: қалыптасуы және бөлу механиздері 19. Коммерциялық емес ұйымдардың қаржылары: қалыптасуы және бөлу механиздері 20. Мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорлары 21. Қаржылық бақылау: түрлері, формалары, әдістері 22. Мүліктік және жеке басты сақтандыру 23. Меншікті қайта құру үрдісін қаржылық қамтамасыз ету 24. Аудит шаруашылық органдардың қаржылық жағдайын бағалау мен зерттеу формасы ретінде 24. Кәсіпорындар, ұйымдардың ақша жинақтары және оларды бөлу мәселелері 25. Таза табыс қаржы бөлу объектісі ретінде 26. Өндірістік қорлардың айналымын қамтамасыз етудегі қаржының рөлі 27. Әртүрлі меншік формалары қаржысын ұйымдастыру ерекшеліктері 28. Бірлескен кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыру 29. Қаржы нарығының қалыптасуы: қазіргі жағдайы, мүмкіндігі, проблемалары 30. Мемлекеттік кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыру ерекшелігі

«Қаржы» пәні бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. Мельников В.Д. Қаржы негіздері. Оқулық. - Алматы: «Издательство LEM» ЖШС, .2005.

2. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Қаржы. ЖОО арналған оқулық- Алматы: ФинЭко, 2001

3. Ильясов К.К.. Кулпыбаев С.К. Каржы. ЖОО арналған оқулық. - Алматы: «Издательство LEM» ЖШС, 2001.

4. Қаржы. ЖОО арналған оқулық. М. В. Романовскийдің және басқ. ред. - М.: Перспектива, «Юнити», 2002.

5. Қаржы. А. Г. Грязнова, Е. В. Маркина. ред. -: Қаржы және статистика, 2004.

6. Қаржылық бизнес-жоспар, В.М. Попов ред. көмекші оқу құралы. Плеханов ат.Росс.экон. Академиясы. - М.: Қаржы және статистика, 2000.

7. Вавилов Ю. Я. Мемлекеттік несие. ЖОО арналған көмекші оқу құралы,-М.: Қаржы және Қаржы құқығы. Оқулық. / Жауапты ред. Н.И. Химичева.:Юристъ, 1999.

8. Шуляк П. Н. Қаржы және кәсіпорын. Оқулық. - М.: «Дашков и К» баспа үйі, 2000.

9. Большаков С. В. Мемлекет және кәсіпрынның қаржы саясаты. Лекциялар курсы. -М.: Книжный мир, 2002.

15

2. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІ

ПӘНІНІҢ МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Пәннің мақсаты–студенттердің қаржы менеджменті саласында терең білім алуы, қаржылық басқару шешімдерін негіздеуге және оларды компания деңгейінде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін заманауи экономикалық ойды қалыптастыру. Аталған пәнді игеру келесілерді зерттеуді қажет етеді:

- заманауи қаржы менеджментінің негізгі категориялары мен қағаидалары, - ұзақмерзімді инвестициялау мен қаржыландыру әдістері, - қысқамерзімді сипаттағы қаржылық жоспарлау, қаржылық шешімдер

қабылдау әдістері, - қосылу, жұтылу, банкроттық және т.б. сұрақтары, Аталған пәнді игеру тыңдаушылардың келесі салаларда жақсы білім

болуын қарастырады: экономикалық теория, саралы есептеу, кемімелі талдау, корреляциялық талдау, кездейсоқ шама сипаттамалары, сызықты емес теңдеулерді шешудің сандық әдістері, математикалық бағдарламалау, MicrosoftExcel, MicrosoftProject, қаржылық есептеулер.

1 ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ МАЗМҰНЫ.

БАЗАЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАР.

1.1 Қаржылық менеджменттің мазмұны Қаржылық менеджменттің анықтамасы. Қаржылық менеджменттің

мақсаты, міндеттері және рөлі. Заманауи қаржылық менеджмент теориясының даму кезеңдері. Қаржылық менеджменттің экономикалық ғылымдар жүйесіндегі орны. Ұзақ мерзімді сипаттағы қаржылық шешімдер (стратегия). Қысқа мерзімді сипаттағы қаржылық шешімдер (тактика). Қаржылық жоспарлау және бақылау қаржылық менеджменттің негізгі функциялары ретінде. ҚР қаржы секторындағы қайта құрулар тұрғысынан қаржы менеджеріне қойылатын біліктілік талаптары. Фирманың ұйымдық құрылымындағы қаржы қызметі.

1.2 Базалық тұжырымдамалар және қаржылық менеджмент көрсеткіштері.

Категориялар анықтамасы: активтер, міндеттемелер, капитал, кірістер,

шығыстар, қаржы құралдары және тәуекелдер, бағалау әдістері, капитал тұжырымдамалары (ХҚЕС редакциясында). Ақшаның уақытша құны, тәуекел активтердің құны. Қаржылық менеджмент теориясы мен тәжірибесінде пайдаланатын негізгі көрсеткіштер: келтірілген құн - PV, нарықтық қосылған

16

құн - MVA, экономикалық қосылған құн - EVA, активтерді басқару тиімділігінің көрсеткіштері - ROE, ROA, ROI, шаруашылық қызметтің қаржылық нәтижелерінің жалпылама көрсеткіштері - ЕВ IT ЕВТ, N1 (NOPAT), EPS, DPS, PPS.

1.3 Тәуекел мен табыстылық. Корпорациялық тәуекелдерді басқару

Тәуекелді анықтау және өлшеу. Ықтималдылықтарды бөлу және күтілетін табыстылық. Нарықтық тәукелмен салыстырғындағы жеке (жалпы) тәуекел. Жеке (автономиялық) тәуекелді талдау: жеке қаралатын активтер. Нарық тәуекелін талдау: қоржынға кіретін активтер.Тиімді қоржындар. Инвесторлар қалауының қисықтары. Оңтайлы қоржынды таңдау.

Корпорациялық тәуекелдер типтерін анықтау және өлшеу. Сақтандыру негіздері. Мүліктен айырылу тәукеліне ұшыраушылық. Жауапкершілікке байланысты айырылу тәуекеліне ұшыраушылық. Әртараптандыру тәуекелдерді басқару құралы ретінде. Қаржыдан айырылу тәуекеліне ұшыраушылық.

1.4 Активтер қоржынын басқару.

Қаржылық активтер табыстылығын бағалу моделі. Капитал нарығының

сызығы. Бағалы қағаздар нарығының сызығы. Р-коэффициентінің тұжырымдамасы. Альтернативті (балама) теория. Арбитраждық баға белгілеу теориясы. Опциондардың баға белгілеу теориясы. Тәуекел құн.

2. КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ДИВИДЕНД САЯСАТЫ

2.5 Операциялық тұтқа әсері. Фирманың ағымды шығындарын басқару

Шығындар жіктеуі. Шығынсыздықты талдау, шығынсыздық кестесі.

Шығынсыздық нүктесін сату бірліктерінде және ақшалай мәнде есептеу, жоспарлы операциялық пайданы есептеу. Операциялық тұтқа. Операциялық тұтқа күші (DOL). DOL және шығынсыздық нүктесі. DOL және іскерлік тәуекел (операциялық).

2.6 Қаржы тұтқасының әсері. Қарызға қаражаттар тарту саясаты.

Қаржы тұтқасы. Парықсыздық нүктесі. Қаржы тұтқасының күші (DFL).

DFL және қаржылық тәуекел. Фирманың жалпы тәуекелі. Фирманың салыстырмалы жалпы тәукелінің өлшемі. Фирманың салыстырмалы іскерлік тәукелінің өлшемі. Фирманың салыстырмалы қаржылық тәукелінің өлшемі. Жиынтық (құрамдастырылған) тұтқа, (DTL) жиынтық тұтқаның күші.

2.7 Капитал құрылымының теориясы: Модильяни – Миллер моделі

17

(үлгісі). Ымыра модельдері (үлгілері) Капитал құрылымы теориясы: Модильяни-Миллер модельдері. Нарықтық

тәуекел тұрғысынан өндірістік және қаржылық тәуекелдер. Миллер моделі. Модильяни-Миллер модельдері және Миллер моделін сынау. Қаржылық қиындықтарға байланысты шығындар және агенттік шығындар. Ымыралық модельдер. Капиталдың оңтайлы құрылымы. Фирмалар арасындағы капитал құрылымының түрлері. Нарықтық бағалаумен салыстырғандағы теңгерімдік бағлаулар. Капитал құрылымы және бірігіуі.

2.8. Капиталдың дивиденд саясатын басқару–инвестордың қалауы. Капитал өсімінен дивидендтер немесе пайда – инвестор қалауы. Дивидендтерге артықшылық берудің үш теориясы. Дивидендтердің

тұрақтылығы. Дивиденд саясатының іс жүзінде қалыптасуы. Дивидендтерді қайта инвестициялау жоспары. Акцияларды сатып алу. Дивидендтерді акциялармен төлеу және акциялардың бөлшектенуі.

3. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ

ШЕШІМДЕРІНІҢ СТРАТЕГИЯСЫ.

3.1 Капиталдың құны Капитал құны. Капитал құрамы және олардың құны. «Қарыз (заемдық)

капитал» көзінің құны. «Артықшылық берілген акциялар» көзінің құны. «Бөлінбеген пайда» көзі құнын бағалау әдісі. «Жаңа шығарылым акциялары» көзінің құны. Капиталдың орташа өлшенген құны. Капиталдың шекті құны

3. Инвестициялық жобаларды талдау әдісі. Жоба тәуекелін талдау. Капитал салымдары бюджетін қалыптастыру. Капитал салымдары

бюджетін қалыптастыру кезінде шешім қабылдау критерийлері: өзін-өзі ақтау мерзімі, есепті табыстылық, таза келтірілген әсер, ішкі табыстылық, рентабельділік индексі, модификацияланған ішкі табыстылық. Критерийлер салыстыруы. Болашақ шығындардың келтірілген құны.

Жобаның жеке (бір реттік) тәуекелі. Фирмаішілк немесе корпорациялық тәуекел. Нарықтық тәуекел. Сезімталдық талдауы. Сценарийлер талдауы. Монте-Карло әдісі. Шешімдер ағашына талдау.

3.3 Инвестициялық жобаның ақша ағынын болжау. Капитал салымдары

бюджетін оңтайландыру. Ақша ағынын бағалау. Релеванттық ақша ағынын анықтау. Таза айналым

катиталының өзгеруі. Алмастыру тиімділігін талдау. Ақша ағынын бағалаудағы ауытқушылық. Әрекет ету мерзімі тең емес жобаларды бағалау. Жобаны

18

тоқтатқаннан алынған қаржылық нәтиже. Инвестициялық мүмкіндіктер кестесі. Капиталдың шекті бағасының кестесі. МСС және IOS кестелеріне бірге жасалған талдау. Оңтайлы капитал салымдары бюджетін қалыптастыру

3. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ БОЛЖАУ

4.1 Бюджеттеу

Бюджеттер құру мақсаты. Бюджеттер қабылдау ресімі. Жоспар-қаржы

комиссиясы. Бюджеттерді әзірлеу бойынша басшылық құралы. Бюджеттік кезеңдер. Өнімді шығаруды шектеуші факторды анықтау. Сатулар бюджеті. Өндіріс бюджеті. Компанияның нормативтік базасы. Еңбек бойынша бюджет. Жалпыланған бюджет. Бюджеттеудің компьютерлік жүйелері (ERP-жүйелері).

4.2 Ұзақ мерзімді қаржылық жоспарлау

Стратегиялық және жедел жоспарлар. Қаржылық жоспар. Көрсеткіштердің өткізу көлеміне пропорционалды тәуелділігі әдісі негізіндегі қаржылық жоспарлау. Сыртқы қаржыландырудың қажеттілік деңгейін анықтаушы факторлар. Қолайлы өсу қарқыны. Көрсеткіштердің өткізу көлеміне пропорционалды тәуелділігі әдісі негізіндегі қаржылық жоспарлауға көзқарастар мәселесі. Болжаудың басқа әдістері. Қаржылық жоспарлаудың компьютерлендірілген модельдері.

5. ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТ ТАКТИКАСЫ

5.1Айналым активтерін және қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару.

Өтімділік. Айналым қаражаттарын қаржыландыру бойынша сыртқы көздер қажеттілігі. Ақшалай қаражаттардың айналымдылығы. Айналым қаражаттары көлемдері мен қаржыландыру саласындағы стратегиялар. Қысқа мерзімді қаржыландырудың артықшылықтары мен кемшіліктер. Қысқа мерзімді қаржыландыру көздері. Тауарлар, жұмыстар және көрсетілген қызметтер (несиеге тауарлар) үшін несиелік борыш. Қысқа мерзімді банк несиелері. Банктік несие бағасы. Банк таңдау. Коммерциялық қағаздар. Қысқа мерзімді несиелерді қамтамасыз ету.

5.2 Ақшалай қаражаттарды басқару

Ақшалай қаражаттарды басқару мақсаттары. Ақшалай қаражаттар

бюджеті. Ақшалай қаражаттарды басқару әдістері. Ақшалай қаражаттарды басқару жүйесінің тиімділігін бағалау. Бағалы қағаздарды басқару.

19

5.3 Қорларды басқару.

Қорларды басқару мақсаты. Қорларды басқару үрдісінде қабылданатын

негізгі шешімдер. Қорларға байланысты шығындар жіктелуі. Қорларды есепке алу және бағалау. Қорларды басқару. Тапсырыстың оңтайлы легінің моделі. Қорларды бақылау жүйесі.

5.4 Дебиторлық берешекті басқару.

Дебиторлық берешекті басқару. Несие саясаты. Несие кезеңін және

несиеге қабілеттілік стандарттарын анықтау. Дебиторлармен жұмыс саясаты. Төлемдердің келісілген мерзімдерде төленген жағдайындағы жеңілдіктер. Несие саясатының баламалы амалдарын талду: пайдалар мен шығындар туралы болжамдық есеп құру. Өсу тарпынан талдау.

7. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ АРНАЙЫ ТАҚЫРЫПТАРЫ

7.1 Корпорацияларды қайта құру: қосылу, сатып алулар, бөлшектеу, банкроттық және таратылу

Қосылулардың себептері. Қосылулардың типтері. Қолсылулар қарқынының деңгейі. Жаугерлік және достық қосылулар. Қосылуларды реттеу. Қосылуларды талдау. Жұтылып кету кезіндегі төлемдер формасы. Инвестициялық банкирлер ролі. Корпоративтік альянстар. LBO операциялары. Өндірістік қуаттарды бөлшектеу. Холдингтік компаниялар.

Қаржылық қиындықтар және оның зардаптары. Қаржылық қиындықтардың туындауы. Бейресми әдістер. Банкроттық туралы заң. Банкроттық жаңдайындағы қайта құру. Банкроттық кезіндегі компанияны тарату. Банкроттықты болжау үшін мультипликативті дискриминанттык талдауды пайдалану. Альтман моделі.

7.2 Трансұлттық корпорациялардағы қаржы менеджменті

(қаржы менеджментінің халықаралық аспектілері) Трансұлттық корпорациялар. Трансұлттық корпорациялардағы қаржы

менеджментінің ерекшеліктері. Валюталарды айырбастау курстары. Халықаралық ақша жүйесі. Шетел валютасымен сауда. Инфляция, пайыздық ставкалар және валюта курстары. Халықаралық ақша және капитал нарықтары. Трансұлттық корпорациялардағы капитал салу бюджеті. Капиталдың халықаралық құрылымы. Айналым капиталын басқарудың халықаралық аспектілері.

20

2.1 «Қаржы менеджменті» пәні бойынша теориялық сұрақтар.

1. Қаржы менеджментінің мазмұны мен функциялары 2. Қаржы менеджментінің функциялары мен ерекшеліктері 3. Қаржы менеджментінің қажеттілігі, мақсаты мен міндеттері 4. Әртүрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарда қаржыны басқару ерекшеліктерін мазмұндау. 5. Компанияның қаржы менеджерінің міндеттері 6. Қаржы нарығының негізгі түрлерін сипаттаңыз 7. Қаржы менеджменті басқару жүйес және басқару органдары, кәсіпкерлік қызметтердің формасы ретінде. 8. Қаржылық жоспарлау мен бақылау қаржы менеджментінің негігі функциялары ретінде. 9. Қаржы менеджментінің негізгі төрт көрсеткіштерін атаңыз. 10. Қаржы менджментінің базалық көрсеткіштері.Дюпон формуласы /Қаржы менеджментінің әлемдік тәжірибесінде қолданылатын негізгі көрсеткіштер. 11. Активтердің экономикалық рентабельділігін реттеу. 12. Коммерциялық маржаға әсер етуші факторлар (сатулар рентабельділігі) және трансформация коэффициенті. 13. Қаржылық шешімдер: кәсіпорын қаржысының көздері. 14. Қарыз қаражаттарын тарту саясаты. 16. Қаржы менджментінің мәні,мақсаты және міндеттері. 17. Қаржы менеджменті дамуының негізгі кезеңдері. 18. Қаржы менеджменті жүйесіндегі қаржылық есеп беру. 19. Қаржы менеджментінде қолданылатын есеп пен есеп берудің негізгі көрсеркіштері. 20. Есеп берудің негізгі қаржы коэффициенттері. 22. Кәсіпорын қаражаттары көздерінің ұтымды құрылымы. 23. Кәсіпорынның қаржылық қызметі мен қаржылық мехнизмдері ұғымы. 24. Қаржылық шешімдер қабылдаудың әдіснамалық негіздері.

«Қаржы менеджменті» пәні бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. Брейли Р, Майерс С, Корпоративтік қаржылар қағидалары, Ағыл.тілінен ауд.М.: « Олимп - Бизнес» ЖАҚ,2003.

2. Бригхем Ю„ Гапенский Л., Қаржы менеджменті. Ағыл.тілінен ауд. В.В. Ковалева ред. - СПб: Экономическая школа, 2004.

3. Дж. Ван Хорн. Қаржыны басқару негіздері. - М.: 1996 4. Ковалев В,В. Қаржы менеджментіне кіріспе. -М.: Финансы и статистика,

2000ж -768с. 5. Павлова Л.П. Қаржы менеджменті.Оқулық. - М,: Инфра-М,1996. 6. С. Росс және басқалар. Корпоративтік қаржы негіздері. Ағыл.тілінен ауд.

М.:2001-2007ж

21

7. Холт Роберт Н. Қаржы менеджментінің негіздері , Пер. с англ.-М,:Дело 1993.-128б.

8. Ченг Ф.Ли, Джозеф И. Финнерти. Корпорациялардың қаржылары: теория, әдістер және тәжірибе. Ағыл.тілінен ауд. - М.: ИНФРА-М, 2000. - 686 б.

9. Шарп У, Александер Бэйли Дж. Инвестициялар: Ағыл.тілінен ауд.. - М.: ИНФРА-М, 2003.-1028б.

10. Шим Дж.К., Сигел Дж.Г. Қаржы менеджменті, - М.: Филинь, 1996.-395с. 11. Балабанов И.Т. Қаржы менеджментінің негіздері. Капиталды қалай

басқарады- М.: Финансы и статистика, 1995 - 384с. 12. Бланк И.А. Қаржы менеджменті, Оқу курсы. - К/ Ника-центр? 1999-528с. 13. Алексеев М.Ю. Бағалы қағаздар нарығы. - М,: Финансы и

статистика, 1992. 14. Алехин Б.И. Бағалы қағаздар нарығы. Қор операцияларына кіріспе. -

Самара: СамВен, 1992. 15. Балабанов И.Т. Менеджмент тәуекелі. - М.: Финансы и

статастика, 1996.-192б. 16. Банкроттық. Аман қалу стратегиясы мен тактикасы. 3 бөлім.

Банкроттыққа ұщырамау жолдары. - М.: СП МЛИ, 1993-239б. 17. Бланк И.А. Қаржыны басқару стратегиясы мен тактикасы. Киев,1996.-

534б. 18. Богатин Ю.В., ІІІвандар в.А. Инвестициялар бізнесі тиімділігін бағалау:

Көмекші оқу құралы. - М.: Финансы, ЮНИТИ ДАНА, 1999.-254б 19. Богачев В.В. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру

әдістері. 1998. 20. Қаржы нарғының негіздері. Көмекші оқу құралы. -финансы, ЮНИТИ,

1999,231б 21. Берл Т., Кришнер П. Жедел бизнес-жоспар. Ағылшын тілінен ауд.–М

Дело 1995-79б. 22. Гитман Л.Дж., Джон М.Д.- Инвестициялау негіздері; Ағылшын тілінен

ауд. Дело, 1997. 23. Глухов В.В., Бахрамов Ю.М. Қаржы менеджменті. Көмекші оқу

құралы - СПБ: Специальная литературы. Петербург, 1995.-429с. 24. Горбунов А.Р. Қаржы ағындарын басқару және кәсіпорындар, банктер

және инвестициялық компаниялар рейнжирингі -М.: Инфроцентр, 1997.-198б.

25. Ковалев В.В. Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері. М.: Финансы и статистика, 1998.-144б.

3. БАНК ІСІ ПӘНІНІҢ МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Аталған пәннің зерттеу объектілері банк операциялары, атап айтсақ, пассив,

22

актив, комиссиялық-делдалық және т.б. операциялары болып табылады. Әсіресе банктердің ресурстық базаларын қалыптастыру мехнизмі, тартылған ресурстарды бөлу әдістері егжей-текжейлі зерттеледі. 1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ МАКРО ЖӘНЕ МИКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕ БАСҚАРУ. 1.1 Қазіргі заманғы коммерциялық банктер және олардың қызметінің ерекшеліктері. Тарихи даму тұрғысынан алғандағы коммерциялық банктердің мәні. Банктің мәні туралы қазіргі түсініктер. Банктің өзіне тән ерекшелігі бар кәсіпорын ретіндегі сипаттамасы. Коммерциялық банктердің базалық функциялары: депозиттік, несиелік, төлемдер және есептеулер жүргізу, несиедегі делдалдық. Коммерциялық банк қызметінің қағидалары. Банктердің типтері: әмбебап және мамандандырылған банктер. Әмбебап банк ұғымы және оның даму тенденциялары. Меншік сипатына, қызмет ауқымы мен салаларына, филиалдар санына, қызмет көрсететін саласына байланысты банктердің типтері. Коммерциялық банктің басқару аппаратын құрудың ұйымдық негіздері. Банкті ұйымдастыру қағидалары. Коммерциялық банктің басқару аппаратының құрылым. Коммерциялық банктің ұйымдық құрылымы: географиялық, функционалдық, пирамида пішінді, холдинг. Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің жалпы сипаттамасы. ҚР банктер қызметінің заңнамалық негіздері. ҚР аумағында коммерциялық банктерді ашу тәртібі. Банктерді ашуға рұқсат және банктік операцияларды жүргізуге лицензиялар беру ерекшеліктері. ҚР екінші деңгейлі банктерді консервациялау мәні және қажеттілігі. Косервацияны жүргізуге байланысты ресімдер. Консервация жүргізу тәртібі және оны тоқтату. Банктерді ерікті және еріксіз тарату. Таратуды жүргізу тәртібі. Тарату үрдісін сүйемелдейтін құжаттар. Тарату комиссиясының қызметі. Екінші деңгейлі банктердің ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігімен өзара қатынасы.

1.2 ҚР банктер қызметінің заңнамалық негіздері.

ҚР банктерді ашуға рұқсат беретін ресми орган - Қаржы нарығын және

қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі (ҚҚА). Банкті ашу үшін рұқсат алуға міндетті құжаттар. Банкті ашу үшін рұқсат

алуға заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың өтініштері, құрылтайшылардың құжаттары, құрылтайшылардың қаржы жағдайы мен жай-күйін куәландыратын ресми мәліметтер, бухгалтерлік және статистикалық есеп беру формалары,

23

басшы мен жетекші мамандардың кәсіби жарамдылығы, білім деңгейі және еңбек өтілі туралы мәліметтері. Резидент еместерге қосымша талаптар.

Банкті заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеу және ресімдеу. Рұқсат және банктік операцияларды жүргізуге лицензия беруден бас тарту, сонымен қатар лицензияны қайтару себептері. Банк филиалдарды, есеп айырысу-кассалық бөлімшелерін ашу тәртібі. Банктерді ерікті және еріксіз тарату. Тарату комиссиясы, оның функциялары, құрамы, өкілеттігі. ҚР банк қызметін реттеуші заңнамалық және нормативтік құжаттар. ҰБ нормативтік құжаттар мен ережелерді, нұсқамаларды, бухгалтерлік және статистикалық есеп беру үлгілерін дайындау құқығы. ҚР «ҚР банктер және бактік қызмет туралы» және «ҚР ҰБ туралы» заңдары, осы заңдарға енгізілген толықтырулар мен өзгертулер.

2. БАНК РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУ

2.1 Банк ресурстарын қалыптастыру көздері. Пассив операциялар. Банк ресурстарын қалыптастыру мәні және ерекшеліктері. Ресурстардың көздері. Коммерциялық банктердің меншікті, тартылған және қарыз қаражаттары. Банк пассивтерінің жіктеуі. Банктің меншікті капиталы және оның қорғаныс функциялары, банк капиталық қалыптастыру әдістері. Банктің акционерлік капиталының құрылымы. Банк қорлары. Банк резервтері. Бөлінбеген пайда. Банктердің ұзақ мерзімді міндеттемелері. Қазіргі кезеңдегі банк ресурстарын қалыптастыру бағыттары, капитализациялау жолдары. Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық ресурстарының бір бөлігі ретінде. Меншікті капиталды қалыптастыратын элементтер. Халықаралық стандарттарды ескере отырып, банктің меншікті капиталын реттеу. Капитал жеткіліктілігіне заманауи талаптар. Депозиттік операциялар мәні және олардың түрлері. Депозиттер жіктеуі. Жинақтау және жедел салымдар. Коммерциялық банктің депозиттік саясаты. Қазақстанда депозиттер нарығының дамуы: мәселелер және оларды шешу жолдары. Салымдарды қорғау жүйесін ұйымдастырудың мәні және қажеттілігі. Салымдарды қорғау жүйелерінің түрлері.

2.2 Ресурстарды қалыптастырудың депозиттік емес көздері. Депозиттік емес ресурстарды тарту қажеттілігі және олардың коммерциялық банктердің өтімілігіне әсері. РЕПО мәмілелері. Банк акцептерін сату. Коммерциялық қағаздар шығару. Евродолларлар нарығында қарыздар алу. Капитал ноталары мен облигацияларын шығару. Несие ресурстары нарығында қарыз алу.

24

Қазақстан Республикасында ресурстардың депозиттік емес көздерін тарту бойынша әлемдік тәжірибені пайдалану мүмкіндіктері. Банкаралық несиелер және ресурстық базаны қалыптастырудағы олардың ролі. Несие ресурстарының банкаралық нарығы. ҚР ҰБ екінші деңгейлі банктерге беретін несиелері. Коммерциялық банктің несиелік әуелеті. Пассив операцияларының тәуекелі: олардың мәні, түрлері және жіктеуі. Тәуекел деңгейінің артуына әсер ететін факторлар. Меншікті каиталды қалыптастыру және капитализацияға байланысты тәуекелдер. Депозиттік тәуекел және оны азайту әдістері. Қаржыландыру тәуекелі.

3. БАНК АКТИВТЕРІН БАСҚАРУ

3.1 Коммерциялық банктердің активтері мен актив операциялары. Банк активтерінің мәні және құрылымы. Активтер сапасы. Активтерді басқару ұғымы және экономикалық мазмұны. Активтерді басқару мақсаты мен қағидалары. Банк активтері: құрамы мен мазмұны, топтастырылуы және өтімділік дәрежесі, орналастыру саясаты. Бірінші және екінші кезек активтері. Активтер жағдайын, сапасы мен тәуекелін бағалау. Активтердің тиімді құрылымы және сапасы. Активтерді басқару тәсілдері мен әдістері. Рейтингтер орнату.

Активтерді басқарудың халықаралық тәжірибесі. Активтерді секьюрититтеу. Активтер қоржынын басқаруды оңтайландыру – табыстылық жетістігіі.

Активтерді басқарудың қазақстандық тәжірибесі. Активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеу,

3.2 Несиелеу жүйесі және оның негізгі элементтері Несиелеу объектілері және несиелеу қатынастарының субъектілері. Банк несиелерінің жіктеуі. Банктік несиелеудің қағидалары. Несие үшін төлем тағайындау кезіндегі ескерілетін факторлар. Банктік несиелеу жүйесі және оның негізгі элементтері. Заманауи несиелеу жүйесінің негізгі және арнайы ережелері. Несиелеу әдістері. Ашық несие желісі: жаңартылатын және жаңартылмайтын. Дербес неиселер. Қарыз есепшоттар түрлері. Қарапайым қарыз есепшот. Контокоррент. Коммерциялық банктің несие саясаты.

Несиені беру кезеңдері. Банктен қарыз алу үшін қажетті құжаттар пакеті. Несие келісім-шарты, оның мазмұны. Несие келісімі, оны ресімдеу шарттары. Қарызды беру тәртібі. Қарыздың пайдаланылуы мен өтелуіне бақылау. Несие санкциялары. 3.3 Әлеуетті қарыз алушылардың несиені өтеу қабілеттілігін талдау Қарыз алушының несиені өтеу қабеттілігі ұғымы. Несиені өтеу

25

қабеттілігіне талдаудың мақсаты және міндеттері. Талдау жасау үшін банкке ұсынылатын құжаттар. Ресми және бейресми көрсеткіштер. Несиені өтеу қабеттілігін анықтау үшін ішкі және сыртқы ақпарат көздері: банк мұрағаты, агенттердің несиені өтеу қабеттілігі туралы есептері, жабдықтаушылар мен сатып алушылардан мәліметтер, басқа банктерден мәліметтер, компаниялардың қаржылық есептері, клиентпен жеке қарым-қатынас. Банк картотекасы. Қарыз алушының несие алу тарихы. Несие бюросы: әлемдік тәжірибе, Қазақстан тәжірибесіне енгізу. Несиені өтеу қабеттілігін бағалау негізінде жатқан факторлар: қарыз алушының мінезі, беделі, несиені өтеу бойынша қаржылық мүмкіндіктері, капиталы, қарызды қамтамасыз ету, жалпы экономикалық жағдайлар. Әуелетті қарыз алушыға тән тәуекелдерді бағалау, қызмет түрі, бәсекеге қабілеттілік, операциялық тиімділік, басшылық сапасы. Бухгалтерлік есептер мен теңгерімдердің дұрыстығын тексеру кезеңдері. Қаржы есептеріне талдау. Баланс активі бабтарын, міндеттемелерді және меншікті капиталды бағалау. Кірістер туралы есепті талдау. Қаржы коэффициенттеріне талдау. Өтімділік, рентабельділік, іскерлік белсенділік, борыштық, борыштарды өтеу көрсеткіштері. Қаражаттардың келу және кету элементтері. Ақша ағынына талдау. Қаржы есептерінде анықталмаған, компанияда мәселе бар екенін куәландыратын қатерлі белгілерді анықтау. Несиені өтеу қабеттілігі санатын анықтау үшін ҚР ҰБ ұсынған көрсеткіштер: өтімділік коэффициенті, жабу коэффициенті, меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу көрсеткіштері. Қарыз алушының несиені өтеу қабеттілігінің қосымша көрсеткіштері. Қарыз алушының санатын ақытау коэффициентінің салалық деңгейі. Қарыз алушы рейтингін есептеу. Несиені өтеу қабеттілігін жалпы бағалау. Несиені өтеу қабеттілік санаты әртүрлі қарыз алушыларды несиелеу ерекшеліктері. Несие тәуекелін статистикалық бағалау әдісі. Несиені өтеу қабеттілігін бағалау мәселелері және оларды шешу жолдары. Банк несиелерін қамтамасыз ету формаларының жіктеуі. Кепілдікке қою қаражаттарды пайдалануды қамтамасыз ету әдісі ретінде. Кепілдікке қою түрлері: клиент мүлкін кепілдікке қою және құқықтарын кепілдікке қою. Кепілзат құнын бағалау әдістері. Кепілгерлік оның сипаты. Кепілдіктер, оның формалары. Цессия, оның құқықтық құрылымы және түрлері: ашық, тыныш, жалпы және жаһандық. Банк қарыздарын сақтандыру, сақтандыру объектілері. Сақтандыру келісім-шартына талдау, сақтандыру өтемақыларын төлеу тәртібі.

3.4 Шағын және орта бизнесті несиелу ерекшеліктері Қазіргі кезеңде шағын және орта бизнес объектілерін несиелу мәні және қажеттілігі. Аталған субъектілерді несиелеудің жалпы және жеке ерекшеліктері. Несиелеу объектілері мен субъектілері. Несиелеуге қажет құжаттар пакеті. Бизнес – жобаны бағалау. Кәсіпорынның ақша ағынын бағалау. Шағын және

26

орта бизнес субъектілерінің несие өтеу қабілеттілігін таладау ерекшеліктері. Рейтингтік бағалау. Қарыз алушының ықтимал банкроттығын бағалау. Келісім-шарт жасау. Мониторинг, несиені жабу. Тұтынушылық қарыздарды және несиелеу объектілерін жіктеу. Халықтың тұтынушылық қажеттіліктерін тіке және жанама банктік несиелеу. Тұтынушылық несие туралы келісім-шарттың негізгі шарттарына әсер ететін факторлар. Жеке қарыз алушылардың несие өтеу қабілеттілігін анықтау. Қарыздарды беру, өтеу, берілген қарыздың қамтамасыз етілуіне талдау жасау тәртібі. Чектік несие жүйесі. Банктік несие карталары. Қазақстандағы тұтынушылық қарыздар нарығы: мәселелер және оларды шешу жолдары. Консорциялық несиелер мәні және қажеттілігі. Консорциялық банктік бірлестіктердің түрлері. Консорциялық несиелерді беру тәртібі. Несиелеудің ықтимал объектілері мен шарттары. Консорциялық келісім-шарттың мазмұны және формалары. Консорциялық несиелерді өтеу түрлері. Параллель несиелеу, оның ерекшеліктері және консорциялық несиелеуден өзгешелігі. ҚР консорциялық несиелеу мәселелері және даму келешегі. Коммерциялық несие, оның түрлері. Сатылған тауарлар үшін төлемді шегертуге негізделген вексель және ашық есепшотпен ресімделетін коммерциялық несие. Вексельдік несиелер. Вексельдерді есепке алу. Дисконт. Есептік мөлшерлемелерді саралау белгілері. Векселдерге қойылатын талаптар. Заңдық және экономикалық сенімділікке тексеру. Вексельдер реестрі. Төлемдердің уақытылы алынуына бақылау. Борышкерді хабарландыру әдістері. Вексель бойынша төлемдер алу. Вексельдер наразылығы. Вексельдерді кепілдікке қойып несиелу. Ипотека, оның мәні. Ипотекалық несие қағидалары. Ипотекалық несие модельдері. Ипотекалық мәмлені жасау ерекшеліктері. Ипотекалық қарызға талдау. Ипотекалық несиелеу түрлері. Типті ипотекалық қарыз. Жарна сомасын мерзімді көбейту ипотекасы. Төлемдер сомасы өзгертіліп отыратын ипотека. Кепілдік шоты бар ипотека және төмендетілген ставкамен берілетін қарыз. Шетелдегі ипотека жүйесі. Келісім-шарттық және соттық ипотека. Жылжымайтын мүлікке құқықтың тоқтатылуы. Кепілдікке қойылған құқықты сату ресімі. АҚШ тұрғын үй ипотекасының сұлбасы. Қазақстан ипотека жүйесінің инфрақұрылымы. ҚР ипотекалық несиелеудің даму келешегі. 3.5 Коммерциялық банктердің сыртқы экономикалық қызметі Банктердің экспорттық және импорттық операциялар жүргізу ерекшеліктері. Халықаралық несие формалары және оларды көздері, мақсаты, қарыз валютасының түріне, мерзімдеріне, қаматамасыз етілуіне, берілу техникасына, несиелеушінің түріне қарай жіктеу . Фирмалық несие: беру мерзімдері мен әдістері. Вексельдік несие. Ашық шот бойынша несие. Импорттаушының аванстық төлемі. Фирмалық несиенің артықшылықтары мен кемшіліктері. Банктік несие: оның ерекшеліктері мен артықшылықтары. Экспорттық несие. Сатып алушы несиесі. Қаржылық несие. Акцептік-рамбурстік несиенің

27

маңызы және ерекшелігі. Брокерлік несие, оның фирмалық және банктік несиелер арасындағы буын ретіндегі маңызы. Ұзақмерзімді халықаралық несиелер және олардың формалары. Халықаралық несиелердің валюта-қаржылық және төлемдік шарттары: несие сомасы, несие валютасы, мерзі (толық, орта), кепілдіктер, өтеу шарттары, несиенің құны. 3.6 Несие қоржыны және мәселелі несиелерді басқару Коммерциялық банктердің несие қоржыны. Сапалы несие қоржынын жасау мәселелері. Несиелік тәуекел ұғымы және оны азайту әдістері. Несие қоржынының сапасын сипаттайтын коэффициенттер. «Проблемалы» қарыз ұғымы, банктердің қарыздық шығындары және олар бойынша қаржылық есеп беру. Қаржылық шығындарға бақылау. «Мәселелі» қарыздардың пайда болу себептері. «Проблемалы» қарыздардың пайда болуының алдын алу: «Проблемалы» қарыздарды танып білу, алдын ала талдау, негізгі қарыз бен пайыздар бойынша төлемдер жасалмау ықтималдылығын көрсететін белгілерді байқау ресімдері, «проблемалы» қарыздардың «алдын ала» және «кешігетін» белгілері. Ықтимал шығындар тәуекелін төмендету бойынша стратегия ойластыру. Банктің «проблемалы» қарызға қатысты стратегиясын жүзеге асыру: қарызды «реанимациялау» туралы екі жақты келісім, қамсыздандыруды жою, істі сотқа беру, қарызды сот шешімі бойынша өтеу, клиенттің банкроттығы. Банктердің бағалы қағаздар нарығындағы ролі. Бағалы қағаздарды қор нарығында орналастыру ресімдері. Қазақстан банктерінің бағалы қағаздар нарығындағы негізгі жұмыс бағыттары. Андеррайтинг - бағалы қағаздарды ашық орналастыру кепілі. Банктердің инвестициялық қоржыны. Инвестициялық қоржынды басқару. Коммерциялық банктің бағалы қағаздар қоржынының құрылымы. Инвестициялық қоржынды басқару тиімділігінің қаржылық көрсеткіштері. Қазақстан банктерінің эмиссиялық, кастодиандық, делдалдық қызметтері. Банктердің бағалы қағаздар нарығындағы қызметінің мәселелері және даму келешегі. 3.7 Коммерциялық банктердің лизингтік және трастылық операциялары. Қазіргі кезеңде лизингтің пайда болуы және дамуы. Лизингтік опреациялардың мәні. Лизингтің тәстүрлі қаржыландыру операциялары алдындағы артықшылығы. Лизингтік мәмілелер түрі. Лизинг түрлері мен лизингтік операциялар жіктеуі: қатысушылар құрамына, беріліп отырған мүліктің типіне, өзін ақтау дәрежесіне және амортизация шарттарына, қызмет көрсету көлеміне, жеңілдіктерге қатысына, лизингтік төлемдер сипатына байланысты.

28

Шұғыл лизинг, оның ерекшелігі және негізгі шарттары. Қаржылық лизинг ерекшеліктері және оны қолдану тиімділігі. Лизингтік операциялар жүргізу әдісі. Лизингтік келісім, оны тоқтату шарттары. Лизингтік төлемдер түрі және лизингтік жарналарды есептеу әдісі. Лизингтік мәмлені жабу шарттары және тәртібі. Лизингтік мәміленің тәуекелі және оны азайту әдісі. Қазақстанда лизингтік операциялардың дамуы. Трастылық операциялардың мәні. Коммерциялық банктердің трастылық операцияларының дамуы және реттелуі. Трастылық операциялардың түрлері. Жеке тұлғалардың тапсырмалары бойынша трастылық қызметтер. Мұраға иелік ету. Дербес трастарды басқару. Мүлікке қамқоршылық және сақталуын қамтамасыз ету. Агенттік қызметтер. Трастылық операцияларды жүргізу кезіндегі жауапкершілік. Өсиетхатты орындаушының және сенімді өкілдің негізгі міндеттері. Фирмалар тарапынан көрсетілетін трастылық қызметтер. Активтерге иелік ету. Кәсіпорынды тарату. Жеке қорларды басқару. Табысқа қатысу. Облигациялар шығару. Банктің трастылық бөлімінің делдалдық қызметі. Трастылық бөлімдерді ұйымдастыру. Банктің трастылық операциялары үшін комиссиялық сыйақылар. Клиентке арналған бағалы қағаздар қоржынын қалыптастыру. «Депо» шоты. Бағалы қағаздар қоржынына қойылатын талаптар. Бағалы қағаздарды таңдаудағы екі негізгі әдіс. Түбегейлі және техникалық талдаудың мәні, артықшылығы және кемшілігі. Акционерлер тізілімін жүргізу және бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу. Қазақстан Республикасындағы трастылық операциялардың мәселелері және даму келешегі. 3.8 Коммерциялық банктің факторингтік, форфейтингтік, есеп айырысу-кассалық және өзге операциялары. Факторинг мәні және мүмкіндіктері. Факторингтік қызмет көрсету қағидалары. Факторингтік операциялардың түрлері. Факторингтік келісімдердің типтері. Факторингтік қызмет көрсету амалдары мен шарттары. Факторингтік қызмет көрсету кезіндегі несилеу шектері. Факторингтік бөлімінің комиссиялық сыйақысын есептеу. Факторингтік операциялардың мәселелері және даму келешегі. Форфейтингтік операциялар мәні және факторингтен айырмашылығы. Форфейтингтің артықшылығы. Форфейтингтік операциялардың халықаралық банктік тәжірибеде қолданылуы. Комиссиялар көлемін анықтау. Есеп айырысу операциялары мен есеп айырысу құралдарының формалары. Есеп айырысу операцияларын жіктеу белгілері. Есеп айырысу әдістері мен формалары. Банктер мен клиенттер арасындағы есеп айырысу шоттары арқылы есеп айырысу ерекшеліктері. Банк аралық есеп айырысу (клиринг). ҚР есеп айырысу операцияларын ұйымдастырудың құқықтық және нормативтік негіздері. ҚР «Төлемдер және аударымдар туралы» заңы. Төлем құжаттарын есепке алу. Төлем құжаттарының үлгілері. Банк аралық

29

корреспонденттік қатынастардағы төлемдер рөлі, төлем жүйесі, оны ұйымдастыру формасы, халықаралық стандарттар. Вексельдер көмегімен есеп айырысу операциялары: инкассоға қабылдау, авальдау (кепілдендіру) және акцепт, вексельдерді домицильдеу. Орталық клирингтік палата және банктік төлемдерді өткізу. Кассалық қызметтерді электронды жүйеге ауыстыру, электронды төлемдер және электронды карталар, банкоматтар.

Валюталық коммерциялық банктер ұғымы және түрлері. Валюталық мәмле жасау кезінде төлем әдісін анықтайтын факторлар.

ҚР валюта нарығы: қалыптасуы және дамуы. Коммерциялық банктердің теңгерңмнен тыс операциялары: мәні және

түрлері.

4. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 4.1 Банк менеджменті және банк маркетингі Банк менеджменті ұғымы. Банк менеджментінің негізгі қағидалары. Банк менеджментінің ерекшеліктері. Банк менеджментінің мақсаты. Банк менеджментінің өзіне тән ерекшелігі. Банк менеджментінің міндеттері. Банк менеджментінің негізгі бағыттары. Коммерциялық банк персоналын қалыптастыру. Лауазымдар номенклатурасы. Қолда бар персонал ресурсын және банктің келешек қажеттіліктерін бағалау. Банк персоналын жинақтау. Сырттан және іштен жинақтау құралдары. Персоналды таңдау. Еңбекке құлшындыру. Банк еңбеккерлері қызметінің нәтижелерін бағалау және оны бақылау жүйесінде пайдалану. Басшы кадрларды даярлау. Банк маркетингі ұғымы және мазмұны. Банк маркетингінің қағидалары. Банк маркетингінің тұжырымдамасы. Банк қызметкерінің маркетингінен туындайтын ойлау қағидасы. Банк маркетингінің өзіне тән ерекшелігі: банк өнімінің материалдық емес сипаты, қызметті сатып алушымен тікелей қатынас, қызметтердің ақшалай сипаты. Банк маркетингінің тәсілдері. Клиентпен қатысу әдісі (актив және пассив маркетинг). Сатулар өсімін және қызметтердің ретабельділігін қамтамасыз ету. Коммерциялық банктер тарапынан маркетинг әдістері мен тәсілдерін игеру қажеттілігі. Банк маркетингінің құрамдас бөліктері. Нарық туралы ақпарат жинау және соның негізінде банк стратегиясын әзірлеу. Банк өнімдері нарығын сигментациялау (саралау). Нарықтағы банк стратегияларының типтері. Банктердің нарықта ұсынатын өнімдерінің түрін және бағаларын анықтау. Банк көрсететін қызметтердің жіктеуі. Банк қызметтерінің өзіндік құны. Несиелік және есеп айырысу қызметтерінің өзіндік құндарын анықтау қағиадалары. Стратегиялық жоспар және маркетинг жоспары. ҚР ЕДБ банк марткетингі тәсілдерінің пайдаланылуы.

30

4.2 Коммерциялық банктің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін басқару. Банктің өтімділігі және оны анықтау факторлары. Өтімділік функциялары. Өтімділікті басқарудың негізгі мақсаты. Банктің өтімділігінің көрсеткіштері: олардың маңызы және бағалау әдісі. Қарапайым өтімділік көрсеткіші. Ағымды өтімділік көрсеткіші. Банктің өтімділігін басқару үрдісі. Басқару әдістері. Активтерді басқару. Пассивтерді басқару. Жалпы қор әдісі. Қаражаттарды конверсиялау әдісі. ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің екінші деңгейлі банктердің өтімділігін реттеудегі ролі. Банк кірістерінің көзі. Коммерциялық банктің шығыстары. Коммерциялық банк пайдасын қалыптастыру және пайдалану. Банктің табыстылық деңгейін бағалау. Банктің қаржылық нәтижелерін талдау мәні мен қажеттілігі. Талдау түрлері мен әдістері. Талдаудың негізгі бағыттары. Банктің кірістері мен шығыстарына әсер ететін факторлар.

4.3 Банктік қадағалау. Банктік қадағалудың мәні мен қажеттілігі. Банктік қадағалау жүйесі, оның құрауыштары. Банктік қадағалуды жүзеге асыру түрлері. Банктік қадағалудың мақсаты, міндеттері және функциялары. ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі және оның қадағалау функциялары. Банк қызметін лицензиялау, коммерциялық банктер үшін бірыңғай лицензиялау ережелерін және экономикалық ережелер әзірлеу. Консультативтік және әдістемелік қызметтер көрсету. Лицензиялар беру және екінші деңгейлі банктерге тікелей бақылауды жүзеге асыру. Банктерге ревизия жүргізу. Банктерді ашу және жабу үрдістерін реттеу. Қадағалау циклы. Мақсатты инспекциялар. Банк жұмысының сенімділігі мен орнықтылығына тексеріс жүргізу жиілігі және көлемі. Қашықтықтан талдау жасау. Қашықтықтан шолу. Активтер сапасын бағалау. Кірістерді бағалау. Банк рейтингі.

3.1 «Банк ісі» пәні бойынша теориялық сұрақтар

1. Коммерциялық банктердің лизинг операцияларының ерекшеліктері 2. Қазақстан Республикасының банк жүйесі: қазіргі жағдайы мен даму

келешегі 3. Кепілдеме және кепілдік беру банк несиелерінің қайтарымдылығына

кепілдік ретінде 4. Зейнетақы қорлары және олардың даму келешегі

31

5. Қазақстан Республикасында жинақтау зейнетақы жүйесінің жұмыс істеуі және даму жолдары

6. Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің ерекшелігі 7. Проблемалы несиелер және олармен жұмыс жасау 8. Пластикалық карталар негізінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды

ұйымдастыру 9. Қазақстандағы сақтандырудың қазіргі жағдайын талдау

Лизинг-Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономика жағдайында экономикалық өзара қатынастардың даму негізі ретінде

10. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясаты 11. Қолма-қол ақшасыз ақша айналымының мәні, формасы және ролі 12. Қарыз алушының несие өтеу қабілеттілігін талдау және тәуекелді бағалау 13. Екінші деңгейлі Қазақстан банктерінің депозиттік саясаты 14. Коммерциялық банктің несие саясатының ерекшеліктері 15. Коммерциялық банктердің қызметіне талдау 16. Коммерциялық банктердің делдалдық операцияларын іске асыру 17. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі: оның қызметі және

экономикалық жүйедегі маңызы 18. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында коммерциялық банктердің

дамуы 19. Қазақстанда банк ісін ұйымдастыру және оның даму ерекшелігі 20. Қазақстан коммерциялық банктерінің депозиттік саясаты 21. Коммерциялық банктердің пассив және актив операциялары, олардың өзара

байланысы 22. Қарыз алушының несие өтеу қабілеттілігі және оның анықтау әдістемесі 23. Банктердің валюталық операциялары 24. Коммерциялық банктердің экономикалық тәуекелдерін бағалау әдістері 25. Банктердің адами ресурстарын басқару (банк мысалымен) 26. Коммерциялық банктердің төлемқабілеттілігі мен өтімділігі 27. Банкаралық корреспонденттік қатынастар, төлем айналымын ұйымдастыру 28. Қазақстандағы коммерциялық банктердің стратегиясы және оның табысты

қызмет ету факторлары 29. Коммерциялық банктердің қызметіндегі банк маркетингінің рөлі

«Банк ісі» пәні бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. Ачкасов А.Н. Коммерциялық банктердің актив операциялары. -М,

Консолтбанкир, 1994ж. 2. Абдильманова Ш.Р. Халыққа қызмет нарығындағы банк маркетингі. -

Алматы, «Жібек жолы» баспасы, 2000 ж. 3. Банк ісі: Оқулық / э.ғ.д., профессор Г.Г Коробованың ред.; М.

Экономист, 2004 - 75 б, 4. Банк ісі: басқару және технология: ЖОО арналаған көмекші оқу құралы

профессор А.М. Тавасиевтің ред.. -М.: ЮНИТИ - Дана, 2001. - 863 б.

32

5. Банк ісі.Оқулық. Г.Н. Белоглазованың, Л.П. Кроливепко ред. - 5 – ші басылым. - М.: Финансы и статистика 2004.- 592с

6. Банк ісі. О.И. Лаврушиннің ред. М., Банковский и биржевой научно-консультационныи центр, 2000г.

7. Банк ісі. Г.С. Сейткасымовтың ред. Алматы, Каржы-каражат, 1998. 8. Банк қоржыны -Л. Банкир кітабы. Клиент кітабы. Инвестор кітабы./

О.Н. Антипов және т.б. авторлық ұжымы. Жауапты ред. Ю.И. Коробов, Ю.Б. Рубин, В.И. Солдаткин. М,: Соминтек, 1994 г.

9. Банк қоржыны -.2. Банк менеджерінің кітабы. Банк қаржыгерінің кітабы. Банк заңгерінің кітабы./ О.Н. Антипова және т.б. авторлық ұжымы. Жауапты ред. Ю.И. Коробов, Ю.Б. Рубин, В.И. Солдаткин. М.: Соминтек, 1994

10. Батракова Л.Г. Коммерциялық банктің қызметіне экономикалық талдау. ЖОО арналған оқулық, М.: «Логос»,

11. Панова Г.С. Коммерциялық банктің несие саясаты. М.: ИКЦ«ДИС», 1997г.

12. Банк ісі: стратегиялық басшылық, В.Платонова және М.Хиггинса ред. М.: Консолтбанкир, 1998 г.

13. Жуков Е.Ф. Банктердегі менеджмент және маркетинг. М., Юнити, 1997г. 14. Ковалев В.В., Уланов В.А. Қаржылық есептеулер курсы. М., Финансы и

статистика, 1999 15. Панова Г.С. . Банктің қаржылық жағдайына талдау. М.: «Финансы и

статистика», 2000г. 16. Роуз П.С. Банк менеджменті. Қаржы қызметтерін көрсету.

Ағылшын тілінен ауд. М., Дело ЛТД, 1995. 17. Спицин И.О., Спицин Я.О. Банктегі маркетинг. М., 1993г. 18. Севрук В.Т. Банковский маркетинг. М., Дело ЛТД, 1994. 19. Усоскин В.М. Қазіргі коммерциялық банктер. Басқару және

операциялар. М.,1994. 20. Шеремет А.Д., Щербакова Г.Н. Коммерциялық банктегі қаржылық

талдау. М., Финансы и статистика, 2000 ж. 21. Аристобуло де Хуан. Банктің төлемқабетсіздігінің маңызы

бар ма? Және онымен не істейміз? ИЭР Мирового банк Вашингтон, 1991 (орыс және ағылшын тілінде).

22. Банк ісі және тәуекелдерді қаржылық басқару. Көмекші оқу құралы. М.Озиус және В. Путнам (орыс және ағылшын тілінде) , Шакила Фаруки ред. ИЭР мирового банка. Вашингтон, 1992ж.

23. Банк қызметін реттеуге кіріспе, қадағалау және талдау, Роберт С. Портер. (орыс және ағылшын тілінде) ИЭР мирового банка. Вашингтон ,1996ж.

24. Халықаралық банк ісі. Уильям Риггинз. (орыс және ағылшын тілінде). ИЭР мирового банка. Вашингтон,1992ж.

4. ИНВЕСТИЦИЯНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ»

ПӘНІНІҢ МАЗМҰНЫ

33

Кіріспе

Пәннің мақсаты–студенттердің қаржы менеджменті саласында терең білім

алуы, басқару қаржылық шешімдерді негіздеуге және оларды компания деңгейінде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін заманауи экономикалық ойды қалыптастыру. Аталған пәнді игеру келесілерді зерттеуді қажет етеді:

- заманауи қаржы менеджментінің негізгі категориялары мен қағидалары, - ұзақ мерзімді инвестициялау мен қаржыландыру әдістері, - қысқа мерзімді сипаттағы қаржылық жоспарлау, қаржылық шешімдер

қабылдау әдістері, - қосылу, жұтылу, банкроттық және т.б. сұрақтары, Аталған пәнді игеру тыңдаушылардың келесі салаларда жақсы білімі

болуын қарастырады: экономикалық теория, дифференциалдық есептеу, регрессиялық талдау, корреляциялық талдау, кездейсоқ шама сипаттамалары, сызықты емес теңдеулерді шешудің сандық әдістері, математикалық бағдарламалау, MicrosoftExcel, MicrosoftProject, қаржылық есептеулер.

1. Инвестициялар және инвестициялық қызмет.

1.1Инвестициялар және нарықтық қатынастар жүйесі.

Инвестициялардың экономикалық мазмұны. Инвестициялардың ролі.

Инвестициялардың жіктеуі және түрлері. Нақты және қаржылық инвестициялар. Тіке және қоржынды инвестициялар. Инвестициялардың субъектілері мен объектілері. Пассив және актив инвесторлар.

1.2 Инвестициялық үрдіс ұғымы. Инвестициялардың капитал құру және ақшалай негіздері. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландырудың жер және бюджеттен тыс тартылған көздері. Банктердің несиелері қаржы нарығындағы ең мобильді ресурс ретінде.

1.3 Қазақстанда инвестициялық қызметтің дамуы

Инвестициялық қызмет ұғымы. Қазақстанның инвестициялық қызметінің заңнамалық қамтамасыз етілуі. ҚР «Инвестициялар турал» заңы. Шетелдік инвестициялар. Шетелдік инвестицияларды тартудың негізгі себептері мен мақсаттары, формалары. Халықаралық қаржы ұйымдарының қарыздары. Тікелей шетелдік инвестициялар. Шетелдік коммерциялық банктердің несиелері. Тікелей шетелдік инвестициялардың артықшылықтары. 1.4 Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалдық-инновациялық даму

34

стратегиясы Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық даму стратегиясы. Инвестициялық ахуал. Тікелей шетелдік инвестицияларды тартуға жағдай жасайтын факторлар. Инвестициялар тартуға жағымсыз факторлар. Мемлекеттің инвестициялық саясатын жүзеге асырудың механизмі және негізгі қағидалары. Ивестициялық белсенділік ұғымы. Нақты сектор кәсіпорындарының инвестициялық бесенділігін ынталандыру. Инвесторлар үшін жағымды инвестициялық орта қалыптастыру.

1.5 Мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық саясаты. Инвестициялық саясат ұғымы, мақсаты және міндеттері. Қазақстанның инвестициялық саясаты мемлекеттің экономикалық саясатының ажырамас бөлігі ретінде. Өңірлік ИС, салалық ИС. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ИС. Инвестициялық саясатты жүргізу үшін жауапты мемлекеттік органдардың қызметі. ҚР Президенті жанындағы шетелдік инвесторлар кеңесі.

2. Инвестициялық қызметті қаржыландыру және несиелеу.

2.1 Инвестициялық қызметті қаржыландыру көздері.

Инвестициялық қызметті қаржыландыру көздерінің жалпы сипаттамасы.

Инвестициялардың сыртқы және ішкі көздері. Кәсіпорындардың меншікті қаражаттары. Пайда инвестицияларды қаржаландыру көздері ретінде. Амортизациялық аударулар. Қоржындық қаржыландыру. Облигациялық қарыздар. Лизингтік қаржыландыру. Бюджеттік инвестициялық ресурстар. Инвестицияға қаржы бөлу. Бюджеттік несиелер. Халықтың жинақтары – мемлекеттің инвестициялық қызметінің ең арзан және қолжетімді көзі ретінде.

2.2 Қысқа мерзімді банктік несиелеу инвестициялық жобаларды қаржыландыру әдісі ретінде.

Инвестицияларды қаржыландыру үшін несиелер түрлері. Бір реттік несие, несие желісі, жаңартылатын желі. Факторинг және форфейтинг операциялары. Вексельдік несиелеу: мерзімін шегеру арқылы вексель сату, вексельдік қарыз. Қысқа мерзімді несиелеудің негізгі түрлері. Айналым қаражаттарын толықтыруға несие. Сауда-саттық қызметіне несие. Қолданыстағы келісім-шарттарды, шарттарды жүзеге асыруға несие. Несие алу мүмкіндігін қарауға қажетті құжаттар. Құрылтай және тіркеу құжаттары.

35

Бухгалтерлік есептер. Қызмет көрсетуші банктерден есепшоттар бойынша ай сайынғы айналымдар туралы анықтама және ай сайынғы міндетті төлемдер туралы анықтама. ТЭН. Келісім-шарттар. Несиені қаматамасыз ету.

2.3 Лизингік инвестицияларды орташа мерзімге несиелеу әдісі ретінде. Лизингтің пайда болу тарихы. Лизингтің негізгі ұғымдары. Лизинг беруші. Лизинг алушы. Лизингтің жіктеуі және түрлері. Таза, толық, ішінара лизинг. Жедел және жаңартылатын лизинг. Тіке, жанама, бөлек және қайтарылатын лизинг. Қаржылық және операциялық лизинг. Лизингтің артықшылықтары мен кемшіліктері. Ипотекалық несие ұғымы. Ипотекалық несиенің ерекшеліктері және өзіне тән сипаттары. Ипотекалық жүйе. 2.4 Ипотекалық несие инвестицияларды ұзақмерзімді қаржыландыру әдісі

ретінде. Ипотекалық несиелеу жүйесінің субъектілері. Ипотекалық банктер. Риэлторлық компаниялар. Құрылыс компаниялары. Қарыз-жинақтау ассоциациялары. Сақтандыру компаниялары. Қазақстанда ипотекалық несиелеудің дамуы. Ипотекалық несиелеудің шетелдік тәжірибесі. Ипотекалық несиелеудің классикалық моделі. Америкалық модель. Германия моделі. Қарызды өтеудің негізгі модельдері. Ипотекалық несиелеудің тиімділігін анықтау.

3. Инвестициялық жобалар. 3.1 Инвестициялық жоба құрылымы. Инвестициялық шешімдерді таңдау негіздері. Инвестициялық шешімдер

ұғымы. Инвестициялық шешімдер жіктеуі. Инвестициялық сұраныс және қарыз қаражатын ұсыну теориясы. Инвестициялық шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру ұғымдары. Инвестициялық жоба туралы ұғымы. Инвестициялық жоба түрлері.

3.2 Инвестициялық жобаның өмірлік циклы. Инвестициялық жобаларды жүзеге асырудың негізгі сатылары мен кезеңдері. Инвестициялау алдындағы кезең. Инвестициялық кезең. Пайдалану кезеңі.

3.3 Жобалық талдаудың тұжырымдамалық негіздері.

36

Жобалық талдауға тұжырымдамалық көзқарас. Жобалық талдаудың ролі және маңызы. Жобалық талдау түрлері. Жобаларға техникалық таладау. Жобаларға коммерциялық талдау. Жобаларға институционалдық талдау. Жобаларға әлеуметтік талдау. Жобаларға экологиялық талдау. Жобаларға экономикалық талдау. Жобалар талдауының негізгі қағидалары. Ақша ағындарын модельдеу.

3.4 Инвестициялық жобаны барлық өмірлік цикл ішінде қарау. Уақыт факторын есепке алу. Инфляция ықпалын есепке алу.

Кәсіпорындардың қаржылық жағдайын «жобамен * жобасыз» жағдайда салыстыру.

3.5 Инвестициялық жобаны бизнестік жоспарлау.

Инвестициялық жобаны бизнес - жоспары. Инвестициялық жобаның

бизнес – жоспарының мақсатты қызметі және типтік құрылымы, оны құру әдісі. бизнес – жоспарды жүзеге асыру. Жобаларды басқару негіздері. Жобаларды басқарудың ұйымдық құрылымы. Жобаларды басқарудың контрактілік кезеңі.

3.6 Техникалық-экономикалық негіздемесін құру.

Алдын ала техникалық-экономикалық қамсыздандыру. ТЭН. Инвестициялық мүмкіндіктер туралы баяндама. Инвестициялық фаза. Келіссөздер және контрактілер жасау. Жобалау. Құрылыс. Маркетинг. Оқыту. Пайдалану фазасы. Қабылдау және іске қосу. Жабдықты айырбастау. Кеңейту. Инновация.

3.7 Инвестициялық жобаларды микроэкономикалық түбегейлі талдау.

Талдау мазмұны. Қаржылық есеп, оның мазмұны. Қаржылық талдаудың мәні мен мақсаттары. Жобаларды қаржылық талдаудың негізгі аспектілері. Жобалардық қаржылық жүзеге асырылуы ұғымы. Шығынсыздыққа талдау. Шығынсыздық нүктесін анықтау.

3.8 Инвестициялық жобалар тиімділігін бағалау әдісі. Инвестициялық жобалардың тиімділігі анықтамасына жалпы көзқарастар.

Жобалар тиімділігінің көрсеткіштері. Жобалардың коммерциялық тиімділігінің көрсеткіштері. Жобалардың бюджеттік тиімділігінің көрсеткіштері. Жобалардың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері. Бағалаудың статистикалық әдісі. Инвестициялардың өздерін ақтау мерзімі. Инвестициялар тиімділігінің коэфициенті. Динамикалық бағалау әдісі. Таза дисконтталған кіріс. Инвестициялардың рентабельділік индексі. Табыстылықтың ішкі

37

нормасы. Жобаның өзін ақтауы бойынша дисконтталған мерзім.

3.9 Инвестициялық жобалардың ақшалай ағысын бағалау.

Релеванттық ақшалар ағысы. Релевантты ақшалай ағындардың жіктеуі. Табысы тұрақты инвестициялық жоба. Табысы үнемі өсіп отыратын инвестициялық жоба. Аккумулятор типті инвестициялық жобалар. Алып-сату типіндегі инвестициялық жобалар. Релевантты емес ақшалар ағысы.

3.10 Еңсеру мүмкін емес және тәуекел жағдайында инвестициялық

жобаны бағалау.

Еңсеру мүмкін емес және тәуекел ұғымы. Жобалық тәуекелдердің жіктеуі.

Тәуекелді бағалау үрдісінің кезеңдері. Тәуекелді бағалау әдістері. Жобалық тәуекелдерді сапалық бағалау. Диверсификация (әртараптандыру). Лимиттеу (шектеу). Хеджирлеу. Сақтандыру. Жобалық тәуекелдерді талдауға сандық көзқарас. Тәуекел мөлшерін анықтау. Тәуекел мөлшерін анықтау үшін математикалық болжамды, дисперсияларды және орта квадраттық ауытқуларды қолдану.

3.11 Инвестициялық жобаны бағалау әдістері мен белгілері.

Сценарийлер талдауы. Ықтималдылықтарды бөлуді ескере отырып

тәуекелдерді бағалау әдістері. MAXIMAX белгісі. MAX1MIN (Вальда белгісі) белгісі. MINIMAX (Сэвиджа белгісі) белгісі. Пессимизм-оптимизм белгісі.

4. Қаржылық инвестициялар.

4.1 Қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелі.

Қаржылық инвестицияларды жалпы өлшеу әдістемесі. Қысқа мерзімді қаржы құралдарының табыстылығын өлшеу. Вексельдермен операциялардың табыстылығы. Векселдердің сатып алу-сатылуын есепке алу. Қысқа мерзімді қаржы құралдарын сатып алу және сату. Акциялар нарығындағы инвестициялардың табыстылығы. Облигациялар табыстылығын талдау. Опциондар нарығындағы инвестициялар, стратегиялар. Опциондық контрактілер бойынша пайдалар мен шығындар. Опционның ішкі құнымен бағасы. Ивестициялар кезінде фьючерсстік контрактілерді пайдалану. Фьючерстік контрактілерді пайдаланудың негізгі бағыттары. Фьючерстік бағалардың ыңғайлы өзгеруінен табыс табу. Инвестициялар активтері мен валюталарының төмендеуінен болатын тәуекелді хеджирлеу.

4.2 Халықаралық инвестициялар

38

Халықаралық инвестициялар ұғымы. Халықаралық инвестициялардың объектілері мен субъектілері. Халықаралық инвестициялардың ерекшеліктері. Халықаралық инвестициялар қоржынын қалыптастыру және таңдау. Халықаралық инвестицияларды қалыптастыруға актив және пассив көзқарас. Халықаралық инвестициялар қоржынының табыстылығын талдау. Тұрақты инвестициялық капитал жағдайындағы табыстылық. Ауыспалы инвестициялық капитал жағдайындағы табыстылық. Халықаралық инвестициялар қоржыны тәуеуелін бағалау.

4.3 Еуронарық — халықаралық инвестициялардың орталық буыны ретінде.

Халықаралық борыштық міндеттемелердің түрлері. Ставкалары

белгіленген және құбылмалы облигациялар. Еврооблигациялар. Еврооблигацияларды орналастыру әдістері. Евроноталар. Еврокоммерциялық қағаздар. Евродепозиттік сертификаттар. Евронесиелер. Халықаралық инвестициялар нарығының депозит – клирингтік жүйесі. Валюта бағамдарының халықаралық инвестициялардың табыстылығына әсері. Халықаралық инвестициялар кезінде валюталық тәуекелдерді басқару. Шетел валюталарын сатып алу. Халықаралық инвестициялар қоржынын хеджирлеу.

4.1 «Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу» пәні бойынша

теориялық сұрақтар 1. Нарықтық қатынастар жүйесіндегі инвестициялар 2. Қазақстандағы инвестициялық қызметтің дамуы 3. Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриялды-инновациялық даму

стратегиясының жүзеге асырылуы 4. Шетелдік инвестицияларды тартудың негізгі себептері, мақсаттары және

формалары 5. Мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық саясаты 6. Қазақстанның инвестициялық саясаты – мемлекеттік экономикалық

саясаттың негізгі бөлігі 7. Қазақстаннның қаржылық институттары, олардың инвестициялық үрдістегі

рөлі 8. Инвестициялық нарықтағы қаржылық институттардың орны мен ролі 9. Қазақстан Даму Банкінің қатысуымен инвестициялық жобаларды несиелеу 10. Ұлттық инвестициялық қордың Инвестициялық қызметтің дамуындағы рөлі 11. Инвестициялық қызметті қаржыландыру көздері мен әдістері 12. Банк несиелері қаржы нарығындағы жұмылдырылған ресурстардың ең кең

тараған түрі ретінде 13. Халықтың жинақтары – мемлекеттің инвестициялық қызметінің ең арзан

және қол жетімді көзі ретінде

39

14. Қазақстандағы қысқа мерзімді банк несиелері-инвестициялық жобаларды қаржыландыру әдісі ретінде

15. Лизинг – инвестицияны орта мерзімді қаржыландырудың әдісі ретінде 16. Ипотекалық несиелеу – инвестицияны ұзақ мерзімді қаржыландырудың әдісі

ретінде 17. Инвестициялық ресурстардың құны мен бағасы 18. Инвестициялық жоба, оның құрылымы және өмірлік циклы 19. Инвестициялық жобаларды несиелеу және оларды талдау 20. Жобалық талдау, оның мазмұны мен міндеттері (тағайындалуы). 21. Жобалық талдаудың маңызы мен ролі 22. Инвестициялық жобаларды бизнес жоспарлау 23. Инвестициялық жобаның қаржылық талдауы 24. Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері 25. Белгісіздік және тәуекел жағдайында инвестициялық жобаны бағалау 26. Опциондар нарығындағы инвестициялық стратегиялар 27. Инвестиция валютасы мен активтері бағаларының төмендеу тәуекелін

хедждеу 28. Инвестициялау кезінде фьючерстік келісім-шарттарды қолдану 29. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландырудың қарыздық

және тартылған бюджеттен тыс көздері 30. Бағалы қағаздарға салынатын инвестициялар, олардың табыстылығы мен тәуекелділігі

«Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу» пәні бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. ҚР «Инвестициялар туралы» заңы, 8.01.2003 ж. 2. «Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриялды-инновациялық даму

стратегиясы». 3. Аньшин В.М. «Инвестициялық талау». М, «Дело»., 2000 «Питер», 2003 4. Гитман Л., М.Д. Джонк «Инвестициялау негіздері», «Дело», 1997 5. Игошин Н.В. «Инвестициялар», М., Юнити, 2001 6. Ложникова А.В. «Нақты экономикадағы инвестициялық механизмдер»,

М., «МЗ-Пресс», 2001 7. Мамырова М.К. «Өнеркәсіптік өндірістегі инвестициялар

тиімділігі». Алматы, «Экономика» 2001 8. Марголин А.М., Быстряков А.Я. «Инвестицияларды экномикалық

бағалау». М., «Экмос», 2001 9. Нурсеитова Р.А.«Инвестициялық үрдісті реттеу механизмі: қаржы –

банк аспектісі, Алматы, «БИС», 2001 10. Попков В.П., Семенов В.П. «Инвестицияларды ұйымдастыру және

қаржыландыру». С.-П. «Питер», 2001 г. 11. Сергеев И.В., Веретенникова И.И. «Инвестицияларды

ұйымдастыру және қаржыландыру». М., «Финансы и статистика 2000 12. Шарп У. «Инвестициялар». М., «Инфра-М», 2001

40

13. Черкасов В.Е. «Халықаралық инвестициялар». М., «Дело» 1999 14. Сейтказиева А.М. «Кәсіпорындардың инвестициялық қызметі»,

А,, «Экономика», 1999

5. КОРПОРАТИВТІК ҚАРЖЫ

Кіріспе Нарықтық экономика жағдайында қаржы және несиелеу бойынша

мамандарға ең үлкен талаптар қойылады. Есептеу-талдау және қаржы бағытындағы қызметкерлердің құндылығы тек нұсқамалар мен ережелерді бұлжытпай орындауымен ғана емес, күрделі нарықтық құбылыстарда, ең бастысы қаржы мәселелерінде шапшаң және дұрыс бағыт таба алуымен анықталады. Бұған коммерциялық банктердің қаржы талдауын ұйымдастырудың әдістік негіздерін игерген жағдайда ғана қол жеткізуге болады, өйткені аталмыш әдістер қалыптасқан жағдайды жүйелі зерттеп, қаржылық жағдайды жақсарту және коммерциялық банктер қызметнінің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді.

Аталмыш курстың мақсаты коммерциялық банктер қызметінің қаржылық талдауын ұйымдастыру бойынша теориялық білімдер мен тәжірибелік дағдыларға жүйелі түрде оқыту болып табылады. Қаржылық талдау әдісін игеру білім алушыларда терең зерттеулерге, теориялық ойлау мен табыстылық және қаржы жағдайын білікті бағалау, резервтерді табу, оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұсыныстар әзірлеп негіздеу және несие ұйымдары қызметінің тиімділігін арттыру дағдысын дамытуға құлшынысты қалыптастыруға мүмкіндік береді.

«Коммерциялық банктердегі қаржылық талдау» курсын оқудың әдістемелік негізі ретінде диалектика, экономикалық теория, бухгалтерлік есеп, аудит және қаржылық менеджменттің маңызды қағидалары алынады. Лекциялық және тәжірибелік сабақтарға дайындық кезінде қолданыстағы заңнамалық және нормативтік актілер, отандық және шетелдік ғылмдардың коммерциялық және өзге коммерциялық және бюджеттік несие банктерінің мәселелері бойынша еңбектері егжей-текжейлі зерттеліп оқылуы тиіс.

1.1 Корпорациялар қаржылары: олардың қаржылық ортасын ұйымдастыру және ұстау негіздері

Корпорациялар қаржылары нақты ақша айналымында ақша ресурстарын қалыптастыруға, бөлуге және пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық қатынастардық қосындысы болып табылады. Ақша айналымы толық не ішінара оқшаулана тұрып, копоративтік қаржының материалдық негізін құрайды. Бұл – ақшаны қозғалысқа келтіретін және ақша ағыны, сонымен қатар есеппен сүйемелденіп отыратын экономикалық үрдіс. Нақты ақша айналымының объектісі ретінде қаржы ресурстары шығады, мұның өзінде бұл қаржы ресурстары төлемдер

41

мен есеп айырысулар бойынша ағымды міндеттемелерді орындағаннан кейін де кәсіпорынның иелігінде қалатын кеңейтілген ұдайы өндірістің меншікті қаржыландыру көзі болып табылады.

1.2 Қаржы-несиелік шешімдерді қабылдау кезіндегі қаржы-экономикалық

есептердің математикалық негіздері Қаржылық математиканың базалық ұғымдары туралы айқын түсінік келесі материалдарды білу үшін қажет. Бұл ұымдардың ең бастысы – пайыздық ақшалар (пайыздар), оны анықтау көпшілік қаржы есептерінің мәнін құрайды. Пайыздар – бұл капиталды әртүрлі формада қарызға беруден немесе өндірістік не қаржылық факторды инвестициялаудан келген пайда. Пайыздық ставка – бұл пайызды есептеу қарқындылығын сипаттайтын шама. Бұл пайыздық табыстың берілетін капитал сомасына қатынасы.

1.3 Корпорацияның негізгі капиталы, оны пайдалану тиімділігі

Негізіг капитал бұл бір жылдан артық уақыт ішінде пайланылуы көзделген

активтердің қосындысы болып табылады. Негізгі қаражаттарды үш бөлікте көруге болады:

o материалдық активтер, o материалдық емес активтер, o ұзақмерзімді қаржылық инвестициялар.

Негізінде, барлық негізгі қаражаттар кәсіпорынның оған табыс әлкелетін

құндылықтарға салатын ұзақмерзімді инвестициясы болып табылады. Оның құрауыштарын жеке-жеке қарастырайық.

1.4 Копорациялар инвестициялық қызметінің қаржылық аспектілері.

Корпорацияның инвестициялық саясаты оның таңдаған инвестициялық

стратегиясының бөлігі болып табылады. Инвестициялау стратегиясы кәсіпорынның инвестициялық қызметінің

ұзақмерізмді мақсаттар жүйесін көрсетеді және бұл мақсаттар кәсіпорын дамуының жалпы міндеттерімен, сонымен қатар ол мақсаттарға жетудің ең тиімді жолдарын таңдаумен анықталады.

Инвестициялық саясатты әзірлеу кезінде келесі қағидаларды ұстанған орынды: 1) қарастырылып отырған іс-шаралардан максималды экономикалық,

ғылыми-техникалық, экологиялық және әлеуметтік эффект алу; 2) кәсіпорынның салған капиталына қолайлы табыс алуы;

42

3) табыссыз жобаларды жүзеге асыруға жұмсалған ақша ресурстарын ұтымды пайдалану.

1.5 Корпорацияның айналым капиталы. Айналым капиталына деген

қажеттілікті анықтау. Кәсіпорындардың айналым активтерінің екі жақты экономикалық табиғаты бар.

Бір жағынан – бұл кәсіпорынның материалдық-өндірістік қорлары, аяқталмаған есептеулер, ақша қаражаттарының қалдығы және қысқамерзімді қаржылық салымдары түріндегі мүлкінің елеулі бөлігі.

Екінші жағынан – бұл капиталдың шаруашылық қызметінің үздіксіздігін

қамтамасыз ететін бөлігі (пассив). Айналым активтеріне инвестиция (салымдар) бухгалтерлік баланстың екінші бөлімінде көрсетіледі, ал оларды қаржыландыру көздері – «Капитал және резервтер» атты үшінші және «Қысқамерзімді міндеттемелер» атты бесінші бөлімде.

1.6 Корпорация өнімін өндіруге және өткізуге кететін шығындар.

Шаруашылық қызмет үрдісінде ұйымдар ақшалай және шығындар мен

шығыстар кешенін жасайды. Олар ақшалай бағалауда көрсетілуі мүмкін. Шығындар орнын толтыруды қарастырады (өндіріс шығындары), шығыстар -

қарастырмайды (негізгі қаражаттарды қайта бағалау шығыстары). Экономикалық мазмұны мен мақсаты бойынша шығындар мен шығыстар

бірнеше топтарға біріктіріледі: негізгі және айналым капиталын ұдайы өндіруге – құруға, қайта

құрылымдауға және кеңейтуге байланысты, меншікті қаражат есебінен жүзеге асырылады;

өнімді өндіруге және өткізуге – негізгі, айналымдағы капиталды және еңбек ресурстарын сәйкес мақсаттарға пайдалануға байланысты; олардың орны өткізуден түскен түсімнен толтырылады.

1.7 Корпорация кірістерін қалыптастыру және бөлу.

Өнімді (жұмыстар, қызметтер) өткізуден түскен түсім деп кәсіпорынның есеп

айырысу щотына жөнелтілген өнім үшін түскен ақшалай қаражат айтылады. Түсімнің уақытылы түсуі – кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі маңызды сәт болып табылады. Біріншіден, түсім - қаражаттар түсуінің негізгі тұрақты көзі, екіншіден, қаражаттардың айналу үрдісі өнімді өткізу және түсім түсумен

43

аяқталады, мұның өзі өндіріске жұмсалған қаражаттың қалпына келтірілгенін және келесі айналымды қайта бастау үшін жағдай жасалғанын білдіреді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығы, оның айналым қаражытының жағдайы, пайда мөлшері, бюджетпен, банктермен, жабдықтаушылармен, персоналмен уақытылы есеп айырысуы осы түсімнің түсуіне байланысты.

1.8 Корпорацияның меншікті капиталы. Меншікті капитал ұғымы, оны

қалыптастыру және бағалау. Корпорацияның қаржылық әуелетінің негізін меншікті капитал құрайды, оларға

мыналар кіреді: - жарғылық капитал; - акционерлік қоғамның иегерлерден соңынан жою немесе қайта сату үшін сатып алынған меншікті акциялар (пайлар); - резервтік капитал; - қосымша капитал; - бөлінбеген пайда; - мақсатты қаржыландыру қаражаттары. Жарғылық капитал негізгі қаражттардың, басқа мүліктің, материалдық емес

активтің, сонымен қатар ақшалай бағаланған мүліктік құқықтардың қосындысы болып табылды, мұның өзінде бұл қаражаттар оның құрылтайшылары мен қатысушылары тарапынан құрылтай құжаттарда белгіленген үлестерге пропорционал түрде корпорацияға салынған (инвестицияланған).

1.9 Корпорацияларды қарыз алу арқылы қаржыландыру көздері.

Корпорацияның қарызға алған капиталының құрамына мыналар кіреді:

- қысқа мерзімді несиелер және қарыздар; - ұзақ мерзімді несиелер және қарыздар; - тартылған қаржылар түріндегі несиелік борыштар. Қысқа мерзімді несиелер және қарыздар айналымдығы активтерді жабу

үшін пайдаланылады. Алдын ала төлем жабдықтаушыларға пайызсыз берілген несие ретінде қаралады. Қысқа мерзімді капиталды қарыз алушылар банктер және басқа да қарыз берушілермен жасалатын несиелік келісім-шарттар жағдайында тартады.

1.10 Корпорация капиталының құны және құрылымы.

Капитал құрылым инвестициялық шешім қабылдауға тікелей әсер етеді. Шешімдер қаржылық және инвестициялық болып екіге бөлінеді. Қаржылық шешімдер – бұл пайдаланылатын ақшалай қаражаттардың

(меншікті және қарыз) көлемі және құрылымы бойынша шешім; айналымдағы және айналымдағы емес активтерді ағымды қаржыландыруды қамтамасыз ету бойынша (меншікті және қарыз қаражаттың қатынасы, қысқамерізмді және

44

ұзақмерзімді қаржыландыру көздерінің және т.б.үйлесімі). таза қаржылық шешімдерге сонымен қатар ақша ағымдарын шұғыл басқару, салықтық жоспарлау, кірістер мен шығыстарды бюджеттеу жатады. Инвестициялық шешім – бұл ақшалай қаражаттарды болашақта пайдалану мақсатында сәйкес активтерге салу (капиталдық, материалдық емес, қаржылық).

1.11 Корпорациялардың қаржылық жоспарлауы. Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайына көп жағдайда оның барлық

кірістерін және қаржыларын жұмсау бағыттарын жоспарлау бойынша алдын ала жұмыстар көмектеседі.

Шаруашылық жүргізуші субъект – нарықтық экономиканың дербес экономикалық субъектісі. Ол салықты төлегеннен кейін өз иелігінде қалған пайданы пайдалану бағытттары мен шамасын өзі анықтайды. Бұл жағдайда қаржыны жоспарлаудың мақсаты қаржы ресурстарының, капиталдың және резервтердің ықтимал көлемдерін қаржылық көрсеткіштер шамасын болжау негізінде анықтау болып табылады. ,

1.12 Корпорацияның қаржылық жағдайын бағалау және қаржы

тұрақтылығына қол жеткізу жолдары Қаржылық жағдай ұғымы кәсіпорынның өз қызметін қаржыландыру қабілеті

дегенді білдіреді. Ол кәсіпорынның қалыпты дұрыс жұмыс істеуі үшін қажетті қаржы рисурстармен қамтамасыз етілуімен, олардың тиімді орнластырпылып пайдаланылуымен, басқа да заңды және жеке тұлғалармен қарым қатынасымен, төлемқабілеттілігі және қаржылық орнықтылығымен сипатталады.

Ұйымның экономикалық әуелеті екі жақты сипатталуы мүмкін: кәсіпорынның мүліктік жағдайы тұсынан және қаржылық жағдайы тұсынан. Қаржылық-шаруашылық қызметтің бұл екі жағы да өзара байланысты – мүліктің ұтымсыз құрылым, оның сапасыз құрамы қаржы жағдайын нашарлатуы және керісінше күйге алып келуі мүмкін.

5.1 «Корпоративтік қаржы» пәні бойынша теориялық сұрақтар

1. Кәсіпорындар, ұйымдар мен үй шаруашылықтарының қаржылары. Олардың қызметтері қаржылық нәтижелерінің статистикасы. 2. Кәсіпорынның қаржысы мен қаржылық механизмдері 3. Корпорацияның өнімдері, жұмыстары және қызметтерінің өзіндік құнын құрайтын шығындарының баптар және элементтер бойынша экономикалық жіктеуі 4. Кәсіпорын қорлары, олардың құрылуы, бөлінуі және қолданылуы 5. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдісі 6. Кәсіпорында қаржылық жоспарлау, қаржылық есеп беру

45

7. Кәсіпорынның тиімділігі және қаржылық нәтижелерін талдау әдісі 8. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, төлемқабілеттілігі мен өтімділігі 9. Кәсіпорынның негізгі қаражаттарына салынған капиталды басқару 10. Корпорацияның жылдық жиынтық табысы, оның құрамы мен құрылымы 11. Ұсыныс пен сұранысты болжаудың бір факторлы модельдері 12. Ұсыныс пен сұранысты болжаудың көп факторлы модельдері 13. Қаржылық менеджмент, оның мазмұны мен оның жұмыс істеу механизмі 14. Кәсіпорынның қаржылық жетістіктері мен шаруашылық қызметінің нәтижесі. Ақшалай түсім. 15. Кәсіпорындардың ақша айналымы мен есеп айырысу жүйесі 16. Кәсіпорындағы өндірісті дамыту қоры 17. Кәсіпорындағы қаржылық жоспарлау стратегиясы 18. Кәсіпорынның қаржылық қызметін бақылау жүйесі 19. Корпорацияның өндірістік және әлеуметтік дамуын қаржыландыру 20. Корпорация қоры, оларды қалыптастыру мен пайдалану 21. Корпорацияның инвестициялық саясаты және оның негізгі капиталды жаңғыртудағы ролі 22. Корпорацияның тозымпұл саясаты және оның негізгі капиталды жаңғыртудағы рөлі 23. Корпорацияның негізгі капиталы.Оны ұдайы өндіру көздері 24. Лизинг-корпорацияның негізгі капиталын тарту формасы ретінде 25. Күрделі құрылыстың қаржысын ұйымдастыру 26. Қазақстанда инвестициялық үрдістің қалыптасуы және қазіргі кезеңдегі оны қаржыландыру көздері 27. Корпорацияның айналым активтерін пайдалануды жақсарту жолдары 28. Корпорацияның айналым активтерін қаржыландыру көздері және оларды пайдалану тиімділігін арттыру жолдары 29. Корпорацияның айналым активтері: айналым капиталын қалыптастыру, ұйымдастыру мен басқару саясаты 30. Факторинг-корпорацияның айналым қаражатын несиелеудің бір әдісі ретінде

«Корпоративтік қаржы» пәні бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1.Бочаров В. Корпортаивтік қаржы. – СПб.: Питер, 2007

2.Кәсіпорындар қаржысы: Көмекші оқу құралы. Бородина Е.И.ред. – М.: Банки и биржи, 2005 3. Кәсіпорындар қаржысы: Оқулық. \ Н.В. Колчина. М. ред: «Юнити», 2006 4.Шуляк П.Н. Кәсіпорындар қаржысы. Оқулық – М. 2005 5.А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфулин «Кәсіпорындар қаржысы» 2004ж. 6.Р. Брейли, С. Майерс «Корпоративтік қаржы қағидалары» 2005ж. 7.Д.С. Моляков, Е.И. Шохин «Кәсіпорындар қаржысы теориясы» 2003ж. 8.Л.Н. Павлова «Кәсіпорындар қаржысы:» 2004ж. 9.Н.Н. Тренев «Қаржыны басқару» 2006ж. 10.С. Росс, Б. Джордан «Корпоративтік қаржы негіздері» 2004ж.

46

11.М.В. Романовский «Кәсіпорындар қаржысы» 2007ж. 12.Р.Г. Попова, И.Н. Самонова «Кәсіпорындар қаржысы:» Питер – 2005ж. 13.Б. Коласс «Кәсіпорынның қаржылық қызметін басқару».

6. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУ

ПӘН МАЗМҰНЫ

Кіріспе Салық туралы ғылым қаржы ғылымының мамандандырылған бөлімі

ретінде. Қаржы және мемлекет туралы ілім – салықтар мәні мен салық салу механизмін зерттеп білудің теориялық негіздері.

Салықтарды зерттеу қажеттілігі және оларды ұйымдастыру. Шаруашылық жүгізуші субъектілер мен халыққа салық салу жүйесін зерттеу кезіндегі тарихи және логикалық көзқарастардың маңызы.

«Салық және салық салу» оқу пәні ретінде, оның жалпыэкономикалық және арнайы оқу курстарымен байланысы.

Оқу пәнінінің құрылымы. Салық функцияларының теориясы мен қолданыстағы тәжірибесіне үңілу үрдісі. Қазақстандағы салықтар салудың және міндетті төлемдер жасаудың құқықтық аспектілері.

«Салық және салық салу» оқу пәнінің міндеттері және оларды мемлекеттік салық қызметіне мамандар даярлау үрдісінде жүзеге асыру.

1. САЛЫҚТАР ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Салықтардың экономикалық мәні және табиғаты. Салық және салық салуды құру негіздері.

Қаржы қатынастары жүйесіндегі салықтар. Салықтардың экономикалық мазмұны. Салықтардың айрықшы белгілері және оларды анықтау. Салықтардың өзін көрсету бойынша ұйымдық формалары. Салықтардың функциялары.

Салықтардың объективті қажеттілігі. Салықтар салудың шарттары мен себептері. Салықтардың пайда болуы, дамуы және пайдаланылуындағы мемлекеттің ролі.

Салықтардың мақсаты. Ұлттық кірісті қайта бөлудегі салықтардың ролі. Салықтардың қазыналық (фискальдық) ролі. Салықтарды экономикалық ынталандыру ретінде пайдалану.

Салық элементі ұғымы. Салықтың объектісі мен субъектісі. Салықтарды төлеу көздері. Салық салынатын және салынбайтын табыс. Салық салынбайтын минимум. Салық ставкасы, оның салық салу жүйесіндегі маңызы. Салық ставкаларының түрлері. Пропорционалды, прогрессивті салық салу, оларды қолданудың экономикалық шарттары.

47

Салықтар төлеу әдістері, олардың сипаттамамалары. Салықтық жеңілдіктер. Салықтық несие және оның түрлері. Өндірісті ынталандыру мен кірістерді реттеудегі салықтық жеңілдіктердің ролі.

Салық салу қағидалары, олардың сипаттамалары және салық салу жүйесін құрудағы ролі. Адам Смиттің классикалық қағидалары. Вагнер қағидалары. Нарықтық экономика жағдайында салық салуды жүзеге асыру қағидалары.

1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесі: қалыптасу кезеңдері, қазіргі жағдайына сипаттама

Салық жүйесі ұғымы. Салықтар жіктеуі. Оңтайлы салық жүйесінің қағидалары. Салық жүйесінің өзіне тән сипаттары, артықшылықтары және кемшіліктері.

Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасу және реформалау кезеңдері. Салық жүйесінің әрбір сатысын бағалау. Қазіргі кездегі салық реформасының тұжырымдамасы.

Қазақстан салық жүйесінің қазіргі кезеңдегі даму сипаты. Салықтарды Қазақстанның бюджеттік жүйесінің буындары бойынша

бөлу.

1.3 Салық саясаты: тптері, мақсаттары мен міндеттері

Салық саясаты мемлекеттің экономикалық, қаржы және қазыналық саясатының құрамдас бөлігі ретінде. Салық саясатының экономиканың даму ерекшеліктерімен өзара байланысы.

Қазақстанда салық саясатының қалыптасуы. Салық саясатының мақсаты мен міндеттері. Салық саясатының типтері және олардың нарықтық экономиканың даму модельдерімен өзара байланысы. Мемлекеттің экономикалық саясатының басым бағыттарын жүзеге асырудағы салық саясатының ролі. Нарықтық типтегі салықтық реттеу.

Қазақстанның қазіргі кездегі салық саясаты және оның тиімділігін бағалау.

1.4 Салық механизмі: мазмұны, құрылым және элементтерінің сипаттамасы

«Салық механизмі» ұғымының экономикалық мазмұны. Салық

механизмінің құрылымы. Салық механизмінің мемлекеттік салық саясатын жүзеге асырудағы ролі. Салық механизмінің негізгі элементтері және олардың сипаттамалары. Салықтық жоспарлау. Салықтық бақылау. Нарықтық типтегі Салықтық реттеу.

Салық мемлекеттік реттеудің негізгі құралы ретінде. Салықтық реттеу құралдары және олардың сипаттмасы. Салық ставкаларының, салықтық жеңілдіктердің, салықтық санкциялардың заңды және жеке

48

тұлғалар қызметінің нәтижелеріне және мемлекеттік бюджет, сонымен қатар басқа да бюджеттер кірістеріне әсері. Лаффер теориясы.

Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі кезеңіндегі мемлекеттік салықтық реттеудің ерекшеліктері.

2. ЖЕКЕ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚ:

1.1 Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салық салу

Мүлікке салынатын салықтың экономикалық мәні, құру қағидалары және функциялары. Мүлікке салық төлеушілер. Салық салу объектілері. Салық мөлшерлемелері. Жеке тұлғаның кәсіпкерлік қызметінде пайдаланылмайтын мүлкіне салық есептеу және төлеу тәртібі.

Мүлік бойынша салық жеңілдіктері және оларды ұсыну тәртібі. Кәсіпкерлікпен айналыстаны заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне

салық салу ерекшеліктері. Амортизацияланатын активтердің орташа жылдық құны: есептеу механизмі.

Мүлікке салық салу ставкалары және оларды қолдану тәртібі. Мүлікке салық бойынша ағымды төлемдер сомасы есебін ұсыну

тәртібі. Мүлікке салық бойынша декларацияның мазмұны. Мүлікке салық төлеушінің төлеу мерзімін бұзғаны және салықтың

дұрыс есептелмегені үшін жауапкершілігі.

1.2 Көлік құралдарына салық салу. Көлік құраладрына салық салудың экономикалық мазмұны, құру

негіздері. Көлікке салық салуды реформалаудың негізгі кезеңдері және оның мақсаттары. Төлеушілер. Салық салу объектілері. Ставкаларды құру ерекшеліктері.

Заңды және жеке тұлғалардың әртүрлі көлік түрлері бойынша көліктік салықты есептеу және төлеу тәртібі. Көлік құралдарына салықтық жеңілдіктер. Заңды тұлғалардың көлік құралдарына салық салу бойынша декларацияны толтыру және ұсыну механизмі.

Көлік құралы иесінің салық төлеу бойынша жауапкешілігі.

1.3 Жер салығы

Жер салығының экономикалық мазмұны, оның дамуы және Қазақстан салық жүйесіндегі ролі.

Жер салығын төлеушілер. Салық салу объектілері. Жер салығын есептеу және төлеу тәртібі.

ҚР әртүрлі жер категориялары бойынша жер салығын есептеу ерекшеліктері. Жеке тұлғалардың жер телімдеріне салық салу ерекшеліктері. Салық төлеушілердің әртүрлі категориялары бойынша жер салығы сомасын түзету.

Жер салығы бойынша жеңілдіктер. Жер салығын төлеу мерзімі және

49

тәртібі. Жер салығы бойынша есептеулерді тексеру тәртібі. Салық төлеушінің жер салығының дұрыс және уақытылы есептелуі

үшін жауапкершілігі.

3. ТҰТЫНУҒА САЛЫҚ САЛУ 3.1 Қосымша құн салығы

Қазақстанда ҚҚС енгізудің экономикалық мәні, қажеттілігі және

алғышарттары. ҚҚС артықшылықтар мен кемшіліктері. ҚҚС өндіру әдістері. Қазақстанда ҚҚС құру ерекшеліктері. Төлеушілер. Қосымша құн салығын

есепке алу және есептен шығару тәртібі. Салық салынтын айналым және салық салынатын ипорт. Ішкі

айналымдарға салық салу ерекшеліктері. Салық салынатын айналым ұғымы. Салық салынатын айналымды түзету. Айналымнан босатылған айналымдар.

Қосымша құн салығының мөлшерлемелері және оларды қолдану ерекшеліктері. Бюджетке төлеуге жатқызылған ҚҚС сомасын анықтау. Есепке алуға жатқызылған ҚҚС сомасын анықтау механизмі: пропорционалдық және бөлек әдістер және олардың сипаты. ҚҚС төлеу және декларация ұсыну мерзімі және тәртібі. ҚҚС салынатын импорт көлемін анықтау тәртібі. ҚҚС төлеуден босатылған импортталатын айналымдар. Импортталатын айналымдар бойынша ҚҚС төлеу мерзімін шегеру тәртібі.

ҚҚС басқару. Төлеушілердің ҚҚС бюджетке уақтылы және толық төленуі үшін жауапкершілігі.

3.2 Акциздер

Акциздердің мәні, эволюциясы және функциялары. Акциздік салық салуды құру негіздері: төлеушілер, салық салу объектісі, салық салынатын айналымды анықтау, акцизделетін тауарлар тізбесі. Отандық акцизделетін тауарлар мен қызметтер түрлері бойынша акциздер есептеу механизмі. Акциздер ставкасын өзгерту тәртібі. Акциздердің адвалорем және өзгермейтін стакалары. Спирт және алкогольдік өнімдер бойынша акциздерді есептеу. Бензин және дизельдік отын бойынша акциздер есептеу механизмі. Лоторея ұйымдастырушыларына акциздермен салық салу ерекшеліктері.

Ойын бизнесіне акциздермен салық салу. Ипортталатын акциздеуге жататын тауарларға салық салу ерекшеліктері. Импортталатын тауарлар бойынша салық салынатын объектілер. Төлеу мерзімдері. Акциздер бойынша декларация толтыру және ұсыну тәртібі. Төлеушілердің акциздерді бюджетке уақытылы және толық төленуі үшін жауапкершілігі.

3.3 Экспортталатын мұнай, газ конденсатына салынатын рента салығы.

ҚР экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салық салуды енгізудің алғышарттары. Шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығын

50

төлеуші, салық салу объектісі, салық базасы. Рента салығы ставкасын құру ерекшеліктері. Есептеу тәртібі. Салық мерзімі, төлеу мерзімі және салық декларациясы.

4. ТАБЫС САЛЫҒЫ

4.1 Корпоративтік табыс салығы

Корпоративтік табыс салығының мазмұны және құру ерекшеліктері:

төлеушілер, салық салу объектілері. Жылдық жиынтық табыс, оның құрамы және құрылым. ЖЖТ түзету. Салық салынатын табысты анықтау кезінде жиынтық жылдық табыстан алып тасталын сомалар. Салық салынатын табысты есептеу және оны түзету. Корпоративтік табыс салығын төлеу тәртібі мен мерзімі. Аванстық төлемдер.

Салық төлеушілердің жекелеген санаттарына салық салу ерекшеліктері: сақтандыру компаниялары, коммерциялық емес ұйымдар, әлеуметтік салада қызмет жасайтын ұйымдар.

Қазақстанда тұрақты мекемесі бар резидент емес заңды тұлғаларға салық салу тәртібі. Резидент емеске салық салу табысын анықтау ерекшеліктері. Резидент емес заңды тұлғаның тұрақты мекеме арқылы жүргізген қызметінен түскен таза пайдасына салық салу тәртібі.

Тұрақты мекеме құрусыз қызметін жүзеге асырушы резидент емес заңды тұлғаларға салық салу ерекшеліктері. Табыс төлеу көзінен табыс салығын есептеу және ұстау тәртібі. Табыс төлеу көзінен алынатын табыс салығының стакалары және оларды қолдану тәртібі. Халықаралық келісім-шарттары бойынша арнайы ережелерді қолдану шарттары мен тәжірибесі. Резидент емес заңды тұлғалардың басқару және әкімшілік шығындарын алып тасталатын сомаларға жатқызу әдістері. Салық салу объектісін анықтауға қатысты халықаралық келісім-шартты қолдану тәртібі. Төлеушілердің корпоративтік табыс салығын уақытылы және толық төленуі үшін жауапкершілігі.

4.2 Қазақстан салық жүйесіндегі салық преференциялары (артықшылықтары, жеңілдіктері).

Мемлекеттік инвестициялық саясаты және салық құралдарының оны жүзеге асырудағы ролі. Инвестициялық салық преференциялары: экономикалық табиғаты, мазмұны және мақсаты.

Инвестициялық салық преференцияларын ұсыну тәртібі. Корпоративтік табыс салығы бойынша салық преференцияларын қолдану ерекшеліктері. Мүлікке салық бойынша инвестициялық преференцияларды қолдану механизмі. Инвестициялық салық преференцияларының қолданыс мерзімінің аяқталуы.

4.3 Жеке табыс салығы

51

Жеке табыс салығының экономикалық мазмұны, функциялары және құру қағидалары.

Жеке табыс салығын төлеушілер. Салық салу объектілері. Жеке тұлғалардың салық салынбайтын табыстары. Жеке тұлғалардың табыс төлеу көзіне салық салынатын табыстарының құрамы және құрылымы. Жеке тұлғалардың табыс төлеу көзінен салық алынбайтын табыстары және олар бойынша жеке табыс салығын есептеу тәртібі.

Адвокаттар мен нотариустардың табыстары: жеке табыс салығын салу тәртібі, төлеу мерзімі мен тәртібі. Жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы: есептеу және төлеу тәртібі.

Жеке табыс салығының мөлшерлемелері және оларды қолдану тәртібі.

Табыс салығы бойынша басқару ережелер. Резидент емес жеке тұлғалардың табысына салық салу

ерекшеліктері. Табыс салығын есептеу және төлеу тәртібі.

4.4 Еңбек ақы төлеу қорынан салықтар мен төлемдер

Әлеуметтік салық: экономикалық мәні мен құру негіздері. Салық салу объектісі. Әлеуметтік салық бойынша салық салынатын базаға кірмейтін төлемдер. Салық мөлшерлемелері және оларды қолдану механизмі. Әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібі.

Әлеуметтік салық бойынша декларация толтыру тәртібі. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры: құру тәртібі, нысаналы мақсаты. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті аударымдарды есептеу мезанизмі.

4.5 Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу

Жер қойнауын пайдаланушылардан алынатын арнайы төлемдер мен салықтардың мазмұны және қолданылу саласы. Салық режимінің мольдері: бірінші модель, екінші модель. Жер қойнауын пайдаланушылар үшін арнайы салық режимінің сипаттамасы.

Бонустар: қол қоятын бонус, коммерциялық табу бонусы, роялти: роялти салу объектісі, роялти млшерлемелері. Үстеме пайдаға салық, салық салу объектісі, салықты, ставкалар есептеу тәртібі. Өнімді бөлу туралы кеілсім-шарт. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасы үлесін төлеу.

5. АРНАЙЫ САЛЫҚ РЕЖИМІ

5.1 Шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салық режимі Арнайы салық режимінің (АСР) экономикалық мазмұны, нысаналы мақсаты. ШОБ субъектілері үшін АСР қолданылу саласы. АСР қолдану шарттары.

52

АСР Қазақстанда дамуы. АСР қолдану сипаты мен ерекшеліктері. Патент негізіндегі арнайы салық режимі: қолданылу саласы, қолданылу тәртібі. Жеңілдетілген декларация негізіндегі арнайы салық режимі: есептеу тәртібі және төлеу мерзімі.

5.2 Шаруа қожалылықтары және фермерлік шаруашылықтар үшін арнайы салық режимі

Қожалық және фермерлік шаруашылықтар үшін АСР мәні. АСР ауыл шаруашылығын дамытуды қолдау саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудағы ролі. АСР бірыңғай жер салығы негізнде құру ерекшеліктері. Салық салу объектісі. Салық мөлшерлемес. Жер телімін жалға беру (алу) кезіндегі салық салу ерекшеліктері. Жекелеген салық түрлері мен өзге де міндетті бюджеттік төлемдерді есептеу және төлеу ерекшеліктері. 5.3 Заңды тұлғалар, яғни ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер мен

ауылдық тұтынушылар кооперативтері үшін арнайы салық режимі Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер үшін АСР экономикалық

мазмұны. Заңды тұлғалар, яғни ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер мен ауылдық тұтынушылар кооперативтері үшін арнайы салық режимінің қолданылу саласы және шарттары.

Патентті беру тәртібі. Патент құнынының есебіне кірген салықты есептеу тәртібі. Патент құнынының есебіне кірмеген жекелеген салық түрлері мен өзге де міндетті бюджеттік төлемдерді есептеу және төлеу ерекшеліктері.

5.4 Жекелеген кәсіпкерлік қызмет түрлері үшін арнайы салық режимі

Жекелеген кәсіпкерлік қызмет түрлері үшін арнайы салық режимі және оның сипаттамасы. Белгіленген жиынтық салық: салық салу объектісі, салықты есептеу және төлеу тәртібі. Салық мерзімі және салық декларациясы. Салық салу объектісін тіркеу (қайта тіркеу) тәртібі.

6. АЛЫМДАР ЖӘНЕ БАСҚА МІНДЕТТІ БЮДЖЕТТІК ТӨЛЕМДЕР

6.1 Алымдар «Алым» ұғымы және оның салықтардан, баж салығынан және төлемдерден қағидалы ерекшелігі. Қазақстан салық жүйесіндегі алымдар түрлері және олардың аумақтық бюджеттерді қалыптастырудағы ролі. Қазақстан салық жүйесіндегі төлемдер, олардың экономикалық мазмұны, өзіне тән ерекше белгілері, қолдану ерекшеліктері. Мемлекеттік баж салығы: экономикалық табиғаты, қолданылу қажеттілігі және есептеу тәжірибесі. Мемлекеттік баж салығын төлеуші. Мемлекеттік баж салығы өндірілетін

53

объектілер.

7. САЛЫҚТЫҚ БАСҚАРУ

7.1 ҚР салық қызметі: құрылымы, құқықтық база, ұйымдастыру ерекшеліктері, басқа мемлекеттік органдармен өзара байланысы Қазақстан салық қызметінің қалыптасуы және дамуы. Мемлекеттік салық

қызметінің құрылымы. Салық қызметі жұмысының құқықтық аспектілері. ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитеті – салық қатынастарын реттеу және салықтық бақылау бойынша жоғары тұрған орган ретінде. ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитетінің құрылымы, мақсаттары және міндеттері. Салық қызметі органдарының функционалдық міндеттері.

Салық органдарының басқа мемлекеттік органдармен өзара байланысты әрекеті. Республикалық және жергіліңті билік органдарының салық салу саласындағы функциялары. Салықтық бақылаудың субъектілері. Салықтық бақылаудың құралдары және орындаушылары.

7.2 Салықтық бақылаудың қажеттілігі және экономикалық мазмұны

Салықтық бақылаудың экономикалық мазмұны және салықтық

басқарудың қажеттілігі. Салықтық бақылаудың мақсаттары мен міндеттері. Салықтық бақылауды жүргізудің кезеңдері. Салықтық бақылау объектісі және олардың жіктеуі.

Салықтық бақылауды жүзеге асыру негіздері. Салықтық бақылаудың өзіне тән ерекше белгілері. Салықтық тексерулер: мазмұны, формалары мен әдістері. Салықтық тексерістер нәтижелері мен салық органы лауазымдық тұлғаларының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағымдану.

7.3 Кедендік төлемдер. Кедендік төлемдердің мәні, функциялары. ҚР кедендік реттеу

ерекшеліктері. Кедендік төлемдердің түрлері және олардың сипаттамалары.

Тауарларды ресімдеу, сақтау, сүйемелдеу, лицензиялар мен біліктілік аттестаттарын беру үшін кедендік алымдарды есептеу ерекшеліктері.

Кедендік баж салығы: түрлері, есептеу механизмі, ставкаларды өзгерту ерекшеліктері. Кедендік баж салығын есептеу мақсатында кедендік құнды анықтау тәртібі. Кедендік құнды есептеу әдісінің сипаттамасы. Кедендік төлемдер бойынша жеңілдіктер.

6.1 «Салық және салық салу» пәні бойынша теориялық сұрақтар

1. Салықтардың экономкалық табиғаты мен салық салу негіздері 2. Салық және салық салуды құру негіздері

54

3. Салық саясаты мен салық жүйесі 4. Салықтық реттеу 5. Салық төлеуші мен салық агентінің құқықтары мен міндеттері 6. Салық қызметінің органдары: міндеттері мен құрылымы 7. Салық түрлері және басқа да міндетті бюджеттік төлемдер 8. Мемлекеттік баж салығы. Кедендік төлемдер 9. Салық есебі мен салықтық есеп беру тәртібі 10. Корпоративтік салық. Жиынтық жылдық табыс. Салық салынатын табыс 11. Корпоративтік салықты есептеу әдістемесі мен төлеу тәртібі 12. Жанама салықтар: олардың әлеуметтік –экономикалық мәні 13. Жеке табыс салығы. Салық салынатын табыс 14. Жеке табыс салығын есептеу әдістемесі мен төлеу тәртібі 15. Резидент еместердің табысына салық салу ерекшелігі 16. Қосымша құн салығын төлеу тәртібі 17. Акциздер. Қазақстан Республикасында өндіріліп, өткізілетін, акцизделетін

тауарлар мен қызмет түрлеріне салық салу 18. Салықтық тексерулер. Салықтық тексерулер жүргізу тәртібі 19. Салықтық тексеруді құжатпен ресімдеу 20. Салық мөлшерлемесі, оның түрлері және салық салу жүйесіндегі маңызы 21. Тікелей салықтар: олардың әлеуметтік-экономикалық мәні 22. Акциздер бойынша декларация: толтыру тәртібі мен ұсыну мерзімі 23. Салықтық бақылау. Салықтық бақылау объектітері, субьектері және әдісі 24. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты 25. Қазақстан Республикасында салық жүйесін реформалау кезеңдері 26. Қосымша құн салығын төлеу мен есептеуді бақылау 27. Өңірлік бюджеттің кірісін қалыптастыруда жергілікті салықтар мен

алымдардың ролі 28. Қазақстан Республикасындағы жеке табыс салығының құрылымы мен

қағидаттары 29. Салықтарды алу әдістері мен оны жетілдіру жолдары 30. Резидент еместерге салық салу: қазіргі жағдайы мен жетілдіру

проблемалары

55

«Салық және салық салу» пәні бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі 1. Финансы, Мельников ВД, Ильясов РК Алматы, Қаржы-Қаражат, 2007 жыл. 2. Мельников ВД, «Қазақстан экономикасын мемлекеттік қаржылық реттеу», Алматы, Қаржы-Қаражат, 2007 жыл. 3. Балабанов ИТ. Азамттар қаржысы – М, Финансы и Статистика, 2002 ж. 4. В.К. Радостовец «Кәсіпорындағы бухгплтерлік есеп», Алмата 2006 ж. 5. Большаков С.В. Мемлекет пен кәсіпорынның қаржы саясаты., Лекциялар курсы. – М: Книжный мир, 2002 6. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Қаржы: Оқулық. – Алматы, 2006 7. Мельников В.Д. Қаржы негіздері. Оқулық. – Алматы, 2005 8. Қаржы. ЖОО-на арналған оқулық. М.В. Романовский және басқалар ред.. – М: Перспектива, 2002 9. Қаржы. Грязнова А.Г., Маркина Е.В ред..- М: Финансы и статистика, 2008