Οικονομικό Δελτίο 47 · Τεύχος 47 Οικονομικό Δελτίο 10...

ΤΡ

ΑΠ

ΕΖ

Α Τ

ΗΣ Ε

ΛΛ

ΑΔΟ

Σ

ΕΥΡ

ΩΣΥΣ

ΤΗΜ

ΑΟ

ΙΚΟ

ΝΟ

ΜΙΚ

Ο Δ

ΕΛ

ΤΙΟ

ΤΕ

ΥΧ

ΟΣ

47

ΙΟΥΛ

ΙΟΣ

20

18

ΙΟΥΛΙΟΣ2018

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟΤΕΥΧΟΣ 47

ΙΟΥΛΙΟΣ2018

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ∆ΕΛΤΙΟΤΕΥΧΟΣ 47

TPAΠEZA THΣ EΛΛAΔOΣEλευθ. Bενιζέλου 21102 50 Aθήνα

www.bankofgreece.gr

Διεύθυνση Oικονομικής Ανάλυσης και Mελετών - ΓραμματείαTηλ. +30 210 320 2393Fax +30 210 323 3025

Tυπώθηκε στοΊδρυμα Eκτύπωσης Tραπεζογραμματίων και Aξιώντης Tράπεζας της Eλλάδος

ISSN 1105 - 8544

περ ι εχομενα οιΚονομιΚοι Και χρΗμαΤοοιΚονομιΚοιΚΥΚΛοι ΤΗΣ εΛΛΗνιΚΗΣ οιΚονομιαΣ 7Χιόνα ΜπαλφούσιαΔημήτρης Παπαγεωργίου

Η αΞιοποιΗΣΗ ΤΩν ΔιαρΘρΩΤιΚΩν πορΩν ΤΗΣ εΥρΩπαΪΚΗΣ EνΩΣΗΣ ΣΤΗν εΛΛαΔα 37Μελίνα ΒασαρδάνηΔήμητρα Δημητροπούλου

ο ΤομεαΣ ΤΗΣ ενερΓειαΣ: εΞεΛιΞειΣ Και προοπΤιΚεΣ 65Πηνελόπη ΖιούτουΔημήτριος Σιδέρης

Υπαρχει αΣΥμμεΤρια προΣαρμοΓΗΣ ΤΩν ΛιανιΚΩν ΤιμΩν ΣΤιΣ ΒαΣιΚεΣ ΚαΤΗΓοριεΣ ειΔΩν ΔιαΤροΦΗΣ; Η περιπΤΩΣΗ ΤΗΣ εΛΛΗνιΚΗΣ αΓοραΣ ΤροΦιμΩν 85Ζαχαρίας Γ. Μπραγουδάκης

ΔοΚιμια ερΓαΣιαΣ(Ιανουάριος – Ιούνιος 2018) 105

ΚαΤAΛοΓοΣ AρΘρΩν ποΥ ΔΗμοΣιεYΘΗΚαν Σε προΗΓοYμενα ΤεYχΗ ΤοΥ οιΚονομιΚοYΔεΛΤIοΥ 111

Τεύχος 47Οικονομικό ΔελτίοΙούλιος 20186

1 ΕιΣΑΓΩΓΗ

Το παρόν άρθρο παρουσιάζει εκτιμήσεις βρα-χυχρόνιων και μεσοχρόνιων κύκλων (short-and medium-term frequency cycles) για βασι-κές μεταβλητές της ελληνικής οικονομίας καιδιερευνά τα κύρια χαρακτηριστικά τους.Συγκεκριμένα, εξετάζονται οκτώ χρονολογι-κές σειρές: του πραγματικού ΑΕΠ, της πραγ-ματικής συνολικής χρηματοδότησης προς τονιδιωτικό μη χρηματοπιστωτικό τομέα, τηςπραγματικής χρηματοδότησης των νοικοκυ-ριών, της πραγματικής χρηματοδότησης τωνμη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων, του δεί-κτη τιμών κατοικιών, του δείκτη τιμών μετο-χών, του ονομαστικού μακροπρόθεσμου επι-τοκίου και του περιθωρίου επιτοκίου. Στόχοςείναι να μελετηθούν με συστηματικό τρόπο οιοικονομικοί (ή πραγματικοί) και οι χρηματο-οικονομικοί κύκλοι (real and financial cycles)της ελληνικής οικονομίας σε βραχυχρόνιες καιμεσοχρόνιες περιόδους διακυμάνσεων και ναδιερευνηθεί αν οι κύκλοι επιδεικνύουν ταβασικά χαρακτηριστικά που παρατηρούνταιστη σχετική επιστημονική βιβλιογραφία γιαάλλες χώρες. Εξετάζεται επίσης η αλληλεπί-δραση μεταξύ του οικονομικού κύκλου και τουχρηματοοικονομικού κύκλου, λαμβάνονταςυπόψη τα διδάγματα που προέκυψαν από τηνπρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση.

Η πιο σχετική με την παρούσα μελέτη ερευ-νητική εργασία είναι της Tsouma (2014), ηοποία εξετάζει τους οικονομικούς κύκλους τηςελληνικής οικονομίας χρησιμοποιώντας τόσοτην ανάλυση των σημείων καμπής (turningpoint analysis) όσο και τη χρήση υποδειγμά-των αλλαγής καθεστώτων κατά Markov(Markov switching). Ωστόσο, όπως συμβαίνεικαι με το μεγαλύτερο μέρος της σχετικήςβιβλιογραφίας, η ανάλυση εστιάζεται απο-κλειστικά στις βραχυχρόνιες διακυμάνσεις του

οικονομικού κύκλου και δεν λαμβάνει υπόψητην αλληλεπίδραση μεταξύ οικονομικών καιχρηματοοικονομικών κύκλων. Οι Michaelideset al. (2013) εξετάζουν τις επιδράσεις τωνοικονομικών κύκλων της ΕΕ και των ΗΠΑστον ελληνικό οικονομικό κύκλο χρησιμοποι-ώντας τόσο το φίλτρο Hodrick-Prescott όσοκαι το ζωνοπερατό φίλτρο (band-pass filter),αλλά η εργασία τους υπόκειται στους ίδιουςπεριορισμούς. Τέλος, ο Karfakis (2013)ερευνά τη σχέση μεταξύ πιστωτικών κύκλων(credit cycles) και οικονομικών κύκλων στηνΕλλάδα εφαρμόζοντας την ανάλυση αιτιότη-τας κατά Granger (Granger causality) σε χρο-νολογικές σειρές με χρήση του φίλτρουHodrick-Prescott, αλλά η ανάλυση επικε-ντρώνεται σε βραχυχρόνιες διακυμάνσεις τωνκύκλων και καλύπτει περίοδο μόνο δέκα ετών.Η παρούσα μελέτη συμβάλλει στην υπάρ-χουσα βιβλιογραφία, καθώς μέχρι σήμερα γιατην ελληνική οικονομία δεν έχουν εξαχθεί οικυκλικές διακυμάνσεις σε μεσοχρόνιες περιό-δους, ούτε έχει μελετηθεί η αλληλεπίδρασημεταξύ πραγματικών και χρηματοοικονομικώνκυκλικών διακυμάνσεων σε μεσοχρόνιεςσυχνότητες.

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, οι μεταβλητέςπου σχετίζονται με την πραγματική οικονομίαόπως το ΑΕΠ θεωρείται ότι παρουσιάζουνκυκλική συμπεριφορά μικρής περιοδικότητας,γνωστή ως οικονομικός κύκλος (βλ. π.χ. Bax-ter and King 1996). Αντίθετα, οι χρηματοοι-κονομικές μεταβλητές όπως η χρηματοδότησητείνουν να παρουσιάζουν μεγαλύτερους σεδιάρκεια κύκλους, οι οποίοι είναι γνωστοί ωςχρηματοοικονομικοί κύκλοι (βλ. μεταξύάλλων Drehmann et al. 2012 και Claessens et

Τεύχος 47Οικονομικό Δελτίο

Ιούλιος 2018 7

Ο ικΟνΟΜ ικΟ ι κΑ ι ΧΡΗΜΑΤΟΟ ικΟνΟΜ ικΟ ικΥκΛΟ ι ΤΗΣ ΕΛΛΗν ικΗΣ Ο ικΟνΟΜ ιΑΣ *

Χιόνα ΜπαλφούσιαΔιεύθυνση Οικονομικής Ανάλυσης και Μελετών

Δημήτρης ΠαπαγεωργίουΔιεύθυνση Οικονομικής Ανάλυσης και Μελετών

* Οι συγγραφείς ευχαριστούν τη Heather Gibson, τον ΔημήτρηΣιδέρη και τον Gerhard Rünstler για εποικοδομητικές συζητήσειςκαι σχόλια. Το άρθρο απηχεί τις απόψεις των συγγραφέων και όχικατ’ ανάγκην της Τράπεζας της Ελλάδος. Τυχόν λάθη και παρα-λείψεις βαρύνουν αποκλειστικά τους συγγραφείς.

al. 2012). Στην παρούσα μελέτη εκτιμούμε τιςκυκλικές διακυμάνσεις των οκτώ χρονολογι-κών σειρών τόσο σε βραχυχρόνιες όσο και σεμεσοχρόνιες συχνότητες. Επιπλέον, προσπα-θούμε να μετρήσουμε ποια περιοδικότητακυριαρχεί για κάθε χρονολογική σειρά, εκτι-μώντας αυτό που ονομάζουμε “ολικό κύκλο”(overall cycle). Στην ανάλυσή μας χρησιμο-ποιούμε πέντε εναλλακτικές μεθοδολογίες:την ανάλυση σημείων καμπής, το ζωνοπερατόφίλτρο, το φίλτρο Hodrick-Prescott, μονομε-ταβλητά διαρθρωτικά υποδείγματα χρονολο-γικών σειρών και πολυμεταβλητά διαρθρω-τικά υποδείγματα χρονολογικών σειρών. Οικύκλοι που εξάγονται συγκρίνονται κατά χρο-νοσειρά, μεθοδολογία και συχνότητα καιπαρουσιάζονται τα κύρια χαρακτηριστικάτους και η μεταξύ τους συμμεταβολή (co-movement). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στησχέση μεταξύ των χρηματοοικονομικών μετα-βλητών και του ΑΕΠ.

Τέλος, καθώς οι εμπειρικές εκτιμήσεις πουπαρουσιάζονται αποτελούν επέκταση και επι-καιροποίηση του ερευνητικού έργου που ανέ-λαβαν οι συγγραφείς στο πλαίσιο της υποο-μάδας για τους πραγματικούς και χρηματοοι-κονομικούς κύκλους της Ομάδας ΕργασίαςΟικονομετρικών Υποδειγμάτων (WorkingGroup on Econometric Modelling) του Ευρω-παϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών(ΕΣΚΤ), μέρος του οποίου δημοσιεύθηκε στηνεργασία των Rünstler et al. (2018), τα αποτε-λέσματα που παρουσιάζονται εδώ για τηνΕλλάδα είναι συγκρίσιμα με τα αντίστοιχαευρήματα που αναφέρονται από τους Rünstleret al. (2018) για τις υπόλοιπες ευρωπαϊκέςοικονομίες.

Τα αποτελέσματα υποδηλώνουν ότι οι μεσο-χρόνιες διακυμάνσεις κυριαρχούν έναντι τωνβραχυχρόνιων διακυμάνσεων για όλες τιςμεταβλητές, συμπεριλαμβανομένου του ΑΕΠ.Ανάλογα με τη μεθοδολογία, η μέση διάρκειατου κύκλου του ΑΕΠ σε μεσοχρόνιες συχνό-τητες είναι μεταξύ 32 και 55 τριμήνων, πολύμεγαλύτερη από την περίοδο 8-32 τριμήνωνπου η οικονομική θεωρία αναφέρει κατάκανόνα ως συχνότητα του οικονομικού

κύκλου. Η αντίστοιχη διάρκεια για τις τρειςμεταβλητές χρηματοδότησης είναι σχεδόνδιπλάσια, επιβεβαιώνοντας ότι οι χρηματοοι-κονομικοί κύκλοι είναι γενικά πολύ μεγαλύ-τεροι από τους πραγματικούς κύκλους.Τέλος, διαπιστώνουμε ότι σε μεσοχρόνιεςσυχνότητες υπάρχει υψηλός βαθμός συσχέτι-σης μεταξύ των κυκλικών συνιστωσών τωνχρονολογικών σειρών, ενώ όσον αφορά τιςπροπορεύσεις και τις υστερήσεις στο χρονι-σμό (leads and lags), η συμπεριφορά τουςείναι σύμφωνη με την οικονομική θεωρία.

Το υπόλοιπο του άρθρου είναι δομημένο ωςεξής: η ενότητα 2 παρουσιάζει τα δεδομένα.Η ενότητα 3 αναλύει τα ευρήματα που προέ-κυψαν από τις μη διαρθρωτικές προσεγγίσεις,δηλαδή την ανάλυση σημείων καμπής και τοζωνοπερατό φίλτρο, σε διαφορετικές συχνό-τητες. H ίδια ενότητα παρουσιάζει επίσης τααντίστοιχα αποτελέσματα που προκύπτουνχρησιμοποιώντας το φίλτρο Hodrick-Prescott.Στην ενότητα 4 παρουσιάζονται οι εκτιμήσειςτων κυκλικών συνιστωσών των μεταβλητώνπου προκύπτουν από μονομεταβλητά καιπολυμεταβλητά διαρθρωτικά υποδείγματαχρονολογικών σειρών. Τέλος, η ενότητα 5παραθέτει τα συμπεράσματα.

2 ΔΕΔΟΜΕνΑ

Η ανάλυση περιλαμβάνει οκτώ χρονολογικέςσειρές: το πραγματικό ΑΕΠ, την πραγματικήσυνολική χρηματοδότηση προς τον ιδιωτικό μηχρηματοπιστωτικό τομέα, την πραγματική χρη-ματοδότηση των νοικοκυριών, την πραγματικήχρηματοδότηση των μη χρηματοπιστωτικώνεπιχειρήσεων, το δείκτη τιμών κατοικιών, τοδείκτη τιμών μετοχών, το ονομαστικό μακρο-πρόθεσμο επιτόκιο και το περιθώριο επιτο-κίου. Τα στοιχεία είναι τριμηνιαία και καλύ-πτουν ως μέγιστο χρονικό διάστημα τηνπερίοδο α’ τρίμηνο 1970-δ’ τρίμηνο 2017. Τοονομαστικό μακροπρόθεσμο επιτόκιο είναι τοεπιτόκιο των δεκαετών κρατικών ομολόγων.Το περιθώριο επιτοκίου ορίζεται ως η δια-φορά μεταξύ αυτού του μακροπρόθεσμου επι-τοκίου και του τριμηνιαίου βραχυπρόθεσμου


επιτοκίου. Το ΑΕΠ, οι μεταβλητές χρηματο-δότησης και οι τιμές των κατοικιών έχουν απο-πληθωριστεί με τον αποπληθωριστή του ΑΕΠ.Όλες οι μεταβλητές, με εξαίρεση το μακρο-πρόθεσμο επιτόκιο και το περιθώριο επιτο-κίου, έχουν εκφραστεί σε λογαρίθμους. Πλη-ροφορίες σχετικά με τα στοιχεία που χρησι-μοποιήθηκαν βρίσκονται στον Πίνακα Π1 τουΠαραρτήματος.

3 ΜΗ ΔιΑΡΘΡΩΤικΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓιΣΕιΣ (NON-STRUCTURAL APPROACHES)

3.1 Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΑνΑΛΥΣΗΣ ΣΗΜΕιΩν κΑΜΠΗΣ(TURNiNg POiNT ANALySiS)

Η μέθοδος ανάλυσης σημείων καμπής (turn-ing point analysis) προτάθηκε από τους Burnsand Mitchell (1946) ως τεχνική για τη χρονο-λόγηση των οικονομικών κύκλων και εν συνε-χεία τροποποιήθηκε από τους Bry andBoschan (1971) και Harding and Pagan (2002).Ανιχνεύει κυκλικά μέγιστα και ελάχιστασημεία σε μια χρονολογική σειρά, μέσω μιαςδιαδικασίας δύο σταδίων. Κατ’ αρχήν, εντο-πίζονται τα τοπικά μέγιστα και ελάχιστασημεία. Στη συνέχεια, αυτά φιλτράρονταιμέσω ενός αλγόριθμου ώστε να διασφαλίζεταισυγκεκριμένη ελάχιστη διάρκεια κύκλου, ελά-χιστη διάρκεια φάσης, εναλλαγή μεταξύ μέγι-στων και ελάχιστων σημείων, καθώς και ότικάθε ελάχιστο (μέγιστο) σημείο είναι χαμη-λότερο (υψηλότερο) από το αμέσως προη-γούμενο μέγιστο (ελάχιστο).

Ακολουθώντας τους Harding and Pagan(2002) και Drehmann et al. (2012), εφαρμό-ζουμε δύο εναλλακτικές εξειδικεύσεις τηςανάλυσης σημείων καμπής, επιλεγμένες ώστενα ανιχνεύουν βραχυχρόνιες και μεσοχρόνιεςκυκλικές διακυμάνσεις. Για τις βραχυχρόνιεςδιακυμάνσεις ορίζουμε ως τοπικά μέγιστα(ελάχιστα) τα σημεία εκείνα όπου η χρονο-λογική σειρά λαμβάνει κατά το χρόνο t τημέγιστη (ελάχιστη) τιμή εντός διαστήματοςπέντε τριμήνων με κέντρο το σημείο t. Τέτοιασημεία ορίζονται ως μέγιστα (ελάχιστα) τουκύκλου εφόσον πληρούν δύο προϋποθέσεις,

δηλ. κάθε κύκλος να έχει ελάχιστη διάρκειαπέντε τρίμηνα και κάθε φάση (επέκταση ήσυρρίκνωση) να έχει ελάχιστη διάρκεια δύοτρίμηνα. Για να ανιχνεύσουμε κύκλους διάρ-κειας μεγαλύτερης από εκείνη που θεωρείταικατά κανόνα συχνότητα οικονομικού κύκλου(business cycle frequency), τροποποιούμε τοναλγόριθμο θέτοντας τη μέγιστη διάρκεια τουκύκλου στα οκτώ έτη (32 τρίμηνα) και ορίζο-ντας τα τοπικά μέγιστα και ελάχιστα σημείαεντός ενός διαστήματος οκτώ τριμήνων. Κατ’αυτόν τον τρόπο λαμβάνουμε ένα υποσύνολοτων μέγιστων και ελάχιστων σημείων που προ-έκυψαν από τη βραχυχρόνια εξειδίκευση τουαλγόριθμου ανάλυσης σημείων καμπής.

Τα Διαγράμματα 1 και 2 παρουσιάζουν τααποτελέσματα της ανάλυσης σημείων καμπήςγια τις βραχυχρόνιες και για τις μεσοχρόνιεςσυχνότητες αντίστοιχα. Και στα δύο δια-γράμματα οι οκτώ χρονολογικές σειρές απει-κονίζονται διαγραμματικά για το μέγιστο δια-θέσιμο διάστημα σε κάθε περίπτωση. Τα απο-τελέσματα της ανάλυσης σημείων καμπήςπαρουσιάζονται με σκιασμένες περιοχές. Οιπεριοχές που σκιάζονται με πράσινο χρώμααπεικονίζουν περιόδους συρρίκνωσης, ενώ οιγκρίζες απεικονίζουν περιόδους επέκτασης.Το μέγιστο του κύκλου είναι το τελευταίοσημείο της γκρίζας περιοχής, ενώ το ελάχιστοτου κύκλου είναι το τελευταίο σημείο της σκια-σμένης με πράσινο χρώμα περιοχής. Εφεξήςορίζουμε ως πλήρη κύκλο μια διακύμανση απόμέγιστο σε μέγιστο σημείο.

Το άνω αριστερά γράφημα του Διαγράμματος1 απεικονίζει το ΑΕΠ. Τα τμήματα που απει-κονίζουν θετική πορεία της μεταβλητής αντι-στοιχούν σε περιόδους οικονομικής ανάκαμ-ψης, ενώ τα τμήματα που απεικονίζουν συρ-ρίκνωση αντιστοιχούν σε περιόδους οικονο-μικής ύφεσης. Διακρίνει κανείς μια σειράβραχύβιων περιόδων ύφεσης κατά το πρώτοήμισυ του δείγματος, οι οποίες ακολουθούνταιαπό μια σαφώς πιο παρατεταμένη περίοδούφεσης κατά την πρόσφατη κρίση. Ειδικό-τερα, η ανάλυση εντοπίζει έξι σύντομες περιό-δους ύφεσης που έλαβαν χώρα μέχρι τα μέσατης δεκαετίας του 1990 και μια πιο παρατε-



ταμένη ύφεση που ξεκίνησε στις αρχές του2007 και συμπίπτει χρονικά με τη διεθνή χρη-ματοπιστωτική κρίση. Σε ό,τι αφορά τα ευρή-ματα για τις μεσοχρόνιες συχνότητες, στο Διά-γραμμα 2 φαίνεται ότι ο αλγόριθμος εντοπίζειτα κύρια μέγιστα και ελάχιστα σημεία τηςκυκλικής διακύμανσης του ΑΕΠ απαλείφο-ντας τις μικρής διάρκειας κυκλικές μεταβολές.Συγκεκριμένα, ανιχνεύεται μια περίοδος επέ-κτασης στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ηοποία ακολουθείται από περίοδο συρρίκνω-σης έως τα μέσα της δεκαετίας του 1990 καιέπειτα από μια περίοδο ταχείας ανάκαμψηςαπό τα μέσα της δεκαετίας του 1990 έως τιςαρχές του 2007. Εξετάζοντας την εξέλιξη τουΑΕΠ κατά την πιο πρόσφατη περίοδο, εντο-πίζεται μια μεγάλη μείωσή του από το 2007 καιέπειτα, η οποία φθάνει στο ελάχιστο σημείοτου κύκλου στο τέλος του 2015. Αυτά τα ευρή-ματα συνάδουν με την κοινώς αποδεκτή αντί-ληψη του πώς εξελίχθηκε η ελληνική οικονο-μία κατά την υπό εξέταση περίοδο. Συνάδουνεπίσης με εκείνα που παρουσιάζει η Tsouma(2014), η οποία χρονολογεί τον ελληνικό οικο-νομικό κύκλο, αλλά και με τα ευρήματα τωνGogos et al. (2014), οι οποίοι εντοπίζουν μιασημαντική κάμψη του ΑΕΠ από τις αρχές τηςδεκαετίας του 1980 έως τα μέσα της δεκαετίαςτου 1990 και μια περίοδο ταχείας ανάκαμψηςαπό τα μέσα της δεκαετίας του 1990 καιύστερα.

Όπως φαίνεται από τα Διαγράμματα 1 και 2,αρκετές από τις περιόδους ανάκαμψης καιύφεσης που ανιχνεύονται στη χρονολογικήσειρά του ΑΕΠ αντανακλώνται επίσης σταγραφήματα των χρηματοοικονομικών μετα-βλητών. Αξιοσημείωτο είναι ότι η έναρξη τηςτελευταίας σημαντικής κάμψης των τιμών τωνκατοικιών συμπίπτει περίπου με την απαρχήτης πρόσφατης ύφεσης. Ωστόσο, το αντίστοιχομέγιστο σημείο εντοπίζεται λίγο αργότερα γιατις μεταβλητές χρηματοδότησης. Σε γενικέςγραμμές, το σημείο καμπής που σχετίζεται μετην απαρχή της πρόσφατης χρηματοπιστωτι-κής κρίσης ανιχνεύεται, όπως ήταν αναμενό-μενο, σε όλα τα γραφήματα. Αξίζει να σημει-ωθεί ότι, σε βραχυχρόνιες συχνότητες, οι χρο-νολογίες των μέγιστων και ελάχιστων σημείων

του κύκλου που ανιχνεύονται στη συνολικήχρηματοδότηση συνάδουν με εκείνες πουεντοπίστηκαν στη χρονολογική σειρά τουΑΕΠ. Σε μεσοχρόνιες συχνότητες, τα αποτε-λέσματα αντανακλούν μια μείωση στη συνο-λική χρηματοδότηση και στη χρηματοδότησητων μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεωνκατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, ακο-λουθούμενη από μια παρατεταμένη ανάκαμψητόσο των μεταβλητών που αφορούν τη χρη-ματοδότηση όσο και του δείκτη τιμών κατοι-κιών από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 καιύστερα. Παρότι ο δείκτης τιμών μετοχώνεμφανίζει έντονες διακυμάνσεις στις βραχυ-χρόνιες συχνότητες, οι κυκλικές διακυμάνσειςτου είναι πιο παρατεταμένες στις μεσοχρόνιεςσυχνότητες. Το επιτόκιο και το περιθώριο επι-τοκίου εμφανίζουν παρόμοια συμπεριφοράκατά την περίοδο του δείγματος. Και οι δύομεταβλητές αυξάνονται κατά τη διάρκεια τηςπρόσφατης κρίσης δημόσιου χρέους και φθά-νουν στο απόγειό τους το 2012.

Ο Πίνακας 1 παρουσιάζει τη μέση διάρκειατων βραχυχρόνιων και μεσοχρόνιων κύκλωνπου ανιχνεύθηκαν στις χρονολογικές σειρέςμέσω της ανάλυσης σημείων καμπής, αλλά καιτην αντίστοιχη μέση διάρκεια των υφέσεωνκαι των ανακάμψεων. Η μέση διάρκεια τωνβραχυχρόνιων κύκλων του ΑΕΠ είναι 23,2 τρί-μηνα, παραπλήσια με εκείνη των βραχυχρό-νιων κύκλων που ανιχνεύθηκαν στη συνολικήχρηματοδότηση, τις τιμές των μετοχών και τοπεριθώριο επιτοκίου. Ωστόσο, σε γενικέςγραμμές οι μεταβλητές χρηματοδότησηςεμφανίζουν σημαντικά μεγαλύτερης διάρκειαςκύκλους από ό,τι το ΑΕΠ, οι οποίοι κυμαίνο-νται μεταξύ 25 και 46,5 τριμήνων. Για τημεγάλη πλειοψηφία των μεταβλητών, οι περίο-δοι ανάκαμψης έχουν μεγαλύτερη διάρκειααπό τις περιόδους ύφεσης κατά την υπό εξέ-ταση περίοδο.

Εξετάζουμε εν συνεχεία τους μεσοχρόνιουςκύκλους. Η μέση διάρκεια των κύκλων τουΑΕΠ είναι 54,5 τρίμηνα, αρκετά παρατετα-μένη για μια πραγματική οικονομική μετα-βλητή, αλλά πολύ βραχύτερη από ό,τι οι αντί-στοιχες των τριών μεταβλητών που αφορούν


τη χρηματοδότηση. Οι περίοδοι επέκτασης τουΑΕΠ και των μεταβλητών χρηματοδότησηςδιαφαίνονται και πάλι σημαντικά μεγαλύτερεςαπό τις αντίστοιχες περιόδους συρρίκνωσης.Αξιοσημείωτο είναι ότι οι μεσοχρόνιοικύκλοι που ανιχνεύθηκαν στο ΑΕΠ και στηχρηματοδότηση των νοικοκυριών εμφανίζουνπολύ παρεμφερή χαρακτηριστικά. Αντίθετα,οι μεσοχρόνιες διακυμάνσεις του δείκτη τιμώνμετοχών είναι σχετικά σύντομες, μόλις 32 τρί-μηνα, όπως και εκείνες που ανιχνεύονται γιατο περιθώριο επιτοκίου.

3.2 ΤΟ ζΩνΟΠΕΡΑΤΟ φιΛΤΡΟ (bANd-PASS fiLTER)

3.2.1 κυκλικές συνιστώσες

Ως δεύτερη μεθοδολογική προσέγγιση χρη-σιμοποιούμε το ζωνοπερατό φίλτρο (band-pass filter), μια πιο σύνθετη οικονομετρικήτεχνική που εφαρμόζεται ολοένα συχνότεραγια την εκτίμηση των κυκλικών συνιστωσώνδιαφόρων οικονομικών χρονολογικών σειρών– βλ. π.χ. Comin and Gertler (2006),Drehmann et al. (2012) και Aikman et al.(2015). Τα ζωνοπερατά φίλτρα είναι σχεδια-σμένα ώστε να εξάγουν από την εκάστοτε υπόεξέταση χρονολογική σειρά κυκλικές συνι-στώσες συγκεκριμένης περιοδικότητας. Στηνπαρούσα μελέτη χρησιμοποιούμε το ασύμμε-τρο ζωνοπερατό φίλτρο των Christiano and

Fitzgerald (2003), με βάση την υπόθεση μονα-διαίας ρίζας με μετατόπιση (unit root with adrift), για την εξαγωγή βραχυχρόνιωνκύκλων με διάρκεια μεταξύ 8 και 32 τριμήνων(δηλ. 2-8 έτη) και μεσοχρόνιων κύκλων μεδιάρκεια μεταξύ 32 και 120 τριμήνων (δηλ. 8-30 έτη), κατ’ αναλογία με την ανάλυσησημείων καμπής.

Στα Διαγράμματα 3 και 4 παρουσιάζονταιαντίστοιχα οι κυκλικές συνιστώσες που προ-κύπτουν από τις δύο διαφορετικές εξειδικεύ-σεις του ζωνοπερατού φίλτρου. Στο Διά-γραμμα 3 αποτυπώνεται μια σειρά βραχυ-χρόνιων διακυμάνσεων του ΑΕΠ. Οι χρημα-τοοικονομικές σειρές εμφανίζουν παραπλήσιακυκλική διακύμανση, αλλά με μεγαλύτερημεταβλητότητα. Οι κύκλοι βραχείας περιοδι-κότητας των συνολικών χορηγήσεων και τωνεπιμέρους συνιστωσών τους, δηλαδή τωνχορηγήσεων προς τα νοικοκυριά και εκείνωνπρος τις επιχειρήσεις, εμφανίζουν πολύ υψηλήσυσχέτιση, όπως φαίνεται στο δεξιό σκέλοςτης δεύτερης σειράς του Διαγράμματος 3. Τοίδιο μπορεί να λεχθεί και για το μακροπρό-θεσμο επιτόκιο και το περιθώριο επιτοκίου,των οποίων οι έντονες διακυμάνσεις κατά τηνπρόσφατη περίοδο αντανακλούν τις μεταβο-λές στην καμπύλη αποδόσεων και τη νομι-σματική πολιτική κατά την κρίση. Οι βραχυ-χρόνιες μεταβολές του δείκτη τιμών κατοικιών



ΑΕΠ 15,9 7 23,2 46 16,7 54,5

Τιμές κατοικιών 9 23,5 15 40 41 -

Συνολική χρηματοδότηση 18 7 25 65 49 114

Χρηματοδότηση νοικοκυριών 34,5 12 46,5 48,5 14 76

Χρηματοδότηση επιχειρήσεων 17,25 16 33,25 57 51 108

Τιμές μετοχών 11,2 9,5 21 19 23 32

Μακροπρόθεσμο επιτόκιο 6,8 5 13 27 51 78

Περιθώριο επιτοκίου 10,5 11,5 22 18 14 32

Βραχυχρόνιοι κύκλοι Μεσοχρόνιοι κύκλοι

Ανάκαμψη Ύφεση Κύκλος Ανάκαμψη Ύφεση Κύκλος

Αριθμός τριμήνων Αριθμός τριμήνων

Πίνακας 1 Ανάλυση σημείων καμπής: Διάρκεια των βραχυχρόνιων και μεσοχρόνιων κύκλων

Σημείωση: Η διάρκεια του πλήρους κύκλου υπολογίζεται ως η μέση απόσταση μεταξύ δύο διαδοχικών τοπικών μέγιστων σημείων.

φαίνεται να είναι συγκριτικά μικρότερες, σεόρους διακύμανσης κατά την περίοδο της πρό-σφατης κρίσης.

Το Διάγραμμα 4 παρουσιάζει με συμπαγείςγραμμές τις σειρές που προκύπτουν χρησιμο-ποιώντας ως εύρος του ζωνοπερατού φίλτρουτο διάστημα 32-120 τριμήνων. Στην περίπτωσηαυτή είναι καταφανές ότι οι εξαγόμενοι μεσο-

χρόνιοι κύκλοι είναι συγχρονισμένοι για τηνπλειονότητα των μεταβλητών. Το πραγματικόΑΕΠ και οι τρεις χρηματοοικονομικές μετα-βλητές εμφανίζουν δύο βασικούς κύκλους, οιοποίοι έχουν υψηλό βαθμό συσχέτισης. Ο δεί-κτης τιμών κατοικιών είναι διαθέσιμος από το1997 και έπειτα και έτσι εμφανίζει μόνο τηδεύτερη περίοδο ανόδου και κάμψης, πουαντανακλά την προ κρίσης αύξηση των τιμών


των ακινήτων και τη συνακόλουθη παρατετα-μένη μείωσή τους.

Ο Πίνακας 2 παρουσιάζει την τυπική από-κλιση των βραχυχρόνιων και μεσοχρόνιωνκύκλων που προκύπτουν από το ζωνοπερατόφίλτρο. Σε ό,τι αφορά τη μεταβλητότητα τωνκυκλικών συνιστωσών, οι χρηματοοικονομικέςμεταβλητές φαίνονται πιο ευμετάβλητες απότο ΑΕΠ τόσο στις βραχυχρόνιες όσο και στιςμεσοχρόνιες συχνότητες. Επιπλέον, για όλεςτις μεταβλητές η τυπική απόκλιση του βραχυ-χρόνιου κύκλου είναι σημαντικά μικρότερηαπό εκείνη του αντίστοιχου μεσοχρόνιουκύκλου. Η τρίτη στήλη παραθέτει τη σχετικήτυπική απόκλιση, δηλαδή το λόγο των τυπικώναποκλίσεων των δύο κυκλικών συνιστωσών, οοποίος αποτελεί μια ένδειξη της σχετικήςσημασίας της κάθε κυκλικής συνιστώσας στηδιαμόρφωση της εξέλιξης της μεταβλητής.Αξιοσημείωτο είναι ότι για το δείκτη τιμώνκατοικιών και τις χρηματοοικονομικές μετα-βλητές ―ειδικά τις χορηγήσεις προς τα νοι-κοκυριά, που απαρτίζονται κυρίως από στε-γαστικά δάνεια― οι μεσοχρόνιες συνιστώσεςτων χρονολογικών σειρών φαίνεται να είναιυπεύθυνες για το μεγαλύτερο μέρος της μετα-βλητότητας των πρωτογενών στοιχείων. Ολόγος της τυπικής απόκλισης της μεσοχρόνιαςκυκλικής συνιστώσας προς εκείνη της βραχυ-

χρόνιας κυκλικής συνιστώσας είναι 5,783 γιατις τιμές των κατοικιών και 7,656 για τη χρη-ματοδότηση των νοικοκυριών. Ο αντίστοιχοςλόγος για το ΑΕΠ είναι σημαντικά χαμηλό-τερος, στο 3,8, καθώς η χρηματοδότηση και οιτιμές των ακινήτων είναι γνωστό ότι εμφανί-ζουν κύκλους μεγαλύτερης διάρκειας από τονοικονομικό κύκλο. Παρ’ όλα αυτά, ο λόγοςαυτός μπορεί να θεωρηθεί σχετικά υψηλός γιαμια πραγματική μεταβλητή. Αντίθετα, περίπουίση τυπική απόκλιση εμφανίζουν η βραχυ-χρόνια και η μεσοχρόνια κυκλική συνιστώσατόσο για το περιθώριο επιτοκίου όσο και γιατο μακροπρόθεσμο επιτόκιο.

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει τη μέση διάρκειατων βραχυχρόνιων και μεσοχρόνιων κύκλων,καθώς και την αντίστοιχη μέση διάρκεια τωνπεριόδων επέκτασης και συρρίκνωσης. Όπωςκαι προηγουμένως, η διάρκεια του κύκλουορίζεται ως η μέση απόσταση μεταξύ δύο δια-δοχικών υψηλότερων σημείων της κυκλικήςσυνιστώσας, τα οποία έχουν ανιχνευθεί εφαρ-μόζοντας την ανάλυση σημείων καμπής στιςκυκλικές συνιστώσες που προέκυψαν από τιςδύο εναλλακτικές εξειδικεύσεις του ζωνοπε-ρατού φίλτρου. Στις φιλτραρισμένες σειρές oιφάσεις και οι κύκλοι που ανιχνεύθηκαν είναι,ως επί το πλείστον, μικρότερης διάρκειας απόό,τι στις ίδιες τις χρονολογικές σειρές. Η


Πίνακας 2 ιδιότητες των κυκλικών συνιστωσών: Τυπική απόκλιση βραχυχρόνιων και μεσοχρό-νιων κύκλων – ζωνοπερατό φίλτρο

Σημείωση: Η τυπική απόκλιση για κάθε μεταβλητή υπολογίζεται για την περίοδο κατά την οποία υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα. Η σχετική τυπικήαπόκλιση είναι ο λόγος της τυπικής απόκλισης της κυκλικής συνιστώσας του μεσοχρόνιου κύκλου προς την τυπική απόκλιση της κυκλικής συνι-στώσας του βραχυχρόνιου κύκλου. Οι ολικοί κύκλοι έχουν εξαχθεί χρησιμοποιώντας ως εύρος του φίλτρου το διάστημα 8-120 τριμήνων.

ΑΕΠ 0,02 0,076 3,8 0,078

Τιμές κατοικιών 0,023 0,133 5,783 0,136

Συνολική χρηματοδότηση 0,032 0,147 4,594 0,15

Χρηματοδότηση νοικοκυριών 0,032 0,245 7,656 0,247

Χρηματοδότηση επιχειρήσεων 0,026 0,148 5,692 0,15

Τιμές μετοχών 0,229 0,342 1,493 0,43

Μακροπρόθεσμο επιτόκιο 0,024 0,04 1,667 0,047

Περιθώριο επιτοκίου 0,025 0,033 1,32 0,043

Βραχυχρόνιοι κύκλοι Μεσοχρόνιοι κύκλοιΣχετική τυπική

απόκλιση Ολικοί κύκλοι

παρατήρηση αυτή ισχύει ιδίως για τις περιό-δους ανάκαμψης που ανιχνεύονται στις μετα-βλητές χρηματοδότησης με τη βραχυχρόνιαεξειδίκευση του φίλτρου. Αντίθετα, το ΑΕΠ,ο δείκτης τιμών κατοικιών και η χρηματοδό-τηση των νοικοκυριών εμφανίζουν μεγαλύτε-ρης διάρκειας μεσοχρόνιες περιόδους ανά-καμψης από εκείνες που είχαν εντοπιστεί σταίδια τα στατιστικά στοιχεία. Ειδικότερα, οιβραχυχρόνιοι κύκλοι που ανιχνεύονται για τοΑΕΠ έχουν μέση διάρκεια 13,8 τρίμηνα, ένα-ντι αντίστοιχης διάρκειας 23,2 τριμήνων σταπρωτογενή στοιχεία. Αυτή η διάρκεια είναισυγκρίσιμη με την αντίστοιχη της χρηματοδό-τησης των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρή-σεων, που είναι 14,9 τρίμηνα. Οι βραχυχρόνιοικύκλοι των λοιπών δύο χρηματοοικονομικώνμεταβλητών, δηλαδή του δείκτη τιμών μετοχώνκαι του δείκτη τιμών κατοικιών, έχουν κατάμέσο όρο λίγο μεγαλύτερη διάρκεια.

Σε ό,τι αφορά τους κύκλους μεσοχρόνιαςδιάρκειας, η μέση διάρκεια του μεσοχρόνιουκύκλου στο ΑΕΠ είναι περίπου η μισή τωναντίστοιχων στις τρεις μεταβλητές χρηματο-δότησης (55 τρίμηνα για το ΑΕΠ και από 90έως 106 τρίμηνα για τις μεταβλητές χρηματο-

δότησης). Αντίστροφα, οι μεσοχρόνιας διάρ-κειας κύκλοι στις τιμές των μετοχών είναιπολύ βραχύτεροι από τους αντίστοιχουςκύκλους στο ΑΕΠ. Συνολικά, η μέση διάρκειατων μεσοχρόνιων κύκλων που ανιχνεύθηκανμε το ζωνοπερατό φίλτρο συμβαδίζει με ταευρήματα της ανάλυσης σημείων καμπής.

Η πιο πάνω μεθοδολογική προσέγγιση είναιδιαφωτιστική. Ωστόσο, όπως σημειώνουν οιRünstler et al. (2018), το γεγονός ότι η συχνό-τητα του εκτιμώμενου κύκλου περιορίζεται εκτων προτέρων εντός συγκεκριμένου εύρους,με κριτήριο προϋπάρχουσες πεποιθήσεις,αποτελεί σημαντικό μειονέκτημα της μεθόδουτου ζωνοπερατού φίλτρου. Συγκεκριμένα,υπάρχει κίνδυνος η εκτιμώμενη κυκλική συνι-στώσα να μην περιλαμβάνει ενδεχόμενα τμή-ματα του κύκλου με περιοδικότητα εκτός τουπροκαθορισμένου εύρους ή οι εκτιμώμενοικύκλοι να είναι πλασματικοί (spurious cycles,βλ. Murray 2003). Επιπλέον, όταν εξάγονταιμεσοχρόνιοι (όπως θεωρούνται συνήθως οιχρηματοοικονομικοί) κύκλοι και βραχυχρό-νιοι (οικονομικοί) κύκλοι χρησιμοποιώντας εκτων προτέρων διαφορετικό και μη αλληλοε-πικαλυπτόμενο εύρος συχνοτήτων για τον



ΑΕΠ 7,9 5,9 13,8 30,5 26 55 32,5 23,3 56

Τιμές κατοικιών 10,5 7,25 17,5 43 32 - 41 33 -

Συνολική χρηματοδότηση

9,5 7,8 17,3 50 56 106 46 43 92

Χρηματοδότηση νοικοκυριών

10,4 10,8 20,8 46 53 99 52 40 92

Χρηματοδότηση επιχειρήσεων

6,67 8,25 14,9 52 34 90 55 37 92

Τιμές μετοχών 9,67 8 17,5 18 19 35,5 45 20,5 67

Μακροπρόθεσμο επιτόκιο

8 7,8 16,6 52 26 78 52 25 77

Περιθώριο επιτοκίου 6,4 16 9,6 18,5 19 39 19 14 33

Βραχυχρόνιοι κύκλοι Μεσοχρόνιοι κύκλοι Ολικοί κύκλοι

Ανάκαμψη Ύφεση Κύκλος Ανάκαμψη Ύφεση Κύκλος Ανάκαμψη Ύφεση Κύκλος

Αριθμός τριμήνων Αριθμός τριμήνων Αριθμός τριμήνων

Πίνακας 3 ιδιότητες των κυκλικών συνιστωσών: Διάρκεια βραχυχρόνιων και μεσοχρόνιων κύκλων– ζωνοπερατό φίλτρο

Σημείωση: Η μέση διάρκεια του κύκλου υπολογίστηκε χρησιμοποιώντας την ανάλυση σημείων καμπής στις φιλτραρισμένες χρονολογικές σει-ρές. Η διάρκεια του πλήρους κύκλου υπολογίζεται ως η μέση απόσταση μεταξύ δύο διαδοχικών τοπικών μέγιστων σημείων. Οι ολικοί κύκλοιέχουν εξαχθεί χρησιμοποιώντας ως εύρος του φίλτρου το διάστημα 8-120 τριμήνων.

καθένα, επιβάλλεται εκ προοιμίου ότι οικύκλοι θα είναι ασυσχέτιστοι (uncorrelated).Συνεπώς δεν είναι εφικτό να εξεταστεί έτσικατά πόσον ο χρηματοοικονομικός και ο οικο-νομικός κύκλος είναι ανεξάρτητα φαινόμενα.Τουναντίον, για να εξεταστεί κατά πόσον δύοκύκλοι είναι αλληλένδετοι, είναι απαραίτητηη υιοθέτηση μιας μεθόδου που να επιτρέπειτην εξαγωγή συσχετιζόμενων κύκλων. Για νααντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα, εξάγουμεεπιπλέον έναν ολικό κύκλο χρησιμοποιώνταςένα πολύ ευρύτερο ζωνοπερατό φίλτρο 8-120τριμήνων (2-30 ετών), το οποίο πρακτικά δενπεριορίζει τους εξαγόμενους κύκλους.1 Αυτότο εύρος ζωνοπερατού φίλτρου καλύπτει τόσοτη συνήθη βραχυχρόνια συχνότητα του οικο-νομικού κύκλου όσο και τις μεσοχρόνιεςσυχνότητες, οι οποίες στη βιβλιογραφία σχε-τίζονται με το λεγόμενο χρηματοοικονομικόκύκλο. Ερμηνεύουμε αυτόν τον κύκλο ως τηνκυρίαρχη κυκλική συνιστώσα κάθε χρονολο-γικής σειράς και εξετάζουμε πώς οι ολικοίκύκλοι που εξάγονται από την κάθε μεταβλητήσχετίζονται μεταξύ τους.

Η τελευταία στήλη των Πινάκων 2 και 3 αντι-στοιχεί σε αυτό το διευρυμένο ζωνοπερατόφίλτρο. Η τελευταία στήλη του Πίνακα 2παρουσιάζει την τυπική απόκλιση της ολικήςκυκλικής συνιστώσας που εξήχθη χρησιμο-ποιώντας το εύρος συχνότητας 8-120 τριμή-νων. Προκύπτει ότι η ολική κυκλική συνι-στώσα των μεταβλητών που αφορούν τη χρη-ματοδότηση, δηλαδή η κυρίαρχη κυκλική τουςσυνιστώσα, έχει τυπική απόκλιση περίπου ίσημε εκείνη της αντίστοιχης μεσοχρόνιαςκυκλικής συνιστώσας που ανιχνεύθηκε χρη-σιμοποιώντας το εύρος 32-120 τρίμηνα. Τοεύρημα αυτό συνάδει με την υφιστάμενη ακα-δημαϊκή βιβλιογραφία που συγκλίνει στο ότιο χρηματοοικονομικός κύκλος είναι μεγάληςδιάρκειας. Ωστόσο, παραπλήσιες μεταξύ τουςείναι και οι τυπικές αποκλίσεις της ολικής καιτης μεσοχρόνιας κυκλικής συνιστώσας τουΑΕΠ. Το ίδιο ισχύει και για τη διάρκεια τωνκύκλων στην τελευταία στήλη του Πίνακα 3.Αυτό το εύρημα αντικρούει τη συμβατικήάποψη ότι το ΑΕΠ διακυμαίνεται αποκλει-στικά στις βραχυχρόνιες συχνότητες του οικο-

νομικού κύκλου. Ενδιαφέρον είναι ότι, στηνπερίπτωση της Ελλάδος, η οικονομική δρα-στηριότητα φαίνεται να παρουσιάζει πιοπαρατεταμένες κυκλικές διακυμάνσεις (56τρίμηνα) από τον αντίστοιχο μέσο όρο τωνχωρών της ευρωζώνης που αναφέρουν οι Rün-stler et al. (2018), ο οποίος είναι περίπου 30τρίμηνα (πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι οιRünstler et al. χρησιμοποιούν ως μέγιστησυχνότητα τα 80 τρίμηνα για τη μεσοχρόνιαεξειδίκευση του ζωνοπερατού φίλτρου). Ητυπική απόκλιση του κύκλου του ΑΕΠ επίσηςείναι λίγο υψηλότερη. Οι εξαχθείσες ολικέςκυκλικές συνιστώσες απεικονίζονται στο Διά-γραμμα 4 με διακεκομμένες γραμμές καιπράγματι ακολουθούν πολύ στενά τις αντί-στοιχες μεσοχρόνιες κυκλικές συνιστώσες.

Τα Διαγράμματα Π1 και Π2 στο Παράρτημαπαρουσιάζουν τις κυκλικές συνιστώσες πουεξήχθησαν από το ζωνοπερατό φίλτρο, μαζί μετις αντίστοιχες που προκύπτουν από το φίλτροHodrick-Prescott. Οι Πίνακες Π2 και Π3 τουΠαραρτήματος παρουσιάζουν πληροφορίεςγια τις τελευταίες, οι οποίες βασίζονται σεανάλυση σημείων καμπής και είναι άμεσασυγκρίσιμες με εκείνες που παρατίθενταιστους Πίνακες 2 και 3. Η μόνη αξιοσημείωτηαπόκλιση μεταξύ των δύο είναι η ιδιαίτεραμεγάλη μέση διάρκεια του μεσοχρόνιουκύκλου του ΑΕΠ που προκύπτει από το φίλ-τρο Hodrick-Prescott (114 τρίμηνα), η οποίααντανακλά το γεγονός ότι ένα ενδιάμεσουψηλό σημείο δεν ανιχνεύθηκε από την ανά-λυση σημείων καμπής. Πέραν αυτής της δια-φοράς, τα αποτελέσματα είναι, ποιοτικά καιποσοτικά, πολύ παραπλήσια.


1 Ως έλεγχο αξιοπιστίας των ευρημάτων μας, έχουμε επίσης εξα-γάγει κυκλικές συνιστώσες από τις υπό εξέταση μεταβλητές χρη-σιμοποιώντας εύρος φίλτρου 8-80 τρίμηνα, ακολουθώντας τουςRünstler et al. (2018). Τα σχετικά ευρήματα είναι διαθέσιμα απότους συγγραφείς. Οι κυκλικές συνιστώσες που προκύπτουν είναιποιοτικά και ποσοτικά παραπλήσιες με τις προαναφερθείσες.Μόνη εξαίρεση αποτελούν οι μεταβλητές χρηματοδότησης, οιοποίες για την περίπτωση της Ελλάδoς φαίνεται να ακολουθούνμεσοχρόνιο κύκλο συχνότητας μεγαλύτερης των 80 τριμήνων.Ωστόσο, οι μεταβλητές χρηματοδότησης είναι κομβικής σημασίαςγια την ανάλυσή μας. Επιπλέον, επιδίωξή μας είναι να εξαγάγουμεκυκλικές συνιστώσες οι οποίες να μην περιορίζονται από προ-καθορισμένο εύρος διακύμανσης, όπως πράγματι μας επιτρέπειη μέθοδος του ζωνοπερατού φίλτρου. Συνεπώς, εστιάζουμε τηνανάλυσή μας στα ευρήματα που προκύπτουν από τη χρήση ανώ-τατου ορίου συχνότητας 120 τριμήνων, όπως προτείνουν οιDrehmann et al. (2012).

3.2.2 Συμμεταβολές (co-movements)

Χρησιμοποιήσαμε μια σειρά εναλλακτικώνφίλτρων και εξειδικεύσεων για να εξαγά-γουμε τις κυκλικές συνιστώσες των υπό εξέ-ταση μεταβλητών, τις οποίες έχουμε μελετήσειμεμονωμένα. Στη συνέχεια, στους Πίνακες 4έως 6 εξετάζουμε πώς οι κυκλικές συνιστώσεςτου ΑΕΠ σχετίζονται με εκείνες των άλλωνμεταβλητών. Ο Πίνακας 4 παρουσιάζει τιςιδιότητες συμμεταβολής των βραχυχρόνιωνκυκλικών συνιστωσών που εξήχθησαν χρησι-μοποιώντας το ζωνοπερατό φίλτρο, δηλαδή τοβαθμό συσχέτισης της βραχυχρόνιας κυκλικήςσυνιστώσας κάθε μεταβλητής, μετατοπισμένηςκατά [-4, 4] περιόδους, με τη βραχυχρόνιακυκλική συνιστώσα του ΑΕΠ στο χρόνο t.Πρόκειται για έναν πρόσφορο τρόπο να εξε-τάσει κανείς αν και κατά πόσον η μια μετα-βλητή προπορεύεται της άλλης. Ο μέγιστος, σεαπόλυτους όρους, βαθμός συσχέτισης προσ-διορίζει την ιδιότητα της κάθε μεταβλητής ωςπροπορευόμενου ή χρονικώς υστερούντος δεί-κτη. Με έντονα στοιχεία εμφανίζεται η μέγι-στη συσχέτιση. Στην πρώτη σειρά παρατη-ρούμε ότι η βραχυχρόνια κυκλική συνιστώσατου δείκτη τιμών κατοικιών προπορεύεταιεκείνης του ΑΕΠ κατά τέσσερα τρίμηνα, ενώεκείνη της χρηματοδότησης των νοικοκυριών

κατά ένα τρίμηνο. Η βραχυχρόνια κυκλικήσυνιστώσα της συνολικής χρηματοδότησης καιεκείνη της χρηματοδότησης των μη χρηματο-πιστωτικών επιχειρήσεων υστερούν της αντί-στοιχης συνιστώσας του ΑΕΠ κατά δύο τρί-μηνα, ενώ ο δείκτης τιμών μετοχών υστερείαντίστροφα (δηλ. με αντίθετη κατεύθυνσημεταβολής) κατά ένα έτος. Αντίθετα, οι βρα-χυχρόνιες διακυμάνσεις του μακροπρόθεσμουεπιτοκίου και του περιθωρίου επιτοκίου προη-γούνται αντιστρόφως κατά δύο τρίμηνα εκεί-νων του ΑΕΠ, δηλαδή ένα χαμηλό επίπεδοεπιτοκίων προλέγει μελλοντική οικονομικήεπέκταση. Το εύρημα αυτό συνάδει με τη γνω-στή “ιδιότητα αντίστροφα προπορευόμενουδείκτη” (inverted leading indicator property)των πραγματικών επιτοκίων, που έχει τεκμη-ριωθεί μεταξύ άλλων από τους King and Wat-son (1996), Beaudry and Guay (1996) και Fio -rito and Kollintzas (1994).

Στη συνέχεια, στον Πίνακα 5 εξετάζουμε τησυμμεταβολή μεταξύ των μεσοχρόνιων κυκλι-κών συνιστωσών που εξήχθησαν μέσω τουζωνοπερατού φίλτρου. Όπως ήδη διαπιστώ-θηκε από το Διάγραμμα 4, οι μεσοχρόνιεςκυκλικές συνιστώσες εμφανίζουν πολύ υψη-λότερη συσχέτιση μεταξύ τους από ό,τι οι αντί-στοιχες βραχυχρόνιες. Επιπλέον, όλες οι μετα-



Τιμές κατοικιών 0,4787 0,4196 0,3289 0,2196 0,1049 -0,0058 -0,1048 -0,1858 -0,2467


0,2242 0,2715 0,3351 0,4092 0,4789 0,5232 0,5245 0,4709 0,3615


0,3999 0,4495 0,4825 0,4956 0,4867 0,4649 0,4089 0,3161 0,1881


0,1508 0,2207 0,3074 0,407 0,5056 0,5808 0,6131 0,5879 0,502

Τιμές μετοχών 0,1825 0,1503 0,1094 0,0509 -0,0313 -0,1401 -0,2676 -0,3995 -0,5177


-0,5206 -0,6264 -0,6702 -0,6527 -0,5808 -0,4647 -0,3152 -0,1434 0,0379

Περιθώριο επιτοκίου -0,4995 -0,5738 -0,5994 -0,5767 -0,5079 -0,3954 -0,2448 -0,0665 0,126

i = -4 i = -3 i = -2 i = -1 i = 0 i = 1 i = 2 i = 3 i = 4

Πίνακας 4 ιδιότητες συμμεταβολής των κυκλικών συνιστωσών: Βραχυχρόνιοι κύκλοι – ζωνοπερατό φίλτρο

Σημείωση: Ο πίνακας παρουσιάζει το βαθμό συσχέτισης της κυκλικής συνιστώσας κάθε μεταβλητής μετατοπισμένης κατά i∈[–4, 4] περιόδουςμε την κυκλική συνιστώσα του ΑΕΠ την περίοδο t. Οι συσχετίσεις υπολογίζονται κατά την περίοδο β’ τρίμηνο 1997-δ’ τρίμηνο 2017. Οι αριθ-μοί με έντονους χαρακτήρες υποδηλώνουν την υψηλότερη συσχέτιση στο διάστημα i∈[–4, 4].

βλητές, με εξαίρεση το μακροπρόθεσμο επι-τόκιο και το περιθώριο επιτοκίου, είναι προ-κυκλικές σε σχέση με τη μεσοχρόνια κυκλικήσυνιστώσα του ΑΕΠ. Ο δείκτης τιμών κατοι-κιών και οι τρεις μεταβλητές χρηματοδότησηςτώρα υστερούν έναντι του ΑΕΠ. Αυτό τοεύρημα βρίσκεται σε αντίθεση με ένα σημα-ντικό τμήμα της πρόσφατης εμπειρικήςβιβλιογραφίας που τεκμηριώνει ότι ο μεσο-χρόνιος χρηματοοικονομικός κύκλος προη-

γείται του οικονομικού κύκλου και ότι οιπερίοδοι συρρίκνωσης του χρηματοοικονομι-κού κύκλου προηγούνται σημαντικών οικονο-μικών υφέσεων. Ωστόσο, για την περίπτωσητης Ελλάδος τα ευρήματα του Πίνακα 5 είναιεύλογα, καθώς η πρόσφατη βαθιά ύφεση είχεως αφετηρία όχι μια χρηματοπιστωτικήκρίση αλλά την ελληνική κρίση δημόσιου χρέ-ους. Κατά συνέπεια, σε αντίθεση με ό,τισυνέβη σε άλλες οικονομίες, στην Ελλάδα


Τιμές κατοικιών 0,8338 0,8734 0,907 0,9346 0,9559 0,9716 0,9808 0,9831 0,9782


0,6373 0,6958 0,7491 0,797 0,8393 0,877 0,9098 0,9371 0,9584


0,7397 0,7853 0,8253 0,8596 0,8882 0,9133 0,9329 0,9465 0,9539


0,5952 0,6572 0,7146 0,767 0,814 0,858 0,8973 0,9309 0,9579

Τιμές μετοχών 0,7295 0,7582 0,7786 0,7903 0,793 0,7878 0,7755 0,7567 0,732


-0,7253 -0,6765 -0,6206 -0,558 -0,4896 -0,4282 -0,3638 -0,2968 -0,2274

Περιθώριο επιτοκίου -0,7273 -0,6901 -0,6432 -0,5873 -0,5235 -0,4742 -0,42 -0,3613 -0,2986

i = -4 i = -3 i = -2 i = -1 i = 0 i = 1 i = 2 i = 3 i = 4

Πίνακας 5 ιδιότητες συμμεταβολής των κυκλικών συνιστωσών: Μεσοχρόνιοι κύκλοι – ζωνοπερατό φίλτρο


Τιμές κατοικιών 0,82 0,8578 0,889 0,914 0,9329 0,9465 0,9537 0,954 0,9473


0,6261 0,6842 0,7374 0,7857 0,8285 0,8664 0,8985 0,924 0,9424


0,7333 0,7771 0,8151 0,8474 0,8743 0,8967 0,9137 0,9248 0,9296


0,5766 0,6381 0,6957 0,7493 0,7979 0,8419 0,8801 0,9109 0,9335

Τιμές μετοχών 0,5487 0,567 0,5773 0,5786 0,5701 0,5491 0,5203 0,4853 0,4462


-0,6446 -0,615 -0,5738 -0,5212 -0,4585 -0,3981 -0,3319 -0,261 -0,1865


i = -4 i = -3 i = -2 i = -1 i = 0 i = 1 i = 2 i = 3 i = 4

Πίνακας 6 ιδιότητες συμμεταβολής των κυκλικών συνιστωσών: Ολικοί κύκλοι – ζωνοπερατό φίλτρο


πράγματι το ΑΕΠ υποχώρησε πρώτο, συμπα-ρασύροντας τις τιμές των ακινήτων, και ακο-λούθησε η συρρίκνωση της χρηματοδότησης.Ο κύκλος των τιμών των μετοχών συγχρονί-ζεται με τον οικονομικό κύκλο, ενώ, όπως καιστη βραχυχρόνια εξειδίκευση, το μακροπρό-θεσμο επιτόκιο και το περιθώριο επιτοκίουπροηγούνται αντιστρόφως του οικονομικούκύκλου κατά ένα πλήρες έτος, επιβεβαιώνο-ντας την προαναφερθείσα οικονομική θεωρία.Οι αντίστοιχες συμμεταβολές των κυκλικώνσυνιστωσών που εξήχθησαν χρησιμοποιώνταςτο φίλτρο Hodrick-Prescott παρουσιάζονταιστους Πίνακες Π4 και Π5 του Παραρτήματοςκαι εμφανίζουν μια ανάλογη εικόνα και για τιςδύο εξειδικεύσεις.2

Τέλος, ο Πίνακας 6 παρουσιάζει τις ιδιότητεςσυμμεταβολής των ολικών κύκλων οι οποίοιεξήχθησαν με τη χρήση ζωνοπερατού φίλτρουαπό τις υπό εξέταση σειρές, με εύρος φίλτρου8-120 τρίμηνα. Κατά μία έννοια αυτός είναι οδιαφωτιστικότερος πίνακας, αφού στις υπόεξέταση κυκλικές συνιστώσες δεν έχει επι-βληθεί πρακτικά κανένας περιορισμός σε ό,τιαφορά τη συχνότητα. Εξετάζονται οι συμμε-ταβολές των κυρίαρχων κυκλικών συνιστωσώντων μεταβλητών ανεξαρτήτως συχνότητας.Παρ’ όλα αυτά, οι συμμεταβολές που παρου-σιάζονται στον Πίνακα 6 είναι εξαιρετικάπαρεμφερείς με εκείνες που παρουσιάστηκανστον Πίνακα 5 για τις μεσοχρόνιες κυκλικέςσυνιστώσες, και εξίσου εύλογες, αντικατο-πτρίζοντας για μια ακόμη φορά τον υψηλόβαθμό συσχέτισης μεταξύ των μεσοχρόνιωνκαι των ολικών κυκλικών συνιστωσών.3

4 ΔιΑΡΘΡΩΤικΕΣ ΕκΤιΜΗΣΕιΣ ΤΩν κΥκΛικΩνΣΥνιΣΤΩΣΩν (STRUCTURAL CyCLEESTiMATES)

4.1 ΜΟνΟΜΕΤΑΒΛΗΤΑ ΥΠΟΔΕιΓΜΑΤΑ

Στις προηγούμενες ενότητες χρησιμοποιήσαμεμια σειρά εναλλακτικών μεθοδολογικώνπροσεγγίσεων για την εξαγωγή χρηματοοι-κονομικών κύκλων. Χρησιμοποιούμε τώρα,για τον ίδιο σκοπό, ένα διαρθρωτικό υπό-

δειγμα χρονολογικών σειρών, τόσο στημονομεταβλητή όσο και στην πολυμεταβλητήεκδοχή του. Τα υποδείγματα αυτού του τύπουείναι σχεδιασμένα ώστε να αναλύουν μια χρο-νολογική σειρά ή ένα σύνολο χρονολογικώνσειρών σε κυκλικές συνιστώσες (cycles) καιτάσεις (trends). Είναι συνεπώς παρεμφερή μετα ζωνοπερατά φίλτρα. Ωστόσο, διαφέρουναπό αυτά ως προς το ότι οι κυκλικές συνι-στώσες και οι τάσεις που προκύπτουν προσ-διορίζονται και εκτιμώνται οι ίδιες ως παρα-μετρικά υποδείγματα χρονολογικών σειρών.Δεδομένου ότι οι παράμετροι κάθε σειράςεκτιμώνται ανεξάρτητα από τα ίδια τα στοι-χεία, η προσέγγιση αυτή επιτρέπει τη μέγιστηευελιξία, δηλαδή οι εξαγόμενοι κύκλοι αντα-ποκρίνονται πλήρως στα χαρακτηριστικά τηςκάθε σειράς.

Τα διαρθρωτικά υποδείγματα χρονολογικώνσειρών χρησιμοποιούνται ολοένα συχνότεραγια την εκτίμηση των κυκλικών συνιστωσών σεμεταβλητές που αφορούν την πραγματική οικο-νομική δραστηριότητα, και ειδικά για το παρα-γωγικό κενό και το ποσοστό ανεργίας μη επι-ταχυνόμενου πληθωρισμού (non-acceleratinginflation rate of unemployment – NAIRU).Ενδεικτικά αναφέρονται οι μελέτες των Jaro-ciński and Lenza (2016), Rünstler (2002) καιGerlach and Smets (1999). Ένας περιορισμέ-νος αριθμός άρθρων χρησιμοποιεί αυτή τημέθοδο για την εξαγωγή κύκλων από χρονο-λογικές σειρές χρηματοοικονομικών μεταβλη-τών, μεταξύ των οποίων οι De Bonis and Sil-vestrini (2013) και οι Galati et al. (2016).

Οι κυκλικές συνιστώσες που εξάγονται από τομονομεταβλητό διαρθρωτικό υπόδειγμα χρο-νολογικών σειρών είναι άμεσα συγκρίσιμες μεεκείνες που εξήχθησαν προηγουμένως.



2 Για την εξαγωγή κυκλικών συνιστωσών μεσοχρόνιας συχνότηταςμε το φίλτρο Hodrick-Prescott χρησιμοποιούμε παράμετρο εξο-μάλυνσης 400.000, όπως ο Schüler (2018).

3 Επιπλέον, έχουμε υπολογίσει τις συμμεταβολές μεταξύ της βρα-χυχρόνιας κυκλικής συνιστώσας του ΑΕΠ και καθεμιάς από τιςμεσοχρόνιες κυκλικές συνιστώσες των μεταβλητών χρηματοδό-τησης, ώστε να διερευνήσουμε έμμεσα κατά πόσον ευσταθεί ηάποψη ότι οι μεσοχρόνιοι χρηματοοικονομικοί κύκλοι συσχετί-ζονται με τον (βραχυχρόνιο) οικονομικό κύκλο και οι χρηματο-πιστωτικές κρίσεις προπορεύονται βαθιών υφέσεων. Οι συντε-λεστές συσχέτισης που υπολογίστηκαν ήταν ιδιαιτέρως χαμηλοί.Τα αποτελέσματα είναι διαθέσιμα από τους συγγραφείς.

Ωστόσο, για να εξασφαλιστεί η συγκρισιμό-τητα μεταξύ των μονομεταβλητών και τωνπολυμεταβλητών διαρθρωτικών υποδειγμάτωνχρονολογικών σειρών, έχουν εκτιμηθεί και ταδύο στο κοινό δείγμα που ξεκινά το 1997, όταναρχίζει η χρονολογική σειρά για το δείκτητιμών κατοικιών. Το Διάγραμμα 5 απεικονίζειτις κυκλικές συνιστώσες που εξήχθησαν με τομονομεταβλητό διαρθρωτικό υπόδειγμα χρο-

νολογικών σειρών και τις αντιπαραβάλλει μετους προαναφερθέντες ολικούς κύκλους. Μεεξαίρεση την αρχή του δείγματος, οι κύκλοιπου προκύπτουν από το μονομεταβλητό διαρ-θρωτικό υπόδειγμα χρονολογικών σειρώνείναι παραπλήσιοι με εκείνους του ζωνοπε-ρατού φίλτρου. Ωστόσο, είναι σαφώς λιγότεροομαλοί, καθώς το γεγονός ότι προκύπτουν απόένα εκτιμημένο παραμετρικό υπόδειγμα τους


επιτρέπει να ακολουθούν στενότερα τηδυναμική των χρονολογικών σειρών.

Ο Πίνακας 7 παρουσιάζει τις ιδιότητες τωνκυκλικών συνιστωσών που εξήχθησαν χρησι-μοποιώντας το μονομεταβλητό διαρθρωτικόυπόδειγμα χρονολογικών σειρών. Οι τυπικέςαποκλίσεις των κυκλικών συνιστωσών τωνμεταβλητών χρηματοδότησης είναι μεγαλύτε-ρες εκείνης του ΑΕΠ. Ωστόσο, με εξαίρεση τηχρηματοδότηση των νοικοκυριών, η μέσηδιάρκεια του κύκλου τους είναι συγκρίσιμη μεαυτήν του ΑΕΠ. Η μέση περιοδικότητα τουκύκλου του ΑΕΠ εκτιμάται σε 37,03 τρίμηνα,είναι δηλαδή μεγαλύτερη εκείνης που ορίζε-ται συνήθως ως περιοδικότητα του οικονομι-κού κύκλου.

4.2 ΠΟΛΥΜΕΤΑΒΛΗΤΑ ΥΠΟΔΕιΓΜΑΤΑ

Η εκτίμηση ενός πολυμεταβλητού διαρθρωτι-κού υποδείγματος χρονολογικών σειρών επι-τρέπει όχι μόνο την εξαγωγή των κυκλικώνσυνιστωσών της κάθε μεταβλητής, αλλά καιτην εμπειρική διερεύνηση του βαθμού συμμε-ταβολής των κυκλικών συνιστωσών των χρο-νολογικών σειρών που περιλαμβάνονταιστην πολυμεταβλητή εκτίμηση. Η προσέγγισηαυτή είναι λιγότερο συνηθισμένη από την αντί-στοιχη μονομεταβλητή εκτίμηση, αλλά πλεο-νεκτεί. Δεδομένου ότι η έννοια του οικονομι-κού κύκλου (business cycle) υποδηλώνει έναβαθμό συμμεταβολής των κυκλικών συνιστω-

σών μιας σειράς μεταβλητών, η πολυμετα-βλητή προσέγγιση μας επιτρέπει να εξετά-σουμε πιο συστηματικά την ύπαρξη του οικο-νομικού ή του χρηματοοικονομικού κύκλου,εκτιμώντας από κοινού τις κυκλικές συνιστώ-σες αρκετών χρονολογικών σειρών.

Χρησιμοποιούμε το πολυμεταβλητό διαρ-θρωτικό υπόδειγμα χρονολογικών σειρώνπου προτείνουν και εφαρμόζουν οι Rünstlerand Vlekke (2016) για τις ΗΠΑ, αλλά και οιRünstler et al. (2018) για τις χώρες της ευρω-ζώνης.4 Αυτή η εκδοχή του υποδείγματος σχε-διάστηκε ειδικά για την από κοινού εμπειρικήεκτίμηση των κυκλικών συνιστωσών τουΑΕΠ, της συνολικής χρηματοδότησης και τωντιμών των κατοικιών τόσο σε περιοδικότητεςοικονομικού κύκλου όσο και σε μεσοχρόνιεςπεριοδικότητες. Το υπόδειγμα προσφέρειαυξημένη ευελιξία σε ό,τι αφορά τον τρόπομε τον οποίο εξειδικεύεται ο βαθμός επιμο-νής (persistence) του μεσοχρόνιου κύκλου,αλλά και η κυκλική συμμεταβολή των υπόεξέταση μεταβλητών σε διαφορετικές περιο-δικότητες. Επιτρέπει έτσι την εξέταση τουβαθμού συμμεταβολής των κυκλικών συνι-στωσών των οικονομικών και χρηματοοικο-νομικών μεταβλητών και του κατά πόσον ημια κυκλική συνιστώσα προπορεύεται ή υστε-ρεί της άλλης.

Εκτιμούμε δύο εναλλακτικές εξειδικεύσειςτου υποδείγματος. Στην πρώτη εκτιμούμε απόκοινού τις κυκλικές συνιστώσες του ΑΕΠ, τηςσυνολικής χρηματοδότησης και του δείκτητιμών κατοικιών. Στη δεύτερη εκτιμούμε απόκοινού τις κυκλικές συνιστώσες του ΑΕΠ, τηςχρηματοδότησης των νοικοκυριών και τουδείκτη τιμών κατοικιών. Δεδομένου ότι ηπερίοδος για την οποία είναι διαθέσιμες καιοι τρεις χρονολογικές σειρές για την ελλη-νική οικονομία είναι σχετικά σύντομη, η εκτί-μηση του πολυμεταβλητού υποδείγματος γίνε-ται με μπεϋσιανές (Bayesian) μεθόδους μεσχετικά περιοριστικές εκ των προτέρωνκατανομές (tight priors) για την περιοδικό-



4 Βλ. Rünstler and Vlekke (2016) για τις τεχνικές λεπτομέρειες τουδιαρθρωτικού υποδείγματος χρονολογικών σειρών.

ΑΕΠ 0,012 37,03

Τιμές κατοικιών 0,017 33,34

Συνολική χρηματοδότηση 0,02 37,74


0,026 44,10


0,024 36,69

Τυπική απόκλιση

Διάρκεια κύκλου(τρίμηνα)

Πίνακας 7 Μονομεταβλητό διαρθρωτικό υπόδειγμα χρονολογικών σειρών – ιδιότητες των κυκλικών συνιστωσών

Σημείωση: Τα δεδομένα καλύπτουν την περίοδο α’ τρίμηνο 1997-δ’τρίμηνο 2017.

τητα του κύκλου και το βαθμό ομαλότηταςτων τάσεων.5,6

Τα δύο σκέλη του Διαγράμματος 6 παρου-σιάζουν τις κυκλικές συνιστώσες που εκτιμή-θηκαν από κοινού για καθέναν από τους προ-αναφερθέντες συνδυασμούς μεταβλητών με τοπολυμεταβλητό υπόδειγμα. Και τα δύο γρα-φήματα αποτυπώνουν έναν υψηλό βαθμό συμ-μεταβολής μεταξύ των χρονολογικών σειρών,υποδηλώνοντας την ύπαρξη κοινού κύκλου.

Ο Πίνακας 8 παρουσιάζει τα βασικά χαρα-κτηριστικά των κυκλικών συνιστωσών πουεξήχθησαν με το πολυμεταβλητό διαρθρωτικόυπόδειγμα χρονολογικών σειρών. Οι κυκλι-κές συνιστώσες του δείκτη τιμών κατοικιών,της συνολικής χρηματοδότησης και της χρη-ματοδότησης των νοικοκυριών έχουν μεγα-λύτερη τυπική απόκλιση από ό,τι εκείνη τουΑΕΠ. Πράγματι, οι χρηματοοικονομικέςμεταβλητές και οι τιμές των ακινήτων είναιγνωστό ότι εμφανίζουν σχετικά μεγαλύτερημεταβλητότητα από ό,τι οι μεταβλητές πουσχετίζονται με την πραγματική οικονομία.Παρ’ όλα αυτά, οι εκτιμώμενοι κύκλοι των

τριών μεταβλητών εμφανίζουν παραπλήσιαμεταξύ τους περιοδικότητα και στις δύο εκτι-μήσεις. Στο πρώτο τμήμα του Πίνακα 8, ηεκτιμώμενη διάρκεια του κύκλου του ΑΕΠείναι περίπου οκτώ έτη, επιβεβαιώνοντας ότιοι διακυμάνσεις μεσοχρόνιας συχνότηταςείναι σημαντικές όχι μόνο για τις χρηματο-οικονομικές μεταβλητές αλλά και για εκείνεςπου σχετίζονται με την πραγματική οικονο-μία. Τα αποτελέσματα συμβαδίζουν σε γενι-κές γραμμές με εκείνα που παρουσιάζονταιαπό τους Rünstler et al. (2018) για τις υπό-λοιπες χώρες της ευρωζώνης, με βάση ταοποία προκύπτει ότι οι τρεις κυκλικές συνι-στώσες έχουν υψηλό βαθμό συσχέτισης σεμεσοχρόνιες συχνότητες. Για την Ελλάδαωστόσο, η διάρκεια των κύκλων που προκύ-πτουν από το πολυμεταβλητό διαρθρωτικόυπόδειγμα χρονολογικών σειρών είναι μικρό-τερη από τον αντίστοιχο μέσο όρο για τις


5 Ενώ το διαθέσιμο δείγμα επαρκεί για την εκτίμηση του μονομε-ταβλητού διαρθρωτικού υποδείγματος χρονολογικών σειρών με τημέθοδο της εκτιμώμενης μέγιστης πιθανοφάνειας, ήταν ιδιαιτέρωςδύσκολο να επιτευχθεί σύγκλιση κατά την εκτίμηση της πολυμε-ταβλητής εξειδίκευσης του υποδείγματος.

6 Ο κώδικας για την εκτίμηση κατά Bayes έχει γραφεί από τονDimitrij Kulikov της Eesti Pank.

χώρες της ζώνης του ευρώ – οι Rünstler et al.(2018) αναφέρουν 10-12 έτη για το ΑΕΠ και13-14 έτη για τη χρηματοδότηση και τις τιμέςτων κατοικιών αντίστοιχα. Επιπρόσθετα, απότα ευρήματα των Rünstler et al. (2018) προ-κύπτει ότι η μέση εκτιμώμενη διάρκεια τουκύκλου του ΑΕΠ για τις χώρες της ευρωζώ-νης είναι περίπου δύο χρόνια μικρότερη απόεκείνη που εκτιμάται για τις χρηματοοικονο-μικές μεταβλητές, εύρημα που δεν επιβεβαι-ώνεται για την περίπτωση της Ελλάδος.

Ο κύκλος του ΑΕΠ που εκτιμάται μέσω τουπολυμεταβλητού διαρθρωτικού υποδείγματοςχρονολογικών σειρών είναι σαφώς μεγαλύτε-ρης διάρκειας από τον διάρκειας 13,8 τριμή-νων κύκλο που εξήχθη από το βραχυχρόνιοζωνοπερατό φίλτρο, αλλά πολύ βραχύτεροςαπό τον διάρκειας 55 τριμήνων κύκλο που εξή-χθη από το μεσοχρόνιο φίλτρο (βλ. Πίνακα 3).Με άλλα λόγια, σε ό,τι αφορά την περιοδικό-τητά τους, οι κύκλοι που εξήχθησαν από τηχρονολογική σειρά του ΑΕΠ φαίνεται να βρί-σκονται μεταξύ της κλασικής έννοιας του(βραχυχρόνιου) οικονομικού κύκλου και εκεί-νης του (μεσοχρόνιου) χρηματοοικονομικούκύκλου. Οι δύο τελευταίες στήλες τουΠίνακα 8 παρουσιάζουν τη συμβολή των βρα-χυχρόνιων και μεσοχρόνιων συχνοτήτων στησυνολική διακύμανση του κύκλου. Όπως υπο-δηλώνουν τα αποτελέσματα, η συμβολή των

μεσοχρόνιων συχνοτήτων είναι αρκετά μεγα-λύτερη από αυτή των βραχυχρόνιων για όλεςτις μεταβλητές και στις δύο εκδοχές του υπο-δείγματος. Η συμβολή των μακροχρόνιωνσυχνοτήτων φαίνεται να είναι μεγαλύτερηστην εκδοχή του υποδείγματος που περιλαμ-βάνει τη χρηματοδότηση των νοικοκυριών,γεγονός που εξηγεί και τη μεγαλύτερη διάρ-κεια των κύκλων στην περίπτωση αυτή.

Τέλος, ο Πίνακας 9 παρουσιάζει τις συμμε-ταβολές μεταξύ της κυκλικής συνιστώσας τουΑΕΠ και εκείνων των λοιπών δύο μεταβλη-τών για καθεμία από τις δύο εναλλακτικέςεξειδικεύσεις του πολυμεταβλητού υποδείγ-ματος. Ο υψηλότερος συντελεστής συσχέτισηςεμφανίζεται για την ταυτόχρονη συσχέτιση(i=0), υποδηλώνοντας ότι οι κυκλικές συνι-στώσες των δύο μεταβλητών φαίνεται να δια-κυμαίνονται ταυτόχρονα όταν εκτιμώνται απόκοινού. Το ίδιο ισχύει και για την κυκλικήσυνιστώσα της χρηματοδότησης των νοικο-κυριών, μιας μεταβλητής στενά συνδεδεμένηςμε τη στεγαστική πίστη και συνεπώς με τιςτιμές των κατοικιών. Αυτή η στενή σχέση προ-κύπτει επίσης από το γεγονός ότι οι συσχετί-σεις που παρουσιάζονται σε όλες τις στήλεςτου κάτω τμήματος του πίνακα είναι υψηλό-τερες από τις αντίστοιχες του άνω τμήματος.Αντίθετα, η κυκλική συνιστώσα της συνολικήςχρηματοδότησης ακολουθεί εκείνη του ΑΕΠ



Πίνακας 8 Πολυμεταβλητό διαρθρωτικό υπόδειγμα χρονολογικών σειρών – ιδιότητες των κυκλι-κών συνιστωσών

Σημείωση: Τα δεδομένα καλύπτουν την περίοδο α’ τρίμηνο 1997-δ’ τρίμηνο 2017.

Εκδοχή με συνολική χρηματοδότηση

ΑΕΠ 0,028 31,96 0,72 0,29

Τιμές κατοικιών 0,049 29,91 0,69 0,31

Συνολική χρηματοδότηση 0,046 29,85 0,69 0,31

Εκδοχή με χρηματοδότηση νοικοκυριών

ΑΕΠ 0,036 37,14 0,77 0,23

Τιμές κατοικιών 0,052 37,04 0,77 0,23

Χρηματοδότηση νοικοκυριών 0,045 36,63 0,77 0,23

Τυπική απόκλισηΔιάρκεια κύκλου

(τρίμηνα)Συμβολή στη διακύ-μανση > 32 τρίμηνα

Συμβολή στη διακύ-μανση < 32 τρίμηνα

με υστέρηση δύο τριμήνων, εύρημα που συμ-βαδίζει με τα αποτελέσματα στους Πίνακες 4-6 και υποδηλώνει για μια ακόμη φορά ότι, σεαντίθεση με ό,τι ισχύει για άλλες χώρες, γιατην περίπτωση της Ελλάδος ο χρηματοοικο-νομικός κύκλος δεν προπορεύεται του οικο-νομικού.

5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Χρησιμοποιούμε μια σειρά εναλλακτικώνμεθοδολογιών με σκοπό την εξαγωγή καιμελέτη βραχυχρόνιων και μεσοχρόνιωνκύκλων για οκτώ βασικές οικονομικές καιχρηματοοικονομικές μεταβλητές της ελληνικήςοικονομίας. Συνολικά, διαπιστώνουμε ότι οιμεσοχρόνιες διακυμάνσεις των κύκλωνκυριαρχούν έναντι των βραχυχρόνιων διακυ-μάνσεων για όλες τις μεταβλητές, συμπερι-λαμβανομένου του ΑΕΠ. Ανάλογα με τη μεθο-δολογία, η μέση διάρκεια του κύκλου τουΑΕΠ σε μεσοχρόνιες συχνότητες υπολογίζε-ται μεταξύ 32 και 55 τριμήνων, πολύ μεγαλύ-τερη από τη συνήθως νοούμενη διάρκεια τουοικονομικού κύκλου. Οι αντίστοιχες διάρκειεςπου υπολογίζονται για τις τρεις μεταβλητέςχρηματοδότησης είναι σχεδόν διπλάσιες, επι-βεβαιώνοντας ότι οι χρηματοοικονομικοίκύκλοι είναι γενικά πολύ μεγαλύτεροι από

τους οικονομικούς. Οι κυκλικές συνιστώσεςτων χρηματοοικονομικών μεταβλητών παρου-σιάζουν μεγαλύτερη διακύμανση από αυτέςτου ΑΕΠ, τόσο σε βραχυχρόνιες όσο και σεμεσοχρόνιες συχνότητες.

Τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι οι κυκλικέςσυνιστώσες των μεταβλητών παρουσιάζουνυψηλό βαθμό συσχέτισης σε μεσοχρόνιεςσυχνότητες. Όλες οι μεταβλητές, εκτός απόεκείνες του μακροπρόθεσμου επιτοκίου καιτου περιθωρίου επιτοκίου, είναι προκυκλικές.Οι κύκλοι των τιμών των κατοικιών και τωντριών μεταβλητών χρηματοδότησης υστερούντου κύκλου του ΑΕΠ, παρά τα πρόσφαταευρήματα μετά τη χρηματοπιστωτική κρίσηότι ο χρηματοοικονομικός κύκλος προπο-ρεύεται του οικονομικού κύκλου. Το εύρημααυτό όμως είναι εύλογο για την περίπτωσητης Ελλάδος, καθώς η πρόσφατη ύφεση δενοφειλόταν σε χρηματοπιστωτική κρίση αλλάσε κρίση δημόσιου χρέους, επομένως το ΑΕΠήταν αυτό που μειώθηκε πρώτα, πριν από τιςμεταβλητές χρηματοδότησης και τις τιμές τωνκατοικιών. Από την άλλη πλευρά, οι κύκλοιτων τιμών των μετοχών φαίνεται να είναι συγ-χρονισμένοι με τον κύκλο του ΑΕΠ. Τέλος, τομακροπρόθεσμο επιτόκιο και το περιθώριοεπιτοκίου προπορεύονται με αντίθετη κατεύ-θυνση του πραγματικού κύκλου κατά ένα


Τιμές κατοικιών 0,6648 0,7213 0,765 0,8032 0,8363 0,8246 0,805 0,7811 0,746


0,5303 0,6203 0,701 0,7782 0,8514 0,8829 0,8975 0,8975 0,8752

Εκδοχή με συνολική χρηματοδότηση

i = -4 i = -3 i = -2 i = -1 i = 0 i = 1 i = 2 i = 3 i = 4

Τιμές κατοικιών 0,8498 0,8819 0,9072 0,9273 0,9422 0,9403 0,9312 0,9167 0,8964


0,8727 0,9004 0,9213 0,9346 0,9404 0,9355 0,923 0,9049 0,8763

Εκδοχή με χρηματοδότηση νοικοκυριών

i = -4 i = -3 i = -2 i = -1 i = 0 i = 1 i = 2 i = 3 i = 4

Πίνακας 9 ιδιότητες συμμεταβολής των κυκλικών συνιστωσών: Πολυμεταβλητό διαρθρωτικόυπόδειγμα χρονολογικών σειρών

Σημείωση: Ο πίνακας παρουσιάζει το βαθμό συσχέτισης της κυκλικής συνιστώσας κάθε μεταβλητής μετατοπισμένης κατά i∈[–4, 4] περιόδουςμε την κυκλική συνιστώσα του ΑΕΠ την περίοδο t. Οι συσχετίσεις υπολογίζονται κατά την περίοδο α’ τρίμηνο 1997-δ’ τρίμηνο 2017. Οι αριθ-μοί με έντονους χαρακτήρες υποδηλώνουν την υψηλότερη συσχέτιση στο διάστημα i∈[–4, 4].

έτος, δηλαδή τα χαμηλά επιτόκια σήμερασηματοδοτούν ότι αναμένεται βελτίωση τηςοικονομικής δραστηριότητας μελλοντικά,

εύρημα που συνάδει με την καθιερωμένηιδιότητα αντίστροφα προπορευόμενου δείκτητων πραγματικών επιτοκίων.



Aikman, D., A. Haldane and B.D. Nelson (2015), “Curbing the credit cycle”, The Economic Jour-nal, 125, 1072-1109.

Baxter, M. and R. King (1999), “Measuring the business cycle: approximate band-pass filters foreconomic time series”, Review of Economics and Statistics, 81(4), 575-93.

Beaudry, P. and A. Guay (1996), “What do interest rates reveal about the functioning of realbusiness cycle models?”, Journal of Economic Dynamics and Control, 20, 1661-1682.

Bry, G. and C. Boschan (1971), Cyclical Analysis of Time Series: Selected Procedures and Com-puter Programs, Technical Paper 20, National Bureau of Economic Research.

Burns, A. and W. Mitchell (1946), Measuring Business Cycles, National Bureau of EconomicResearch.

Christiano, L.J. and T.J. Fitzgerald (2003), “The Band Pass Filter”, International EconomicReview, 44(2), 435-465.

Claessens, S., A. Kose and M. Terrones (2011), “Financial cycles: What? How? When?”, CEPRDiscussion Paper No. 8379, Centre for Economic Policy Research.

Comin, D. and M. Gertler (2006), “Medium-term business cycles”, American Economic Review,96(3), 523-551.

De Bonis, R. and A. Silvestrini (2013), “The Italian financial cycle: 1861-2011”, Banca d’Italia,Working Paper No. 936.

Drehmann, M., C. Borio and K. Tsatsaronis (2012), “Characterising the financial cycle: don’tlose sight of the medium term!”, BIS Working Paper No. 380, Bank for International Settle-ments.

Fiorito, R. and T. Kollintzas (1994), “Stylized facts of business cycles in the G7 from a real busi-ness cycles perspective”, European Economic Review, 38(2), 235-269.

Galati, G., I. Hindrayanto, S.J. Koopman and M. Vlekke (2016), “Measuring financial cycles ina model-based analysis: Empirical evidence for the United States and the euro area”, EconomicLetters, Vol. 145(C), 83-87.

Gerlach, S. and F. Smets (1999), “Output gaps and monetary policy in the EMU area”, Euro-pean Economic Review, 43(4), 801-812.

Gogos, S., N. Mylonidis, D. Papageorgiou and V. Vassilatos (2014), “1979-2001: A Greek greatdepression through the lens of neoclassical growth theory”, Economic Modelling, 36, 316-331.

Harding, D. and A. Pagan (2002), “Dissecting the Cycle: A Methodological Investigation”, Jour-nal of Monetary Economics, 49(2), 365-381.

Jarociński, M. and M. Lenza (2016), “An inflation-predicting measure of the output gap in theeuro area”, ECB Working Paper No. 1966, European Central Bank.

Karfakis, C. (2013), “Credit and business cycles in Greece: Is there any relationship?”, EconomicModelling, 32, 23-29.

King, R.G. and M.W. Watson (1996), “Money, prices, interest rates and the business cycle”,Review of Economics and Statistics, 78(1), 35-53.

Michaelides, P.G., T. Papageorgiou and A.T. Vouldis (2013), “Business cycles and economic cri-sis in Greece (1960–2011): A long run equilibrium analysis in the Eurozone”, Economic Mod-elling, 31, 804-816.

Murray, C. (2003), “Cyclical properties of Baxter-King filtered time series”, Review of Economicsand Statistics, 85(2), 472-476.

Rünstler, G. (2002), “The information content of real-time output gap estimates: An applica-tion to the euro area”, ECB Working Paper No. 182, European Central Bank.

Rünstler, G. and M. Vlekke (2016), “Business, housing and credit cycles”, ECB Working PaperNo. 1915, European Central Bank.


Β ιΒΛ ιΟ ΓΡΑφ ιΑ

Rünstler, G., H. Balfoussia, L. Burlon, G. Buss, M. Comunale, B. De Backer, H. Dewachter, P.Guarda, M. Haavio, I. Hindrayanto, N.I. Iskrev, I. Jaccard, D. Kulikov, D. Kunovac, C. Lenar-cic, M. Lequien, M. Lozej, M. Mandler, D. Papageorgiou, J. Pedersen, G. Perez-Quiros, A. Ran-nenberg, E. Rots, M. Scharnagl and P. Welz (2018), “Real and financial cycles in EU countries:Stylised facts and modelling implications”, ECB Occasional Paper No. 205, European CentralBank.

Schüler, Y. (2018), “Detrending and financial cycle facts across G7 countries: mind a spuriousmedium term!”, ECB Working Paper No. 2138, European Central Bank.

Tsouma, E. (2014), “Dating business cycle turning points: The Greek economy during 1970-2012and the recent recession”, OECD Journal: Journal of Business Cycle Measurement and Analy-sis, Vol. 2014/1, 1-24.




ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ


Πίνακας Π1 Περιγραφή δεδομένων

Σημείωση: Οι χρονολογικές σειρές για τη χρηματοδότηση των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων στη βάση δεδομένων της BIS είναι διαθέσι-μες για την περίοδο δ’ τρίμηνο 1994-γ’ τρίμηνο 2017. Επεκτείνουμε ιστορικά τις χρονολογικές σειρές αυτές μέχρι το α’ τρίμηνο του 1980 χρη-σιμοποιώντας πληροφόρηση από τις χρονολογικές σειρές για τα συνολικά δάνεια προς τα νοικοκυριά και τις μη χρηματοπιστωτικές επιχειρή-σεις, οι οποίες είναι διαθέσιμες από το α’ τρίμηνο του 1980 στη βάση δεδομένων της Τράπεζας της Ελλάδος. Πιο συγκεκριμένα, υποθέτουμεότι πριν από το δ’ τρίμηνο 1994 οι χρονολογικές σειρές της χρηματοδότησης των νοικοκυριών και των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων μεγε-θύνονται με τον ίδιο ρυθμό όπως οι χρονολογικές σειρές των δανείων προς τα νοικοκυριά και τις μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις αντίστοιχα.Κάνουμε ανάλογη υπόθεση για το δ’ τρίμηνο του 2017.

Πραγματικό ΑΕΠ OECD.Stats α’ τρίμ. 1970-δ’ τρίμ. 2017

Τιμές κατοικιών ECB Data Warehouse α’ τρίμ. 1997-δ’ τρίμ. 2017

Συνολική χρηματοδότηση προς το μη χρηματοπιστωτικόιδιωτικό τομέα

BIS α’ τρίμ. 1970-γ’ τρίμ. 2017

Χρηματοδότηση νοικοκυριών BIS δ’ τρίμ. 1994-γ’ τρίμ. 2017

Χρηματοδότηση επιχειρήσεων BIS δ’ τρίμ. 1994-γ’ τρίμ. 2017

Τιμές μετοχών ECB Data Warehouse α’ τρίμ. 1985-δ’ τρίμ. 2017

Ονομαστικό μακροπρόθεσμο επιτόκιο ECB Data Warehouse α’ τρίμ. 1993-δ’ τρίμ. 2017

Ονομαστικό επιτόκιο 3 μηνών OECD.Stats γ’ τρίμ. 1994-δ’ τρίμ. 2017

Πηγή Περίοδος



Πίνακας Π2 ιδιότητες των κυκλικών συνιστωσών: Τυπική απόκλιση βραχυχρόνιων και μεσοχρό-νιων κύκλων – φίλτρο Hodrick-Prescott

Σημείωση: Η τυπική απόκλιση για κάθε μεταβλητή υπολογίζεται για την περίοδο κατά την οποία υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα. Η σχετική τυπικήαπόκλιση είναι ο λόγος της τυπικής απόκλισης της κυκλικής συνιστώσας του μεσοχρόνιου κύκλου προς την τυπική απόκλιση της κυκλικής συνι-στώσας του βραχυχρόνιου κύκλου.

ΑΕΠ 0,027 0,081 3

Τιμές κατοικιών 0,029 0,161 5,552

Συνολική χρηματοδότηση 0,034 0,191 5,618

Χρηματοδότηση νοικοκυριών 0,035 0,315 9

Χρηματοδότηση επιχειρήσεων 0,036 0,174 4,833

Τιμές μετοχών 0,274 0,539 1,967

Μακροπρόθεσμο επιτόκιο 0,026 0,05 1,923

Περιθώριο επιτοκίου 0,031 0,044 1,419

Βραχυχρόνιοι κύκλοι Μεσοχρόνιοι κύκλοιΣχετική τυπική

απόκλιση


ΑΕΠ 8,1 5,8 13,3 67 35 114

Τιμές κατοικιών 9,67 8 18,5 40 35 -

Συνολική χρηματοδότηση 6,85 6,7 13,5 57 63 120

Χρηματοδότηση νοικοκυριών 10 16 17 26,5 49 99

Χρηματοδότηση επιχειρήσεων 6 9,6 15,6 53 53 108

Τιμές μετοχών 8,14 8,86 17,5 12 37,5 37

Μακροπρόθεσμο επιτόκιο 4,75 5,63 10,38 52 26 78

Περιθώριο επιτοκίου 10 10 17,7 16 26 41

Βραχυχρόνιοι κύκλοι Μεσοχρόνιοι κύκλοι

Ανάκαμψη Ύφεση Κύκλος Ανάκαμψη Ύφεση Κύκλος

Αριθμός τριμήνων Αριθμός τριμήνων

Πίνακας Π3 ιδιότητες των κυκλικών συνιστωσών: Διάρκεια βραχυχρόνιων και μεσοχρόνιων κύκλων– φίλτρο Hodrick-Prescott

Σημείωση: Η μέση διάρκεια του κύκλου υπολογίστηκε χρησιμοποιώντας την ανάλυση σημείων καμπής στις φιλτραρισμένες σειρές. Η διάρ-κεια του πλήρους κύκλου υπολογίζεται ως η μέση απόσταση μεταξύ δύο διαδοχικών τοπικών μέγιστων σημείων.



Τιμές κατοικιών 0,3749 0,3941 0,4103 0,4074 0,4753 0,4147 0,3643 0,3498 0,3046


0,101 0,1678 0,2507 0,3232 0,4625 0,5255 0,5624 0,6209 0,5844


0,5375 0,5593 0,5797 0,5767 0,6087 0,5701 0,5087 0,4952 0,4113


-0,0017 0,0788 0,1752 0,2735 0,427 0,4955 0,538 0,6042 0,5856

Τιμές μετοχών 0,2815 0,3139 0,3551 0,3914 0,366 0,2639 0,1613 0,0624 0,0174


-0,4758 -0,5325 -0,5627 -0,5455 -0,4997 -0,4155 -0,2883 -0,1579 -0,0444


i = -4 i = -3 i = -2 i = -1 i = 0 i = 1 i = 2 i = 3 i = 4

Πίνακας Π4 ιδιότητες συμμεταβολής των κυκλικών συνιστωσών: Βραχυχρόνιοι κύκλοι – φίλτρο Hodrick-Prescott



Τιμές κατοικιών 0,7486 0,7903 0,8265 0,8575 0,8867 0,907 0,9226 0,934 0,9363


0,5896 0,6489 0,7035 0,7529 0,799 0,8371 0,8704 0,9 0,9219


0,7262 0,7696 0,8073 0,8393 0,8665 0,8893 0,9074 0,921 0,9274


0,5623 0,6238 0,6814 0,735 0,7864 0,8281 0,864 0,8973 0,9221

Τιμές μετοχών 0,6293 0,6298 0,6245 0,6119 0,588 0,5475 0,5065 0,4623 0,4192


-0,6398 -0,6105 -0,5689 -0,514 -0,4496 -0,386 -0,3163 -0,2418 -0,1652


i = -4 i = -3 i = -2 i = -1 i = 0 i = 1 i = 2 i = 3 i = 4

Πίνακας Π5 ιδιότητες συμμεταβολής των κυκλικών συνιστωσών: Μεσοχρόνιοι κύκλοι – φίλτρο Hodrick-Prescott


1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Ελλάδα υπήρξε καθαρός αποδέκτης κοινο-τικών πόρων τα τελευταία 30 χρόνια, αρχικάαπό τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προ-γράμματα (1986-1989)2 και κατόπιν από πέντεπρογραμματικές περιόδους (Α’ ΚοινοτικόΠλαίσιο Στήριξης (ΚΠΣ) 1989-1993, Β’ ΚΠΣ1994-1999, Γ’ ΚΠΣ 2000-2006, Εθνικό Στρα-τηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ) 2007-2013και Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανά-πτυξης (ΕΣΠΑ) 2014-2020). Την περίοδο2000-2017 οι ετήσιες εισροές διαρθρωτικώνπόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) αντι-στοιχούσαν κατά μέσο όρο σε 1,6% του ονο-μαστικού ΑΕΠ της Ελλάδος και 9,1% του ακα-θάριστου σχηματισμού πάγιου κεφαλαίου.

Σήμερα η χρηματοδότηση της ΕΕ είναι πιοκρίσιμη από ποτέ για την Ελλάδα, καθώς ηπαρατεταμένη και βαθιά ύφεση των τελευ-ταίων χρόνων, η εντατική δημοσιονομική προ-σαρμογή και το αρνητικό επιχειρηματικό καιεπενδυτικό κλίμα ως απόρροια της κρίσηςδυσχέραναν τις δυνατότητες εθνικής χρημα-τοδότησης και ανέστειλαν τη διαδικασία οικο-νομικής σύγκλισης τόσο σε επίπεδο περιφέ-ρειας όσο και μεταξύ των κρατών-μελών τηςΕΕ. Ενδεικτικά, σε μία δεκαετία το κατάκεφαλήν ΑΕΠ της χώρας, σε όρους αγορα-στικής δύναμης, μειώθηκε από μέγιστο ποσο-στό 95,6% του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ τηςΕΕ-28 το 2006 σε μόλις 67,6% το 2016, τοχαμηλότερο εικοσαετίας.

Καθώς η ελληνική οικονομία εισέρχεται σεφάση ανάκαμψης, οι πόροι της ΕΕ δύνανται νααποτελέσουν καταλύτη για την τόνωση της οικο-νομικής ανάπτυξης, των επενδύσεων και τηςαπασχόλησης, καθώς και για την περιφερειακήσύγκλιση, χωρίς να επιβάλλουν σημαντικές πρό-σθετες δημοσιονομικές επιβαρύνσεις.

Το παρόν άρθρο έχει διττό στόχο. Πρώτον, ναπεριγράψει με τρόπο απλό και συνεκτικό τοπλαίσιο και τις στρατηγικές της ΕΕ για επεν-δύσεις, όπως διαμορφώθηκαν μετά τηνπαγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και τηνευρωπαϊκή κρίση χρέους. Δεύτερον, ναπαρουσιάσει την πορεία υλοποίησης τουΕΣΠΑ 2014-2020 στην Ελλάδα σε σύγκρισητόσο με προηγούμενες προγραμματικέςπεριόδους όσο και με άλλα κράτη-μέλη τηςΕΕ, παρέχοντας ταυτόχρονα πιο αναλυτικήπληροφόρηση σε επίπεδο επιχειρησιακούπρογράμματος και ενταγμένων έργων. Επί-σης, στο παρόν άρθρο παρουσιάζονταισυγκεντρωτικά οι βασικές διαρθρωτικέςμεταρρυθμίσεις που αναλήφθηκαν για τηνπροώθηση των επενδύσεων και την επιτά-χυνση της απορρόφησης των πόρων της ΕΕ,όπως αυτές διατυπώθηκαν στα τρία προ-γράμματα οικονομικής προσαρμογής από το2010 έως σήμερα. Τέλος, επιχειρείται μια απο-τίμηση των ευκαιριών και των προκλήσεων γιατην αποτελεσματικότερη απορρόφηση καιαξιοποίηση των πόρων της ΕΕ.

2 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΕ

Η περιφερειακή πολιτική (ή αλλιώς πολιτικήσυνοχής) είναι η βασική επενδυτική πολιτικήτης ΕΕ, η οποία έχει ως πρωταρχικό στόχο τηνενίσχυση της οικονομικής, κοινωνικής καιεδαφικής συνοχής εντός της Ένωσης. Στηρι-



Η ΑΞ ΙΟΠΟ ΙΗΣΗ ΤΩΝ Δ Ι ΑΡΘΡΩΤ ΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑ ΪΚΗΣ EΝΩΣΗΣ Σ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1

Μελίνα ΒασαρδάνηΔιεύθυνση Οικονομικής Ανάλυσης και Μελετών

Δήμητρα ΔημητροπούλουΔιεύθυνση Οικονομικής Ανάλυσης και Μελετών

1 Το παρόν άρθρο στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στα αναλυτικά ευρή-ματα προηγούμενης εργασίας σε συνεργασία με τον Γιώργο Καλα-τζόπουλο. Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στη Heather Gibsonκαι τη Χιόνα Μπαλφούσια για τα σχόλιά τους, καθώς και στηΒασιλική Δρούκα για την τεχνική υποστήριξη. Το άρθρο απηχείτις απόψεις των συγγραφέων και όχι κατ’ ανάγκην της Τράπεζαςτης Ελλάδος. Τυχόν λάθη και παραλείψεις βαρύνουν αποκλειστικάτις συγγραφείς.

2 Τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα μετά το 1989 ενσω-ματώθηκαν στο Α’ ΚΠΣ.

ζόμενη στις βασικές αρχές της προσθετικότη-τας (δηλαδή ότι η χρηματοδότηση από την ΕΕδεν αντικαθιστά εθνικές δημόσιες δαπάνες,συνεπώς έχει προσθετική συνεισφορά στηνανάπτυξη) και της σύμπραξης μεταξύ ενω-σιακών και εθνικών φορέων, η ΕΕ επενδύειπόρους σε έργα και δράσεις για τη μείωση τωνοικονομικών ανισοτήτων μεταξύ των περιφε-ρειών της, την ενίσχυση της παραγωγικότηταςκαι της ανταγωνιστικότητάς τους, την ανά-πτυξη της ενιαίας αγοράς και τη μείωση τηςανεργίας.

Η περιφερειακή πολιτική σχεδιάζεται καιυλοποιείται σε προγραμματικές περιόδουςεπταετίας, όπως και το μεσοπρόθεσμο σχέδιοπροϋπολογισμού της ΕΕ (γνωστό και ωςΠολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο – ΠΔΠ)3

από το οποίο χρηματοδοτούνται και τα εργα-λεία της. Τα βασικότερα εξ αυτών είναι ταπέντε Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυ-τικά Ταμεία (ΕΔΕΤ): το Ευρωπαϊκό ΤαμείοΠεριφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ), τοΤαμείο Συνοχής (ΤΣ), το Ευρωπαϊκό Κοινω-νικό Ταμείο (ΕΚΤ), το Ευρωπαϊκό ΓεωργικόΤαμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) καιτο Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας και Αλιείας(ΕΤΘΑ).

Ο σχεδιασμός της περιφερειακής πολιτικήςγίνεται κατά κανόνα σε επίπεδο περιφέρειας.Όλες οι ευρωπαϊκές περιφέρειες λαμβάνουναπολήψεις από τα ΕΔΕΤ, ωστόσο το μέγεθοςτων απολήψεων εξαρτάται από την απόκλισητου κατά κεφαλήν ΑΕΠ κάθε περιφέρειαςαπό το μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ της ΕΕ,4 μεεξαίρεση το ΤΣ και το ΕΤΘΑ για τα οποία οπρογραμματισμός των απολήψεων γίνεται σεεπίπεδο κράτους-μέλους.5 Τα κονδύλια από ταΕΔΕΤ διοχετεύονται προς τα κράτη-μέλη μεδύο βασικές μορφές: (α) επιχορηγήσεις (μηεπιστρεπτέες) και (β) δανειοδοτήσεις, εγγυο-δοσίες και κεφαλαιακές συμμετοχές μέσωχρηματοδοτικών εργαλείων (financial instru-ments). Η διαχείριση των επιχορηγήσεων, οιοποίες αποτελούν και τη συντριπτική πλειο-ψηφία των πόρων από τα ΕΔΕΤ, γίνεται απότα κράτη-μέλη αλλά εποπτεύεται από τηνΕυρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία μεταξύ άλλων

εγκρίνει τα προγράμματα που εντάσσονταιστα εθνικά σχέδια χρηματοδότησης από ταΕΔΕΤ, καταβάλλει τις προκαταβολές και τιςενδιάμεσες πληρωμές με βάση συγκεκριμέ-νους κανόνες επιλεξιμότητας των δαπανώνκαι διενεργεί τους απαραίτητους ελέγχους γιατη διασφάλιση της νομιμότητας των δαπανώνκαι την αντιμετώπιση φαινομένων απάτης καιδιαφθοράς. Τα προγράμματα που χρηματο-δοτούνται από τα ΕΔΕΤ συμπεριλαμβάνουνκαι ένα ποσοστό εθνικής συγχρηματοδότησηςπου κυμαίνεται μεταξύ 15% και 50% ανάλογαμε την περιφέρεια και το ταμείο που χρημα-τοδοτεί το πρόγραμμα.

Η τρέχουσα προγραμματική περίοδος της περι-φερειακής πολιτικής αφορά την επταετία 2014-2020. Το ΠΔΠ για την περίοδο αυτή προβλέ-πει ανώτατο όριο δαπανών ύψους 1.082 δισεκ.ευρώ (1% του Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδή-ματος (ΑΕΕ) της ΕΕ) για το σύνολο της ΕΕ.6

Σε σχέση με το ΠΔΠ της περιόδου 2007-2013το τρέχον ΠΔΠ υπέστη μικρή μείωση τηςτάξεως του 3,5%, αντανακλώντας τις πιέσειςγια δημοσιονομική προσαρμογή και συγκρά-


3 Το ΠΔΠ της ΕΕ καλύπτει, εκτός από τις δαπάνες για την περι-φερειακή πολιτική, όλες τις δαπάνες που πραγματοποιούνται σεεπίπεδο ΕΕ σε τομείς όπως η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ),η ασφάλεια και η εξωτερική πολιτική, καθώς και τις λειτουργικέςδαπάνες για τα θεσμικά όργανα της ΕΕ. Επίσης, όπως κάθε προ-ϋπολογισμός, προβλέπει και τα έσοδα της ΕΕ.

4 Για την προγραμματική περίοδο 2014-2020 οι κατηγορίες τωνπεριφερειών είναι τρεις: (1) “λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέ-ρειες” με κατά κεφαλήν ΑΕΠ μικρότερο του 75% του μέσου κατάκεφαλήν ΑΕΠ της ΕΕ και προϋπολογισμό συνολικών απολήψεωντο 50% του προϋπολογισμού των ΕΔΕΤ, (2) “περιφέρειες σεμετάβαση” με κατά κεφαλήν ΑΕΠ μεταξύ 75% και 90% τουμέσου όρου της ΕΕ και προϋπολογισμό περίπου 10% των ΕΔΕΤκαι (3) “περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες” με κατά κεφα-λήν ΑΕΠ άνω του 90% του μέσου όρου της ΕΕ και προϋπολο-γισμό 15% των ΕΔΕΤ. Για την Ελλάδα, οι “λιγότερο ανεπτυγ-μένες περιφέρειες” είναι οι Ανατολική Μακεδονία-Θράκη,Κεντρική Μακεδονία, Θεσσαλία, Ήπειρος και Δυτική Ελλάδα,οι “περιφέρειες σε μετάβαση” είναι οι Δυτική Μακεδονία, ΙόνιαΝησιά, Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησος, Βόρειο Αιγαίο καιΚρήτη, ενώ η μόνη “περισσότερο ανεπτυγμένη περιφέρεια” είναιη Αττική (Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1303/2013 του ΕυρωπαϊκούΚοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 17ης Δεκεμβρίου 2013περί καθορισμού κοινών διατάξεων για τα ΕΔΕΤ, L 347/320,20.12.2018).

5 Το ΤΣ στοχεύει σε κράτη-μέλη των οποίων το κατά κεφαλήν Ακα-θάριστο Εθνικό Εισόδημα (ΑΕΕ) είναι μικρότερο του 90% τουμέσου όρου της ΕΕ και για την περίοδο 2014-2020 χορηγεί πόρουςστη Βουλγαρία, την Κροατία, την Κύπρο, την Τσεχία, την Εσθο-νία, την Ελλάδα, την Ουγγαρία, τη Λεττονία, τη Λιθουανία, τηΜάλτα, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Ρουμανία, τη Σλοβακίακαι τη Σλοβενία. Το ΕΤΘΑ υποστηρίζει την κοινή αλιευτική πολι-τική και οι απολήψεις του καθορίζονται με βάση κλαδικά στοιχεία,όπως είναι το μέγεθος και η κοινωνικοοικονομική σπουδαιότητατου αλιευτικού κλάδου σε κάθε κράτος-μέλος.

6 Σε τρέχουσες τιμές.

τηση των δαπανών σε ευρωπαϊκό και εθνικόεπίπεδο (Council of the European Union 2013και Berkowitz et al. 2015). Συγκεκριμένα γιατην περιφερειακή πολιτική, προβλέφθηκαν 451δισεκ. ευρώ μέσω των ΕΔΕΤ για την περίοδο2014-2020, δηλαδή περίπου 42% των συνολι-κών δαπανών του ΠΔΠ σε σχέση με 46% τωνδαπανών του ΠΔΠ 2007-2013.

Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα τηςχρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008-2013που οδήγησε σε δραστική μείωση του ΑΕΠκαι αύξηση της ανεργίας σε πολλά κράτη-μέλη, το ΠΔΠ 2014-2020 συμπεριέλαβε όρογια την αναθεώρηση των εθνικών κατανομώνγια την περίοδο 2017-2020 με βάση τα νεό-τερα στοιχεία για το ΑΕΠ των ετών 2014 και2015. Η αναθεώρηση (Ευρωπαϊκή Επιτροπή2016) οδήγησε σε αύξηση των συνολικά δια-θέσιμων πόρων για τα κράτη-μέλη για ταοποία παρατηρήθηκε ανάγκη αναπροσαρ-μογής κατά 4 δισεκ. ευρώ (σε σταθερές τιμές2011).7 Επίσης, στην περίπτωση των κρατών-μελών που βρίσκονταν σε πρόγραμμα οικο-νομικής προσαρμογής όπως η Ελλάδα, τοΠΔΠ 2014-2020 επέτρεψε υψηλότερο ποσο-στό προκαταβολών από το κανονικό και, γιατα τρία πρώτα έτη της προγραμματικήςπεριόδου, υψηλότερο ποσοστό συγχρηματο-δότησης, ώστε να διευκολυνθούν οι εθνικοίπροϋπολογισμοί σε μια περίοδο δημοσιονο-μικής προσαρμογής.8

Ταυτόχρονα, η κρίση έφερε στο προσκήνιοδιαρθρωτικές αδυναμίες της ΕΕ, μεταξύ τωνοποίων ήταν η συσσώρευση εσωτερικών καιεξωτερικών ανισορροπιών, και ελλείψεις στοπλαίσιο οικονομικής διακυβέρνησης. Κατάσυνέπεια, αποφασίστηκε η αναμόρφωση τουπλαισίου εποπτείας και συντονισμού των οικο-νομικών και δημοσιονομικών πολιτικών στηνΕΕ, με ενίσχυση του Συμφώνου Σταθερότηταςκαι Ανάπτυξης και στενότερο συντονισμό τωνεθνικών οικονομικών πολιτικών.9 Ορισμένεςαπό αυτές τις μεταρρυθμίσεις ενσωματώθηκανστο αναμορφωμένο πλαίσιο της περιφερεια-κής πολιτικής για το διάστημα 2014-2020, μεστόχο την καλύτερη διασύνδεση μεταξύ τωνευρωπαϊκών πολιτικών και την αποδοτικότερη

και πιο στοχευμένη χρήση των διαθέσιμωνπόρων της ΕΕ.

Οι βασικότερες αλλαγές στην περιφερειακήπολιτική για το 2014-2020 θα μπορούσαν ναθεωρηθούν, πρώτον, η τροποποίηση της στρα-τηγικής προσέγγισης της περιφερειακήςπολιτικής και, δεύτερον, ο εξορθολογισμόςτων εργαλείων της.

Συσχετισμός περιφερειακής πολιτικής με άλλεςστρατηγικές προτεραιότητες της ΕΕ

Οι μεταρρυθμίσεις για το 2014-2020 είχαν ωςβασικό στόχο τη βελτίωση του συντονισμούτων χρηματοδοτήσεων από διάφορα ευρω-παϊκά ταμεία και τη στενότερη διασύνδεσητων ευρύτερων προτεραιοτήτων και στρατη-γικών της ΕΕ με τις ανάγκες των κρατών-μελών και των περιφερειών. Συγκεκριμένα,καθιερώθηκε ο άμεσος συσχετισμός μεταξύτων ΕΔΕΤ, των θεματικών στόχων και τωνεπιδιώξεων της στρατηγικής της ΕΕ “Ευρώπη2020” για έξυπνη, διατηρήσιμη και χωρίς απο-κλεισμούς ανάπτυξη. Ως αποτέλεσμα, ταεθνικά σχέδια απορρόφησης των κονδυλίων10

και τα προγράμματα που υποβάλλονται από τακράτη-μέλη για χρηματοδότηση από ταΕΔΕΤ είναι πλέον απαραίτητο να αποδει-κνύεται ότι συμβάλλουν στη στρατηγική“Ευρώπη 2020”. Επίσης, πρέπει να ανταπο-κρίνονται στις ειδικές ανά χώρα συστάσεις



7 Τα κράτη-μέλη για τα οποία αυξήθηκαν οι διαθέσιμοι πόροι λόγωτης αναθεώρησης είναι η Ισπανία, η Ιταλία, το Ηνωμένο Βασίλειο,η Σλοβενία, η Κύπρος, το Βέλγιο, η Δανία, η Ιρλανδία, η Ολλαν-δία, η Φινλανδία και η Ελλάδα.

8 Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1303/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίουκαι του Συμβουλίου της 17ης Δεκεμβρίου 2013 περί καθορισμούκοινών διατάξεων για τα ΕΔΕΤ (L 347/320, 20.12.2013) και Κανο-νισμός (ΕΕ) αριθ. 2016/2135 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου καιτου Συμβουλίου της 23ης Νοεμβρίου 2016 (L 338/34, 13.12.2016)με τον οποίο επεκτάθηκε η λεγόμενη “συμπληρωματική συγχρη-ματοδότηση” (top-up co-financing) πέραν της αρχικής κανονι-στικής προθεσμίας του Ιουνίου 2016, έως τις 30 Ιουνίου του έτουςπου έπεται του ημερολογιακού έτους κατά το οποίο η σχετική χρη-ματοδοτική βοήθεια περατώνεται. Το μέσο ποσοστό συγχρημα-τοδότησης για την Ελλάδα είναι περίπου 90%, ανάλογα με το επι-χειρησιακό πρόγραμμα και την κατηγορία των περιφερειών(περισσότερο ανεπτυγμένες, λιγότερο ανεπτυγμένες ή σε μετά-βαση).

9 Βλ. και Τράπεζα της Ελλάδος (2014).10 Στο πλαίσιο των νέων κανόνων, τα κράτη-μέλη οφείλουν να καταρ-

τίζουν και να υλοποιούν στρατηγικά σχέδια επενδυτικών προτε-ραιοτήτων (με την ονομασία “συμφωνίες εταιρικής σχέσης” – ΣΕΣ)για τις απολήψεις από τα ΕΔΕΤ. Η έγκριση αυτών των σχεδίων απότην Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποτελεί προϋπόθεση για την έγκρισητων επιχειρησιακών και περιφερειακών προγραμμάτων.

(country-specific recommendations) που εκδί-δονται στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμή-νου, το οποίο είναι η ετήσια διαδικασία συντο-νισμού των εθνικών οικονομικών και δημο-σιονομικών πολιτικών. Η διασύνδεση με τιςευρύτερες πολιτικές της ΕΕ και τις υποχρεώ-σεις που προκύπτουν από το πλαίσιο οικονο-μικής διακυβέρνησης είναι αναγκαίο να δια-τηρείται σε όλη τη φάση εφαρμογής των προ-γραμμάτων. Στην περίπτωση που κριθεί απα-ραίτητο για την υλοποίηση νέων ειδικών ανάχώρα συστάσεων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπήμπορεί να ζητήσει τροποποιήσεις στα επιχει-ρησιακά προγράμματα.

Μια άλλη σημαντική καινοτομία ήταν ότι ηεκταμίευση της χρηματοδότησης από τα ΕΔΕΤσυνδέθηκε με την υλοποίηση των ειδικών ανάχώρα συστάσεων στο πλαίσιο του Ευρωπαϊ-κού Εξαμήνου, τη συμμόρφωση με τους κανό-νες της Διαδικασίας Υπερβολικού Ελλείμμα-τος και της Διαδικασίας Υπερβολικών Ανι-σορροπιών και την υλοποίηση των προγραμ-μάτων οικονομικής προσαρμογής (για τακράτη-μέλη που λαμβάνουν χρηματοδοτικήβοήθεια από την ΕΕ). Στην περίπτωση ελλι-πούς συμμόρφωσης ενός κράτους-μέλους μετα παραπάνω, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει τηδικαιοδοσία να προτείνει στο Συμβούλιο τηνπαύση μέρους ή ολόκληρου του εγκεκριμένουποσού ή των πληρωμών των προγραμμάτωνπρος το εν λόγω κράτος-μέλος.

Το κοινό κανονιστικό πλαίσιο για τα ΕΔΕΤ11

καθόρισε επίσης πρακτικούς τρόπους για τηδημιουργία συνεργειών μεταξύ των ΕΔΕΤκαι άλλων εργαλείων και πολιτικών της ΕΕ,συνδυάζοντας λ.χ. την περιφερειακή πολιτικήμε ταμεία και προγράμματα της ΕυρωπαϊκήςΕπιτροπής που χρηματοδοτούν συγκεκριμέ-νες δράσεις απευθείας από τον προϋπολογι-σμό της ΕΕ. Η χρηματοοικονομική στήριξηπου παρέχουν αυτά τα ταμεία μπορεί να λαμ-βάνει διάφορες μορφές, όπως επιχορηγήσεις,δάνεια, εγγυήσεις, εισφορές κεφαλαίου καιβραβεία, που μπορούν να δρουν συμπληρω-ματικά ή και συνδυαστικά με τα ΕΔΕΤ ή μεάλλα χρηματοδοτικά εργαλεία ευρωπαϊκώνοργανισμών. Η πλειονότητα αυτών των

ταμείων στοχεύει σε μικρομεσαίες επιχειρή-σεις, μη κυβερνητικές οργανώσεις, νέους,ερευνητές, αγρότες και δημόσιους οργανι-σμούς. Χαρακτηριστικά παραδείγματατέτοιων ταμείων από όπου έχει αντλήσει χρη-ματοδότηση η Ελλάδα είναι τα ταμεία για τηναντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης, τοΤαμείο Ευρωπαϊκής Βοήθειας προς τουςΑπόρους, το ευρωπαϊκό πρόγραμμα έρευναςκαι καινοτομίας “Ορίζοντας 2020”, το“COSME-Εγγυήσεις για Δάνεια”, το“InnovFin-Εγγυήσεις για ΜΜΕ” και το Πρό-γραμμα για την Απασχόληση και την Κοινω-νική Καινοτομία.

Ίσως το σημαντικότερο εργαλείο για το οποίοπροωθήθηκε η καθιέρωση συνεργειών με ταΕΔΕΤ είναι το Ευρωπαϊκό Ταμείο Στρατηγι-κών Επενδύσεων (ΕΤΣΕ), το οποίο είναι οπυρήνας του Επενδυτικού Σχεδίου για τηνΕυρώπη (ή Σχεδίου Γιούνκερ) και το οποίοσυστάθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το2015 ως απάντηση στην έλλειψη επενδύσεωνστην Ευρώπη.12 Η μείωση των επενδύσεωνκατά 15% το 2015 σε σχέση με τα προ κρίσηςεπίπεδα κρίθηκε ότι οδήγησε σε ένα επενδυ-τικό κενό που αναχαίτισε σημαντικά την υλο-ποίηση έργων υποδομών και καινοτομίας(European Commission 2016). Το ΕΤΣΕσυστάθηκε με τη σύμπραξη της ΕυρωπαϊκήςΤράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ) και ενισχύ-θηκε το 2016 με στόχο την κινητοποίηση επεν-δύσεων 500 δισεκ. ευρώ στην ΕΕ έως το 2020.Παρέχει εγγυήσεις δανείων και συμμετοχέςσε ίδια κεφάλαια για στρατηγικές επενδύσειςκυρίως σε υποδομές, ενέργεια, καινοτομία και


11 Κανονισμός (ΕΕ) αριθμ. 1303/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίουκαι του Συμβουλίου της 17ης Δεκεμβρίου 2013 περί καθορισμούκοινών διατάξεων για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανά-πτυξης, το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, το Ταμείο Συνοχής, τοΕυρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης και το Ευρω-παϊκό Ταμείο Θάλασσας και Αλιείας και περί καθορισμού γενικώνδιατάξεων για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης,το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, το Ταμείο Συνοχής, το Ευρω-παϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης και το ΕυρωπαϊκόΤαμείο Θάλασσας και Αλιείας και για την κατάργηση του κανο-νισμού (ΕΚ) αριθμ. 1083/2006 (L 347/320, 20.12.2013).

12 Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 2015/1017 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίουκαι του Συμβουλίου της 25ης Ιουνίου 2015 για το ΕυρωπαϊκόΤαμείο Στρατηγικών Επενδύσεων, τον Ευρωπαϊκό Κόμβο Επεν-δυτικών Συμβουλών και την Ευρωπαϊκή Πύλη ΕπενδυτικώνΈργων και την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΕ) αριθ.1291/2013 και (ΕΕ) αριθ. 1316/2013 — το Ευρωπαϊκό ΤαμείοΣτρατηγικών Επενδύσεων (L 169/1, 1.7.2015).

μικρομεσαίες επιχειρήσεις και προβλέπει και-νοτόμες πρακτικές όπως τη δημιουργία επεν-δυτικών πλατφορμών, με στόχο τη μόχλευσηκεφαλαίων και άρα την αύξηση των διαθέσι-μων πόρων και κατ’ επέκταση του μεγέθουςτων πραγματοποιούμενων επενδύσεων. Ησυγκέντρωση των πόρων του ΕΤΣΕ και τωνΕΔΕΤ σε αυτού του είδους τα εργαλεία βελ-τιώνει το προφίλ κινδύνου/απόδοσης τωνεπενδυτικών έργων, προσελκύοντας και άλλαιδιωτικά και δημόσια κεφάλαια, τα οποία μπο-ρούν να καλύψουν και το εθνικό κομμάτι τηςσυγχρηματοδότησης των προγραμμάτων. Τοτελικό αποτέλεσμα θεωρείται ότι είναι ηαύξηση των τελικών διαθέσιμων πόρων και ημεγέθυνση του αναπτυξιακού οφέλους τους(βλ. και παρακάτω την ανάλυση για τα χρη-ματοδοτικά εργαλεία).

Συντονισμός και εξορθολογισμός των εργαλείωντης περιφερειακής πολιτικής

Η αναμόρφωση του πλαισίου της περιφερεια-κής πολιτικής για την περίοδο 2014-2020έδωσε σημαντική έμφαση στη βελτίωση τηςαποτελεσματικότητας των κονδυλίων. Γιαπρώτη φορά καταρτίστηκε κοινή στρατηγικήγια όλα τα ΕΔΕΤ υπό ένα κοινό κανονιστικόπλαίσιο για το συντονισμό των επενδύσεωντων ταμείων και την ελαχιστοποίηση των αλλη-λοεπικαλύψεων (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2015).Επίσης, ορίστηκαν σαφείς και κοινές προτε-ραιότητες για τις επενδύσεις που χρηματοδο-τούνται από τα ΕΔΕΤ με τη μορφή “θεματικώνστόχων” ώστε να επιτευχθεί μεγαλύτερησυγκέντρωση επενδύσεων σε βασικούς ανα-πτυξιακούς τομείς, όπως κρίθηκε ότι είναι ηέρευνα και η καινοτομία, οι τεχνολογίες πλη-ροφορίας και επικοινωνιών, η ενίσχυση τηςανταγωνιστικότητας των μικρομεσαίων επι-χειρήσεων και η μετάβαση προς μια οικονομίαχαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα.

Για τη σωστή παρακολούθηση των επιδόσεωντων προγραμμάτων που χρηματοδοτούνταιαπό τα ΕΔΕΤ προσδιορίστηκαν μετρήσιμοιστόχοι/ορόσημα και αποτελέσματα, καθώς καιαποθεματικό προς διάθεση από την Ευρω-παϊκή Επιτροπή μετά το 2018 σε προγράμματα

και προτεραιότητες που θα έχουν επιτύχει ταορόσημα υλοποίησης. Κατ’ αντιστοιχία, απο-φασίστηκε ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορείνα αναστείλει το σύνολο ή μέρος των ενδιά-μεσων πληρωμών για τα προγράμματα σταοποία παρατηρούνται αδυναμίες εφαρμογήςμε βάση τα ορόσημά τους.

Επίσης, καθορίστηκαν “εκ των προτέρωναιρεσιμότητες” (ex ante conditionalities) σχε-τικά με το νομικό και θεσμικό πλαίσιο και τηδιοικητική ικανότητα των κρατών-μελών, οιοποίες αποτελούν προϋποθέσεις που θα πρέ-πει να πληρούνται προκειμένου τα κράτη-μέλη να λάβουν χρηματοδότηση από ταΕΔΕΤ. Οι προϋποθέσεις αυτές στοχεύουνστην εξάλειψη των οριζόντιων και τομεακώνεμποδίων στις επενδύσεις στα κράτη-μέλη,στην ταχύτερη υλοποίηση των διαρθρωτικώνμεταρρυθμίσεων που βελτιώνουν το επιχει-ρηματικό και επενδυτικό περιβάλλον, στηνεπιτάχυνση της μεταφοράς του ενωσιακούκεκτημένου και στην ενίσχυση της διοικητι-κής ικανότητας των αρχών που ασχολούνταιμε τη διενέργεια δημόσιων επενδύσεων. Ηκαθιέρωση των εκ των προτέρων αιρεσιμο-τήτων κρίθηκε ότι συμβάλλει στην ολοκλή-ρωση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεωνγενικότερα και εξασφαλίζει καλύτερες συν-θήκες για το σχεδιασμό και την υλοποίησηυγιών δημόσιων επενδύσεων (EuropeanCommission 2017β).

Μια ακόμη σημαντική αλλαγή με στόχο τηναύξηση της αποτελεσματικότητας των πόρωντης περιφερειακής πολιτικής για το 2014-2020υπήρξε η ενίσχυση και διεύρυνση του ρόλουτων χρηματοδοτικών εργαλείων που στηρίζο-νται από τα ΕΔΕΤ. Για το σύνολο των κρατών-μελών της ΕΕ, οι πόροι των ΕΔΕΤ προς διά-θεση μέσω χρηματοδοτικών εργαλείων σχεδόνδιπλασιάστηκαν από 11,8 δισεκ. ευρώ τηνπερίοδο 2007-2013 σε 21,4 δισεκ. ευρώ τηνπερίοδο 2014-2020. Σύμφωνα με τις εκτιμήσειςτων διαχειριστικών φορέων, η μόχλευση μέσωχρηματοδοτικών εργαλείων (δάνεια ή κεφά-λαιο) μπορεί να φθάσει το 1:4. Ταυτόχρονα,θεσπίστηκαν νέοι κανόνες που παρέχουνμεγαλύτερη ευελιξία στη χρήση των χρημα-



τοδοτικών εργαλείων και ενθαρρύνουν τηναξιοποίησή τους μέσω: (α) διευρυμένουπεδίου εφαρμογής, δηλαδή επιτρέποντας τηχρήση τους για επενδύσεις, ανεξαρτήτωςτομέα, αναδόχου και είδους επένδυσης, καικαθιερώνοντας ένα ξεκάθαρο πλαίσιο κανό-νων για τον καλύτερο συνδυασμό με άλλεςμορφές χρηματοδότησης, όπως οι επιχορηγή-σεις και το ΕΤΣΕ, (β) αυξημένων δυνατοτήτωνεπιλογής του επιπέδου διαχείρισης (σε επίπεδοΕΕ, εθνικό/περιφερειακό, διασυνοριακό ήακόμη και διαχειριστικής αρχής) που να αντα-ποκρίνεται στη διοικητική και τεχνική ικανό-τητα των κρατών-μελών και (γ) χρηματοοικο-νομικών κινήτρων με την παροχή αυξημένουποσοστού συγχρηματοδότησης από τα κονδύ-λια της ΕΕ για ορισμένες περιπτώσεις χρη-ματοδοτικών εργαλείων.

Στο πλαίσιο της προσπάθειας για εντονότερημόχλευση των δημόσιων κονδυλίων με ιδιω-τικά κεφάλαια, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έδωσειδιαίτερη προσοχή στο ρόλο που μπορούν ναδιαδραματίσουν οι Συμπράξεις Δημοσίου καιΙδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ). Οι νέες διατάξειςτου ΕΣΠΑ 2014-2020 εισήγαγαν ειδικόκεφάλαιο για τις ΣΔΙΤ προκειμένου να απο-σαφηνιστούν οι δυνατότητες που παρέχουν ταΕΔΕΤ για χρηματοοικονομική υποστήριξησχεδίων ΣΔΙΤ (blended projects) αλλά και νααντιμετωπιστούν ορισμένες από τις βασικέςπρακτικές δυσκολίες. Αυτό οδήγησε, γιαπαράδειγμα, σε απλοποιήσεις στον υπολογι-σμό του κενού χρηματοδότησης και στη δυνα-τότητα παράτασης της περιόδου εκταμίευσηςτων σχετικών επιχορηγήσεων από τα ΕΔΕΤ.Γενικά, πρέπει να σημειωθεί ότι τα κονδύλια

της ΕΕ έχουν χρησιμοποιηθεί ελάχιστα γιαΣΔΙΤ. Μολονότι η πολιτική της ΕυρωπαϊκήςΕπιτροπής ενθαρρύνει τη χρήση των ΣΔΙΤεδώ και μερικά χρόνια (π.χ. μέσω της στρα-τηγικής “Ευρώπη 2020”) ως δυνητικά αποτε-λεσματικό μέσο για την υλοποίηση επενδυτι-κών σχεδίων, το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέ-δριο διαπίστωσε σε πρόσφατη έκθεσή του(Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο 2018) ότικατά την περίοδο 2000-2014 μόλις 84 ΣΔΙΤ,συνολικού κόστους 29,2 δισεκ. ευρώ, συγ-χρηματοδοτήθηκαν από τα ΕΔΕΤ σε επίπεδοΕΕ με κονδύλια ύψους 5,6 δισεκ. ευρώ. Για τησχετική εμπειρία της Ελλάδος, βλ. Πλαίσιο 1του παρόντος άρθρου.

Τέλος, για το 2014-2020 απλοποιήθηκε τοπλαίσιο εφαρμογής της περιφερειακής πολι-τικής, μεταξύ άλλων, με εναρμονισμό των προ-ϋποθέσεων ένταξης δαπανών σε όλα τα ΕΔΕΤκαι ελάφρυνση του διοικητικού βάρους μέσωεξορθολογισμού των κανόνων υλοποίησης καιπαρακολούθησης των έργων. Με το νέο πλαί-σιο αυξήθηκε η ευελιξία στο σχεδιασμό τωνπρογραμμάτων, συμπεριλαμβανομένης τηςδυνατότητας για πολυταμειακά προγράμματαή έργα. Επίσης, απλοποιήθηκε η ανταλλαγήδεδομένων μεταξύ των φορέων διαχείρισηςτων έργων μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας.Μειώθηκε περαιτέρω το διαχειριστικό βάροςγια τα κράτη-μέλη και τους αναδόχους τωνέργων με την καθιέρωση πληρωμών βάσειαποτελεσμάτων και όχι βάσει λογιστικώνεγγράφων. Επίσης, έγινε επιβεβλημένη ηέγκαιρη πληρωμή των αναδόχων, εντός 90ημερών από την ημερομηνία υποβολής τουαιτήματος πληρωμής.


ΣΥΓχΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΣΔΙΤ ΜΕ ΠΟΡΟΥΣ ΕΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ1

Στην Ελλάδα την περίοδο 2000-2014, δηλαδή κατά τη διάρκεια του Γ’ ΚΠΣ 2000-2006 και τουΕΣΠΑ 2007-2013, πραγματοποιήθηκαν οκτώ έργα Σύμπραξης Δημοσίου και Ιδιωτικού Δικτύου(ΣΔΙΤ) με συγχρηματοδότηση από την ΕΕ, αξίας 6,8 δισεκ. ευρώ, εκ των οποίων τα 3,3 δισεκ.

Πλαίσιο 1

1 Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο (2018), Συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα στην ΕΕ: Πολλαπλές αδυναμίες και περιορισμένα οφέλη,Ειδική έκθεση αριθ. 09, Λουξεμβούργο.

3 H ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (ΕΣΠΑ 2014-2020)

Για την Ελλάδα προβλέφθηκαν διαθέσιμοιπόροι ύψους περίπου 21 δισεκ. ευρώ13 (τρέ-χουσες τιμές) από τα ΕΔΕΤ για την προ-γραμματική περίοδο 2014-2020, σε σχέση με24,3 δισεκ. ευρώ την περίοδο 2007-2013.14

Το βασικό εθνικό σχέδιο για την αξιοποίησητων πόρων από τα ΕΔΕΤ είναι το ΕΣΠΑ(Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυ-ξης) 2014-2020,15 σύμφωνα με το οποίο οιχρηματοδοτικές προτεραιότητες της Ελλάδος

για το διάστημα αναφοράς συνοψίζονται ωςεξής:



ευρώ ήταν πόροι της ΕΕ (στοιχεία έως τον Απρίλιο του 2016). Η Ελλάδα ήταν μακράν ο μεγα-λύτερος αποδέκτης των συνεισφορών της ΕΕ σε ΣΔΙΤ την εν λόγω περίοδο (59% του συνολι-κού ποσού που διατέθηκε).

Η υλοποίηση των συγχρηματοδοτούμενων ΣΔΙΤ στην Ελλάδα υπήρξε δυσχερής, λόγω διαφόρωνσυγκυριακών και άλλων παραγόντων. Η συρρίκνωση των εσόδων των παραχωρησιούχων από τηνείσπραξη των διοδίων λόγω της χρηματοπιστωτικής κρίσης και η ανεπαρκής προετοιμασία των έργωναπό το Ελληνικό Δημόσιο οδήγησαν στην πρόωρη και τελικώς αναποτελεσματική σύναψη συμβά-σεων με τους ιδιώτες παραχωρησιούχους. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το κόστος ανά χιλιόμετρο τωντριών αυτοκινητοδρόμων που αξιολογήθηκαν από το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο (Αυτοκινη-τόδρομος Κεντρικής Ελλάδος – Ε65, Ολυμπία Οδός και Μορέας – αυτοκινητόδρομος Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα και κλάδος Λεύκτρο-Σπάρτη) αυξήθηκε κατά 69% έναντι της αρχικής εκτίμησης,ενώ παράλληλα το πεδίο των έργων μειώθηκε κατά 55%. Συνολικά, η αύξηση του κόστους από τηνπαύση και την επανεκκίνηση των έργων αυτών μετά από κάποια χρόνια ανήλθε σε 1,2 δισεκ. ευρώκαι βάρυνε κυρίως το Ελληνικό Δημόσιο (με 36% συγχρηματοδότηση από την ΕΕ).

Όπως διαπίστωσε το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο, η εφαρμογή επιτυχημένων έργων ΣΔΙΤαπαιτεί σημαντική διοικητική ικανότητα, η οποία μπορεί να διασφαλιστεί μόνο μέσω κατάλληλωνθεσμικών και νομικών πλαισίων. Μολονότι ο συνδυασμός της χρηματοδότησης της ΕΕ με εθνι-κούς πόρους στο πλαίσιο μιας ΣΔΙΤ συνεπάγεται πρόσθετες απαιτήσεις και αβεβαιότητες, η συμ-μετοχή της ΕΕ μπορεί να καταστήσει ένα έργο πιο προσιτό, μειώνοντας τα απαιτούμενα επίπεδαχρηματοδότησης και επιμερίζοντας καλύτερα τον κίνδυνο. Παρ’ όλα αυτά, χρειάζεται μια κατάλ-ληλη στρατηγική προσέγγιση για τη χρήση των ΣΔΙΤ και το ρόλο που πρέπει να διαδραματίζουνστις εθνικές επενδυτικές στρατηγικές, καθώς και για τον προσδιορισμό των τομέων για τους οποί-ους θα ήταν σκόπιμο να δεσμευθεί ένα σημαντικό μερίδιο των μελλοντικών προϋπολογισμών. Προςαυτή την κατεύθυνση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπογραμμίζει ότι τα κράτη-μέλη έχουν ήδη στη διά-θεσή τους διάφορους διαύλους παροχής βοήθειας, όπως το πρόγραμμα JASPERS, ο ΕυρωπαϊκόςΚόμβος Επενδυτικών Συμβουλών (European Investment Advisory Hub), το Ευρωπαϊκό ΚέντροΤεχνογνωσίας σε θέματα ΣΔΙΤ (EPEC) και η Υπηρεσία Στήριξης Διαρθρωτικών Μεταρρυθμί-σεων (SRSS). Επιπλέον, με την ανακοίνωσή της στις 3 Νοεμβρίου 2017, η Ευρωπαϊκή Επιτροπήδημιούργησε ένα γραφείο υποστήριξης (helpdesk), ένα μηχανισμό κοινοποίησης και ένα μηχα-νισμό ανταλλαγής πληροφοριών με στόχο να βοηθήσει τα κράτη-μέλη και τις αναθέτουσες αρχέςνα σχεδιάζουν καλύτερα τα μεγάλα έργα υποδομής τους και τις ΣΔΙΤ.

13 Τα ποσά είναι εκφρασμένα σε τρέχουσες τιμές με βάση στοιχείααπό την παρουσίαση του Υπουργείου Ανάπτυξης και Ανταγωνι-στικότητας με τίτλο “Έγκριση του νέου ΕΣΠΑ για την περίοδο2014-2020 από την ΕΕ”, Μάιος 2014.

14 Με την τεχνική αναθεώρηση του Πολυετούς Δημοσιονομικού Πλαι-σίου 2014-2020 που πραγματοποιήθηκε το 2016 με στοιχεία ΑΕΠγια τα έτη 2014-2015 (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2016), οι συνολικοί δια-θέσιμοι πόροι για την Ελλάδα την τρέχουσα προγραμματικήπερίοδο αυξήθηκαν κατά περίπου 836 εκατ. ευρώ σε σταθερές τιμές2011 ή 970 εκατ. ευρώ σε τρέχουσες τιμές. Οι πρόσθετοι αυτοίπόροι δεν λαμβάνονται υπόψη στο παρόν σημείωμα, καθώς ανα-μένεται η δημοσίευση του αναθεωρημένου Συμφώνου ΕταιρικήςΣχέσης (ΣΕΣ) από το Υπουργείο Οικονομίας και Ανάπτυξης.

15 Υπουργείο Ανάπτυξης και Ανταγωνιστικότητας, Γενική Γραμ-ματεία Δημοσίων Επενδύσεων - ΕΣΠΑ, Σύμφωνο Εταιρικής Σχέ-σης 2014-2020 (Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυξης -ΕΣΠΑ 2014-2020), Αθήνα, Μάιος 2014.

• Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και τηςεξωστρέφειας των επιχειρήσεων με έμφασηστις δραστηριότητες υψηλής προστιθέμενηςαξίας, τη βελτίωση του επιχειρηματικούπεριβάλλοντος και τη στήριξη της έρευναςκαι της καινοτομίας.

• Ανάπτυξη και αξιοποίηση των ικανοτήτωντου ανθρώπινου δυναμικού, μέσω προ-γραμμάτων εκπαίδευσης και διά βίου μάθη-σης, δράσεων για τη δημιουργία θέσεωνεργασίας ειδικά για τους νέους και δρά-σεων για την προώθηση της κοινωνικήςένταξης και την καταπολέμηση της φτώ-χειας.

• Μετάβαση σε μια οικονομία φιλική προς τοπεριβάλλον, με στόχο την προσαρμογή στηνκλιματική αλλαγή, την πρόληψη των κινδύ-νων που δημιουργεί και τη μετάβαση σε μιαοικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίουτου άνθρακα.

• Ολοκλήρωση και εκσυγχρονισμός τωνυποδομών που ενισχύουν την οικονομικήκαι κοινωνική ανάπτυξη, με έμφαση σταδιευρωπαϊκά δίκτυα μεταφορών και τη λει-τουργική διασύνδεση των μεταφορικώνμέσων αλλά και τα ενεργειακά και ευρυ-ζωνικά δίκτυα.

• Ενίσχυση της θεσμικής επάρκειας και τηςαποτελεσματικότητας της δημόσιας καιτοπικής αυτοδιοίκησης.

Το ΕΣΠΑ 2014-2020 αποτελείται από δεκα-τρία περιφερειακά προγράμματα και επτάτομεακά επιχειρησιακά προγράμματα (ΕΠ),τα σημαντικότερα εκ των οποίων είναι:

(α) το ΕΠ “Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρημα-τικότητα και Καινοτομία”, προϋπολογισμού3,8 δισεκ. ευρώ ή 25% του προϋπολογισμούτων διαθέσιμων πόρων από τα διαρθρωτικάταμεία, με έμφαση σε κλάδους της οικονομίαςπου διαθέτουν συγκριτικό πλεονέκτημα και οιοποίοι κρίθηκαν ως ικανοί να δώσουν ανα-

πτυξιακή ώθηση στην ελληνική οικονομία,όπως ο τουρισμός, ο αγροδιατροφικός τομέας,η μεταποίηση και οι υπηρεσίες υψηλής εγχώ-ριας προστιθέμενης αξίας, καθώς και σε εξω-στρεφείς επιχειρήσεις και στην ανάπτυξη τηςκαινοτομίας,

(β) το ΕΠ “Υποδομές Μεταφορών, Περι-βάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη”, προϋπο-λογισμού 3,7 δισεκ. ευρώ (περίπου 24% τωνσυνολικών κονδυλίων), με στόχο τον εκσυγ-χρονισμό του δικτύου μεταφορών και τηνολοκλήρωση έργων του προηγούμενουΕΣΠΑ που βρίσκονταν σε εξέλιξη στην αρχήτης προγραμματικής περιόδου 2014-2020(όπως το διευρωπαϊκό οδικό και σιδηρο-δρομικό δίκτυο), καθώς και την προσέλκυσηεπενδύσεων για άσκηση επιχειρηματικώνδραστηριοτήτων στον τομέα του περιβάλλο-ντος,

(γ) το ΕΠ “Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού,Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση”, προϋπο-λογισμού 2 δισεκ. ευρώ (13% των συνολικώνκονδυλίων), για την υλοποίηση δράσεων γιατη στήριξη της δημιουργίας βιώσιμων θέσεωναπασχόλησης, την προώθηση της ενεργητικήςένταξης στην αγορά εργασίας και την ποιοτικήαναβάθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος,και

(δ) το ΕΠ “Μεταρρύθμιση Δημόσιου Τομέα”,προϋπολογισμού 0,4 δισεκ. ευρώ (3% τωνσυνολικών κονδυλίων), με στόχο την εισαγωγήνέων τεχνολογιών πληροφορικής στο δημόσιοτομέα.

Επίσης, σχεδιάστηκαν τα παρακάτω τρία προ-γράμματα: (α) το ΕΠ “Τεχνική Βοήθεια” πουστοχεύει στην υποστήριξη της λειτουργίας καιτης εφαρμογής όλων των ΕΠ που χρηματοδο-τούνται από τα ΕΔΕΤ, (β) το ΕΠ “ΑγροτικήΑνάπτυξη” που στοχεύει στην ανάπτυξη καιτην αύξηση της ανταγωνιστικότητας του αγρο-τικού κλάδου και (γ) το ΕΠ “Αλιεία καιΘάλασσα” με στόχο τη βελτίωση της ανταγω-νιστικότητας του κλάδου της υδατοκαλλιέρ-


γειας και τη βιωσιμότητα της θαλάσσιας αλι-είας.16

4 Η ΠΟΡΕΙΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΣΠΑ 2014-2020

Ετήσια και σωρευτική απορρόφηση:17 σύγκρισημε προηγούμενες προγραμματικές περιόδους καιμε άλλες χώρες

Tο ύψος των ετήσιων απολήψεων εξαρτάταιαπό διάφορους παράγοντες, όπως: (α) τουςσυνολικά διαθέσιμους διαρθρωτικούς πόρουςανά προγραμματική περίοδο, οι οποίοι μειώ-θηκαν για την Ελλάδα στο ΕΣΠΑ 2014-2020έναντι των δύο προηγούμενων προγραμματι-κών περιόδων, (β) τον κανόνα ν+2 (ή ν+3), οοποίος επιτρέπει την απορρόφηση υπολειπό-μενων κονδυλίων μετά τη λήξη της εκάστοτεπρογραμματικής περιόδου, (γ) την πορείαυλοποίησης των ενταγμένων έργων και (δ)άλλες έκτακτες διοικητικές ή νομοθετικέςαποφάσεις. Γενικά, η οπισθοβαρής εκτέλεσητου συγχρηματοδοτούμενου σκέλους τουΠρογράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ)τα τελευταία χρόνια είχε αποτέλεσμα η απορ-ρόφηση των πόρων της ΕΕ να επιταχύνεται τοτελευταίο τρίμηνο κάθε έτους και το πρώτοτρίμηνο του επόμενου.

Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα (προσωρινά)ταμειακά στοιχεία, οι ετήσιες απολήψεις τηςΕλλάδος από τα διαρθρωτικά ταμεία της ΕΕανήλθαν σε 1.252 εκατ. ευρώ το 2017 (εκ τωνοποίων τα 1.130 εκατ. ευρώ προέρχονταν απότο ΕΣΠΑ 2014-2020), αισθητά μειωμένες σεσχέση τόσο με τα προηγούμενα έτη της τρέ-χουσας προγραμματικής περιόδου ΕΣΠΑ2014-2020 όσο και με το αντίστοιχο τέταρτοέτος των δύο προηγούμενων προγραμματικώνπεριόδων ΕΣΠΑ 2007-2013 και Γ’ ΚΠΣ 2000-2006 (βλ. Διάγραμμα 1). Ο υποτονικός ρυθμόςαπολήψεων συνεχίστηκε το α’ τρίμηνο του2018, με τις εισροές των διαρθρωτικών πόρωννα ανέρχονται σε μόλις 317 εκατ. ευρώ.

Η σχετικά χαμηλή ετήσια ροή το 2017 μπορείνα ερμηνευθεί από παράγοντες που ενίσχυσαντις απολήψεις τα προηγούμενα τρία έτη 2014-

2016 και δεν υφίστανται πλέον, καθώς και απόπαράγοντες που αφορούν πιο άμεσα τηνπορεία υλοποίησης των έργων το 2017. Τηνπερίοδο 2014-2016 οι αυξημένες εισροές διαρ-



16 Επίσης, στο πλαίσιο της πολιτικής συνοχής της ΕΕ, η ΕυρωπαϊκήΕδαφική Συνεργασία (Interreg) αποτελεί βασικό εργαλείο για τηνενδυνάμωση των χωρικών συνεργασιών στην ΕΕ, αλλά και με τρί-τες χώρες. Η Ευρωπαϊκή Εδαφική Συνεργασία σε επίπεδο κρα-τών-μελών της ΕΕ υλοποιείται μέσω προγραμμάτων διασυνορια-κής, διακρατικής και διαπεριφερειακής συνεργασίας. Τα εν λόγωπρογράμματα διακρίνονται σε διμερή και πολυμερή. Τα πέντεδιμερή προγράμματα αφορούν τη συνεργασία με ισάριθμες χώρεςπου γειτνιάζουν με την Ελλάδα. Από τις χώρες αυτές οι τρεις απο-τελούν μέλη της ΕΕ (Κύπρος, Βουλγαρία και Ιταλία) και λαμβά-νουν χρηματοδότηση από το ΕΤΠΑ, ενώ οι δύο άλλες είναι υπο-ψήφια κράτη-μέλη (Αλβανία και ΠΓΔΜ) και χρηματοδοτούνταιαπό το Μηχανισμό Προενταξιακής Βοήθειας. Τα διμερή προ-γράμματα Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας αποτελούν σημα-ντικό μοχλό ανάπτυξης των περιφερειών που συμμετέχουν και απότις δύο πλευρές των συνόρων για τη δημιουργία ενός κοινού ευρω-παϊκού χώρου συνεργασίας στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκα-νίων, αλλά και των δυτικών και νοτίων συνόρων της χώρας.

17 Επεξεργασία στοιχείων της Τράπεζας της Ελλάδος για τις ταμει-ακές εισροές από τα διαρθρωτικά ταμεία της ΕΕ (προσωρινά στοι-χεία). Ως διαρθρωτικά ταμεία στο παρόν άρθρο ορίζονται τοΕυρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ), το Ευρω-παϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και το Ταμείο Συνοχής (ΤΣ) γιατα ΕΣΠΑ 2007-2013 και ΕΣΠΑ 2014-2020 και τα ταμεία ΕΤΠΑ,ΕΚΤ, ΤΣ, ΕΓΤΠΕ και ΧΜΠΑ για το Γ’ ΚΠΣ 2000-2006.

θρωτικών πόρων σχετίζονταν κυρίως με τηνπλήρη απορρόφηση των υπολειπόμενων κον-δυλίων του ΕΣΠΑ 2007-2013 σύμφωνα με τονκανόνα ν+3. Αυτή υποβοηθήθηκε από τοέκτακτο μέτρο της ΕΕ για αύξηση της κοινο-τικής συγχρηματοδότησης στο 100% με ανα-δρομική ισχύ, καθώς και από την απόφαση γιαπρόωρη εκταμίευση του τελικού υπολοίπου5% των πληρωμών, το οποίο αλλιώς θα κατα-βαλλόταν κατά το κλείσιμο των επιχειρησια-κών προγραμμάτων το Μάρτιο του 2017. Επί-σης, αντανακλούν την παροχή από την ΕΕπρος την Ελλάδα πρόσθετης προχρηματοδό-τησης ύψους 3,5% του ποσού της ενίσχυσηςαπό τα τρία διαρθρωτικά ταμεία και το ΕΤΘΑετησίως για το 2015 και το 2016,18 η οποία ήτανισοδύναμη με επιπλέον 500 εκατ. ευρώ περί-που ετησίως.

Η πρόσθετη χρηματοδότηση για την Ελλάδαήλθε εκτάκτως για να συμπληρώσει τις προ-καταβολές που προβλέπουν οι Κανονισμοί τηςΕΕ για τα ΕΔΕΤ και οι οποίες είναι: (α) οιαρχικές προχρηματοδοτήσεις (initial pre-financing) ύψους 1% των επιχειρησιακών προ-γραμμάτων, οι οποίες δόθηκαν σε τρεις δόσειςτην περίοδο 2014-2016 και θα εκκαθαριστούνστο τέλος της προγραμματικής περιόδου, και(β) οι ετήσιες προχρηματοδοτήσεις (annualpre-financing) μεταξύ 2% και 3% της προ-βλεπόμενης χρηματοδότησης, οι οποίες αφο-ρούν τα έτη 2016-2023 και εκκαθαρίζονται στοτέλος κάθε έτους. Στην περίπτωση που στηδιάρκεια της προβλεπόμενης περιόδου εκκα-θάρισης δεν έχουν υποβληθεί αιτήματα πλη-ρωμών αντίστοιχου ύψους που να αντιπρο-σωπεύουν επιβεβαιωμένη πραγματοποιη-θείσα δαπάνη, τα ποσά των αναξιοποίητωνπροκαταβολών επιστρέφονται.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με τα έκτακτα αυτάμέτρα που έλαβε κατά παρέκκλιση για τηνΕλλάδα, αναγνώρισε τις συνέπειες που είχεη βαθιά και παρατεταμένη ύφεση στη ρευ-στότητα και στη διαθεσιμότητα δημόσιωνπόρων για παραγωγικές επενδύσεις. Πράγ-ματι, η σχεδόν πλήρης αξιοποίηση της πρό-σθετης προχρηματοδότησης συνέβαλε σημα-ντικά στην παροχή ρευστότητας προς την

οικονομία τα έτη 2015-2016 και στην ομαλήεκκίνηση των προγραμμάτων της νέας περιό-δου. Εντούτοις, η σχετική έλλειψη νέων καιώριμων έργων, καθώς και σε μικρότεροβαθμό η επιστροφή εντός του 2017 των ετή-σιων προκαταβολών του 2016 που δεν χρη-σιμοποιήθηκαν περιόρισαν το ρυθμό απολή-ψεων το 2017. Σύμφωνα με στοιχεία τηςΕυρωπαϊκής Επιτροπής,19 η Ελλάδα κλήθηκετο 2017 να επιστρέψει μόνο το 6% (70 εκατ.ευρώ) του συνολικού ποσού της πρόσθετηςπροχρηματοδότησης των ετών 2015-2016,αλλά το 88% (261 εκατ. ευρώ) του συνολικούποσού της ετήσιας προχρηματοδότησης του2016 (περιλαμβάνονται το ΕΤΘΑ και η Πρω-τοβουλία Απασχόλησης Νέων). Σημειώνεταιότι η επιστροφή των προκαταβολών δεν επη-ρέασε τους διαθέσιμους πόρους του ΕΣΠΑ,αλλά μόνο την ετήσια ροή τους.

Η εικόνα εμπλουτίζεται σημαντικά εάν αντίτων ετήσιων απολήψεων εξετάσουμε τιςσωρευτικές ροές σε επίπεδο τρέχουσας προ-γραμματικής περιόδου. Οι σωρευτικές ροέςαποτυπώνουν καλύτερα την πορεία υλοποίη-σης του ΕΣΠΑ 2014-2020, καθώς από τη μιαπλευρά εξομαλύνουν τυχόν έντονες ετήσιεςδιακυμάνσεις και από την άλλη πλευρά απο-μονώνουν την επίδραση από εισροές πουαφορούν παλαιότερες προγραμματικέςπεριόδους. Έτσι, από την έναρξη της τρέ-χουσας προγραμματικής περιόδου το 2014μέχρι το τέλος του 2017, δηλαδή σε διάστηματεσσάρων ετών, η σωρευτική εισροή πόρωναπό τα διαρθρωτικά ταμεία της ΕΕ ανήλθε σε3.522 εκατ. ευρώ και είναι χαμηλότερη από τησωρευτική εισροή που πραγματοποιήθηκε τααντίστοιχα έτη των δύο προηγούμενων προ-γραμματικών περιόδων (βλ. Διάγραμμα 2). Ησύγκριση αυτή είναι χρήσιμη γιατί υποδηλώ-νει ότι η υποτονικότητα των εισροών το 2017(η οποία φαίνεται να συνεχίζεται το 2018)λαμβάνει χώρα σε ένα διάστημα κατά τοοποίο στις προηγούμενες δύο προγραμματι-


18 Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 2015/1839 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίουκαι του Συμβουλίου της 14ης Οκτωβρίου 2015 για την τροποποί-ηση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1303/2013 όσον αφορά ειδικάμέτρα για την Ελλάδα (L 270/1, 15.10.2015).

19 Βλ. https://cohesiondata.ec.europa.eu/EU-Level/ESIF-2014-2020-EU-payments-daily-update-/gayr-92qh.

κές περιόδους παρατηρήθηκε επιτάχυνση τωναπολήψεων.

Ωστόσο, η απορρόφηση των διαρθρωτικώνπόρων, η οποία ορίζεται ως οι σωρευτικέςαπολήψεις ως ποσοστό των συνολικών πόρωντων διαρθρωτικών ταμείων του ΕΣΠΑ 2014-2020 για την Ελλάδα και η οποία ανήλθε σεπερίπου 23% στο τέλος του 201720 (ή 25% τοα’ τρίμηνο του 2018), θα μπορούσε να κριθείως κανονική με βάση την προηγούμενη εμπει-ρία. Μάλιστα, αυτό το ποσοστό απορρόφησηςείναι καλύτερο σε σύγκριση με το αντίστοιχοποσοστό που παρατηρήθηκε σε προηγούμενεςπρογραμματικές περιόδους (22% για τοΕΣΠΑ 2007-2013 και 18% για το Γ’ ΚΠΣ2000-2006), παρά την υποτονικότητα των ονο-μαστικών εισροών το 2017 και έπειτα (βλ. Διά-γραμμα 3). Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμόστο χαμηλότερο ύψος των συνολικών διαθέ-

σιμων πόρων της ΕΕ για το ΕΣΠΑ 2014-2020,σε σύγκριση με το ΕΣΠΑ 2007-2013 και το Γ’ΚΠΣ 2000-2006 (θετικό αποτέλεσμα απόμικρότερο παρονομαστή).

Αξίζει να αναφερθεί ότι η απορρόφηση τωνδιαρθρωτικών πόρων από την Ελλάδα είναιυψηλότερη από το μέσο όρο της ΕΕ (15%) τηνπερίοδο από το 2014 μέχρι το α’ τρίμηνο του2018, γεγονός που εν μέρει αντανακλά τοθετικό αποτέλεσμα της πρόσθετης προχρημα-τοδότησης που δόθηκε στην Ελλάδα τα έτη2015-2016, η οποία ήταν σημαντικά μεγαλύτερηεκείνης άλλων κρατών-μελών της ΕΕ (βλ. Διά-γραμμα 4). Η εμπροσθοβαρής εισροή διαρ-θρωτικών πόρων με τη μορφή προκαταβολήςφαίνεται ότι βοήθησε στην προώθηση τωνέργων και την πραγματοποίηση επενδυτικών



20 Βλ. υποσημείωση 17.

δαπανών, όπως αντικατοπτρίζεται στις αυξη-μένες ενδιάμεσες πληρωμές (επιβεβαιωμένηπραγματοποιηθείσα δαπάνη) από τα τρία διαρ-θρωτικά ταμεία της ΕΕ. Όμως, σε επίπεδοσυνόλου των πέντε ΕΔΕΤ, οι ενδιάμεσες πλη-ρωμές στην Ελλάδα υπολείπονταν σημαντικάέναντι άλλων κρατών-μελών (Γαλλία, Πορτο-

γαλία, Σουηδία, Ιρλανδία, Αυστρία και Φιν-λανδία) έως το Μάρτιο του 2018, παρά τις υψη-λότερες προκαταβολές. Αυτό οφείλεται κατάκύριο λόγο στην υστέρηση που εμφάνισαν οιεισροές από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό ΤαμείοΑγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) και το Ευρω-παϊκό Ταμείο Θάλασσας και Αλιείας (ΕΤΘΑ).


Γενικά, η εμπειρία έχει δείξει μια έντονη επι-τάχυνση της απορρόφησης από το τέταρτοέτος και έως το τέλος της κάθε προγραμματι-κής περιόδου, προκειμένου να μην απολε-σθούν πόροι (βλ. Διαγράμματα 1 και 2 παρα-πάνω). Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν έχει παρατη-ρηθεί στην περίπτωση του ΕΣΠΑ 2014-2020αναφορικά με το τέταρτο έτος, δηλαδή το2017, ενώ υποτονικό παραμένει και το πέμπτοέτος, σύμφωνα με τις πρώτες ενδείξεις για το2018. Κατ’ επέκταση, για την πλήρη απορρό-φηση των κονδυλίων ενδέχεται να χρειαστούνεντατικότερες προσπάθειες το αμέσως επό-μενο διάστημα (βλ. και ενότητα 5).

Η πορεία ανά επιχειρησιακό πρόγραμμα (ΕΠ) καιβασικά χαρακτηριστικά των έργων

Τα ενταγμένα έργα στο ΕΣΠΑ 2014-202021

μέχρι το Μάρτιο του 2018 —δηλαδή τα έργαπου έχουν αξιολογηθεί θετικά για συγχρημα-τοδότηση από τα ΕΔΕΤ πλην του ΕΓΤΑΑ—αντιστοιχούσαν σε προϋπολογισμό δημόσιαςδαπάνης22 ύψους 11 δισεκ. ευρώ, δηλαδή σε56,7% της συνολικής διαθέσιμης δημόσιαςδαπάνης (19,4 δισεκ. ευρώ) που έχει προβλε-φθεί για την περίοδο 2014-2020. Το ποσοστότης δεσμευμένης δημόσιας δαπάνης παρου-σίαζε μεγάλη διαφοροποίηση μεταξύ των ΕΠκαι κυμαινόταν από 28% για το ΕΠ“Θαλασσα και Αλιεία” έως 94% για το ΕΠ“Τεχνική Βοήθεια” (βλ. Πίνακα 1).

Εξετάζοντας το πλήθος και το μέγεθος τωνενταγμένων έργων, από τα 21.779 ενταγμέναέργα συνολικά έως το Μάρτιο του 2018, το21% ήταν έργα προϋπολογισμού άνω των100.000 ευρώ και μόνο το 7% ήταν έργα προ-ϋπολογισμού άνω του 1 εκατ. ευρώ (βλ. Διά-γραμμα 5). Tα 2/3 του συνολικού προϋπολο-γισμού όλων των ενταγμένων έργων αφορού-σαν τα τρία μεγαλύτερα από τα επτά ΕΠ,συγκεκριμένα τα EΠ “Υποδομές Μεταφορών,Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη”, “Αντα-γωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Και-νοτομία” και “Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυνα-μικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση”.Όπως αναμενόταν, το ΕΠ “Ανάπτυξη Ανθρώ-πινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου

Μάθηση” περιλάμβανε περισσότερα έργαμικρότερου προϋπολογισμού σε σύγκριση μετα άλλα σημαντικά τομεακά ΕΠ. Αυτό κατα-δεικνύεται επίσης από το γεγονός ότι τα δέκαμεγαλύτερα σε προϋπολογισμό έργα του ΕΠ“Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαί-δευση και Διά Βίου Μάθηση” αντιπροσώ-πευαν περίπου το 45% της δεσμευμένης δημό-σιας δαπάνης για το συγκεκριμένο ΕΠ, ενώγια τα λοιπά ΕΠ αυτό το ποσοστό ανερχότανσε περίπου 60% κατά μέσο όρο.

Γενικά, όσον αφορά την ένταξη έργων, σύμ-φωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία έως το Μάρ-τιο του 2018, το ΕΠ “Υποδομές Μεταφορών,Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη” προ-χωρούσε ταχύτατα, το ΕΠ “Ανάπτυξη Ανθρώ-πινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά ΒίουΜάθηση” εμφάνιζε ικανοποιητική πορεία,ενώ το ΕΠ “Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρη-ματικότητα και Καινοτομία” προχωρούσε μεβραδείς ρυθμούς.

Συνδυάζοντας την παραπάνω πληροφόρησηγια το ρυθμό ένταξης των έργων με στοιχείαγια την εισροή διαρθρωτικών πόρων ανάΕΠ,23 μπορούμε να σχηματίσουμε μια πιο ολο-κληρωμένη εικόνα για την πορεία απορρό-φησης του ΕΣΠΑ 2014-2020. Συγκεκριμένα,το ΕΠ “Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικό-τητα και Καινοτομία” παρουσίαζε έως τοΜάρτιο του 2018 τη χαμηλότερη σωρευτικήαπορρόφηση (21%), εν μέρει εξαιτίας τηςέλλειψης έργων προς υλοποίηση, ακολουθού-μενο από το ΕΠ “Υποδομές Μεταφορών,Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη” (32%),το οποίο αντιθέτως σημείωνε, όπως προανα-φέρθηκε, τον υψηλότερο βαθμό ένταξηςέργων. Όπως αναμενόταν, τη μεγαλύτερη



21 Επεξεργασία στοιχείων από “Κατάλογος πράξεων (List ofOperations), 15/03/2018”. Ο Κατάλογος Πράξεων ανανεώνεταικάθε έξι μήνες και παρέχεται από την Ειδική Υπηρεσία Ολο-κληρωμένου Πληροφοριακού Συστήματος (ΟΠΣ)(https://www.espa.gr/el/Pages/ProgramsList.aspx). Επισημαίνε-ται ότι ο συνολικός προϋπολογισμός των ενταγμένων έργων καιτο ποσοστό δέσμευσης πόρων της ΕΕ υπόκεινται σε αναθεωρή-σεις. Επίσης, ο εν λόγω Κατάλογος Πράξεων διαφέρει σε αρκετάσημεία από την αντίστοιχη λίστα με τα έργα και τις ενισχύσεις πουαναρτώνται στο ΑΝΑΠΤΥΞΗ.gov.gr (http://anaptyxi.gov.gr/Analiseis/Analytika2.aspx?mod=1&~).

22 Η δημόσια δαπάνη περιλαμβάνει πόρους από ΕΕ και εθνικήδαπάνη.

23 Βλ. υποσημείωση 17.


Υπο

δομέ

ς Μ

ετα

φορ

ών,

Περ

ιβά

λλον

κα

ι Αει

φόρ

ος Α

νάπτ

υξη

3.34

6.08

4.27

1,00

4.26

2.09

9.54

6,29

78,5

%1.

134.

095.

464,

053.

550.

585.

954,

0431

,9%

Αντ

αγω

νιστ

ικότ

ητα

, Επι

χειρ

ημα

τικό

τητα

κα

ι Κα

ινοτ

ομία

2.15

6.61

6.81

0,00

4.55

7.97

2.86

3,10

47,3

%77

0.46

7.69

5,34

3.64

6.37

8.29

0,48

21,1

%

Ανά

πτυξ

η Α

νθρώ

πινο

υ Δ

υναμ

ικού

, Εκπ

αίδε

υση

και Δ

ιά Β

ίου

Μάθ

ηση

1.67

6.52

2.57

3,00

2.63

1.15

8.17

1,95

63,7

%1.

024.

707.

098,

032.

104.

926.

537,

5648

,7%

Αττ

ική

564.

175.

440,

001.

366.

148.

364,

9541

,3%

216.

733.

240,

441.

104.

227.

761,

6519

,6%

Κεν

τρικ

ή Μ

ακε

δονί

α56

2.90

0.35

5,00

1.18

4.72

8.31

3,77

47,5

%22

4.14

2.34

2,22

958.

775.

857,

5823

,4%

Τεχ

νική

Βοή

θεια

369.

686.

134,

0039

1.99

4.44

2,43

94,3

%57

.482

.738

,26

317.

612.

062,

9718

,1%

Δυτ

ική

Ελλ

άδα

273.

876.

417,

0053

5.98

8.22

5,64

51,1

%68

.030

.076

,04

431.

040.

705,

3015

,8%

Κρή

τη23

3.88

3.46

7,00

441.

051.

338,

8053

,0%

43.8

05.6

99,1

035

3.14

9.48

1,82

12,4

%

Μετ

αρρ

ύθμι

ση Δ

ημόσ

ιου

Τομ

έα22

9.97

1.19

9,00

471.

535.

521,

4848

,8%

58.9

75.0

77,6

737

7.22

8.41

7,18

15,6

%

Ανα

τολι

κή Μ

ακε

δονί

α-Θ

ράκη

221.

295.

749,

0057

8.10

8.44

7,16

38,3

%48

.307

.889

,32

466.

005.

213,

3010

,4%

Ήπε

ιρος

209.

856.

552,

0035

4.99

1.26

5,54

59,1

%27

.167

.254

,98

285.

450.

231,

109,

5%

Δυτ

ική

Μα

κεδο

νία

192.

922.

888,

0035

2.71

1.28

8,59

54,7

%23

.827

.151

,33

283.

267.

708,

598,

4%

Θεσ

σαλί

α18

3.44

5.65

6,00

488.

634.

697,

3937

,5%

37.4

32.1

21,9

839

5.28

2.95

8,82

9,5%

Βόρ

ειο

Αιγ

αίο

161.

513.

376,

0031

5.09

7.86

9,81

51,3

%23

.279

.000

,45

252.

749.

714,

359,

2%

Ιόνι

α Ν

ησιά

118.

163.

898,

0024

4.57

1.75

8,24

48,3

%23

.505

.634

,36

196.

539.

759,

5312

,0%

Στε

ρεά

Ελλ

άδα

107.

517.

413,

0032

8.72

8.59

9,90

32,7

%3.

121.

824,

5216

4.36

4.29

9,95

1,9%

Νότ

ιο Α

ιγα

ίο10

1.52

3.28

2,00

215.

204.

195,

1847

,2%

2.76

2.38

2,00

107.

602.

097,

592,

6%

Πελ

οπόν

νησο

ς98

.430

.349

,85

345.

384.

975,

3328

,5%

23.9

36.0

35,3

528

0.06

0.11

2,06

8,5%

Θά

λασσ

α κ

αι Α

λιεί

α93

.234

.549

,00

333.

333.

333,

3328

,0%

0,00

250.

000.

000,

000,

0%

Ελλ

άδα

-Βου

λγα

ρία

53.6

07.3

54,0

0-

-0,

00-

-

Ελλ

άδα

-ΠΓ

ΔΜ

33.6

88.6

76,2

1-

-0,

00-

-

Ελλ

άδα

-Ιτα

λία

3.67

1.40

5,00

--

0,00

--

Ελλ

άδα

-Αλβ

ανί

α3.

276.

100,

00-

-0,

00-

-

Βα

λκά

νια

-Μεσ

όγει

ος2.

913.

303,

00-

-0,

00-

-

Ελλ

άδα

-Κύπ

ρος

2.16

6.35

4,00

--

919.

231,

02-

-

Σύν

ολο

11.0

00.9

43.5

71,0

619

.399

.443

.218

,88

56,7

%3.

812.

697.

956,

4615

.525

.247

.163

,86

24,6

%

ΕΠ

ιχΕ

ιρη

ΣιΑ

κΑ

κΑ

ι Π

Ερ

ιΦΕ

ρΕ

ιΑκ

Α Π

ρο

γρ

Αμ

μΑ

τΑ

(απ

ό το

μεγ

αλύτ

ερο

στο

μικρ

ότερ

ο με

βάσ

η το

ν π

ροϋπ

ολογ

ισμό

της

δημ

όσια

ς δα

πάν

ης)

Εντ

αγμέ

να έ

ργα:

προ

-ϋπ

ολογ

ισμό

ς δη

μό-

σιας

δαπ

άνης

ΕΣ

ΠΑ

2014

-202

0(1

)

Συν

ολικ

ή δη

μόσι

α δα

πάν

ηΕ

ΣΠ

Α 2

014-

2020

(αρχ

ική

εκτί

μηση

)(2

)

Εντ

αγμέ

να έ

ργα:

π

ροϋπ

ολογ

ισμό

ς ω

ς %

της

συνο

λική

ς δη

μόσι

ας δ

απάν

ης

ΕΣ

ΠΑ

201

4-20

20(3

)=(1

)/(2

)

Απ

ορρό

φησ

η κο

νδυ-

λίω

ν τη

ς Ε

Ε γ

ια τ

οΕ

ΣΠ

Α 2

014-

2020 (4

)

Συν

ολικ

ά δι

αθέσ

ιμα

κονδ

ύλια

της

ΕΕ

για

το Ε

ΣΠ

Α 2

014-

2020

(αρχ

ική

εκτί

μηση

) (5

)

Απ

ορρό

φησ

η κο

νδυ-

λίω

ν τη

ς Ε

Ε ω

ς %

τω

νσυ

νολι

κών

διαθ

έσιμ

ων

κονδ

υλίω

ν τη

ς Ε

Ε γ

ιατο

ΕΣ

ΠΑ

201

4-20

20(6

)=(4

)/(5

)

Πίν

ακας

1 Έ

νταξ

η έρ

γων

και

απορ

ρόφ

ηση

πόρ

ων

της

ΕΕ (

Ιανο

υάρι

ος 2

014-

Μάρ

τιος

201

8)

Πηγ

ή: Ε

πεξε

ργασ

ία σ

τοιχ

είω

ν Ε

ιδικ

ής Υ

πηρε

σίας

Ολο

κληρ

ωμέ

νου

Πλη

ροφ

ορια

κού

Συσ

τήμα

τος

(ΟΠ

Σ),

παρο

υσία

σης

του

Υπο

υργε

ίου

Ανά

πτυξ

ης κ

αι Α

νταγ

ωνι

στικ

ότητ

ας μ

ε τί

τλο

“Έγκ

ριση

για

το

νέο

ΕΣ

ΠΑ

για

την

περ

ίοδο

2014

-202

0”, Μ

άιος

201

4, κ

αι Τ

ράπε

ζας

της

Ελλ

άδος

.Σ

ημει

ώσε

ις: Γ

ια τ

η στ

ήλη

(1),

τελ

ευτα

ία ε

νημέ

ρωση

στο

ιχεί

ων

ΟΠ

Σ: Μ

άρτι

ος 2

018.

Για

τη

στήλ

η (4

), σ

ωρε

υτικ

ές ε

ισρο

ές τ

ο δι

άστη

μα Ι

ανου

άριο

ς 20

14-Μ

άρτι

ος 2

018.

απορρόφηση κονδυλίων από την ΕΕ εμφάνιζετο ΕΠ “Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού,Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση” (49%), τοοποίο συνδύαζε έναν καλό βαθμό ένταξης μεέναν υψηλό βαθμό υλοποίησης έργων (βλ.Πίνακα 2).24

Η πορεία απορρόφησης των κονδυλίων αντι-κατοπτρίζει εν μέρει τα ειδοποιά χαρακτηρι-στικά των ΕΠ. Το ΕΠ “Ανάπτυξη Ανθρώπινου



24 Σημειώνεται ότι η εικόνα της απορρόφησης παρέμεινε αμετάβλητητον Απρίλιο και το Μάιο του 2018.

Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά ΒίουΜάθηση” περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό μικρό-τερων έργων που, ως επί το πλείστον, συνδέ-ονται με πολιτικές αντιμετώπισης της ύφεσηςκαι προστασίας των πιο ευάλωτων κοινωνικώνομάδων, για τις οποίες οι δράσεις ολοκληρώ-νονται και οι σχετικές δαπάνες πιστοποιού-νται ενδεχομένως ευκολότερα. Εξετάζονταςτα δέκα μεγαλύτερα σε προϋπολογισμό έργα25

του συγκεκριμένου ΕΠ μέχρι το Μάρτιο του2018, χαρακτηριστικά παραδείγματα επιτυ-χημένων κοινωνικών δράσεων αποτελούν ταεπιδοτούμενα προγράμματα εργασίας ορι-σμένου χρόνου για ανέργους και νέους, καθώςκαι η διάθεση θέσεων για φροντίδα-φύλαξηπαιδιών σε δημόσιους και ιδιωτικούς βρεφο-νηπιακούς και παιδικούς σταθμούς, οι οποίεςσυνέβαλαν στην αύξηση του ποσοστού συμ-μετοχής στο εργατικό δυναμικό και της απα-σχόλησης, καθώς και στην αρωγή οικογενειώνχαμηλού εισοδήματος. Αντίθετα, μεγάληυστέρηση παρουσίαζε το έργο κατάρτισης καιπιστοποίησης ανέργων σε κλάδους αιχμής.

Σε αντίθεση με τις κοινωνικές δράσεις, ταέργα υποδομών είναι συνήθως μεγάλου μεγέ-θους και μακροχρόνιου ορίζοντα ολοκλήρω-σης και είναι πιθανόν να αντιμετωπίζουνεμπόδια υλοποίησης που σχετίζονται με τιςαπαλλοτριώσεις, τις αρχαιολογικές εργασίες,τις τοπικές κοινότητες, το κτηματολόγιο, τησυνεχή ροή χρηματοδότησης κ.ά. Τα έργαυποδομών συχνά πάσχουν από ανεπαρκή σχε-διασμό, αναποτελεσματική διαχείριση, αργήδιαδικασία πολιτικής συναίνεσης στον προ-γραμματισμό της επένδυσης και διαφωνίεςμεταξύ κράτους και παραχωρησιούχων (PwC2018), που οδηγούν σε σημαντικές καθυστε-

ρήσεις παράδοσης και υπέρβαση κόστους.Εξετάζοντας τα δέκα μεγαλύτερα σε προϋ-πολογισμό έργα υποδομών μέχρι το Μάρτιοτου 2018, προκύπτει ότι σημαντική καθυστέ-ρηση εμφάνιζαν η ολοκλήρωση κατασκευήςτου μετρό Θεσσαλονίκης και η επέκταση τουμετρό Αθήνας, η κατασκευή του αυτοκινητο-δρόμου Πατρών-Πύργου και η εγκατάστασησυστήματος ηλεκτροκίνησης και τηλεπικοι-νωνιακών συστημάτων στη νέα σιδηροδρομικήγραμμή Κιάτου-Ροδοδάφνης.

Ιδιαίτερα ανησυχητική ωστόσο ήταν η πορείατου ΕΠ “Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματι-κότητα και Καινοτομία”, το οποίο υπολειπό-ταν των άλλων στην απορρόφηση διαρθρωτι-κών πόρων της ΕΕ αλλά, κυριότερα, στηνένταξη έργων που ενισχύουν το δυνητικόπροϊόν, την παραγωγικότητα και την εξω-στρέφεια της χώρας. Όσον αφορά την καθυ-στέρηση της απορρόφησης κονδυλίων στοσυγκεκριμένο ΕΠ, αυτή είναι πιθανόν να σχε-τίζεται με το γεγονός ότι ένα μεγάλο τμήματου προϋπολογισμού των ενταγμένων έργωναφορά χρηματοδοτικά εργαλεία, η χρήση τωνοποίων είναι δυσκολότερη από ό,τι η απορ-ρόφηση των επιχορηγήσεων, λόγω μικρότερηςεμπειρίας στην Ελλάδα στην εφαρμογήτέτοιων εργαλείων. Επομένως, η χαμηλήαπορρόφηση που παρατηρείται σε αυτό το ΕΠμπορεί να είναι ενδεικτική προσκομμάτων στηχρηματοδότηση των επιχειρήσεων και στηνενεργοποίηση των λεγόμενων “υπερταμείων”(funds of funds). Εξετάζοντας τα δέκα μεγα-λύτερα σε προϋπολογισμό έργα του συγκε-


Υποδομές Μεταφορών, Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ

Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία ΧΑΜΗΛΗ ΜΕΣΑΙΑ

Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ

ΕΠιχΕιρηΣιΑκο ΠρογρΑμμΑ Ένταξη έργων Υλοποίηση έργων

Πίνακας 2 Απεικόνιση της πορείας ένταξης και υλοποίησης έργων των τριών μεγαλύτερων ΕΠέως το Μάρτιο του 2018

Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων Ειδικής Υπηρεσίας Ολοκληρωμένου Πληροφοριακού Συστήματος (ΟΠΣ) και Τράπεζας της Ελλάδος.

25 Επεξεργασία στοιχείων προϋπολογισμού δημόσιας δαπάνης καιύψους πληρωμών ανά έργο, όπως δημοσιεύονται από το ΑΝΑ-ΠΤΥΞΗ.gov.gr.

κριμένου ΕΠ μέχρι το Μάρτιο του 2018,σοβαρή καθυστέρηση καταγραφόταν σε έργακτηματογράφησης, στην αναβάθμιση τωνδεξιοτήτων του επιστημονικού προσωπικούστον τομέα της υγείας, στην ενεργειακή ανα-βάθμιση κατοικιών, καθώς και στη χρηματο-δότηση από τα Ταμεία Επιχειρηματικότητα ΙΙ,Υποδομών, Επιχειρηματικών Συμμετοχών καιΕξοικονομώ κατ’ Οίκον ΙΙ.

Τέλος, αξίζει να γίνει αναφορά στο τέταρτοτομεακό ΕΠ για τη “Μεταρρύθμιση ΔημόσιουΤομέα”. Παρά τη μείζονα σημασία του για τηνΕλλάδα, το πρόγραμμα αυτό υπολείπεταιαισθητά τόσο ως προς τα διαθέσιμα διαρ-θρωτικά κονδύλια από την ΕΕ (μόλις 230εκατ. ευρώ) όσο και ως προς την ένταξη καιυλοποίηση έργων. Η απορρόφηση των διαθέ-σιμων διαρθρωτικών κονδυλίων της ΕΕ ήτανμόλις 16% το Μάρτιο του 2018, η χαμηλότερηαπό όλα τα τομεακά ΕΠ. Εξετάζοντας τα δέκαμεγαλύτερα σε προϋπολογισμό έργα τουσυγκεκριμένου ΕΠ, ανενεργά παρέμεναν ταέργα που αφορούν μεταρρυθμίσεις στον τομέατης υγείας (π.χ. μονάδες πρωτοβάθμιας φρο-ντίδας και πληροφοριακά συστήματα για τηνεξυπηρέτηση του Εθνικού ΣυστήματοςΥγείας), ενώ σε εκκρεμότητα βρίσκονταν ηδεύτερη φάση των δράσεων για την παραγωγήστελεχών ταχείας εξέλιξης για τις ανάγκες τουΔημοσίου και οι δράσεις για την ενίσχυση τουσυντονισμού και της επικοινωνίας για τα μηεξυπηρετούμενα δάνεια (όπως η συγκρότησηκαι στελέχωση περιφερειακών Κέντρων Εξυ-πηρέτησης και Υποστήριξης Δανειοληπτών).

5 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ

Η παραπάνω ανάλυση των ΕΠ και η εμπειρίααπό προηγούμενες προγραμματικές περιό-δους καθιστούν σαφές ότι για να απορροφη-θούν πλήρως οι διαθέσιμοι πόροι του ΕΣΠΑ2014-2020, εκτός από την ταχύτερη ωρίμανσητων υπό εξέλιξη έργων, χρειάζεται και εξορ-θολογισμός των ΕΠ με ένταξη και υλοποίησηνέων έργων, αλλά και απένταξη όσων δενπροχωρούν. Είναι αυτονόητο ότι καθυστερή-

σεις στην ολοκλήρωση των έργων που μετα-φέρθηκαν από το προηγούμενο ΕΣΠΑ 2007-2013 ή στη διαδικασία ένταξης νέων έργωνσυνεπάγονται υστέρηση στην απορρόφησητων ενωσιακών πόρων και στην πραγματο-ποίηση των επενδύσεων. Υπό αυτό το πρίσμα,το 2018 και το 2019 αποτελούν κρίσιμα έτη γιατην πορεία υλοποίησης του ΕΣΠΑ 2014-2020,προκειμένου να επιτευχθεί αναστροφή τηςυποτονικής τάσης στην απορρόφηση πουπαρατηρήθηκε το 2017 (καθώς και τους πρώ-τους μήνες του 2018) και σύγκλιση των ετή-σιων ρυθμών απορρόφησης της τρέχουσαςπρογραμματικής περιόδου με αυτούς των δύοπροηγούμενων περιόδων, ώστε να μην απο-λεσθούν πόροι.

Παράγοντες που αναμένεται να βοηθήσουνστην ταχεία απορρόφηση των πόρων της ΕΕείναι: (α) τα υψηλά ποσοστά ενωσιακής συγ-χρηματοδότησης, τα οποία φθάνουν σε ορι-σμένες περιπτώσεις έως και το 90% του προ-ϋπολογισμού της συγχρηματοδοτούμενηςεπένδυσης, (β) οι προβλεπόμενες ετήσιες προ-καταβολές έως το 2023 και ο Ανοικτός Κατα-πιστευτικός Λογαριασμός (escrow account)που εξασφαλίζει στους δικαιούχους προκα-ταβολές χωρίς εγγυητική επιστολή, (γ) οιθεσμικές παρεμβάσεις που έγιναν τα τελευ-ταία χρόνια για αποτελεσματικότερη υλοποί-ηση των προγραμμάτων, όπως η οριοθέτησημεταξύ πολιτικών και διοικητικών καθηκό-ντων, ο ενισχυμένος συντονισμός των ταμείων,η εντατικοποίηση των μέτρων καταπολέμησηςτης απάτης, η απλούστευση του κύκλου πλη-ρωμών των έργων και η δημιουργία νέων χρη-ματοδοτικών εργαλείων με στήριξη από ταΕΔΕΤ, και (δ) οι πιο πρόσφατες νομοθετικέςπράξεις για εκσυγχρονισμό και απλοποίησητων διαδικασιών της δημόσιας διοίκησης πουαφορούν γενικότερα τις επενδύσεις.

Όμως, παρά τις εντατικές προσπάθειες τωνευρωπαϊκών και ελληνικών αρχών τα τελευ-ταία χρόνια να αρθούν οι διοικητικές και οργα-νωτικές δυσκαμψίες σε διάφορα στάδια εκτέ-λεσης του ΕΣΠΑ 2014-2020 (εξειδίκευση δρά-σεων, προσκλήσεις, επιλογή τελικών δικαιού-χων, ένταξη και υλοποίηση έργων, πληρωμές),



στην πράξη συνεχίζουν να παρατηρούνταιεμπόδια ή καθυστερήσεις. Χαρακτηριστικόπαράδειγμα αποτελεί ο συντονισμός και η ολο-κλήρωση των δράσεων που αφορούν τις χρή-σεις γης (π.χ. δασικοί χάρτες), το κτηματολό-γιο, τις απαλλοτριώσεις και τις αδειοδοτήσεις,οι οποίες επηρεάζουν συνδυαστικά και πολυ-παραμετρικά την υλοποίηση ενός έργου.

Λόγω της μείζονος σημασίας του, το ζήτηματης απορρόφησης των διαρθρωτικών πόρωντης ΕΕ από την Ελλάδα συμπεριλήφθηκε τόσοστα τρία προγράμματα οικονομικής προσαρ-μογής όσο και στις βασικές δραστηριότητεςτης Ομάδας Δράσης για την Ελλάδα (ΟΔΕ –Task Force for Greece). Τα τρία προγράμματαοικονομικής προσαρμογής προσπάθησαν νααντιμετωπίσουν το θέμα της απορρόφησης τωνπόρων της ΕΕ σφαιρικά, εστιάζοντας σταδιαρθρωτικά προβλήματα κατά μήκος της αλυ-σίδας σχεδιασμού και υλοποίησης ενός συγ-χρηματοδοτούμενου έργου. Οι δράσεις πουσυμπεριλήφθηκαν στα προγράμματα προ-σαρμογής αφορούσαν τόσο τις διαδικασίες,τις δομές, τα εργαλεία και το προσωπικό πουσυνδέονταν άμεσα με τη διαχείριση των διαρ-θρωτικών πόρων της ΕΕ στην Ελλάδα όσο καιευρύτερα ζητήματα αναφορικά με το κτημα-τολόγιο, τις απαλλοτριώσεις, τις αρχαιολογι-κές εργασίες, τις περιβαλλοντικές άδειες, τιςσυμβάσεις δημοσίων έργων και τη δικαστική

επίλυση διαφορών, τα οποία αποτελούνπιθανά προσκόμματα στην πραγματοποίησημιας επένδυσης.

Οι σημαντικότερες δράσεις για καλύτερη καιταχύτερη απορρόφηση των διαρθρωτικώνκονδυλίων της ΕΕ, όπως αυτές διατυπώθηκανστα προγράμματα οικονομικής προσαρμογήςκαι υλοποιήθηκαν εν μέρει με τη συνδρομή τηςΟΔΕ, περιγράφονται στο Πλαίσιο 2 του παρό-ντος άρθρου.

Συνοψίζοντας, τα προβλήματα φαίνεται ναεστιάζονται: (α) στην ολοκληρωμένη εφαρ-μογή της πρωτογενούς και δευτερογενούςνομοθεσίας, (β) στη δημιουργία και λειτουρ-γία (συμπεριλαμβανομένων της βελτιστοποί-ησης, της ενοποίησης και της διασύνδεσης)πληροφοριακών συστημάτων και ψηφιακώνεργαλείων που σχετίζονται γενικά με το σχε-διασμό, την εκτέλεση και την παρακολούθησημιας επένδυσης, (γ) στην αναβάθμιση της διοι-κητικής και διαχειριστικής ικανότητας καιτεχνογνωσίας των στελεχών που εμπλέκονταιστο ΕΣΠΑ (ιδιαίτερα όσον αφορά την εφαρ-μογή χρηματοδοτικών εργαλείων) και (δ) στημείωση της γραφειοκρατίας κατά τον έλεγχοτων πράξεων και την πληρωμή των τελικώνδικαιούχων που συχνά υπερβαίνει κατά πολύτο διάστημα που ορίζει ο σχετικός Κανονισμόςτων ΕΔΕΤ.


ΔΡaΣΕΙΣ ΣχΕΤΙΚa ΜΕ ΤΟΥΣ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΟyΣ ΠoΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΕ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΠΕΝΔyΣΕΙΣ

Οι κυριότερες δράσεις σχετικά με τους διαρθρωτικούς πόρους της ΕΕ και τις επενδύσεις, όπωςαποτυπώθηκαν στα τρία προγράμματα οικονομικής προσαρμογής της Ελλάδος, είναι οι εξής:

– Καθορίστηκαν ποσοτικοί στόχοι για τις αιτήσεις πληρωμών από τα διαρθρωτικά ταμεία τηςΕΕ που θα υποβάλλονταν από τις ελληνικές αρχές προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τα έτη2010 έως και 2014, οι οποίοι στην πλειοψηφία τους επιτεύχθηκαν.

– Καταρτίστηκε μια λίστα με 181 “έργα προτεραιότητας” για το ΕΣΠΑ 2007-2013 και ταυτόχροναυιοθετήθηκαν ένα σύστημα ταχείας παραγωγής έργων (fast-track project production) και ένασύστημα στενής παρακολούθησης, ώστε τα έργα αυτά να ολοκληρώνονταν έως το 2015. Για τηνπρογραμματική περίοδο 2014-2020, οι ελληνικές αρχές συμφώνησαν με την Ευρωπαϊκή Επι-τροπή σε μια λίστα με 15-20 “εμβληματικά” έργα, συμπεριλαμβανομένων των χρονοδιαγραμ-

Πλαίσιο 2



μάτων από την έγκριση έως την ολοκλήρωση κάθε έργου. Στο συμπληρωματικό ΜνημόνιοΣυνεργασίας που υπογράφηκε το Μάρτιο του 2018, προβλέπεται η δημιουργία μιας διαδικα-σίας στενής μηνιαίας παρακολούθησης και εκτέλεσης αυτών των μεγάλων έργων (close steeringprocess).

– Έγιναν εντατικές προσπάθειες προκειμένου να απλουστευθούν οι οργανωτικές δομές και τακαθήκοντα του προσωπικού που εμπλέκεται στη διαδικασία εκτέλεσης των έργων μέσα απότη χαρτογράφηση των αρμοδιοτήτων, την κατάργηση των περιττών ενδιάμεσων σταδίων, τονκαθορισμό εύλογων προθεσμιών και τη συγχώνευση διοικητικών λειτουργιών, όπου κρινόταναναγκαίο. Παράλληλα, οι πληρωμές των τελικών δικαιούχων έγιναν ηλεκτρονικές μέσω τουπληροφοριακού συστήματος του ΠΔΕ, περίληψη των οποίων αναρτάται υποχρεωτικά στο δια-δίκτυο (Πρόγραμμα Δι@ύγεια).

– Σχεδιάστηκε στρατηγική καταπολέμησης της απάτης όσον αφορά τους πόρους των διαρθρω-τικών ταμείων της ΕΕ.

– Καθιερώθηκε ένα αποτελεσματικό διυπηρεσιακό σύστημα διαβούλευσης (inter-serviceconsultation system), υποστηριζόμενο από την απαραίτητη ηλεκτρονική διασύνδεση όλων τωνεμπλεκόμενων δημόσιων υπηρεσιών, του οποίου οι αρμοδιότητες επεκτάθηκαν ώστε να καλύ-ψουν ολόκληρο τον κύκλο ωρίμανσης ενός έργου.

– Συστάθηκε διυπουργική επιτροπή για τα μεγάλα έργα, η οποία οφείλει να προτείνει λύσεις όταντα έργα προσκρούουν σε κωλύματα.

– Δημιουργήθηκε εντός του 2018 ένα μητρώο εμπειρογνωμόνων (registry of experts) για την επο-πτεία των συγχρηματοδοτούμενων έργων, ιδιαίτερα σε μικρότερους δήμους που δεν διαθέτουνεπαρκή τεχνική ικανότητα.

– Προβλέφθηκε ο ρόλος του Τεχνικού Συμβούλου σε νέες συμβάσεις δημοτικών κατασκευαστικώνέργων.

– Προκηρύχθηκαν διευθυντικές θέσεις για το σύνολο των διαχειριστικών δομών των διαρθρω-τικών ταμείων της ΕΕ στην Ελλάδα και υπογράφηκαν υπουργικές αποφάσεις για την αξιολό-γηση και την κινητικότητα των διευθυντικών στελεχών.

– Εγκρίθηκε το 2017 το Ενιαίο Σύστημα Παρακολούθησης Δεικτών ΕΣΠΑ 2014-2020 (με από-φαση Γενικού Γραμματέα) στο πλαίσιο της παρακολούθησης των ΕΠ και της υποβολής των Ετή-σιων Εκθέσεων Υλοποίησης των ΕΠ και των Εκθέσεων Προόδου του ΕΣΠΑ 2014-2020.

– Θεσπίστηκε νομοθεσία για τη συντόμευση των προθεσμιών και την απλούστευση των διαδι-κασιών σύναψης συμβάσεων δημοσίων έργων, η οποία περιλαμβάνει και την ταχύτερη και απο-τελεσματικότερη δικαστική επίλυση των διαφορών. Επίσης, τυποποιήθηκαν τα έγγραφα γιατη συμμετοχή σε διαγωνισμούς δημοσίων έργων και ολοκληρώθηκαν σταδιακά οι απαραίτη-τες ενέργειες για τη δημιουργία και τη χρήση ηλεκτρονικών εργαλείων, όπως το ΕθνικόΣύστημα Ηλεκτρονικών Δημοσίων Συμβάσεων (ΕΣΗΔΗΣ) και το Κεντρικό ΗλεκτρονικόΜητρώο Δημοσίων Συμβάσεων (ΚΗΜΔΗΣ), ενισχύοντας τη διαφάνεια, τη χρηστή διαχείριση,τη λογοδοσία και τον έλεγχο του ελληνικού συστήματος δημοσίων συμβάσεων.


– Δημιουργήθηκε το 2010 μια κεντρική βάση δεδομένων για την παρακολούθηση του κόστουςτων αποζημιώσεων και του χρόνου που έχει παρέλθει μέχρι την ολοκλήρωση των απαλλο-τριώσεων. Τα δύο τελευταία χρόνια έγιναν περαιτέρω προσπάθειες εξορθολογισμού των δια-δικασιών απαλλοτριώσεων υπό ένα ενοποιημένο νομοθετικό πλαίσιο. Μια σχετική δράση αφο-ρούσε την υποβολή πρότασης στη ΓΓ Ψηφιακής Πολιτικής για ένα ολοκληρωμένο γεωχωρικόκαι κτηματολογικό σύστημα πληροφοριών με σκοπό την αποτελεσματικότερη διαχείριση καιπαρακολούθηση των απαλλοτριώσεων και των αντίστοιχων δαπανών τους.

– Ταυτόχρονα, με το ν. 4512/2018 συστάθηκε η δημόσια εταιρία “Ελληνικό Κτηματολόγιο”, ηοποία συγκεντρώνει τις αρμοδιότητες για τη διασφάλιση της αξιοπιστίας, δημοσιότητας καιδιαθεσιμότητας των χωρικών και νομικών δεδομένων που αφορούν την ακίνητη ιδιοκτησία, τηνοργάνωση και τήρηση ψηφιακών γεωχωρικών δεδομένων και τη σύνταξη, τήρηση, ενημέρωσηκαι λειτουργία του Εθνικού Κτηματολογίου. Σύμφωνα με την τελευταία Έκθεση Συμμόρφω-σης (Ιούλιος 2018), η ολοκλήρωση του κτηματολογίου και η κύρωση των δασικών χαρτών θαπρέπει να έχουν γίνει έως τις 31 Ιουνίου 2021.

– Κωδικοποιήθηκε και κατόπιν απλοποιήθηκε η νομοθεσία που αφορά τις ρυθμίσεις για αρχαι-ολογικές έρευνες και εργασίες. Ο νόμος προβλέπει ότι, κατά τη φάση προσδιορισμού των περι-βαλλοντικών απαιτήσεων και επιπτώσεων1 που διενεργείται για μεγάλα δημόσια έργα, συντάσ-σεται Έκθεση Αναλυτικής Αρχαιολογικής Τεκμηρίωσης, της οποίας το επίπεδο εξειδίκευσηςκαι η προθεσμία σύνταξης, αλλά και ο χρόνος για την έκδοση της σχετικής άδειας, ορίζονταισαφώς στο ν. 4512/2018.

– Συστάθηκε με το ν. 4512/2018 Κεντρικό Ηλεκτρονικό Σύστημα Παρακολούθησης ΤεχνικώνΈργων (ΚΗΣΠΑΤΕ), με σκοπό τη διαφάνεια, την επιτάχυνση των διοικητικών διαδικασιών,την εξοικονόμηση δημόσιων πόρων και τον εξορθολογισμό του κόστους παραγωγής δημόσιωνκαι ιδιωτικών έργων. Ο νόμος προβλέπει τη διασύνδεση του ΚΗΣΠΑΤΕ με πληθώρα άλλωνηλεκτρονικών μητρώων και συστημάτων παρακολούθησης των τεχνικών έργων σε όλα τα στά-δια προγραμματισμού και υλοποίησής τους.

– Ενεργοποιήθηκε ηλεκτρονική πλατφόρμα γνωστοποίησης επιχειρηματικής δραστηριότητας γιααρκετούς κλάδους, η οποία απλοποιεί τη διαδικασία ίδρυσης και αδειοδότησης της λειτουρ-γίας των επιχειρήσεων.

Παράλληλα με τα προγράμματα οικονομικής προσαρμογής, το 2011 συστάθηκε η Ομάδα Δρά-σης για την Ελλάδα (ΟΔΕ) ως φορέας συντονισμού του προγράμματος τεχνικής βοήθειας προςτην Ελλάδα η οποία λειτούργησε μέχρι τον Ιούλιο του 2015, όταν αντικαταστάθηκε από τη νέαΥπηρεσία Στήριξης Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων, η οποία πλέον συντονίζει τις διοικητικέςκαι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις σε επίπεδο ΕΕ. Ένας από τους βασικούς ρόλους της ΟΔΕ ήταννα επιταχύνει την απορρόφηση των κονδυλίων της ΕΕ μέσω συστάσεων σχετικά με τα υπάρχο-ντα νομοθετικά, κανονιστικά και διοικητικά μέτρα και, όπου χρειαζόταν, μέσω του (ανα)προ-γραμματισμού των μέτρων. Οι δραστηριότητες τεχνικής βοήθειας που συντόνιζε η ΟΔΕ παρέ-χονταν κυρίως κατόπιν αιτήματος των ελληνικών αρχών.

1 Για την περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, εφαρμόζονται οι διατάξεις τουν. 4014/2011 “Περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων, ρύθμιση αυθαιρέτων σε συνάρτηση με δημιουργία περιβαλ-λοντικού ισοζυγίου και άλλες διατάξεις αρμοδιότητας Υπουργείου Περιβάλλοντος” (ΦΕΚ Α’ 209/21.9.2011), http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=804.

6 χΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΕΝΑΝΤΙ ΕΠΙχΟΡΗΓΗΣΕΩΝ: ΝΕΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ

Τα χρηματοδοτικά εργαλεία είναι ένας απο-τελεσματικότερος τρόπος αξιοποίησης τωνπόρων της ΕΕ, καθώς προωθούν: (α) συνέρ-γειες με άλλες μορφές χρηματοδότησης όπωςοι επιχορηγήσεις, (β) μεταφορά τεχνογνωσίαςαπό τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπρος τους δημόσιους φορείς και διαχειριστέςπρογραμμάτων, (γ) κίνητρα για καλύτερεςεπιδόσεις με βάση αυστηρώς ιδιωτικοοικονο-μικά κριτήρια και μεγαλύτερη διαφάνεια και(δ) καινοτόμους τρόπους χρηματοδότησης,περιορίζοντας την παραδοσιακή εξάρτησηαπό επιχορηγήσεις.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στην προ-γραμματική περίοδο 2014-2020 προβλέπεταιη μεγαλύτερη και εντατικότερη χρήση τωνχρηματοδοτικών εργαλείων έναντι των επι-χορηγήσεων. H EE παρέχει στήριξη σε μετο-χικά, δανειακά και εγγυητικά χρηματοδο-τικά εργαλεία και σε τομείς που αφορούνκυρίως τη στήριξη των μικρομεσαίων επι-χειρήσεων, την οικονομία χαμηλών εκπο-μπών ρύπων, την αποτελεσματική χρήση τωνπαραγωγικών πόρων, τις βιώσιμες μεταφο-ρές, την έρευνα και την καινοτομία, και τις

τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινωνιών.Οι εθνικές διαχειριστικές αρχές των ΕΔΕΤμπορούν να συστήσουν ένα υπερταμείο,όπου θα μεταφέρουν κονδύλια από τα ΕΔΕΤ(μαζί με εθνική δημόσια ή/και ιδιωτική συγ-χρηματοδότηση) και το οποίο κατόπιν θαχρηματοδοτεί συγκεκριμένα εργαλεία (spe-cific funds) που διαχειρίζονται οι επιλεγμέ-νοι ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανι-σμοί. Εναλλακτικά, οι εθνικές διαχειριστικέςαρχές μπορούν να επιλέξουν την άμεσησυνεισφορά πόρων από τα ΕΠ των ΕΔΕΤ σεένα συγκεκριμένο εργαλείο. Η Ελλάδα έχειμέχρι τώρα επιλέξει τη δημιουργία υπερτα-μείων.

Σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επι-τροπής το Δεκέμβριο του 2017 (EuropeanCommission 2017α) για την πορεία εφαρμογήςτων χρηματοδοτικών εργαλείων, τα κράτη-μέλη της ΕΕ γενικά σχεδίαζαν να δεσμεύσουνπερίπου 20 δισεκ. ευρώ από το ΕΤΠΑ και τοΤΣ σε χρηματοδοτικά εργαλεία την περίοδο2014-2020. Η Ελλάδα σχεδίαζε να διαθέσει το9% των συνολικών πόρων του ΕΤΠΑ και τουΤΣ μέσω χρηματοδοτικών εργαλείων, ποσο-στό οριακά υψηλότερο από τον αντίστοιχομέσο όρο της ΕΕ (8%), αλλά αισθητά χαμη-λότερο σε σύγκριση με 17% στην Πορτογαλία,



Σύμφωνα με ειδική έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου το 2016,2 η υποστήριξη γιατην επιτάχυνση της απορρόφησης των κονδυλίων της ΕΕ ήταν κατάλληλα διαρθρωμένη και η ΟΔΕπαρείχε στην Ελλάδα μια δέσμη μέτρων ολοκληρωμένης στήριξης στον τομέα των διαρθρωτι-κών ταμείων. Τα μέτρα αυτά κάλυπταν τόσο οριζόντια θέματα, όπως παρακολούθηση των έργων,απλούστευση των διαδικασιών και οργάνωση του κτηματολογίου, όσο και συγκεκριμένη υπο-στήριξη για την υλοποίηση καθορισμένων έργων (π.χ. παραχωρήσεις αυτοκινητοδρόμων, δια-χείριση αποβλήτων, ενέργεια, τουρισμός). Η ΟΔΕ βοήθησε τις ελληνικές αρχές να αναπτύξουνένα πληροφοριακό σύστημα για την παρακολούθηση της εκτέλεσης σε επίπεδο έργου και συνέ-βαλε στη γενικότερη μεταρρύθμιση του συστήματος διαχείρισης και ελέγχου των έργων, π.χ. μετη σαφή οριοθέτηση μεταξύ πολιτικών και διοικητικών καθηκόντων.3 Επίσης, συνέβαλε στην ενί-σχυση της διαφάνειας και της πληροφόρησης των δικαιούχων (ιδιαίτερα των μικρομεσαίων επι-χειρήσεων) σχετικά με τις διάφορες διαθέσιμες πηγές χρηματοδότησης, στην εκπαίδευση τωνδημόσιων φορέων σε θέματα διαχείρισης κινδύνου και στην ανάπτυξη ικανοτήτων στον επιχει-ρησιακό προγραμματισμό των διαχειριστριών αρχών σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης.

2 Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο, Ειδική Έκθεση αριθ. 19/2015: Για να βελτιωθεί η παροχή τεχνικής βοήθειας στην Ελλάδα χρειάζε-ται μεγαλύτερη έμφαση στα αποτελέσματα, 16.2.2016.

3 European Commission, Task Force for Greece, Seventh Activity Report, July 2014.

18% στη Σλοβενία και 20% στο ΗνωμένοΒασίλειο (βλ. Διάγραμμα 6).

Σε σύγκριση με την πρώτη αντίστοιχη έκθεσητης Ευρωπαϊκής Επιτροπής το Νοέμβριο του2016 (με στοιχεία του 2015), γενικά παρατη-ρήθηκε σημαντική πρόοδος στη δημιουργίανέων χρηματοδοτικών εργαλείων σε όλα σχε-δόν τα κράτη-μέλη το 2016, αλλά και ταχείαπρόοδος στην ενεργοποίηση αυτών αμέσωςμετά τη δημιουργία τους. Ο μεγαλύτερος αριθ-

μός χρηματοδοτικών εργαλείων αναφέρθηκεστην Πολωνία (39), στη Γερμανία (36) καιστην Ιταλία (26).

Σε ονομαστικούς όρους, το ποσό που είχανσυνολικά δεσμεύσει τα κράτη-μέλη της ΕΕ σεχρηματοδοτικά εργαλεία έως τα τέλη του 2016ήταν 12,8 δισεκ. ευρώ, εκ των οποίων τα 9,9δισεκ. ευρώ από το ΕΤΠΑ και το ΤΣ. Αντί-στοιχα, η Ελλάδα στο τέλος του 2016 είχεδεσμεύσει σε χρηματοδοτικά εργαλεία 668


εκατ. ευρώ, εκ των οποίων τα 522,4 εκατ. ευρώήταν πόροι από το ΕΤΠΑ και το ΤΣ. Οι πλη-ρωμές για τη σύσταση των χρηματοδοτικώνεργαλείων στην Ελλάδα ανέρχονταν σε 25%των δεσμευμένων πόρων, με μηδενικέςακόμη πληρωμές προς τους τελικούς δικαιού-χους, καθώς τα υπερταμεία αυτά μόλις είχανσυσταθεί.

Η ενεργοποίηση περισσότερων χρηματοδοτι-κών εργαλείων και η αξιοποίηση των αυξη-μένων δυνατοτήτων που προσφέρουν έναντιτων επιχορηγήσεων μπορούν να μεγιστοποι-ήσουν το αναπτυξιακό όφελος των διαθέσιμωνπόρων της ΕΕ για επενδύσεις στην ελληνικήοικονομία. Τα χρηματοδοτικά εργαλείαπαρέχουν δυνατότητες για την άντληση καιανάμιξη κονδυλίων από διαφορετικές κοινο-τικές, δημόσιες ή ιδιωτικές πηγές (blending),την ανακύκλωση πόρων για τη χρηματοδότησηάλλων επενδύσεων (revolving) και τημόχλευση πόρων με την προσέλκυση πρόσθε-των ιδιωτικών και δημόσιων κεφαλαίων(leveraging). Συνεπώς, το τελικό ποσό χρη-ματοδότησης που διατίθεται για επενδύσειςμέσω χρηματοδοτικών εργαλείων είναι πολύμεγαλύτερο από τους αρχικά διαθέσιμους κοι-νοτικούς πόρους, δημιουργώντας πολλαπλα-σιαστικά οφέλη στην πραγματική οικονομία.

7 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΠΕΡΙΟΔΟ 2021-2027

Αν και η ΕΕ διανύει μια πενταετία διαρκούςανάκαμψης, τα αποτελέσματα της κρίσης είναιακόμη αισθητά. Το κατά κεφαλήν εισόδημακαι η απασχόληση παραμένουν σε πολλέςπεριφέρειες σε χαμηλότερα επίπεδα απόεκείνα που καταγράφονταν πριν από τηνκρίση, ενώ η διαδικασία της οικονομικήςσύγκλισης έχει αναστραφεί, με τις λιγότεροανεπτυγμένες περιφέρειες και τις περιφέρειεςσε μετάβαση να αναπτύσσονται με χαμηλότε-ρους ρυθμούς από το μέσο όρο της ΕΕ (Ευρω-παϊκή Επιτροπή 2017). Η παγκοσμιοποίησηκαι η μετάβαση σε μια ψηφιακή οικονομίαείναι πιθανόν να διευρύνουν τις περιφερεια-κές ανισότητες ακόμη περισσότερο, με πιθα-

νές αρνητικές επιδράσεις μακροπρόθεσμαστην οικονομική ανάπτυξη, την κοινωνικήσυνοχή και την πολιτική σταθερότητα στηνΕυρώπη (Iammarino et al. 2017).

Ταυτόχρονα, η αποχώρηση του ΗνωμένουΒασιλείου από την ΕΕ δημιουργεί ένα δημο-σιονομικό κενό στον προϋπολογισμό της ΕΕ-27, γεγονός που αναμένεται να οδηγήσει σετροποποιήσεις ως προς το ύψος των εισφορώντων κρατών-μελών ή/και των προβλεπόμενωνκονδυλίων για δαπάνες.

Το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το ΠΔΠ 2021-2027, το οποίο δημοσιεύθηκεστις 2 Μαΐου 2018 (Ευρωπαϊκή Επιτροπή2018α), προβλέπει ανώτατο όριο δαπανώνύψους 1.279 δισεκ. ευρώ ή 1,11% του ΑΕΕ τηςΕΕ-27.26 Το σχέδιο προτείνει ένα συνδυασμόμέτρων από την πλευρά των εσόδων και τωνδαπανών και συγκεκριμένα υψηλότερεςεισφορές, εξοικονομήσεις και ανακατανομέςμεταξύ των τομέων χρηματοδότησης και βελ-τιστοποιήσεις στη χρήση των δαπανών, δίνο-ντας έμφαση σε τομείς όπου οι πόροι της ΕΕμπορούν να έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο απόό,τι οι εθνικές δημόσιες δαπάνες (η λεγόμενη“προστιθέμενη αξία της ΕΕ”).27

Το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τονέο ΠΔΠ προτείνει ανακατανομή των δαπα-νών προς όφελος: (α) της τεχνολογίας, (β) τωνεπενδύσεων για τον ψηφιακό μετασχηματισμότης οικονομίας και για τα δίκτυα και (γ) τωνπρογραμμάτων για τους νέους και για το περι-βάλλον και το κλίμα. Ταυτόχρονα, προτείνειπεριορισμό των μεταβιβάσεων στο πλαίσιο τηςΚΑΠ, καθώς και των προγραμμάτων της κοι-νής αλιευτικής πολιτικής. Τα ΕΔΕΤ παραμέ-νουν τα βασικά εργαλεία της περιφερειακής



26 Η ΕΕ-27 εξαιρεί το Ηνωμένο Βασίλειο, το οποίο θα αποχωρήσειτο 2019.

27 Έως και το τρέχον ΠΔΠ, οι πηγές εσόδων του προϋπολογισμούτης ΕΕ ήταν οι τελωνειακοί δασμοί και οι συνεισφορές των κρα-τών-μελών με βάση το φόρο προστιθέμενης αξίας (ΦΠΑ) και τοακαθάριστο εθνικό εισόδημα (ΑΕΕ). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπήπροτείνει να καθιερωθεί ένα νέο “καλάθι” ιδίων πόρων που θαπεριλαμβάνει: (α) 20% των εσόδων από το Σύστημα ΕμπορίαςΔικαιωμάτων Εκπομπών, (β) συντελεστή καταβολής 3% σε μια νέακοινή βάση εταιρικής φορολόγησης και (γ) εθνική συνεισφοράπου θα υπολογίζεται επί του ποσού των μη ανακυκλούμενων απορ-ριμμάτων πλαστικών συσκευασιών σε κάθε κράτος-μέλος.

πολιτικής με ανακατανομή κονδυλίων προςόφελος του ΕΤΠΑ και του ΕΚΤ και εις βάροςτου ΕΓΤΑΑ και του ΤΣ, ως αποτέλεσμα τηςέντονης στροφής που επιθυμείται προς τη χρη-ματοδότηση τομέων που αυξάνουν το παρα-γωγικό δυναμικό της ΕΕ και προγραμμάτωνστην υλοποίηση των οποίων η προστιθέμενηαξία της ΕΕ είναι υψηλή (όπως το ConnectingEurope Facility). Επιπλέον, η περιφερειακήπολιτική προβλέπεται, με βάση το σχέδιο τηςΕυρωπαϊκής Επιτροπής, να αναλάβει σημα-ντικότερο ρόλο στη στήριξη των διαρθρωτικώνμεταρρυθμίσεων και στη μακροχρόνια ενσω-μάτωση των μεταναστών.

Γενικότερα, όσον αφορά τις δαπάνες τουΠΔΠ, ενισχύεται σημαντικά ο τομέας τηςασφάλειας και άμυνας με τριπλασιασμό τωνπροβλεπόμενων δαπανών για τη διαχείρισητων εξωτερικών συνόρων, της μετανάστευσηςκαι του ασύλου και τη δημιουργία του Ευρω-παϊκού Ταμείου Άμυνας.

Ειδικότερα, όσον αφορά την περιφερειακήπολιτική, οι συνολικοί πόροι που διατίθενταιμειώνονται στο σχέδιο ΠΔΠ 2021-2027,ωστόσο παραμένουν σημαντικοί, αποτελώνταςτο 36% των δαπανών.28 Επιπλέον, η πρότασητης Ευρωπαϊκής Επιτροπής εξαγγέλλει ανα-μόρφωση και εκσυγχρονισμό της περιφερει-ακής πολιτικής, με στόχο η τελευταία να αντα-ποκρίνεται καλύτερα στις νέες προτεραιότη-τες και προκλήσεις της ΕΕ.29 Βασική αλλαγήπου προτείνεται και αφορά τον καθορισμό τουύψους των απολήψεων των κρατών-μελών απότα ΕΔΕΤ αποτελεί το ότι, πέραν του κατάκεφαλήν ΑΕΠ που παραμένει το βασικό κρι-τήριο επιλεξιμότητας, θα λαμβάνονται υπόψηκαι άλλοι παράγοντες, όπως η ανεργία (ιδι-αίτερα η ανεργία των νέων), η κλιματικήαλλαγή και η υποδοχή και ενσωμάτωση μετα-ναστών. Επίσης, προτείνεται η αύξηση τουεθνικού ποσοστού συγχρηματοδότησης τωνεπενδύσεων από τα ΕΔΕΤ.

Για την Ελλάδα, οι διαθέσιμοι πόροι από ταδιαρθρωτικά ταμεία (δηλ. το ΕΤΠΑ, το ΤΣ καιτο ΕΚΤ) που προτείνονται για την περίοδο2021-2027 ανέρχονται σε 21,7 δισεκ. ευρώ

(τρέχουσες τιμές) (Ευρωπαϊκή Επιτροπή2018β), το οποίο σε σταθερές τιμές ισοδυνα-μεί με αύξηση των διαθέσιμων πόρων από ταδιαρθρωτικά ταμεία για την Ελλάδα τηςτάξεως του 8%.30

Τέλος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προωθεί επί-σης τη δημιουργία τριών νέων εργαλείων πουθα δρουν συμπληρωματικά προς τα ΕΔΕΤ γιατην ενίσχυση των επενδύσεων και την προώ-θηση της οικονομικής σύγκλισης και της χρη-ματοπιστωτικής σταθερότητας:

(α) InvestEU: αποτελεί ένα νέο επενδυτικόταμείο, βασισμένο στην εμπειρία από τη λει-τουργία του ΕΤΣΕ σχετικά με τις δυνατότητεςμόχλευσης ιδιωτικών κεφαλαίων από ένα σχε-τικά περιορισμένο κεφάλαιο δημόσιων πόρων.Στόχος είναι το InvestEU να ενσωματώσειόλα τα χρηματοδοτικά εργαλεία που διαχει-ρίζεται η ΕΕ σε μία εξορθολογισμένη δομήπου να περιορίζει τις αλληλοεπικαλύψεις καινα μειώνει το διοικητικό βάρος. Με συνδρομήαπό τον προϋπολογισμό ύψους 15,2 δισεκ.ευρώ, αναμένεται να οδηγήσει σε σημαντικήμόχλευση επιπλέον επενδύσεων.

(β) Πρόγραμμα Στήριξης Μεταρρυθμίσεων:με προϋπολογισμό 25 δισεκ. ευρώ προτείνεταινα λειτουργεί συμπληρωματικά προς ταΕΔΕΤ, προσφέροντας τεχνική και χρηματο-δοτική βοήθεια για την υλοποίηση μεταρρυθ-μίσεων σε εθνικό επίπεδο. Σχεδιάζεται ότι θαπεριλαμβάνει ένα μηχανισμό χρηματοοικο-νομικών κινήτρων για την υλοποίηση σημα-


28 Υπολογισμοί της Τράπεζας της Ελλάδος με βάση στοιχεία τηςΕυρωπαϊκής Επιτροπής (τρέχουσες τιμές) (Ευρωπαϊκή Επιτροπή2018α). Περιλαμβάνουν τις προβλεπόμενες δαπάνες από τα πέντεΕΔΕΤ. Ενδεικτικά, σε σχέση με τα ΠΔΠ των προηγούμενωνπεριόδων, οι δαπάνες αυτές αντιστοιχούσαν σε 42% για το ΠΔΠ2014-2020 και 46% για το ΠΔΠ 2007-2013.

29 Οι προτεραιότητες αυτές είναι: (1) μια ασφαλής και προστατευ-μένη Ευρώπη, εντός της οποίας όλοι οι πολίτες θα μπορούν νακυκλοφορούν ελεύθερα, με ασφαλή εξωτερικά σύνορα και απο-τελεσματική μεταναστευτική πολιτική, (2) μια ευημερούσα καιβιώσιμη Ευρώπη που θα προωθεί τη διαρκή και διατηρήσιμη ανά-πτυξη, με ισχυρή ενιαία αγορά, (3) μια κοινωνική Ευρώπη που θαμάχεται την ανεργία, τις διακρίσεις, τον κοινωνικό αποκλεισμό καιτη φτώχεια και (4) μια ισχυρότερη Ευρώπη στην παγκόσμια σκηνήπου θα διευρύνει τις υφιστάμενες εταιρικές σχέσεις και θα οικο-δομεί νέες, δεσμευόμενη να ενισχύει την κοινή της ασφάλεια καιάμυνα (Council of the European Union 2017).

30 Βλ. δελτίο τύπου του Υπουργείου Οικονομίας και Ανάπτυξης,“Αύξηση των πόρων για την Ελλάδα στην πρόταση της Ευρωπαϊ-κής Επιτροπής για το ΕΣΠΑ μετά το 2020”, 30.5.2018.

ντικών μεταρρυθμίσεων, καθώς και μηχανισμόσύγκλισης που θα παρέχει ειδική στήριξη στακράτη-μέλη της ΕΕ που οδεύουν προς την υιο-θέτηση του ευρώ.

(γ) Ευρωπαϊκή Λειτουργία Σταθεροποίησηςτων Επενδύσεων: προσφέροντας δάνειααντιστήριξης εγγυημένα από τον προϋπολο-γισμό της ΕΕ, συνολικού ύψους 30 δισεκ.ευρώ, θα παρέχει χρηματοδοτική στήριξησυμπληρωματική προς τον Ευρωπαϊκό Μηχα-νισμό Σταθερότητας (ESM) σε περιόδους στε-νότητας των δημόσιων οικονομικών και σεπεριπτώσεις όπου κρίνεται απαραίτητη η δια-τήρηση του επιπέδου των επενδύσεων. Ταδάνεια προβλέπεται να χορηγούνται στακράτη-μέλη με αυστηρά κριτήρια επιλεξιμό-τητας για την άσκηση υγιών δημοσιονομικώνκαι οικονομικών πολιτικών.

Το σχέδιο ΠΔΠ 2021-2027, για να τεθεί σεισχύ, θα πρέπει να εγκριθεί ομόφωνα από τοΣυμβούλιο με τη σύμφωνη γνώμη του Ευρω-παϊκού Κοινοβουλίου. Για την ομαλή μετά-βαση από τη μια προγραμματική περίοδοστην άλλη και την έγκαιρη έναρξη των προ-γραμμάτων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνιστάτην ολοκλήρωση της διαδικασίας έως τοΜάιο του 2019.

8 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ

Το παρόν άρθρο επιχειρεί μια συνδυαστικήκαι ολιστική αποτίμηση της πορείας τουΕΣΠΑ 2014-2020 στην Ελλάδα, εστιάζοντας,πέρα από την απορρόφηση των χρηματοδοτι-κών πόρων, σε μια πιο ολοκληρωμένη αξιο-λόγηση της πορείας των προγραμμάτων τουΕΣΠΑ, στην επισκόπηση των θεσμικών καιτεχνικών αδυναμιών που έχουν κατά καιρούςδιαπιστωθεί και στις προκλήσεις που δημι-ουργούνται για την εκπλήρωση των επιδιώ-ξεων της περιφερειακής πολιτικής της ΕΕ.Μέσα από αυτή την ανάλυση, προκύπτουν ορι-σμένα γενικά συμπεράσματα σχετικά με τηνουσιαστική αξιοποίηση των πόρων και τηνυλοποίηση των στόχων του ΕΣΠΑ 2014-2020.

Όσον αφορά τις εισροές για το σύνολο τωνπόρων των ΕΔΕΤ για την τρέχουσα προ-γραμματική περίοδο, η Ελλάδα παρουσιάζειμια κανονική επίδοση σε σχέση τόσο με τιςπροηγούμενες προγραμματικές περιόδους όσοκαι με το μέσο όρο της ΕΕ. Εντούτοις, η επί-δοση αυτή, η οποία υποβοηθήθηκε από τηνπρόσθετη προχρηματοδότηση που παρείχε ηΕυρωπαϊκή Επιτροπή στην Ελλάδα τα πρώταχρόνια του ΕΣΠΑ 2014-2020, εμφανίζεται πιουποτονική το 2017 και το α’ τρίμηνο του 2018,γεγονός που υποδηλώνει προβλήματα είτεστην ένταξη είτε στην ωρίμανση και την εκτέ-λεση των έργων. Αν η υποτονικότητα αυτήσυνεχιστεί, μπορεί να οδηγήσει σε υστέρησητης απορρόφησης των πόρων της ΕΕ στοσύνολο της προγραμματικής περιόδου με κίν-δυνο την απώλεια ενωσιακών πόρων. Είναισημαντικό να επισημανθεί ότι στην παρούσαφάση οι πόροι του ΕΣΠΑ, σε συνδυασμό με τηχρηματοδότηση από το ΕΤΣΕ (στο πλαίσιοτου Σχεδίου Γιούνκερ)31, αποτελούν πρωταρ-χική πηγή χρηματοδότησης των επενδύσεωνστην Ελλάδα και κύριο μοχλό στήριξης τηςανάπτυξης.

Σε επίπεδο επιχειρησιακού προγράμματος,παρά την εντυπωσιακή επίδοση του ΕΠ “Υπο-δομές Μεταφορών, Περιβάλλον και ΑειφόροςΑνάπτυξη” όσον αφορά την ένταξη έργων, ηανάλυση εντοπίζει ορισμένες πιθανές αδυνα-μίες ή στρεβλώσεις στον τρόπο σχεδιασμούκαι υλοποίησής του. Η εισροή πόρων για έργαυποδομών εμφανίζεται να καθυστερεί παράτην ένταξη σημαντικού μεγέθους έργων δυνη-τικά έτοιμων προς χρηματοδότηση. Μολονότιαυτό μπορεί να είναι απόρροια μιας φυσιο-λογικής χρονικής διαφοράς μεταξύ της έναρ-ξης του έργου και της καταβολής των πληρω-μών, λόγω του μεγάλου μεγέθους και του πιομακροχρόνιου ορίζοντα ολοκλήρωσης τωνέργων υποδομών, ενδέχεται επίσης να αντα-νακλά ευρύτερα προβλήματα των προγραμ-



31 Σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έως και το Μάιοτου 2018, η Ελλάδα κατατασσόταν πρώτη μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ με βάση τις συνολικές επενδύσεις ως ποσοστό τουΑΕΠ που αναμένεται να κινητοποιηθούν με στήριξη από το ΕΤΣΕ.Σε απόλυτα μεγέθη, η χρηματοδότηση της Ελλάδος από το ΕΤΣΕανέρχεται σε 2,6 δισεκ. ευρώ και αναμένεται να κινητοποιήσεισυνολικές επενδύσεις ύψους 10 δισεκ. ευρώ.

μάτων ή και του κλάδου των κατασκευών. Ηδιερεύνηση τυχόν τέτοιων προβλημάτων δενεμπίπτει στο αντικείμενο του παρόντοςάρθρου.

Επιπλέον, η σαφής επικράτηση αυτού του ΕΠσε σχέση με τα υπόλοιπα ΕΠ είναι πιθανόν ναοφείλεται σε αδυναμίες των αρχών να σχε-διάσουν και να υλοποιήσουν πιο σύνθετα προ-γράμματα υψηλότερης προστιθέμενης αξίας.Η προτίμηση των αρχών σχεδιασμού τωνΕΣΠΑ σε έργα υποδομών, που έχει παρατη-ρηθεί και στο παρελθόν, έχει διαπιστωθεί ότιοφείλεται, πρώτον, στο γεγονός ότι το εμπλε-κόμενο προσωπικό διέθετε την απαραίτητητεχνική και διοικητική κατάρτιση για αυτούτου τύπου τα έργα και, δεύτερον, στο ότι ταέργα αυτά είχαν σαφή παραδοτέα, τα οποίαήταν υπολογίσιμα στη συνείδηση των τοπικώνκοινωνιών που ήταν οι αποδέκτες τους και άραπαρήγαν ένα ξεκάθαρο πολιτικό αποτέλεσμα(Liargovas et al. 2016). Η εξέταση της λίσταςτων σημαντικότερων ενταγμένων έργων τουΕΠ “Υποδομές Μεταφορών, Περιβάλλον καιΑειφόρος Ανάπτυξη” του ΕΣΠΑ 2014-2020φαίνεται να επιβεβαιώνει τη σχετική δυσκολίασχεδιασμού πιο σύνθετων έργων, καθώς απου-σιάζουν η κατάλληλη έμφαση και η διάθεσηεπαρκών πόρων σε έργα υποδομών που νααλλάζουν το παραγωγικό πρότυπο της χώραςκαι να βελτιστοποιούν τα οφέλη από τις ιδιω-τικοποιήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγματέτοιων έργων θα ήταν τα δίκτυα διασυνο-ριακών μεταφορών, ενέργειας και τηλεπικοι-νωνιών. Ομοίως, παρατηρούμε ότι και σταυπόλοιπα ΕΠ του ΕΣΠΑ 2014-2020 τα έργααποσκοπούν ως επί το πλείστον στην κάλυψητρεχουσών αναγκών και λιγότερο στην επί-τευξη ενός πιο μακροχρόνιου διαρθρωτικούοφέλους με συστηματικό τρόπο.

Η ανάπτυξη των δεξιοτήτων και της τεχνικήςεπάρκειας του προσωπικού όλων των αρχώνπου εμπλέκονται στο σχεδιασμό και τη δια-χείριση των έργων είναι ουσιαστικής σημα-σίας για την αποδοτική χρήση των πόρων τηςΕΕ. Προϋπόθεση για να μπορέσει να λει-τουργήσει ικανοποιητικά η αποκεντρωμένηδιαχείριση έργων (δηλαδή σε επίπεδο τοπικής

αυτοδιοίκησης) είναι η ποιοτική και θεσμικήαναβάθμιση της δυναμικότητας των Δήμωνκαι των Περιφερειών (Liargovas et al. 2016).Επιπλέον, είναι σημαντικό οι δραστηριότητεςτων διαχειριστικών υπηρεσιών να υποστηρί-ζονται και να συντονίζονται από την κεντρικήδιοίκηση μέσω σαφούς καθοδήγησης, κατάλ-ληλης ανάθεσης και ουσιαστικής διασύνδεσηςτου έργου τους με μια ξεκάθαρη στρατηγικήγια το ΕΣΠΑ και ένα εθνικό σχέδιο επενδύ-σεων.

Ένας ακόμη τομέας ο οποίος μπορεί να επη-ρεάζεται αρνητικά από την ανεπάρκεια τεχνο-γνωσίας είναι η χρήση των χρηματοδοτικώνεργαλείων, στην οποία η Ελλάδα εμφανίζειυστέρηση σε σχέση με άλλες χώρες της ΕΕ.

Γενικά, η επιτυχημένη εφαρμογή της περιφε-ρειακής πολιτικής της ΕΕ απαιτεί την αποτε-λεσματική λειτουργία του κράτους και τωνθεσμών του. Η καλή διακυβέρνηση δημιουρ-γεί τις προϋποθέσεις τόσο για στοχευμένο καιάρτιο σχεδιασμό των προγραμμάτων, ανάλογαμε τις εθνικές και τοπικές ανάγκες, όσο καιγια την έγκαιρη εκτέλεσή τους, δίνοντας μεγα-λύτερη έμφαση στην αναπτυξιακή επίδρασήτους στην πραγματική οικονομία και όχι απο-κλειστικά στον ποσοτικό και ταμειακό στόχοτης πλήρους απορρόφησης των πόρων. Ανα-γνωρίζουμε ωστόσο ότι, παρά τη θεσμοθέτησηστόχων και οροσήμων με την αναμόρφωσητων κανόνων για την περιφερειακή πολιτικήτης ΕΕ το διάστημα 2014-2020, τα πραγματικάαποτελέσματα των έργων δεν είναι σε όλες τιςπεριπτώσεις άμεσα ορατά και μετρήσιμα,καθώς κάποια από αυτά εμφανίζονται με σχε-τικά μεγάλη χρονική υστέρηση από τη στιγμήτης υλοποίησης των έργων.

Δεδομένων των παραπάνω διαπιστώσεων καιλαμβάνοντας υπόψη και τις αξιολογήσεις στοπλαίσιο των προγραμμάτων οικονομικήςπροσαρμογής, ένα ερώτημα που γεννάταιείναι κατά πόσον γίνεται αρκετά εντατική καιουσιαστική χρήση της (προβλεπόμενης) τεχνι-κής βοήθειας με στόχο τη μεταφορά τεχνο-γνωσίας από το εξωτερικό σε όλους τουςπαραπάνω τομείς.


Μια πρόσθετη διαπίστωση είναι ότι οι προ-σπάθειες εκσυγχρονισμού των δομών και τωνδιαδικασιών που εξυπηρετούν τόσο την υλο-ποίηση των συγχρηματοδοτούμενων έργων όσοκαι την πραγματοποίηση επενδύσεων γενικό-τερα δεν χαρακτηρίζονται πάντοτε από τηναπαιτούμενη τεχνική αρτιότητα. Ο κατακερ-ματισμός των πληροφοριακών συστημάτων,ψηφιακών μητρώων και ηλεκτρονικών βάσεωνδεδομένων αποτελεί εμπόδιο για τη μετάβασηπρος ένα λειτουργικό και εύχρηστο αυτομα-τοποιημένο περιβάλλον με αποτελεσματικήδιασύνδεση και συνεργασία όλων των σχετι-κών φορέων. Σε αυτό το πλαίσιο, η εντατικό-τερη χρήση πόρων και ο εμπεριστατωμένοςσχεδιασμός προγραμμάτων ψηφιακής διακυ-βέρνησης στο πλαίσιο του ΕΠ “ΜεταρρύθμισηΔημόσιου Τομέα” κρίνονται επιβεβλημένοι.

Σε επίπεδο ΕΕ, η τάση της περιφερειακήςπολιτικής, όπως υποδεικνύεται από την πρό-

ταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την προ-γραμματική περίοδο 2021-2027, θα εξακο-λουθήσει να είναι προς μια κατεύθυνση πουδίνει όλο και μεγαλύτερη έμφαση στη στήριξησυγκεκριμένων στρατηγικών τομέων, όπως οιτεχνολογίες της πληροφορίας και των επικοι-νωνιών, η έρευνα και η καινοτομία, και η δια-τηρήσιμη ανάπτυξη, εις βάρος μιας πρακτικήςως προς την κατανομή πόρων που βασίζεταιστο κατά κεφαλήν εισόδημα της κάθε περι-φέρειας. Επομένως, η πρόκληση αλλά και ηευκαιρία για την Ελλάδα, στο πλαίσιο τόσοτης υλοποίησης του τρέχοντος όσο και τουσχεδιασμού του επόμενου ΕΣΠΑ, θα είναι οσυγχρονισμός με αυτή την τάση, μέσω της υιο-θέτησης μιας στρατηγικής που θα δίνειέμφαση σε θεματικούς στόχους, στηρίζονταςτην ανάπτυξη των συγκριτικών πλεονεκτημά-των των περιφερειών, αλλά και το μακροχρό-νιο διαρθρωτικό μετασχηματισμό της εθνικήςοικονομίας.



Berkowitz, P., E. Von Breska, J. Pieńkowski and A. Catalina Rubianes (2015), “The Impact ofthe Economic and Financial Crisis on the Reform of Cohesion Policy 2008–2013”, RegionalWorking Paper 03/2015, European Commission, Brussels.

Council of the European Union (2013), “Council adopts the multiannual financial framework2014-2020”, Press release, 2 December,http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ecofin/139831.pdf.

Council of the European Union (2017), “The Rome Declaration. Statements and remarks”, 25March, http://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2017/03/25/rome-declaration/.

European Commission (2016), European Structural and Investment Funds and European Fundfor Strategic Investments complementarities.

European Commission (2017α), Financial instruments under the European Structural and Invest-ment Funds: Summaries of the data on the progress made in financing and implementing thefinancial instruments for the programming period 2014-2020 in accordance with Article 46 ofRegulation (EU) No 1303/2013 of the European Parliament and of the Council. Situation asat 31 December 2016.

European Commission (2017β), “The Value Added of Ex ante Conditionalities in the EuropeanStructural and Investment Funds”, SWD (2017) 127 final, 31 March.

European Commission (2018), “European Economic Forecast, Spring 2018”, European Econ-omy Institutional Paper 077, May.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2015), Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία 2014-2020: Επί-σημα κείμενα και σχόλια.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2016), “Τεχνική προσαρμογή του δημοσιονομικού πλαισίου για το 2017σε συνάρτηση με την εξέλιξη του ΑΕΕ και προσαρμογή των κονδυλίων για την πολιτική συνο-χής”, COM (2016) 311 final, 30 Ιουνίου.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2017), Η περιφέρειά μου, η Ευρώπη μου, το μέλλον μας: Η 7η έκθεσηγια την οικονομική, την κοινωνική και την εδαφική συνοχή, COM (2017) 583 final, 9 Οκτω-βρίου.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2018α), “Ένας σύγχρονος προϋπολογισμός για μια Ένωση που προ-στατεύει, ενδυναμώνει και υπερασπίζεται τους πολίτες της: Πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο2021-2027”, COM(2018) 321 final, 2 Μαΐου.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2018β), “Πρόταση: Κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και τουΣυμβουλίου για τον καθορισμό κοινών διατάξεων για το Ευρωπαϊκό Ταμείο ΠεριφερειακήςΑνάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, το Ταμείο Συνοχής και το Ευρωπαϊκό ΤαμείοΘάλασσας και Αλιείας, και δημοσιονομικών κανόνων για τα εν λόγω Ταμεία και για το ΤαμείοΑσύλου και Μετανάστευσης, το Ταμείο Εσωτερικής Ασφάλειας και το Μέσο για τη Διαχεί-ριση των Συνόρων και των Θεωρήσεων”, Παράρτημα ΧΧΙΙ, COM(2018) 375 final, 29 Μαΐου.

Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο (2018), Συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα στην ΕΕ: Πολ-λαπλές αδυναμίες και περιορισμένα οφέλη, Ειδική έκθεση αριθ. 09, Λουξεμβούργο.

Iammarino, S., A. Rodríguez-Pose and M. Storper (2017), “Why Regional Development mat-ters for Europe’s Economic Future”, European Commission WP 07/2017.

Liargovas, P., S. Petropoulos, N. Tzifakis and A. Huliaras (2016), Beyond “Absorption”: theimpact of EU Structural Funds on Greece, Konrad-Adenauer-Stiftung.

PwC (2018), Έργα υποδομών στην Ελλάδα: Χρηματοδοτώντας το μέλλον, Μάρτιος.Τράπεζα της Ελλάδος (2014), Έκθεση του Διοικητή για το έτος 2013, Πλαίσιο ΙΙΙ.2 “Κυριότε-

ρες αποφάσεις και μηχανισμοί για την αντιμετώπιση της κρίσης και την πορεία προς μια ουσια-στική οικονομική και νομισματική ένωση”, Φεβρουάριος.


Β ΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η κρίση που έπληξε την ελληνική οικονομίατην περίοδο 2008-2016 κατέστησε σαφές ότι τοελληνικό πρότυπο ανάπτυξης χαρακτηριζόταναπό διαρθρωτικά μειονεκτήματα. Η ανάπτυξητων προηγούμενων ετών είχε βασιστεί σχεδόναποκλειστικά στην εγχώρια ζήτηση, υποβοη-θούμενη από πιστώσεις χαμηλού κόστους.Στην παρούσα μεταβατική περίοδο καθίστα-ται πλέον επιτακτική η ανάγκη για τη δια-μόρφωση ενός νέου αναπτυξιακού προτύπουπου θα οδηγήσει την οικονομία σε υψηλούςκαι βιώσιμους ρυθμούς ανάπτυξης.

Το νέο αναπτυξιακό πρότυπο είναι αναγκαίονα βασίζεται στις εξαγωγές εμπορεύσιμων αγα-θών και υπηρεσιών, στην υποκατάσταση εισα-γόμενων προϊόντων από εγχωρίως παραγόμενακαι στην εισαγωγή επενδυτικών κυρίως κεφα-λαίων.1 Από πλευράς επενδύσεων, οι διεθνώςεμπορεύσιμοι τομείς πρέπει να απορροφήσουντο μεγαλύτερο μέρος των διαθέσιμων πόρων,ώστε να αποκτήσουν οικονομίες κλίμακας,τεχνογνωσία και ανταγωνιστικότητα σε παγκό-σμιο επίπεδο. Αναδεικνύεται επομένως η ανα-γκαιότητα αξιοποίησης των τομέων της χώραςπου παρουσιάζουν σημαντικό συγκριτικό πλε-ονέκτημα. Αυτοί είναι οι τομείς του τουρισμού,της ναυτιλίας, της ενέργειας και των μεταφο-ρών και ο πρωτογενής τομέας (βλ. μεταξύάλλων ΔιαNEOσις 2016, Karavias and Anas-tasatos 2018 και McKinsey 2011).

Στο πλαίσιο αυτό, ο τομέας της ενέργειας απο-τελεί σημαντικό πυλώνα για τη μετάβαση προςμια βιώσιμη και εξωστρεφή ανάπτυξη. Ο ενερ-γειακός τομέας περιλαμβάνει την παραγωγή,μεταφορά, διανομή και προμήθεια ηλεκτρι-σμού, την εισαγωγή, διύλιση και εμπορία προϊ-όντων πετρελαίου, καθώς και την εισαγωγή,

αποθήκευση και διανομή φυσικού αερίου.2

Σύμφωνα με τα στοιχεία των εθνικών λογα-ριασμών της ΕΛΣΤΑΤ, η συνεισφορά τουσυγκεκριμένου τομέα είναι χαμηλή σε όρουςΑκαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (ΑΠΑ)(3,6%) και σε όρους απασχόλησης (0,8%) γιατο 2016.3

Ωστόσο, ο τομέας της ενέργειας μπορεί νααναδειχθεί ως ένας από τους πλέον σημαντι-κούς τομείς για τις οικονομικές προοπτικέςτης Ελλάδος, καθώς διαθέτει τρία σημαντικάσυγκριτικά πλεονεκτήματα (βλ. μεταξύ άλλωνΒέττας 2016): (1) αξιόλογες πηγές ενέργειαςκαι φυσικούς πόρους (ουσιαστικά ανανεώσι-μες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) – ηλιακό και αιο-λικό δυναμικό), (2) γεωγραφική θέση, η οποίαείναι κομβικής σημασίας για την ανάπτυξητων ευρωπαϊκών δικτύων διασύνδεσης καιμεταφοράς ενέργειας, και (3) ένα αρκετάσαφές ρυθμιστικό πλαίσιο ―που ουσιαστικάοφείλεται στην ενσωμάτωση ευρωπαϊκώνκανονισμών στην εθνική νομοθεσία― τοοποίο καθορίζει ένα σχετικά σταθερό επιχει-ρηματικό περιβάλλον.

Στην τρέχουσα συγκυρία, ο τομέας της ενέρ-γειας συνεχίζει να παρουσιάζει σημαντικές



Ο ΤΟΜΕΑΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡ ΓΕ Ι Α Σ : Ε ΞΕΛ Ι Ξ Ε Ι Σ ΚΑ Ι ΠΡΟΟΠΤ ΙΚΕΣ *

Πηνελόπη ΖιούτουΔιεύθυνση Οικονομικής Ανάλυσης και Μελετών

Δημήτριος Σιδέρης Διεύθυνση Οικονομικής Ανάλυσης και Μελετώνκαι Πάντειο Πανεπιστήμιο

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις των συγγραφέων και όχι κατ’ ανά-γκην της Τράπεζας της Ελλάδος. Τυχόν λάθη και παραλείψειςβαρύνουν αποκλειστικά τους συγγραφείς.

1 Αυτό έχει ήδη ξεκινήσει να συμβαίνει, καθώς παρατηρείταιαύξηση των εξαγωγών ως ποσοστού του ΑΕΠ την περίοδο 2009-2017, κυρίως λόγω της μεγάλης αρνητικής επίπτωσης που είχε ηύφεση στην εγχώρια ζήτηση, αλλά η στροφή αυτή πρέπει να ενι-σχυθεί και να διατηρηθεί σε μακροπρόθεσμη βάση (βλ. Τράπεζατης Ελλάδος 2016α και 2018).

2 Ευρύτερα, στον ενεργειακό τομέα περιλαμβάνονται οι δραστη-ριότητες που σχετίζονται με την κατασκευή, εγκατάσταση καισυντήρηση του εξοπλισμού παραγωγής και διανομής ενέργειας,καθώς και η παροχή προϊόντων και υπηρεσιών στον τομέα ενερ-γειακής εξοικονόμησης και αποδοτικότητας.

3 Ο υπολογισμός γίνεται λαμβάνοντας υπόψη την ΑΠΑ και την απα-σχόληση στους υποτομείς που σχετίζονται με την εξόρυξηάνθρακα, λιγνίτη και φυσικού αερίου, την παραγωγή οπτάνθρακακαι διυλισμένων προϊόντων πετρελαίου και την παροχή ηλεκτρι-κής ενέργειας, φυσικού αερίου, ατμού και κλιματισμού.

αδυναμίες, όπως υψηλή κατανάλωση ενέρ-γειας ανά παραγόμενη μονάδα προϊόντος,υψηλή εξάρτηση από εισαγωγές ενέργειας,χαμηλή χρήση ΑΠΕ και υψηλές τιμές ενέρ-γειας. Κατά συνέπεια, κάθε μέτρο πολιτικήςπρος την κατεύθυνση βελτίωσης αυτών τωναδυναμιών αναμένεται να έχει θετικές πολ-λαπλασιαστικές συνέπειες στην οικονομικήδραστηριότητα.

Η ανάπτυξη του τομέα της ενέργειας θασυντελέσει σε βελτίωση του εμπορικού ισο-ζυγίου, καθώς: (1) Η αξιοποίηση των εγχώ-ριων πόρων στην παραγωγή ενέργειας(κυρίως ηλεκτρικής) και η ενίσχυση της ενερ-γειακής αποδοτικότητας θα έχουν ως άμεσοαποτέλεσμα τη μείωση των εισαγωγών ενέρ-γειας. Παράλληλα, μακροπρόθεσμα, η αξιο-ποίηση των εγχώριων πόρων θα συμβάλειθετικά και στις εξαγωγές ενέργειας. (2) Πολύσημαντική δευτερογενής επίδραση από τηναξιοποίηση των εγχώριων πόρων και την απε-λευθέρωση της αγοράς ενέργειας είναι ηπτώση των τιμών της ενέργειας. Καθώς η ενέρ-γεια αποτελεί βασική εισροή σε κάθε παρα-γωγική δραστηριότητα, η μείωση των τιμών τηςενέργειας σημαίνει μείωση του κόστους παρα-γωγής. Αυτή συνεπάγεται βελτίωση της αντα-γωνιστικότητας των εμπορεύσιμων ελληνικώνπροϊόντων, που με τη σειρά της θα οδηγήσεισε περαιτέρω αύξηση των εξαγωγών και μεί-ωση των εισαγωγών, θα ασκήσει δηλαδή επι-πλέον θετική επίδραση στο εμπορικό ισοζύγιο.Η μείωση του κόστους ενέργειας θα έχει επί-σης θετικές επιδράσεις στο κόστος διαβίωσηςτων νοικοκυριών.

Επιπλέον, η ανάπτυξη του τομέα με βάση τασυγκριτικά πλεονεκτήματα της χώρας και τοευρωπαϊκό ρυθμιστικό πλαίσιο αναμένεται ναοδηγήσει στην προσέλκυση επενδύσεων μεμακροχρόνιες θετικές επιδράσεις στο παρα-γωγικό δυναμικό της ελληνικής οικονομίας.

Το ευτύχημα για την ανάπτυξη του ενεργεια-κού τομέα στην παρούσα συγκυρία είναι ότιπροωθείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ),καθώς είναι συμβατή με τους βασικούς στό-χους της. Οι τρεις βασικοί στόχοι της ενερ-

γειακής πολιτικής της ΕΕ είναι: (1) η βιώσιμηανάπτυξη, η οποία στοχεύει σε μεταβολή τουενεργειακού μίγματος παραγωγής στο πλαίσιοαντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, (2) ηασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού και(3) η απελευθέρωση των αγορών ενέργειας σεμια προσπάθεια μείωσης του κόστους παρα-γωγής στην ΕΕ και βελτίωσης της ανταγωνι-στικότητάς της. Ήδη από το 2007, η ΕΕ, συνε-χίζοντας μια μακρά πορεία νομοθετικώνπαρεμβάσεων και επιχειρησιακών προγραμ-μάτων, έχει συνοψίσει και καθορίσει με σαφή-νεια αυτούς τους τρεις πυλώνες της ενεργει-ακής της πολιτικής, οι οποίοι εκφράζονται καιως αειφορία, ενεργειακή ασφάλεια και αντα-γωνιστικότητα.

Ουσιαστικά, ειδικά όσον αφορά τον πρώτοστόχο της βιώσιμης ανάπτυξης, η ΕΕ έχει ανα-λάβει ηγετικό ρόλο στην αντιμετώπιση της κλι-ματικής αλλαγής, έχοντας θέσει σαφείς ενερ-γειακούς και κλιματικούς στόχους για το 2020,το 2030 και το 2050. Οι στόχοι για το 2020αφορούν μείωση των εκπομπών αερίων τουθερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 20% σεσύγκριση με τα επίπεδα του 1990, άντληση του20% της ενέργειας στην ΕΕ από ΑΠΕ και βελ-τίωση της ενεργειακής απόδοσης κατά 20%.Οι στόχοι για το 2030 αφορούν μείωση τωνεκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 40%,άντληση τουλάχιστον του 27% της ενέργειαςαπό ΑΠΕ, αύξηση της ενεργειακής απόδοσηςκατά 27%-30% και διασύνδεση της ηλεκτρι-κής ενέργειας σε ποσοστό 15% (δηλαδή το15% της ενέργειας που παράγεται στην ΕΕπρέπει να μπορεί να μεταφέρεται και προςάλλες χώρες της ΕΕ). Τέλος, ο στόχος για το2050 αφορά μείωση των εκπομπών αερίων τουθερμοκηπίου κατά 80%-95% σε σύγκριση μετα επίπεδα του 1990 (βλ. ΕΚΚΕ 2017).

Στο παρόν άρθρο εξετάζονται οι δυνατότητεςτου τομέα της ενέργειας ως μοχλού ανάπτυξηςκαι αλλαγής του παραγωγικού προτύπου τηςελληνικής οικονομίας. Στην επόμενη ενότητααναλύονται τα συγκριτικά πλεονεκτήματα τουτομέα, ενώ στην τρίτη ενότητα καταγράφονταιοι αδυναμίες του κατά την πρόσφατη περίοδο.Στην τέταρτη ενότητα αναλύονται οι στόχοι


για μια στροφή και ανάπτυξη του τομέα καιπαρουσιάζονται τα πρόσφατα μέτρα πολιτι-κής. Η τελευταία ενότητα παρουσιάζει συνο-πτικά τα συμπεράσματα και τις προτάσειςπολιτικής.

2 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΥ ΤΟΜΕΑ

Οι ενεργειακές δυνατότητες της Ελλάδος επη-ρεάζονται από τρεις βασικούς παράγοντες:(α) τη διαθεσιμότητα των φυσικών πόρων, (β)τη γεωγραφική θέση της χώρας και (γ) το ρυθ-μιστικό περιβάλλον. Πιο αναλυτικά:

(α) Το πλούσιο δυναμικό της χώρας σε ΑΠΕ(ιδιαίτερα σε ηλιακή και αιολική ενέργεια)την καθιστά προνομιακό τόπο για τη συστη-ματική του αξιοποίηση και πόλο έλξης για επι-χειρηματικά κεφάλαια που δραστηριοποιού-νται στο συγκεκριμένο τομέα. Γι’ αυτόν τολόγο άλλωστε, οι επενδύσεις σε ΑΠΕ κατά τηδιάρκεια της κρίσης δεν μειώθηκαν όσο σεάλλους τομείς, ενώ και η χρηματοδότηση τουτομέα της ενέργειας δεν υπέστη την καθίζησηπου παρατηρήθηκε σε άλλους τομείς. Επι-πρόσθετα, η χώρα διαθέτει ανεκμετάλλευτουδροδυναμικό και γεωθερμικό δυναμικό.Παράλληλα, έρευνες για την ύπαρξη υδρογο-νανθράκων δίνουν πιθανότητες για εύρεσηκοιτασμάτων πετρελαίου και πιθανή εκμε-τάλλευσή τους στο απώτερο μέλλον.4 Η δυνα-τότητα εκμετάλλευσης διαφορετικών ενερ-γειακών πηγών προσδίδει στην Ελλάδα σημα-ντικό ρόλο όσον αφορά την ασφάλεια τουενεργειακού εφοδιασμού στην ΕΕ.

(β) Η γεωγραφική θέση της χώρας παίζειστρατηγικό ρόλο στο σχεδιασμό νέων ενερ-γειακών διαδρόμων διασύνδεσης της ΕΕ μεχώρες παραγωγής φυσικού αερίου και ηλε-κτρικής ενέργειας, στο πλαίσιο του στόχου τηςενεργειακής ασφάλειας της ΕΕ. Η θετικήέκβαση ως προς την επιλογή του αγωγού μετα-φοράς φυσικού αερίου από το Αζερμπαϊτζάνπρος τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης μέσωΕλλάδος, Αλβανίας, Αδριατικής και Ιταλίας,του Διαδριατικού Αγωγού φυσικού αερίου

(Trans Adriatic Pipeline – ΤΑΡ), αναμένεταινα έχει σημαντικές αναπτυξιακές επιδράσεις.Επίσης, σημαντικό ρόλο θα διαδραματίσει ησχεδιαζόμενη μεταφορά του φυσικού αερίουκαι της ηλεκτρικής ενέργειας της Κύπρου καιτου Ισραήλ που θα διέρχεται από την Ελλάδα,μέσω Κρήτης, και θα συνεχίζει προς τηνΕυρώπη (βλ. και Karavias and Anastasatos2018). Η ένταξη στα διεθνή δίκτυα των εγχώ-ριων συστημάτων διανομής και διασύνδεσης(π.χ. των νησιών) θα έχει επιπλέον οφέλη γιατην ενεργειακή ασφάλεια και τη μείωση τηςενεργειακής έντασης και του κόστους ενέρ-γειας στη χώρα.

(γ) Όσον αφορά το ρυθμιστικό περιβάλλον:(1) Στο πλαίσιο της εξοικονόμησης ενέργειαςκαι της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγήςυπάρχουν δεσμευτικοί στόχοι για μεγαλύτερηδιείσδυση των ΑΠΕ και μείωση των εκπομπώναερίων του θερμοκηπίου. (2) Η Ελλάδα υπο-χρεούται να εναρμονίσει το ρυθμιστικό πλαί-σιο και να αυξήσει τις διασυνδέσεις των ενερ-γειακών της αγορών προκειμένου να δια-σφαλιστεί η ενεργειακή ασφάλεια. (3) Στοπλαίσιο της μείωσης του κόστους παραγωγήςπεριλαμβάνονται και τα μέτρα για την απε-λευθέρωση των αγορών ηλεκτρικής ενέργειαςκαι φυσικού αερίου.

3 ΕΠΙΔΟΣΕΙΣ, ΕΛΛΕΙΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΥ ΤΟΜΕΑ

Αν και παρατηρούνται σημαντικές βελτιώσειςσε κάποια χαρακτηριστικά του, ο τομέας τηςενέργειας συνεχίζει να παρουσιάζει βασικέςδιαρθρωτικές αδυναμίες που χαρακτήριζαντην οικονομία και την περίοδο πριν από τηνκρίση. Αυτές είναι: (α) H υψηλή ενεργειακήένταση: υψηλή κατανάλωση ενέργειας ανάμονάδα παραγόμενου προϊόντος. (β) Hυψηλή ενεργειακή εξάρτηση: υψηλό μερίδιοτης κατανάλωσης εισάγεται από το εξωτερικό.(γ) H χαμηλή χρήση ΑΠΕ, ιδίως δεδομένων



4 Η χώρα διαθέτει επίσης αποθέματα λιγνίτη. Ωστόσο, καθώς ηχρήση λιγνίτη για παραγωγή ενέργειας είναι ιδιαίτερα επιβαρυ-ντική για το περιβάλλον, τείνει να αντικαθίσταται από λιγότερορυπογόνες πηγές, σύμφωνα και με τους στόχους της ΕΕ.

των πόρων που διαθέτει η χώρα. (δ) Οι υψη-λές τιμές: σε όρους τελικού κόστους για τουςκαταναλωτές, οι τιμές επιβαρύνονται από τουςέμμεσους και ειδικούς φόρους. Επιπλέον, ημονοπωλιακή διάρθρωση των αγορών ενέρ-γειας (κυρίως της ηλεκτρικής ενέργειας) έχεισημαντική αυξητική επίδραση στο κόστοςενέργειας.

3.1 ΥΨΗΛΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΕΝΤΑΣΗ

Η ενεργειακή ένταση είναι ένας δείκτης τηςενεργειακής απόδοσης μιας οικονομίας. Ορί-ζεται ως η κατανάλωση ενέργειας ανά μονάδαπροϊόντος. Η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέρ-γειας στην Ελλάδα αυξανόταν σταθερά έως το2008 (56,6 TWh), ακολουθούμενη από πεντα-ετή περίοδο μείωσης από το 2009 έως το 2013κατά την οικονομική κρίση.5 Από το 2014 ηκατανάλωση άρχισε να ανακάμπτει ελαφρώς,φθάνοντας το 2016 στις 53,4 TWh ηλεκτρικήςενέργειας.

Η ένταση σε μεγάλο βαθμό αντικατοπτρίζειτην τομεακή διάρθρωση της οικονομίας. Οιοικονομίες που βασίζονται στις υπηρεσίεςεμφανίζουν σχετικά χαμηλές ενεργειακέςεντάσεις, ενώ οι οικονομίες που έχουν ένασημαντικό ποσοστό της οικονομικής τους δρα-στηριότητας στους βιομηχανικούς τομείςεμφανίζουν μεγαλύτερη ενεργειακή ένταση.Στην Ελλάδα το μεγαλύτερο μερίδιο ενέργειαςκαταναλώνεται από νοικοκυριά και λοιπούςτομείς (78,5%, έναντι 61,3% κατά μέσο όρο


5 Αφορά την κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στη βιομηχανία,στις μεταφορές και στα νοικοκυριά και τις υπηρεσίες και αντι-προσωπεύει την τελική κατανάλωση ενέργειας. Αυτό σημαίνει ότιη κατανάλωση στη βιομηχανία καλύπτει όλους τους βιομηχανικούςτομείς εκτός από τον ενεργειακό τομέα, όπως σταθμούς παρα-γωγής ηλεκτρικής ενέργειας, διυλιστήρια πετρελαίου, φούρνουςοπτάνθρακα και όλες τις άλλες εγκαταστάσεις που μετασχηματί-ζουν ενεργειακά προϊόντα σε άλλη μορφή. Η τελική κατανάλωσηενέργειας στις μεταφορές καλύπτει κυρίως την κατανάλωση απότους σιδηροδρόμους και τα ηλεκτροκίνητα συστήματα αστικώνμεταφορών. Η τελική κατανάλωση ενέργειας σε νοικοκυριά καιυπηρεσίες καλύπτει τις ποσότητες που καταναλώνονται από τα νοι-κοκυριά, τη βιομηχανία μικρής κλίμακας, τη βιοτεχνία, το εμπό-ριο, τη δημόσια διοίκηση, τις υπηρεσίες με εξαίρεση τις μεταφο-ρές, τη γεωργία και την αλιεία.

στην ΕΕ), ένδειξη συμβατή με το παραγωγικόυπόδειγμα της οικονομίας που βασίζεται στιςυπηρεσίες (βλ. Διαγράμματα 1 και 2).

Κατά συνέπεια, με βάση το παραγωγικό υπό-δειγμα της οικονομίας, θα αναμενότανχαμηλή ενεργειακή ένταση της ελληνικήςοικονομίας, σε σχέση με την ΕΕ. Αυτό ισχύειγια την περίοδο έως το 2010 (βλ. Διάγραμμα3), αλλά αντιστρέφεται την περίοδο της κρίσηςκαι της ύφεσης (2011-2016), πιθανώς αντικα-τοπτρίζοντας τη μείωση της παραγωγικότηταςτην περίοδο της κρίσης. Παρόλο που οι παρα-γωγικές μονάδες παρέμειναν ενεργές, παρή-γαν χαμηλότερη ποσότητα προϊόντος, αντα-ποκρινόμενες στη μεγάλη πτώση της ζήτησης.Επίσης, ενδέχεται να αντανακλά σπατάληπόρων στην παραγωγή, διανομή και κατανά-λωση ενέργειας, που μπορεί να οφείλεται σε(α) πεπαλαιωμένα δίκτυα διανομής, (β)

παλαιές και μη οικολογικά δομημένες κτι-ριακές υποδομές και (γ) χαμηλή χρήση τωνμέσων μαζικής μεταφοράς. Παράλληλα,αντανακλά το γεγονός ότι κατά την περίοδοαυτή επιτεύχθηκε εξοικονόμηση ενέργειαςαπό όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ, μειώθηκεδηλαδή η ενεργειακή ένταση κάθε επιμέρουςοικονομίας.6

3.2 ΥΨΗΛΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΕΞΑΡΤΗΣΗ

Το γεγονός ότι η Ελλάδα, προκειμένου νακαλύψει τις ενεργειακές της ανάγκες, στηρί-ζεται κυρίως στις εισαγωγές αντικατοπτρίζε-ται στο βαθμό ενεργειακής εξάρτησής της, οοποίος είναι ιδιαίτερα υψηλός και σημαντικάμεγαλύτερος από το μέσο όρο των ευρωπαϊ-κών χωρών (βλ. Διάγραμμα 4). Η ενεργειακήεξάρτηση μειώνεται κατά τη διάρκεια τωνπρώτων ετών της κρίσης 2008-2013, πιθανώςαντανακλώντας και τη μείωση της κατανάλω-σης λόγω ύφεσης, στη συνέχεια όμως σημει-ώνει ανοδική πορεία φθάνοντας σε προ κρί-σης επίπεδα το 2016.

Η αύξηση της ενεργειακής εξάρτησης τηςοικονομίας τα πρόσφατα έτη αποτυπώνεταικαι στο εμπορικό ισοζύγιο ηλεκτρικής ενέρ-γειας: ενώ η περίοδος 2005-2013 χαρακτηρί-ζεται από βελτίωση του εμπορικού ισοζυγίουηλεκτρικής ενέργειας, τα έτη 2014-2015 παρα-τηρείται αντιστροφή της τάσης (βλ. Διά-γραμμα 5).7

3.3 ΧΑΜΗΛΗ ΧΡΗΣΗ ΑΠΕ

3.3.1 Παραγωγή ενέργειας στην Ελλάδα και τηνΕΕ

Η ελληνική παραγωγή ενέργειας συνεχίζει ναβασίζεται σε ρυπογόνες πηγές, δηλ. λιγνίτηκαι πετρέλαιο, με το μερίδιο αυτών των δύοπηγών να είναι σημαντικά υψηλότερο από



6 Μεταξύ 2005 και 2015, πραγματοποιήθηκαν εξοικονομήσεις ενέρ-γειας σε κάθε κράτος-μέλος της ΕΕ (μειώθηκε η ενεργειακήένταση κάθε κράτους-μέλους). Η Ελλάδα όμως σημείωσε τη μικρό-τερη μείωση (-3,1%) (βλ. Eurostat 2018).

7 Καθαρές εισαγωγές ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα το 2015προήλθαν κυρίως από τη Βουλγαρία, την Τουρκία, την ΠΓΔΜ καιτην Ιταλία. Η Ελλάδα εξάγει κυρίως στην Ιταλία και την Τουρκία.

αυτό της ΕΕ. Τα πιο πρόσφατα έτη όμωςπαρατηρείται αύξηση της παραγωγής ενέρ-γειας από ΑΠΕ (βλ. Διάγραμμα 6).

Όσον αφορά την ΕΕ, αρχικά οι ΑΠΕ θεω-ρήθηκαν ως οριακές, ασταθείς και ακατάλ-ληλες πηγές ενέργειας, πολύ δαπανηρές γιανα ανταγωνιστούν τους υφιστάμενους σταθ-μούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας απόκαύση άνθρακα και από πυρηνική ενέργεια.Οι ισχυρές πολιτικές πρωτοβουλίες σε συν-δυασμό με την ενεργό συμμετοχή των νέωνεπιχειρηματικών βιομηχανικών παραγόντωναύξησαν την ανάπτυξη των ΑΠΕ κατά τηνπερίοδο μετά το 1990. Έτσι, το ευρωπαϊκόσύστημα ηλεκτρισμού υπέστη εκτεταμένομετασχηματισμό, με αποτέλεσμα από το 2005και μετά να παρατηρείται αύξηση των μερι-δίων των ΑΠΕ, γεγονός που αποτελεί ένδειξηγια τη δυναμική της εξέλιξης των ΑΠΕ και γιατα επόμενα έτη (βλ. Διάγραμμα 7). Παρ’ όλααυτά, η κρίση έπληξε τις επενδύσεις σε ΑΠΕπανευρωπαϊκά, καθιστώντας τους όρους τηςχρηματοδότησής τους και τις μεταβολές στοθεσμικό πλαίσιο καθοριστικούς παράγοντεςτης εξέλιξης των ΑΠΕ (βλ. μεταξύ άλλωνMidttun and Piccini 2015).


Στην παρατηρούμενη αύξηση του μεριδίου τωνΑΠΕ συνέβαλαν οι επιχορηγήσεις οι οποίεςπαρέχονται από πολλά κράτη-μέλη και συχνάσχεδιάζονται για την τόνωση των λιγότεροώριμων τεχνολογιών. Στη Φινλανδία οι επι-χορηγήσεις επενδύσεων και οι επιδοτήσειςείναι η μόνη διαθέσιμη υποστήριξη σε εθνικόεπίπεδο. Τα φορολογικά κίνητρα ή οι απαλ-λαγές αποτελούν επιπλέον τύπους κινήτρωνγια την ανάπτυξη των ΑΠΕ. Στην ΕΕ υπάρχειευρύ φάσμα φορολογικών κινήτρων. Ορι-σμένα κράτη-μέλη (Ισπανία, Ολλανδία, Φιν-λανδία και Ελλάδα) παρέχουν φορολογικάκίνητρα που σχετίζονται με επενδύσεις, ενώάλλα (Λεττονία, Πολωνία, Σλοβακία, Σουηδίακαι Ουγγαρία) έχουν σχεδιάσει φορολογικάκίνητρα που μειώνουν το λειτουργικό κόστος(βλ. Kanellakis et al. 2013). Σε σχέση με τη

συμμετοχή της πυρηνικής ενέργειας στηνευρωπαϊκή παραγωγή, η παρατηρούμενη στα-θεροποίηση του μεριδίου παραγωγής πυρηνι-κής ενέργειας (βλ. Διάγραμμα 7) σχετίζεται μετο ατύχημα στη Φουκουσίμα της Ιαπωνίας τοΜάρτιο του 2011, καθώς πολλές χώρες ακύ-ρωσαν τα προγράμματα επέκτασης πυρηνικήςενέργειας.

3.3.2 Παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στηνΕλλάδα και την ΕΕ

Όσον αφορά την παραγωγή ηλεκτρικής ενέρ-γειας, η Ελλάδα σημείωσε εντυπωσιακήαύξηση του μεριδίου των ΑΠΕ ακόμη και σεσύγκριση με την ΕΕ (βλ. Διαγράμματα 8 και9), με το ποσοστό της παραγωγής από ΑΠΕ ναφθάνει το 30% το 2016.



Η Ελλάδα έχει κατά μέσο όρο 300 ημέρεςηλιοφάνειας ανά έτος και έχει μεγάλο αιολικόδυναμικό, ειδικά στα νησιά. Εντούτοις, τοσύστημα ανανεώσιμης ενέργειας είναι βιώ-σιμο μόνο εάν υπάρχουν επαρκείς μονάδες,αρκετά ευέλικτες στην παραγωγική τους ικα-νότητα. Επιπλέον, η εκμετάλλευση του αιολι-κού δυναμικού στα νησιά απαιτεί την ηλε-κτρική σύνδεση των νησιών με την ηπειρωτικήχώρα και την επίτευξη οικονομιών κλίμακαςγια να καταστούν ανταγωνιστικά αυτά ταέργα. Με την ολοκλήρωση της κύριας δια-σύνδεσης των νησιών που προγραμματίζεται,θα δημιουργηθούν σημαντικές δυνατότητεςεκμετάλλευσης των ΑΠΕ (βλ. και Karavias andAnastasatos 2018) και η διασύνδεση είναιπιθανόν να συμβάλει σε περαιτέρω αύξησητης παραγωγής από ΑΠΕ.

3.3.3 Οι ΑΠΕ ανά κατηγορία

Η εξέλιξη των ΑΠΕ ανά κατηγορία στηνΕλλάδα την περίοδο 2004-2016 παρουσιάζεταιστα Διαγράμματα 10 και 11. Οι εγκαταστη-μένες μονάδες ΑΠΕ υπερδεκαπλασιάστηκαν,ενώ η παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ οκτα-πλασιάστηκε, αν και από μια πολύ χαμηλήβάση εκκίνησης (βλ. και ΙΕΑ 2017). Από το2010 έως το 2015 η σωρευτική μεταβολή στηνπαραγωγή αιολικής και ηλιακής φωτοβολταϊ-κής ενέργειας ήταν 300%.

Η ανάπτυξη των ΑΠΕ βασίστηκε σε μεγάλοβαθμό στην αύξηση των ηλιακών φωτοβολ-ταϊκών (Φ/Β) εγκαταστάσεων (βλ. Διά-γραμμα 10). Το 2016 η Ελλάδα έφθασε να έχειτο δεύτερο (μετά την Ισπανία) υψηλότερο


μερίδιο σε εγκαταστάσεις παραγωγής ηλιακήςενέργειας ως προς τη συνολική εγκατεστημένηισχύ ηλεκτρικής ενέργειας στις χώρες-μέλητου Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (Inter-national Energy Agency – IEA) (βλ. ΙΕΑ2017). Η επιτυχία αυτή οφείλεται σε γενναι-όδωρες εγγυημένες τιμές (feed-in tariffs) καιστη μείωση του κόστους της τεχνολογίας. ΗΕλλάδα προχώρησε νωρίτερα από άλλεςχώρες στην υιοθέτηση του εργαλείου τωνεγγυημένων τιμών (ήδη από το 1994) με σκοπότην ενθάρρυνση των σχετικών επενδύσεων.Επίσης, θεσπίστηκε ένα νέο νομικό πλαίσιογια την υποστήριξη της ηλεκτροπαραγωγήςαπό ΑΠΕ, ενώ η επιτάχυνση και απλούστευσητων σύνθετων διαδικασιών αδειοδότησηςσυνέβαλε επίσης θετικά. Το 2009, βάσει τηςευρωπαϊκής Οδηγίας 28/2009, η ελληνικήκυβέρνηση, από κοινού με τα άλλα ευρωπαϊκάκράτη, ανακοίνωσε το πρόγραμμα “Ήλιος”,το οποίο προωθούσε την ανάπτυξη Φ/Β πάρ-κων, δίνοντας κίνητρα σε επενδυτές. Ο στόχοςήταν η Ελλάδα να εξάγει ηλεκτρική ενέργειααπό ΑΠΕ στην ΕΕ. Οι εγκαταστημένες Φ/Βμονάδες αυξήθηκαν από 11 MW το 2009 σε2.074 MW το 2013, ενώ το μερίδιό τους ωςποσοστό των ΑΠΕ έφθασε από 4% το 2009 σε54% το 2014. Όμως οι ιδιαίτερα υψηλέςεγγυημένες τιμές για τις Φ/Β μονάδες (υψη-λότερες από ό,τι στις περισσότερες ευρωπαϊ-κές χώρες, βλ. EREF 2009), καθώς και ηπτώση του κόστους των Φ/Β συστημάτων, επέ-φεραν στρέβλωση της αγοράς υπέρ των Φ/Β(έναντι των ανεμογεννητριών) λόγω της μεγά-λης διαφοράς επιδότησης. Οι στρεβλώσειςοδήγησαν σε μια δευτερογενή αγορά αδειώνκαι σε έλλειμμα στο λειτουργό της αγοράςΛΑΓΗΕ (βλ. και Διακουλάκη 2014). Τοθεσμικό πλαίσιο άλλαξε μετά το 2012. Οι τιμέςαγοράς ενέργειας από Φ/Β εκ μέρους τηςΔΕΗ κρίθηκαν ασύμφορες. Τον Αύγουστο του2012 πάγωσαν οι αδειοδοτήσεις Φ/Β, ενώ ονόμος του Οκτωβρίου 2013 αναπροσάρμοσετις τιμές της ενέργειας από ΑΠΕ, άλλαξε τακριτήρια για τις τιμές της ενέργειας από νέαΦ/Β και όρισε νέες διατάξεις για τη μεταφοράσταθμών ΑΠΕ. Οι διορθωτικές κινήσεις τηςπολιτείας από το 2012 οδήγησαν ουσιαστικάσε πάγωμα των επενδύσεων σε Φ/Β. Πράγ-



ματι, οι μονάδες εγκαταστημένης ισχύος σεΦ/Β παραμένουν σταθερές στο ύψος του 2014(βλ. Διάγραμμα 10).

Οι εγκαταστάσεις για παραγωγή αιολικήςενέργειας αυξήθηκαν επίσης σημαντικά τηνπερίοδο 2010-2015, αν και χαμηλότερα από τιςπροκαθορισμένες προσδοκίες (με ετήσιααύξηση 12% κατά μέσο όρο). Συνεχίζουν όμωςνα αυξάνονται με σχετικά υψηλότερο ρυθμό(14%) μετά το 2015 (βλ. Διάγραμμα 10). Για το2017, το μερίδιο της παραγόμενης ενέργειαςαπό αιολικά πάρκα ως ποσοστό της συνολικήςπαραγόμενης ενέργειας από ΑΠΕ φθάνει το54%, με την ενέργεια από Φ/Β να ακολουθεί μεμερίδιο 37%.

3.4 ΥΨΗΛΕΣ ΤΙΜΕΣ

Η ενέργεια αποτελεί βασική εισροή σε κάθεπαραγωγική δραστηριότητα. Έτσι, η σταθερήεπιδίωξη για βελτίωση της παραγωγικότηταςκαι των συνθηκών ανταγωνισμού στον ενερ-γειακό τομέα με στόχο τη μείωση του κόστουςενέργειας αποτελεί προϋπόθεση για τη βελ-τίωση της ανταγωνιστικότητας και την ανά-πτυξη της οικονομίας. Από την πλευρά τωννοικοκυριών, η βελτίωση των συνθηκών αντα-γωνισμού συνεπάγεται τη διασφάλιση ενόςικανοποιητικού βιοτικού επιπέδου, μέσω τηςαπρόσκοπτης και ποιοτικής παροχής ενέρ-γειας σε προσιτές τιμές και του εμπλουτισμούτων διαθέσιμων επιλογών των καταναλωτών.

Η αύξηση του ενεργειακού κόστους τα τελευ-ταία χρόνια οφείλεται στη σημαντική άνοδοτων τιμών της ενέργειας, τόσο στην αγοράχονδρικής όσο και στην αγορά λιανικής. Οιτιμές των πετρελαιοειδών, του ηλεκτρισμούκαι του φυσικού αερίου διαμορφώθηκαν σευψηλά επίπεδα λόγω και της σημαντικής αύξη-σης των φόρων και άλλων επιβαρύνσεων.Ειδικότερα, οι τιμές της ηλεκτρικής ενέργειαςγια τα νοικοκυριά αυξήθηκαν κατά περίπου150% την περίοδο 2005-2016, φθάνοντας το2016 τα 0,17 ευρώ/KWh από 0,07 ευρώ/KWhτο 2005 (βλ. Διάγραμμα 12). Αν και παραμέ-νουν χαμηλότερες από το μέσο όρο της ΕΕ, ησημαντική αύξησή τους δείχνει ταχύτερη επι-

δείνωση του κόστους διαβίωσης στην Ελλάδααυτή την περίοδο.

Οι τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας στη βιομη-χανία κατέγραψαν επίσης σημαντική αύξηση(44%), ανερχόμενες στα 0,09 ευρώ/KWh το2016 από 0,06 ευρώ/KWh το 2005, μεγαλύτερητης αύξησης του ευρωπαϊκού μέσου όρου (βλ.Διάγραμμα 12). Ως αποτέλεσμα, το 2016 οιελληνικές τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας γιατη βιομηχανία (0,093 ευρώ/KWh) κατέληξανυψηλότερες του ευρωπαϊκού μέσου όρου(0,081 ευρώ/KWh), αποτελώντας αντικίνητρογια παραγωγικές επενδύσεις στην Ελλάδα σεσχέση με την ΕΕ και συμβάλλοντας αρνητικάστην εξέλιξη της ανταγωνιστικότητας τωνεγχωρίως παραγόμενων προϊόντων.

3.4.1 Υψηλές τιμές – ο ρόλος της δομής της αγοράς

Σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στιςυψηλές τιμές είναι η δομή της αγοράς ηλε-κτρικής ενέργειας. Η αγορά χαρακτηριζόταναπό μονοπωλιακές δομές που είχαν ως απο-τέλεσμα τη στρέβλωση του ανταγωνισμού και


τη δυσκολία εισόδου νέων επιχειρήσεων στονκλάδο παραγωγής. Η κάθετα ολοκληρωμένηκρατική εταιρία ηλεκτρισμού “Δημόσια Επι-χείρηση Ηλεκτρισμού Α.Ε.” (ΔΕΗ) είχε τααποκλειστικά δικαιώματα για την παραγωγήηλεκτρικού ρεύματος μέσω λιγνίτη και υδροη-λεκτρικών εργοστασίων, αλλά και για τη δια-χείριση των δικτύων μεταφοράς και διανομήςηλεκτρικού ρεύματος. Η έλλειψη ανταγωνι-σμού τόσο στην παραγωγή όσο και στην προ-μήθεια ηλεκτρισμού επηρέασε αρνητικά τηνεγχώρια αγορά, περιορίζοντας τις διαθέσιμεςεπιλογές για χαμηλότερες τιμές και καλύτερεςυπηρεσίες (βλ. Τράπεζα της Ελλάδος 2016β).

Η ΔΕΗ συνεχίζει να δεσπόζει στην παραγωγήηλεκτρικής ενέργειας. Αντιπροσωπεύει το79% της εγκατεστημένης θερμικής ισχύος καιτο 75% περίπου της παραγωγής θερμικής ηλε-κτρικής ενέργειας. Αλλά και το μερίδιο τηςλιανικής αγοράς που κατέχει η ΔΕΗ παρα-μένει ιδιαίτερα υψηλό, παρ’ όλη τη μείωσηπου παρατηρήθηκε μετά τις ρυθμίσεις του2013. Συγκεκριμένα, το μερίδιό της φθάνειστο 88% το 2016. Επιπλέον, 17 προμηθευτέςδραστηριοποιούνταν στην αγορά λιανικής καιτο δεύτερο μεγαλύτερο κατά σειρά μερίδιοαγοράς προμηθευτή ήταν 2,9% το 2016 (βλ.και IEA 2017). Το μερίδιο της ΔΕΗ είναι τουψηλότερο στην ΕΕ, υψηλότερο ακόμη και σεσχέση με χώρες της ΕΕ με λιγότερο απελευ-θερωμένες αγορές, όπως η Ισπανία, η Πορ-τογαλία και η Ρουμανία (βλ. Διάγραμμα 13).

Αξίζει να επισημανθεί ότι για ένα σημαντικότμήμα πελατών της ΔΕΗ δεν είναι εύκολο ναδημιουργηθούν οι προϋποθέσεις προκειμένουνα μετακινηθούν σε εναλλακτικό προμηθευτή.Σε αυτό το τμήμα ανήκουν οι αγρότες, οιοποίοι χρησιμοποιούν τα φθηνά τιμολόγια τηςΔΕΗ, οι μεγάλοι βιομηχανικοί πελάτες πουαπολαμβάνουν κάποιες εκπτώσεις, καθώς καιοι φορείς που στεγάζονται σε δημόσια κτίρια(βλ. και Τράπεζα της Ελλάδος 2016β). Επι-πλέον, οι λοιποί πελάτες έχουν κάνει ελάχιστηχρήση της δυνατότητας αλλαγής προμηθευτή.Πιθανός λόγος για αυτή την καταναλωτικήσυμπεριφορά είναι η εσφαλμένη αντίληψησχετικά με τα πιθανά οικονομικά οφέλη και

την πολυπλοκότητα της διαδικασίας αλλαγής.Η πολυπλοκότητα του λογαριασμού ηλεκτρι-κής ενέργειας και το γεγονός ότι συμπερι-λαμβάνει αρκετά στοιχεία που δεν σχετίζονταιμε αυτή, όπως τα δημοτικά τέλη και τα τέλητηλεόρασης, έχει επίσης αναγνωριστεί ωςπιθανός φραγμός στην αλλαγή προμηθευτή.

Το μερίδιο αγοράς της ΔΕΗ πρέπει να μειω-θεί στο πλαίσιο του προγράμματος οικονομι-κής προσαρμογής. Σε διαβούλευση με τηνΕυρωπαϊκή Επιτροπή, η κυβέρνηση κατέφυγεσε έναν εναλλακτικό μηχανισμό για τη μείωσητου μεριδίου αγοράς της ΔΕΗ: οι δημοπρασίεςNOME,8 σύμφωνα με το νόμο του 2016 για την



8 Οι δημοπρασίες ισχύος NOME (Nouvelle Organisation du Marchéde l’Électricité) διασφαλίζουν την ισότιμη πρόσβαση των άλλωνπρομηθευτών ηλεκτρικής ενέργειας στη λιγνιτική και υδροηλε-κτρική παραγωγή της ΔΕΗ. Με τις NOME οι ιδιώτες προμηθευτέςπου στηρίζονται στην παραγωγή ενέργειας από φυσικό αέριο μπο-ρούν να αγοράζουν ενέργεια σε ανταγωνιστικές τιμές, την οποίαστη συνέχεια θα μεταπωλούν στις βιομηχανίες, τις επιχειρήσεις καιτα νοικοκυριά. Οι ποσότητες της ενέργειας λιγνιτικής και υδροη-λεκτρικής παραγωγής της ΔΕΗ που δημοπρατούνται και η τιμή εκκί-νησης των δημοπρασιών καθορίζονται με βάση τα στοιχεία τουΛΑΓΗΕ και εισήγηση της ΡΑΕ προς το αρμόδιο υπουργείο.

αγορά ηλεκτρικής ενέργειας (ν. 4389/2016),επιτρέπουν διμερείς συμφωνίες μεταξύ παρα-γωγών και διανομέων ηλεκτρικής ενέργειας(ουσιαστικά επιτρέπουν σε εναλλακτικούςπρομηθευτές να αγοράσουν ηλεκτρικό ρεύμααπό τη ΔΕΗ). Η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας(ΡΑΕ) καθορίζει την ετήσια ποσότητα ηλε-κτρικής ενέργειας που θα διατίθεται μέσωδημοπρασιών πωλήσεων προμηθειών ηλε-κτρικής ενέργειας, ενώ ο διαχειριστής της αγο-ράς ηλεκτρικής ενέργειας (ΛΑΓΗΕ) διεξάγειτις δημοπρασίες. Μέσω των δημοπρασιών ηΔΕΗ θα πωλήσει περίπου 40% της παραγωγήςτης από λιγνιτικούς και υδροηλεκτρικούς σταθ-μούς (στους οποίους έχει μονοπώλιο). Οιδημοπρασίες NOME και ο αυξανόμενος αριθ-μός συμμετεχόντων στην αγορά αποτελούνθετική πρώτη ένδειξη για την απελευθέρωσητης αγοράς ενέργειας, την ενίσχυση του αντα-γωνισμού και κατ’ επέκταση την παροχή στουςκαταναλωτές καλύτερων υπηρεσιών σε χαμη-λότερες τιμές (βλ. IEA 2017).

3.4.2 Υψηλές τιμές – ο ρόλος της φορολόγησης

Οι σημαντικές αυξήσεις που παρατηρήθηκανστις τιμές ηλεκτρικής ενέργειας οφείλονται σεμεγάλο βαθμό στην υψηλή φορολογική επιβά-ρυνση. Ο φορολογικός συντελεστής αυξήθηκεσημαντικά το 2010 και μάλιστα κατέληξε υψη-λότερος του μέσου όρου των χωρών της ΕΕ,αντιστρέφοντας την εικόνα που ίσχυε μέχριτότε (βλ. Διάγραμμα 14).

Η αύξηση του φορολογικού συντελεστή το 2010αύξησε τα φορολογικά έσοδα από την ενέργεια,αλλά και το μερίδιό τους στα συνολικά φορο-λογικά έσοδα (βλ. Διαγράμματα 15 και 16).Μέχρι στιγμής και με βάση τους στόχους για τηδημοσιονομική προσαρμογή και τα δημοσιο-νομικά έσοδα, δεν σχεδιάζεται μεταβολή τωνφορολογικών συντελεστών στην ενέργεια.

4 ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ ΤΟΜΕΑΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Τα πρόσφατα μέτρα αλλά και οι προτεινόμε-νες πολιτικές στοχεύουν στην αντιμετώπιση


των ελλείψεων στον ενεργειακό τομέα πουπαρουσιάστηκαν στην προηγούμενη ενότητα.Μπορούν να ταξινομηθούν σε τέσσερις βασι-κούς πυλώνες: πολιτικές για (1) μείωση τηςενεργειακής έντασης της ελληνικής οικονο-μίας, (2) μείωση της ενεργειακής εξάρτησηςμέσω της αύξησης της διείσδυσης των ΑΠΕστην παραγωγή ενέργειας, (3) μείωση τουενεργειακού κόστους και (4) αύξηση τωνεπενδύσεων στον ενεργειακό τομέα9.

4.1 ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΜΕΤΡΑ

(1) Για μείωση της ενεργειακής έντασης

Το 2015 καθορίστηκε εθνικός ενδεικτικός στό-χος ώστε η συνολική τελική κατανάλωση ενέρ-γειας για το 2020 να μην υπερβαίνει τα 18,4εκατομμύρια τόνους ισοδύναμου πετρε-λαίου.10 Το 2017 αναθεωρήθηκε ο ΚανονισμόςΕνεργειακής Απόδοσης Κτιρίων11 με τονοποίο τέθηκαν οι βέλτιστες από πλευράς

κόστους ελάχιστες απαιτήσεις ενεργειακήςαπόδοσης και εγκρίθηκαν οι προδιαγραφέςγια τα Σχεδόν Μηδενικής ΚατανάλωσηςΕνέργειας Κτίρια.

(2) Για μείωση της ενεργειακής εξάρτησης –αύξηση της διείσδυσης των ΑΠΕ

Καθορίστηκαν στόχοι για τη διείσδυση τωνΑΠΕ στην τελική κατανάλωση ενέργειας.Όμως η διείσδυση των ΑΠΕ στο ενεργειακόμίγμα έχει επιβραδυνθεί λόγω της οικονομι-κής κρίσης και ανήλθε στο 15,2% το 2016(στοιχεία Eurostat), έναντι στόχου 20% το202012 (βλ. Διαγράμματα 17 και 18). Ιδιαίτεραοι στόχοι για την κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύ-ματος και ενέργειας για μεταφορές είναιδύσκολο να επιτευχθούν έως την τελική προ-θεσμία (βλ. Διάγραμμα 19).

(3) Για μείωση του κόστους ενέργειας

Σε σχέση με την αγορά ηλεκτρικής ενέργειας

Με σκοπό την ενίσχυση του ανταγωνισμού,θεσπίστηκε αρχικά ο διαχωρισμός τουδικτύου μεταφοράς και διανομής από τηνπαραγωγή. Το 201113 ιδρύθηκαν ο Ανεξάρτη-τος Διαχειριστής Μεταφοράς ΗλεκτρικήςΕνέργειας (ΑΔΜΗΕ) και ο Διαχειριστής τουΕλληνικού Δικτύου Διανομής ΗλεκτρικήςΕνέργειας (ΔΕΔΔΗΕ) ως θυγατρικές τηςΔΕΗ. Το 2017 ολοκληρώθηκε ο ιδιοκτησιακόςδιαχωρισμός του ΑΔΜΗΕ.14 Το 2016 θεσμο-θετήθηκαν οι δημοπρασίες τύπου ΝΟΜΕ μεσκοπό τη μείωση του μεριδίου λιανικής καιχονδρικής αγοράς της ΔΕΗ σε ποσοστό κάτωτου 50% έως το 2020. Τον Απρίλιο του 2018θεσμοθετήθηκε η αποεπένδυση του 40% τουλιγνιτικού δυναμικού της ΔΕΗ μέσω της πώλη-



9 Με βάση τα μέτρα που έχουν ληφθεί και τις συμφωνίες που έχουνγίνει για την εναρμόνιση του τομέα με τους στόχους της ΕΕ, έχειδημιουργηθεί πλήθος ευκαιριών για επενδύσεις σε μικρή ή καιμεγάλη κλίμακα.

10 Με το ν. 4342/2015, με τον οποίο ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιοη Οδηγία 2012/27/ΕΕ περί ενεργειακής απόδοσης.

11 Σύμφωνα με τις απαιτήσεις της Οδηγίας 2010/31/ΕΕ για την ενερ-γειακή απόδοση των κτιρίων.

12 Σύμφωνα με το ν. 3851/2010.13 Με το ν. 4001/2011, σε συμμόρφωση με την Οδηγία 2009/72/ΕΚ.14 Ποσοστό 24% του ΑΔΜΗΕ πωλήθηκε στη State Grid Europe

Limited, 51% στην ΑΔΜΗΕ Συμμετοχών και 25% στη ΔΕΣ ΑΔΜΗΕ.

σης δύο λιγνιτικών μονάδων στη Μεγαλόποληκαι μίας λιγνιτικής μονάδας και της άδειαςκατασκευής μίας δεύτερης στη Μελίτη Φλώ-ρινας.15

Σε σχέση με την αγορά φυσικού αερίου

Στο τέλος του 2016 ολοκληρώθηκε ο διαχω-ρισμός των δραστηριοτήτων προμήθειας καιδιανομής των Εταιριών Παροχής Αερίου(ΕΠΑ). Από 1ης Ιανουάριου 2018 απελευθε-ρώθηκε πλήρως η αγορά φυσικού αερίου καιοι καταναλωτές μπορούν πλέον να επιλέγουντον προμηθευτή της αρεσκείας τους. ΤονΑπρίλιο του 2018 ολοκληρώθηκε ο διαγωνι-σμός για την πώληση του 66% του ΔιαχειριστήΕθνικού Συστήματος Φυσικού Αερίου(ΔΕΣΦΑ).16 Έχει προγραμματιστεί η επέ-κταση του εγχώριου δικτύου διανομής φυσι-κού αερίου, ειδικότερα η επέκταση των υφι-στάμενων δικτύων διανομής φυσικού αερίουστην Αττική, τη Θεσσαλία και τη Θεσσαλο-

νίκη, καθώς και η κατασκευή δικτύων διανο-μής φυσικού αερίου σε νέες γεωγραφικέςπεριοχές (Κεντρική Ελλάδα, Κεντρική Μακε-δονία και Ανατολική Μακεδονία-Θράκη)μέχρι το 2021. Επιπλέον, προγραμματίζεται ηανάπτυξη υποδομής διανομής πεπιεσμένουφυσικού αερίου (CNG) σε επιλεγμένεςπεριοχές για την προμήθεια απομακρυσμένωνκαταναλωτών και πρατηρίων καυσίμων φυσι-κού αερίου.

Η επέκταση της χρήσης φυσικού αερίου υπο-στηρίζεται επίσης από μεταρρυθμιστικές ενέρ-γειες στην αγορά λιανικής, όπως ο διαχωρι-σμός των εταιριών διανομής από τις εταιρίεςεφοδιασμού. Η πλήρης απελευθέρωση τηςλιανικής αγοράς αερίου αναμένεται να οδη-γήσει στην είσοδο περισσότερων επιχειρή-σεων στην αλυσίδα εφοδιασμού και σε ένα πιο


15 Με το ν. 4533/2018.16 Στην κοινοπραξία Snam-Enagàs-Fluxys έναντι του ποσού των 535

εκατ. ευρώ.

ανταγωνιστικό περιβάλλον προς όφελος τωνκαταναλωτών.

(4) Για αύξηση των επενδύσεων

Στον τομέα της κατανάλωσης, έχουν ενεργο-ποιηθεί δύο συγχρηματοδοτούμενα προγράμ-ματα (Εξοικονόμηση Κατ’ Οίκον Ι και ΙΙ) πουπαρέχουν κίνητρα για την ενεργειακή ανα-βάθμιση των κατοικιών. Από το πρώτο πρό-γραμμα έχουν επιδοτηθεί περίπου 50 χιλιάδεςνοικοκυριά. Το δεύτερο πρόγραμμα ενεργο-ποιήθηκε το Μάρτιο του 2018 και ήδη έχεικαλυφθεί το σύνολο των πόρων για όλη την επι-κράτεια. Δράσεις προβλέπονται για την ενερ-γειακή αναβάθμιση των δημόσιων κτιρίων, τηβελτίωση της ενεργειακής απόδοσης τωνμικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, την ενί-σχυση και την ανάπτυξη έργων τηλεθέρμανσης,ενώ καθορίζεται υποχρεωτική ποσόστωση μεενεργειακά αποδοτικότερα οχήματα στο δημό-σιο τομέα (βλ. Υπουργείο Οικονομικών 2018).

Στον τομέα της διασύνδεσης και μεταφοράς,ένα σημαντικό κομμάτι διακρατικών συνδέ-σεων-αγωγών θα περάσει από τον ελλαδικόχώρο. Η Ελλάδα θα ωφεληθεί από τις μεγάληςκλίμακας επενδύσεις που συγχρηματοδοτού-νται από ξένα funds και ευρωπαϊκούςπόρους (βλ. Karavias and Anastasatos 2018).Αυτές περιλαμβάνουν:

(Ι) Eπενδύσεις με βραχύ χρονικό ορίζονταολοκλήρωσης (έως το 2020), όπως: (1) Ο Δια-δριατικός Αγωγός φυσικού αερίου (TAP), οοποίος θα διασχίσει τη Βόρειο Ελλάδα, τηνΑλβανία και την Αδριατική Θάλασσα για νασυνδεθεί με το ιταλικό δίκτυο φυσικού αερίου(επένδυση ύψους 2 δισεκ. ευρώ για το ελλη-νικό τμήμα). (2) Ο διασυνδετήριος αγωγόςΕλλάδος-Βουλγαρίας (IGB), που θα συνδέσειτα ελληνικά και βουλγαρικά δίκτυα φυσικούαερίου (επένδυση ύψους περίπου 80 εκατ.ευρώ για την Ελλάδα). (3) Η αναβάθμιση τουΤερματικού Σταθμού Υγροποιημένου Φυσι-κού Αερίου στη Ρεβυθούσα (απομένουν ναεπενδυθούν 40 εκατ. ευρώ). (4) Η πλωτήμονάδα παραλαβής, αποθήκευσης και αεριο-ποίησης υγροποιημένου φυσικού αερίουΑλεξανδρούπολης (ύψους 300 εκατ. ευρώ).

(ΙΙ) Επενδύσεις με μακρότερο ορίζοντα ολο-κλήρωσης (μέχρι περίπου το 2025): (1) Ο αγω-γός φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσο-γείου (East Med), ο οποίος θα συνδέει τοΙσραήλ με την Κύπρο, την Ελλάδα, την Ιταλίακαι την υπόλοιπη Ευρώπη (επένδυση ύψουςπερίπου 3 δισεκ. ευρώ για το ελληνικό τμήμα).(2) Ο διασυνδετήριος αγωγός φυσικούαερίου Ελλάδος-Ιταλίας (IGI) (ύψους 500εκατ. ευρώ). (3) Η ηλεκτρική διασύνδεσηνησιών (Κυκλάδων και Κρήτης) με την ηπει-ρωτική Ελλάδα (ύψους περίπου 420 εκατ.ευρώ). (4) Η ευρασιατική ηλεκτρική διασύν-δεση (EuroAsia Interconnector), που θα συν-δέει το Ισραήλ με την Αττική μέσω Κύπρουκαι Κρήτης (ύψους περίπου 1 δισεκ. ευρώ γιατο ελληνικό τμήμα).

Στον τομέα της παραγωγής, η έγκριση γιαδημοπρασίες νέων μονάδων ηλεκτρικήςπαραγωγής από αιολική και ηλιακή ενέργεια



θα οδηγήσει σε εγκαταστάσεις νέων αιολικώνκαι φωτοβολταϊκών πάρκων στην ηπειρωτικήχώρα, στην Κρήτη και στα νησιά του Αιγαίου(αναμένεται η πραγματοποίηση επενδύσεωντης τάξεως των 1,2-3 δισεκ. ευρώ χρηματοδο-τούμενων από ιδιώτες) (βλ. Karavias andAnastasatos 2018).

4.2 ΜΕΤΡΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΤΕΤΑΡΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

Στους παραπάνω πυλώνες μπορούν να εντα-χθούν και τα μέτρα στο πλαίσιο της τέταρτηςαξιολόγησης (Supplemental Memorandum ofUnderstanding – Fourth Review of the ESMProgramme, DRAFT – 23.5.2018). Τα μέτραστοχεύουν σε:

(1) Βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης

Στο πλαίσιο των στόχων της ΕΕ για ενοποίησητων ευρωπαϊκών αγορών ενέργειας προκει-μένου να διασφαλιστούν η ενεργειακή επάρ-κεια και η ενεργειακή ασφάλεια, οι ελληνικέςαρχές θα ξεκινήσουν την εφαρμογή τουΜοντέλου Στόχου (Target Model), το οποίοθα εναρμονίσει το πλαίσιο λειτουργίας τηςελληνικής αγοράς ενέργειας με εκείνο τηςευρωπαϊκής αγοράς.

(2) Μείωση της ενεργειακής εξάρτησης – αύξησητης διείσδυσης των ΑΠΕ

Ως προαπαιτούμενη δράση, θα μειωθούν οιχρηματικές επιβαρύνσεις των προμηθευτώνηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ.

(3) Μείωση του κόστους ενέργειας

Μέτρα για την απελευθέρωση της αγοράς ηλε-κτρικής ενέργειας:

Επιβεβαιώθηκε η απόφαση πώλησης τωνλιγνιτικών μονάδων παραγωγής της ΔΕΗ στηΦλώρινα και στη Μεγαλόπολη σε ιδιώτες (ν.4533/2018) και αποφασίστηκε η πώλησή τουςμέχρι το τέλος του 2018. Τον Ιούνιο του 2018οι αρχές θα προβούν σε αναθεώρηση της τιμήςεκκίνησης των δημοπρασιών NOME προκει-

μένου να ενσωματώσουν επικαιροποιημέναστοιχεία για το κόστος παραγωγής της ΔΕΗ.

Μέτρα για την απελευθέρωση της αγοράςφυσικού αερίου:

Οι αρχές θα προχωρήσουν στην εταιρική ανα-διάρθρωση της Δημόσιας Επιχείρησης Παρο-χής Αερίου (ΔΕΠΑ), ενώ η ποσότητα που θαδημοπρατηθεί για το 2018 θα ανέλθει στο 17%της ετήσιας προμήθειας φυσικού αερίου τηςΔΕΠΑ.

4.3 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

(1) Για τη μείωση της ενεργειακής έντασης

Μέτρα πολιτικής στην παραγωγή, τη μετα-φορά και την τελική κατανάλωση ενέργειας.Στην παραγωγή ενέργειας, οι βασικές προ-τεινόμενες πολιτικές σχετίζονται με την από-συρση πεπαλαιωμένων μονάδων. Σχετικά μετη μεταφορά και το δίκτυο διανομής ηλεκτρι-κής ενέργειας, απαιτούνται έργα αναβάθμισηςτων δικτύων και επέκτασης των διασυνδέσεωνσε εθνικό επίπεδο για τη διασύνδεση της ηπει-ρωτικής χώρας με τα αυτόνομα νησιωτικάσυστήματα. Στον τομέα της τελικής κατανά-λωσης, ιδιαίτερα υψηλή είναι η δυνατότηταεξοικονόμησης στα κτίρια και στις μεταφορές,που αντιπροσωπεύουν το 80% της τελικήςενεργειακής κατανάλωσης. Ο κτιριακόςτομέας αποτελεί τομέα πρώτης προτεραιότη-τας, καθώς το κτιριακό απόθεμα στην Ελλάδααποτελείται κατά 70% περίπου από κτίρια πουκατασκευάστηκαν πριν από το 1980, δηλαδήπριν από την έκδοση του πρώτου ΚανονισμούΘερμομόνωσης. Επιπρόσθετα, η προώθησηεπεμβάσεων εξοικονόμησης ενέργειας στακτίρια αποτελεί μια αναπτυξιακή διέξοδο γιατον κλάδο των οικοδομών που έχει πληγείβαρύτατα από την οικονομική κρίση.

(2) Για τη μείωση της ενεργειακής εξάρτησης

Πολιτικές που ενθαρρύνουν την αύξηση τηςχρήσης των πόρων της χώρας, συμπεριλαμ-βανομένων των ΑΠΕ. Η διείσδυση των ΑΠΕσε μεγάλη κλίμακα απαιτεί επιπλέον την ανά-


πτυξη τεχνολογιών αποθήκευσης ενέργειας,αλλά και ευέλικτες μονάδες ηλεκτροπαραγω-γής που θα μπορούν χωρίς σημαντικό κόστοςνα εξισορροπούν τις διακυμάνσεις της παρα-γωγής και του φορτίου.

(3) Για τη μείωση του ενεργειακού κόστους

Μέτρα για την απελευθέρωση της αγοράς ηλε-κτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου, τη μεί-ωση των ειδικών φόρων ενέργειας και τηνεπέκταση του δικτύου του φυσικού αερίου.

(4) Για την αύξηση των επενδύσεων

Μακροχρόνιος σχεδιασμός που θα αφορά: α)την παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ με τηθεσμοθέτηση επιχειρηματικών κινήτρων, β) τημεταφορά ενέργειας μέσα από την επέκτασητων δικτύων (συμμετοχή σε διακρατικούςαγωγούς φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέρ-γειας) και τη διασύνδεση των νησιών, γ) τηνεπέκταση του δικτύου των λιγότερο ενεργο-βόρων μεταφορών και δ) τη μείωση της κατα-νάλωσης μέσω της αναβάθμισης των κτιρίων.

Γενικότερα, η αντιμετώπιση των παραπάνωεμποδίων μπορεί να επιτευχθεί με την προώ-θηση θετικών δράσεων προς τρεις βασικέςκατευθύνσεις: (1) Ολοκληρωμένος ενεργεια-κός σχεδιασμός που θα προδιαγράφει την επι-διωκόμενη μελλοντική διάρθρωση του ενερ-γειακού συστήματος και θα καθορίζει τονοδικό χάρτη για την επίτευξη των στόχων. (2)Θεσμικές ρυθμίσεις που θα εγγυώνται τη στα-θερότητα της αγοράς και θα διασφαλίζουν τηνάρση όλων των στρεβλώσεων και την ισότιμηπρόσβαση όλων των παραγωγών και τεχνο-λογιών. (3) Ενθάρρυνση της επιχειρηματικό-τητας, ώστε, στο πλαίσιο του ενεργειακού σχε-διασμού και των σταθερών κανόνων της αγο-ράς, να εδραιωθεί η εμπιστοσύνη των επεν-δυτών. (4) Ενημέρωση των πολιτών, πουσυχνά ―ειδικά σε μικρές κοινωνίες― αντι-δρούν στην εφαρμογή κάποιων περιβαλλο-ντικών πολιτικών.

Ωστόσο, αρνητικά στο επενδυτικό περιβάλλονμπορούν να συμβάλουν η διατήρηση των γρα-

φειοκρατικών αγκυλώσεων, ο ελλιπής συντο-νισμός μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων καιη μείωση των κινήτρων για επενδύσεις σεΑΠΕ. Άλλα σημαντικά εμπόδια στην υλοποί-ηση επενδύσεων στον τομέα της ενέργειαςαποτελούν η έλλειψη πόρων χρηματοδότησης,το υψηλό κόστος χρηματοδότησης και η μεί-ωση των διαθέσιμων εγχώριων ιδιωτικώνκεφαλαίων.


O τομέας της ενέργειας μπορεί να αναδειχθείως ένας από τους πλέον σημαντικούς τομείςγια το νέο εξωστρεφές πρότυπο ανάπτυξης τηςελληνικής οικονομίας. Στα θέματα ενέργειαςη Ελλάδα διαθέτει σημαντικά συγκριτικά πλε-ονεκτήματα: (1) αξιόλογες πηγές ΑΠΕ καιφυσικούς πόρους, που επιπλέον είναι συμβα-τές με τη βιώσιμη ανάπτυξη, (2) γεωγραφικήθέση η οποία είναι κομβικής σημασίας για τηνανάπτυξη των ευρωπαϊκών δικτύων μεταφο-ράς ενέργειας και (3) ένα σαφές ρυθμιστικόπλαίσιο.

Η ανάπτυξη της παραγωγής ενέργειας μεβάση τους εγχώριους πόρους οδηγεί εξ ορι-σμού σε χαμηλότερη εξάρτηση από εισαγω-γές, βελτιώνοντας άμεσα το εμπορικό ισοζύ-γιο. Η γεωγραφική θέση της καθιστά τηνΕλλάδα κόμβο των αγωγών ηλεκτρικής ενέρ-γειας και φυσικού αερίου που είναι απαραί-τητοι για τη διασύνδεση της ΕΕ με τις χώρεςπαραγωγής, στο πλαίσιο της στρατηγικής γιατην ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ. Η επιδιω-κόμενη διασύνδεση της ΕΕ θα έχει δευτερο-γενείς θετικές επιδράσεις, καθώς θα οδηγήσειστη διασύνδεση της ίδιας της ελληνικής αγο-ράς ενέργειας και σε ένα λιγότερο σπάταλοτομέα ενέργειας. Η διασύνδεση της ελληνικήςαγοράς ενέργειας (ουσιαστικά η διασύνδεσητων νησιών) αναμένεται να αποφέρει πολλα-πλασιαστικά οφέλη στον τομέα, καθώς θα επι-τρέψει την εκμετάλλευση του ηλιακού και αιο-λικού δυναμικού των νησιών. Η περαιτέρωμείωση του κόστους ενέργειας μέσω της χρή-σης φθηνότερων και φιλικότερων προς τοπεριβάλλον πόρων (φυσικό αέριο) και της



απελευθέρωσης της αγοράς ηλεκτρικής ενέρ-γειας και φυσικού αερίου θα έχει δευτερογε-νείς επιδράσεις στο κόστος παραγωγής καιστην ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊ-όντων, καθώς η βελτίωση της ανταγωνιστικό-τητας των προϊόντων θα συντείνει στηναύξηση των εξαγωγών.

Η συγκυρία είναι περαιτέρω θετική, καθώς ηανάπτυξη του τομέα με βάση τα συγκριτικάπλεονεκτήματα της χώρας είναι συμβατή μετους στόχους της ΕΕ. Οι τρεις βασικοί στόχοιτης ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ είναι: (1) ηβιώσιμη ανάπτυξη η οποία στοχεύει σε μετα-βολή του ενεργειακού μίγματος παραγωγής σεμια προσπάθεια αντιμετώπισης της κλιματικήςαλλαγής, (2) η ασφάλεια του ενεργειακούεφοδιασμού και (3) η απελευθέρωση των αγο-ρών ενέργειας σε μια προσπάθεια μείωσηςτου κόστους παραγωγής στην ΕΕ.

Κατά συνέπεια, όλα τα μέτρα πολιτικής πουελήφθησαν στην προσπάθεια εναρμόνισης τουρυθμιστικού πλαισίου της Ελλάδος με τουςστόχους της ΕΕ είχαν θετικές επιδράσεις στηνελληνική οικονομία. (1) Παρατηρήθηκε βελ-τίωση του ενεργειακού μίγματος υπέρ τηςπαραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ. (2) Οι επεν-δύσεις σε ΑΠΕ παρουσίασαν αύξηση, παράτην πτώση των συνολικών επενδύσεων στηνΕλλάδα την περίοδο της κρίσης. Παρ’ όλααυτά, η ελληνική οικονομία απέχει ακόμη απότους στόχους της ΕΕ για τη διείσδυση τωνΑΠΕ στην παραγωγή. (3) Η αγορά ενέργειας(ηλεκτρικής και φυσικού αερίου) απελευθε-ρώθηκε σε μεγάλο βαθμό (βλ. και ΙΕΑ 2017),

αν και δεν έχει διαπιστωθεί ακόμη σημαντικήμείωση των τιμών της ενέργειας, καθώς αυτέςεπιβαρύνονται και από υψηλούς φορολογι-κούς συντελεστές.

Τα πρόσφατα μέτρα πολιτικής συνεχίζουν ναέχουν τους ίδιους στόχους για τη μεταβολήτου ενεργειακού μίγματος παραγωγής, τηνασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού καιτην απελευθέρωση των αγορών ενέργειας.Για την πραγμάτωσή τους, διανοίγονταιπεραιτέρω ευκαιρίες για επενδύσεις μικρήςαλλά και μεγάλης κλίμακας στην Ελλάδα. Οιεπενδύσεις μεγάλης κλίμακας αφορούν τησυμμετοχή στην κατασκευή των διεθνών αγω-γών ενέργειας, σε προγράμματα που έχουνήδη δρομολογηθεί ή έχει συμφωνηθεί να ξεκι-νήσουν στα επόμενα χρόνια. Μικρής κλίμα-κας επενδύσεις αφορούν κυρίως τη συμμε-τοχή στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειαςκαι στην αναβάθμιση της ενεργειακής επάρ-κειας των κτιρίων. Το ρυθμιστικό πλαίσιοπροβλέπει και προτείνει και τη δυνατότητασυγχρηματοδότησης από ευρωπαϊκούς οργα-νισμούς χρηματοδότησης επενδύσεων. Ησυγκυρία είναι θετική. Αυτό που χρειάζεταιαπό την ελληνική πλευρά είναι η αξιοποίησητων πολιτικών, με: (α) τη δημιουργία ενόςδιαφανούς και λιγότερο γραφειοκρατικούσυστήματος ανάθεσης έργων για την προ-σέλκυση επενδυτών και (β) την ενημέρωσητων πολιτών για τους στόχους και τα οφέλητων πολιτικών, ώστε να γίνουν αποδεκτές απότους καταναλωτές και να επιτευχθεί η οικει-οποίηση των μεταρρυθμίσεων από την ελλη-νική οικονομία και κοινωνία.


Βέττας, Ν. (2016), “Οι ενεργειακές δυνατότητες της Ελλάδας ως αναπτυξιακός παράγοντας”,Ενέργεια και Αναπτυξιακός Σχεδιασμός στην Ελλάδα, Ακαδημία Αθηνών.

Διακουλάκη, Δ. (2014), “Ο ενεργειακός τομέας στην Ελλάδα της κρίσης: προκλήσεις και προ-οπτικές”, στο Μασουράκης, M. και Κ. Γκόρτσος (επιμ.), Ανταγωνιστικότητα για Ανάπτυξη:προτάσεις πολιτικής, Ελληνική Ένωση Τραπεζών, 291-304.

ΔιαΝΕΟσις (2016), Ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο για την ελληνική οικονομία και η μετάβασησε αυτό.

ΕΚΚΕ (2017), Αποτίμηση και προτάσεις πολιτικής για την Ενέργεια. Κείμενο Εργασίας, ΕθνικόΚέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Ιούνιος.

EREF (2009), Prices for Renewable Energies in Europe – Report 2009, European RenewableEnergies Federation.

Eurostat (2018), Statistics Explained: Consumption of energy. International Energy Agency – IEA (2017), Energy Policies of IEA Countries – Greece 2017

Review, OECD/IEA.Kanellakis, M., G. Martinopoulos and T. Zachariadis (2013), “European energy policy – A

review”, Energy Policy, 62(C), 1020-1030.Karavias, F. and T. Anastasatos (2018), “Energy, Logistics, Tourism: Sectoral Prospects, Incip-

ient Investment Projects and Contribution to GDP”, Eurobank, Economy & Markets, Vol. XII,Issue 1, April.

McKinsey (2011), Η Ελλάδα 10 Χρόνια Μπροστά: Προσδιορίζοντας το νέο Μοντέλο Ανάπτυξηςτης Ελλάδας, McKinsey&Company, Athens Office, Σεπτέμβριος.

Midttun, A. (2012), “The greening of European electricity industry: a battle of modernities”,Energy Policy, 48(C), 22-35.

Midttun, Α. and P.B. Piccini (2015), “Facing the climate and digital challenge: European energyindustry from boom to crisis and transformation”, Energy Policy, 108(C), 330-343.

Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας – ΡΑΕ (2017), Έκθεση Πεπραγμένων 2016.Τράπεζα της Ελλάδος (2016α), Έκθεση του Διοικητή για το έτος 2015, Πλαίσιο V.3 “Η αύξηση

της συμμετοχής των εμπορεύσιμων στην παραγωγή και η προσαρμογή της ελληνικής οικονο-μίας”, σελ. 93-98.

Τράπεζα της Ελλάδος (2016β), Νομισματική Πολιτική 2015-2016, Ειδικό θέμα IV.4 “Εξελίξειςστην αγορά ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα”, σελ. 101-108, Ιούνιος.

Τράπεζα της Ελλάδος (2018), Έκθεση του Διοικητή για το έτος 2017, σελ. 87. Υπουργείο Οικονομικών (2018), Ελλάδα: Μια στρατηγική ανάπτυξης για το μέλλον, Μάιος.




1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ασύμμετρη μετάδοση των τιμών είναι ιδι-αίτερα σημαντική όταν αφορά βασικά αγαθάκαι ειδικότερα τρόφιμα, καθώς δημιουργείταιδυσανάλογη επίπτωση στους καταναλωτές μεχαμηλότερα εισοδήματα, οι οποίοι τείνουν ναδαπανούν υψηλότερο μέρος του εισοδήματόςτους σε βασικά τρόφιμα. Στο βαθμό που οιτιμές καταναλωτή αργούν να μειωθούνύστερα από μια πτώση των τιμών παραγωγού,ενώ μετά από μια άνοδο των τιμών αυτώναυξάνονται γρηγορότερα, τα περιθώρια κέρ-δους διευρύνονται για τους παραγωγούς καικαταγράφεται αύξηση του πλεονάσματος τωνπρομηθευτών εις βάρος των καταναλωτών.Όσο πιο ανταγωνιστικά λειτουργεί ένας κλά-δος, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες ημετάδοση των τιμών από τον παραγωγό στοντελικό καταναλωτή να είναι άμεση και συμ-μετρική. Στην πραγματικότητα όμως, οι χον-δρέμποροι και οι λιανέμποροι, που αποτελούντα ενδιάμεσα στάδια της εφοδιαστικής αλυ-σίδας τροφίμων, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμότην αποτελεσματική λειτουργία της αγοράςκαι το μηχανισμό μετάδοσης των τιμών.

Με τον όρο “θετική ασυμμετρία” εννοούμετην περίπτωση κατά την οποία οι τιμές λιανι-κής προσαρμόζονται σε μεγαλύτερο βαθμό ήπιο γρήγορα σε μια αύξηση των τιμών παρα-γωγού (χονδρικής) από ό,τι σε μια αντίστοιχημείωση του ίδιου μεγέθους, ενώ “αρνητικήασυμμετρία” υπάρχει στην περίπτωση κατάτην οποία οι τιμές λιανικής προσαρμόζονταισε μεγαλύτερο βαθμό ή πιο γρήγορα σε μιαμείωση των τιμών παραγωγού από ό,τι σε μιααντίστοιχη αύξηση του ίδιου μεγέθους. Συνε-πώς, η αρνητική ασυμμετρία ευνοεί τον τελικόκαταναλωτή σε όρους ευημερίας διότι αυξά-νει το πλεόνασμά του, ενώ αντίθετα η θετικήασυμμετρία τον ζημιώνει διότι μειώνει το πλε-όνασμά του προς όφελος του παραγωγού ή/καιτου χονδρεμπόρου.

Η πλειονότητα των εμπειρικών μελετών ανα-φέρει ότι οι ασυμμετρίες στην προσαρμογήτων τιμών προκύπτουν εξαιτίας του μεγάλουβαθμού μονοπωλιακής δύναμης των επιχει-ρήσεων που συμμετέχουν στην αλυσίδα εμπο-ρίας των τροφίμων, δηλαδή της έντονα ολιγο-πωλιακής δομής της χονδρικής και λιανικήςαγοράς (Peltzman 2000 και Meyer and vonCramon-Taubadel 2004).

Ο κύριος σκοπός του άρθρου είναι η εμπει-ρική διερεύνηση της ύπαρξης ασυμμετρίαςστην ταχύτητας προσαρμογής των λιανικώντιμών προς το μακροχρόνιο επίπεδο ισορρο-πίας τους σε μια ομάδα βασικών τροφίμων. Οικατηγορίες τροφίμων που εξετάζονται είναιτα δημητριακά προϊόντα, το κρέας και ταπροϊόντα κρέατος, τα γαλακτοκομικά προϊό-ντα, τα φρούτα και τα λαχανικά. Η συγκεκρι-μένη ομάδα τροφίμων επιλέχθηκε για τουςεξής λόγους: α) υπάρχουν ενδείξεις ότι στουςσυγκεκριμένους κλάδους τροφίμων δεν λει-τουργεί αποτελεσματικά ο ανταγωνισμός καιυπάρχει υψηλή συγκέντρωση που οδηγεί σεολιγοπωλιακή χειραγώγηση των τιμών και β)έχει μεγάλη βαρύτητα στο καλάθι του μέσουκαταναλωτή. Συνεπώς, η μεταβολή των τιμώντης συγκεκριμένης ομάδας τροφίμων επηρε-άζει σημαντικά το διαθέσιμο εισόδημα και τοβιοτικό επίπεδο του μέσου καταναλωτή.

Για το σκοπό αυτό εφαρμόζεται η τεχνική τουυποδείγματος διόρθωσης σφάλματος με συνο-λοκλήρωση αυτοπαλίνδρομου κατωφλίου(ECM with TAR cointegration). Τα δεδομένακαλύπτουν την περίοδο από τον Ιανουάριο του2002 έως τον Ιούνιο του 2016. Αξιοποιείται τοπληρέστερο και πιο πρόσφατο δείγμα των δια-θέσιμων μηνιαίων παρατηρήσεων των υπόεξέταση μεταβλητών συγκριτικά με οποιαδή-



ΥΠΑΡΧΕ Ι Α ΣΥΜΜΕΤΡ Ι Α ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ Λ Ι ΑΝ ΙΚΩΝ Τ ΙΜΩΝ ΣΤ Ι Σ ΒΑΣ ΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡ Ι Ε ΣΕ Ι ΔΩΝ Δ Ι Α ΤΡΟΦΗΣ ; Η ΠΕΡ ΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝ ΙΚΗΣ Α ΓΟΡΑΣ ΤΡΟΦ ΙΜΩΝ

Ζαχαρίας Γ. Μπραγουδάκης*

Διεύθυνση Οικονομικής Ανάλυσης και Μελετών

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συγγραφέα και όχι κατ’ ανάγκηντης Τράπεζας της Ελλάδος. Θερμές ευχαριστίες για τα εποικο-δομητικά σχόλιά τους εκφράζονται στον Δ. Σιδέρη, τον Ε.Κοντέλη, τη Χ. Μπαλφούσια, τη Θ. Κοσμά και τον Ι. Παπαδογε-ώργη. Τυχόν λάθη και παραλείψεις βαρύνουν αποκλειστικά τονσυγγραφέα.

ποτε άλλη μελέτη που αφορά την ελληνικήαγορά τροφίμων.

Το υπόλοιπο τμήμα του άρθρου οργανώνεταιως εξής: στην ενότητα 2 παρέχεται συνοπτικήεπισκόπηση της βιβλιογραφίας αναφορικά μετην προσαρμογή των τιμών στην ελληνικήαγορά τροφίμων. Στην ενότητα 3 περιγράφο-νται οι βασικές αιτίες της ασύμμετρης προ-σαρμογής στις τιμές των τροφίμων. Στην ενό-τητα 4 τεκμηριώνεται η σπουδαιότητα της ομά-δας των βασικών τροφίμων για το μέσο νοι-κοκυριό και εκτιμάται ο δείκτης συγκέντρω-σης Herfindahl-Hirschman (HHI) στους αντί-στοιχους κλάδους. Τα δεδομένα που χρησι-μοποιήθηκαν παρουσιάζονται στην ενότητα 5.Στην ενότητα 6 περιγράφεται η οικονομετρικήμεθοδολογία. Στην ενότητα 7 παρουσιάζονταιτα εμπειρικά ευρήματα. Τέλος, στην ενότητα8 γίνεται σύνοψη των συμπερασμάτων.

2 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Η βιβλιογραφία που αναφέρεται στην ελλη-νική αγορά τροφίμων είναι σχετικά περιορι-σμένη. Σε αυτές τις μελέτες γίνεται μια συνο-πτική περιγραφή του κλάδου των τροφίμων ήμεμονωμένων κατηγοριών ειδών διατροφής,διερευνάται ο μηχανισμός μετάδοσης τωντιμών και επισημαίνεται ο ελλιπής ανταγωνι-σμός. Πιο συγκεκριμένα:

Η Ρεζίτη (2004) εξέτασε εμπειρικά την αγοράγια τα μαρούλια, τα πορτοκάλια, τις πατάτες καιτο κρέας στην Ελλάδα για το διάστημα 2000-2003, χρησιμοποιώντας μηνιαία στοιχεία. Ταεμπειρικά αποτελέσματα κατά τη βραχυχρόνιαπερίοδο υποστηρίζουν την ύπαρξη ασυμμετρίας(εκτός από την αγορά πορτοκαλιών) στη μετά-δοση των τιμών. Στην περίπτωση που μειώνο-νται οι τιμές παραγωγού, οι λιανέμποροι καθυ-στερούν να μειώσουν τις τιμές τους, ενώ αντί-θετα όταν οι τιμές παραγωγού αυξάνονται, οιλιανέμποροι σπεύδουν να μετακυλίσουν άμεσατις αυξήσεις στους καταναλωτές.

Οι Reziti and Panagopoulos (2006, 2008) μελέ-τησαν εμπειρικά την αγορά τροφίμων, λαχα-

νικών και φρούτων, χρησιμοποιώντας μηνιαίαστοιχεία για το διάστημα 1994-2005. Τα εμπει-ρικά ευρήματα υποστηρίζουν την ύπαρξηασύμμετρης ταχύτητας κατά τη μετάδοση τωντιμών από τον παραγωγό στον καταναλωτή στατρόφιμα και τα λαχανικά, αλλά όχι στα φρούτα.

Οι Tsakistara et al. (2008) μελέτησαν τηναγορά γάλακτος, χρησιμοποιώντας ετήσιαστοιχεία για το διάστημα 1990-2008, και κατέ-ληξαν ότι αυτή λειτουργεί με ολιγοπωλιακέςσυνθήκες, επιβεβαιώνοντας έμμεσα τον ισχυ-ρισμό για την ύπαρξη καρτέλ στον κλάδο.

Η Επιτροπή Ανταγωνισμού (2011) διεξήγαγεκλαδική έρευνα για την περίοδο 2005-2011στα οπωροκηπευτικά και επικεντρώθηκε σεδείγμα επτά οπωροκηπευτικών προϊόντων(μήλα, πορτοκάλια, ροδάκινα, πατάτες, τομά-τες, αγγούρια και μαρούλια) με κύριο κριτή-ριο τη συμμετοχή τους στο “καλάθι της νοι-κοκυράς”. Τα αποτελέσματα καταδεικνύουνσημαντικές ασυμμετρίες όσον αφορά την από-κριση σε θετικές και αρνητικές μεταβολές τωντιμών στην αλυσίδα προσφοράς οπωροκη-πευτικών. Οι ασυμμετρίες αυτές αναφέρονταιτόσο στην ταχύτητα της μετάδοσης των μετα-βολών όσο και στο μέγεθος και τη μονιμότητατης προσαρμογής στα νέα επίπεδα.

Οι Rezitis and Reziti (2011) μελέτησαν εμπει-ρικά την αγορά γάλακτος, χρησιμοποιώνταςμηνιαία στοιχεία για το διάστημα 1989-2009.Τα εμπειρικά ευρήματα υποστηρίζουν τηνύπαρξη ασύμμετρης ταχύτητας στη μετάδοσητων τιμών από τον παραγωγό στον κατανα-λωτή. Οι τιμές καταναλωτή αυξάνονται ταχύ-τερα σε σχέση με τη μεταβολή των τιμών παρα-γωγού, με συνέπεια τη διόρθωση της απόκλι-σης από τη μακροχρόνια ισορροπία μεταξύ τωντιμών γάλακτος καταναλωτή–παραγωγού.

H Reziti (2014, 2016) εξέτασε το μηχανισμόμετάδοσης των τιμών από τον παραγωγό στονκαταναλωτή στην αγορά γάλακτος, χρησιμο-ποιώντας μηνιαία στοιχεία για το διάστημαΙανουάριος 1998-Αύγουστος 2014. Τα εμπει-ρικά ευρήματα καταδεικνύουν ότι ο μηχανι-σμός μετάδοσης των τιμών είναι ασύμμετρος,


υποδηλώνοντας ότι οι γαλακτοβιομηχανίεςκαι οι μεγάλοι έμποροι λιανικής έχουν τηδύναμη να διαμορφώνουν τη δυναμική τωντιμών εις βάρος των παραγωγών γάλακτος καιτων καταναλωτών.

3 ΑΙΤΙΕΣ ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ

Η βιβλιογραφία έχει αναδείξει εμπειρικάτους παράγοντες που πιθανώς ευθύνονται γιατην ασύμμετρη προσαρμογή των λιανικώντιμών στα τρόφιμα.

Η σημαντικότερη αιτία θεωρείται ότι είναι οβαθμός μονοπωλιακής δύναμης των επιχει-ρήσεων, που ευνοεί τη συμμετοχή τους σεσυμπαιγνίες (μυστικές συνεννοήσεις) μεσκοπό να διατηρούν συστηματικά υψηλότεραπεριθώρια κέρδους (Brown and Yücel 2000,Miller and Hayenga 2001, Peltzman 2000 καιMeyer and von Cramon-Taubadel 2004).

Δεύτερον, η ασύμμετρη μετάδοση των τιμώνοφείλεται επίσης στο ευαλλοίωτο (perishability)κάποιων τροφίμων (π.χ. του γάλακτος, τωνφρούτων και των λαχανικών). Ο Ward (1982)υποστηρίζει ότι οι παραγωγοί-αγρότες και οιμεταπωλητές (χονδρέμποροι και λιανέμποροι)που κατέχουν αναλώσιμα προϊόντα ενδέχεταινα μην αυξήσουν τις τιμές έπειτα από αύξησητων τιμών των εισροών, ώστε να αποφύγουν τονκίνδυνο να μείνουν με αλλοιωμένα προϊόντα.

Τρίτον, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν τακόστη προσαρμογής ή ανατιμολόγησης πουπροκύπτουν για τις επιχειρήσεις όταν αλλά-ζουν οι τιμές των εισροών. Οι αυξήσεις τωντιμών των εισροών είναι πιθανότερο να οδη-γήσουν σε αναπροσαρμογή των λιανικώντιμών του τελικού προϊόντος από ό,τι οι μει-ώσεις των τιμών των εισροών. Εξαιτίας τουπληθωρισμού, κάποιες αυξήσεις καθίστανταιαναγκαίες λόγω της χαμηλότερης πραγματι-κής αξίας του περιθωρίου κέρδους (Ball andMankiw 1994 και Buckle and Carlson 2000).

Τέταρτον, η κρατική παρέμβαση με τον καθο-ρισμό κατώτατων τιμών μπορεί να οδηγήσει

σε ασύμμετρη μετάδοση των τιμών, εάν ωθείτους χονδρεμπόρους ή τους λιανοπωλητέςστην εκτίμηση ότι η μείωση των τιμών τωναγροτικών προϊόντων θα είναι μόνο προσω-ρινή. Αυτό συμβαίνει διότι αναμένουν μιακρατική παρέμβαση στήριξης των τιμών παρα-γωγού (Kinnucan and Forker 1987).

Πέμπτον, παρατηρείται ασύμμετρη πληροφό-ρηση μεταξύ των επιχειρήσεων. Οι μεγαλύτε-ρες επιχειρήσεις συνήθως έχουν καλύτερηπληροφόρηση για την εξέλιξη των τιμών τωνεισροών στην παραγωγική διαδικασία, όπωςγια παράδειγμα των διεθνών τιμών των καυ-σίμων ή των σιτηρών. Επίσης, μπορούν ναπρομηθεύονται γρηγορότερα και φθηνότεραβασικές πρώτες ύλες σε σχέση με τους αντα-γωνιστές τους και έτσι έχουν μεγαλύτεροβαθμό ελευθερίας στην προσαρμογή τωντιμών πώλησης των προϊόντων τους (Baileyand Brorsen 1989).

4 Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΗΤΑ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ Ο ΒΑΘΜΟΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣΣΤΟΥΣ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ

Στην ενότητα αυτή γίνεται προσπάθεια νααναδειχθεί η ιδιαίτερη βαρύτητα που έχει ησυγκεκριμένη ομάδα τροφίμων (γαλακτοκο-μικά, κρέας, δημητριακά, φρούτα και λαχα-νικά) ως προς το καταναλωτικό πρότυπο τουμέσου νοικοκυριού. Επίσης, εκτιμάται ο δεί-κτης συγκέντρωσης Herfindahl-Hirschman(HHI), ο οποίος μετρά το βαθμό συγκέντρω-σης στους εξεταζόμενους κλάδους τροφίμων(Herfindahl 1950, Hirschman 1964 καιRhoades 1993).

Σύμφωνα με την Έρευνα Οικογενειακών Προ-ϋπολογισμών (ΕΟΠ) 2015 που δημοσιεύθηκετον Ιούλιο του 2016, η μέση μηνιαία δαπάνητων νοικοκυριών για αγαθά και υπηρεσίες γιατο 2015 ήταν 1.419,57 ευρώ. Η μέση μηνιαίαδαπάνη των νοικοκυριών για είδη διατροφής(τρόφιμα και μη οινοπνευματώδη ποτά) ήταν293,7930 ευρώ ή 20,7% της μέσης μηνιαίαςδαπάνης των νοικοκυριών και αποτελεί τηνκυριότερη δαπάνη του νοικοκυριού διαχρονικά




Μέσ

η μη

νια

ία δ

απά

νη(σ

ύνολ

ο)1.

956,

4210

0,0

1.82

4,02

100,

01.

637,

1010

0,0

1.50

9,39

100,

01.

460,

5210

0,0

1.41

9,57

100,

0-5

36,8

5-2

7,4

Είδ

η δι

ατρ

οφής

351,

6718

,035

5,05

19,5

328,

5720

,130

7,33

20,4

299,

7920

,529

3,30

20,7

-58,

37-1

6,6

Αλκ

οολο

ύχα

ποτ

ά κ

αι κ

απν

ός68

,73,

566

,52

3,6

62,7

13,

862

,84,

258

,84,

057

,27

4,0

-11,

43-1

6,6

Ένδ

υση

και υ

πόδη

ση14

0,84

7,2

112,

516,

295

,34

5,8

87,3

85,

885

,75,

983

,06

5,9

-57,

78-4

1,0

Στέ

γαση

228,

8211

,723

0,16

12,6

227,

0713

,920

6,99

13,7

195,

2913

,418

9,21

13,3

-39,

61-1

7,3

Δια

ρκή

αγα

θά13

0,47

6,7

110,

056,

094

,97

5,8

83,9

45,

672

,76

5,0

66,4

94,

7-6

3,98

-49,

0

Υγε

ία

124,

436,

411

4,58

6,3

104,

716,

410

4,44

6,9

105,

767,

210

7,06

7,5

-17,

37-1

4,0

Μετ

αφ

ορές

264,

8713

,524

0,05

13,2

209,

8812

,818

9,19

12,5

184,

8212

,718

1,64

12,8

-83,

23-3

1,4

Επι

κοιν

ωνί

ες

78,4

64,

073

,69

4,0

68,1

94,

261

,91

4,1

60,0

84,

158

,46

4,1

-20

-25,

5

Ανα

ψυχ

ή κα

ι πολ

ιτισ

μός

91,6

4,7

85,7

24,

772

,87

4,5

68,8

24,

668

,71

4,7

67,9

54,

8-2

3,65

-25,

8

Εκπ

αίδ

ευση

64,2

13,

363

,71

3,5

57,3

33,

550

,83

3,4

50,8

43,

546

,73,

3-1

7,51

-27,

3

Ξεν

οδοχ

εία

, κα

φεν

εία

κα

ιεσ

τια

τόρι

α20

9,75

10,7

189,

1110

,416

0,47

9,8

145,

559,

614

3,49

9,8

141,

059,

9-6

8,7

-32,

8

Διά

φορ

α α

γαθά

κα

ι υπη

ρε-

σίες

202,

6110

,418

2,89

10,0

154,

989,

514

0,19

9,3

134,

499,

212

7,37

9,0

-75,

24-3

7,1

Αγα

θά κ

αι υ

πηρ

εσίε

ς

Έρε

υνα

Οικ

ογεν

ειακ

ών

Προ

ϋπολ

ογισ

μών

(ΕΟ

Π)

2015

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Μετ

αβολ

ές

201

0-20

15

Αξί

α(σ

ε ευ

ρώ)

Κατ

ανομ

ή(%

)Α

ξία

(σε

ευρώ

) Κ

αταν

ομή

(%)

Αξί

α(σ

ε ευ

ρώ)

Κατ

ανομ

ή(%

)Α

ξία

(σε

ευρώ

) Κ

αταν

ομή

(%)

Αξί

α(σ

ε ευ

ρώ)

Κατ

ανομ

ή(%

)Α

ξία

(σε

ευρώ

) Κ

αταν

ομή

(%)

Αξί

α(σ

ε ευ

ρώ)

Κατ

ανομ

ή(%

)

Πίν

ακας

1 Μ

έση

μηνι

αία

δαπάν

η νο

ικοκ

υριώ

ν γι

α αγ

αθά

και

υπηρ

εσίε

ς

Πηγ

ή: Ε

ΛΣ

ΤΑ

Τ.

(βλ. Πίνακα 1). Ακολουθούν οι δαπάνες γιαστέγαση (189,21 ευρώ ή 13,3%) και οι δαπάνεςγια μεταφορές (181,64 ευρώ ή 12,8%).

Παρατηρείται ότι ενώ η μέση μηνιαία δαπάνητων νοικοκυριών σύμφωνα με την ΕΟΠ 2010ήταν 1.956,42 ευρώ, το 2015 υποχώρησε στα1.419,57 ευρώ, καταγράφοντας μείωση κατά27,4% ή 536,85 ευρώ. Από την άλλη, η μέσημηνιαία δαπάνη των νοικοκυριών για είδη δια-τροφής την ίδια περίοδο (2010-2015) μειώθηκεμόνο κατά 16,6% (58,37 ευρώ), υποδηλώνονταςανελαστική εισοδηματική ζήτηση από πλευράςτων καταναλωτών. Επισημαίνεται παράλληλαότι το μερίδιο των ειδών διατροφής στη μέσημηνιαία δαπάνη αυξήθηκε διαχρονικά από18% το 2010 σε 20,7% το 2015.

Για το 2015, αλλά και διαχρονικά κατά τηνπερίοδο 2010-2015, η βαρύτητα της συγκε-κριμένης ομάδας τροφίμων (γαλακτοκομικά,κρέας, δημητριακά, φρούτα και λαχανικά) μεβάση τη μέση μηνιαία δαπάνη του νοικοκυριούγια είδη διατροφής είναι πολύ μεγάλη (βλ.Πίνακα 2).

Η δαπάνη για την εξεταζόμενη ομάδα τροφί-μων αποτελεί το 75% (218 ευρώ) της μέσηςμηνιαίας δαπάνης του νοικοκυριού για είδηδιατροφής (293,30 ευρώ). Το κρέας με ποσο-στό 22,4% (65,56 ευρώ) αποτελεί τη μεγαλύ-τερη δαπάνη διατροφής για το νοικοκυριό καιακολουθούν τα γαλακτοκομικά με ποσοστό17,6% (51,52 ευρώ), τα άλευρα, το ψωμί καιτα δημητριακά με ποσοστό 15,3% (44,84ευρώ), τα λαχανικά με ποσοστό 12,1% (35,62ευρώ) και τα φρούτα με ποσοστό 7,2% (21,26ευρώ). Συνεπώς, ο βαθμός στον οποίο λει-τουργούν αποτελεσματικά οι αγορές τωνσυγκεκριμένων βασικών τροφίμων επηρεάζεισημαντικά το διαθέσιμο εισόδημα και το βιο-τικό επίπεδο των νοικοκυριών.

Ο δείκτης συγκέντρωσης της αγοράςHerfindahl-Hirschman (HHI),1 που μετρά τοβαθμό στον οποίο ένας μικρός αριθμός επι-



1 Ο HHI χρησιμοποιείται ως ένας πιθανός δείκτης της ισχύος στηναγορά ή του ανταγωνισμού μεταξύ των επιχειρήσεων. Όταν η πλη-ροφόρηση για τα μερίδια αγοράς των επιχειρήσεων δεν αθροίζειστο 100, η απόκλιση λαμβάνεται υπόψη στον υπολογισμό του HHIως μερίδιο άγνωστης πληροφόρησης.

Σύνολο 293,30 100 299,79 100 3,9

Αλεύρι, ψωμί, δημητριακά 44,84 15,3 46,99 15,7 -4,6 -0,4

Κρέας 65,56 22,4 68,06 22,7 -3,7 -0,3

Ψάρια 21,16 7,2 21,6 7,2 -2,2 0,0

Γαλακτομικά προϊόντα και αυγά 51,52 17,6 54,24 18,8 -5,0 -0,5

Έλαια και λίπη 17,74 6,0 17,59 5,9 0,9 0,1

Φρούτα 21,26 7,2 21,39 7,1 -0,6 0,1

Λαχανικά 35,62 12,1 35,36 11,8 0,7 0,3

Ζάχαρη, μαρμελάδα, μέλι, σιρόπια,σοκολάτα και ζαχαρωτά

14,57 5,0 13,76 4,6 5,9 0,4

Λοιπά είδη διατροφής 6,10 2,1 4,92 1,6 24,0 0,5

Καφές, τσάι και κακάο 6,21 2,1 6,68 2,2 -7,0 -0,1

Μεταλλικά νερά, αναψυκτικά, χυμοίφρούτων και λαχανικών

8,72 3,0 9,21 3,1 -5,3 -0,1

Είδη διατροφής και μη οινοπνευματώδη ποτά

ΕΟΠ 2015 ΕΟΠ 2014ΕΟΠ

2015/2014ΕΟΠ

2015/2014

Αξία (σε ευρώ)

Κατανομή (%)

Αξία(σε ευρώ)

Κατανομή (%)

Μεταβολήαξίας

(%)

Διαφορά ποσοστιαίας

κατανομής (%)

Πίνακας 2 Μέση μηνιαία δαπάνη για είδη διατροφής

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ.

χειρήσεων αντιπροσωπεύει μεγάλο τμήματης αγοράς, επιβεβαιώνει την υψηλή συγκέ-ντρωση σε όλους τους εξεταζόμενους κλά-δους τροφίμων. Ο ΗΗΙ μετρά τη συγκέ-ντρωση της αγοράς μέσω της πρόσθεσης τωντετραγώνων των μεριδίων αγοράς που κατέ-χουν όλες οι επιχειρήσεις του τομέα/κλάδου.Ο τύπος με βάση τον οποίο υπολογίζεται οΗΗΙ είναι ο εξής:

όπου si είναι το μερίδιο αγοράς της επιχείρη-σης i, με συνολικό αριθμό επιχειρήσεων nστην αγορά. Όταν ο HHI είναι κατώτερος του1.000, η συγκέντρωση της αγοράς χαρακτηρί-

ζεται ως χαμηλή, όταν κυμαίνεται μεταξύ1.000 και 1.800, η συγκέντρωση της αγοράςθεωρείται μέτρια, ενώ με τον ΗΗΙ άνω του1.800 η συγκέντρωση χαρακτηρίζεται ωςυψηλή. Ο HHI λαμβάνει τη μέγιστη τιμή10.000=1002 όταν υπάρχει μονοπώλιο καισυνεπώς το μερίδιο της επιχείρησης είναι ίσομε 100%. Αντιθέτως, ο HHI λαμβάνει πολύχαμηλή τιμή προσεγγίζοντας το μηδέν όταν ηαγορά λειτουργεί υπό συνθήκες τέλειου αντα-γωνισμού.

Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται ο αριθμόςτων επιχειρήσεων κατά κλάδο τροφίμων, τααντίστοιχα μερίδια αγοράς και ο δείκτηςσυγκέντρωσης Herfindahl-Hirschman (HHI)για το 2014.


Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων της Grant Thornton και του ΙΕΛΚΑ από τον συγγραφέα.1 Τέσσερις αρτοποιητικές/εμπορικές επιχειρήσεις κατέχουν περί το 50% του συνόλου της αγοράς, ενώ το 75% του κλάδου των αλευρόμυλωνγια το 2013 αντιπροσωπεύεται από 17 επιχειρήσεις.2 256 βιομηχανικές και 927 εμπορικές επιχειρήσεις, εκ των οποίων μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεις ήταν 152 βιομηχανικές και 179 εμπορικές.3 Κεντρικές αγορές: Πρόκειται για τα οργανωμένα σημεία χονδρεμπορικής πώλησης, τα σημαντικότερα από τα οποία είναι: α) ο Οργανι-σμός Κεντρικής Αγοράς Αθηνών Α.Ε. (ΟΚΑΑ), με 550 δραστηριοποιούμενες χονδρεμπορικές επιχειρήσεις νωπών οπωρολαχανικών, και β) η Κεντρική Αγορά Θεσσαλονίκης Α.Ε. (ΚΑΘ), η οποία περιλαμβάνει 280 καταστήματα. Σύμφωνα με την ICAP (2015), οι δύο κεντρικέςαγορές κατέχουν το 20% του συνόλου της αγοράς, οι χονδρεμπορικές επιχειρήσεις εκτός κεντρικών αγορών κατέχουν το 35%, τα σούπερ μάρ-κετ το 25% και οι λαϊκές αγορές το υπόλοιπο 20%.

Δημητριακά καιπαρασκευάσματα1

Αρτοποίια και ζαχαροπλαστική

2 24% 11 42% 80 19% 93 85% 2.926Υψηλήσυγκέ-

ντρωση

Κλάδος αλευρόμυλων

1 17 18 90% 8.200Υψηλήσυγκέ-

ντρωση

Προϊόντα κρέατος 4 17 1.514 2Υψηλήσυγκέ-

ντρωση

Κλάδος αλλαντικών 3 74% 5 11% 8 85% 5.822Υψηλήσυγκέ-

ντρωση

Γαλακτοκομικά και αυγά

4 53% 5 56 65 86% 4.094Υψηλήσυγκέ-

ντρωση

Φρούτα και λαχανικά 2 3 20% 59 25% 55% 100% 4.050Υψηλήσυγκέ-

ντρωση

Επιχειρήσεις

Κλάδοι τροφίμων

Πολύ μεγάλες Μεγάλες Μικρές και μεσαίες Σύνολο επιχειρήσεων του δείγματος

Δείκτηςσυγκέντρω-σης αγοράςHerfindahl-Hirschman

(HHI)Συμπέ-ρασμα

Πωλήσεις άνω των250 εκατ. ευρώ

Πωλήσεις μεταξύ 50 εκατ. και 250

εκατ. ευρώ

Πωλήσεις μεταξύ 2 εκατ. και 50

εκατ. ευρώ

Αριθμόςεπιχειρή-

σεων Μερίδιοαγοράς







Πίνακας 3 Ο δείκτης συγκέντρωσης Herfindahl-Hirschman (HHI)

Στον κλάδο των δημητριακών και συγκεκρι-μένα στον κλάδο των αρτοπαρασκευασμάτωνκαι της ζαχαροπλαστικής, δύο επιχειρήσειςκατέχουν μερίδιο αγοράς 24% σε όρουςκύκλου εργασιών (πωλήσεων) και 8% σεόρους απασχόλησης, ενώ 11 επιχειρήσειςαντιπροσωπεύουν το 42% των συνολικώνπωλήσεων και απασχολούν το 21% του συνό-λου των εργαζομένων του κλάδου. Ο ΗΗΙυπολογίστηκε στις 2.926 (>1.800) μονάδες,υποδηλώνοντας ότι ο κλάδος χαρακτηρίζεταιαπό υψηλή συγκέντρωση. Επίσης, στονκλάδο των αλευρόμυλων το 75% του κλάδουσε όρους πωλήσεων για το 2013 αντιπροσω-πεύεται από 17 επιχειρήσεις, με τον ΗΗΙ ναείναι πολύ υψηλός αφού υπολογίζεται στις8.200 (>1.800) μονάδες.

Στον κλάδο του κρέατος και των παρασκευα-σμάτων του, επίσης υπάρχει έντονη συγκέ-ντρωση της αγοράς, αφού τέσσερις είναι οιπολύ μεγάλες επιχειρήσεις του κλάδου και 17οι μεγάλες, ενώ στον κλάδο των αλλαντικών οδείκτης συγκέντρωσης είναι πολύ υψηλός καιφθάνει τις 5.822 (>1.800) μονάδες.

Στον κλάδο των γαλακτοκομικών, μόνο τέσ-σερις επιχειρήσεις αντιπροσωπεύουν πάνωαπό το 53% των συνολικών πωλήσεων για το2013. Ο ΗΗΙ υπολογίστηκε στις 4.094 μονάδες(>1.800), συνεπώς και αυτός ο κλάδος χαρα-κτηρίζεται από υψηλή συγκέντρωση.

Στον κλάδο των φρούτων και των λαχανικών,οι δύο κεντρικές αγορές της χώρας (ΟΚΑΑκαι ΚΑΘ)2 κατέχουν το 20% του συνόλου τηςαγοράς, οι χονδρεμπορικές επιχειρήσειςεκτός κεντρικών αγορών κατέχουν το 35%, τασούπερ μάρκετ το 25% και οι λαϊκές αγορέςτο υπόλοιπο 20%. Ο ΗΗΙ υπολογίστηκε στις4.050 (>1.800) μονάδες, υποδηλώνοντας ότι οκλάδος χαρακτηρίζεται επίσης από υψηλήσυγκέντρωση.

5 ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

Τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται στηνεμπειρική διερεύνηση είναι οι δείκτες των

τιμών παραγωγού και οι δείκτες των λιανικώντιμών για τις βασικές κατηγορίες τροφίμων: ταδημητριακά και παρασκευάσματα, τα κρέατακαι προϊόντα κρέατος, τα γαλακτοκομικά καιτα αυγά, τα φρούτα και τα λαχανικά. Τα δεδο-μένα καλύπτουν την περίοδο από τον Ιανου-άριο του 2002 έως τον Ιούνιο του 2016. Οιπηγές των δεδομένων είναι η στατιστική βάσητης Eurostat, η Ελληνική Στατιστική Αρχή(ΕΛΣΤΑΤ) και η Τράπεζα της Ελλάδος. Πιοσυγκεκριμένα, οι τιμές λιανικής των τροφίμωνεκφράζονται από τις αντίστοιχες κατηγορίεςτου Εναρμονισμένου Δείκτη Τιμών Κατανα-λωτή (ΕνΔΤΚ), ενώ οι τιμές παραγωγού τωντροφίμων εκφράζονται από τις αντίστοιχεςκατηγορίες του Δείκτη Τιμών Παραγωγού(ΔΤΠ) της εγχώριας αγοράς.

Για να διασφαλιστεί η εγκυρότητα των εμπει-ρικών αποτελεσμάτων, θα πρέπει οι δείκτεςτου ΕνΔΤΚ και του ΔΤΠ να αντιπροσωπεύουνόσο το δυνατόν το ίδιο καλάθι αγαθών. Απότον Πίνακα 4 παρατηρούμε ότι πράγματιυπάρχει σε μεγάλο βαθμό συνέπεια μεταξύτων κωδικών ταξινόμησης που αφορούν τουςδείκτες τιμών για τις συγκεκριμένες ομάδεςτροφίμων.



2 ΟΚΑΑ: Οργανισμός Κεντρικής Αγοράς Αθηνών Α.Ε., με 550 δρα-στηριοποιούμενες χονδρεμπορικές επιχειρήσεις νωπών οπωρο-λαχανικών, και ΚΑΘ: Κεντρική Αγορά Θεσσαλονίκης Α.Ε., ηοποία περιλαμβάνει 280 καταστήματα.

Δημητριακά και παρασκευάσματα

Προϊόντα μύλων και δημητριακών, άμυλα και

αμυλώδη προϊόντα

Kρέατα (γενικά)Διατηρημένο κρέας και

προϊόντα κρέατος

Γαλακτοκομικά και αυγά Γαλακτοκομικά προϊόντα

Φρούτα (γενικά)Παρασκευασμένα και διατη-ρημένα φρούτα και λαχανικά

Λαχανικά (γενικά)

ΕνΔΤΚ (2015=100) ΔΤΠ (2010=100)

Κατηγορίες τροφίμων

Πίνακας 4 Συνέπεια κωδικών ταξινόμησηςμεταξύ του ΕνΔΤΚ και του ΔΤΠ

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ.

Από την άλλη πλευρά, η παρούσα μελέτη αντι-μέτωπισε μια σειρά προβλημάτων στα δεδο-μένα, όπως αναφέρονται παρακάτω:

Πρώτον, για την κατηγορία των φρούτων καιλαχανικών στον ΕνΔΤΚ υπάρχουν δύο χωρι-στές σειρές, ενώ στον ΔΤΠ υπάρχει μια ενο-ποιημένη σειρά. Δεύτερον, στην κατηγορίατων δημητριακών, για να υπάρχει μεγαλύτερησυνέπεια μεταξύ του ΕνΔΤΚ και του ΔΤΠ,στον ΔΤΠ ενοποιήθηκαν δύο χωριστοί δείκτεςσε ένα σταθμισμένο δείκτη. Ο σταθμισμένοςδείκτης αφορά αφενός τα προϊόντα μύλων καιδημητριακών, τα άμυλα και τα αμυλώδη προϊ-όντα και αφετέρου τα είδη αρτοποιίας και τααλευρώδη προϊόντα. Τρίτον, γίνεται αναπρο-σαρμογή του ΔΤΠ από το έτος αναφοράς 2010στο έτος αναφοράς 2015 για να υπάρχει συνέ-πεια με τον ΕνΔΤΚ.3 Τέταρτον, ενώ στημέτρηση των τιμών που γίνεται με βάση τονΕνΔΤΚ περιλαμβάνεται ο φόρος προστιθέ-μενης αξίας (ΦΠΑ), στον ΔΤΠ συλλέγονται οιβασικές τιμές πώλησης, δηλαδή οι τιμές χωρίςτον ΦΠΑ και παρόμοιους εκπεστέους φόρουςπου συνδέονται άμεσα με τον κύκλο εργασιών,καθώς και χωρίς δασμούς ή άλλους φόρουςστα προϊόντα, συμπεριλαμβανομένων όμωςτων επιδοτήσεων του προϊόντος. Για το λόγοαυτό, από τον ΕνΔΤΚ αφαιρείται ο ΦΠΑ,προκειμένου να υπάρχει συνέπεια με τονΔΤΠ.4 Πέμπτον, οι δείκτες τροφίμων (κυρίωςστα φρούτα και στα λαχανικά) που μετρούνταιμε βάση τη μεθοδολογία κατάρτισης τουΕνΔΤΚ και του ΔΤΠ παρουσιάζουν έντονηεποχικότητα. Η εποχικότητα, η οποία μπορείνα αποδίδεται στις καιρικές συνθήκες ή/και σεεποχικές συνήθειες καταναλωτικής συμπερι-φοράς, δυσκολεύει τη διερεύνηση πιθανώνασύμμετρων συμπεριφορών στις τιμές πουοφείλονται στην ολιγοπωλιακή διάρθρωσητων κλάδων. Για το λόγο αυτό, στη μελέτηγίνεται διόρθωση της εποχικότητας όλων τωνδεικτών με χρήση του φίλτρου Χ-12 ARIMA.

6 Η ΟΙΚΟΝΟΜΕΤΡΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Για την εμπειρική διερεύνηση της ύπαρξηςασυμμετρίας στην προσαρμογή των λιανικών

τιμών των τροφίμων προς το μακροχρόνιο επί-πεδο ισορροπίας τους, χρησιμοποιείται ητεχνική του υποδείγματος διόρθωσης σφάλ-ματος με συνολοκλήρωση αυτοπαλίνδρομουκατωφλίου (ECM with TAR cointegration),όπως έχει προταθεί από τους Enders and Sik-los (2001). Στην περίπτωση που η λιανική τιμήκαι η τιμή παραγωγού ακολουθούν μια μακρο-χρόνια σχέση ισορροπίας, αυτή μπορεί νααποδοθεί ως εξής:

(1)

όπου με rtr συμβολίζουμε τη λιανική τιμή του

τροφίμου την περίοδο t, ενώ με rtw συμβολί-

ζουμε την τιμή παραγωγού του ίδιου αγαθούτην ίδια περίοδο t. Η σχέση (1) είναι εκφρα-σμένη σε λογαρίθμους. Με το λογαριθμικόμετασχηματισμό των σειρών εξομαλύνεται ηεπίδραση ενδεχόμενων τετραγωνικών τάσεωνστην εξέλιξη των σειρών και επιπλέον οι εκτι-μήσεις των παραμέτρων των εξισώσεωνεκφράζονται άμεσα σε ελαστικότητες. Ηπαράμετρος a0 αντιπροσωπεύει ένα σταθερόκόστος, ενώ η παράμετρος β1 αντανακλά τοβαθμό προσαρμογής της λιανικής τιμής σεμεταβολές της τιμής παραγωγού και αντανα-κλά έμμεσα την ένταση του ανταγωνισμούστην αγορά. Όσο πιο έντονος είναι ο αντα-γωνισμός, τόσο μεγαλύτερος αναμένεται ναείναι ο βαθμός προσαρμογής και τόσο μικρό-τερο αναμένεται να είναι το περιθώριο κέρ-δους. Με ut συμβολίζεται ο όρος σφάλματοςμε σταθερό μέσο και διακύμανση, ο οποίοςαντανακλά τις βραχυχρόνιες αποκλίσεις απότη μακροχρόνια σχέση ισορροπίας. Όταν οιτιμές rt

r και rtw βρίσκονται στο μακροχρόνιο

επίπεδο ισορροπίας τους, τότε τα κατάλοιπααναμένεται να είναι μηδενικά. Αντίθετα, στηνπερίπτωση που οι τιμές αποκλίνουν από τημακροχρόνια σχέση, τότε ο όρος σφάλματος ut

μπορεί να είναι είτε θετικός, όταν η τιμή rtr


3 Η διαφορετική βάση δημιουργεί πρόβλημα στην εκτίμηση των υπο-δειγμάτων, αφού η διαφορά μεταφέρεται στο σταθερό όρο καιστρεβλώνει την εκτίμησή του. Το πρόβλημα λύνεται με τη μέθοδοαναπροσαρμογής της βάσης. Συνήθως επιλέγεται να γίνεται η ανα-προσαρμογή με βάση το πιο πρόσφατο έτος αναφοράς.

4 Η σύγκριση μεταξύ τιμών ή δεικτών χωρίς φόρους και τιμών ή δει-κτών που περιλαμβάνουν την επίδραση των φόρων στρεβλώνει τααποτελέσματα (ΙΟΒΕ 2009).

είναι πάνω από το μακροχρόνιο επίπεδο ισορ-ροπίας της, είτε αρνητικός στην αντίθετη περί-πτωση.

Αν η προσαρμογή στη μακροχρόνια ισορρο-πία είναι ασύμμετρη, υποδηλώνοντας ότι ηαυτοπαλίνδρομη συμπεριφορά των καταλοί-πων της μακροχρόνιας σχέσης ût εξαρτάταιαπό το πρόσημο των εξωγενών διαταραχών,τότε οι τυπικοί έλεγχοι Dickey-Fuller (1979)και οι επεκτάσεις τους για συνολοκλήρωση μετη μέθοδο των δύο σταδίων Engle andGranger (1987) έχουν λανθασμένη εξειδί-κευση, διότι υποθέτουν συμμετρική προσαρ-μογή των καταλοίπων στη μακροχρόνια ισορ-ροπία (Enders and Granger 1998 και Endersand Siklos 2001). Σύμφωνα με αυτή τηντεχνική, η τυπική εξίσωση ελέγχου Dickey-Fuller (1979) για την ύπαρξη συνολοκλήρω-σης, η οποία περιγράφεται από την παρακάτωσχέση:

(2)

επεκτείνεται, συμπεριλαμβάνοντας ένασυναρτησιακό δείκτη βαρύτητας Ιt , σύμφωναμε τον οποίο διαχωρίζονται τα κατάλοιπα τηςμακροχρόνιας σχέσης (1) σε δύο συνιστώσεςμε χρονική υστέρηση και ο οποίος περιγρά-φεται από την ακόλουθη σχέση:

(3)

Σε περίπτωση που μετά την εκτίμηση της σχέ-σης (3) παρατηρηθεί κάποια μορφή αυτοσυ-σχέτισης, τότε προστίθεται ο κατάλληλοςαριθμός χρονικών υστερήσεων .

Ο συναρτησιακός δείκτης βαρύτητας Ιt δίνεταιμε τη σχέση (4):

(4)

όπου η τιμή που λαμβάνει το σημείο (ή κατώ-φλι) είναι στοχαστική και συμβολίζεται με τογράμμα τ̂. Με {νt} συμβολίζεται η σειρά τωνκαταλοίπων της σχέσης (3) με μέσο μηδέν καισταθερή διακύμανση, έτσι ώστε το διάνυσμα

{νt} να είναι ανεξάρτητο του ût . Ο συνδυα-σμός των σχέσεων (3) και (4) συνιστά το υπό-δειγμα αυτοπαλίνδρομου κατωφλίου (TAR).Επιτρέποντας στις παραμέτρους ρ1

up και ρ1down

να λαμβάνουν διαφορετικές τιμές, το υπό-δειγμα αναγνωρίζει ότι οι θετικές και οι αρνη-τικές αποκλίσεις από την ισορροπία μπορούννα διορθώνονται με διαφορετικές ταχύτητεςπροσαρμογής.

Ο έλεγχος συνολοκλήρωσης μπορεί να γίνει μεβάση τις κρίσιμες τιμές των κατανομών t-Maxκαι Φ* που προτείνονται από τους Enders andSiklos (2001). Επιπλέον, ο Tong (1982, 1983,1990) έδειξε ότι στην περίπτωση που διαπι-στωθεί η ύπαρξη συνολοκλήρωσης αυτοπαλίν-δρομου κατωφλίου, δηλαδή δεν γίνει δεκτή ηυπόθεση Η0: ρ1

up=ρ1down=0, οι εκτιμώμενοι με τη

μέθοδο ελαχίστων τετραγώνων παράμετροιρ1

up και ρ1down της σχέσης (3) ακολουθούν μια

ασυμπτωτική πολυμεταβλητή κανονική κατα-νομή και έτσι είναι δυνατόν να ελεγχθεί ηυπόθεση Η0: ρ1

up=ρ1down=0 με βάση έναν τυπικό

έλεγχο F (π.χ. Wald test), για να ελεγχθεί ανη προσαρμογή είναι συμμετρική. Στην πραγ-ματικότητα, η αληθινή τιμή του κατωφλίουείναι άγνωστη και πρέπει να εκτιμηθεί. Για ναπροσδιοριστεί η τιμή του κατωφλίου τ̂ όπουπιθανόν να εμφανίζεται στατιστικά σημαντικήασυμμετρία, οι Enders and Siklos (2001) προ-τείνουν την εφαρμογή μιας διερευνητικήςμεθόδου που είναι γνωστή στη βιβλιογραφίαως “προσέγγιση του Chan”. Ο Chan (1993)έδειξε ότι κάτω από κάποιες τυπικές συνθή-κες η μέθοδος ελαχίστων τετραγώνων OLSαποδίδει έναν υπερσυνεπή εκτιμητή της αλη-θινής τιμής του κατωφλίου. Πιο συγκεκριμένα,σύμφωνα με αυτή τη διαδικασία (grid searchprocedure), ανιχνεύονται ως πιθανά κατώφλιαοι τιμές του διανύσματος των καταλοίπων ût

που προκύπτουν από τη σχέση συνολοκλήρω-σης (1). Το διάνυσμα των καταλοίπων {ût}ταξινομείται κατ’ αύξουσα τάξη ως εξής

, όπου με Τ συμβολίζεται οαριθμός των χρησιμοποιούμενων παρατηρή-σεων. Από την κατανομή των ταξινομημένωντιμών των καταλοίπων κατ’ αύξουσα τάξη,αφαιρείται το μεγαλύτερο και το μικρότερο15% των (ακραίων) τιμών και οι τιμές στο



υπόλοιπο (κεντρικό) 70% των καταλοίπωνθεωρούνται πιθανά κατώφλια. Για κάθε ένααπό αυτά τα πιθανά κατώφλια που ανήκουνστο 70% εκτιμάται διαδοχικά η σχέση (3) μεβάση την εξειδίκευση του δείκτη βαρύτηταςτης σχέσης (4). Ως καταλληλότερο κατώφλι τ̂επιλέγεται εκείνη η τιμή του καταλοίπου ût

τ μεβάση την οποία ελαχιστοποιείται το άθροισματων τετραγώνων των καταλοίπων (RSS) πουπροκύπτει από την εκτίμηση της σχέσης (3).

Στην περίπτωση που επαληθευθεί η ύπαρξησυνολοκλήρωσης αυτοπαλίνδρομου κατω-φλίου (TAR cointegration), τότε μπορεί ναεκτιμηθεί ένα υπόδειγμα διόρθωσης σφάλ-ματος με μακροχρόνια ασύμμετρη ισορροπία,το οποίο στη γενική του μορφή περιγράφεταιαπό την ακόλουθη σχέση (5):

(5)

όπου

Με βάση την εξειδίκευση της σχέσης (5), ηταχύτητα προσαρμογής των λιανικών τιμώνείναι a1

up , αν ût-1 είναι πάνω από το επίπεδο τηςμακροχρόνιας ισορροπίας, και a2

down, αν ût-1

είναι κάτω από το επίπεδο της μακροχρόνιαςισορροπίας. Για να εξετάσουμε αν υπάρχειμακροχρόνια συμμετρία, δηλαδή αν οι συντε-λεστές a1

up και a2down είναι στατιστικά ίσοι,

ελέγχεται η υπόθεση Η0: a1up = a2

down του υπο-δείγματος (5). H ασύμμετρη μέση χρονικήυστέρηση προσαρμογής (ΜΧΥΠ) υπολογίζε-ται με βάση τους παρακάτω τύπους (Hendry1995):

(6)

και

(7)

Η σχέση (6) μετρά τη μέση χρονική υστέρησηπροσαρμογής ΜΧΥΠup σε μήνες κατά τους

οποίους οι λιανικές τιμές των τροφίμων βρί-σκονται πάνω από την τιμή ισορροπίας τους.Αντίστοιχα, η σχέση (7) μετρά τη μέση χρο-νική υστέρηση προσαρμογής ΜΧΥΠdown σεμήνες κατά τους οποίους οι λιανικές τιμές τωντροφίμων βρίσκονται κάτω από την τιμή ισορ-ροπίας τους.

7 ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Πριν από την εφαρμογή των ελέγχων συνο-λοκλήρωσης, εξετάζεται η ύπαρξη μοναδιαίαςρίζας Ι(1) για τις μεταβλητές των τιμών τωντροφίμων εκτελώντας τους ελέγχους Aug-mented Dickey-Fuller (ADF) (1979, 1981),Phillips-Perron (PP) (1988) και DF-GLS(Elliot et al. 1996). Σε όλες τις μεταβλητέςγίνεται λογαριθμικός μετασχηματισμός τωνσειρών. Οι έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας δείχνουνότι, ενώ η υπόθεση για την ύπαρξη μοναδιαίαςρίζας δεν μπορεί να απορριφθεί στα επίπεδατων σειρών, στις πρώτες διαφορές τους οι σει-ρές βρέθηκαν στάσιμες. Συνεπώς, οι σειρέςτόσο των λιανικών τιμών των τροφίμων όσοκαι των τιμών παραγωγού είναι ολοκληρωμέ-νες Ι(1).5

Η εκτίμηση της σχέσης (1) γίνεται με τημέθοδο FMOLS (Fully Modified OLS).6 Οιέλεγχοι συνολοκλήρωσης απορρίπτουν τημηδενική υπόθεση ότι οι σειρές δεν είναισυνολοκληρωμένες (βλ. Πίνακα 5).

Αν οι συγκεκριμένοι κλάδοι τροφίμων λει-τουργούσαν πράγματι σε περιβάλλον τέλειουανταγωνισμού, τότε θα αναμενόταν ότι ο βαθ-μός προσαρμογής θα ήταν 100%, δηλαδή ηελαστικότητα θα ήταν β0=1. Αυτό θα σήμαινεότι θα υπήρχε πλήρης μετάδοση των μεταβο-λών της τιμής παραγωγού στη λιανική τιμή του


5 Τα αποτελέσματα των ελέγχων μοναδιαίας ρίζας στις μεμονωμέ-νες σειρές δεν παρουσιάζονται στο παρόν άρθρο για λόγουςσυντομίας, αλλά είναι διαθέσιμα σε κάθε ενδιαφερόμενο.

6 H μέθοδος FMOLS παράγει υπερσυνεπείς εκτιμητές και τα κατά-λοιπα που προκύπτουν αντιπροσωπεύουν στοχαστικές (μη προ-βλέψιμες) διαταραχές. Η μέθοδος FMOLS υπερέχει έναντι τηςμεθόδου OLS, διότι αυξάνει την αποτελεσματικότητα και μειώνειτη μεροληψία μικρού δείγματος συγκριτικά με τον εκτιμητή OLS(Phillips and Hansen 1990). Επιπλέον, η FMOLS δίνει ασυμπτω-τικά αμερόληπτο και αποτελεσματικό εκτιμητή και συνεπώς επι-τρέπει την εκτέλεση αξιόπιστων στατιστικών ελέγχων.

τροφίμου. Από τις εκτιμήσεις των μακροχρό-νιων σχέσεων προκύπτει ότι οι τιμές που λαμ-βάνει ο συντελεστής β0 σε όλες τις κατηγορίεςτων εξεταζόμενων τροφίμων είναι στατιστικάμικρότερες της μονάδας, με εξαίρεση τηνκατηγορία των γαλακτοκομικών όπου επα-γωγικά ο συντελεστής είναι ίσος με τη μονάδα.Το εύρημα ότι οι τιμές που λαμβάνει ο βαθμόςπροσαρμογής είναι μικρότερες της μονάδας,δηλαδή αποτελεί ένδειξη ότι για τους συγκε-κριμένους κλάδους υπάρχει ατελής οργάνωσητης αγοράς, δεν συνεπάγεται κατ’ ανάγκην τηνύπαρξη και μακροχρόνιας ασύμμετρης προ-σαρμογής των λιανικών τιμών.

Τα αποτελέσματα της εκτίμησης του υποδείγ-ματος TAR για συνολοκλήρωση αυτοπαλίν-δρομου κατωφλίου παρουσιάζονται στονΠίνακα 6. Η εκτίμηση του υποδείγματος TARυποδηλώνει ότι η συνεπής τιμή του κατωφλίουτ̂ για κάθε επιμέρους κατηγορία τροφίμωνείναι διαφορετική. Μια θετική τιμή του κατω-φλίου υποδηλώνει ότι η τρέχουσα λιανική τιμήτου τροφίμου rt

r βρίσκεται πάνω από το επί-

πεδο της μακροχρόνιας τιμής ισορροπίας πουπροσδιορίζεται από τη σχέση συνολοκλήρω-σης (1) και αυτό με τη σειρά του συνεπάγεταιένα καθεστώς διογκωμένου περιθωρίου κέρ-δους. Αντίθετα, μια αρνητική τιμή του κατω-φλίου υποδηλώνει ένα καθεστώς συμπιεσμέ-νου περιθωρίου κέρδους. Δηλαδή το κρίσιμοσημείο πέραν του οποίου τα κατάλοιπα αντι-δρούν και αλλάζουν την ταχύτητα προσαρμο-γής τους προς τη μακροχρόνια ισορροπίαείναι διαφορετικό για κάθε κατηγορία τρο-φίμων, αλλά εντούτοις πολύ κοντά στο μηδέν.

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του υποδείγματοςTAR, οι συντελεστές σύγκλισης των καταλοί-πων της μακροχρόνιας σχέσης ρ1

up και ρ2down

είναι στατιστικά σημαντικοί με βάση τις κρί-σιμες τιμές της στατιστικής t-Max* και έχουντο αναμενόμενο αρνητικό πρόσημο σε όλες τιςκατηγορίες τροφίμων. Επισημαίνεται ότι σεόλες τις κατηγορίες τροφίμων η τιμή τουσυντελεστή ρ2

down είναι μεγαλύτερη σε απόλυ-τες τιμές από εκείνη του ρ1

up, υποδηλώνονταςότι η ταχύτητα προσαρμογής των αποκλίσεων



Πηγή: Οικονομετρικές εκτιμήσεις του συγγραφέα. Σημειώσεις: Οι αριθμοί στις παρενθέσεις αφορούν τις τιμές της στατιστικής t και στις αγκύλες τις τιμές P-value. Η στατιστική σημαντικό-τητα σε επίπεδο 5% συμβολίζεται με διπλό αστερίσκο (**). Οι κρίσιμες τιμές για τον έλεγχο της συνολοκλήρωσης παρέχονται από τονMacKinnon (1996). Οι χρονικές υστερήσεις των ελέγχων συνολοκλήρωσης κατά Engle-Granger βασίστηκαν στο κριτήριο πληροφόρησηςSchwarz (SBC).

Προσαρμοσμένο εύρος δείγματος Ιανουάριος 2002 – Ιούνιος 2016

Σύνολο παρατηρήσεων 174 174 150 138 126

α0 1,098** (5,123) 0,386** (2,681) 0,159 (1,288) 1,647** (3,570) 2,251** (4,079)

β1 0,734** (13,971) 0,917** (28,800) 0,965** (28,936) 0,650** (19,328) 0,505** (4,158)

Διορθωμένος βαθμός προσαρμογήςR2 0,987 0,968 0,985 0,633 0,285

Τυπικό σφάλμα της παλινδρόμησης 0,012 0,012 0,006 0,043 0,041

Έλεχοι συνολοκλήρωσης κατά Engle-Granger

Υπόθεση H0: μη ύπαρξη συνολοκλήρωσης

Engle-Granger tau-statistic -4,607** [0,018] -5,604** [0,000] -4,956** [0,001] -5,300** [0,000] -4,878** [0,000]

Engle-Granger z-statistic -37,657** [0,015] -44,948** [0,000] -43,313** [0,000] -44,365** [0,000] -40,278** [0,000]

Συμπέρασμα: υπάρχει συνολοκλήρωση στις σειρές

Μακροχρόνιες σχέσεις

Εξισώσεις τιμών

Δημητριακά Κρέατα Γαλακτοκομικά Φρούτα Λαχανικά

Πίνακας 5 Εκτίμηση της μακροχρόνιας σχέσης για τις εξισώσεις τιμών των τροφίμων και έλεγχος για συνολοκλήρωση


Πηγ

ή: Ο

ικον

ομετ

ρικέ

ς εκ

τιμή

σεις

του

συγ

γραφ

έα.

Σημ

ειώ

σεις

: Οι α

ριθμ

οί σ

τις

παρε

νθέσ

εις

αφορ

ούν

τις

τιμέ

ς τη

ς στ

ατισ

τική

ς t κ

αι σ

τις

αγκύ

λες

τις

τιμέ

ς P

-val

ue.Η

στα

τιστ

ική

σημα

ντικ

ότητ

α σε

επί

πεδο

5%

συμ

βολί

ζετα

ι με

διπλ

ό ασ

τερί

σκο

(**)

. Ο μ

έγισ

τος

αριθ

μός

των

χρον

ικώ

ν υσ

τερή

σεω

ν βα

σίστ

ηκε

στα

κριτ

ήρια

πλη

ροφ

όρησ

ης A

IC (

1973

) κα

ι SB

C (

1978

). Γ

ια τ

ον έ

λεγχ

ο συ

νολο

κλήρ

ωση

ς κα

τωφ

λίου

(T

AR

coi

nteg

rati

on)

οι κ

ρίσι

μες

τιμέ

ς αν

αφέρ

οντα

ι στο

υς E

nder

s an

d Si

k-lo

s (2

001)

και

Wan

e (2

004)

. Η κ

ρίσι

μη τ

ιμή

της

στατ

ιστι

κής

Φ*

(με

κατώ

φλι

που

εκτ

ιμάτ

αι μ

ε συ

νεπή

τρό

πο)

χωρί

ς χρ

ονικ

ές υ

στερ

ήσει

ς εί

ναι η

τιμ

ή 6,

95 (

με 1

00 π

αρατ

ηρήσ

εις)

και

6,9

3 (μ

ε 25

0 πα

ρατη

ρήσε

ις)

σε ε

πι-

πέδο

στα

τιστ

ικής

σημ

αντι

κότη

τας

5%. Η

κρί

σιμη

τιμ

ή τη

ς στ

ατισ

τική

ς t

-Max

* χω

ρίς

χρον

ικές

υστ

ερήσ

εις

είνα

ι η τ

ιμή

-1,8

5 (μ

ε 10

0 πα

ρατη

ρήσε

ις)

και -

1,84

(με

250

παρ

ατηρ

ήσει

ς) σ

ε επ

ίπεδ

ο στ

ατισ

τική

ς ση

μαντ

ικό-

τητα

ς 5%

. Γι

α το

ν έλ

εγχο

της

υπό

θεση

ς ύπ

αρξη

ς συ

μμετ

ρίας

, χρη

σιμο

ποιο

ύντα

ι οι τ

ιμές

της

F μ

ε τη

ν πρ

οϋπό

θεση

ότι

υπά

ρχει

συν

ολοκ

λήρω

ση α

υτοπ

αλίν

δρομ

ου κ

ατω

φλί

ου.

Συν

επές

κα

τώφ

λιτ =

– 0

,012

288

τ = 0

,008

340

τ = 0

,006

592

τ = –

0,0

1307

6τ =

– 0

,023

808

P-v

alue

P-v

alue

P-v

alue

P-v

alue

P-v

alue

End

ers-

Sikl

os,

t-M

AX

*ρ 1up

-0,1

48**

(-

2,49

6)[0

,013

]-0

,166

**

(-2,

176)

[0,0

30]

-0,2

31**

(-

2,12

0)[0

,035

]-0

,292

**

(-4,

299)

[0,0

00]

-0,2

55**

(-

3,10

1)[0

,002

]

End

ers-

Sikl

os,

t-M

AX

*ρ 2do

wn

-0,2

38**

(-

3,65

7)[0

,000

]-0

,402

**

(-5,

678)

[0,0

00]

-0,3

41**

(-

4,63

8)[0

,000

]-0

,351

**

(-3,

162)

[0,0

01]

-0,3

97**

(-

3,77

6)[0

,000

]

Έλε

γχος

συ

νολο

κλήρ

ωση

ς α

υτοπ

αλί

νδρο

μου

κατω

φλί

ου

Στα

τιστ

ική

End

ers-

Sikl

osΦ

* H

0:ρ1up

=ρ 2do

wn =

09,

805*

*

[0,0

00]

17,8

74**

[0

,000

]13

,008

**

[0,0

00]

14,2

44**

[0

,000

]11

,942

**

[0,0

00]

Έλε

γχος

συ

μμετ

ρία

ςW

ald

F-t

est

H0:ρ

1up=

ρ 2dow

n1,

048*

*

[0

,307

]5,

441

[0,0

20]

0,69

3**

[0

,406

]0,

227*

*

[0,6

34]

1,12

2**

[0

,291

]

Συμ

περά

σμα

ταΣ

υνολ

οκλή

ρωση

Συμ

μετρ

ική

προσ

αρμ

ογή

των

κατα

λοίπ

ων

Συν

ολοκ

λήρω

σηΑ

σύμμ

ετρη

προ

σαρμ

ογή

των

κατα

λοίπ

ων

Συν

ολοκ

λήρω

σηΣ

υμμε

τρικ

ή πρ

οσα

ρμογ

ή τω

ν κα

ταλο

ίπω

ν

Συν

ολοκ

λήρω

σηΣ

υμμε

τρικ

ή πρ

οσα

ρμογ

ή τω

ν κα

ταλο

ίπω

ν

Συν

ολοκ

λήρω

σηΣ

υμμε

τρικ

ή πρ

οσα

ρμογ

ή τω

ν κα

ταλο

ίπω

ν

Προ

σαρμ

οσμέ

νο ε

ύρος

δεί

γματ

ος

Μέθ

οδος

εκτ

ίμησ

ης: O

LS

Φεβ

ρ. 2

002-

Ιούν

. 201

6(n

=17

3)Φ

εβρ.

200

2-Ιο

ύν. 2

016

(n=

173)

Φεβ

ρ. 2

002-

Ιούν

. 201

6(n

=14

9)Φ

εβρ.

200

2-Ιο

ύν. 2

016

(n=

137)

Φεβ

ρ. 2

002-

Ιούν

. 201

6(n

=12

8)

Δημ

ητρι

ακά

Κρέ

ατα

Γαλ

ακτο

κομι

κά

Φρο

ύτα

Λαχ

ανικ

ά

Πίν

ακας

6 Έ

λεγχ

οι T

AR γ

ια σ

υνολ

οκλή

ρωση

αυτο

παλ

ίνδρ

ομου

κατ

ωφ

λίου

όταν τα κατάλοιπα βρίσκονται κάτω από τοσυνεπές κατώφλι τ̂ (καθεστώς συμπιεσμένουπεριθωρίου κέρδους) είναι μεγαλύτερη απόό,τι όταν βρίσκονται πάνω από αυτό (καθε-στώς διογκωμένου περιθωρίου κέρδους).

Ο έλεγχος της υπόθεσης για συμμετρική προ-σαρμογή των αποκλίσεων ως προς τον μέσοτους ρ1

up=ρ2down για όλες τις κατηγορίες τροφί-

μων, εκτός από εκείνη των κρεάτων, δείχνειότι τα κατάλοιπα προσαρμόζονται συμμετρικάως προς τον ελκυστή τους.

Η ύπαρξη συνολοκλήρωσης αυτοπαλίνδρομουκατωφλίου επιτρέπει την εκτίμηση του υπο-δείγματος διόρθωσης σφάλματος με συνολο-κλήρωση αυτοπαλίνδρομου κατωφλίου (ECMwith TAR cointegration), το οποίο στη γενικήτου μορφή περιγράφεται από τη σχέση (5). Μεαυτόν τον τρόπο διερευνάται η φύση τηςμακροχρόνιας προσαρμογής, δηλαδή ανυπάρχει ασύμμετρη συμπεριφορά των λιανι-κών τιμών των τροφίμων ως προς το μακρο-χρόνιο επίπεδο ισορροπίας τους. Τα αποτε-λέσματα των εκτιμήσεων παρουσιάζονται στονΠίνακα 7.

Σε όλες τις κατηγορίες τροφίμων οι εκτιμήσειςτων συντελεστών που μετρούν την ασύμμετρηπροσαρμογή προς τη μακροχρόνια ισορροπίαφαίνεται να διαφέρουν μεταξύ τους.

Οι τιμές των συντελεστών που μετρούν τηνταχύτητα προσαρμογής όταν οι τιμές λιανικήςβρίσκονται κάτω από το επίπεδο ισορροπίαςτους (καθεστώς συμπιεσμένου περιθωρίουκέρδους) είναι μεγαλύτερες σε όλες τις κατη-γορίες τροφίμων συγκριτικά με τους συντε-λεστές που μετρούν την ταχύτητα προσαρμο-γής όταν οι τιμές λιανικής βρίσκονται πάνωαπό το επίπεδο ισορροπίας τους (καθεστώςδιογκωμένου περιθωρίου κέρδους). Συνεπώς,συνάγεται το συμπέρασμα ότι, όταν τα περι-θώρια κέρδους είναι συμπιεσμένα, η τάση τωνεμπόρων της λιανικής αγοράς να αυξήσουν τιςτιμές των τροφίμων ύστερα από μια θετικήμεταβολή των τιμών κόστους (παραγωγού)είναι εντονότερη. Αντίθετα, όταν τα περιθώ-ρια κέρδους είναι διογκωμένα, η διάθεση των

εμπόρων της λιανικής να μειώσουν τις τιμέςτους ύστερα από μια μείωση των τιμώνκόστους είναι μικρότερη.

Για την κατηγορία των δημητριακών, ο συντε-λεστής που μετρά την προσαρμογή όταν οιλιανικές τιμές των δημητριακών είναι πάνωαπό το επίπεδο ισορροπίας τους (οπότε υπάρ-χει τάση να μειωθούν) λαμβάνει την τιμή α1

up=-0,017, αλλά είναι στατιστικά ασήμαντος.Δηλαδή επαγωγικά θεωρείται ότι είναι ίσοςμε το μηδέν, αν και έχει το αναμενόμενο πρό-σημο. Με βάση το διαθέσιμο δείγμα παρατη-ρήσεων θεωρούμε ότι η τιμή -0,017 είναι η πιοπιθανή τιμή για τη συγκεκριμένη παράμετρο.Αν η τιμή του όρου α1

up δεν είναι στην πραγ-ματικότητα διάφορη του μηδενός, αυτό συνε-πάγεται ότι δεν υπάρχει διόρθωση των διο-γκωμένων περιθωρίων κέρδους και οι τιμές rtwκαι rtr δεν μπορεί να είναι συνολοκληρωμένες.Εντούτοις, οι έλεγχοι δείχνουν να υπάρχεισυνολοκλήρωση μεταξύ των δύο σειρών.Μελέτες, όπως για παράδειγμα των von Cra-mon-Taubadel (1998) και Reziti (2014), πουείχαν παρόμοια ευρήματα έκαναν την ίδιαπαραδοχή, δηλαδή ότι η εκτιμώμενη τιμή α1

up = -0,017, παρότι είναι επαγωγικά μηδέν,είναι η πιο πιθανή τιμή για τη συγκεκριμένηπαράμετρο με βάση το συγκεκριμένο δείγμαπαρατηρήσεων. Δηλαδή μπορεί να θεωρηθείότι είτε δεν υπάρχει διόρθωση των διογκω-μένων περιθωρίων κέρδους είτε η διόρθωσηγίνεται με πολύ μικρή ταχύτητα. Ο συντελε-στής που μετρά την προσαρμογή όταν οι τιμέςείναι κάτω από το επίπεδο ισορροπίας τους(οπότε υπάρχει τάση να αυξηθούν) έχει τηντιμή α2

down = -0,143 και είναι στατιστικά σημα-ντικός. Δηλαδή στις αρνητικές αποκλίσεις απότη μακροχρόνια ισορροπία οι λιανικές τιμέςτων δημητριακών κινούνται προς τα άνω γιανα συγκλίνουν στο επίπεδο ισορροπίας τους,ενώ αντίθετα οι θετικές αποκλίσεις από τημακροχρόνια ισορροπία δεν επηρεάζουν τιςμεταβολές των λιανικών τιμών των δημητρια-κών, που παραμένουν άκαμπτες. Ο τυπικόςεπαγωγικός έλεγχος Wald (F(1,165) = 7,206,P-value = 0,008) απορρίπτει την ισότητα τωνσυντελεστών προσαρμογής α1

up=α2down, σε επί-

πεδο στατιστικής σημαντικότητας 5%. Οι




Πηγ

ή: Ο

ικον

ομετ

ρικέ

ς εκ

τιμή

σεις

του

συγ

γραφ

έα.

Σημ

ειώ

σεις

: Οι α

ριθμ

οί σ

τις

παρε

νθέσ

εις

αφορ

ούν

τις

τιμέ

ς τη

ς στ

ατισ

τική

ς t κ

αι σ

τις

αγκύ

λες

τις

τιμέ

ς P

-val

ue.Η

στα

τιστ

ική

σημα

ντικ

ότητ

α σε

επί

πεδο

5%

συμ

βολί

ζετα

ι με

διπλ

ό ασ

τερί

σκο

(**)

. Η σ

τατι

στικ

ή ση

μα-

ντικ

ότητ

α σε

επί

πεδο

10%

συμ

βολί

ζετα

ι με

αστε

ρίσκ

ο (*

). Ο

μέγ

ιστο

ς αρ

ιθμό

ς τω

ν χρ

ονικ

ών

υστε

ρήσε

ων

βασί

στηκ

ε στ

α κρ

ιτήρ

ια π

ληρο

φόρ

ησης

AIC

(19

73)

και S

BC

(19

78).

Στα

θερό

ς όρ

οςμ 0

0,00

0 (

0,80

0)[0

,424

]0,

000

(1,

448)

[0,1

49]

0,00

1 (

0,29

1)[0

,771

]-0

,004

(-1

,182

)[0

,239

]-0

,001

(-0

,245

)[0

,806

]

Δ(r

r )t-

1β 1

,10,

266*

* (7

,615

)[0

,000

]0,

224*

* (2

,439

)[0

,016

]0,

084

(1,0

43)

[0,2

98]

Δ(r

r )t-

2β 1

,20,

098*

* (1

,414

)[0

,159

]

Δ(r

r )t-

3β 1

,3

Δ(r

r )t-

5β 1

,50,

137*

* (1

,906

)[0

,058

]0,

215*

* (2

,772

)[0

,006

]

Δ(r

w) t

β 2,0

0,32

8**

(2,2

64)

[0,0

25]

0,65

1* (

1,88

1)[0

,062

]

Δ(r

w) t-

1β 2

,10,

153*

* (3

,271

)[0

,001

]0,

203*

* (5

,253

)[0

,000

]

Δ(r

w) t-

2β 2

,20,

035*

* (1

,781

)[0

,076

]0,

600*

* (1

,993

)[0

,048

]

û t-1up

α 1up-0

,017

(-0

,546

)[0

,585

]-0

,047

(-1

,058

)[0

,291

]-0

,151

** (

-2,1

11)

[0,0

36]

-0,2

68**

(-4

,175

)[0

,000

]-0

,225

** (

-2,2

07)

[0,0

29]

û t-1do

wn

α 2dow

n -0

,143

** (

-4,3

92)

[0,0

04]

-0,1

33**

(-2

,808

)[0

,005

]-0

,260

** (

-3,0

25)

[0,0

03]

-0,3

20**

(-2

,902

)[0

,004

]-0

,424

** (

-3,3

62)

[0,0

01]

Wal

d F

-sta

tist

ic

α 1up=

α 2dow

n7,

206

df(1

,165

)[0

,008

]5,

472

df(1

,164

)[0

,026

]0,

934*

* df

(1,1

39)

[0,3

35]

0,12

5**

df(1

,130

)[0

,723

]1,

136*

* df

(1,1

18)

[0,2

88]

Βασ

ικό

συμ

πέρ

ασμ

α Α

πόρ

ριψ

η σ

υμμ

ετρί

αςΑ

πόρ

ριψ

η σ

υμμ

ετρί

αςΑ

ποδ

οχή

συμ

μετ

ρίας

Απ

οδοχ

ή σ

υμμ

ετρί

αςΑ

ποδ

οχή

συμ

μετ

ρίας

Διο

ρθω

μένο

ς βα

θμός

προ

σαρμ

ογής

R2

0,81

00,

360

0,42

10,

330

0,24

4

Στα

τιστ

ική

DW

2,16

2,00

02,

010

2,07

51,

976

LM

(6),

Bre

usch

-God

frey

Ser

ial

Cor

rela

tion

Tes

t1,

966

Prob

.F-s

tat (

6,15

9)[0

,073

]0,

928

Prob

.F-s

tat (

6,15

8)[0

,476

]1,

002

Prob

.F-s

tat (

6,13

3)[0

,426

]1,

220

Prob

.F-s

tat (

6,12

4)[0

,300

]0,

615

Prob

.F-s

tat (

6,11

2)[0

,717

]

Μέθ

οδος

εκτ

ίμησ

ης: O

LS

(HA

C s

tand

ard

erro

rs &

cov

aria

nce)

EC

M w

ith

TA

R c

oint

egra

tion

Προ

σαρμ

οσμέ

νο ε

ύρος

δεί

γματ

ος(

n= π

λήθο

ς π

αρατ

ηρήσ

εων)

Φεβ

ρ. 2

002-

Ιούν

. 201

6(n

=17

3)Φ

εβρ.

200

2-Ιο

ύν. 2

016

(n=

173)

Φεβ

ρ. 2

002-

Ιούν

. 201

6(n

=14

9)Φ

εβρ.

200

2-Ιο

ύν. 2

016

(n=

137)

Φεβ

ρ. 2

002-

Ιούν

. 201

6(n

=12

8)

Yπ

οδεί

γματ

α δι

όρθω

-ση

ς σφ

άλμα

τος

Δημ

ητρι

ακά

Κρέ

ατα

Γαλ

ακτο

κομι

κά

Φρο

ύτα

Λαχ

ανικ

ά

Συν

τελε

στές

P-v

alue

P-v

alue

P-v

alue

P-v

alue

P-v

alue

Πίν

ακας

7 Υ

πόδ

ειγμ

α δι

όρθω

σης

σφ

άλμα

τος

με σ

υνολ

οκλή

ρωση

αυτο

παλ

ίνδρ

ομου

συν

επού

ς κα

τωφ

λίου

ασύμμετρες ταχύτητες προσαρμογής προς τημακροχρόνια ισορροπία προσδιορίζουν και τημέση χρονική υστέρηση προσαρμογής(ΜΧΥΠ). Όπως αναφέρεται στον Πίνακα 8,η μέση χρονική υστέρηση προσαρμογής, ότανοι λιανικές τιμές των δημητριακών βρίσκονταιπάνω από την τιμή ισορροπίας τους, είναιΜΧΥΠup = 49,8 μήνες, υποδηλώνονταςοριακά μηδενική προσαρμογή, και συνεπώς ηδιόρθωση της απόκλισης από την αρχική δια-ταραχή είναι πολύ αργή. Αντίθετα, όταν οιλιανικές τιμές βρίσκονται κάτω από την τιμήισορροπίας τους, είναι ΜΧΥΠdown = 5,9 μήνες.Τα εμπειρικά ευρήματα οδηγούν στο συμπέ-ρασμα ότι υπάρχει θετική ασύμμετρη προ-σαρμογή των λιανικών τιμών των δημητριακώνπρος τη μακροχρόνια ισορροπία τους, δηλαδήμια κατάσταση που λειτουργεί εις βάρος τωνκαταναλωτών.

Για την κατηγορία των κρεάτων, τα ευρήματαείναι παρόμοια με εκείνα της κατηγορίας τωνδημητριακών. Δηλαδή ο συντελεστής πουμετρά την προσαρμογή όταν οι λιανικές τιμέςτων κρεάτων είναι πάνω από το επίπεδο ισορ-ροπίας τους έχει την τιμή α1

up = -0,047 και είναιστατιστικά ασήμαντος, ενώ αντίθετα ο αντί-στοιχος συντελεστής που μετρά την προσαρ-μογή όταν οι τιμές είναι κάτω από το επίπεδοισορροπίας τους έχει την τιμή α2

down= -0,133και είναι στατιστικά σημαντικός. Η ΜΧΥΠup

είναι 16,2 μήνες (οριακά μηδενική προσαρ-μογή) και συνεπώς η διόρθωση της απόκλισηςαπό την αρχική διαταραχή γίνεται με πολύμικρή ταχύτητα και απαιτείται πολύς χρόνοςγια την πλήρη διόρθωση. Αντίθετα, όταν οιλιανικές τιμές βρίσκονται κάτω από την τιμήισορροπίας τους, η ΜΧΥΠdown είναι 5,7 μήνες.

Τα εμπειρικά ευρήματα παρέχουν ενδείξειςότι υπάρχει ασύμμετρη προσαρμογή των λια-νικών τιμών των κρεάτων προς τη μακροχρό-νια ισορροπία τους.

Στις περιπτώσεις των γαλακτοκομικών, τωνφρούτων και των λαχανικών, οι συντελεστέςπου μετρούν τις ταχύτητες προσαρμογής είναιστατιστικά σημαντικοί και στα δύο καθεστώτακαι, παρότι φαίνεται να διαφέρουν μεταξύτους, οι επαγωγικοί έλεγχοι στηρίζουν τηνισότητα των συντελεστών προσαρμογής.

Πιο συγκεκριμένα, για την κατηγορία τωνγαλακτοκομικών και αυγών φαίνεται να υπάρ-χει απόκλιση α1

up=│-0,151│<α2down=│-0,260│

στους συντελεστές που μετρούν την ταχύτητατης μακροχρόνιας προσαρμογής, υποδηλώνο-ντας ενδεχομένως την ύπαρξη ασυμμετρίαςστην ταχύτητα προσαρμογής των τιμών. Οισυντελεστές προσαρμογής είναι στατιστικάσημαντικοί και ο τυπικός επαγωγικός έλεγχοςWald (F(1,139) = 0,934, P-value = 0,335) γιατην ισότητα των συντελεστών προσαρμογήςα1

up=α2down έδειξε ότι η υπόθεση της ισότητας

των συντελεστών προσαρμογής δεν μπορεί νααπορριφθεί σε επίπεδο στατιστικής σημαντι-κότητας 5%. Η ΜΧΥΠup όταν οι λιανικές τιμέςτων γαλακτοκομικών βρίσκονται πάνω απότην τιμή ισορροπίας τους είναι 4,5 μήνες, ενώη ΜΧΥΠdown όταν οι λιανικές τιμές βρίσκονταικάτω από την τιμή ισορροπίας τους είναι 2,6μήνες (βλ. Πίνακα 8).

Για την κατηγορία των φρούτων φαίνεται επίσηςνα υπάρχει διαφορά στους συντελεστές πουμετρούν την ταχύτητα της μακροχρόνιας προ-σαρμογής, αφού α1

up=│-0,268│<=α2down│-0,320│.



ΜΧΥΠup Μήνες 49,8 16,2 4,5 1,3 1,8

ΜΧΥΠdown Μήνες 5,9 5,7 2,6 1,1 0,9

Μέση χρονικήυστέρηση

προσαρμογής Δημητριακά ΚρέαταΓαλακτο-

κομικά Φρούτα Λαχανικά

Πίνακας 8 Μέση χρονική υστέρηση προσαρμογής

Πηγή: Οικονομετρικές εκτιμήσεις του συγγραφέα.

Οι συντελεστές προσαρμογής είναι στατιστικάσημαντικοί και ο επαγωγικός έλεγχος Wald(F(1,130) = 0,125, P-value = 0,723) για τηνισότητα των συντελεστών προσαρμογήςα1

up=α2down έδειξε ότι η υπόθεση της ισότητας

δεν μπορεί να απορριφθεί σε επίπεδο στατι-στικής σημαντικότητας 5%. Η ΜΧΥΠup ότανοι λιανικές τιμές των φρούτων βρίσκονταιπάνω από την τιμή ισορροπίας τους είναι 1,3μήνας, ενώ η ΜΧΥΠdown όταν οι λιανικές τιμέςβρίσκονται κάτω από την τιμή ισορροπίας τουςείναι 1,1 μήνας.

Για την κατηγορία των λαχανικών, η προ-σαρμογή των τιμών είναι παρόμοια με εκείνητης κατηγορίας των φρούτων. Οι συντελεστέςπου μετρούν την ταχύτητα της μακροχρόνιαςπροσαρμογής φαίνεται ότι διαφέρουν, αφούα1

up=│-0,225│<=α2down│-0,424│. Οι συντελεστές

προσαρμογής είναι στατιστικά σημαντικοί καιο επαγωγικός έλεγχος Wald (F(1,118) =1,136, P-value = 0,288) έδειξε ότι η υπόθεσητης ισότητας των συντελεστών προσαρμογήςα1

up=α2down δεν μπορεί να απορριφθεί σε επί-

πεδο στατιστικής σημαντικότητας 5%. ΗΜΧΥΠup όταν οι λιανικές τιμές των λαχανι-κών βρίσκονται πάνω από την τιμή ισορροπίαςτους είναι 1,8 μήνας, ενώ η ΜΧΥΠdown όταν οιλιανικές τιμές βρίσκονται κάτω από την τιμήισορροπίας τους είναι 0,9 μήνας.


Η ασύμμετρη μετάδοση των τιμών είναι ιδι-αίτερα σημαντική όταν αφορά διατροφικάαγαθά, καθώς δημιουργείται δυσανάλογη επί-πτωση στους καταναλωτές με χαμηλότεραεισοδήματα, οι οποίοι τείνουν να δαπανούνυψηλότερο μέρος του εισοδήματός τους σεβασικές κατηγορίες τροφίμων.

Ο κύριος σκοπός του άρθρου ήταν η εμπειρικήδιερεύνηση της ύπαρξης ασυμμετρίας στηνταχύτητα προσαρμογής των λιανικών τιμώνπρος το μακροχρόνιο επίπεδο ισορροπίαςτους σε μια ομάδα βασικών κατηγοριών τρο-φίμων. Οι κατηγορίες τροφίμων που εξετά-στηκαν ήταν τα δημητριακά προϊόντα, το

κρέας και τα προϊόντα κρέατος, τα γαλακτο-κομικά προϊόντα, τα φρούτα και τα λαχανικά.

Ως βασική αιτία της ασύμμετρης προσαρμογήςτων τιμών των τροφίμων αναφέρεται στηβιβλιογραφία ο βαθμός μονοπωλιακής δύνα-μης των επιχειρήσεων ή ο βαθμός συγκέντρω-σης ενός κλάδου, που επιτρέπει στις επιχει-ρήσεις να εμπλακούν σε μυστικές συνεννήσεις(συμπαιγνίες) με σκοπό τη συστηματική δια-τήρηση υψηλών περιθωρίων κέρδους. Ημέτρηση του βαθμού συγκέντρωσης των εξε-ταζόμενων κλάδων με βάση το δείκτη Herfind-ahl-Hirschman (HHI) για το 2014 έδειξε ότι σεόλους τους κλάδους υπάρχει μεγάλη συγκέ-ντρωση και ιδιαίτερα στον κλάδο των δημη-τριακών και των κρεάτων. Άλλοι λόγοι που επί-σης αναφέρονται στη βιβλιογραφία είναι τοευαλλοίωτο ορισμένων τροφίμων, τα κόστηανατιμολόγησης, οι κρατικές παρεμβάσειςστον προσδιορισμό των κατώτατων τιμών καιη ασύμμετρη πληροφόρηση.

Για την εμπειρική διερεύνηση της ύπαρξηςασύμμετρης προσαρμογής των λιανικώντιμών στα τρόφιμα σε σχέση με τις μεταβολέςτων τιμών παραγωγού ακολουθείται η οικο-νομετρική μεθοδολογία που είναι γνωστή ωςυπόδειγμα διόρθωσης σφάλματος με συνο-λοκλήρωση αυτοπαλίνδρομου συνεπούςκατωφλίου. Τα εμπειρικά ευρήματα υποστη-ρίζουν την ύπαρξη συνολοκλήρωσης αυτο-παλίνδρομου κατωφλίου (TAR cointegration)για καθεμία από τις εξεταζόμενες κατηγορίεςτροφίμων.

Η εμπειρική διερεύνηση για την ύπαρξη ασύμ-μετρης συμπεριφοράς των λιανικών τιμών μεβάση την εκτίμηση των υποδειγμάτων διόρ-θωσης σφάλματος με συνολοκλήρωση αυτο-παλίνδρομου κατωφλίου παρέχει ισχυρέςενδείξεις ότι στην κατηγορία των δημητρια-κών και των κρεάτων υπάρχει ασυμμετρία. Ταεμπειρικά ευρήματα της ασύμμετρης προ-σαρμογής των λιανικών τιμών στην κατηγορίατων δημητριακών και των κρεάτων ενδεχομέ-νως συνδέονται με φαινόμενα ολιγοπωλιακήςδιάρθρωσης των κλάδων, όπου οι επιχειρήσειςέχουν την τάση να κρατούν τις τιμές σχετικά


αμετάβλητες (άκαμπτες) σε περιόδους πτώσηςτων τιμών κόστους (παραγωγού), ενώ σπεύ-δουν να τις αυξήσουν σε φάσεις ανόδου τωντιμών παραγωγού. Η ασυμμετρία της προ-σαρμογής των τιμών στις κατηγορίες τωνδημητριακών-αλεύρων και των κρεάτωνσυνάδει με τη διαπίστωση της ύπαρξης υψη-λού βαθμού συγκέντρωσης στους συγκεκρι-μένους κλάδους με βάση το δείκτη Herfindahl-Hirschman (HHI).

Αντίθετα, στις κατηγορίες των γαλακτοκομι-κών, των φρούτων και των λαχανικών οι απο-κλίσεις που υπάρχουν στους συντελεστέςμακροχρόνιας προσαρμογής δεν είναι τέτοιες

που να οδηγούν στην απόρριψη της συμμε-τρικής προσαρμογής. Ενδεχομένως οι συστά-σεις της εργαλειοθήκης του ΟΟΣΑ (OECD2014α, 2014β, 2016), οι οποίες σε μεγάλοβαθμό υιοθετήθηκαν από το κράτος με τουςνόμους 4254/2014, 4336/2015 και 4441/2016,βοήθησαν τις συγκεκριμένες αγορές να λει-τουργήσουν πιο αποτελεσματικά.7



7 Η πιο σημαντική άρση περιορισμού αφορά την επέκταση του καθο-ρισμένου μέγιστου χρόνου ζωής στο φρέσκο γάλα αλλά και του ορι-σμού “φρέσκο γάλα”. Το παλαιότερο καθεστώς περιόριζε τη μέγι-στη διάρκεια ζωής του φρέσκου γάλακτος στις 5 ημέρες. Ο περιο-ρισμός αυτός εμπόδιζε τις εισαγωγές, άμβλυνε τον ανταγωνισμό καιαύξανε τα κόστη λόγω επιστροφών. Με το ν. 4336/2015 υιοθετεί-ται ο ορισμός “παστεριωμένο γάλα” και δεν υπάρχει περιορισμόςημερών, αλλά πρέπει να αναγράφεται η ημερομηνία παστερίωσηςκαι λήξης.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΕΛΣΤΑΤ (2016), Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2015, Ελληνική Στατιστική Αρχή,Ιούλιος.

Επιτροπή Ανταγωνισμού (2011), Κλαδική Έρευνα στα Νωπά Οπωροκηπευτικά. ΣυνοπτικήΠαρουσίαση Βασικών Διαπιστώσεων και Πορισμάτων.

Grant Thornton (2014), Ελληνική επιχειρηματικότητα: Σημάδια αντοχής και αχτίδες ανάπτυ-ξης, Δεκέμβριος.

ICAP (2015), Τυποποίηση – Συσκευασία Νωπών Οπωροκηπευτικών. Κλαδική Μελέτη, Διεύ-θυνση Οικονομικών και Κλαδικών Μελετών.

ΙΕΛΚΑ (2011), Λιανεμπόριο τροφίμων: Κλαδική μελέτη και καταγραφή της συνεισφοράς τουστην εθνική οικονομία, Ινστιτούτο Έρευνας Λιανεμπορίου Καταναλωτικών Αγαθών, Ιούνιος.

ΙΟΒΕ (2009), “Οι προσδιοριστικοί παράγοντες διαμόρφωσης των τιμών των πετρελαιοειδών”,Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών, Αθήνα.

Ρεζίτη, Ι. (2004), “Διαμόρφωση τιμών βασικών αγροτικών προϊόντων”, Οικονομικές εξελίξεις,Τεύχος 6, ΚΕΠΕ, 58-64.

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

Bailey, D.V. and B. Wade Brorsen (1989), “Price Asymmetry In Spatial Fed Cattle Mar-kets”, Western Agricultural Economics Association, Western Journal of Agricultural Eco-nomics, 14(02), 246-252.

Balke, N.S. and T.B. Fomby (1997), “Threshold cointegration”, International Economic Review,38(3), 627-645.

Ball, L. and N.G. Mankiw (1994) “Asymmetric Price Adjustment and Economic Fluctuations”,Economic Journal, 104, 247-61.

Brown, S.P.A. and M. Yücel (2000), “Gasoline and crude oil prices: Why the asymmetry?”, Fed-eral Reserve Bank of Dallas, Economic and Financial Policy Review, Issue Q3, 23-29.

Buckle, R.A. and J.A. Carlson (2000), “Inflation and asymmetric price adjustment”, Review ofEconomics and Statistics, 82(1), 157-160.

Chan, K.S. (1993), “Consistency and limiting distribution of the least squares estimation of athreshold autoregressive model”, The Annals of Statistics, 21, 520-33.

Cramon-Taubadel, S. von (1998), “Estimating asymmetric price transmission with the error cor-rection representation: An application to the German pork market”, European Review of Agri-cultural Economics, 25, 1-18.

Dickey, D.A. and W.A. Fuller (1979), “Distribution of the estimators for autoregressive timeseries with a unit root”, Journal of the American Statistical Association, 74, 427-431.

Dickey, D.A and W.A. Fuller (1981), “Likelihood ratio statistics for autoregressive time serieswith a unit root”, Econometrica, 49(4), 1057-1072.

Elliott, G., Τ. Rothenberg and J. Stock (1996), “Efficient tests for an autoregressive unit root,”Econometrica, 64, 813-836.

Enders, W. and C.W.J. Granger (1998), “Unit-root tests and symmetric adjustment with an exam-ple using the term structure of interest rates”, Journal of Business and Economic Statistics, 16,304-311.

Enders, W. and P. Siklos (2001), “Cointegration and threshold adjustment”, Journal of Businessand Economic Statistics, 19, 166-176.

Engle, R. and C. Granger (1987), “Co-integration and error correction: representation, esti-mation, and testing”, Econometrica, 55, 251-276.



Hendry, D.F. (1995), Dynamic Econometrics, Oxford: Oxford University Press.Herfindahl, O.C. (1950), “Concertation in the U.S. Steel Industry”, Columbia University, Doc-

toral Dissertation.Hirschman, O.A. (1964), “The Paternity of an Index”, The American Economic Review,

761-762.Kinnucan, H.W. and O.D. Forker (1987), “Asymmetry in Farm-Retail Price Transmission for

Major Dairy Products”, American Journal of Agricultural Economics, 69(2), 285-292.Meyer, J. and S. von Cramon-Taubadel (2004), “Asymmetric price transmission: A survey”, Jour-

nal of Agricultural Economics, 55(3), 581-611.Miller, D.J. and M.L. Hayenga (2001), “Price cycles and asymmetric transmission in the U.S. pork

market”, American Journal of Agricultural Economics, 83(3), 551-562.OECD (2014α), Measurement and Reduction of Administrative Burdens in Greece: An Overview

of 13 Sectors, OECD Publishing. OECD (2014β), OECD Competition Assessment Reviews: Greece, OECD Publishing. OECD (2016), OECD Competition Assessment Reviews: Greece 2017 – Preliminary Version.Peltzman, S. (2000), “Prices rise faster than they fall”, Journal of Political Economy, 108(3),

466-502.Perron, P. (1990), “Tests of joint hypotheses in time series regression with a unit root”, in Rhodes,

G.F. and T.B. Fomby (eds), Advances in Econometrics: Co-Integration, Spurious Regression,and Unit Roots, Vol. 8, 10-20.

Phillips, P.C. and B. Hansen (1990), “Statistical Inference in Instrumental Variables Regressionwith I(1) Processes”, The Review of Economic Studies, 57, 99-125.

Phillips, P.C. and P. Perron (1988), “Testing of a Unit Root in Time Series Regression”, Bio-metrika, 75, 335-346.

Reziti, I. (2014), “Price transmission analysis in the Greek milk market”, SPOUDAI Journal ofEconomics and Business, 64(4), 75-86.

Reziti, I. (2016), “Non-linear adjustment in the Greek milk market”, Centre of Planning and Eco-nomic Research, KEPE Studies, No. 77.

Reziti, I. and Y. Panagopoulos (2006), “The price transmission mechanism in the Greek agri-food sector: an empirical approach”, Central of Planning and Economic Research, Study No. 87.

Reziti, I. and Y. Panagopoulos (2008), “Asymmetric price transmission in the Greek agri-foodsector: some tests”, Agribusiness, 24(1), 16-30.

Rezitis, A.N. and I. Reziti (2011), “Threshold cointegration in the Greek milk market”, Jour-nal of International Food and Agribusiness Marketing, 23(3), 231-246.

Rhoades, S.A. (1993), “The Herfindahl-Hirschmann Index”, Federal Reserve Bulletin, IssueMarch, 188-189.

Tong, H. (1982), “Discontinuous decision processes and threshold autoregressive time series mod-elling”, Biometrika, 69, 274-276.

Tong, H. (1983), Threshold Models on Non-Linear Time Series Analysis, New York: SpringerVerlag.

Tong, H. (1990), Non-Linear Time Series: A Dynamical System Approach, Oxford UniversityPress.

Tsakistara, D., L. Sdrolias, S. Polyzos and N. Kakkos (2008), “Analysis of Greek milk market.Quo vadis ?”, 3rd Management of International Business and Economics Systems (MIBES)International Conference, Larisa, 217-231.

Ward, R.W. (1982), “Asymmetry in Retail, Wholesale, and Shipping Point Pricing for Fresh Veg-etables”, American Journal of Agricultural Economics, 64(2), 205-212.



241. Export pricing at the firm level withpanel data Sofia Anyfantaki, Sarantis Kalyvitis,Margarita Katsimi and EiriniThomaidou

242. Foreign ownership and market power:the special case of European banksPanayotis D. Alexakis and Ioannis G.Samantas

243. A combined statistical framework forforecasting default rates of Greekfinancial institutions’ credit portfoliosAnastasios Petropoulos, Vasilis Siakoulis, Dionysios Mylonas andAristotelis Klamargias

244. Diversification, integration and cryptocurrency market Sofia Anyfantaki, Stelios Arvanitis andNikolas Topaloglou

245. Fiscal adjustment and debt sustainability: Greece 2010-2016 andbeyondNicholas E. Karavitis

246. Time series with interdependent leveland second moment: statistical testingand applications with Greek externaltrade and simulated data Alexandros E. Milionis and NikolaosG. Galanopoulos

247. Monetary policy under climate change George Economides and AnastasiosXepapadeas

Το κεφάλαιο αυτό περιέχει περιλήψεις Δοκιμίων Εργασίας που συγγράφονται από στελέχηή/και εξωτερικούς συνεργάτες της Τράπεζας της Ελλάδος και εκδίδονται από την Τράπεζα.Τα πλήρη κείμενα υπό το γενικό τίτλο “Working Papers” είναι διαθέσιμα στην πρωτότυπηγλώσσα, κατά κανόνα αγγλικά (βλ. www.bankofgreece.gr).

Δοκ Iμ ι α Ερ γασ I α σ(ιαΝοΥαριοσ – ιοΥNιοσ 2018)



Στο δοκίμιο αυτό εξετάζεται η αυξανόμενηεμπειρική βιβλιογραφία που ασχολείται μετους προσδιοριστικούς παράγοντες των τιμώντων εξαγωγών, ένα θέμα το οποίο μέχρισήμερα έχει μελετηθεί λιγότερο σε σχέση μεάλλα θέματα που αφορούν τις εξαγωγικέςαποφάσεις σε επίπεδο επιχείρησης, όπως π.χ.η επιλογή εισόδου/εξόδου στην εξαγωγικήαγορά ή οι παράγοντες που επηρεάζουν τηναξία και τον όγκο των εξαγωγών. Σύμφωνα μετα εμπειρικά στοιχεία, οι εξαγωγείς εμφανί-ζουν διαφορετική τιμολογιακή συμπεριφοράσε σχέση με τις επιχειρήσεις που εξυπηρετούναποκλειστικά την εγχώρια αγορά. Συγκεκρι-μένα, οι τιμές των εξαγωγών (που επίσης ανα-φέρονται στη βιβλιογραφία ως “τιμές ανάμονάδα”), οι οποίες ορίζονται ως ο λόγος τηςαξίας προς την ποσότητα των εξαγωγών γιακάθε παρατήρηση ανά επιχείρηση/προϊόν/προορισμό, διαφοροποιούνται ανάλογα με ταχαρακτηριστικά της χώρας προορισμού και τα

χαρακτηριστικά της επιχείρησης. Αρχικά, ημελέτη παρουσιάζει μια επισκόπηση με στοι-χεία από εμπειρικές μελέτες που συνδέουντην τιμολόγηση των εξαγωγών σε επίπεδοεπιχείρησης με τα χαρακτηριστικά της χώραςπροορισμού (υποδείγματα βαρύτητας – grav-ity-type models). Στη συνέχεια εξετάζονται οικύριες επιπτώσεις των διαύλων που μπορούννα οδηγήσουν σε διαφοροποίηση των τιμών,όπως η προσαρμογή της ποιότητας, το μετα-βλητό περιθώριο κέρδους και η μετακύλισητων συναλλαγματικών ισοτιμιών, καθώς και οιοικονομικές δυσκαμψίες. Χρησιμοποιώνταςένα νέο σύνολο διαχρονικών διαστρωματικώνδεδομένων από ελληνικές εξαγωγικές επι-χειρήσεις, παρουσιάζουμε εκτιμήσεις με τιςτιμές των εξαγωγών ως εξαρτημένη μετα-βλητή για να δείξουμε πώς οι βασικές οικο-νομικές υποθέσεις που προκύπτουν από ταθεωρητικά υποδείγματα συνδέονται με ταεμπειρικά αποτελέσματα.

Foreign ownership and market power: the special case of European banks(Ξένη ιδιοκτησία και ισχύς στην αγορά: η ειδική περίπτωση

των ευρωπαϊκών τραπεζών)

Δοκίμιο εργασίας Νο. 242Panayotis D. Alexakis and Ioannis G. Samantas

Η μελέτη αυτή διερευνά την επίδραση τηςξένης ιδιοκτησίας στην ισχύ των ευρωπαϊκώντραπεζών στην αγορά. Το δείγμα περιλαμ-βάνει δεδομένα σε επίπεδο ιδρύματος για τηνεξαγωγή του δείκτη Lerner, ενώ η εκτίμησητης συνάρτησης κόστους προκύπτει από τηδιπλή υπολειπόμενη ημιπαραμετρική μεθο-δολογία του Robinson (1988). Το δείγμα πουχρησιμοποιήθηκε περιλαμβάνει 11.761 παρα-τηρήσεις, που αντιστοιχούν σε 949 τράπεζεςκατά την περίοδο 1995-2013, και στη συνέ-χεια συνδυάζεται με τη βάση δεδομένων των

Claessens and van Horen (2014) σχετικά μετο ιδιοκτησιακό καθεστώς τους. Τα αποτε-λέσματα καταδεικνύουν τη σημαντική επί-δραση της ξένης ιδιοκτησίας στην εξέλιξη τηςμονοπωλιακής τιμολόγησης των επαρκώςκεφαλαιοποιημένων ξένων τραπεζών. Αντί-θετα, ο βαθμός διείσδυσης στην αγορά απόξένες τράπεζες δεν παρουσιάζει σταθερό-τητα στη σημαντικότητα του αρνητικού αντι-κτύπου της. Ωστόσο, η εν λόγω επίδραση δενφαίνεται να μεταδίδεται μέσω του εγχώριουτραπεζικού τομέα, αλλά μόνο μέσω της λει-


Export pricing at the firm level with panel data(ο καθορισμός των τιμών εξαγωγών σε επίπεδο επιχείρησης

χρησιμοποιώντας δεδομένα σε μορφή πάνελ)

Δοκίμιο εργασίας Νο. 241Sofia Anyfantaki, Sarantis Kalyvitis, Margarita Katsimi and Eirini Thomaidou

106



τουργίας ξένων τραπεζών. Επιπλέον, υπάρ-χει μετριοπαθής ένδειξη ότι η ξένη παρουσίαοδηγεί σε συνθήκες ανταγωνισμού σε αγορέςόπου οι περιορισμοί στη διαφάνεια των πλη-ροφοριών είναι λιγότερο αυστηροί. Η ανο-μοιογένεια στη συμπεριφορά χρηματοπι-

στωτικών ιδρυμάτων μεγάλου μεγέθουςεντοπίζεται σε περιόδους υψηλότερων ρυθ-μών αύξησης του ΑΕΠ, καθώς και σε αγορέςαυστηρότερων απαιτήσεων κεφαλαιακήςεπάρκειας και αυξημένης παρουσίας ξένωνπιστωτικών ιδρυμάτων.

A combined statistical framework for forecasting default rates of Greek financial institutions’ credit portfolios

(Ένα συνδυαστικό στατιστικό πλαίσιο για την πρόβλεψη των ποσοστών αθέτησης επί των δανειακών χαρτοφυλακίων

των ελληνικών τραπεζικών ιδρυμάτων)

Δοκίμιο εργασίας Νο. 243Anastasios Petropoulos, Vasilis Siakoulis, Dionysios Mylonas and Aristotelis Klamargias

Η υποδειγματοποίηση του πιστωτικού κιν-δύνου αποτελεί ένα σημαντικό ερευνητικόθέμα για τα πιστωτικά ιδρύματα και την ακα-δημαϊκή κοινότητα, λόγω του σημαντικούρόλου της στο ζήτημα των κεφαλαιακώναπαιτήσεων των τραπεζών. Στην παρούσαμελέτη δημιουργούμε μια σειρά μακροοικο-νομικών υποδειγμάτων για τα ποσοστά αθέ-τησης επί των ελληνικών δανειακών χαρτο-φυλακίων. Η υποδειγματοποίηση γίνεται σεδύο επίπεδα. Πρώτον, χρησιμοποιούμεευρέως διαδεδομένες τεχνικές, όπως η παλιν-δρόμηση εναλλασσόμενων συνθηκών, η μπε-ϋζιανή παλινδρόμηση και η απλή γραμμικήπαλινδρόμηση, και στη συνέχεια συνδυά-ζουμε τις προβλέψεις των τριών στατιστικώντεχνικών. Η εν λόγω πρακτική οδηγεί σεαύξηση της προβλεπτικής ακρίβειας και σεελαχιστοποίηση του κινδύνου υποδείγματος.Ο στόχος μας είναι διττός. Αρχικά εξετά-

ζουμε τους προσδιοριστικούς παράγοντες καιτην ευαισθησία των ποσοστών αθέτησης στοελληνικό τραπεζικό σύστημα όπου τα μη εξυ-πηρετούμενα δάνεια (ΜΕΔ) έχουν αυξηθείαπότομα λόγω της κρίσης δημόσιου χρέους,η οποία οδήγησε σε πτώση του ΑΕΠ, τηςτάξεως του 25%, από το 2007 έως το 2016.Δεύτερον, τα υποδείγματα αυτά χρησιμεύουνως βάση πρόβλεψης της δυναμικής των ελλη-νικών δανειακών χαρτοφυλακίων υπό δια-φορετικά μακροοικονομικά σενάρια. Βρί-σκουμε ότι οι δυναμικοί συνδυασμοί προ-βλέψεων εμφανίζουν μεγαλύτερη προβλε-πτική ακρίβεια από ό,τι οι μεμονωμένες προ-βλεπτικές μέθοδοι. Τα εν λόγω αποτελέ-σματα μπορούν να παράσχουν στους ειδικούςσημαντική πληροφόρηση και εποπτικά εργα-λεία που συμβάλλουν στην αποτελεσματικό-τερη εποπτεία του τραπεζικού συστήματοςκαι στη λήψη ενημερωμένων αποφάσεων.

Diversification, integration and cryptocurrency market(Διαφοροποίηση, ολοκλήρωση και η αγορά κρυπτονομισμάτων)

Δοκίμιο εργασίας Νο. 244Sofia Anyfantaki, Stelios Arvanitis and Nikolas Topaloglou

Σε αυτή τη μελέτη, εξετάζουμε το βαθμό στονοποίο τα κρυπτονομίσματα παρέχουν οφέληδιαφοροποίησης χρησιμοποιώντας μια προ-σέγγιση στοχαστικής κυριαρχίας (SD). Το

κριτήριο μέσου-διακύμανσης (M-V) είναιαμφισβητήσιμο για την επιλογή χαρτοφυλα-κίου, εάν οι αποδόσεις των επενδύσεων δενκατανέμονται κανονικά ή οι συναρτήσεις

χρησιμότητας δεν είναι τετραγωνικές. Η SDπαρουσιάζει μια περαιτέρω γενίκευση λαμ-βάνοντας υπόψη όλες τις ροπές της κατανο-μής πιθανότητας των αποδόσεων χωρίς ναυποθέτει μια συγκεκριμένη οικογένεια κατα-νομής πιθανότητας και μπορεί να θεωρηθείως μια εναλλακτική προσέγγιση στο κριτήριοΜ-V. Κατ’ αντιστοιχία, η έννοια της στοχα-στικής ζεύξης (spanning), που εισάγεται απότους Arvanitis et al. (2017), μπορεί να θεω-ρηθεί ως μια εναλλακτική προσέγγιση στηνέννοια της ζεύξης με βάση το κριτήριο M-V(Huberman and Kandel 1987). Η έννοια τηςστοχαστικής ζεύξης συνεπάγεται ότι η εισα-γωγή νέων αξιογράφων ή η χαλάρωση τωνεπενδυτικών περιορισμών δεν βελτιώνει τοσύνολο των επενδυτικών δυνατοτήτων ομοι-όμορφα για μια κατηγορία επενδυτών. Σε μια

εμπειρική εφαρμογή με πραγματικά δεδο-μένα της αγοράς, χρησιμοποιούμε μια μεθο-δολογία στοχαστικής ζεύξης για τη δημιουρ-γία βέλτιστων χαρτοφυλακίων με και χωρίςκρυπτονομίσματα, αξιολογώντας τη συγκρι-τική τους απόδοση τόσο εντός όσο και εκτόςδείγματος. Η εμπειρική ανάλυση φαίνεται ναδείχνει ότι το διευρυμένο επενδυτικό σύνολομε κρυπτονομίσματα κυριαρχεί έναντι τουπαραδοσιακού που αποτελείται από μετοχές,ομόλογα και μετρητά, παρέχοντας δυνητικάοφέλη διαφοροποίησης και καλύτερες επεν-δυτικές ευκαιρίες σε κάποιους επενδυτές πουαποστρέφονται τον κίνδυνο. Εξηγούμεπεραιτέρω τα αποτελέσματά μας με την τεκ-μηρίωση της τμηματοποίησης της αγοράςκρυπτονομισμάτων από τις αγορές μετοχώνκαι ομολόγων.


Fiscal adjustment and debt sustainability: Greece 2010-2016 and beyond(Δημοσιονομική προσαρμογή και βιωσιμότητα του χρέους:

Ελλάδα, 2010-2016 και μετά)

Δοκίμιο εργασίας Νο. 245Nicholas E. Karavitis

Σε μια διεξοδική ανάλυση προσεγγίζονταιτρία θέματα: οι κύριοι δημοσιονομικοί παρά-γοντες που οδήγησαν στην κρίση χρέους, ηαποτελεσματικότητα των προγραμμάτωνδημοσιονομικής προσαρμογής και οι προϋ-ποθέσεις και πολιτικές που μπορούν να οδη-γήσουν σε βιωσιμότητα του δημόσιου χρέους.

Τα κύρια ευρήματα της μελέτης περιλαμβά-νουν, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: Η δημο-σιονομική κρίση ήταν το αποτέλεσμα μιαςσημαντικής διόγκωσης των δημόσιων δαπα-νών, η οποία δεν αντικρίστηκε από ανάλογαφορολογικά έσοδα. Η περίοδος πριν από τηνκρίση χαρακτηρίστηκε ιδιαίτερα από αυξήσειςτων κοινωνικών δαπανών πάνω από τα όριααναφοράς και ένα ανεξέλεγκτο κονδύλιομισθοδοσίας. Μετά από επτά έτη δημοσιονο-μικών προγραμμάτων, το 2016 η Ελλάδα συνέ-χισε να παρουσιάζει έναν υπερμεγέθη δημό-σιο τομέα, γεγονός όμως που σε μεγάλο βαθμόοφείλεται στη μείωση του ΑΕΠ. Η αποτελε-

σματικότητα των πολιτικών δημοσιονομικήςπροσαρμογής ήταν περιορισμένη, ιδιαίτεραόσον αφορά τις δαπάνες, και δεν ξεπέρασε το55%. Η δημοσιονομική προσαρμογή ήτανυπεύθυνη μόνο για το 40% της μείωσης τουΑΕΠ. Οι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστέςεκτιμήθηκαν υψηλότεροι της μονάδας, με τουςφορολογικούς πολλαπλασιαστές να είναι υψη-λότεροι από εκείνους των δαπανών (κατά μέσοόρο -1,4, έναντι 1,2 αντιστοίχως). Ως αποτέ-λεσμα, κατά την ανάκαμψη της οικονομίας θαπρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στη μεί-ωση της φορολογίας σε σχέση με την αύξησητων δαπανών. Το ελληνικό δημόσιο χρέος μπο-ρεί να καταστεί μακροχρονίως βιώσιμο. Αυτόαπαιτεί σημαντική χρονική εξομάλυνση καιεπιμήκυνση μέχρι το 2080 (για τα δάνεια τωνEFSF/ESM και τα διμερή δάνεια, χωρίς δια-γραφή χρέους τύπου 2012), καθώς καιμακροχρόνια πρωτογενή πλεονάσματα ύψουςτουλάχιστον 1% με ετήσια μεγέθυνση του ονο-μαστικού ΑΕΠ κατά τουλάχιστον 2,8%.



Κατά τις τελευταίες πέντε δεκαετίες, πολυά-ριθμες ερευνητικές εργασίες σε θεωρητικόκαι εφαρμοσμένο επίπεδο επικεντρώθηκαν σεχρονοσειρές με χρονικά μεταβαλλόμενη δεύ-τερη ροπή. Αυτή η αστάθεια στη δεύτερη ροπήενδέχεται να οφείλεται σε διάφορους λόγους.Η εργασία αυτή μελετά την περίπτωση κατάτην οποία η διακύμανση είναι συνάρτηση τουεπιπέδου της σειράς όταν αυτό είναι μη στά-σιμο (περίπτωση συνήθης για οικονομικές/χρηματοοικονομικές χρονοσειρές), άρα η δια-κύμανση είναι και αυτή μη στάσιμη υπό συν-θήκη ή χωρίς. Σε μια τέτοια περίπτωση, η στο-χαστική διαδικασία είναι μη ομογενώς μη στά-σιμη κατά την ορολογία των Box and Jenkinsκαι δεν μπορεί να μετατραπεί σε στάσιμη μεαπλή αριθμητική διαφόριση.

Παρά τη σπουδαιότητά της στην ανάλυση χρο-νοσειρών, δεν υπάρχει επαρκές ερευνητικόέργο όσον αφορά την ανίχνευση και διόρθωσηαυτού του είδους της μη ομογενούς μη στασι-μότητας.

Η παρούσα εργασία επιδιώκει να καλύψειαυτό το ερευνητικό κενό. Προς το σκοπό αυτό,προτείνεται μια νέα στατιστική μεθοδολογίαελέγχου που εμφανίζει κάποια σημαντικά πλε-ονεκτήματα σε σχέση με τις υπάρχουσες,καθώς συνδυάζει την ανίχνευση της μη ομο-γενούς μη στασιμότητας και τη διόρθωσή της,εμφανίζοντας και στατιστική ανθεκτικότητα(robustness). Μεταξύ άλλων δε, επιχειρημα-τολογείται ότι οι υπάρχοντες στατιστικοί έλεγ-χοι είναι ανεπαρκείς και ενίοτε μεροληπτικοί.

Κάτι τέτοιο έχει την αξία του αφ’ εαυτού,καθώς οδηγεί σε καλύτερα μονομεταβλητάυποδείγματα χρονοσειρών. Περαιτέρω, τοαποτέλεσμα της εφαρμογής της ως άνω μεθο-

δολογίας σε μερικά σημαντικά θέματα στηνανάλυση χρονοσειρών, όπως είναι η ανί-χνευση ακραίων τιμών και η εποχική διόρ-θωση, εξετάζεται μέσω μελέτης περιπτώσεωνόπου συγκρίνεται η νέα μεθοδολογία με μίααπό τις καθιερωμένες και συγκεκριμένα τοναλγόριθμο του στατιστικού προγράμματοςTSW. Η ονομασία του TSW προέρχεται απότα αρχικά τoυ προγράμματος TRAMO-SEATS και παρέχεται από την κεντρική τρά-πεζα της Ισπανίας. Το TSW χρησιμοποιείταιευρέως από κεντρικές τράπεζες και στατιστι-κές υπηρεσίες, καθώς και από πολλούς άλλουςερευνητικούς και ακαδημαϊκούς φορείς.

Τα δεδομένα που αναλύονται περιλαμβάνουνχρονοσειρές μηνιαίων παρατηρήσεων τουεξωτερικού εμπορίου της Ελλάδος και επιλέ-χθηκαν αφενός λόγω της σημασίας τους στοπλαίσιο της πρόσφατης οικονομικής κρίσηςτης χώρας και αφετέρου επειδή οι χρονοσει-ρές αυτές αναθεωρήθηκαν πρόσφατα ώστε οόρος “Συνολικά αγαθά” να ανταποκρίνεταιστο νέο ορισμό του Διεθνούς ΝομισματικούΤαμείου που στηρίζεται πλήρως στην αρχή της“Αλλαγής ιδιοκτησίας”.

Συνολικά, τα εμπειρικά ευρήματα είναι υπέρτης νέας μεθοδολογίας. Δίνεται έμφαση στιςσοβαρές συνέπειες που έχει η εσφαλμένημεταχείριση της μη ομογενούς μη στασιμότη-τας του είδους που μελετάται. Τεκμηριώνεταιη ύπαρξη συνεπειών από τον περιττό μετα-σχηματισμό μιας χρονοσειράς με στασιμότηταστη διακύμανση, αλλά οι συνέπειες αυτέςείναι λιγότερο σοβαρές από αυτές που προ-κύπτουν αν δεν μετασχηματιστεί κατάλληλαμια χρονοσειρά μη στάσιμη κατά τη διακύ-μανση. Τα εμπειρικά ευρήματα υποστηρίζο-νται και από θεωρητικά επιχειρήματα.

Time series with interdependent level and second moment: statistical testing and applications with Greek external trade and simulated data

(Χρονοσειρές με δεύτερη ροπή εξαρτημένη από το επίπεδο: στατιστικός έλεγχος και εφαρμογές σε χρονοσειρές του εξωτερικού εμπορίου της Ελλάδος

και προσομοιωμένα δεδομένα)

Δοκίμιο εργασίας Νο. 246Alexandros E. Milionis and Nikolaos G. Galanopoulos


Επιπλέον εμπειρικά ευρήματα προς επίρρωσηπαρέχονται και από την ανάλυση κατάλληλαπροσομοιωμένων δεδομένων. Τα αποτελέ-σματα με τη χρήση τέτοιων δεδομένων επιβε-

βαιώνουν ότι υπάρχει πράγματι μεροληψίαστον αλγόριθμο του TSW και μάλιστα κατέστηδυνατόν να ταυτοποιηθεί μία από τις πιθανέςαιτίες της μεροληψίας.

Monetary policy under climate change(Νομισματική πολιτική και κλιματική αλλαγή)

Δοκίμιο εργασίας Νο. 247George Economides and Anastasios Xepapadeas

Το παρόν άρθρο μελετά τη νομισματική πολι-τική σε συνθήκες κλιματικής αλλαγής με στόχονα εξεταστεί αν η άσκηση της νομισματικήςπολιτικής θα πρέπει να λάβει υπόψη τις ανα-μενόμενες επιπτώσεις από την κλιματικήαλλαγή. Το πλαίσιο ανάλυσης είναι ένα νεο-κεϋνσιανό δυναμικό στοχαστικό μοντέλογενικής ισορροπίας μιας κλειστής οικονομίας,στο οποίο το κλίμα αλληλεπιδρά με την οικο-νομία και οι νομισματικές αρχές ακολουθούντον κανόνα Taylor στην άσκηση της νομισμα-τικής πολιτικής για τον καθορισμό των επιτο-κίων. Το ενοποιημένο υπόδειγμα κλίματος και

οικονομίας επιλύεται αριθμητικά με χρήσηπαραμετρικών τιμών και στοιχείων οικονομι-κής πολιτικής της ευρωζώνης. Τα αποτελέ-σματα, μετά και από ανάλυση ευαισθησίας,καταδεικνύουν ότι οι επιπτώσεις για τηνάσκηση της νομισματικής πολιτικής σε συνθή-κες κλιματικής αλλαγής, και ιδιαίτερα ότανυπάρχει πολιτική κλιματικής αλλαγής η οποίαεξειδικεύεται με φόρο άνθρακα, δεν είναι αμε-λητέες. Επομένως, η νομισματική πολιτική θαπρέπει να προσαρμοστεί κατάλληλα όταν οινομισματικές αρχές λαμβάνουν υπόψη τις επι-πτώσεις από την κλιματική αλλαγή.



Μπούτος Γιάννης, “Οικονομική σταθεροποίηση και αναπτυξιακές προοπτικές”, τεύχος 3,Φεβρουάριος 1994.

Παπαδήμος Λουκάς, “Ανάπτυξη με σταθερότητα: ο ρόλος της νομισματικής πολιτικής”, τεύχος5, Μάρτιος 1995.

Βορίδης Ηρακλής, “Η ειδική φύση των τραπεζών και ο μηχανισμός μετάδοσης της νομισματι-κής πολιτικής: Επισκόπηση της πρόσφατης βιβλιογραφίας”, τεύχος 5, Μάρτιος 1995.

Κυριακόπουλος Παναγιώτης, Μόσχος Δημήτριος και Φιλιππίδης Αναστάσιος, “Μέσα άσκησηςνομισματικής πολιτικής από την Τράπεζα της Ελλάδος”, τεύχος 6, Νοέμβριος 1995.

Παπαγεωργίου Γιώργος, Χαραλαμπίδης Μιχάλης και Χαρδούβελης Γκίκας, “Μετάβαση στο ενι-αίο νόμισμα: Προκλήσεις και προοπτικές για τα πιστωτικά ιδρύματα”, τεύχος 6, Νοέμβριος1995.

Καράμπαλης Νίκος, “Η εναρμόνιση των Δεικτών Τιμών Καταναλωτή των χωρών της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης”, τεύχος 7, Μάρτιος 1996.

Διεύθυνση Εργασιών Δημοσίου, Γραφείο Μελέτης, Σχεδιασμού και Ανάπτυξης Εργασιών, “Αγο-ρές κρατικών χρεογράφων”, τεύχος 7, Μάρτιος 1996.

Saccomanni Fabrizio, “Ευκαιρίες και προκλήσεις κατά την πορεία προς την ευρωπαϊκή νομι-σματική ενοποίηση”, τεύχος 7, Μάρτιος 1996.

Παπαδήμος Λουκάς, “Προκλήσεις για τη νομισματική πολιτική κατά την πορεία προς την ΟΝΕ”,τεύχος 8, Νοέμβριος 1996.

Διεύθυνση Πληροφορικής και Οργάνωσης, “Εξελίξεις στα συστήματα πληρωμών στην Ευρω-παϊκή Ένωση: Το διευρωπαϊκό σύστημα πληρωμών TARGET και το ελληνικό σύστημαΕΡΜΗΣ”, τεύχος 8, Νοέμβριος 1996.

Gibson Heather και Μπρισίμης Σοφοκλής, “Νομισματική πολιτική, εισροές κεφαλαίων και απο-κλιμάκωση του πληθωρισμού στην Ελλάδα”, τεύχος 9, Μάρτιος 1997.

Σαμπεθάι Ισαάκ, “Από τις συμβατικές αποδοχές στο κόστος εργασίας: Εισοδηματική πολιτική,συλλογικές διαπραγματεύσεις και πληθωρισμός (1991-96)”, τεύχος 9, Μάρτιος 1997.

Ζόνζηλος Νίκος και Hall S.G., “Δυνητική παραγωγή, τρέχουσα παραγωγή και πληθωρισμός στηνΕλλάδα”, τεύχος 9, Μάρτιος 1997.

Παντελίδης Ευάγγελος, “Η νέα μεθοδολογία κατάρτισης του ισοζυγίου πληρωμών της Τράπε-ζας της Ελλάδος”, τεύχος 9, Μάρτιος 1997.

Παπαδήμος Λουκάς, “Η παγκοσμιοποίηση των χρηματοπιστωτικών αγορών και η άσκηση τηςοικονομικής και νομισματικής πολιτικής”, τεύχος 10, Δεκέμβριος 1997.

Καστρισιανάκης Ευστράτιος και Μπρισίμης Σοφοκλής, “Λειτουργεί ο μηχανισμός μετάδοσηςτης νομισματικής πολιτικής μέσω των πιστώσεων στην ελληνική οικονομία;”, τεύχος 10, Δεκέμ-βριος 1997.

Gibson Heather, “Η σχέση του χρηματοπιστωτικού συστήματος με την πραγματική οικονομία”,τεύχος 10, Δεκέμβριος 1997.

Παπαπέτρου Ευαγγελία και Χονδρογιάννης Γιώργος, “H αιτιώδης σχέση τιμών καταναλωτή καιτιμών χονδρικής πώλησης στην Ελλάδα”, τεύχος 10, Δεκέμβριος 1997.

Hardy Daniel και Συμιγιάννης Γιώργος, “Ανταγωνισμός και αποτελεσματικότητα στο ελληνικότραπεζικό σύστημα”, τεύχος 11, Ιούνιος 1998.

Gibson Heather και Μπρισίμης Σοφοκλής, “Παρέχει η καμπύλη αποδόσεων πληροφόρηση γιατον πληθωρισμό;”, τεύχος 11, Ιούνιος 1998.

Πανταζίδης Στέλιος, “Πληθωρισμός, επενδύσεις και οικονομική μεγέθυνση στην Ελλάδα”, τεύ-χος 11, Ιούνιος 1998.

Μητράκος Θεόδωρος, “Η συμβολή των επιμέρους εισοδημάτων στη διαμόρφωση της συνολι-κής ανισότητας”, τεύχος 11, Ιούνιος 1998.

Γκαργκάνας Νικόλαος Χ., “Ελλάδα και ΟΝΕ: προοπτικές και προκλήσεις”, τεύχος 12, Δεκέμ-βριος 1998.

ΚατAλογος Aρθρων που δημος ι ε YθηΚαν ςε προηγοYμενα τεYχη του ο ιΚονομ ιΚοYδελτ i ου

Βουμβάκη Φραγκίσκα, Μπρισίμης Σοφοκλής και Σιδέρης Δημήτρης, “Η ισοτιμία των αγορα-στικών δυνάμεων ως μακροχρόνια σχέση: εμπειρική διερεύνηση για την Ελλάδα”, τεύχος 12,Δεκέμβριος 1998.

Μανασσάκη Άννα , “Οι εισροές κοινοτικών πόρων στην Ελλάδα: ιστορική αναδρομή και προ-οπτικές”, τεύχος 12, Δεκέμβριος 1998.

Λαζαρέτου Σοφία, “Η δραχμή στα μεταλλικά νομισματικά καθεστώτα: διδάγματα από το παρελ-θόν”, τεύχος 13, Ιούλιος 1999.

Χονδρογιάννης Γιώργος, “Η αιτιώδης σχέση δημόσιων δαπανών και δημόσιων εσόδων στηνΕλλάδα”, τεύχος 13, Ιούλιος 1999.

Μητράκος Θεόδωρος και Τσακλόγλου Πάνος, “Η αναδιανεμητική επίδραση των ειδικών φόρωνκατανάλωσης”, τεύχος 13, Ιούλιος 1999.

Ντέλλας Χάρης, “Η στρατηγική νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ και η μεταβλητότητα τωνμακροοικονομικών μεγεθών στην Ελλάδα”, τεύχος 13, Ιούλιος 1999.

Παπάζογλου Χρήστος, “Πραγματική συναλλαγματική ισοτιμία και οικονομική δραστηριότητα:είναι απαραίτητα συσταλτική η πολιτική της περιορισμένης διολίσθησης της δραχμής;”, τεύ-χος 14, Δεκέμβριος 1999.

Gibson Heather και Λαζαρέτου Σοφία, “Πρόδρομοι δείκτες του πληθωρισμού στην Ελλάδα καιαξιολόγηση της προβλεπτικής τους ικανότητας”, τεύχος 14, Δεκέμβριος 1999.

Καραπαππάς Ανδρέας και Μηλιώνης Αλέξανδρος, “Εκτίμηση και ανάλυση του εξωτερικού χρέ-ους του ιδιωτικού τομέα”, τεύχος 14, Δεκέμβριος 1999.

Παπαδήμος Λουκάς, “Από τη δραχμή στο ευρώ”, τεύχος 15, Ιούλιος 2000.Ζόνζηλος Νίκος, “Η καμπύλη Phillips της ελληνικής οικονομίας και το διαχρονικά μεταβαλ-

λόμενο ΝΑΙRU”, τεύχος 15, Ιούλιος 2000.Πανταζίδης Στέλιος, “H διατηρησιμότητα του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλ-

λαγών”, τεύχος 15, Ιούλιος 2000.Χονδρογιάννης Γιώργος, “Διερεύνηση της αιτιώδους σχέσης μεταξύ τιμών και μισθών στην

Ελλάδα”, τεύχος 15, Ιούλιος 2000.Σαμπεθάι Ισαάκ, “Η ελληνική αγορά εργασίας: χαρακτηριστικά, προβλήματα και πολιτικές (με

έμφαση στην ευελιξία της αγοράς εργασίας και στην καταπολέμηση της ανεργίας σε συνθή-κες μη πληθωριστικής ανάπτυξης)”, τεύχος 16, Δεκέμβριος 2000.

Μπρισίμη Δήμητρα και Μπρισίμης Σοφοκλής, “Το πρόβλημα της ανεργίας στην ΕυρωπαϊκήΈνωση”, τεύχος 16, Δεκέμβριος 2000.

Μπαρδάκα Ιωάννα, “Χρηματοπιστωτική απελευθέρωση, περιορισμοί ρευστότητας και ιδιωτικήκατανάλωση στην Ελλάδα”, τεύχος 16, Δεκέμβριος 2000.

Λαζαρέτου Σοφία και Μπρισίμης Σοφοκλής, “Δημοσιονομικοί κανόνες και σταθεροποιητικήπολιτική στη ζώνη του ευρώ”, τεύχος 17, Ιούλιος 2001.

Λώλος Σαράντης-Ευάγγελος, “Ευρωπαϊκοί διαρθρωτικοί πόροι: ο ρόλος τους στην ανάπτυξητης ελληνικής οικονομίας”, τεύχος 17, Ιούλιος 2001.

Παπάζογλου Χρήστος, “Περιφερειακή οικονομική ενοποίηση και εισροή ξένων άμεσων επεν-δύσεων: η ευρωπαϊκή εμπειρία”, τεύχος 17, Ιούλιος 2001.

Γκαργκάνας Νικόλαος Χ., “Το μέλλον της Ευρώπης και η ΟΝΕ”, τεύχος 18, Δεκέμβριος 2001.Μπρισίμης Σοφοκλής και Παπαδοπούλου Δάφνη-Μαρίνα, “Η εισαγωγή του ευρώ σε φυσική

μορφή στην Ελλάδα”, τεύχος 18, Δεκέμβριος 2001.Ζόνζηλος Νίκος, “Ο μηχανισμός μετάδοσης της νομισματικής πολιτικής: τα αποτελέσματα πει-

ράματος της ΕΚΤ για την Ελλάδα”, τεύχος 18, Δεκέμβριος 2001.Καμπέρογλου Νίκος, Μπρισίμης Σοφοκλής και Συμιγιάννης Γιώργος, “Διαφορές ως προς τα

χαρακτηριστικά των τραπεζών και η σημασία τους για τη μετάδοση της νομισματικής πολιτι-κής”, τεύχος 18, Δεκέμβριος 2001.


Τσαβέας Νίκος, “Συναλλαγματικά καθεστώτα και συναλλαγματική πολιτική στη Νοτιοανατο-λική Ευρώπη”, τεύχος 18, Δεκέμβριος 2001.

Gibson Heather και Δεμέναγας Νίκος, “Ο ανταγωνισμός στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα:εμπειρική μελέτη για την περίοδο 1993-1999”, τεύχος 19, Ιούλιος 2002.

Χονδρογιάννης Γιώργος, “Ιδιωτική αποταμίευση στην Ελλάδα: οικονομικοί και δημογραφικοίπροσδιοριστικοί παράγοντες”, τεύχος 19, Ιούλιος 2002.

Γκατζώνας Ευθύμιος και Νόνικα Καλλιόπη, “Χαρακτηριστικά αποδεκτών τίτλων και διαχείρισηενεχύρου στο πλαίσιο της χρηματοδότησης των πιστωτικών ιδρυμάτων από τις κεντρικές τρά-πεζες”, τεύχος 19, Ιούλιος 2002.

Βορίδης Ηρακλής, Αγγελοπούλου Ελένη και Σκοτίδα Ιφιγένεια, “Η νομισματική πολιτική μέσααπό τα κείμενα της Τράπεζας της Ελλάδος 1990-2000”, τεύχος 20, Ιανουάριος 2003.

Καπλάνογλου Γεωργία και Newbery David, “Οι αναδιανεμητικές επιδράσεις της έμμεσης φορο-λογίας στην Ελλάδα”, τεύχος 21, Ιούλιος 2003.

Παπαπέτρου Ευαγγελία, “Μισθολογικές διαφορές μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στηνΕλλάδα”, τεύχος 21, Ιούλιος 2003.

Αθανάσογλου Παναγιώτης και Μπρισίμης Σοφοκλής, “Η επίδραση των συγχωνεύσεων και εξα-γορών στην αποτελεσματικότητα των τραπεζών στην Ελλάδα”, τεύχος 22, Ιανουάριος 2004.

Λαζαρέτου Σοφία, “Νομισματικό σύστημα και μακροοικονομική πολιτική στην Ελλάδα: 1833-2003”, τεύχος 22, Ιανουάριος 2004.

Καράμπαλης Νικόλαος και Κοντέλης Ευριπίδης, “Εναλλακτικοί τρόποι μέτρησης του πληθω-ρισμού”, τεύχος 22, Ιανουάριος 2004.

Παπασπύρου Θεόδωρος, “Τα νέα κράτη-μέλη της ΕΕ και στρατηγικές για την ΟΝΕ: ο ρόλοςτου Μηχανισμού Συναλλαγματικών Ισοτιμιών ΙΙ (ΜΣΙ ΙΙ)”, τεύχος 23, Ιούλιος 2004.

Μητράκος Θεόδωρος, “Εκπαίδευση και οικονομικές ανισότητες”, τεύχος 23, Ιούλιος 2004.Παπαπέτρου Ευαγγελία, “Μισθολογικές διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών στην Ελλάδα”,

τεύχος 23, Ιούλιος 2004.Gibson Heather, “Η κερδοφορία των ελληνικών τραπεζών: πρόσφατες εξελίξεις”, τεύχος 24,

Ιανουάριος 2005.Αθανάσογλου Παναγιώτης, Ασημακόπουλος Ιωάννης και Γεωργίου Ευαγγελία, “Η επίδραση

των ανακοινώσεων συγχωνεύσεων και εξαγορών στις αποδόσεις των μετοχών των τραπεζώνστην Ελλάδα”, τεύχος 24, Ιανουάριος 2005.

Ζωγραφάκης Σταύρος και Μητράκος Θεόδωρος, “Η αναδιανεμητική επίδραση του πληθωρι-σμού στην Ελλάδα”, τεύχος 24, Ιανουάριος 2005.

Θεοδοσίου Iωάννης και Πουλιάκας Κωνσταντίνος, “Κοινωνικοοικονομικές διαφορές ως προςτην εργασιακή ικανοποίηση των υψηλά και των χαμηλά αμειβόμενων εργαζομένων στηνΕλλάδα”, τεύχος 24, Ιανουάριος 2005.

Γκαργκάνας Νικόλαος Χ., “H προσαρμογή στην ενιαία νομισματική πολιτική της ΕΚΤ”, τεύ-χος 25, Αύγουστος 2005.

Μητράκος Θεόδωρος, Συμιγιάννης Γεώργιος και Τζαμουράνη Παναγιώτα, “Το χρέος των ελλη-νικών νοικοκυριών: ενδείξεις από μία δειγματοληπτική έρευνα”, τεύχος 25, Αύγουστος 2005.

Νικολίτσα Δάφνη, “Κατά κεφαλήν εισόδημα, παραγωγικότητα και συμμετοχή στην αγορά εργα-σίας: οι εξελίξεις στην ελληνική οικονομία”, τεύχος 25, Αύγουστος 2005.

Νικολίτσα Δάφνη, “Η συμμετοχή των γυναικών στην ελληνική αγορά εργασίας: εξελίξεις καιπροσδιοριστικοί παράγοντες”, τεύχος 26, Ιανουάριος 2006.

Ζόνζηλος Νίκος και Μητράκος Θεόδωρος, “Διερεύνηση των επιδράσεων των εξωγενών δια-ταραχών στην εμμονή και τη δυναμική του πληθωρισμού: μια μακροοικονομική προσέγγισηγια την Ελλάδα”, τεύχος 26, Ιανουάριος 2006.



Αθανάσογλου Παναγιώτης, Ασημακόπουλος Ιωάννης και Συριόπουλος Κωνσταντίνος, “Εξω-τερική χρηματοδότηση, ανάπτυξη και κεφαλαιακή δομή των επιχειρήσεων του Χρηματιστη-ρίου Αθηνών”, τεύχος 26, Ιανουάριος 2006.

Μητράκος Θεόδωρος και Νικολίτσα Δάφνη, “Η διάρκεια της ανεργίας στην Ελλάδα: εξελίξειςκαι χαρακτηριστικά”, τεύχος 27, Ιούλιος 2006.

Καλφάογλου Φαίδων, “Άσκηση προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων για το ελληνικό τραπε-ζικό σύστημα”, τεύχος 27, Ιούλιος 2006.

Παντελίδης Ευάγγελος Θ. και Κουβατσέας Γεώργιος Α., “Έρευνα συνόρων για την ταξιδιω-τική δαπάνη: μεθοδολογία – παρουσίαση και αξιολόγηση αποτελεσμάτων 2003-2005”, τεύχος27, Ιούλιος 2006.

Βλασόπουλος Θωμάς και Μπρισίμης Σοφοκλής, “Προσδιοριστικοί παράγοντες των τραπεζικώνεπιτοκίων και συγκρίσεις μεταξύ Ελλάδος και ζώνης του ευρώ”, τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Συμιγιάννης Γεώργιος και Τζαμουράνη Παναγιώτα, “Δανεισμός και κοινωνικοοικονομικά χαρα-κτηριστικά των νοικοκυριών: αποτελέσματα από τις δειγματοληπτικές έρευνες της Τράπεζαςτης Ελλάδος”, τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Παπαπέτρου Ευαγγελία, “Εκπαίδευση, αγορά εργασίας και μισθολογικές διαφορές στηνΕλλάδα”, τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Χριστοδουλάκης Γεώργιος, “Η εξέλιξη των πιστωτικών κινδύνων: φαινόμενα, μέθοδοι και δια-χείριση”, τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Καράμπαλης Νικόλαος και Κοντέλης Ευριπίδης, “Η μέτρηση του πληθωρισμού στην Ελλάδα”,τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Καπόπουλος Παναγιώτης και Λαζαρέτου Σοφία, “Η παρουσία και ο ρόλος των ξένων τραπε-ζών: η εμπειρία των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στην περίοδο μετάβασης”, τεύχος29, Oκτώβριος 2007.

Νικολίτσα Δάφνη, “Η συμμετοχή των νέων στην ελληνική αγορά εργασίας: εξελίξεις και προ-σκόμματα”, τεύχος 29, Oκτώβριος 2007.

Αλμπάνη Μαρία Κ., Ζόνζηλος Νίκος Γ. και Μπραγουδάκης Ζαχαρίας Γ., “Ένα λειτουργικόπλαίσιο για τη βραχυχρόνια πρόβλεψη του πληθωρισμού”, τεύχος 29, Oκτώβριος 2007.

Ασημακόπουλος Ιωάννης Γ., Μπρισίμης Σοφοκλής Ν. και Ντελής Μάνθος Δ., “Η αποτελε-σματικότητα του ελληνικού τραπεζικού συστήματος και οι προσδιοριστικοί της παράγοντες”,τεύχος 30, Μάιος 2008.

Μπαλφούσια Χιόνα, “Χρηματοπιστωτική ολοκλήρωση: το Χρηματιστήριο Αθηνών στην ευρω-παϊκή χρηματοπιστωτική αγορά”, τεύχος 30, Μάιος 2008.

Μητράκος Θεόδωρος, “Παιδική φτώχεια: πρόσφατες εξελίξεις και προσδιοριστικοί παράγο-ντες”, τεύχος 30, Μάιος 2008.

Ασημακόπουλος Ιωάννης, Λαλούντας Διονύσης και Συριόπουλος Κωνσταντίνος, “Οι προσ-διοριστικοί παράγοντες της επιβίωσης των επιχειρήσεων στο Χρηματιστήριο Αθηνών”, τεύ-χος 31, Νοέμβριος 2008.

Πέτρουλας Παύλος, “Ξένες άμεσες επενδύσεις στην Ελλάδα”, τεύχος 31, Νοέμβριος 2008. Αναστασάτος Τάσος και Μάνου Κωνσταντίνα, “Κερδοσκοπικές επιθέσεις στη δραχμή και η

μετάβαση στο ευρώ”, τεύχος 31, Νοέμβριος 2008.Μητράκος Θεόδωρος και Συμιγιάννης Γεώργιος, “Προσδιοριστικοί παράγοντες του δανεισμού

και της χρηματοοικονομικής πίεσης των νοικοκυριών στην Ελλάδα”, τεύχος 32, Μάιος 2009.Παπάζογλου Χρήστος, “Είναι πράγματι χαμηλή η εξαγωγική επίδοση της Ελλάδος;”, τεύχος 32,

Μάιος 2009.Ζόνζηλος Νίκος, Μπραγουδάκης Ζαχαρίας και Παύλου Γεωργία, “Ανάλυση των αναθεωρήσεων

των προκαταρκτικών (flash) εκτιμήσεων των τριμηνιαίων εθνικών λογαριασμών”, τεύχος 32,Μάιος 2009.


Ράπανος Βασίλης και Καπλάνογλου Γεωργία, “Ανεξάρτητα δημοσιονομικά συμβούλια και οπιθανός ρόλος τους στην Ελλάδα”, τεύχος 33, Μάιος 2010.

Μητράκος Θεόδωρος, Τσακλόγλου Πάνος και Χολέζας Ιωάννης, “Προσδιοριστικοί παράγο-ντες της πιθανότητας ανεργίας των νέων στην Ελλάδα, με έμφαση στους αποφοίτους τριτο-βάθμιας εκπαίδευσης”, τεύχος 33, Μάιος 2010.

Gibson Heather και Μπαλφούσια Χιόνα, “Πληθωρισμός και ονομαστική αβεβαιότητα: η περί-πτωση της Ελλάδος”, τεύχος 33, Μάιος 2010.

Μηγιάκης Πέτρος, “Προσδιοριστικοί παράγοντες της συσχέτισης μετοχών-ομολόγων στηνΕλλάδα”, τεύχος 33, Μάιος 2010.

Μητράκος Θεόδωρος, Τσακλόγλου Πάνος και Χολέζας Ιωάννης, “Προσδιοριστικοί παράγο-ντες του ύψους των μισθών στην Ελλάδα, με έμφαση στους μισθούς των αποφοίτων τριτο-βάθμιας εκπαίδευσης”, τεύχος 34, Σεπτέμβριος 2010.

Μπραγουδάκης Ζαχαρίας και Παναγιώτου Στέλιος, “Προσδιοριστικοί παράγοντες των εισπρά-ξεων από θαλάσσιες μεταφορές: η περίπτωση της Ελλάδος”, τεύχος 34, Σεπτέμβριος 2010.

Gibson Heather και Μπαλφούσια Χιόνα, “Επιδράσεις της ονομαστικής και της πραγματικής αβε-βαιότητας στα βασικά μακροοικονομικά μεγέθη στην Ελλάδα”, τεύχος 34, Σεπτέμβριος 2010.

Μανεσιώτης Βασίλειος, “Αριθμητικοί δημοσιονομικοί κανόνες στην πράξη”, τεύχος 35, Ιούνιος2011.

Βασαρδάνη Μελίνα, “Φοροδιαφυγή στην Ελλάδα: μια γενική επισκόπηση”, τεύχος 35, Ιούνιος2011.

Καλφάογλου Φαίδων, “Η χρησιμότητα των ασκήσεων προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων(stress tests) για την ανάλυση της ευρωστίας των τραπεζών”, τεύχος 35, Ιούνιος 2011.

Νικολίτσα Δάφνη, “Η ενδοεπιχειρησιακή κατάρτιση στην Ελλάδα: μια συνοπτική εικόνα”, τεύ-χος 35, Ιούνιος 2011.

Παπασπύρου Θεόδωρος, “Η βιωσιμότητα της Oικονομικής και Nομισματικής Ένωσης και οιπροοπτικές των οικονομιών της περιφέρειας”, τεύχος 36, Απρίλιος 2012.

Κανελλόπουλος Κώστας, “Απασχόληση και ροές εργαζομένων στη διάρκεια της οικονομικήςκρίσης”, τεύχος 36, Απρίλιος 2012.

Καλφάογλου Φαίδων, “Το πλαίσιο της κεφαλαιακής επάρκειας των τραπεζών”, τεύχος 36, Απρί-λιος 2012.

Μπραγουδάκης Ζαχαρίας και Σιδέρης Δημήτρης, “Είναι συμμετρική η προσαρμογή της λιανι-κής τιμής της βενζίνης στις μεταβολές της διεθνούς τιμής του πετρελαίου; Η περίπτωση της ελλη-νικής αγοράς καυσίμων”, τεύχος 37, Δεκέμβριος 2012.

Κανελλόπουλος Κώστας Ν., “Μέγεθος και διάρθρωση της ανασφάλιστης εργασίας”, τεύχος 37,Δεκέμβριος 2012.

Μηγιάκης Πέτρος Μ., “Επισκόπηση των προτάσεων για κοινές ομολογιακές εκδόσεις από τακράτη-μέλη της ζώνης του ευρώ υπό μακροχρόνια οπτική γωνία”, τεύχος 37, Δεκέμβριος 2012.

Καράμπαλης Νικόλαος και Κοντέλης Ευριπίδης, “Οι αυξήσεις των έμμεσων φόρων και η επί-πτωσή τους στον πληθωρισμό κατά την περίοδο 2010-2012”, τεύχος 38, Νοέμβριος 2013.

Βουρβαχάκη Ευαγγελία, “Διαρθρωτική μεταρρύθμιση στις οδικές εμπορευματικές μεταφορές”,τεύχος 38, Νοέμβριος 2013.

Κανελλόπουλος Νικόλαος Κ., Μητράκος Θεόδωρος, Τσακλόγλου Πάνος και Χολέζας Ιωάννης,“Οι επιπτώσεις της τρέχουσας κρίσης στις ιδιωτικές αποδόσεις της εκπαίδευσης στην Ελλάδα”,τεύχος 38, Νοέμβριος 2013.

Παπαπέτρου Ευαγγελία και Μπάκας Δημήτριος, “Η ελληνική αγορά εργασίας στα χρόνια τηςκρίσης: ανεργία, απασχόληση και συμμετοχή στην αγορά εργασίας”, τεύχος 38, Νοέμβριος 2013.

Τζαμουράνη Παναγιώτα, “Η έρευνα για την οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών: περιγραφήτης έρευνας του 2009 και κύρια αποτελέσματα για το εισόδημα, τον πλούτο και τη δανειακήεπιβάρυνση των νοικοκυριών στην Ελλάδα”, τεύχος 38, Νοέμβριος 2013.



Δημητροπούλου Δήμητρα, Κουτσομανώλη-Φιλιππάκη Αναστασία, Χαραλαμπάκης Ευάγγελοςκαι Αγγέλης Γεώργιος, “Η χρηματοδότηση των ελληνικών επιχειρήσεων προ και κατά τη διάρ-κεια της κρίσης”, τεύχος 39, Ιούλιος 2014.

Κανελλόπουλος Κώστας Ν., “Η αγορά εργασίας στον ιδιωτικό τομέα την περίοδο της κρίσης”,τεύχος 39, Ιούλιος 2014.

Καλφάογλου Φαίδων, “Ευρωπαϊκή τραπεζική ένωση: ‘εξευρωπαϊσμός’ του χρηματοοικονομι-κού πλέγματος ασφαλείας των τραπεζών”, τεύχος 39, Ιούλιος 2014.

Λαζαρέτου Σοφία, “Η έξυπνη οικονομία: ‘πολιτιστικές’ και ‘δημιουργικές’ βιομηχανίες στηνΕλλάδα. Μπορούν να αποτελέσουν προοπτική εξόδου από την κρίση;”, τεύχος 39, Ιούλιος 2014.

Χαιρέτη Αικατερίνη, “Η στεγαστική κατάσταση των κατοίκων της Ελλάδος στα χρόνια της κρί-σης 2008-2012”, τεύχος 39, Ιούλιος 2014.

Ταγκαλάκης Αθανάσιος, “Πιθανά φορολογικά οφέλη από την επιτάχυνση της οικονομικής ανά-πτυξης”, τεύχος 40, Δεκέμβριος 2014.

Μπραγουδάκης Ζαχαρίας Γ., “Μια εμπειρική διερεύνηση της σχέσης μεταξύ του μοναδιαίουκόστους εργασίας και της εξέλιξης των τιμών: η περίπτωση της Ελλάδος”, τεύχος 40, Δεκέμ-βριος 2014.

Μηγιάκης Πέτρος Μ., “Οι διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές ως πηγή χρηματοδότησης ελλη-νικών μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων”, τεύχος 40, Δεκέμβριος 2014.

Καλυβίτης Σαράντης, “Η ποιότητα των ελληνικών εξαγωγών: μια εκτίμηση ανεξάρτητη από τηντιμολόγησή τους”, τεύχος 40, Δεκέμβριος 2014.

Κανελλόπουλος Κώστας Ν., “Οι επιδράσεις των ελάχιστων μισθών στους μισθούς και στην απα-σχόληση”, τεύχος 41, Ιούλιος 2015.

Γεωργίου Ευαγγελία, “Η χρήση των μετρητών και των ηλεκτρονικών τρόπων πληρωμής στηνοικονομία”, τεύχος 41, Ιούλιος 2015.

Καλφάογλου Φαίδων, “Εναλλακτικές προσεγγίσεις για την εξυγίανση χαρτοφυλακίων μη εξυ-πηρετούμενων τραπεζικών δανείων. Ανάλυση περιπτώσεων”, τεύχος 41, Ιούλιος 2015.

Λαζαρέτου Σοφία, “Πώς η χρήση των ιστορικών μακροοικονομικών χρονολογικών σειρών στη-ρίζει την οικονομική ανάλυση και το σχεδιασμό πολιτικής; Η νέα ελληνική ιστορική στατιστικήβάση 1833-1949 ως μέρος της μεγάλης στατιστικής βάσης των χωρών της ΝΑ Ευρώπης ”, τεύ-χος 41, Ιούλιος 2015.

Κασιμάτη Ευαγγελία και Σιδέρης Δημήτριος, “Προς ένα νέο πρότυπο ανάπτυξης στον τουρι-σμό: διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και τουριστικό προϊόν στην Ελλάδα την περίοδο της κρί-σης (2008-2014)”, τεύχος 42, Δεκέμβριος 2015.

Ταγκαλάκης Αθανάσιος, “Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της δυναμικής της ανεργίας στηνΕλλάδα”, τεύχος 42, Δεκέμβριος 2015.

Χαιρέτη Αικατερίνη, “Ο πρωτογενής τομέας στην Ελλάδα το χρονικό διάστημα 1995-2014”, τεύ-χος 42, Δεκέμβριος 2015.

Βέττας Νίκος, Γιωτόπουλος Ιωάννης, Βαλαβανιώτη Ευαγγελία και Danchev Svetoslav, “Οι προσ-διοριστικοί παράγοντες της εξωστρέφειας των νέων επιχειρήσεων”, τεύχος 43, Ιούλιος 2016.

Μπέλλη Στυλιανή και Μπακινέζου Κωνσταντίνα, “Η μετάβαση στη νέα μεθοδολογία κατάρτι-σης του ισοζυγίου πληρωμών – BPM6”, τεύχος 43, Ιούλιος 2016.

Λαζαρέτου Σοφία, “Φυγή ανθρώπινου κεφαλαίου: η σύγχρονη τάση μετανάστευσης των Ελλή-νων στα χρόνια της κρίσης”, τεύχος 43, Ιούλιος 2016.

Καλφάογλου Φαίδων, “Κεφαλαιακή ενίσχυση των τραπεζών: αναγκαία αλλά μη ικανή συνθήκηγια τη δανειοδότηση της οικονομίας”, τεύχος 43, Ιούλιος 2016.

Μάνου Κωνσταντίνα και Παπαπέτρου Ευαγγελία, “Η οικονομική συμπεριφορά των νοικοκυ-ριών στην Ελλάδα: πρόσφατες εξελίξεις και προοπτικές”, τεύχος 44, Δεκέμβριος 2016.

Παπάζογλου Χρήστος, Σιδέρης Δημήτριος και Τσάγκλας Ορέστης, “Η Ευρώπη ως Άριστη Νομι-σματική Περιοχή: η εμπειρία των βαλτικών χωρών”, τεύχος 44, Δεκέμβριος 2016.


Ανυφαντάκη Σοφία, “Η ανάπτυξη της χρηματοοικονομικής τεχνολογίας (FinTech)”, τεύχος 44,Δεκέμβριος 2016.

Χατζηβασίλογλου Ιωάννης, “Εισαγωγή στη Φερεγγυότητα ΙΙ των (αντ)ασφαλιστικών επιχει-ρήσεων”, τεύχος 44, Δεκέμβριος 2016.

Gibson Heather D. και Παύλου Γεωργία, “Εξαγωγική δραστηριότητα και οικονομικές επιδό-σεις: εμπειρικά αποτελέσματα από τις ελληνικές επιχειρήσεις”, τεύχος 45, Ιούλιος 2017.

Χαραλαμπάκης Ευάγγελος, “Πόσο έχει επηρεάσει η κρίση την οικονομική κατάσταση των ελλη-νικών νοικοκυριών; Μια συγκριτική ανάλυση των δύο κυμάτων της έρευνας HFCS”, τεύχος45, Ιούλιος 2017.

Κοσμά Θεοδώρα, Παπαπέτρου Ευαγγελία, Παύλου Γεωργία, Τσόχατζη Χριστίνα και ΖιούτουΠηνελόπη, “Προσαρμογή της αγοράς εργασίας και διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στην αγοράεργασίας στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της κρίσης: ευρήματα από την τρίτη έρευνα πεδίουγια την ανάλυση της δυναμικής των μισθών”, τεύχος 45, Ιούλιος 2017.

Χατζηβασίλογλου Ιωάννης, “Η αποτίμηση των στοιχείων ενεργητικού και υποχρεώσεων των(αντ)ασφαλιστικών επιχειρήσεων σύμφωνα με τη Φερεγγυότητα ΙΙ”, τεύχος 45, Ιούλιος 2017.

Λούζης Δημήτριος, “Οι μακροοικονομικές επιδράσεις των μη συμβατικών μορφών νομισματι-κής πολιτικής στη ζώνη του ευρώ με χρήση γραμμικών υποδειγμάτων”, τεύχος 46, Δεκέμβριος2017.

Αλμπάνη Μαρία και Ανυφαντάκη Σοφία, “Έρευνα και καινοτομία στην Ελλάδα”, τεύχος 46,Δεκέμβριος 2017.

Βέττας Νίκος, Βασιλειάδης Μιχάλης, Παπαδάκης Μάνος και Πέππας Κωνσταντίνος, “Επι-δράσεις μεταρρυθμίσεων στους τομείς διεθνώς εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών”, τεύ-χος 46, Δεκέμβριος 2017.

Χαιρέτη Αικατερίνη, “Λογαριασμοί νοικοκυριών κατά περιφέρεια για τα έτη 2000-2014”, τεύ-χος 46, Δεκέμβριος 2017.



ΤΡ

ΑΠ

ΕΖ

Α Τ

ΗΣ Ε

ΛΛ

ΑΔΟ

Σ

ΕΥΡ

ΩΣΥΣ

ΤΗΜ

Α

ISSN: 1105 - 8544

ΟΙΚ

ΟΝ

ΟΜ

ΙΚΟ

ΔΕ

ΛΤ

ΙΟ Τ

ΕΥ

ΧΟ

Σ 4

7ΙΟ

ΥΛ

ΙΟΣ

20

18

Οικονομικό Δελτίο 47 · Τεύχος 47 Οικονομικό Δελτίο 10...

Documents