odrzivost razvoja grada subotica

8/17/2019 Odrzivost Razvoja Grada Subotica

1/13

Uvod Autobiografija Vekovi Šetnja kroz Suboticu Trg Republike Održivost razvojaPrirodno geografski preduslovi Krugovi

Održivost razvoja grada Subotice

Antun Rudinski i Petar Andrić J.P. Zavod za urbanizam, izgradnju i uređivanje opštine Subotica

Planske granice grada u odnosu na njegovu prostornu razuđenost

Subotica je jedan od malobrojnih gradova u Jugoslaviji koji imakontinuiranu prostorno - plansku dokumentaciju počev od XVIIIveka do danas. Prva granica grada i unutar nje budućeg centragrada, zacrtane su na prekretnici XVIII i XIX veka, a rezultirale suplanskim uređenjem delova grada, posebno njegovog današnjegcentra po kome Subotica dobija svoj prepoznatljivi GRADSKI LIK i

to tek na prekretnici XIX i XX veka.

U XX veku urađena su četiri plana grada /GUP-a/, a sada jeu toku izrada novog GP-a. Analizom svih planova i stvarnog stanjau prostoru, planirano - realizovano, uočena je pojava stalnogneplanskog širenja urbane osnove grada. Grad se širio obodno,izvan planiranih granica. Formirane su fizičke strukture tiparuralnog stanovanja na poljoprivrednom zemljištu bez planskeregulacije i neophodne prateće infrastrukture. Socijalno ugroženostanovništvo naseljavalo je ove prostore stvarajući obaveze gradu.Ovakva neplanska gradnja počela je da razgrađuje grad, a grad dosada nije uspeo da zaustavi taj proces. Svakim novim GUP-om,"planeri" su pokušavali taj proces ruralizacije grada obuzdatipripajanjem urbanizovanom prostoru. U periodima relativnogekonomskog blagostanja planski su izgrađeni pojedini delovi gradasa fizičkim strukturama tipa kolektivnog i individualnogstanovanja.

Imajući u vidu periodično neplansko i iznuđeno"neopravdano" horizontalno širenje grada, kao posledicapojavile su se međuzone po nekadašnjem obodu grada sadotrajalim i GRADU neprimerenim fizičkim strukturama, te senameće zaključak prilikom izrade novog GP-a, da se akcenat stavina replaniranje upravo tih zona, odnosno regeneracijunovim, gradski primerenim, fizičkim strukturama igustinama stanovanja.

Grad mora utvrditi mere, uz plansku dokumentaciju, kojimaće se zaustaviti proces prostornog širenja i daljeg razgrađivanja iistrajati u istinitom procesu gradogradnje sa osnovnim i jasnimciljem njegove održivosti.

Održivost razvoja grada Subotice

Kontinuitet planiranja

Kako i da li se može ODRŽATI GRAD kada i pored kontinuiranognjegovog urbanistickog planiranja i njegovog osmišljavanja odpuna dva veka, konstantno u zadnjim decenijama XX vekaizmiče u prostoru iz ruku njegovih planera neosmišljeno se

šireći gotovo nezaustavljivim trendom? Koji su to ondazapravo uzroci? Šta je uloga nas, njegovih sadašnjihplanera? Moguće je jedino da konstatujemo uzroke ovepojave, te da damo po vlastitom viđenju smernice i uputstvai sebi i planerima koji dolaze posle nas kako je mogućeodržati i pograditi grad.

n kutak http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

13 5.8.2011 12:33


2/13

Istorijski prikaz

XVIII vek

Poveljom o sticanju statusa Slobodnog kraljevskog grada novimimenom Maria Theresiopolis 1779. godine, grad je stekao i noveobaveze prema bečkoj kruni, mahom finansijske prirode, ali je zanas planere grada posebno zanimljiva tačka br.11 iz pomenute

povelje kojom se nalaže da se grad u interesu bezbednosnihzahteva opkopa, a kasnije i okruži zidom po ugledu na ostalekraljevske gradove, te da se izgrade kapije koje će se stalnonadzirati. (1) Uloga ovih šančeva bila je višeznačna. Za gradskuupravu - ispunjenje obaveze iz povelje, ali njihov suštinski smisaonije bio samo kontrola ulaska u grad, već i prikupljanje prihoda ugradsku blagajnu. Međutim, sa urbanološkog aspekta njihova ulogabez sumnje za nas je najbitnija obzirom da utvrđuje PRVUGRANICU GRADA, danas njegovu urbanu praosnovu, unutar kojese GRAD podelio - zonirao na unutrašnji grad - zonu budućegcentra grada i spoljašnji grad, njegovu periferiju sve do pomenutihšančeva. Ovo zoniranje jasno je označeno na prvom detaljnomprikazu grada - planu grada iz 1778. godine (2). Tadašnjikraljevski komesari postarali su se između ostalih naredbi iobaveza grada prema bečkoj kruni da se ova odredba i sprovede očemu svedoci plan šančeva iz 1826. godine (3).

Njihova uloga bila je značajna u njenom sprovođenju. Jednaod takvih je i obaveza za one koji su kupovali ovde zemlju, da ugradu izgrade "lepu kuću" (4). Ova odredba nije bez značaja saaspekta prostornog i urbanističkog planiranja. Tako su planskistvorena karakteristička dvojna staništa - salaš na zemlji i kuća ugradu, a osnovni cilj je bio uvođenje zemljišnjih knjiga(gruntovnice) i sprovođenje poreske politike na nekretnine. Premaistorijskim izvorima može se smatrati da je prvi građevinskipravilnik donesen 1782. godine.

Grafički prilog 1:Urbana praosnova (plan iz1778. godine)

XIX vek

U ovom veku je zapravo započet proces preoblikovanja dotadašnjepalanke sa jasnim ciljem njenog pretvaranja u GRAD. Već l820.godine susrećemo se sa prvim urbanističkim planom grada, a1838/39. godine i prvim katastarskim premerom urbane osnovegrada (5), tako da su ustanovljene i zemljišne knjige.

Predpostavlja se da je drugi urbanistički plan grada /naosnovu nekih indicija/ urađen sredinom ovog veka, a drugikatastarski premer grada i pripadajućih mu okolnih naselja izvršen

je 1878. godine.

Sumarno sagledana planska aktivnost u ovom veku imala jeakcenat na isušivanju gradskih bara i njihovim nasipanjem ucilju pretvaranja u građevinsko zemljište, na planskojregulaciji otvorenih vodotoka koji su proticali kroz njegovu


13 5.8.2011 12:33


3/13

urbanu osnovu i na zameni dotrajalih fizičkih struktura izprošlih vekova u nove primerene ovom veku. Sve ove planskeaktivnosti realizovale su se putem parcijalnih regulacionih planovaza pojedine delove grada. Značajno je konstatovati po pitanjurealizacije ovog planskog procesa, da je prilikom formiranja noveulične mreže u najvećoj mogućoj meri ispoštovana organskastruktura zatečene urbane osnove, posebno kod glavnih putnihpravaca, kao i zoniranje unutar urbane osnove na GRADSKICENTAR I NJEGOV OBOD - PERIFERIJU GRADA. U mirnomperiodu prekretnice XIX i XX veka, na vrhuncu ekonomskog iduhovnog razvoja, Subotica sa novoizgrađenim fizičkimstrukturama gradskog tipa zadobija svoj tako prepoznatljivGRADSKI LIK (objekti za javnu namenu i stambeno-poslovniobjekti spratnosti do P+2) na prostoru vek prije planski zacrtanogCENTRA GRADA, kao i duž glavnih saobraćajnica. Nove, zamenjenefizičke strukture po obodu grada su imale karakter stambeneizgradnje za ovo doba uslovno nazvane "tip ruralne arhitekture"

/trščani krovovi, tipska izgradnja tzv. panonske kuće/. Moguće jeda iz tog perioda potiču i dve anegdote o GRADU: - "jedan putniknamernik je popevši sa na vidikovac tornja sadašnje, tada novegradske kuće navodno izjavio da je Subotica skup grad!", mislećiverovatno na izgled njegovog centra, sa fizičkim strukturamaizgrađenim po uzoru na ostale evropske gradove, parkove, tramvaj

itd. - druga anegdota, ne tako omiljena kod subotičana, čijeporeklo se ne zna je "da je Subotica najveće selo Evrope".Međutim valja istaći, da i pored znatne izmene fizičkih strukturaprimerenih sadašnjem arhitektonskom jeziku, do danas je još uveku upotrebi izraz "idem u GRAD"! misleći pri tom na njegovCENTAR.

Železnička pruga Segedin-Subotica-Sombor izgrađena 1869.godine sa planiranim njenim daljim nastavkom prema Zagrebu iRijeci, svojom trasom tangirala je zacrtanu urbanupraosnovu i bila je za ono doba sasvim planerski ispravnolocirana u odnosu na grad.

XX vek

Tokom ovog veka urađena su četiri plana grada /GUP-a/, a sada jeu toku izrada novog generalnog plana /GP-a/.

Početkom veka GRAD započinje proces postupnoghorizontalnog širenja, izvan njegove prvobitne planskiutvrđene urbane osnove, i to posebno prema istoku, naprostorima dotadašnjih vinograda i bašta. Pošto su svi dotadašnjidelovi grada imali svoje toponime tako je i ovaj dobio svoj -"Baštenski grad - Kertvaroš", koji mu je i do danas sačuvan,uostalom kao i u drugi delovi grada, posebno kod starijegstanovništva.

Dvadesetih godina proširena je dotadašnja urbana osnova iutvrđena je nova granica GRADA. Pripojen mu je ovaj istočnideo, kao i dotadašnje planski izgradeno selo Aleksandrovo. Drugimplanom grada iz 30-tih godina ovaj istočni deo grada još jeproširen prema istoku i utvrđena regulacija novih ulica u ovompridodatom delu urbanoj osnovi.

Posle II svetskog rata, tačnije l954. godine urađen je jedanod prvih posleratnih urbanističkih planova grada u Srbiji

/Generalni regulacioni plan/.(6) Ovim planom mahom je zadržanaveć prethodnim planom definisana granica rasprostiranja grada, alimu je pripojen i Palić.

Sa aspekta planirane izgradnje fizičkih struktura utvrđeno je

zoniranje povećanjem gustine stanovanja i samim tim i spratnostiobjekata. Maksimalna spratnost od P+3 predviđena je u centralnojzoni GRADA na koju se nadovezuje planirana izgradnja od P+2 idalje opada prema obodu na spratnost P+1, da bi se na samomobodu završila sa prizemnom izgradnjom. U svim ovim planiranimzonama razlikuje se unutar njih - "gusto, srednje i retko naselje".


13 5.8.2011 12:33


4/13

Pored glavnog centra predviđena su i četiri podcentra.

Značajno je istaći i planom predviđenu rekonstrukcijusaobraćajne mreže unutar urbane osnove kao i obodnihsaobraćajnica za tranzitni saobraćaj. Takode je planirano iproširenje tramvajske mreže za teritoriju GRADA i Palića, kao

javnog prevoza /prva tramvajska linija 1897. godine/.

Svakako, jedan i do danas nerazrešenih, ali aktuelnihproblema saobraćajnog povezivanja je veza "starog" dela grada sa

pomenutim proširenjem prema istoku - "baštenskim" delom grada, jer je železnička pruga sa stanicom ostala u današnjem CENTRUGRADA nakon njegovog širenja. Značajno je pomenuti i planiranocentralno groblje.

Za GUP rađen 1962/63. se može reći da nije sa aspektaplaniranja uneo bitnih konceptualnih promena u strukturi urbanogtkiva. Novina mu je da je po tadašnjem trendu planiranja gradpodelio na uži i širi građevinski reon. Unutar užeg građevinskogreona podelio je grad na administrativne jedinice - stambenezajednice, planirane sa 7-10.000 stanovnika sa svim pratećimfunkcijama u njihovim podcentrima.

Grad je tada imao 71.000 stanovnika, a GUP-om je planirano

za naredni period 100.000 stanovnika sa povećanjem gustinastanovanja po stambenim zajednicama.

Zanimljivo je pomenuti, vezano za centar grada, da je 1965.raspisan konkurs za njegovo uređenje, prema kojem je 1967.urađen i Detaljni urbanisticki plan CENTRA GRADA, koji u svojimglavnim potezima razaranja organski i planski formiranih urbanih ifizičkih struktura, srećom nije realizovan.

U narednom GUP-u Subotica-Palić urađenom 1983. godineovaj prostor je stavljen pod zaštitu i utvrđen kao ambijentalnacelina. Istim planom je i centralni deo banjskog naselja Palić uzobalu istoimenog jezera utvrđen kao ambijentalna celina saznačajnim fizičkim strukturama i prirodnim karakteristikama koje

se kao takve štite i unapređuju.

Ovaj GUP čija revizija je u toku, još je više proširiogranice građevinskog reona, ali je njima obuhvatio i industrijskezone, koje tangiraju gradsko područje, za razliku od prethodnogplana grada. Po pitanju industrije definisao je površine namenjene"nečistoj i čistoj" industriji, te ostaloj privredi. Sa aspektastanovanja diferencira se zona kolektivnog stanovanja ukontinuitetu već započete, tj. realizovane, individualno stanovanjeI sa povećanjem gustina i zamenom dotrajalog stambenog fonda, ana samom severnom obodu grada individualno stanovanje II niskihgustina /do 50 st/ha /.

Prema saobraćnoj studiji režim saobraćaja je revidiran i

prilagođen realnim potrebama, sa obilaznicom oko zaštićenoggradskog jezgra, gradskim saobraćajnicama prvog i drugog reda iobilaznicom oko grada namenjenoj posebno tranzitnomsaobraćaju. Za razliku od prethodnog plana, ovim je gradadministrativno podeljen po Mesnim zajednicima, sa pratećimfunkcijama unutar podcentara.

Analize pojedinih faza rasta grada

Prostorno širenje grada

U prvim decenijama XX veka, grad se kontinuirano širi uhorizontalnom pravcu prema istoku - "Baštenski grad-Kertvaroš".

Ovaj prostor se u dva maha planski pokušao realizovati, ali se utome samo delimično uspevalo. Karakterisala ga je individualnastambena izgradnja niskih gustina.

U periodu od sredine veka pa do 90-tih godina može sekonstatovati da je planski izgrađeno više delova naselja tipa


13 5.8.2011 12:33


5/13

individualnog stanovanja u okviru proširenih granica grada. Uistom periodu delimično su planski realizovani pojedini delovigrada namenjeni kolektivnom stanovanju u skladu sa planiranimurbanističkim potezima.

Većina objekata su neprimerene spratnosti gradu, što se posebnoodnosi na južni deo naselja - "Prozivka". Ovo naselje "spavaonica"sa 10.000 stanovnika je bez adekvatnih pratećih sadržaja, koji setek u zadnjoj deceniji postupno izgrađuju, a karakteriše ga gustinastanovanja do 400 st/ha. Unutar zaštićene zone urbanog jezgra

sporadično se grade novi objekti u skladu sa očuvanjem ambijentai sa ciljem njegove revitalizacije u celini.

Prilikom pristupanja reviziji poslednjeg plana grada, naosnovu najnovijeg aerofotogrametrijskog snimanja l999.godine, i njegovim poređenjem sa istim iz 1978. godine, teuvidom stvarnog stanja u prostoru, konstatovano je da jeGRAD IZMAKAO PLANSKOM UREĐENJU, tj. iz "ruku njegovihplanera".

Ova konstatacija se posebno odnosi na severoistočni iseverozapadni deo grada na prostorima nekadašnjih voćnjaka ivinograda, pa i planiranog zaštitnog pojasa zelenila.

Karakteristike urbanih i fizičkih struktura

Urbane strukture

Na aerofotogrametrijskim snimcima grada iz 1978. vidljiva jeurbana morfologija grada u kojoj su jasno čitljive planski izgrađenestrukture individualnog stanovanja po obodu grada unutarutvrđenih granica, kao i neplansko - "divlje" individualnostanovanje, van granica grada duž glavnih putnih pravaca.

Isto tako je jasno uočljiva i započeta planirana koletivnastambena izgradnja koja nije dovršena i kao takva ostavila je zasobom nedorečene urbane prostore "načetih" urbanih blokova.

U poslednjim decenijama XX veka primetna je relativnastagnacija u procesu gradograditeljstva u ostalim funkcijama(industrija, sport, rekreacija, turizam i slično).

Razvoj grada, shodno mogućnostima, pratilo je potrebnoinfrastrukturno opremanje. U ovom periodu urađena su dva novakolektora da bi se zadovoljili postojeći i očekivani kapacitetikolektivne i regenerisane stambene izgradnje kao i prečistačgradskih otpadnih voda.

Godine 1985. konačno je formirana i uredena pešačka zonaunutar zaštićenog urbanog jezgra. Nesretnom studijom ekonomski

je dokazano l974. godine (u doba početaka svetske naftne krize)

da je tramvaj kao gradsko prevozno sredstvo nerentabilan, te jeukinut i zamenjen autobuskim saobraćajom, i to mahom u ulice saneprimerenim profilom.

Glavna autobuska stanica, mesnog i međumesnog saobraćaja se"raznim planskim predlozima selila i konačno locirala napogrešnu sadašnju lokaciju - planski, dakle!", ne povezujućidrumski i železnički saobraćaj zašto su postojali stvarni uslovi ugradskom tkivu. Ovo se ističe zbog propuštene, čitav vekplanirane ideje o povezivanju podhodnikom urbane praosnove inovoformiranog istočnog dela - "baštenskog" grada u narastanju,koji je i sada podužno odvojen od grada železničkom prugom.

Ukidanje tramvaja i lociranje nove autobuske stanice uslovilo

je rekonstrukciju dve saobraćajnice koje prolaze kroz grad itangiraju zaštićenu zonu urbanog jezgra. Ove rekonstrukcijesaobraćajnica I reda, u osnovi su i izvedene prema GUP-u.

Fizičke strukture


13 5.8.2011 12:33


6/13

Fizičke strukture, kao prostorni elemenat vizuelizacije GRADA,čine ujedno i psihološku kategoriju ukupnog doživljavanja gradskihstruktura, njegovog trajanja u vremenu i prostoru kao i svihpromena koje su se u kontinumu njegovog trajanja dešavale. Onečine svaki grad sebi svojstvenim i prepoznatljivim.

Sretnim sticajem okolnosti, iz analitičkog dela GUP-a za1963. godinu sačuvan je grafički prilog iz 1959. godine sa jasnimprikazom strukture izgrađenosti građevinskog fonda i materijala

popločanja ulične mreže. Na ovom grafičkom prilogu jasno jeuočljivo da su objekti u centralnoj zoni grada, i mestimično dužglavnih prilaznih puteva izgrađeni od čvrstog materijala, a naostaloj teritoriji grada od mešovitog materijala - čerpića ili naboja,tj. od nekvalitetnog građevinskog materijala.

Objekti koji su izgrađeni do I svetskog rata i dalikarakterističan lik gradskog centra, su zadržani, a proces njegovogpograđivanja je nastavljen više ili manje uspešnim interpolacijamau periodu između dva svetska rata, te i ovi uživaju spomeničkosvojstvo. Na teritoriji zaštićenog urbanog jezgra, nastavljen je idalje proces gradogradnje. Za svaki novi objekat koji se interpolujeu ovaj prostor izdaju se uslovi od strane Zavoda za urbanizam iZavoda za zaštitu spomenika kulture, kako bi se isti uklopio u

ambijent, ali i bio svedočanstvo sadašnjeg arhitektonskog jezika,našeg vremena. Vodi se računa o revitalizaciji objekata iz ranijihperioda poznatim principima revitalizacije, a najčešće stavljanjemu funkciju postojećih podrumskih i tavanskih prostora.

Po obodu, van granica urbane praosnove, a unutar granicegrada prema planu grada iz 1963. godine izgrađena su planskanaselja individualnog tipa stanovanja sa planiranim gustinama.

Prostor između zaštićenog urbanog jezgra CENTRA GRADA iNOVOPLANIRANIH i tako izvedenih delova grada, diferencira se udve zone: na individualnu plansku stambenu izgradnju do obodaurbane praosnove i na "divlju" gradnju koja se nadovezuje na istu.

Ovaj građevinski fond najvećim delom karakteriše prizemnastambena izgradnja niskih gustina i primena nekvalitetnoggrađevinskog materijala (mešoviti, čerpić ili naboj). Tako se naprostoru sadašnje urbane osnove stvorila jedna MEĐUZONAdelimično kontrolisane izgradnje, delimično nekontrolisane "divlje"izgradnje.

Ova uočena MEĐUZONA zasigurno treba novim planomda bude predmet REPLANIRANJA sa ciljem REGENERACIJEu urbano tkivo.

Kolektivna stambena izgradnja sporadično se realizovalaplanski počev od 50-tih godina pa do kraja ovog veka, sanapomenom da se u pojedinim zonama gradilo sa neprimerenom

spratnošcu i gustinama prema karakteru grada u celini i to gotovopo pravilu bez pratećih funkcija, dakle tipa tzv. "spavaonica". Oveprostore teško je sada replanirati ili doplanirati, pogotovu popitanju spratnosti, no može se samo konstatovati da su se i oviplanski zahvati po vlastitoj oceni negativno upisali u urbani pejzaž.

Uzroci i posledice

Ciklične promene političkih, a samim tim i društveno-ekonomskihodnosa manje prisutne u XIX veku, ali zato u burnom XX vekunaročito izrađene i učestale svojim brojnim ratovima i ekonomskimkrizama, direktno su za posledicu imale uticaj na promene urbaneosnove GRADA čitljive i po njegovim fizičkim strukturama,

nastalim u različitim periodima.

Njih su pratile i migracije stanovništva ka gradu stvarajući inovi tip socijalne kategorije građana uslovno nazvanih "građaniruralnog tipa", koji su napuštajuci zemljoradnju, dolazili u grad dabi postali radnička klasa, bez adekvatnih uslova življenja u gradu,


13 5.8.2011 12:33


7/13

što ih je primoravalo da izgrade u neposrednoj blizini GRADA "krovnad glavom" sa minimalnim uslovima stanovanja i infrastrukturneopremljenosti i tako je započeo proces "divlje" izgradnje koja sepostupno, vremenom legalizovala i delimično infrastrukturnoopremala, što je svakako imalo za posledicu horizontalno širenjegradske teritorije, tj. njegove urbane osnove i ekonomskineopravdano infrastrukturno opremanje. Tako su i nestali salaši,kao poljoprivredni izraziti potencijal ovog grada.

Ovaj proces posebno je izražen u periodu od 50-tih do 60-tih

godina. Samim tim trendom povećavani su i industrijski kapaciteti,koji su mahom danas gotovo svi u stečajnom previranju. Političkaorijentacija neulaganja u pogranične gradove, među koje spadaizmeđu ostalih i Subotica, počev od kraja I svetskog rata usporila

je građenje grada.

Ne beznačajnu ulogu odigrali su i zahvati u procesu gradogradnje i"ona rešenja", koja su imala svoj trend politike iza kulisa, koja suveć u samoj svojoj viziji bila pogrešna, ali su ipak relizovana sapokrićem izrada studija, kao što je slučaj sa lokacijom ikoncepcijom prečistača otpadnih voda, ukidanjem tramvaja kaogradskog saobraćajnog prevoznog sredstva, lokacija noveautobuske stanice međumesnog i mesnog saobraćaja, no to većzadire i u etičko pitanje autora tih studija sa profesionalnogaspekta. Po pravilu, autori ovih studija nisu bili stručnjaci istebranše iz grada, koji bolje poznaju prolokalnu problematiku, već suone naručene od "kompetentnijih stručnjaka istog profila", ali izdrugih gradova!

Problematična je bila i strateška politika i konceptualnaopredeljenja SIZ-ova za stambeno komunalnu izgradnju. Posebno

je kritici moguće podvrći pristup kolektivne stambene izgradnje,gde se zbog manje eksproprijacije uglavnom prizemne stambeneizgradnje, povećavala neprimereno spratnost novoizgrađenihobjekata uz minimalno ulaganje u infrastrukturnu opremljenost,ne vodeći računa o kontinuiranim urbanim potezima. Sve se todešavalo u poslednje tri decenije XX veka.

Na kraju, možemo i mi sami planeri sebi postaviti etičkopitanje, da li smo sve urbanističke planove uradili i potpisali, sadubokim uverenjem da su oni uistinu produkt našeg vlastitogosmišljavanja gradskih prostora, ili možda postoje i oni koje smouradili i potpisali pod raznoraznim pomenutim ili ne pomenutimpritiscima - naručilaca.

Ocena o neodrživosti grada

- Začudo i pored kontinuirane planske dokumentacije puna dvaveka danas se može konstatovati da je iz navedenih razloga gradizmakao iz ruku njegovih planera...

- Sasvim slobodno sa kritičkim osvrtom nakon sprovedene analizemože se dati ocena da je XIX vek, posebno njegova druga polovinabila uspešnija u procesu planiranja i njegovog sprovođenja, te da

je uspela zadržati GRAD unutar zacrtanih granica i od njega,posebnog njegovog i danas zaštićenog urbanog jezgra sačinitidanas tako prepoznatljivi lik zadobiven na prekretnici ovog inarednog XX veka.

- Nažalost ta konstatacija, se ne može izreći za dvadesetivek, i pored stalne prateće planske dokumentacije.PROBIVŠI JEDNOM PLANSKI UTVRĐENE GRANICE GRAD SE,SVE DO DANAS, NEZADRŽIVO ŠIRI U HORIZONTALNOMPRAVCU.


13 5.8.2011 12:33


8/13

Grafički prilog

2:Uporedni prikaz granica gradana kraju XX veka

Moglo bi se zaključiti u ovom kratkom sinopsisu, da je procesplanskog gradograditeljskog opusa XIX veka uz daleko većeteškoce u privođenju nameni zacrtane buduće gradske prostore, odpalanke iz XVIII veka stvorio grad za XX vek, a da je isti tajstvoreni grad u XX veku i pored kontinuiranog planiranja nasamom kraju veka počeo da gubi ukupno sagledano svojstvo

GRADA i da se ponovo pretvara u PALANKU za naredni XXI vek !

U čemu je onda zapravo problem neodrživosti -odnosno gde je odgovor na pitanje ODRŽIVOSTI grada?

Odgovor na to pitanje, zasigurno treba potražiti u disciplinisprovođenja planova, odnosno ili nedisciplini u procesugradogradnje u momentu kada ona izmiče iz ruku njegovihplanera. Svakako u tome opredeljujuću ulogu imaju i pomenuteburne ciklične promene XX veka - političke, ratovi, ekonomskekrize, nestručni pristupi odgovarjucih službi za staranje o procesugradogradnje i zasigurno još podosta toga individualnog - misli sena planere.

Smernice za održivost i razvoj

Ako smo ovom analizom uspeli dijagnosticirati uzroke ODRŽIVOSTIi pojedine faze NEODRŽIVOSTI GRADA Subotice, onda je mogućedefinisati pravce sa ciljem njegove dalje ODRŽIVOSTI.

Zoniranje urbanog tkiva prema novozacrtanim granicama

grada - odnosno njegove buduće urbane osnove

Kako bi se i dalje mogla planski usmeravati gradogradnja sa jasnimciljem njegove ODRŽIVOSTI kao urbanog tkiva sa svim obelžjimaGRADA, neophodno je izvršiti zoniranje njegove urbaneosnove, sa različitim pristupima planiranju u pojedinim

definisanim zonama.Globalno unutar nove urbane osnove definišu se četiri ZONE

:

ZONA CENTRA GRADA -zaštićeno urbano jezgroA.ZONA REGENERACIJE URBANOG TKIVA - međuzonaB.ZONA PLANSKE INDIVIDUALNE STAMBENE IZGRADNJEC.ZONA NEPLANSKE - "DIVLJE" STAMBENE IZGRADNJE.D.

Za svaku od ovih zona propisat će se posebne mere za sprovođenjeplana.

A. Zona centra grada

Danas zaštićeno urbano jezgro, njegov CENTAR, postalo je i ostalosinonim za GRAD Suboticu. Uspelo se kao celina planski formiratiuz mnogo napora tokom XIX veka u gradski centar. Trendprimerenog procesa njegovog pograđivanja, zamenomneprimerenih fizičkih struktura zamenom novim nastavljen je i uperiodu između dva svetska rata. Kao uistinu neki "genius loci",


13 5.8.2011 12:33


9/13

uspeo je gotovo u celini odoleti bombardovanju u II svetskom ratu,i trendu pomodnog urbanističkog planiranja gradova počev odrazaranja nasledenih gradskih centara u periodu izmedu 60-tih i70-tih godina, za razliku od nekih gradova kod nas, mada jepostojao i za to DUP, ali iz pomenutih razloga nije srećom po GRADrealizovan.

Ako je dakle i pored svih pretnji o razaranju njegovih strukturauspeo ostati ODRŽIV kao zaštićena ambijentalna celina, za planere

je još ostalo dovoljno prostora za kontinuirano planiranje nastavka

procesa njegovog pogradivanja. Ovaj proces bi se ogledao uosmišljavanju prostora zatečenog iz minulog perioda i njegovogdooblikovanja za potrebe predstojeceg doba. Ostalo je još dovoljnoprostora za primerene interpolacije novih fizičkih struktura uzaštićenom ambijentu, potpune revitalizacije pojedinačnozaštićenih objekata, čak i uz moguće nadogradnje. Mogućnostiproširenja pešačke zone nadalje delikatnim i osmišljenimrekonstrukcijama pojedinih saobraćajnica unutar njega, pitanjerazređenja parkiranja motornih vozila unutar ili za čitavu zonu,dokompletiranje infratstrukturne opremjenosti, tretmana urbaneopreme i još podosta onog što se može sada sagledati il i će seubuduće javiti i još nege druge potrebe za njegovo očuvanje ioplemenjivanje bez sumnje ovog najdragocenijeg gradskog

prostora. Obzirom da samo urbano jezgro karakteriše strukturaurbanih blokova, zasigurno u proces njegove revitalizacije trebastaviti akcenat i na unutrašnja dvorišta sa ciljem dokompletiranjasadržaja u funkciju centra grada.

B. Zona regeneracije urbanog tkiva

Ova izgrađena međuzona delimično planski delimično neplanski, uprostornom smislu na teritoriji urbane osnove nalazi se izmeđuurbanog jezgra i planske izgradnje poslednjih decenija - ZONE C,dakle u samom GRADU, ali sa objektima - fizičkim strukturamaprestarelim po materijalu i neprimerenim po izgledu gradskim,

/današnji pojam građanske arhitekture/, a i sa niskim gustinamastanovanja. Iz tih razloga težište za naredni planski potez nalazi se

upravo u REGENERACIJI NJENIH URBANIH I FIZIČKIHSTRUKTURA I TO PRIMERENIH GRADSKIM, KOJI BI TREBAONA PROSTORU URBANE OSNOVE da čine logičan prelaz izmeduzone A - CENTRA i zone C - PLANSKE INDIVIDUALNE STAMBENEIZGRADNJE.Procesu regeneracije ovog urbanog tkiva zasigurnotreba višeslojno ali radikalno planski pristupiti, čiji bi se izvesnirezultati, ako budu kontinuirano sprovodeni, mogli očekivati teksredinom ovog veka. Svakako jedan od osnovnih, moguće inajznačajnijih planskih poteza je na rekonstrukcijiinfrastrukturne opremljenosti.

Kao prioritet svakako je akcenat potrebno dati narekonstrukciju i plansku regulaciju saobraćajnica, I i II reda injihovog povezivanja sa centrom i obilaznicama oko grada. Ovu

rekonstrukciju saobraćajne mrže prema očekivanom intezitetusaobraćaja treba dosledno i kontinuirano sprovoditi uz maksimalnouvažavanje organski formirane saobraćajne mreže, posebnoglavnih gradskih saobraćajnih arterija. Ovo trasiranje, normalnopodrazumeva i kabliranje čitave nadzemne EE i TT mreže, tesadnju drvoreda prema planu čiji puni pejzažni i ekološki efekat ćetek uslediti posle tridesetak i više godina.

Naime, konstatovalo se da su mnogi dvostruki drvoredisađeni početkom prošlog veka, posebno u ovoj zoni, koji tek sadadaju svoj puni efekat, delimično "osakaćeni" sa one strane gdeprolazi nadzemna EE i TT mreža, koja je došla nakon njihovoguspešnog rasta. Isto tako valja replanirati i vodovodnu ikanalizacionu mrežu. Posebno je tu važna kanalizaciona mreža injeno koncipiranje na razdvajanju odvoda, atmosferske i otpadnevode.

U tom smislu preispituje se već mogućnost preusmeravanjadela otpadnih voda (atmosferskih), ka postojećoj crpnoj stanici i


13 5.8.2011 12:33


10/13

njenim prebacivanjem u prirodni vodotok Cikera, koji se uliva uTisu kod Bačkog Petrovog Sela. Postojeći prečistač dovršitiuređajem za biološko prečišćavanje, vrlo bitnim za floru i faunu

jezera Palić i ukupan eko-sistem samog jezera kao turističke zone,a posebno njegovu povezanost sa Ludoškim jezerom kao većzaštićenim prirodnim rezervatom.

Svi ovi kapitalni zahvati u regeneraciji posebno ove gradskezone nezavisno od faznosti i dinamike svoje realizacije, ne trebada budu smetnja i prepreka za obnovu fizičkih struktura u njoj, već

naprotiv stimulacija za njihovu regeneraciju i stimulaciju uzprateće podzakonske pravne akte na nivou grada te i njihovorigorozno sprovodenje.

Naredni period iziskuje realizaciju centralnog groblja,obzirom da su sada postojeća groblja, a ima ih pet urasla usadašnje gradskog tkivo, bez mogućnosti proširenja.

C. Zona planske individualne izgradnje

Obzirom da je ova zona planski izgrađena i infrastrukturtno gotovou potpunosti opremljena ne znači da se i u njoj ne mora preispitatii delimično replanirati posebno sadašnji režim odvoda atmosferskihvoda, koji se u dosadašnjem periodu, kod jedinstvenog sistema

pokazao prilikom porasta podzemnih voda, neefikasnim upojedinim delovima ovih naselja. Na Paliću, gde je planiranseparatni sistem, koji nije u celosti izveden nove fizičke strukturesu bivale ugrožene, a posledice su zadobile karakter elementarnihnepogoda.

D. Zona neplanske - "divlje gradnje"

Može se nažalost konstatovati da je ona stvarnost u fizičkomprostoru, po obodu, ali van zacrtane planske granice grada. Istotako može se reći da je to i "gradski" najskuplji deo grada, sagotovo po pravilu najjeftinijom izgradnjom fizičkih struktura. Tonajskuplji odnosi se na izgradnju na poljoprivrednom zemljištu irazuđenu infrastrukturnu mrežu. Stiče se utisak da po osnovu

ovog važeća zakonska regulativa nije po svim osnovama bašnajsretnije i sinhrono regulisala ovaj gradski problem. Misli se naZakon o planiranju i i uređenu prostora i naselja, Zakon opoljoprivrednom zemljištu i Zakon o posebnim uslovima zaizdavanje gradevinske, odnosno upotrebne dozvole za određeneobjekte; kao i neke podzakonske akte. Moglo bi se reći da oni usebi nose protivrečnosti o održivosti grada i zaštiti poljoprivrednogzemljišta stimulišući odnosno destimulišući održivost grada uodnosu na poljoprivredno zemljište.

Ova konstatacija o SKUPOM delu grada za grad, podseća naonu anegdotu sa samog pocetka XX veka, već izrečenu, nozasigurno se nije odnosila na tada nezamislivu pojavunekontrolisane gradnje obzirom da su se tada striktno poštovalipropisi o gradnji i uredenju grada. Divlja gradnja u prostorupodseća na jednu drugu, zapisanu: "Na pitanje kraljice MarijeTerezije (potonje carice) jednoj staroj Bunjevki - da li je stvarnolepa ta Subotica varoš? ovako joj je odgovorila: Izvadila je izdžepa šaku pasulja, rukom ga posejala i razbacila po stolu. Pasuljse zbrda zdola rasuo i kako se u najlepšem neredu smirio, staražena (koja je naravno imala toliko osećaja za estetiku) je rekla -Pogledajte uzvišena gospođo u svakom zrnu pasulja zamislite sebipo jednu kuću". Prema aerofotogrametrijskim snimcima nemožemose uistinu otrgnuti utisku o ispravnosti te uporedbe sa sadašnjomdivljom gradnjom (7).

Na osnovu naredbe kraljevskog komesara Magistrat grada

Subotice je 4.juna 1820. godine objavio zabranu zidanja ipokrivanja objekata bez odobrenja, a u slučaju da se ipak usudi,sve će biti srušeno, prekršitelj kažnjen, a po potrebi i majstori (8).Očito da je ta naredba imala svoj efekat u procesu gradogradnje.

Koliko je nama poznato u novijoj istoriji grada još nijedan


f 13 5.8.2011 12:33


11/13

objekat nije porušen zato što nije imao potrebnu dokumentaciju -dozvolu za gradnju, niti je prekršitelj bio kažnjen, a kamoli tekizvođač radova!

Etapnost realizacije

Poučeni iskustvima planera iz prošlosti ovog grada, koji su gaosmišljavali često i radikalnim planskim zahvatima od budućevažnosti za funkcionisanje gradskog organizma uočili smo da su seneke osnovne konceptualne ideje ipak realizovale pored nizaizmena i korekcija osnovne gradograditeljske ideje posle čak i višeod pola veka trajanja.

Sa aspekta etapnosti faza realizacije novog plana valjalo biakcenat staviti na:

utvrđivanje nove regulacije ulica posebno u zoniregeneracije urbanog tkiva,

a.

replaniranje infrastrukturnog sistema na onim gradskimprostorima gde su uočene njegove manjkavosti,

b.

dovršetak započetih, a nedorečenih urbanističkihpoteza u višespratnoj izgradnji,

c.

nastavak planiranja unutar ambijentalne celinezaštićenog urbanog jezgra i sa posebnom pažnjomplaniranja kontaktnog područja koje se naslanja na nju

d.

preispitivanje pravaca mogućeg replaniranja i planskoguključenja "divlje" gradnje u novozacrtane granicegrada ......

e.

izgradnja centralnog grobljaf.

Prateća pravna regulativa i sprovođenje plana

Važeća zakonska regulativa na nivou Republike Srbije sa svojimZakonima i pravilnicima je uglavnom jasna i decidirana te se kaotakva mora primenjivati, mada su u praksi neki put pojedini zakonisa odredbama dolazili u koliziju ili nisu jasno precizirali uloguplaniranja i uređjenja prostora, no to je šira problematika.

Osnovni problem u sprovođjenju svih nivoa urbanističkogplaniranja je u suštini, bar na ovom primeru Subotice, nedostatakodgovarjuće regulative na nivou podzakonskih akata, koji su ponašem mišljenju u nadležnosti GRADSKE UPRAVE, naravnousaglašeni sa pozitivnim zakonskim aktima, prema kojima su irađeni urbanistički planovi. Od kraja XVIII veka, pa do kraja XIXveka u Subotici su se primenjivala i sukcesivno proširivala, tj.dopunjavala šest upustava za proces pograđivanja grada, sa vrlo

jasnim i nedvosimslenim odredbama o realizaciji planova.Forimrane su komisije za uređivanje grada koje su bile zaduženeza staranje o sprovođenju planova. Među njima je značajnu uloguimala gradska građevinska inspekcija!

Poslednji građevinski pravilnik gradske opštine Subotica,izdat je izmeđju dva svetska rata i ima 124 člana u kojima jasno inedvosmisleno precizira svaku aktivnost vežano za građenje isprovodenje još uvek važećeg regulacionog plana iz l895 godine iregulacionog plana, za "baštenski grad" iz l925. godine (čl.121) snapomenom da isti važe do "izrade i određenja novog regulacionogplana i uredbe o njegovom izvođenju"! Zbog nedostatkaadekvatnog podzakonskog dokumenta za sprovođenje planovastvoreni su preduslovi za nedisciplinu njihovog sprovođenja uprostoru i pojavu bespravne i "divlje" gradnje. Očito, iz praksesledi neophodnost ovakvog dokumenta, koji bi na nivou gradaregulisao sve odnose u njegovoj gradogradnji.

VALJALO BI U OKVIRU NJEGA UTVRDITI I

STIMULATIVNE MERE ZA PODSTICANJE PLANSKE GRADNJEU CILJU REALIZACIJE PLANOVA OD STRANE GRADSKEUPRAVE, SA NIZOM OLAKŠICA, KOJE BI BILE U INTERESU IGRAĐANA I NJIHOVOG GRADA KOJI GRADE I U NJEMUŽIVE.


f 13 5.8.2011 12:33


12/13

Kao što smo utvrdili povremeni istorijski "pragovi", ili bolje reći"delimicni vakumi" u razvoju grada su neminovan proizvoddruštveno - ekonomskih i političkih faktora u kojima postoji samo

jedan nametnut koncept u svim oblastima planiranja, a to jekoncept "održivog razvoja". Pojam "održivog razvoja" se svodi napojedinačne i delimične intervencije u prostoru kako bi seomogućio kakav takav razvoj grada i sprečilo njegovo"odumiranje", a sa druge strane u globalnom smislu da bi seostavila mogućnost budućim korisnicima prostora za njegov dalji

razvoj u povoljnijim uslovima.

Pomenuti periodi, u kakvom se trenutno sada i mi nalazimo,predstavljaju izuzetan izazov i iziskuju posebnu odgovornost zaplanere svih struka vezanih za gradogradnju. Situacija u kojoj senalazimo zahteva od nas izuzetnu fleksibilnost, strpljivost iupornost... Fleksibilnost u komuniciranju na relaciji društveno-političke strukture - planeri - potencijalni Investitori. Strpljivost uodnosu prema zakonodavcima, koji u vremenu stalnih promenapokušavaju da donesu adekvatnu regulativu koja bi omogućilalakše, konkretnije i "životnije" planiranje. Upornost u "apsolutnoj"zaštiti struke, čuvanju stvorenih vrednosti i njihovom pravilnomtretmanu - zaštiti životne sredine i sprečavanju njene daljeuzurpacije, a najvažnije je ostavljanje dovoljno "širine" budućimkorisnicima prostora kako bi mogli (kad za to dođe vreme) ostvaritibrži i kvalitetniji razvoj grada.

Beleške

(1) Bačić, S. - POVELJE, slobodnih kraljevskih gradova Novi Sad,Sombor i Subotica, Bačić Slaven, Subotica, 1995, str.165,(2) Državni arhiv NR Mađarske, Budimpešta - Signatura S 11 No1028/2 Prva rukopisna karta teritorije grada iz 1778.god od KarlaLeopolda Kovača /op.aut./.(3) Vlašić, G. - Istorijski arhiv Subotica, - F: 003, Kartografskazbirka, Signatura 3.1.1.2. Plan šančeva, 1826. godine.(4) Ulmer, G. - Istorijski arhiv Subotica, - Analitički inventar,

Kraljevski komesari Irneny, M., Gludovac, J. i Sculteti F., (period od1782 do 1823. god. - rukopis ).(5) Istorijski arhiv Subotica, - Fond : F 272, Magistratsl.kr.gr.Subotica, Knjige katastra premera intraviluma 1838/39 odI-VIII kruga.(6) Arhivska dokumentacija Zavoda za urbanizam(7) Iványi István. - Szabadka története II. rész, Szabadka, 1892,str. 632(8) Videti belešku četiri.

Autori rada:Mr Antun Rudinski, dipl.ing.arh.Petar Andrić, dipl.ing.arh.J.P. Zavod za urbanizam, izgradnju i uređivanje opštine Subotica

Development maintainig of city Subotica

Antun Rudinski and Petar Andrić

City Planning Institute of Subotica, Public Firm for city planning,

construction and arranging of comune of Subotica

Planned city boundaries in relation to its regional dispersion

Subotica is one of few cities in Yugoslavia which has a continuousregion-planning documentation since XVIIIth century untilnowdays. On the turning point of XVIIIth and XIXth century thefirst city boundaries and the future city center in it, were

determined. It resulted with planned arranging of city parts,especially its today's center, by which Subotica gains itsremarkable TOWN APPEARANCE on the turning point of XIXth andXXth century.

In the XXth century four city plans were made (General


f 13 5.8.2011 12:33


13/13

Urban Plan), and the new General Plan is in progress.Phenomenon of continuous and unplanned expansion of townurban base is noticed, during analyzing previous plans and the realsituation in the region (analyzing planned - realized). The townspreaded by edges, outside planned buondaries. Physicalstructures of rural residence type on agricultural terrain withoutplanned regulations and accompanying infrastructure were formed.Socially endangered population settled down in these regions,making obligations for the town. Such unplanned building began tounbuild the town, and the town didn't succeed to stop this process.In each new General Urban Plan »planners« tried to restrain thisprocess of town ruralisation by joining it to urbanized region.During periods of relative economic welfare, some parts of thetown were built according to plans, with physical structures of collective and individual residence, during periods of relativeeconomic welfare.

Having in mind periodically unplanned and extorted»unjustified« horizontal spreading of the town, as aconsequence, inter-zones with dilapidated and (for town)inappropriate physical structures arised by the earlier edges of thetown. A conclusion is intruding: in the period of making the newGeneral Plan it has to be place emphasys on replanning these

very zones, more exactly, regenerating them with new,appropriate to town physical structures and populationdensity.

The town has to establish measures, side by side withplanned documentation, to stop the process of regional spreadingand further unbuilding of town, and to persist in real process of town-building with elementary and clear goal of its maintenance.


odrzivost razvoja grada subotica

Documents