Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

j

OczamiwrogaWrzesień ‘39

w fotografii niemieckiej i sowieckiej

Rzeszów 2008

Marcin Krzanicki

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

j

Tekst wstępnyMarcin Krzanicki(OBEP IPN w Rzeszowie)

Konsultacje

Dobór fotografii

Projekt graficzny

DTP

Piotr ChmielowiecJakub Izdebskidr Krzysztof Kaczmarski(OBEP IPN w Rzeszowie)

Marcin Krzanicki(OBEP IPN w Rzeszowie)

Marcin Krzanicki(OBEP IPN w Rzeszowie)

Marcin Krzanicki(OBEP IPN w Rzeszowie)

Fotografie pochodzą ze zbiorów:Instytutu Pamięci Narodowej Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w KrakowieInstytutu Katyńskiego w PolsceMuzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej Muzeum Historycznego w SanokuMuzeum Regionalnego im. dr. Janusza Petera w Tomaszowie LubelskimMuzeum Wojska w BiałymstokuTomasza Wiśniewskiego

© Instytut Pamięci NarodowejKomisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

ISBN 978-83-7629-001-0

Redakcja i korektaBogdan Strycharz

Recenzjadr Zbigniew K. Wójcik

Wprowadzenie

6

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

6

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

a

Dzisiejszy czytelnik z pewnością wie, jak ona po-wstaje, może nawet sam wykonał niejedno zdjęcie, ale czy naprawdę zdajemy sobie sprawę, czym jest fotogra� a? Nie tylko sam � zyczny przedmiot – ob-raz powstały w wyniku procesów fotochemicznych czy też, coraz częściej, przetwarzania impulsów elektrycznych na zapis cyfrowy. Czym jest fotogra-� a jako zjawisko, jaki ma na nas wpływ i czym dla nas się stała? Na ile zastanawiamy się nad tym, jak dużo informacji dociera do nas za pośrednictwem obrazu. Kiedy nawet mamy taką świadomość, nie zdajemy sobie wciąż sprawy z tego, jak sytuacja ta przedstawiała się kilkadziesiąt lat wstecz, w epo-ce bez Internetu, gdy informacja stanowiła często reglamentowany towar, a o� cjalne fotogra� e były jedynym źródłem „naocznego” poznania wyda-rzeń.

Gdy w 1826 r. Joseph-Nicéphore Niépce przed-stawił pierwszy trwały obraz powstały w wyniku oddziaływania światła na światłoczuły materiał, nikt nie spodziewał się, że to, co w powszechnej świadomości funkcjonuje pod nazwą fotogra� i, tak mocno wpłynie na nasz sposób postrzegania świata.

Termin fotogra� a pochodzi od greckich słów phõs i gráphein oznaczających światło i czynność rysowania, co od narodzin fotogra� i budziło sko-jarzenia z malarstwem. Początek historii fotogra� i datuje się o� cjalnie od 1838 r., kiedy współpracu-jący z Niépce’em Louis-Jacques-Mandé Daguerre przedstawił swój wynalazek nazwany dageroty-pem. Ludzkie pragnienie stworzenia idealnego ob-razu świata ma jednak o wiele dłuższą historię.

Im bardziej rozwijały się sztuki plastyczne, tym silniejsza stawała się świadomość niemożności w pełni obiektywnego odtworzenia tego, co wi-dzimy. Każdy, nawet najbliższy naturze obraz był zawsze obarczony subiektywnym spojrzeniem jego twórcy. Fotogra� a – czy był to heliograf Niépce’a, dagerotyp, kalotyp Talbota czy późniejsze metody wykonywania zdjęć – zawsze wydawała się wolna

od ingerencji człowieka. Rzeczywiście sam proces powstawania obrazu na materiale światłoczułym miał niewiele wspólnego z malarstwem czy gra-� ką – był procesem fotochemicznym, dziejącym się niejako poza sferą oddziaływania przeciętnego fotografującego. Tak przynajmniej zwykło się po-wszechnie uważać.

Podobnie jak w wielu innych przypadkach – motorem rozwoju fotogra� i stała się ludzka cieka-wość. Chciano fotografować więcej i łatwiej, po-trzebowano dotrzeć z aparatem w najdalsze zakąt-ki świata, oczekiwano, że każdy będzie mógł sobie � nansowo pozwolić na aparat fotogra� czny. Trzeba pamiętać, że pierwsze techniki fotogra� czne dale-ce różniły się od tych znanych współczesnemu fo-tografowi (pomijając rewolucję cyfrową w fotogra-� i), dając też zupełnie inny efekt. Dla przykładu: każdy dagerotyp był praktycznie unikatem, bo nie istniała metoda umożliwiająca jego łatwe powiele-nie w dowolnej liczbie egzemplarzy.

Późniejsze techniki wykonywania zdjęć począ-tek wzięły od kalotypu, który jako pierwszy wyko-rzystywał układ negatyw-pozytyw. Wprowadzenie jako stadium pośredniego negatywu pozwalało na wykonanie z niego praktycznie dowolnej ilości kopii – odbitek. Z punktu widzenia przeciętnego fotografa amatora jest to mało ważne. Gdy jed-nak traktuje się fotogra� ę jako źródło informacji (a w takim celu wykonywane były zdjęcia znajdu-jące się w tym wydawnictwie), wówczas możliwość powielania zdjęcia i jego prezentacji za pomocą nie tylko domowego albumu czy ściany w mieszkaniu urasta do rangi warunku sine qua non.

Dlaczego więc kalotyp nie zyskał popularności równej dagerotypowi lub nawet większej? Odpo-wiedzią są pieniądze. Jego twórca William Henry Fox Talbot opatentował swój wynalazek i obciążył go opłatą licencyjną. Tymczasem wykupiony przez państwo francuskie dagerotyp stał się dobrem pu-blicznym. Każdy mógł z niego korzystać i go ulep-szać, z czego skwapliwie korzystano.

Metody mokrego i suchego kolodium były powrotem do idei wykorzystania negatywu i wy-konywania z niego odbitek. Suche kolodium uwol-niło fotografów od potrzeby przygotowywania negatywu tuż przed wykonaniem zdjęcia. Pozostały szklane płyty – ciężkie i podatne na uszkodzenia.

Fotografi a

Światłoczuła historia

Fotografi a

Światłoczuła historia

Patrzeć – wcale nie znaczy widzieć

7

W 1887 r. Amerykanin Hannibal Goodwin opa-tentował negatyw na wstędze celuloidowej. Lekki, odporny na wstrząsy i działanie czasu celuloid stał się podstawą rewolucji w fotogra� i. Aparaty mogły wreszcie stać się mniejsze i lżejsze. Rok później Ko-dak wprowadził do sprzedaży aparat fotogra� czny reklamowany sloganem „Ty naciskasz przycisk, my robimy resztę” – był to początek ery tanich i po-wszechnie dostępnych aparatów fotogra� cznych. To wszystko w połączeniu ze światłoczułą błoną celuloidową, rozwojem optyki i techniki produkcji aparatów umożliwiło praktycznie każdemu sfoto-grafowanie wszystkiego – jednocześnie miało inny, o wiele dalej idący skutek: powiedzenie „zobaczyć, znaczy uwierzyć” od tej pory można było zastąpić słowami „zobaczyć na fotogra� i, znaczy uwierzyć”.

15 lat po upowszechnieniu się tak zwanej foto-gra� i amatorskiej Emil Zola stwierdził: „Według mnie, nie można twierdzić, że się coś naprawdę dostrzegło, dopóki się tego czegoś nie sfotografo-wało”. Żaden inny sposób utrwalania naoczności nie zyskał tak szybko statusu idealnego odtworze-nia tego, co widzimy – co więcej: niepodważalnego dowodu na istnienie dowolnej rzeczy!

Wydaje się, że przytoczone stwierdzenie francu-skiego literata jest retoryczną prowokacją, ale jeśli zadamy sobie proste pytania: Ilu z nas widziało ob-raz Mona Liza? A jaki w tej grupie jest odsetek osób, które widziały go „na własne oczy”? A jeśli przyja-ciel przyjeżdżający z dalekiej podróży opowie nam o tradycyjnych indyjskich zapasach, w których za-wodnicy w czasie ćwiczeń używają maczug rodem z opowieści o zbójcach – uwierzymy? A jeśli poka-że nam dokumentujące to zdjęcie?

Poparcie jakiegokolwiek przekazu zdjęciem nie tylko podnosi jego walory poznawcze, ale też zwiększa wiarygodność informacji w oczach odbiorcy. Jednak siła przekazu wizualnego bywa często zwodnicza...

Na obraz, który widzimy składa się o wiele wię-cej czynników niż tylko doznanie wzrokowe. Nasz nastrój, temperatura, poziom zmęczenia, zapa-chy i dźwięki – wszystko to tworzy specy� czny

i praktycznie niemożliwy do powtórzenia układ czynników wpływających na to, jak odbieramy otoczenie. Patrząc na coś „własnymi oczami”, mo-żemy przekręcić głowę, odejść od przedmiotu, któ-ry oglądamy, obejść go, odwrócić się i zobaczyć, co jest za nami itd. Oglądając fotogra� ę, nie mamy takiej możliwości. Fotogra� a nie jest w stanie prze-kazać swojemu odbiorcy niczego więcej poza obra-zem na niej zawartym – co więcej: obrazem, który wybrał dla nas wykonujący zdjęcie.

Fotogra� a wbrew powszechnemu przekonaniu nie robi się sama. W języku angielskim czynność wykonywania zdjęć opisuje się słowami to take pho-to, czyli dosłownie „wziąć fotogra� ę”, nie zaś make photo – zrobić ją. Podobnie przed II wojną światową w języku polskim używało się określenia „zdjąć foto-gra� ę”. Ta gra słów sprawia wrażenie, że fotograf jest tylko operatorem maszyny do zdejmowania idealnie obiektywnych obrazów z oblicza rzeczywistości.

Mimo rozwoju techniki, coraz bardziej zaawan-sowanych aparatów, które wręcz myślą za fotografa i same dobierają szereg parametrów wpływających na jakość wykonywanego zdjęcia, nadal do foto-grafa należy wybór obiektu, sposobu jego sfoto-grafowania i w końcu naciśnięcie spustu migawki. Roland Barthes, francuski krytyk literacki i teore-tyk semiologii, czyli nauki o znakach kulturowych i ich relacjach z tym, co przedstawiają, twierdził nawet, że nie oko, ale palec jest głównym organem fotografa. Fotograf nie jest tylko operatorem ma-szyny, to on decyduje o treści zdjęcia, o tym, jak przedstawi późniejszemu widzowi to, co widzi w momencie wykonywania zdjęcia.

Najprostszym sposobem sprawdzenia, jak zdję-cie może się różnić od postrzeganej rzeczywistości, jest rozglądnięcie się wokół siebie. Potem wystarczy spojrzeć na to samo otoczenie przez prostokątny otwór wycięty w kawałku papieru lub złożony z dło-ni, gdy kciukami dotyka się palców wskazujących, a następnie przesuwać ten otwór wokół, oddalać i przybliżać do oczu. Fotograf nazwałby te zabiegi wybieraniem najciekawszego kadru, nam pokazują one, jak wiele otaczającej rzeczywistości pozostaje poza kadrem. Największą ironią tego procesu jest to, że im lepiej udało się przekazać fotografowi to, co ujął w kadrze, tym mniej na wyniku tego procesu – zdjęciu – widać jego obecność i działania.

Patrzeć – wcale nie znaczy widzieć

Patrzeć – wcale nie znaczy widzieć

8

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

8

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

a

Od początku istnienia fotogra� i toczyła się dys-kusja mająca rozstrzygnąć, czy fotogra� a jest sztu-ką, czy też na to miano nie zasługuje. Dyskusja ta stała się podstawą do uznawanego dziś podziału na fotogra� ę artystyczną i dokumentalną, zwaną też reporterską. Głównym celem zdjęć dokumen-talnych, czyli reporterskich, nie jest inspirowanie doznań artystycznych, lecz niesienie informacji i pokazywanie faktów. Podział na fotogra� ę arty-styczną i reporterską nie jest sztywny, bo zarów-no zdjęcie dokumentalne może mieć walory dzieła sztuki, jak i na odwrót.

André Kertész, węgierski mistrz fotogra-� i i dziennikarz, wypowiadając się o fotogra� i, stwierdził: „Aparat jest moim narzędziem, poprzez niego nadaję znaczenie wszystkiemu, co mnie ota-cza”. Fotogra� a pozostaje zwykle dla widza czymś „przezroczystym”. Teoretycznie ma on świadomość oglądania przedmiotu, ale praktycznie skupia się na zawartym na zdjęciu obrazie – o samym przed-miocie zapominając. To skupienie powoduje, że znajdujący się na fotogra� i obraz staje się nie tylko odbiciem rzeczywistości zastanej przez fotografa, ale uosobieniem tej rzeczywistości, mimo że zosta-ła ona przetworzona przez fotografa. Ze względu na to przetworzenie obiektywizm fotogra� i jest czymś, co pozostaje jedynie w sferze postulatów czysto teoretycznych. Fotogra� a nie reprodukuje rzeczywistości w sposób dosłowny, lecz przekształ-ca ją wedle swoich prawideł.

Myśląc o malarstwie, mamy świadomość tego, że malarz wybiera modele swojej pracy artystycz-nej. W zetknięciu z fotogra� ą okazuje się, że ta świadomość zanika. Pozostaje jedynie jej relikt – założenie o celowym bądź wynikającym z istoty fotografowania przekształcaniu odzwierciedlanej rzeczywistości poprzez wybór fotografowanych obiektów i ich kontekstu, jakiego dokonuje foto-graf. Przekształcenie to objawia się w nowym zna-czeniu, jakie zyskują przedmioty przedstawione na fotogra� i – i nie chodzi tu bynajmniej o zwykłą grę antagonizmów, w której brzydota staje się pięknem, wzniosłość – pospolitością, a prawda przekształca się w fałsz, albo na odwrót.

Fotogra� a, czy też fotograf poprzez nią, prze-kształca rzeczywistość, dodając jej oznaczenie „interesująca”. Kto uwieczniałby rzeczy, które dla niego jako fotografa nie byłyby ważne? Jak pisał Roland Barthes:

„W pierwszym okresie, żeby zadziwić, fo-togra� a pokazuje to, co godne uwagi, ale wkrótce, przez wiadome odwrócenie de-kretuje, że godne uwagi jest to, co zostało sfotografowane. I byle co staje się wtedy wyra� nowanym szczytem wartości”.

W ten sam sposób oddziaływały na swoich od-biorców zdjęcia przedstawione w tym albumie. Pokazywały rzeczy ważne. Tyle że rzadko zastana-wiano się, czy rzeczywiście były to rzeczy ważne dla odbiorcy, czy tylko dla fotografa i osób, które dobierały fotogra� e do danego wydawnictwa do-cierającego do opinii publicznej.

W 1622 r. po raz pierwszy użyto terminu propa-ganda. Jego ówczesne znaczenie było analogiczne do terminu rozkrzewiać, którego użył papież Grze-gorz XV w nazwie Świętej Kongregacji Rozkrzewia-nia Wiary (Sacra Congregatio de Propaganda Fide). Od tego momentu pojęcie to stało się wspólnym określeniem dla znanych od starożytności metod popularyzacji czy też propagowania idei, punktów widzenia, przekonań, postaw itp.

Najprościej nazwać propagandę jednostronnym komunikowaniem (czyli takim, w którym nie do-puszcza się odbiorcy komunikatu do głosu), mają-cym na celu ukształtowanie przekonań i zachowań odbiorcy (odbiorców). Podstawowym celem każ-dego propagandysty jest to, aby odbiorcy przekazu bezkrytycznie przyjęli przedstawiany im punkt wi-dzenia i traktowali go jako własny. Dlatego przekaz propagandowy stwarza najczęściej pozory auten-tyczności i obiektywizmu. Jednocześnie stara się stworzyć taki obraz rzeczywistości, który jest moż-liwy do zaakceptowania przez odbiorcę bez podda-wania go głębszej analizie. Aby to osiągnąć, pro-pagandyści odwołują się często do zakorzenionych w świadomości i podświadomości odbiorców stereotypów, wzorców postępowania, a także do ich

Rzeczy ważne i ważniejsze

Propagowanie informacji

Rzeczy ważne i ważniejsze

Propagowanie informacji

9

uczuć. Fotogra� a jest dla nich cennym kanałem przekazywania informacji, gdyż działa jednocze-śnie na wszystkich tych płaszczyznach i uważana jest za wysoce obiektywną.

Propagandyści wybierający fotogra� e do wy-dawnictw, które miały obrazować niemieckie i sowieckie działania wojenne w Polsce w 1939 r., wykorzystywali przeciwko odbiorcom ich własny sposób spoglądania na świat. Jeśli przedstawi się komuś dwa ważne problemy, z których jeden bę-dzie tylko opisany, a drugi będzie miał dokumen-tację fotogra� czną, to ten drugi zostanie odebrany jako ważniejszy.

Działanie takie tworzy tak zwane zjawiska me-dialne, oddziałujące na zasadzie wpływu pośred-niego lub inaczej – subtelnego. Jego podstawą jest to, by nie mówić ludziom, jak mają o czymś myśleć, ale o czym mają myśleć. Kiedy już dostatecznie sku-pi się uwagę czytelnika czy widza na danym proble-mie, wówczas poprzez skojarzenia, inne obrazy itp. ukierunkowuje się jego odczucia, tworząc negatyw-ny lub pozytywny odbiór danego zjawiska. Jest to metoda o tyle ciekawa, iż odbiorcy wydaje się, że to on sam na podstawie skojarzeń, jakie odkrył mię-dzy fotogra� ami czy innymi źródłami informacji, doszedł do wniosków i ocenił wydarzenia.

Przykładem takiego zastosowania zdjęć może być zbiór kilkunastu fotogra� i ukazujących niemieckie ataki. Wytworzy on u widza poczucie ważności to-czonej walki, a niby mimochodem dołączone zdję-cia, obrazujące męstwo żołnierzy pomagających swoim kolegom czy rannych odbierających ordery za dokonania na polu walki, wywołają u widza zwią-zanego z tą stroną kon� iktu uczucia pozytywne. Czy szlachetne osoby mogą walczyć w nieszlachet-nej sprawie? Czy otrzymałyby za to odznaczenia? Odpowiedź twierdząca na te pytania zachwiałaby całym systemem wartości, jaki wpojono widzowi. Łatwiej więc nie dopuścić do powstania takiego dy-sonansu poznawczego i odpowiedzieć negatywnie na te pytania, tym samym pozytywnie ocenić wal-kę niemieckich żołnierzy. Dlatego rzadko zdarza się, by odbiorcy aż tak głęboko analizowali infor-macje, jakie do nich docierają.

Odbiorca wpada w sidła własnej wygody, na której bazuje każda propaganda, nie tylko wizu-alna. Zwykło się ją nazywać „skąpstwem poznaw-czym człowieka”. Jeśli jakieś informacje możemy zdobyć szybciej, mniejszym nakładem kosztów i własnej pracy, to czemu tego nie zrobić? Jeśli do-datkowo idealnie wpasowują się one w nasz system wartości i światopogląd, to bardzo rzadko poddaje-my je głębszej analizie. W wielu wypadkach ulega-ją temu nawet osoby, które w analizowanym przy-kładzie znalazłyby się po drugiej stronie kon� iktu, oceniając negatywnie system, który doprowadził do wojny, ale nie walczące jednostki.

Fotogra� a idealnie wpisuje się w potrzeby propa-gandy wizualnej. Nie tylko pokazuje obrazy, ale – co więcej: obrazy te są powszechnie uważane za praw-dziwe. To przekonanie pozwala na wykorzystanie fotogra� i w charakterze dowodu na poparcie słów i sloganów propagandowych. Czy inaczej odbierał rosyjski czytelnik „Prawdy” fotogra� e przedstawia-jące zwarte szeregi Armii Czerwonej maszerujące przez polskie miasta? Jeśli otaczający je tekst głosił o jej niezwyciężoności i łatwym zajmowaniu ziem znajdującego się w militarnym i politycznym roz-kładzie państwa polskiego, to fotogra� e stanowiły przekonujące dopełnienie tych słów. Tylko, albo aż, bo wracając do punktu wyjścia rozważań nad rolą i znaczeniem fotogra� i w przekazywaniu informa-cji: zobaczyć na fotogra� i – znaczy uwierzyć.

Fotogra� a ma jeszcze jedną właściwość bardzo przydatną w propagandzie – można ją czytać. Nie chodzi tu bynajmniej o napisy widoczne na foto-gra� ach czy ich opisy – fotogra� ę można odczy-tywać na podobieństwo tekstu pisanego. Przecięt-ny widz (kolejna quasi-perswazja określająca, co powinien robić – patrzeć, a nie czytać) dostrzega kształty, kolory (lub zakres tonalny, jeśli ma się do czynienia z fotogra� ą czarno-białą) czy postacie. Jednocześnie jednak w sposób zupełnie bezwied-ny, właściwy swojej kulturze czy światopoglądowi, w jakim został wychowany, czyta zdjęcie. Kształ-ty, przedmioty, osoby, symbole przetwarzane są przezeń i docierają do niego dokładnie w ten sam sposób, w jaki dotarłyby słowa. Nie rób tego, idź tam, spójrz – bohater; oceny, apele itd., wszystko to można przedstawić w formie obrazu, bez użycia jakiegokolwiek słowa.

Obraz w służbie propagandyObraz w służbie propagandy

10

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

10

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

a

Każdy z elementów, jaki znajdziemy na zdjęciu, będzie miał dwa znaczenia – płytkie, elementar-ne, pod którym rozpoznamy przedmioty, kolory, zidenty� kujemy postacie, i drugie, nazywane głę-bokim, odwołujące się najczęściej do skojarzeń, jakie tworzy w umyśle odbiorcy, warunkujących to, czy element ten ma dla nas znaczenie pozytyw-ne czy negatywne, jak zostanie odebrany wśród innych elementów.

Odczytywanie zdjęcia nie jest niczym innym jak znajdywaniem wzajemnych powiązań pomiędzy oboma znaczeniami, a także między nimi a świa-tem zewnętrznym złożonym z kontekstów epoki, gestów i symboliki właściwej czasowi i miejscu po-wstania zdjęcia. Poziom skomplikowania tych po-wiązań i ich częsta niejednoznaczność pozwalają na prawie swobodne manipulowanie nimi. Usunięcie nawet drobnych elementów ze zdjęcia poprzez jego zwykłe wykadrowanie (nie wspominając już o re-tuszu) może drastycznie zmienić jego wymowę.

W 1940 r. niemiecka propaganda zaczęła roz-prowadzać ulotkę z podpisem „Poszukiwany za nakłanianie do morderstwa”. Była ona uzupeł-niona zdjęciem Winstona Churchilla ubranego w prążkowany garnitur i trzymającego w rękach pistolet maszynowy � ompson M1928, czyli po-pularny Tommy Gun. Rok później przygotowano plakat wykorzystujący to samo zdjęcie podpisane Heckenschützen (snajper). Zarówno ubranie, jak i broń ze zdjęcia ówczesnemu odbiorcy jedno-znacznie kojarzyły się z okresem prohibicji w USA i amerykańskim gangsterem.

Dzięki nagromadzeniu jednoznacznych symbo-li starano się stworzyć i utrwalić negatywny obraz Churchilla. Z jednej strony była to manipulacja podpisem pod zdjęciem, tak zwane ramkowanie lub inaczej zasada pierwszego zdjęcia. Jej działa-nie przypomina nieco opisane powyżej oglądanie świata przez mały otwór, który tworzy nam ramę wyznaczającą to, na co mamy patrzeć. Ramkowanie tworzy za pomocą podpisu wytyczne, które mówią nam, jak mamy odczytywać zdjęcie i interpretować zawarte w nim symbole. Można rzec, że w pe-wien sposób szu� adkuje ono podaną do oglądu fotogra� ę. Jeśli w dodatku jest to pierwszy obraz „opisujący” gra� cznie jakąś rzecz czy wydarzenie, to jako odbiorcy będziemy skłonni w przyszłości

do podobnego interpretowania obrazów zawierają-cych analogiczny kod symboli (stąd nazwa: zasada pierwszego zdjęcia).

W analizowanym przypadku oryginalne zdję-cie Churchilla przedstawiało go w czasie inspekcji w oddziale wojskowym (po jego lewej stronie stał żołnierz, usunięty ze zdjęcia na ulotce, na plaka-cie zaś zasłonięty czarnym pasem wyglądającym jak róg budynku, usunięto też mężczyznę stoją-cego za Churchillem). Była to brytyjska fotogra� a propagandowa, mająca podnieść morale żołnierzy i społeczeństwa poprzez pokazanie, w jak nowo-czesną broń wyposażona jest armia – w tym wy-padku osławiony, mający opinię niezawodnego Tommy Gun. Wykorzystanie stereotypu gangstera i usunięcie ze zdjęcia niepasujących do koncepcji elementów, a także odpowiedni podpis pozwoliły na stworzenie negatywnego wrażenia, o jakie cho-dziło propagandystom.

Podobne techniki wykorzystywała propaganda sowiecka. Fotomontaże pozwalały na praktycz-nie dowolne zestawianie symboliki czy też retu-szowanie zdjęć, jak na przykład kartka z 1917 r., na której szyld sklepu i trzymane przez żołnierzy � agi zastąpione zostały transparentami z hasłami propagandowymi.

Cechą charakterystyczną sowieckiej fotogra� i w służbie propagandy jest „znikanie osób”, które popadły w niełaskę aktualnych prominentów re-żimu. Taki los spotkał ideologicznego konkurenta Józefa Stalina – Lwa Trockiego, którego wymazano z wielu fotogra� i, gdzie znajdował się u boku Wło-dzimierza Lenina. Inne fotogra� e z nim pozbawio-no twarzy, by uniemożliwić identy� kację przed-stawianej osoby. Podobny los spotkał ludowego komisarza bezpieczeństwa państwowego Nikołaja Jeżowa, potem szefa NKWD Ławrientija Berię.

Działania eliminujące są odwrotnością tworze-nia wydarzenia medialnego czy też wpływu sub-telnego. Jeśli o kimś bądź czymś się nie mówi, nie pisze i nie pokazuje, to ta osoba lub rzecz nie eg-zystuje w świadomości społecznej. Osoby, które system władzy sowieckiej uznał za zbędne, mogły się spodziewać „wymazania” z tej świadomości – jak widać w dosłownym znaczeniu.

Poziom wpływu treści propagandowych prze-kazywanych za pomocą obrazu zależy od wielu

11

czynników. Wśród nich duże znaczenie ma � nezja przekazu. Dla przykładu: fotomontaż wykorzystu-jący fotogra� e ukazujące siłę Armii Czerwonej ma dużą siłę oddziaływania na uczucia odbiorcy (dumę, poczucie przynależności narodowej), ale jednocze-śnie oddziaływanie to jest krótkotrwałe. Podświa-domie odbiorca ocenia go jako mniej wiarygodny, ze względu na silnie widoczny subiektywny dobór i zestawienie treści, czyli oczywistą manipulację.

Z mniejsza siłą – bez efektu „uderzenia” od-biorcy treścią propagandową – będą odbierane przekazy analogiczne do manipulacji fotogra� ą Churchilla. Z drugiej strony przekaz taki dłużej oddziałuje na odbiorcę, odwołuje się bowiem do zakorzenionych wcześniej w umyśle przekonań, systemu wartości czy skojarzeń, często tworząc własny konglomerat symboli.

Najdłużej i w perspektywie z największą siłą od-działywać będą treści, które tworzą iluzję tego, że do pewnych (rzecz jasna z góry określonych przez pro-pagandystę) wniosków odbiorca doszedł sam. Oczy-wiście wymaga to długotrwałego wpływu na od-biorcę, złożonego z różnych technik oddziaływania i manipulacji wykorzystywanych z dużą � nezją.

W układach takich fotogra� a może być samo-dzielnym źródłem informacji, mającym dać od-powiedź na zadane odgórnie pytanie, ilustracją dla tekstu pisanego (jako dowód autentyczności), a także wsparciem dla pogadanki propagandowej, odczytu itp. We wszystkich wypadkach oddziały-wanie przekazu zwiększa się, gdy fotogra� e grają na uczuciach odbiorcy. Przykładem są fotogra� e polityków z dziećmi, rannymi żołnierzami, woj-skowych pomagających ludności cywilnej, a także bohaterskich czynów na polu walki.

Przekonanie o wiarygodności fotogra� i pozwa-la często na stworzenie u widza pozorów zaist-nienia czegoś w rzeczywistości. Nie jesteśmy bo-wiem w stanie stwierdzić, czy rzeczywiście dzieci z chęcią biegły do polityka, a żołnierze pomagali cywilom z własnej woli i jakiej narodowości była ta ludność. Zdjęcie pokazuje tylko dany moment, nie mówi nic o tym, co się działo przedtem i co się wydarzyło potem.

Osobną kwestią pozostaje to, gdzie odbiorca zetknie się z fotogra� ą. Mogłoby się wydawać, że miejsce, w jakim zobaczymy obraz, jest bez

znaczenia, ale wystarczy się zastanowić nad tym, jak traktujemy zdjęcia z prywatnego albumu, a jak fotogra� e zamieszczone w gazecie... Czy fotogra-� ę wykonaną przez znajomego, oglądaną podczas prywatnego spotkania będziemy analizować tak samo jak zdjęcie reporterskie ze spotkania waż-nych osobistości? Znów zadziała zasada grada-cji ważności przekazu. Przekaz ze zdjęciem jest ważniejszy niż bez, ale fotogra� a zamieszczona w prasie, w książce czy na wystawie jest automa-tycznie postrzegana jako ważniejsza, ciekawsza czy w końcu bardziej wiarygodna.

Przykładem może być niemiecka publikacja Bilddokumente des Feldzugs in Polen, będąca swo-istą kroniką fotogra� czną niemieckich działań w Polsce we wrześniu 1939 r. Można w niej od-naleźć większość metod manipulacji opinią pu-bliczną przy pomocy obrazu. Służą temu: liczba zawartych w publikacji fotogra� i (145), ich dobór, zestawianie fotogra� i pozytywnych dla strony niemieckiej i negatywnych dla polskiej, odpo-wiednio dobrane podpisy, a nawet układ zdjęć. Wszystko to składa się na bardzo sugestywny ob-raz rzeczywistości września 1939 r., jaki miał do-trzeć do niemieckiego odbiorcy.

W 1842 r. Carl Ferdinand Stelzner sfotografo-wał pożar w Hamburgu. Jeśli uznać to zdjęcie za początek niemieckiej fotogra� i dokumentalnej, to kraj ten u progu II wojny światowej miał za sobą blisko 100 lat doświadczenia w wykorzystaniu fo-togra� i w celach informacyjnych.

Na gruncie niemieckiej kultury po I woj-nie światowej rozwijała się „nowa rzeczowość” (Neue Sachlichkeit). Część tego prądu kultural-nego skupiona na fotogra� i podnosiła, podobnie jak stworzona przez Amerykanów Paula Stran-da i Alfreda Stieglitza straight photography, pro-blemy autentyczności fotogra� i i obiektywnego przedstawienia rzeczywistości. Wyrażało się to w akcentowaniu roli dokumentacyjnej zdjęcia i jego autentyzmu. Fotograf miał być idealnym rze-mieślnikiem, który do perfekcji doprowadził umie-jętność posługiwania się aparatem fotogra� cznym

Niemiecka machina propagandy wojennej

Niemiecka machina propagandy wojennej

12

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

12

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

a

i wykonywania zdjęć jak najbardziej zbliżonych do rzeczywistości. Neue Sachlichkeit stała się integral-ną częścią niemieckiej fotogra� i w okresie III Rze-szy, wnosząc do świadomości odbiorców fotogra� i propagandowej przekonanie o stuprocentowej wia-rygodności zdjęcia.

Powstałe w 1933 r. Ministerstwo Oświecenia Pu-blicznego i Propagandy Rzeszy (Reichsministerium für Volksau� lärung und Propaganda – RMVP) zajmowało się praktycznie całością polityki pro-pagandowej w nazistowskim systemie. Jedynie w zakresie działań wojskowych stojący na jego cze-le dr Joseph Goebbels zmuszony był do dzielenia się swoimi uprawnieniami z odpowiedzialnymi za propagandę strukturami niemieckiej armii.

W latach 1935–1936, wraz z powstaniem Wehr-machtu (16 marca 1935 r.), rozwinęła się kon-cepcja utworzenia oddziałów odpowiedzialnych za szeroko pojętą informację i propagandę, pod-ległych bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu Wehrmachtu (Oberkommando der Wehrmacht – OKW). Mobilizację tych jednostek przewidzia-no na przełom 1937/38 r., a kryzys sudecki 1938 r. niemieckie dowództwo wykorzystało jako spraw-dzian ich możliwości.

1 września 1939 r. w strukturach OKW powstał Wydział Propagandy Wehrmachtu (Abteilung We-hrmachtpropaganda – WPr). Do jego zadań na-leżało zapewnienie jednostkom propagandowym wyposażenia i wykwali� kowanego personelu, ko-ordynowanie współpracy z Ministerstwem Oświe-cenia Publicznego i Propagandy Rzeszy oraz orga-nizacja i zarządzanie propagandą we wszystkich trzech częściach niemieckich sił zbrojnych, podle-gających odpowiednio:

− Naczelnemu Dowództwu Sił Lądowych (Oberkommando des Heeres – OKH ), − Naczelnemu Dowództwu Marynarki Wojennej (Oberkommando der Marine – OKM) − Naczelnemu Dowództwu Lotnictwa (Oberkommando der Lu� wa� e – OKL).

Jednostki propagandowe w ramach wojsk lądo-wych (Heer) działały pod nazwą „Kompanie Pro-pagandowe” (Propaganda-Kompanie Einheiten – PK), w ramach Lu� wa� e – Lu� wa� enpropagand-akompanie (od 1940 r. Lu� wa� e-Kriegsberichter-

Kompanie), a w ramach Kriegsmarine – Marine- Propaganda-Kompanie, lub inaczej Marine-Kriegsberichter-Abteilung. Zadania stawiane przed jednostkami propagandowymi streszczone zostały w publikacji Grundsätzen für die Führung der Pro-paganda im Krieg (z 27 września 1938 r.):

„W szeregach Wehrmachtu została umieszczona propaganda: Po pierwsze w celu utrzymywania o� arności i zapału własnego narodu. Po drugie do wyjaśnia-nia narodowi znaczących przedsięwzięć oraz wydarzeń militarnych. Po trzecie do przezwyciężenia niepokoju i wzbudzania wiary w narodzie, który w kraju narażony jest na oddziaływanie wroga. Po czwarte w celu maskowania, fałszowania i wprowa-dzania w błąd obcokrajowców odnośnie [do] własnych zamiarów militarnych”.

Jednostki propagandowe ściśle współpracowa-ły z o� cerami wywiadu odpowiednich dowództw, a w terenie z o� cerami wywiadu armii lub dywizji, w ramach których funkcjonowały. O� cer wywia-du wspierał propagandystów wskazówkami cen-zorskimi i tematami do realizacji w propagandzie, niekiedy wskazywał specy� kę związaną z wybo-rem metod propagandowych i nośników informa-cji. Od jednostek propagandowych uzyskiwał zaś informacje związane z działalnością propagando-wą strony przeciwnej czy poziomem morale w jed-nostkach własnych i obcych.

Wytyczne co do linii propagandowej płynęły z Ministerstwa Propagandy podobnie, jak zasad-nicze rozkazy związane z działalnością oddziałów propagandowych. Prowadziło to do częstych sporów kompetencyjnych między Ministerstwem a OKW, zwłaszcza że w gestii wojska pozostała również cen-zura informacji, a także sporządzanie codziennego biuletynu informacyjnego. Biuletyn ten był za każ-dym razem zatwierdzany przez Hitlera, co znacznie wydłużało czas jego powstawania (niejednokrotnie oznaczało to dla Goebbelsa, że do swoich celów musiał się zadowolić szkicem biuletynu).

Dwuwładza nad jednostkami propagando-wymi i zatwierdzanie biuletynu związane były z brakiem zaufania Hitlera do wyższego do-wództwa Wehrmachtu. Mimo to wykorzystywał wojsko do celów polityki zagranicznej (głównie

13

w roli straszaka), co powodowało, że biuletyny Wehrmachtu były zwykle o wiele bardziej opty-mistyczne niż rzeczywista sytuacja na froncie – a to w rezultacie prowadziło do rozczarowania niemieckiej opinii publicznej i przysparzało pra-cy Ministerstwu Propagandy.

Początkowo jednostki propagandowe składa-ły się z trzech zespołów: dwóch lekkich, w skład których wchodziło kilku fotografów i redakto-rów, oraz jednego ciężkiego – służyli w nim ludzie odpowiedzialni za � lm i radio. Żołnierze propa-gandyści rekrutowali się spośród dziennikarzy, rysowników, radiowców, � lmowców, zawodo-wych fotografów, specjalistów w zakresie techni-ki nagłośnienia, oświetlenia itp. Przechodzili oni szkolenie wojskowe lub mieli za sobą wcześniejszą służbę w innych jednostkach wojskowych.

Z czasem większość kompanii propagandowych składała się z trzech plutonów korespondentów wojennych oraz jednego plutonu propagandowe-go. Jego zadaniem było dbanie o morale żołnierzy, prowadzenie wojny psychologicznej oraz edukacji politycznej (politische Schulung) wśród własnych obywateli, a także ludności podbitych terenów i ko-laborantów. Oddziały propagandowe dysponowały własnym sprzętem wojskowym oraz specjalistycz-nym wyposażeniem: sprzętem � lmowym i foto-gra� cznym, drukarniami, środkami kolportażu ulotek, transportem itp.

W 1939 r. Dowództwo Sił Powietrznych w Prusach Wschodnich (Lu� wa� enkommando Ostpreußen) miało do dyspozycji pociąg propa-gandowy (Lu� wa� enpropagandazug) wyposażo-ny w drukarnie, nadajnik radiowy, a także środki kolportażu materiałów propagandowych, mobilne kino i ciężarówki z nagłośnieniem. Wszystkie mate-riały pozyskane przez PK stanowiły formalnie wła-sność Ministerstwa Propagandy. Jednak na froncie to OKW decydowało, jakie materiały wykorzystać w bieżącej działalności informacyjno-propagando-wej, co oczywiście powodowało częste spięcia po-między wojskiem a Ministerstwem Propagandy.

W ataku na Polskę wzięło udział 8 PK:

− 501. PK działała w ramach 3. Armii (sformowana w 1939 r. w Królewcu),

− 621. PK działała w ramach 14. Armii (sformowana w 1939 r. w Wiedniu)

− 637. PK działała w ramach 10. Armii (sformowana w 1939 r. we Wrocławiu)

− 649. PK działała w ramach 8. Armii (sformowana w 1939 r. w Dreźnie)

− 689. PK działała w ramach 4. Armii (sformowana w 1939 r. w Poczdamie)

− Lu� wa� enpropagandakompanie 1. – działała w ramach 1. Floty Powietrznej (Lu� � otte 1.)

− Lu� wa� enpropagandakompanie 4. – działała w ramach 4. Floty Powietrznej (Lu� � otte 4.)

− Marine-Propaganda-Kompanie (Abteilung) Ost – dzia-łała w ramach Dowództwa Floty Grupy Wschód (Mari-negruppenkommando Ost)

Podległość Ministerstwu Propagandy wiązała się ze ścisłą współpracą z wydziałami odpowie-dzialnymi za poszczególne aspekty propagandy: Koordynacji Propagandy, Radia, Prasy (Krajowej), Filmu, Teatru, Prasy (Zagranicznej), Literatury, Sztuk Pięknych, Muzyki oraz Kultury Ludowej.

Szczególnie ważne, z punktu widzenia Mini-sterstwa, były materiały � lmowe, fotogra� czne i dźwiękowe dostarczane przez jednostki propa-gandowe. Przez cały okres wojny wyprodukowały one około 80 tys. reportaży radiowych, wykonano co najmniej 2 miliony fotogra� i, a tygodniowe zu-życie taśmy � lmowej dochodziło do 600 km. Mate-riały z kampanii w Polsce wykorzystano w szeregu pozycji książkowych (m.in. Bilddokumente des Fel-dzugs in Polen, Mit Bomben und MGs über Polen, Der Sieg in Polen, Lu� sieg über Polen), prasie ilu-strowanej, kronikach � lmowych Wochenschau czy pełnometrażowych produkcjach Feldzug in Polen oraz Feuertaufe. Oba te � lmy były wykorzystywa-ne przez nazistowską propagandę poza granicami III Rzeszy w celu ukazania niemieckiej potęgi woj-skowej.

Propagandowe przygotowania do ataku na Pol-skę rozpoczęły się wiosną 1938 r. Głównym proble-mem niemieckiej propagandy było to, aby wywołać w społeczeństwie entuzjazm związany z działania-mi wojennymi podobny do tego z 1914 r. – propa-gandyści zmuszeni byli przekonać je o słuszności celu wojny i niezwyciężoności niemieckiej armii. W czasie walk w Polsce propaganda niemiecka dla informowania światowej opinii publicznej skupia-ła się na kwestii Blitzkriegu, jednocześnie dbając o morale własnego społeczeństwa i tworząc pojęcie wojny totalnej, w którą zaangażowany jest każdy

14

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

14

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

a

obywatel III Rzeszy swoją pracą bądź poprzez wal-kę bliskich na froncie.

W propagandzie często podnoszono hasła odwe-tu i zemsty. Rozumiano je jako pokazanie wyższo-ści nad wrogiem, odebranie zagrabionej uprzednio własności, odpłacenie za doznane krzywdy itp. Tuż przed rozpoczęciem wojny kroniki � lmowe i prasa skupiły się na niemieckim przygotowaniu nie tyl-ko do wojny na Wchodzie, ale też zabezpieczeniu niemieckich granic zachodnich przed odwetowym uderzeniem sojuszników Polski.

Przekonywano, że rewizjonistyczna polityka Hi-tlera ma prawne uzasadnienie, a Niemcy po raz ko-lejny zostały otoczone przez swoich wrogów. Slo-gan propagandowy głosił: „Kto chce pokoju, musi być gotowy na wojnę”. W sierpniu 1939 r. niemiec-kie kroniki indukowały wrażenie, że III Rzesza już jest w stanie wojny sprowokowanej działaniami kreowanych na barbarzyńców Polaków przeciwko niemieckiej mniejszości w Polsce.

Po pierwszych sukcesach Wehrmachtu głów-nym tematem propagandowego przekazu stał się bezsens oporu wobec niemieckiej machiny wojen-nej i pewna przegrana wrogów III Rzeszy. Zawsze towarzyszyło mu zastraszanie – Goebbels wierzył, że propaganda powinna nie tylko wspierać wojska, ale sama ma być orężem walki na froncie.

Rewolucja bolszewicka w listopadzie 1917 r. zapo-czątkowała daleko idące zmiany nie tylko w systemie władzy, ale też mocno związanych z nią struktur od-powiedzialnych za propagandę. Bolszewicy bardzo szybko zrozumieli, jak wielką siłę ma oddziaływanie na masy za pomocą przekazu wizualnego. Widać to było tak w działalności „Okien satyry ROSTY” – działającej w ramach Rosyjskiej Agencji Telegra-� cznej (Rossijskoje Tielegrafnoje Agientstwo – RO-STA – nazwa używana w latach 1918–1925, później przemianowana na Telegra� czną Agencję Związku Sowieckiego – Tielegrafnoje Agientstwo Sowietsko-go Sojuza – TASS) grupy rysowników przygotowu-jących plakaty polityczno-satyryczne umieszczane w oknach placówek ROSTY w Rosji Sowieckiej – jak i fotografów rewolucji bolszewickiej.

Rodzina Bułłów – Karl, Aleksander, Wiktor i Ju-rij, Jakow Szteinberg, Iwan Koboziew, Piotr Nowic-ki, Aleksander Dorn, Piotr Ocup, Aleksiej Sawalew i wielu innych fotografów poszło za głosem redak-tora naczelnego czasopisma „Kronika” Nikołaja Preobrażeńskiego, który zachęcał do fotografowa-nia wszystkich aspektów rewolucji, aby wydarzenia zachowały się dla potomności.

W czasie wojny domowej, jaka wybuchła po wy-darzeniach listopada 1917 r., bolszewicy umieścili w Moskwie tablicę z mapą przedstawiającą dzia-łania wojskowe. Zawieszano na niej komunikaty dotyczące sytuacji na frontach, a także ilustrujące je fotogra� e. W kraju, w którym blisko 70% spo-łeczeństwa było analfabetami, zdjęcie stawało się odpowiednikiem średniowiecznej Biblii Pauperum, która osobom nieumiejącym czytać poprzez obraz tłumaczyła wiarę. Podobne działania podejmowano w innych ośrodkach przejętych przez bolszewików.

Gigantyczna ilość fotogra� i, jakie wykonywano, powtarzające się motywy rad robotniczych, mili-cji, przywódców partii bolszewickiej – pozwalały społeczeństwu nie tylko na zapoznanie się z wyda-rzeniami, ale też oswojenie się z nową rzeczywisto-ścią i przyjęcie jej jako faktu dokonanego – skoro coś o� cjalnie pokazano, to tak musiało być, a ilość zdjęć tworzyła wrażenie wszechobecności władzy, która wie o wszystkim i wszystko widzi.

Nakładało się na to podejście władzy do komuni-kacji ze społeczeństwem. Każdy komunikat wycho-dzący z jakiegokolwiek ośrodka władzy powinien, a wręcz musiał być traktowany przez odbiorcę jako niezaprzeczalnie prawdziwy i niepodlegający dys-kusji. Podważanie zakomunikowanego stanu rze-czy uważano za zdradę. Ze względu na to fotogra� e mające status zatwierdzonych przez czynniki wła-dzy nie były przedstawieniem rzeczywistości, lecz stawały się rzeczywistością samą w sobie, nawet je-śli mocno różniły się od prawdy.

Nowoczesny fotoreportaż zaczął się rozwijać w ZSRS w latach trzydziestych XX w. Z jednej stro-ny czerpał z doświadczeń fotografów rewolucji bol-szewickiej, z drugiej zaś starał się wpisać w patos i monumentalizm obecne w ówczesnej sowieckiej sztuce. Estetyka ewoluującej fotogra� i prasowej oparła się na uchwyceniu ruchu, jednakże balan-sując pomiędzy obiektywizmem a propagandą,

Sowiecki system agitacji i propagandy

Sowiecki system agitacji i propagandy

15

w wielu wypadkach uzupełniała swój dynamizm analogiami czy uciekaniem się do grania na emo-cjach widza. Fotografowie pozwalali na szukanie, w wyznaczonych ramach, interpretacji zdjęcia, ba-wili się skojarzeniami, starając się ukazać jak naj-szersze spektrum współczesnego świata.

Sowiecki system informacyjno-propagandowy opierał się na dyscyplinie, strachu i zachęcie. Od początku tworzenia się sowieckiego aparatu wła-dzy wszelkie aspekty komunikacji społecznej zna-lazły się pod kontrolą wszechobecnej partii bolsze-wickiej – od zrzeszeń fotografów, poprzez TASS, która skupiała agencje informacyjne poszczegól-nych sowieckich republik, prasę, radio, po cen-tralny system koordynacji propagandy w aspekcie cywilnym i wojskowym.

W 1920 r. pod kierownictwem Rubena Katania-na utworzona została Sekcja ds. Agitacji i Propa-gandy przy Komitecie Centralnym Rosyjskiej Par-tii Komunistycznej (bolszewików) – RKP(b) – od 1925 r. Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) – WKP(b), w 1934 r. przekształco-na w Wydział Kultury i Propagandy Leninizmu, a w 1939 r. – Wydział Propagandy i Agitacji.

Przez cały ten okres zadania Agitpropu, jak w skrócie nazywano ten wydział Komitetu Cen-tralnego, pozostały takie same. Głównym była koordynacja działań wszystkich instytucji w ja-kikolwiek sposób zaangażowanych w propagandę i zarządzanie kampaniami propagandowymi. W gestii Agitpropu pozostawała też edukacja polityczna, publikowanie dokumentów z prac Komitetu Centralnego, dystrybucja propagandy i w końcu koordynacja pracy wydziałów zajmują-cych się mniejszościami narodowymi w ZSRS.

Obok Agitpropu propagandą zajmował się Ludowy Komisariat Edukacji (Narkompros), a w jego ramach od 1920 r. (przejmując te zada-nia od „Okien satyry ROSTY) – Główny Komitet Edukacji Politycznej. W zakresie uprawnień Nar-komprosu leżały działania cenzorskie realizowane poprzez Główny Urząd do spraw Literatury i Wy-dawnictw (Gławlit). W 1937 r. Andriej Żdanow, główny ideolog stalinizmu, na plenum Komitetu Centralnego WKP(b) chwalił się: „Wszystko jest w naszych rękach: radio, kino, prasa...”

Poprzez monopolizację środków przekazu two-rzył się specy� czny układ wzajemnych zależności, tym bardziej że obie wspomniane instytucje mia-ły w zakresie swoich obowiązków koordynowanie działań wojskowego wydziału Komitetu Central-nego – Głównego Zarządu Politycznego Chłop-sko-Robotniczej Armii Czerwonej (Politiczeskoje Uprawlenie Raboczi-Krestjanskoj Krasnoj Armii – PURKKA). PURKKA zastąpił w 1925 r. Główną Administrację Polityczną (Politiczeskoje Upraw-lenije Rewwojensowieta Sojuza – PUR, powstałą w 1919 r.). W jego skład wchodziły wydziały: or-ganizacyjno-dystrybucyjny, agitacyjno-propagan-dowy, informacyjno-statystyczny, mobilizacyjny, morski i prasowy.

Istnienie PURKKA w Armii Czerwonej manife-stowało się obecnością w jednostkach od szczebla plutonu wzwyż o� cerów politycznych. Mieli oni własny system szarż, poczynając od młodszego po-litruka (odpowiednika porucznika w Armii Czer-wonej), a na komisarzu armii drugiej rangi kończąc (odpowiednik generał-pułkownika). Na wyższych szczeblach dowództwa umiejscowieni byli komisa-rze wojskowi. Zarówno politruk, jak i komisarz byli propagandystami, przy czym ten drugi posiadał uprawnienia do zastąpienia dowódcy jednostki.

Jak twierdziła partia, politruk był najważniejszą osobą w edukacji żołnierzy. Nakładało to na niego obowiązki związane z agitacją, przygotowywaniem odczytów uświadamiających, projekcji � lmów, dbania o morale i polityczną poprawność żołnierzy w podległej mu jednostce. Często też politrucy zaj-mowali się wydawaniem gazetek i ulotek dla żołnie-rzy oraz cenzurą docierających do nich informacji.

W czasie działań wojennych szeregi o� cerów politycznych nierzadko uzupełniano specjalistami powołanymi do wojska: korespondentami wojen-nymi, � lmowcami sowieckich zespołów � lmowych, dziennikarzami itp. We wrześniu 1939 r. głównymi postaciami sowieckiej propagandy ze strony partii byli: Andriej Żdanow, Aleksandr Szczerbakow, Gie-orgij Malenkow i Andriej Andrejew, a w PURKKA – Lew Mechlis.

Od 6 września 1939 r. w ZSRS zmobilizowano nie tylko 3 miliony żołnierzy, ale też poczyniono odpowiednie przygotowania do kampanii pro-pagandowej uzasadniającej planowaną agresję na

16

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

16

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

PRO

WA

DZE

NIE

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

PRO

WA

DZE

NIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

WPR

OW

AD

ZEN

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aW

PRO

WA

DZE

NIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

WPR

OW

AD

ZEN

IEOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

a

Polskę. Sowiecka propaganda określała ją pojęciem „interwencja”. Główne ostrze propagandy miano zwrócić przeciwko polskim siłom zbrojnym, a agi-tacją planowano objąć ludność tzw. Zachodniej Białorusi i Ukrainy, czyli wschodnich obszarów II RP, które były celem „wyzwoleńczego marszu” Armii Czerwonej.

Dla realizacji wojennej polityki informacyjnej powołano struktury, którym przydzielono zadania związane z propagandą – przy dowództwach nowo powstałych frontów białoruskiego i ukraińskiego utworzono wydziały propagandy złożone z siedmiu o� cerów: dowódcy i sześciu tłumaczy. Jako wspar-cie mieli oni dwudziestopięcioosobowe zespoły, odpowiedzialne za przygotowywanie publikacji. Na mocy decyzji PURKKA struktury te traktowa-ne były jak standardowe jednostki wojskowe.

Poza przygotowaniami stricte wojskowymi zmo-bilizowano cywilny aparat propagandowy, w tym korespondentów agencji TASS i głównych gazet ZSRS, jak: „Prawda”, „Komsomolskaja Prawda”, czy „Izwiestia”. Wśród nich znaleźli się też fotogra-fowie, których można podzielić na 3 grupy:

− Fotokorespondenci – wysyłani na front przez redakcje czasopism; nosili mundury i posiadali stopnie wojsko-we, nie byli jednak na stałe przypisani do danej jednost-ki. Fotokorespondentów wykorzystywano też na zaple-czu frontu do akcji agitacyjnej wśród własnej ludności. Dotyczyło to zwłaszcza propagowania sylwetek „boha-terskich żołnierzy”, którzy stawali się wzorami patrio-tyzmu i oddania państwu. Poprzez takie działania foto-korespondenci ukazywali o� cjalny obraz wojny osobom niebiorącym bezpośredniego udziału w walce, zachęcali też do wstępowania do armii. Działalność taka rozwinę-ła się w czasie wojny zimowej, a apogeum osiągnęła po czerwcu 1941 r.

− Fotoreporterzy przypisani do jednostek na stałe lub na dłuższy czas.

− Fotoreporterzy gazet armijnych i frontowych, czyli w zasadzie o� cerowie polityczni na etatach jednostek, do których zostali przydzieleni; wyposażeni w sprzęt fotogra� czny i zaimprowizowane ciemnie (najczęściej stare ciężarówki z uszczelnioną skrzynią ładunkową), odpowiedzialni zwykle za przygotowywanie tekstów do swoich zdjęć, a często też druk gazetek i ulotek.

Wszystkie te grupy łączył cel pracy propagando-wej, gdzie funkcja informacyjna była spychana na dalszy plan. Fotoreportaż wojenny miał mobilizo-wać do walki, wzniecać gniew, a nawet nienawiść

wobec wroga, rozbudzać patriotyzm i nadzieję, podnosić na duchu i głosić wiarę w zwycięstwo. Z tych względów fotogra� e (podobnie jak teksty, depesze prasowe itp.) poddawane były ścisłej cen-zurze i doborowi – wiele z nich otrzymywało na od-wrocie trzyliterowe oznaczenie NDP (niet do piczati – nie do publikacji) i tra� ało na archiwalne półki.

Do eliminacji fotogra� i z obiegu wystarczyło, że na zdjęciu znajdował się jakikolwiek element ob-jęty tajemnicą wojskową, że ukazywało strach lub rozpacz żołnierza, odwrót wojsk sowieckich, miało klimat beznadziejności lub rezygnacji, albo pokazy-wało za dużo szczegółów pozwalających zidenty� -kować jednostkę czy nawet pojedynczych żołnierzy.

Akcja propagandowa przeciwko II RP skupiła się na aspektach polityki narodowościowej polskiego rządu, którą sowiecka prasa określała jako nacjo-nalistyczną. Porażki polskiej armii w pierwszych dwóch tygodniach walk z wojskami niemieckimi traktowano jako oznakę całkowitej klęski Polski, a przekaz ten wzmacniano pogłoskami o ewaku-acji polskiego rządu (która w rzeczywistości nastą-piła dopiero po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski – w nocy 17/18 września 1939 r.).

Inspirowane przez propagandę przeświadczenia miały być przesłankami wniosku, że rząd ZSRS nie miał innego wyjścia, jak „interweniować” w Polsce i zapewnić ochronę białoruskiej i ukra-ińskiej mniejszości oraz wyzwolić je „spod jarzma nacjonalistycznej Polski”. Identyczny komunikat, wsparty informacjami o klęskach polskiej armii, był przekazywany ludności ukraińskiej i białoru-skiej. Wobec własnych żołnierzy o� cerowie po-lityczni Armii Czerwonej mówili o wojnie rewo-lucyjnej, będącej kolejnym etapem rozszerzania komunizmu. Materiały o identycznej wymowie propagowano poza teatrem działań wojennych za pośrednictwem agencji TASS oraz Kominternu.

Systemy propagandy nazistowskiej i komuni-stycznej pełnymi garściami czerpały z opisanych wcześniej technik wpływu na masy społeczne i ma-nipulacji, a także wykorzystywały przeświadczenie o bezdyskusyjnej autentyczności i obiektywizmie fotogra� i.

17

Fotogra� e zgromadzone w tym albumie w więk-szości pochodzą z o� cjalnych publikacji i kanałów dystrybucji informacji III Rzeszy i ZSRS – dyspro-porcje ilościowe wynikają z jednej strony z różnej długości działań wojennych strony niemieckiej i so-wieckiej na terenach II RP, z drugiej – różnicy wy-posażenia w sprzęt fotogra� czny (wystarczy wspo-mnieć, że jeszcze w czasie wojny zimowej Rosjanie szeroko korzystali z aparatów fotogra� cznych na negatywy szklane, a aparat fotogra� czny stanowił dobro luksusowe). Ponadto zakazem publikacji objętych było w ZSRS o wiele więcej fotogra� i niż w III Rzeszy. Nie bez wpływu była też mentalność obu narodów: Niemcy byli wręcz zachęcani przez władze do fotografowania swoich szlaków bojo-wych (co niekiedy nazywano „turystyką wojen-ną” – zjawisko to opisała Susan Sontag), Rosjanin wykonujący fotogra� e, niebędący wyznaczonym do tego o� cerem politycznym lub fotoreporterem, mógł być uznany za szpiega. Nie dziwi więc, że Rosjanie chętnie fotografowali się w polskich za-kładach fotogra� cznych – była to rzadka i cenna pamiątka dla powracającego z frontu żołnierza.

Zebrane fotogra� e ukazują zupełnie inny obraz września 1939 r. niż ten, do jakiego przyzwyczajony jest polski odbiorca. Trzeba jednak pamiętać, że to wypaczona przez propagandystów optyka drugiej strony kon� iktu, potwierdzająca przypisaną do emocjonalnej interpretacji zdarzeń zasadę relaty-wizmu. Co istotne, ten punkt widzenia przekazy-wany był społeczeństwom państw biorących udział w agresji na Polskę. Dla tych ludzi był to najczęściej jedyny obraz wojny, z jakim się zetknęli, uwiary-godniony skojarzonymi z fotogra� ą znamionami prawdy i obiektywizmu.

*** Zaprezentowane w albumie fotogra� e pochodzą

ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej, Muzeum Historii Fotogra� i im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie, Instytutu Katyńskiego w Polsce, Mu-zeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, Muzeum Historycznego w Sanoku, Muzeum Regionalne-go im. dr. Janusza Petera w Tomaszowie Lubel-skim, Muzeum Wojska w Białymstoku, zbiorów

prywatnych Pana Tomasza Wiśniewskiego oraz niemieckich publikacji propagandowych.

Ciekawym uzupełnieniem zdjęć z 1939 r. są fo-togra� e wykonywane w latach 1941–1943 przez mieszkającego w Sanoku, nastoletniego wówczas, Zdzisława Beksińskiego. 12 września 1939 r. Sa-nok został zajęty przez oddziały niemieckie i sło-wackie, a postanowienia dotyczące rozdziału stref wpływów ustaliły przebieg granicy na rzece San. Spowodowało to podział Sanoka, którego prawo-brzeżna część znalazła się pod okupacją sowiecką. Po niemieckim ataku na ZSRS w czerwcu 1941 r. cały Sanok znalazł się w rękach Niemców. Pozosta-łości sowieckich umocnień granicznych, tzw. Linii Mołotowa, w postaci betonowych schronów bo-jowych i zasieków zostały utrwalone na zdjęciach wykonywanych przez Beksińskiego. Stanowią one swoisty kontrapunkt w spojrzeniu na o� cjalnie pro-pagowaną przyjaźń między III Rzeszą a ZSRS. Puste posowieckie schrony bojowe są wymownym epilo-giem współpracy okupantów w latach 1939–1941.

Zdzisława Beksińskiego interesował też niemiec-ki sprzęt wojskowy (co nie dziwi u nastoletniego chłopca), który był remontowany w istniejących do lipca 1944 r. przy sanockiej fabryce wagonów nie-mieckich zakładach naprawczych Panzer-Instandsetzungs-Kra� fahr-Werken, Instandsetzungsgruppe „Süd” (w skrócie K-Werk). To stamtąd pochodziły czołgi i działa samobieżne sfotografowane przez Beksińskiego na ulicach Sanoka. Ideą umieszcze-nia w albumie tych fotogra� i było ukazanie zwrotu w stosunkach dawnych sojuszników nie oczami o� -cjalnej propagandy niemieckiej czy sowieckiej, tyl-ko osoby stojącej poza oboma systemami. Pozwala to zobaczyć, czym różnią się fotogra� e wykonywa-ne niejako na zamówienie rządów od zdjęć chcące-go jedynie utrwalić rzeczywistość nastolatka.

Fotografi e w albumieFotografi e w albumie

18

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jD

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

a

18

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IED

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

NIE

MIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

NIE

MIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

NIE

MIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IEOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

NIE

MIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

NIE

MIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

NIE

MIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jD

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jD

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jD

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

DZI

AŁA

NIA

NIE

MIE

CKIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

DZI

AŁA

NIA

NIE

MIE

CKIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

DZI

AŁA

NIA

NIE

MIE

CKIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Działania niemieckie

1919

Transport żołnierzy biorących udział w ataku na PolskęFot. z publikacji: Fritz Filles, Meine Kompanie in Polen, Berlin 1940

20

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jD

ZIA

ŁAN

IA N

IEM

IECK

IE

Niemiecka piechota przekracza polską granicęWarto zwrócić uwagę, że fotograf musiał przejść przez granicę przed oddziałami wojskowymi

Fot. z publikacji: Rudolf Schauff , Der polnische Feldzug. England! Dein Werk!, Berlin 1939

Niemcy szturmują Pocztę Polską w GdańskuPo lewej stronie członek oddziału SA

Fot. z publikacji: Bilddokumente des Feldzugs in Polen, Berlin 1940

60

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

a

60

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IED

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

SO

WIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

SO

WIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

SO

WIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IEOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IEOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

SO

WIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

SO

WIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

DZI

AŁA

NIA

SO

WIE

CKIE

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IEW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

DZI

AŁA

NIA

SO

WIE

CKIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

DZI

AŁA

NIA

SO

WIE

CKIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

DZI

AŁA

NIA

SO

WIE

CKIE

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Działania sowieckie

6161

Niszczenie zapór przeciwczołgowych na Polesiuna granicy polsko-sowieckiej

Fot. ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej

62

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IE

Oddziały sowieckie w marszu na GrodnoNa pierwszym planie tzw. taczanki – karabin maszynowy zamontowany na samochodzie

ciężarowym: GAZ-AA (dwuosiowy) i GAZ-AAA (trójosiowy).Spora część fotografi i związanych z sowieckimi działaniami w Polsce we wrześniu

1939 r. przedstawia marsz na front i pochody Armii Czerwonej. Duże ilości żołnierzy i sprzętu wojskowego miały ukazywać siłę sowieckiego systemu, a niepokazywanie walk

odpowiadało ofi cjalnemu wizerunkowi „interwencji”Fot. ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej

Obalanie słupów i niszczenie zasieków granicznych w okolicach Radoszkowicz

Zwraca uwagę to, że osoby na zdjęciu nie noszą mundurów. Możliwe, że w zamyśle sowieckich propagandystów zdjęcie miało ukazywać zapał cywilnej ludności

do likwidacji granicy między II RP a ZSRSFot. ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej

6363

Kolumna sowieckich ciężarówek zmierzająca ku polskiej granicyFot. ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej

64

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aD

ZIA

ŁAN

IA S

OW

IECK

IE

Sowiecka piechota na polskim terytoriumIdący z przodu ofi cer niesie najprawdopodobniej plik gazetek Agitpropu

Fot. ze zbiorów Muzeum Wojska w Białymstoku

6565

Pułkownik Szałatow – ofi cer polityczny w 6. Brygadzie Czołgów z czołgistami

Zwracają uwagę pozy typowe dla zdjęć wykonywanych przy okazji wręczania nagród, wyróżnień itp. Fot. ze zbiorów Muzeum Wojska w Białymstoku

Politruk Szałatow z dowódcą 6. Brygady Czołgów pułkownikiem Bałotnikowem

Fot. ze zbiorów Muzeum Wojska w Białymstoku

106

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

a

106

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiejOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aOc

zami w

rogaW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OOc

zami w

roga

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Wrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

OW

rzesie

ń ‘39 w

fotog

rafii n

iemiec

kiej i s

owiec

kiej

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

ZDJĘ

CIA

ZE

ZBIO

RÓW

ZD

ZISŁ

AWA

BEK

SIŃ

SKIE

GO

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOc

zami w

roga

Aneks

zdjęcia z archiwum

Zdzisława Beksińskiego

107107

Sowiecki słupek graniczny na Białej Górze w Sanoku – pozostałość po granicy niemiecko-sowieckiej z 1939 r.

Fotografi a wykonana po 22 czerwca 1941 r.Fot. ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku.

Archiwum Zdzisława Beksińskiego

114

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

O

Dwunastoletni Zdzisław Beksiński (z prawej) w czasie zabawy pociskami do armaty kaliber 76,2 mm (lato 1941 r.)

Fot. ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku.Archiwum Zdzisława Beksińskiego

115115

PzKpfw IV SdKfz 161/2 Ausf. HZdjęcie wykonano na dzisiejszej ulicy Jagiellońskiej w Sanoku. PzKpfw IV był najliczniej

wyprodukowanym typem niemieckiego czołgu w II wojnie światowej. Wóz wyposażono w dodatkowe ekrany pancerne montowane do boków kadłuba i wieży

Fot. ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku.Archiwum Zdzisława Beksińskiego

116

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

O

Marder III Ausf. H SdKfz 138 na ulicy Zamkowej w SanokuNiszczyciel czołgów na podwoziu PzKpfw 38(t) uzbrojony w działo kalibru 75 mm PaK 40,

wyprodukowany przez zakłady w Pradze CzeskiejFot. ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku.

Archiwum Zdzisława Beksińskiego

117117

PzKpfw VI SdKfz 181 Ausf. E „Tiger”, Sanok-BłoniePojazd należał do 3. kompanii 507. Batalionu Czołgów Ciężkich

Fot. ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku.Archiwum Zdzisława Beksińskiego

118

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

O

SdKfz 165 „Hummel” („Trzmiel”), Sanok-BłonieCiężka polowa haubica 18/1 kalibru 150 mm na podwoziu PzKpfw IV/III. Haubice te

znajdowały się na wyposażeniu dywizji pancernych Wehrmachtu i Waff en SS. Po raz pierwszy użyto ich bojowo w operacji „Zitadelle” („Cytadela”) w lipcu 1943 r.

Fot. ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku.Archiwum Zdzisława Beksińskiego

119119

Działo samobieżne StuG 40 Ausf. G SdKfz 142/1, Sanok-Błonie Wyposażone w długolufową armatę 75 mm Stuk 40L/48 na podwoziu PzKpfw III Ausf. M

Fot. ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku.Archiwum Zdzisława Beksińskiego

120

Oczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jOczam

i wrog

aWrze

sień ‘3

9 w fo

tograf

ii niem

ieckie

j i sow

ieckie

jZD

JĘCI

A Z

E ZB

IORÓ

W Z

DZI

SŁAW

A B

EKSI

ŃSK

IEG

O

Sowiecki betonowy schron bojowy do ognia czołowego w Olchowcach koło Sanoka

Fot. ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku.Archiwum Zdzisława Beksińskiego