Karadeniz Teknik Üniversitesi

Rize halıiyat Fakültesi

ÇOCUKSORUNLARIYE İS.LAM SEMPOZYUMU·

~o Eylül -2 Ekim 2005, Rize

o '-' en sar

neşriyat

© Eserin Her Türlü Basım Hakkı Anlaşmalı Olarak Ensar Neşriyat'a Aittir.

ISBN: 978· 605·5623·13·5 Sertifika No: 16093

KitabınAdı

"Çocuk Soruhlan ve İslam Sempozyumu" (30 Eylül-2 Ekim 2005, ilahiyat Fakültesi, Rize)

Düzenleme Kurulu Prof. Dr. S. Kemal SANDIK ÇI, Başkan

Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshak DEMİR, Yrd. Doç. Dr. Alunet ALBAYRAK Yrd. Doç. Dr. Hüseyin KARAMAN, Doç. Dr. Yavuz KÖKTAŞ

Yrd. Doç. Dr. Zafer ERGİNLİ, Arş. Gör. Bayramali NAZIROCLU, Sekreter

Yayma Hazırlayan Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshcik DEMİR

. Ses Kaydı Çözümleme · Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshak DEMİR, Ai:ş. Gör. Bayramali NAZIROCLU

Arş. Gör. Mustafa IRMAK, Arş. Gör. Ümit ERKAN

Kapak - Sayfa Düzeni AydaALACA

Baskı-Cilt

Nesil Matbaacılık

ı. Basım

Ocak2010

İletişim Kıztaşı Cad. No: 10 Fatih 1 .istanbul

Tel : (0212) 49119 03-04 Faks: (0212) 49119 30 www.ensarnesriyat.com.tr e-mail: ensar@ensamesriyat.com.tr

Karadeniz Teknik Üniversitesi

Rize İlahiy at Fakültesi

ÇOCUK SORUNLARI VE

İSLAM SEMPOZYUMU

BİR MEDENiYET PROJESİ VE DÜNYA GÖRÜŞÜ OLARAK

İSLAM'IN ÇOCUGA BAKIŞI

Prof. Dr. İsınail Lütfi ÇAKAN1

Allah'a lıamd, resiilii11e saliit ii seltim ile sözlerime başlarını.

Değerli katılımcılar ve kıymetli rnisafi.rler,

tı.'Iedeniyet, insan merkezli ve dünya görüşüne dayalı bir olgu ve gerçek ise, çocuk bu olgunun temelini, çekirdeğini oluşturur. İnsanlık -tarihinin kaydetti ği gelişmeler ve değişmeler temelde hep çocuklara

hazırlanan hayatın ya da dünya görüşünün yönlendirmesiyle

hayatı değerlendirme girişimlerinin sonucudur. Geleceğe dönük çoğu proje ve girişimleri hep "çocuklarım için, çocuklarmuz için" diye ifade eden bireyler, aileler ve hatta yönetimlerin aslında dile getirmek istedikleri de hayatımıza yön veren en etkin unsurnn çocuk

' olduğu gerçeğidir. "Çocuklarımıza daha güzel bir dünya bırakmak" söylemleri de bu gerçeğin çağdaş itirafıdır.

İnkan mümkün olmayan gerçek şudur: Medeniyet insan

eseridir. Buna karşılık her medenixet de kendi insan tipini oluşturur. Oluşan insan tipi, ait alçiuğu ınedeniyeti yaşatır ve geliştirir. İnsan yara aldı mı, doğal olarak medeniyet de yaralanmış olur.

Gelecek yıllarahavale edilen ürnitler, beklenti ler, istikbale talip ideolojiler, sistemler ve dinler aslında taman1en çocuk merkezli bir

projeden söz etmektedirler. Çünkü gelecek, yeni nesUtere ait zaman diliminin adıdır. Bu sebepledir ki çocuğu olmayan insan, ,üle ve ulusların ve tabiatıyla onların mensup oldukları medeniyetlerin

Marmara Üniversitesi, .ilahiyat Fakültesi

26 Çocuk Sorunları ve islam Sempozyumu

de geleceğinin olamayacağı açıkb.r. "Ebter = güdük': 1 kalmak , istemeyen her millet ve medeniyet öncelikle neslin devanuru temine yönelik psiko-sosyal tedbirler ve projel~r geliştirir. Nüfusu yaşianan milletler ve sistemler kendilerini "tükenme" tehlikesiyle baş başa hissed erler.

İnsanlığın geleceğine talip . her düşünce ve inanç sistemi ise kendisini çı günlere taşıyacak olan yeni nesillere yani çocuklara kendi istikbali olarak bakar, ona göre değerlendirme yapar ve projeler hazırlar. Bu sebeple çocuk bir dünya görüşüdür, çocuk bir medeniyet projesidir. Binaenaleyh "Hangi şartlar alhnda ve hangi

an ne-baba dan doğarsa doğswı, diillyaya gele ll Jıer çocukla beraber, insan nesiinin potansiyeli yeniden doğar"2

İslamdini bu tespitiere birde"iki dünyanınmutl.uluğu" öğesini/

boyutunu ilave etmiş, çocuğu ve çocuğa yönelik düşünce, tasavvur, tahayyül ve uygulamaları uhrevf mutluluk veya mutsuzlukla ilişkilendirerek konuya daha bir derinlik hatta sonsu,zluk kazandırmış, onu daha anlamlı kıhnış ve fevkalade geniş boyutlara , taşınuşb.r. Müşriklere hi tabeden bir ayet-i kerfmede konuyaşöylece dikkat çekilmiş tir: " ... De ki: Gerçekten zarara uğrayanlar, Kıyamet günü hem k endilerini hem de. ailelerini ziyana uğratanlardır.

Bilesiniz ki cı.sıl zarar/hüsran işte budut!"3

· O halde İslam' da çocuk ve çocuklarm yetiştirilmesi, eğitimi işte bu derinlikli yani sonsuzluğa uzanan geleceğe sahip .çıkmak ya da çıkmamak an.lamındadır. Bu ise, dengeli ve gerçekçi bir dünya görüşüne dayalı gelecek düşüncesini ve tam bir medeniyet projesini gerekli kılmaktadır:

"İslam ve çocuk" denildiği zaman bu tespiti ve böylesi bir projenin dile getirildiğini unutmamak gerekir. Bu nedenle de Müslüman kuşakların varlığına ve eğitimine yö.nelik olumlu­olumsuz her türlü girişim, işte tam da bu noktada i'doğru" veya "yanlıŞ", "dost" veya "düşman" girişim olarak nitelendirilecektir.-

1 bk. el-Kevser (108), 3 2 JamesAgee, (Ümit Şimşek, Uçan Oniversite, s. istanbul, 2004) 3 ez-Zümer (39), 15 ·

Çocuk Sorunları ve islam Sempozyumu

Dünya Görüşü

Eskilerin hayat telakkisi dedikleri "dünya görüşü" açısından meseleye yaklaşbğımızda, "Benim vatmıım sadece bu dünyadan

ibarettir" diye tamamen dünyacı anlayış ile "Bu diiııya benim vatamm

değildir" diye özetlenecek birbirine tamamen zıd bir başka anlayıştan söz etmek mümkündür. Ancak günümÜZde dünyayı ve değerlerini öneeleyen maddeci bir anlayışın ağır basbğı görülmektedir. Müslürnanlıkta ise, dünya ile birlikte ahireti ·de dikkate alan ve onları birlikte değerlendiren dengeli ve gerçekÇi bii- hayat anlayışı esas alıruruştır. Bu da dinimizde "iilıireti aramak, dünyadan danasibini

ımutmamak"4 diye formüle edilmiştir. "Ey Rabbimiz, bzze bu diinyada

da iyilik, ahirette de iyilik ver" ayeti5 ve duası da Müslümanların dünya görüşünü, hayat telakkisini dile getirir.6

•

"Medeniyetin temel kaynağı hayat" olduğuna göre, hayata ve dünyaya yönelik düşünce ve telakkiler hayatın ve medeniyetin sırurlarını da doğal olarak belirler. Özetle dile getirdiğimiz cümlelere dikkat edilince İslamiyet' in, Y~udilik ve Hıristiyanlıktan çok farklı boyutlarda hayab kucakladığıru, farklı bir dünya görüşüne sahip olduğunu anlamakta güçlük Çekmeyiz. Bu farkı şöylece ifade etmemiz mümkündür: "İslam, ne Hıristiyanlık gibi hayata siyah bir gözlükle bakar ne de Yahudilik ve materyalistler gibi -obur birinin yemeğe olan aşın hırs ve iştihasına eş- taşkın bir önem verir. İslam dünyaya tapmaz, onu' daha yüksek ve sonsuz bir hayat için aşılması zorunlu bir aşama' olarak görür ve saygı duyar." Hiç kuşkusuz böylesi bir dünya görüşü içerisinde "geleceğin dünyası" demek ·olan çocuğa bakış da sağlam ve sağlıklı bir zemine oturtulmuş, bulunması gerekli konumda değeı;lendirmeye alınmış olacaktır.

Tarihi Gerçek

Sayın kablımalar ve değerli konuklar,

Konuyu insanlık ve İslam tarihi ve serüveni içinde takip edecek olursak şu gerçeklerle karşılaşınz.

4 bk. ei·Kasas (28), 77 5 ei-Bakara (2). 201 6 Üç dine ait dünya görüşü hakkında bilgi için bk. i. L. Çakan, Müslümanca Yaşamak, s. 19-43,

istanbul, 2003

27

28 Çocuk Sorunları ve islam Sempozyum u

Şeytan (İblis), naru huzurdan kovulunca, Allah'tan, yeniden ' diriliş gününe kadar (ila yevmi yüb'asfuı) ömür istemiştir. Adem ile

Havva ise, cennetten çıkarılınca, yeni hayat ortamlcrrı olan dünyada kuracakları medeniyetin temel unsuru olarak Allah'tan çocuk istemişlerdir. (Lein ateytena sa.Iihan le nekfuıenne mine'ş-şakirm: Bize kusursuz bir çocuk verirsen mulınkknk şilkredeıılerden olacağız)." 1

İnsanlık tarihinin başlangıcında cereyan eden bu olay, ta baştan beri çocuğun hem bir dünya görüşü hem d~ bir gelişim/ medeniyet projesi olarak değerlendirildiğini göstermektedir. Bir başka ifade ile söyleyecek olursak insanoğlu, geleceğini çocukta yaşamak isteyen bir tercihin sahibidir.

Bu temel tercih, zaman içinde değişik ifade ve tanımlarla da olsa hep dile getirilmiş ve asla terk edilmemiştir. Hz. Nuh, "Rabbim! Yeryüzünde katirierden hiç kimseyi bırakma! Çünkü sen onları bırakırsan kullarını sapbrı_rlar. Yalnız ahlaksız, nankör çocuklar doğurur, yetiştirirler" dedi.2

Hz. İbrahim ve oğlu İsmail'in, "Ey Rabbimiz!. .. Neslimizden, sana itaat eden bir ümmet çıkar ... Ey Rabbimiz! Onlara içlerinden senin ayetle-rini kendilerine okuyacak, onlara. kitap ve hikmeti öğretecek, onları temizleyecek bir peygamber gönder ... "3 diye yapbkları ortak duaları, aslında yeni bir dünya, yeni bir medeniyet

. ' temenrusidir. Onlar bu yeni dünyayı bir peygamberin inşa edeceğini dile getiriyordu.

İslam'ın Çocuğa !Jakışı

Hz. İbrahim ve İsmail'in diledikleri peygamber, İslam peygamberi Hz. Muhammed' dir. Onun daha Me kk e döneminde ve İsHim'ın başlangıç yıllarında açıkladığı bir dileği var ki, bu, Müslümanlıkta çocuğa/nesle nasıl bir gelecek projesi olarak bakıldığını açıkça göstermektedir.

Sevgili Peygamberimiz, Taif yolculuğu dön~şünde, kendiısine Mekke' de adeta nefes aldırmayan zalim Mekke müşriklerine nasıl bir ceza verilmesini istiyorsa bildirmesini, şayet isterse Ebu Kubeys

1 ei-A'raf (7). 189 2 Nuh (71 ). 26-27 3 ei-Bakara (2), 128-129

Çocuk Sorunları ve islam Sempozyumu

ve Kayakan adındaki iki dağın Mekkelilerin tepesine geçirili vereceği ve onlann toptan helak edilecekleri Cebrail tarafından bildirilince şöyle diyecektir: "Hayır ben, onlann toptan lıelak edilmelerini değil, Allah'tan, bunlarııı soyundan yalnızca Allalı'a kulluk edecek muvahlıid bir nesil getirmesini diliyorum." 4

Hz. Peygamber bu cevabıyla İslam medeniyetinin Allah'ın birliğine inanıp sadece Allah'a kulluk edecek muvahhid nesiller üzerine bina edileceğini açıklamış, İslam' da medeniyet projesinin özünü '1tevhid" inancııun oluşturduğunu, bu ilkeye uygun olarak yetiştirilecek çocuklann medeniyet kuran iradeyi temsil edeceğini çok açık bir şekilde ortaya koymuştur. Çünkü medeniyelin ruhsal temeli inançbr; beşeri temeli ise o inancı ve o inançtankaynaklanan değerleri paylaşan toplumdur.

Öte yandan Hz. Peygamber burada, kendi_sinden sonra peygamber gelmeyeceği için, yeni bir peygamber isteğinde bulunmamış geleceğin medeniyetini kurmak üzere, Hz. İbrahim ve İsmail'in duasının birinci kısmını, "muvahhid nesil" dileğini tekrar etmiştir. Zira bir çocuk bir aile, bir aile bir toplum, bir toplum bir medeniyet demektir. Bilindiği gibi medeniyetin çekirdeğini de ''bir arada yaşamak" teşkil etmektedir.

Elçilik hayabnın en zor zamanında Allah'tan "muvahhid nesil" isteyen Hz. Peygamber, "Her doğan çocuk İslam fıtrab üzerine doğar. Sonra onu aııne-babası Yahudi, Huistiyan veya Medisi yapar"5 buyurmaktadır. Bu hadiste Peygamberimiz, bir yandan ebeveynin yani ailenin çocuğa dünya görüşü/ din kazandırma etkisini belirlerken, bir yandan da geleceğe talip hemen her sistem tarafından çocuğa gerçek anlamda bir dünya görüşü olarak bakıldığını, İslam' qa da bunun böyle anlaşılması gerektiğini vurgulamaktadır. Bu hadis-i şerife "geleceğin nesiini yağurma çağrısı" diye bakbğımız takdirde bunun aynı zamanda bir medeniyet projesi demek olduğu kolaylıkla anlaşılacakbr.

Hicretten S?nra Abdullah İbnü'z-Zübeyr'in doğumu üzerine Me~ ine' de yaşanan büyük sevincin gerçek sebebi, 'Medine'nin

4 Buhari, Becfü'l-halk 7; Müslim, Cihad 11 5 Buhari, Cenaiz80, 93, Sünne 17, Kader3; Müslim, Kader22-25; Ebü Davüd, Sünnet 17; Muvatta,

Cenaiz 52; Ahmed b. Hanbel, MGsned, ll, 233, 275, 315, 346, 393, 410, 481; lll, 353. Hadisin yorumu için bk. i. L Çakan. Hadislerle Gerçekler. s. 482-485, istanbul, 2005

29

30 Çocuk Sorunları ve islam Sempozyumu

iklimi Müslüman muhacirlerin soyunu kurutur' propagandaJarırun , geçersizliğini göstermesi dir. Bununla beraber hatta daha da ötesinde, Müslüman bir anne ve babadan doğan ilk çocuğun şahsında "şirke bulaşmaıruş" Müslüman/ müvahhid bir neslin ufukta belirmiş ve gönüllerdeki medeniyet projesinin gerçekleşme yoluna girmiş olmasının sevinci olsa gerektir. Bu sebeple olay, tebliğ konumuz açısından son derece önemli ve anlamlıdır.

İsl§m' da çocuklara yüzme, alıcılık ve binicilik öğretilmesi tavsiyesi, 1 teknik ve medeniyetin ulaşacağı her noktada, çocukları ve nesilleri etkin bir unsur olarak devrede tutmak demektir. Bir başka ifadeyle her hal ve şartta diri ve etkin kalabilme çağrısı, bir anlamda da beden ve tekııik eğitim teşvikidir. Bunun gerçekleşmeqi ise, çocuklara verilecek eğitimin güncelliği ve pratikliği ile yakından ilgilidir. Hiç kimse, söz konusu tavsiyeyi, sırf savaşçı bir anlayışın ifadesi olarak gö.rmemelidir. Çünkü dinimizde çocukların sevgi, barış ve itidal erdemleriyle donab.lması, hayalı sevecen( sıcak ve al1enkli bir yaklaşımla kucaklamalarıru sağlamak büyüklere görev olarak verilmiştir. "Biiyilklere saygı, kiiçiiklere şefkat" kişisel geliş~ ve olgunluğun göstergesi, Islam toplumunun ve eğitim sisteminin ' en belirgin ilke ve özelliğidir.

"Ey mü'minler! Nefislerinizi ve çoluk çocuğunuzu, yakılı insanlar ve taşlar oları cehennem ateşinden koruyunuz .. "2 ayetiyle aileler, aru1e-bablar göreve davet edilmekte, aile içi eğitim çağrısı yapılmaktadır. Özellikle·aile reisierinin sorumluluk boyutu ortaya konulmaktadır. Bu ilahi çağrı ve çocuğun kişiliğinin/karakterinin 6 yaşına kadar tamamlandığı bilimsel gerçeği dikkate alınınca, ailede eğitimin ne denli ciddi ve önemli olduğu anlaşılacakbr. Hatta öksüz ve yetirnlerin korunması ve aile ortamında eğitilip büyütülmelerine yönelik teşvik ve tavsiyeler, bu konuda duyarlık ve gayret göstereceklere verilecek ödüller konusundaki açıklamalar, İslam toplumunun sanki tek bir aile imiş gibi çocuklar ve sorunlarıyla tam bir sorumluluk bilinciyle hareket etmesini yani bu konuda toplum güvencesini öngördüğü anla~na gelmektedir. Geçmiş'te,

bk. Ali ei-Müıtaki, Kenzu7-ummal, XVI, 585. Aynca bk. Buhari, Cihad 80; Müslim, Fedailüs~ sahabe41

2 et-Tahrim (66), 6

Çocuk Sorunları ve islam Sempozyumu

(daru'l-eytam gibi) resmi kurumlar yanında hemen her Müslüman ailesinin yetimler için tabii' bir barınak görevini üstlenmiş olduğu bilinmektedir:

Çocukların, meşru yoldan kazanılmalan, helal rızıkla

beslenmeleri, güzel ve anlamlı isimlere sahip kılınmaları, eğitim öğretimlerine özen gösterilmesi ve uygun eşlerle evlendirilmeleri arıneve babalara verilmiş görevlerin başında yer almaktadır. Çocuk ve çocuk hakları konusunun detayları, sempozyum süresince ele alınacaktır. Ben, medeniyet projesi açısından özellikle ailenin sorumluluk çerçevesine ve ailede eğitimin gereğine böylece genel bir değini ile yetinmek istiyorum.

Değerli kab.lııncılar ve misafirlerı

Yüce kitabırruz Kur'an-ı Kerim'de bir yandan '~Siz hiçbir şey bilmezken Allah, sizi analanruzın karnından çıkardı"~ ayetiyle yaratılış gerçeği yalın bir şekilde açıklanmakta, öte yandan "göz aydınlığı olacak nesiller''4 istenmesi tavsiye edilirken "müttakiler toplumu" ve böylesi bir toplumun önderliğinin temenni edilmesine dikkat çekilmektedir. Burada söz konusu olan "müttakller", bize

göre gerçek anlamda eğitilmiş, belli bir düzeye erişmiş "medeni kişiler" anlarrundadır. Bu da İslam' ın yetiştirmek istediği insan tipini ifade eder. Zaten "Allah kabnda en değerli olanlaı; da en müttaki, Allah saygısı en yüksek olan kimselerdir."5

Netice

Netice olarak bir iki noktaya dikkat çekerek sözlerimi bitirmek istiyorum.

Çocuk medeniyettiJ. Çocuk "insan" eksenli medeniyetin hem temeli hem de geleceğidir. Bu sebeple eğitim sistemleri de bu gelecek ya da medeniyet projesine göre düzenlenir.

Dünya görüşleri sistemleşerek etkinlik kazanır. En temel sistem de _nesil yetiştirme projeleri alanında yani eğitim-öğretimde söz konusu olan "sistem" dir. Unutulmamalıdır ki toplum da medeniyet

3 en-Nahl (16), 78 4 bk. ei-Furkan (25), 7 4 5 bk. ei-Hucurat (49), 1~

31

32 Ço cuk Sorunları ve islam Sempozyumu

·de insan tabiatı/ fıtratı üzerine inşa edilir. İnşa ise, eğitim-öğretimle mümkündür.1 Bunun içindir ki çocuk eğitimi, "ailede eğitim" esasına dayarur. Bu anlarnda medeniyet projeleri ailelerde şekil alır. O halde aile ve aile eğitimi fevkalade önemlidir.

İslami yaklaşımlardan uzak medeniyet ve dünya görüşü oluşturmak ve insanlığın problemlerine insan yaratılışına uygun çözümler üretmek - iddialar ve gerekçeler ne olursa olsun- sonuçta, sadece bir ütopya ve aldatmacadan ibarettir.

Çağın tüm sorunları gibi çocuk sorunları da kapsamlı ve biitüncül bir medeniyet projesi ve dünya görüşüne dayalı İslanu bakış açısının sistemleştirilmesi sonucunda çözümlenebmr. Aksi halde farklı dünya görüşlerine dayalı günübirlik/ değişken yaklaşımlarla gelecek nesillerin şekillendirilmesine çalışmak, sürekli problem üretmek demektir.

"Medeniyet muhaciri"2 bir milletin yapacağı en ' isabetli iş, çocuklarına bir medeniyet projesi ve dünya görüşü perspektifinden bakıp onları bu muhacereti bitirecek yegane beşeri unsur ve­güç olarak. kendi dönemlerine hazırlayacak toplum bilincini oluşturmaktır. Bu sempozyumun bu bilince giden yolun bilimsel bir adımı olmasını diliyor, dÜZenleyeniere teşekkür ediyor, muhterem hazıruna saygılar sunu yorum.

Başkan: Prof. Dr. Ersan BOCUTOGLU

Sayın Çakan hocamıza çok teşekkür ediyoruz. Şimdi ikinci tebliğe geçeceğiz ''Bir Medeniyet Projesi Olarak Aile" konulu tebliğini sunma vazifesi Prof. Dr. Sadık Kemal SANDIKÇI'run. Buyurun efendim.

/

1 bk. Mehmed Niyazi, Medeniyetimizin Analizi ve Geleceği, s. 206 (istanbul, 2001) 2 bk. Mehmed Niyazi, age. s. 1 O