observatorio de informe xeral 2002 28 - inicio · 2015-07-21 · ata a data o ogd produciu...

COLECCIÓN DROGODEPENDENCIAS

ESTUDIOS

28Observatorio de

Galicia sobre drogasInforme Xeral 2002

O B S E R V A T O R I O D EG A L I C I A S O B R E D R O G A S

I N F O R M E X E R A L 2 0 0 2

Entidade encargada da elaboración do informeCONSULTORÍA, ESTUDIOS Y GESTIÓN DE PROYECTOS, S.L.

Autores do textoJOSÉ NAVARRO BOTELLALORENZO SÁNCHEZ PARDO

Dirección técnica e coordinaciónMANUEL ARAÚJO GALLEGO

ColaboradoresINDALECIO CARRERA MACHADOJESÚS MORÁN IGLESIASEDUARDO PICÓN PRADOJESÚS VARELA MALLOUJAIME FRAGA ARES

Edita:Xunta de GaliciaConsellería de SanidadeComisionado do Plan de Galicia sobre Drogas

ISBN: 84-453-3515-4Depósito legal: C-728-03

1 Prólogo e presentación ........................................................... 5

2 Situación actual e tendencias dos consumos, de drogas e as drogodependencias en Galicia ................ 11

2.1 Tendencias dos consumos de drogas ............................... 14

2.2 Evolución dos problemas asociadosó uso de drogas ................................................................. 17

2.3 Perspectivas de futuro ...................................................... 19

3 Indicadores sociolóxicos e pautasde consumo de drogas .......................................................... 21

3.1 Obxectivos e metodoloxía do Programade enquisas “O consumo de drogasen Galicia 1988–2000” ...................................................... 23

3.2 Prevalencias e patróns de consumo ................................. 28

3.3 Motivacións, factores de risco efactores de protección noconsumo de drogas ........................................................... 55

3.4 Problemas derivados do consumo de drogas .................. 61

3.5 Opinións e actitudes da poboaciónante as drogas ................................................................... 64

3.6 Conclusións ........................................................................ 71

4 Indicadores de prevención ................................................... 73

4.1 Niveis de implantación e tipoloxíados programas de prevención .......................................... 77

4.2 Programa de Prevención do Consumode Drogas no Ámbito Educativo (PPCDE) ........................ 79

4.3 Programa de Prevención Familiar .................................... 83

4.4 Programa de Educación en Valores ................................. 84

4.5 Conclusións ........................................................................ 85

5 Indicadores de incorporación social .................................. 87

5.1 Niveis de implantación e tipoloxíados programas de incorporación social ........................... 90

5.2 Programas de atención xurídico–social ........................... 92

5.3 Conclusións ........................................................................ 93

6 Indicadores asistenciais ........................................................ 95

6.1 Admisións a tratamento por consumode substancias psicactivas ................................................. 97

6.2 Pacientes atendidos nos diferentesprogramas asistenciais .................................................... 100

6.3 Perfís dos usuarios da rede asistencial do PGD ............................................................................. 104

6.4 Avaliación de resultados dosservicios asistenciais ........................................................ 121

6.5 Conclusións ...................................................................... 127

7 Indicadores sanitarios ......................................................... 129

7.1 Enfermidades infecciosas relacionadascoas drogas ...................................................................... 131

7.2 Indicadores hospitalarios ................................................ 138

7.3 Conclusións ...................................................................... 140

Í n d i c e

8 Indicadores de mortalidade .............................................. 141

8.1 Mortalidade por reacción agudaó consumo de drogas ..................................................... 143

8.2 Mortes en accidentes de tráficorelacionadas co consumo de drogas .............................. 149

8.3 Mortalidade por SIDA en usuariosde drogas ......................................................................... 151

8.4 Conclusións ...................................................................... 152

9 Indicadores da oferta de drogas ...................................... 153

9.1 Substancias intervidas ..................................................... 155

9.2 Pureza e prezos das substancias .................................... 161

9.3 Conclusións ...................................................................... 165

10 Indicadores xurídico–penais .............................................. 167

10.1 Detencións e denuncias portráfico de drogas ............................................................. 169

10.2 Procedementos xudiciais portráfico de drogas ............................................................. 171

10.3 Denuncias por conducción con taxasde alcoholemia superiores ó límite legal ...................... 173

10.4 Sancións administrativas por consumode drogas na vía pública ................................................ 175

10.5 Conclusións ...................................................................... 176

11 Propostas xerais de actuación .......................................... 177

11.1 Propostas de actuación noámbito da prevención .................................................... 179

11.2 Propostas de actuación noámbito asistencial ........................................................... 181

11.3 Propostas de actuación noámbito da incorporación social ...................................... 182

12 Referencias bibliográficas .................................................. 183

1 . P R Ó L O G O E P R E S E N T A C I Ó N

Os distintos organismos implicados na loita contra as drogodependencias dispoñen na

actualidade dunha serie de sistemas de información co fin de coñecer en toda a súa com-

plexidade a situación do problema das drogas, avalia–la eficacia e o impacto das actuacións

realizadas neste ámbito e planificar novas estratexias de intervención.

Estes sistemas baséanse na utilización de numerosos indicadores, non sempre coinci-

dentes, e a miúdo insuficientemente contrastados, para coñecer unha realidade tan pluri-

causal e dinámica como é a das drogodependencias; o que pode xerar serias distorsións na

percepción desta problemática e ocasionar graves desaxustes na planificación das medidas

de intervención ante ela. De aí a necesidade de unifica–los datos que se obteñen de forma

parcial a través dos diversos sistemas de recollida de información existentes, o que sen dúbi-

da permitirá obter unha visión global máis axustada á realidade.

Dado o dinamismo e a continua evolución do fenómeno das drogodependencias, así

como a necesidade de dispoñer dunha información actualizada, fiable e comparable que

permita un coñecemento pormenorizado acerca desta problemática, entendeuse perti-

nente a creación dun grupo de traballo constituído por expertos na materia. O obxecti-

vo fundamental deste grupo é proporcionar información sobre a situación actual das

drogodependencias e a súa posible evolución, monitorizando tódolos datos relacionados

co tema procedentes das diferentes fontes actualmente existentes, procesándoos e ana-

lizándoos co fin de coñece–las tendencias evolutivas deste fenómeno na Comunidade

Autónoma de Galicia.

Esta necesidade aparecía xa recollida entre as recomendacións formuladas no Dictame

da Comisión non Permanente para o Estudio das Repercusión Socioeconómica e Sanitaria

do Narcotráfico en Galicia”, aprobado polo Pleno do Parlamento de Galicia o 1 de xullo de

1992. Tamén no ámbito europeo, esta necesidade levou ó Parlamento da Unión Europea a

crear en febreiro de 1993 o “Observatorio Europeo Contra a Droga e as Toxicomanías, reco-

mendando expresamente a creación de dispositivos análogos nos países da UE, co fin de

cumprir funcións similares dentro do ámbito das súas competencias.

Tendo en conta estas consideracións, a Consellería de Sanidade e Servicios Sociais da

Xunta de Galicia (DOG nº 188, 29/VIII/95) crea en 1995 o Observatorio de Galicia sobre Dro-

gas. A súa finalidade consiste en contribuír a proporcionar unha visión global do fenóme-

no das drogodependencias nas súas diferentes vertentes, permitindo así unha mellor ade-

cuación da planificación das accións e medidas emprendidas pola Administración autonó-

mica e que, contidas no Plan de Galicia sobre Drogas (PGD), son levadas a cabo a través do

Comisionado do Plan de Galicia sobre Drogas (CPGD).

P r ó l o g o

O B S E R V A T O R I O D E G A L I C I A S O B R E D R O G A S . I N F O R M E X E R A L 2 0 0 28

A tódolos que participaron na elaboración deste informe quero expresárlle-lo meu máis

sincero agradecemento. Sen a cooperación de diferentes institucións, tanto da administra-

ción central como da autonómica, da universidade e do poder xudicial esta tarefa non sería

posible. Pero nestas institucións traballan profesionais que materializaron tal cooperación,

para eles o meu especial recoñecemento.

Desexo que este libro sexa de grande utilidade a tódolos que intervimos neste comple-

xo campo das drogodependencias. O coñecemento é unha das premisas da acción. E hoxe

podemos dicir que coñecemos mellor a realidade do consumo de drogas en Galicia. Mello-

ra-lo noso coñecemento para mellora-la nosa intervención é un principio que, seguro,

todos compartimos. Así, canto máis afinada sexa a nosa acción, máis estaremos contribuín-

do a incrementa-lo nivel de dificultade e benestar social dos nosos concidadáns.

José Mª Hernández CochónCONSELLEIRO DE SANIDADE

Ata a data o OGD produciu diferentes informes sobre o consumo de drogas na nosa

Comunidade, aínda que sempre foron específicos. Así, cada dous anos publícase o informe

sobre o consumo de drogas, resultado do estudio epidemiolóxico poboacional da mesma

periodicidade; anualmente publícase o Informe do Sistema de Avaliación Asistencial, o do

Indicador de Mortalidade, etc.

Cada un destes traballos ofrece unha visión parcial deste complexo e plurifactorial fenómeno

do abuso de drogas. Pero facía falta un informe que os englobase a todos, que transcendese a mera

descrición de cada parcela da materia e que dese unha visión comprensiva e de conxunto.

Así pois, o obxectivo fundamental deste informe é o de ofrecer unha aproximación glo-

bal ó fenómeno das drogodependencias en Galicia desde 1986, ano de creación do daque-

la denominado Plan Autonómico sobre Drogodependencias (actualmente Plan de Galicia

sobre Drogas) ata o ano 2001, de acordo cunha serie de indicadores que constitúen o Sis-

tema de Información Sociosanitaria do Plan de Galicia sobre Drogas (SISPGD).

Os contidos do Informe xeral do Observatorio de Galicia sobre Drogas 2002 estructú-

ranse en dez grandes bloques:

■ Un primeiro punto que recolle un diagnóstico da situación actual e das tendencias

pasadas e das posibles futuras dos consumos de drogas e as drogodependencias,

co que se pretende identifica–los principais retos ós que se debe enfronta–la socie-

dade galega.

■ Os oito puntos seguintes correspóndense con cada un dos distintos grupos de indi-

cadores que integra o Sistema de Información do OGD (indicadores sociolóxicos e

epidemiolóxicos, de prevención, de incorporación social, asistenciais, sanitarios, de

mortalidade, de control da oferta e xurídico–penais), onde se sintetizan e analizan

o conxunto de datos achegados polas distintas institucións públicas e privadas que

colaboran co OGD.

En cada un destes puntos realízase en primeiro lugar unha análise da súa situación

actual, para a seguir describi–la súa evolución ata o 31 de decembro de 2001, sina-

lando as posibles tendencias futuras. Por último, sempre que os datos dispoñibles o

permiten, realízase unha análise comparativa entre os datos de Galicia e os referi-

dos ó conxunto de España e da Unión Europea.

■ No último dos puntos sintetízanse unha serie de propostas e recomendacións de

carácter técnico que se derivan da análise do conxunto das informacións subminis-

tradas polo Sistema de Información do OGD, coas que se pretende orienta–los pro-

cesos de toma de decisións para adecua–los programas e estratexias de intervención

á situación actual do problema das drogas.

P r e s e n t a c i ó n


Este informe é a culminación dun laborioso proceso de recollida e análise de informa-

ción no que participaron numerosos profesionais, co que se pretende difundir dunha

maneira ordenada toda a información dispoñible sobre unha serie de aspectos relevantes

relacionados tanto dos consumos de drogas e dos seus efectos, como coas estratexias de

intervención desenvolvidas para abordalas. A través desta publicación especializada ponse

ó alcance dos responsables políticos e institucionais, así como do conxunto dos profesionais

que traballan no campo das drogodependencias, unha ferramenta de apoio á súa tarefa.

A mellora e ampliación da información dispoñible é un reto permanente ó que deberá

ir dando resposta nos próximos anos o OGD, mediante a depuración e mellora dalgún dos

indicadores xa existentes e, posiblemente, incorporando novos indicadores e fontes de

información. O éxito desta misión deberá verse reflectido na mellora dos contidos dos futu-

ros informes do Observatorio.

Ás institucións e profesionais que cooperaron connosco para que este informe se puide-

ra realizar, quero agradecérlle-lo seu esforzo e dedicación. Estou seguro de que a todos nos

será de grande utilidade.

Manuel Araújo GallegoCOMISIONADO DO

PLAN DE GALICIA SOBRE DROGAS

2 . S I T U A C I Ó N A C T U A L E T E N D E N C I A SD O S C O N S U M O S D E D R O G A S E A S

D R O G O D E P E N D E N C I A S E N G A L I C I A

Os profundos cambios de carácter político, económico, social e cultural que se producironna sociedade española nos anos setenta, supuxeron a incorporación de Galicia ás correntessociais e culturais dominantes neses momentos en Europa, o que se traduciu, entre outrosfenómenos, na aparición de novas substancias e patróns de consumo de drogas, que iríanadquirindo un protagonismo crecente nalgúns sectores, fundamentalmente xuvenís. Osprocesos de democratización e de apertura económica e cultural supuxeron o cambio dopatrón de consumo tradicional de drogas, caracterizado polo uso de substancias como otabaco e o alcohol por parte dos homes adultos e de tranquilizantes e hipnóticos funda-mentalmente polas mulleres.

A aparición de novas substancias no mercado e a incorporación de novos grupos de con-sumidores que, como a mocidade e as mulleres, se mantiveran ata entón á marxe dos con-sumos de drogas, supuxeron unha transformación radical das relacións que a sociedadegalega en particular, e a española en xeral, mantiñan con estas substancias. O uso de dro-gas ilícitas entre os sectores xuvenís terá funcións claramente diferenciadas respecto dasque tradicionalmente desempeñara (vinculadas ós hábitos gastronómicos e a certos acon-tecementos sociais), converténdose nun primeiro momento nun elemento de identificacióncultural, a través do cal se pretendía expresa–lo rexeitamento a certos valores e formas deorganización social.

Este proceso culminaría cunha rápida expansión dos consumos das diferentes drogas ilí-citas e coa aparición dunha serie de graves problemas asociados, cun impacto moi negati-vo sobre a saúde pública e o benestar colectivo (delincuencia, enfermidades infecciosas,marxinación social, etc.) que acabaron por converter o que deu en denominarse como “oproblema da droga” nun dos principais temas de preocupación cidadá. A alarma social pro-vocada polos efectos asociados ós consumos de heroína, non impediría a xeneralización douso de drogas, tanto legais coma ilegais, entre os sectores xuvenís galegos e a crecente aco-modación social co fenómeno. A maior presencia das drogas e a asociación do seu uso concontextos lúdicos e recreativos favoreceu a normalización do seu consumo, percibíndoseunha alta tolerancia social fronte a substancias como o alcohol ou os derivados do canna-bis, e en menor medida, cara ós consumos ocasionais das restantes drogas ilícitas.

A consolidación dun patrón de consumo xuvenil de drogas, claramente diferenciado dodos adultos, non supuxo a substitución do modelo tradicional, senón que ambos modeloscoexisten actualmente. Deste modo, a sociedade galega enfróntase a un dobre reto: afron-ta–los problemas asociados co tabaquismo ou co abuso de alcohol, que desde hai décadasteñen unha importante presencia entre a poboación adulta, e atende–las novas demandasque presenta o uso e abuso de drogas por parte dos mozos.

Como se describe nos epígrafes sucesivos deste informe, foron numerosos e importan-tes os cambios sufridos nas últimas dúas décadas nas relacións da sociedade galega coasdrogas, cambios que afectan tanto ás substancias consumidas, como ós patróns de uso, ósperfís da poboación consumidora e ós efectos que se derivan destes para os propios consu-midores e para a sociedade en xeral. A seguir descríbense algúns dos principais fitos quecaracterizan a evolución das drogas e as drogodependencias en Galicia nos últimos anos.

2 . S i t u a c i ó n a c t u a l e t e n d e n c i a sd o s c o n s u m o s d e d r o g a s e a s

d r o g o d e p e n d e n c i a s e n G a l i c i a


2.1 Tendencias dos consumos de drogas

A incorporación dos adolescentes e mozos ós consumos de drogas, que se traduciu duran-te anos na constante reducción das idades medias de inicio ó consumo, unida á crecenteequiparación dos hábitos de consumo entre os sexos, provocaron un rápido crecemento dapresencia das drogas na sociedade galega.

Esta tendencia expansiva que viñan rexistrando os consumos de drogas desde a décadados oitenta, teríase quebrado nos últimos anos, observándose unha reducción xeral nasprevalencias de uso das drogas legais e ilegais en Galicia, coherente coa evolución obser-vada no conxunto de España, favorecida polo incremento nas idades de inicio ó consumode practicamente tódalas substancias (excepto das anfetaminas e os inhalables) e polareducción dos niveis de experimentación de moitas das drogas. A tendencia seguida polosconsumos das diferentes substancias en Galicia durante o período 1988–2000 podería sin-tetizarse do seguinte modo:

1 No conxunto do período analizado teríanse reducido os niveis de tabaquismo, demaneira especialmente intensa entre a poboación masculina adulta, que foi tradi-cionalmente o colectivo con maiores prevalencias de uso de tabaco. Sen embargo, oprogresivo descenso que desde 1988 viñan experimentando os fumadores diariosquebraríase a partir de 1996.

O repunte do tabaquismo observado desde ese ano débese ó incremento dos fuma-dores diarios entre os adolescentes e mozos, de forma moi especial entre as mulle-res, que nalgúns intervalos de idade presentan prevalencias de uso superiores ósseus homólogos homes. Cómpre ter en conta que o tabaco é unha substancia querexistra un alto nivel de continuidade ou fidelización no seu uso, de modo que oincremento do seu consumo entre os grupos xuvenís supón unha alta probabilidadede que este hábito se manteña e consolide no futuro.

Este fenómeno ameaza a positiva evolución que, a pesar do repunte observado nosúltimos anos, tivo o consumo de tabaco en Galicia no período 1988–2000. A equipa-ración dos hábitos de consumo de tabaco por parte das mulleres (fenómeno per-ceptible tamén no caso do alcohol e outras drogas) fai previsible, de non mediarcambios sociais importantes ou a acción decidida das administracións, a continuida-de no repunte das prevalencias de uso do tabaco observadas desde 1996.

2 Nos últimos anos rompeuse o crecemento que os consumos de alcohol mantiñandesde os anos oitenta. Xunto coa reducción das prevalencias xerais de consumoobservadas en Galicia desde 1988, que se reflectirían no incremento dos abstemiose na reducción dos consumidores diarios, produciuse un fenómeno altamente posi-tivo consistente na importante diminución dos bebedores abusivos.

Non obstante, esta positiva evolución seguida polos consumos de alcohol nos últi-mos anos quebrouse a partir de 1998, coa reducción dos abstemios e un repunte dosbebedores abusivos. Este repunte do consumo de bebidas alcohólicas é o resultadodo notable incremento das prevalencias dos bebedores abusivos entre as mulleres,que entre 1998 e 2000 pasarían do 2,2 ó 3,7%, e entre a mocidade (do 3,7 ó 5,4% nogrupo de 12 a 18 anos).

A intensificación da inxesta de alcohol entre a mocidade provocou o rexuvenece-mento do perfil dos bebedores abusivos, convertendo o grupo de 19 a 24 anos noque concentra a maior porcentaxe de bebedores abusivos de toda Galicia (13%) eameaza con provoca–lo incremento xeral dos consumos abusivos de alcohol a curtoprazo, en liña co ocorrido cos fumadores diarios a partir de 1996.

S I T U A C I Ó N A C T U A L E T E N D E N C I A S D O S C O N S U M O S D E D R O G A S 15

3 A evolución dos consumos de cannabis en Galicia, o mesmo que no resto de España,caracterízase polo intenso incremento rexistrado desde 1988, tanto nos seus consu-midores experimentais (os que o consumiron algunha vez) como habituais, consoli-dándose como a droga ilícita de maior consumo. Esta tendencia alcista viuse refor-zada de maneira especial no período 1998–2000.

A expansión dos consumos de cannabis en Galicia é o resultado do fortísimo incre-mento que o seu uso tivo entre os grupos máis novos (as prevalencias de uso nos últi-mos seis meses entre os adolescentes de 12–18 anos multiplicáronse por 7,5 veces noperíodo 1992–2000) e as mulleres (das que as prevalencias, para este mesmo indica-dor e período, se duplicaron).

O reforzamento do consumo de cannabis entre os adolescentes e mozos viuse favo-recido pola existencia duns baixos niveis de risco percibido asociados a este, o quefai previsible o mantemento da tendencia expansiva do seu uso nos próximos anosmentres non se modifiquen as opinións e actitudes cara ó uso desta substancia.

4 O consumo habitual de tranquilizantes rexistrou lixeiros incrementos, unha tenden-cia que se viu favorecida polo aumento do seu consumo por parte dos homes, apesar do cal aínda o seu uso segue sendo claramente superior entre as mulleres. Apartir de 1998 estaríanse producindo descensos no uso destas substancias. Unha evo-lución similar seguirían os consumos de hipnóticos.

5 Os consumos de heroína veñen reducíndose progresivamente desde comezos dosnoventa, rexistrando na actualidade unhas reducidísimas prevalencias de uso, a pesardo cal continúan mantendo unha grande importancia desde a perspectiva epidemio-lóxica. A alarma social provocada polos efectos asociados ó consumo de heroína con-tribuíu decisivamente a limita–la incorporación de novos consumidores, motivo polocal o perfil dos consumidores de heroína se corresponde basicamente co de persoasde idades intermedias, que manteñen un patrón de policonsumo moi marcado, ondeo uso de heroína se simultanea co doutros opiáceos, cocaína e cannabis.

Un aspecto relevante na evolución dos consumos de heroína constitúeo, ademais dasmenores prevalencias de uso xa sinaladas, a significativa reducción de certas prácti-cas de risco asociadas ó seu consumo (diminución da utilización da vía intravenosa).

O progresivo avellentamento dos consumidores de heroína, unido ó intenso atrasoobservado nas idades medias de inicio ó consumo, permite ser optimistas respecto áevolución futura dos consumos desta substancia, que previsiblemente continuaránreducíndose nos próximos anos.

6 Os consumos de psicoestimulantes amosan no seu conxunto unha tendencia á esta-bilización, con lixeiros descensos nas prevalencias xerais de uso da cocaína e a esta-bilidade nas anfetaminas e drogas de síntese.

Os consumos de cocaína creceron entre os máis novos (12–18 anos), mentres que semanteñen estables ou con lixeiros retrocesos nos restantes grupos etarios. Sinalarque, o mesmo que ocorreu noutras drogas analizadas, mentres o seu consumo sereduciu entre os homes creceu entre as mulleres.

Debe destacarse a existencia dun certo movemento cíclico nos consumos dos psico-estimulantes, favorecido polo desprazamento das preferencias dos consumidoresdunhas substancias a outras en función de modas conxunturais e da propia dispoñi-bilidade delas no mercado. Deste modo a evolución das prevalencias de uso de subs-tancias como a cocaína ou as drogas de síntese tería forma de dentes de serra, conincrementos e reduccións continuadas ó longo do tempo.

7 Os consumos de substancias como os inhalables ou o crack continúan sendo un fenó-meno minoritario de carácter marxinal, sendo previsible que as súas actuais preva-lencias (moi reducidas) se manteñan estables ou se reduzan lixeiramente no futuro.


8 A pesar dos progresos realizados no campo das opinións e actitudes ante as drogas,continúa existindo unha importante tolerancia social fronte ó consumo de certassubstancias, en especial daquelas que, como o alcohol ou o cannabis, contan cunimportante número de consumidores. Esta circunstancia favoreceu a crecente nor-malización do uso das drogas e a súa aceptación social, en especial entre os sectoresxuvenís. Resulta especialmente relevante o feito de que as substancias máis consu-midas (tabaco, alcohol e cannabis) viran reducidas de forma intensísima, entre1988–2000, a porcentaxe de cidadáns que as sinalan entre as drogas máis perigosas.

9 Se ben globalmente a situación dos consumos de drogas mellorou en Galicia, oreforzamento de certos fenómenos, como a crecente presencia dos consumos dedrogas entre os grupos de idades máis novas e as mulleres (colectivos que historica-mente foron a orixe da rápida expansión do seu uso en España), poden supo–la que-bra da positiva evolución que estes viñan mantendo nos últimos anos.

De feito, o incremento das prevalencias de uso entre os adolescentes de substanciascomo o tabaco, o alcohol ou o cannabis, xunto coa crecente feminización do seuconsumo, explicarían o repunte xeral que os consumos destas tres substancias veñenrexistrando en Galicia desde 1998.

Resulta pois fundamental o control dos consumos emerxentes destas substanciasentre adolescentes e mulleres, deseñando estratexias selectivas para estes colectivos,se se desexa impedi–lo inicio dun ciclo expansivo dos consumos de drogas en Galicia.


2.2 Evolución dos problemas asociadosó uso de drogas

A presencia de determinados problemas asociados ó consumo de drogas non sempre vaiacompañada do seu recoñecemento social, nin da existencia de demandas por parte doscidadáns para a súa superación, como consecuencia do efecto mediador que as percepciónssociais (as opinións e actitudes sociais dominantes en cada momento) exercen sobre eles.Este fenómeno explicaría en gran medida o porqué os consumos de tabaco e alcohol, subs-tancias que tiveron tradicionalmente un impacto moi negativo sobre a saúde pública, nonxeraron un volume importante de demandas asistenciais nin contaron con sistemas deinformación suficientemente desenvolvidos, capaces de monitorizar adecuadamente a evo-lución dos múltiples efectos sanitarios e sociais asociados ó seu uso.

A pesar das carencias con que contan os sistemas de información dispoñibles actual-mente, centrados prioritariamente na análise e a observación dos efectos derivados do con-sumo das drogas ilegais, é posible presentar unha perspectiva global da evolución xeral dosprincipais efectos asociados ó consumo de drogas en Galicia, que podería sintetizarse arre-dor dos seguintes procesos:

1 Tras longos anos de continuado incremento, desde 1997 obsérvase a reducción nonúmero das admisións a tratamento por abuso ou dependencia a diferentes drogasque se producen nos centros asistenciais integrados no PGD. Esta reducción é atri-buíble, tanto á diminución observada nos consumos de heroína (substancia que tra-dicionalmente vén provocando a maior parte destes episodios), como á ampliaciónda oferta de programas de tratamento de longa duración que, como no caso dosprogramas de mantemento con metadona, está permitindo a estabilización dosusuarios nos procesos terapéuticos, evitando as súas continuas entradas e saídas noscentros de tratamento.

2 A pesar da reducción producida no número das admisións a tratamento, o númerode pacientes atendidos nos centros asistenciais integrados no PGD incrementouselixeiramente nos últimos anos, ata alcanzar en 2001 o seu máximo nivel histórico,con 11.815 persoas atendidas. Esta evolución no volume asistencial reflicte os esfor-zos realizados nos últimos anos polo Comisionado do Plan de Galicia sobre Drogasna consolidación da súa rede asistencial, que se traduciron no reforzamento da ofer-ta terapéutica e na mellora dos niveis de calidade no funcionamento dos servicios,procesos que conseguiron reduci–los niveis de abandono do tratamento e eleva–lasaltas terapéuticas.

3 A intensificación da actividade asistencial alcanza tamén ás persoas recluídas noscárceres galegos, como o acredita o incremento nun 48% no número de internoatendidos nos servicios intrapenitenciarios desde 1998, ata alcanza–los 1.640 no ano2001. Así mesmo, nos últimos anos veuse realizando unha intensa actividade conaqueles drogodependentes que non realizan demandas formais de apoio, coa ofer-ta de programas de reducción de danos dirixidos a evita–la aparición ou o reforza-mento de certos problemas sanitarios ou sociais asociados ó consumo de drogas.

4 A pesar do fortalecemento da actividade asistencial e da consolidación e mellora nofuncionamento dos centros de tratamento, constátase que o volume de pacientesatendidos nos servicios asistenciais por problemas de abuso ou dependencia a dro-gas como o alcohol ou o tabaco está moi afastado do número de persoas que, segun-do os resultados dos estudios epidemiolóxicos, presentan patróns de consumo abu-sivo destas substancias (importante distancia entre as demandas reais e potenciaispor problemas de alcoholismo e/ou tabaquismo).


5 Están aumentando os consumos problemáticos de cocaína, o que se traduciu nomaior volume de demandas de tratamento atribuíbles a esta substancia ata 1999 ena crecente presencia dos seus metabolitos nas persoas falecidas por reacción agu-da tralo consumo de drogas.

6 As prevalencias de certas enfermidades infectocontaxiosas continúan sendo moielevadas entre os consumidores de drogas, con taxas de infección que, no caso daspersoas admitidas a tratamento durante 2001, se sitúan en niveis próximos ó 18%no caso da hepatite C e do 12% para o VIH/sida. Non obstante, obsérvase nos últi-mos anos unha importante reducción das prevalencias destas enfermidades entre osconsumidores de drogas, como resultado do maior control asistencial sobre estecolectivo (coa posta en marcha de programas de prevención e control da hepatite B,tuberculose e VIH/sida) e do reforzamento dos programas de reducción de danos,que fixeron posible o abandono de certas prácticas de risco (a utilización da víaintravenosa reduciuse ata o 31% nos suxeitos admitidos a tratamento en 2001).

Aínda que non se dispón de información precisa sobre a incidencia da tuberculoseentre os consumidores de drogas galegos, sábese que o consumo de drogas, e dealcohol en particular, aparece como un dos principais factores de risco entre os casosonde foi identificada a enfermidade tuberculosa.

7 Nos últimos anos reducíronse notablemente os novos casos de sida diagnosticadosen Galicia; as súas taxas por millón de habitantes situáronse en 2001 en 36,6 (lixei-ramente inferiores á media nacional). O uso de drogas por vía parenteral segue sen-do a principal categoría de transmisión da sida, aínda que está perdendo peso pro-gresivamente.

8 As mortes asociadas ó consumo das diferentes drogas veñen experimentando unhaintensa reducción nos últimos anos, en particular no que se refire ás drogas ilícitas,que verían reducir de forma notable o número de defuncións por reacción agudatralo consumo de drogas ou as causadas pola sida entre consumidores de drogas porvía parenteral.

Pola súa parte, a mortalidade atribuíble ó consumo de alcohol teríase estabilizado,se ben se constata a importantísima incidencia que o consumo desta substancia tennos falecementos rexistrados en accidentes de circulación, como o confirma o feitode que no 36% dos conductores galegos falecidos en accidentes de tráfico durante2001 superasen a taxa máxima de alcoholemia permitida.


2.3 Perspectivas de futuro

O balance xeral da situación dos consumos de drogas e as drogodependencias en Galiciapermite debuxar un panorama de relativa estabilidade para os próximos anos, sen que cai-ba esperar cambios bruscos nas tendencias descritas nos puntos precedentes.

1 Son previsibles nos próximos anos incrementos nos consumos de tabaco, alcohol ecannabis entre os grupos de idades máis novas e as mulleres, o que pode provocarque as prevalencias de uso destas substancias aumenten globalmente en Galicia.

2 Cabe esperar que continúen reducíndose os consumos de heroína, mentres que noque se refire ós psicoestimulantes se manterá a súa relativa estabilidade, aínda quenon hai que descartar repuntes puntuais dalgunha substancia pertencente a estegrupo. Cos datos dispoñibles ata o momento non sería descartable que puidesenproducirse lixeiros incrementos nos consumos de cocaína, mentres que se manteríanestables as drogas de síntese e as anfetaminas.

3 O panorama asistencial, en consonancia coas tendencias que manteñen os consumosde drogas, caracterizarase previsiblemente polo reforzamento dos procesos de con-trol terapéutico xa descritos. A previsible ralentización dos fluxos de incorporaciónsde usuarios ós servicios asistenciais irase traducindo progresivamente na mellora dacalidade dos servicios prestados ós seus usuarios.

4 Neste contexto, caracterizado en termos globais pola estabilidade, faise aconsella-ble prestar especial atención a unha serie de fenómenos emerxentes, en especial osque fan referencia ó consumo de tabaco, alcohol ou cannabis entre os adolescentese as mulleres, que requirirán dunha intensificación das intervencións que se veñenrealizando para a súa abordaxe, tanto desde a perspectiva puramente preventivacoma asistencial.

Parece evidente a necesidade de brindar algún tipo de apoio á mocidade con pro-blemas de abuso a estas substancias, que ata o momento non teñen un fácil acomo-do nos centros asistenciais. As peculiaridades dos seus patróns de consumo, así comoas características do seu perfil, fan preciso o deseño de estratexias de intervenciónorientadas a prestar apoio socioeducativo e terapéutico, para un colectivo quepodería definirse como de adolescentes e mozos en situación de alto risco.

3 . I N D I C A D O R E S S O C I O L Ó X I C O S EP A U T A S D E C O N S U M O D E D R O G A S

3.1 Obxectivos e metodoloxía do Programa de enquisassobre “O consumo de drogas en Galicia. 1988–2000”

A finais dos anos setenta e principios dos oitenta, o consumo de drogas emerxe como unimportante problema social. Xunto coas substancias tradicionais do tabaco e do alcohol,increméntanse os consumos doutras drogas ilegais como o cannabis, a cocaína e a heroína.Esta última, aínda que cun uso moi minoritario, arredor do 1%, ten moi pronto gravesrepercusións sobre a saúde, a familia e a seguridade cidadá.

Esta problemática leva consigo un clima de preocupación social, ante o cal se produceunha forte implicación das autoridades públicas, de modo que desde tres organismos dis-tintos se encarga a realización de tres estudios específicos; un sobre o consumo de drogasno conxunto da poboación española de 12 e máis anos (Navarro, J. et al., 1984), outro sobreos hábitos de consumo de alcohol (Alvira, F. et al., 1985) e un terceiro sobre o uso de dro-gas na mocidade (Comas, D., 1985).

Se ben estes tres estudios presentan algunhas diferencias de contido e metodolóxicas,o Plan Nacional sobre Drogas, que daquela se acababa de constituír, tómaos como refe-rencia no seu documento de presentación (PNSD, 1985) e a partir dos seus datos expoñenas seguintes cuestións:

■ “Protagonismo da “heroína” como mito dunha potencialidade social considerableque se asocia a unha serie de factores e efectos, o cal contribúe a que estes apare-zan e se reproduzan por contaxio social e funcionen como un estereotipo de gran-de impacto e efectividade.

■ Aumento do consumo de cocaína, os seus resultados están máis enmascarados, dadoque a cocaína ten un período de “silencio clínico” de tres a cinco anos, e é a partirdesta etapa cando aparecen os problemas de saúde.

■ Polémica en torno á perigosidade dos efectos do cannabis para a saúde e a súa acep-tación entre os mozos como producto menos perigoso, converténdose entre os ado-lescentes e os menores, xunto co alcohol, nun factor multiplicador de risco para oconsumo doutras drogas.

■ Asociación entre o consumo de drogas ilegais e o aumento da inseguridade cidadá,identificando drogadicto–delincuente e droga–factor de criminalidade nun discursomáis ideolóxico que científico xa que, normalmente, as drogas veñen reforzar pro-cesos de desviación social xa existentes.

■ Tendencia a identificar ou circunscribi–lo consumo de drogas e especialmente as dro-gas ilegais, ó ámbito xuvenil. O problema da toxicomanía afecta, nestes momentos,a tódolos grupos sociais e a toda a xeografía española, e se ben é certo que a moci-dade se encontra nunha situación de risco considerablemente maior, tamén o é quea sociedade ten dúas escalas á hora de valorar determinados comportamentos,segundo sexan os dun mozo ou os dun adulto”

Segundo isto as cuestións centrais da problemática das drogas naqueles momentos serí-an: o protagonismo da heroína, o consumo crecente pero enmascarado da cocaína, a polé-mica en torno á perigosidade do cannabis sobre a saúde, a asociación ideoloxizada do con-sumo de drogas ilegais e a inseguridade cidadá, e que o problema da toxicomanía afecta,ademais de ós mozos, a tódolos grupos sociais.

Estes tres estudios eran de ámbito nacional, e se ben achegaron información de grandeinterese e utilidade, tiñan a importante limitación de que moitos dos seus datos, en espe-cial os dos consumos das substancias minoritarias, non eran en absoluto significativos nasdistintas comunidades autónomas.

3 . I n d i c a d o r e s s o c i o l ó x i c o s e p a u t a sd e c o n s u m o d e d r o g a s


Esta limitación, xunto coa necesidade de afondar nas súas peculiaridades propias e nasdistintas zonas ou territorios de Galicia, induciu ó daquela Plan Autonómico de Drogode-pendencias a formularse en 1988 un Programa de enquisas sobre o consumo de drogas enGalicia. Este plan de investigación, pioneiro no seu momento, tiña unha vocación de conti-nuidade no tempo, de modo que puidese ir construíndose unhas series históricas que per-mitisen analiza–la evolución de determinados fenómenos: prevalencias, policonsumos,motivacións, factores de risco, opinión pública, demandas de actuación, etc.

Para que este Programa de enquisas tivera unha consistencia teórica no tempo, que per-mitise medir e explicar no posible os cambios que se foran producindo e as posibles ten-dencias de evolución, foi necesario deseñar un amplo corpo de hipóteses, a modo de obxec-tivos de investigación. As hipóteses iniciais, contidas na primeira destas investigacións(PGD–EDIS, 1988), foron as seguintes:

1ª O consumo de drogas no seo da sociedade galega revestiría dúas características espe-ciais: a primeira delas, a amplitude do fenómeno do consumo nunha serie de drogas,tales como o tabaco, o alcohol, as drogas–fármaco e o cannabis; a segunda a gravida-de epidemiolóxica das drogas aínda minoritarias como a heroína e a cocaína.

2ª Probablemente as drogas de maior extensión terían alcanzado un teito ou un certonivel de estabilización, entre elas o cannabis, mentres que as de uso minoritario,especialmente a heroína e a cocaína, se encontrarían nun período de expansión; sen-do a cocaína a que se expande en maior proporción entre a poboación e a que sepode converter en poucos anos no principal problema.

3ª As estructuras de idades das diversas drogas consideradas presentarían dous perfísdiferenciados: drogas de primeiro contacto e consumo mozo como os inhalables, ocannabis, a heroína, a cocaína e as anfetaminas; e drogas de consumo adulto comoos tranquilizantes, os hipnóticos e os analxésicos. O tabaco e o alcohol serían dúasdrogas que, pola súa xeneralizada difusión, afectarían a amplos sectores sociais detódalas idades, aínda que o seu inicio sería en idade moi nova.

4ª Tamén se observaría unha clara división por sexos: os homes consumirían probable-mente en maior medida tabaco, alcohol, alucinóxenos, cannabis, cocaína e heroína;as mulleres utilizarían máis os tranquilizantes, os hipnóticos e analxésicos comúns;finalmente, quizais habería un certo equilibrio por sexos nos inhalables, as anfeta-minas e os analxésicos morfínicos.

5ª Sen embargo, a teor dos últimos estudios, esta estructura de sexos e idades, é algodinámico e en proceso de cambio: as mulleres aproxímanse cada vez máis ós homesno consumo de tabaco e alcohol.

6ª Exceptuando o tabaco e o alcohol, que son drogas presentes na maior parte dapoboación, no resto das drogas observaríanse probablemente dous hábitos de con-sumo: o monoconsumo ou uso dunha soa droga, e o policonsumo, ou uso de dúasou máis drogas. Entre este último encontrariamos un grupo altamente politoxicó-mano. Estes serán probablemente os que presenten unha problemática máis agudae requiran unha axuda de asistencia e tratamento máis intensa.

7ª No cannabis hipotetízanse dous patróns de consumo distinto, un como droga demonoconsumo e outro como droga de acompañamento doutras drogas máis fortes,como a heroína, cocaína, anfetaminas, etc.

8ª No caso da heroína encontrariamos un policonsumo amplo, tanto na asociación xacoñecida co cannabis, cos tranquilizantes e cos analxésicos morfínicos, como coacocaína que ata hai pouco non era frecuente, pero que está sendo cada vez maior.

9ª No que se refire á habitualidade no uso das distintas drogas, probablemente encon-trariamos tres graos distintos; o primeiro deles, o de maior habitualidade, formado,ademais do tabaco e o alcohol, pola heroína, os analxésicos morfínicos, os tranquili-zantes e os hipnóticos; un segundo grupo constituiríano as anfetaminas, o cannabise quizais os analxésicos comúns; finalmente, o grao de habitualidade menor forma-

I N D I C A D O R E S S O C I O L Ó X I C O S E P A U T A S D E C O N S U M O D E D R O G A S 25

ríano os inhalables, a cocaína e os alucinóxenos, aínda que a expansión da cocaínaprobablemente vai crear un grao de habitualidade maior.

10ª As fontes de obtención de drogas serían bastante numerosas, aínda que estructura-das de acordo con tres vías: a vía de relación persoal (compañeiros de colexio e tra-ballo, na propia familia...), a vía de relación ambiental máis ampla (grupos de rela-ción, venda na rúa e lugares específicos) e, finalmente, a vía da prescrición faculta-tiva, esta última no referido ás drogas–fármaco.

11ª No que se refire ás motivacións verbalizadas para o consumo de drogas, encontrarí-ase unha ampla diversidade nelas, pero que probablemente serían reductibles enesencia a tres grandes grupos: as de resposta social, as de experimentación persoale as sintomatoloxías asociadas a unha enfermidade ou síndrome.

12ª Ademais das motivacións explicadas polos consumidores, existirían unha serie defactores de risco obxectivos asociados ó consumo. Estes serían abundantes e diver-sos, pero probablemente se reducirían a unha serie de factores comúns: conflictivi-dade familiar, paro, actitudes existenciais básicas, valores sociais e institucionais,situación psicolóxica, etc.

13ª O consumo de drogas constituiría para unha serie de persoas un problema gravecon serias consecuencias para a saúde, o traballo, a vida familiar, a economía e, espe-cialmente, para os consumidores de drogas ilegais de alto prezo, problemas econó-micos para adquisición da droga e comportamentos diverxentes con conflictos coa lei.

14ª A posición dos consumidores de drogas respecto á súa posibilidade de abandona–ladroga sería moi plural en función da droga consumida; aumentando previsiblemen-te o grao de dificultade segundo fose maior a potencialidade adictiva de cada dro-ga en particular.

15ª Nos casos dos consumidores de drogas con certo grao de habitualidade a esta,encontrariamos unha certa proporción de casos nos que se estaba levando ou selevase algún tratamento de deshabituación e recuperación; pero a nosa hipótese éque esta proporción sería escasa, incluso nas drogas creadoras dunha maior depen-dencia, como no caso da heroína, na que non esperamos encontrar máis de tres oucatro casos de cada dez.

16ª As variables relacionadas co status e a clase social son cada vez menos influentes noconsumo de drogas, establecéndose nalgunhas delas un patrón máis xeneralizado,como no caso do tabaco, o alcohol, os psicofármacos e o cannabis. As posibles dife-rencias quizais se encontren na heroína, o consumo da cal tende a ser máis marxinal,e na cocaína que está ben establecida nas clases acomodadas, aínda que cada vez sevai popularizando máis.

17ª Entre a poboación non consumidora existen uns motivos conscientes ou inconscien-tes para o non consumo de drogas. A súa análise podería constituí–la formulaciónduns factores de protección nos que basear, xunto coa desactivación dos factores derisco, un programa de actuación preventiva.

18ª Igualmente se hipotetizaba a existencia, entre a poboación en xeral e os drogode-pendentes en particular, dunhas actitudes ante a loita contra as drogas e o trata-mento e reinserción social dos drogodependentes. Estas actitudes probablemente seestructurarían de acordo cos seguintes eixes básicos: represión, información–educa-ción, asistencia–tratamento, e mellora das condicións de vida e ambientais que estánna orixe da drogadicción.

19ª Non obstante, é moi probable tamén a aparición de resistencias cando a acción reha-bilitadora lles afecte máis de cerca (instalación dun centro no seu barrio), o que con-viría coñecer en función dunha acción de persuasión e colaboración.

20ª É previsible a falta de conciencia da poboación da súa implicación no problema comoconsumidores de drogas legais potencialmente daniñas. O coñecemento das razóns des-te feito facilitaría a realización dunha acción orientada á concienciación e á prevención.


Estas hipóteses de partida e os indicadores delas derivados, dado que se pretendía cons-truír unhas series históricas, mantivéronse maiormente no tempo. Sen embargo, a emer-xencia de novos problemas e os cambios substanciais ocorridos nalgúns dos anteriores fixe-ron necesaria a incorporación de novas hipóteses nos sucesivos estudios sobre o consumode drogas en Galicia realizados en 1992, 1994, 1996, 1998 e 2000 e no específico sobre oconsumo de drogas de síntese (PGD–EDIS, 2001). Estas hipóteses serían as seguintes:

21ª Despois dunha fase expansiva, a heroína entraría noutra fase de estancamento eposible descenso.

22ª Os tratamentos de substitución da heroína por metadona produciría, probablemen-te, un certo incremento noutros opiáceos.

23ª Ó se–los consumidores de heroína moi consumidores tamén doutras substancias, odescenso desta comportaría unha certa diminución da taxa de policonsumo.

24ª As novas drogas de síntese experimentarían unha certa expansión, a cal probable-mente se estabilizaría nuns poucos anos.

25ª O efecto combinado do descenso da heroína e o auxe das drogas de síntese e a per-manencia da cocaína, farían que o modelo de policonsumo que era prevalente, odos narcóticos, fose desprazado polo dos psicoestimulantes.

26ª Se ben, o consumo abusivo de alcohol podería diminuír un pouco na súa prevalen-cia xeral no conxunto da poboación, os grupos etarios máis novos aumentarían o seuconsumo, especialmente no patrón de fin de semana.

27ª Xunto cos factores de risco de carácter persoal, familiar e social, probablementetamén influirían nos consumos de alcohol abusivo e doutras drogas os factores labo-rais (estrés, precariedade, insatisfacción, etc.).

28ª Nas actuacións de intervención ante as drogas cabe hipotetizar unha serie de factoresde protección relevantes (valores, actividades formativas, prevención nas escolas, etc.).

29ª Para planificar adecuadamente as intervencións e recursos ante as drogas haberíaque ter en conta os diversos índices de risco en cada área sanitaria: máximo,medio–alto e menor.

30ª A medida que se fora actuando ante a problemática das drogas, o nivel de coñece-mento e valoración do labor realizado previsiblemente aumentaría.

Esta trintena de hipóteses son as que fan posible, mediante a súa confrontación empí-rica cos resultados dos distintos estudios, a observación dunhas determinadas tendenciascon certo valor predictivo, que serán descritas nos puntos sucesivos e de forma resumidanas conclusións finais. Pero antes disto veremos, de forma breve, a metodoloxía seguida noPrograma de enquisas.

No que se refire ó cuestionario aplicado na enquisa, no primeiro estudio realizado enGalicia en 1988 dicíase o seguinte:

“O modelo de enquisa sobre epidemioloxía das drogas, orixinario de Smart nun plan deinvestigacións da OMS, e que lixeiramente adaptado utilizamos aquí, foi sometido avarios controis de fiabilidade e validez, con criterios básicos, ó noso xuízo establecidos xacon suficiente firmeza por diversos autores. Citemos, a este respecto, os traballos de Whi-teheade e Smart (1972), os de Single e cols. (1975) así como os de Smart (1975), a revisiónde Jonhston (1980) e estudios como o de O´Malley e cols. (1983). Estes estudios sintetiza-ron as diferentes probas que hai que aplicar como comprobación da validez e fiabilida-de deste tipo de enquisas, establecendo a súa eficacia para estudia–lo comportamentode poboacións en relación coas drogas, se se aplican correctos controis metodolóxicos.

O caso concreto do modelo de recollida de datos sobre consumo de drogas que utiliza-mos neste traballo, foi comprobado en diversas mostras de distintos ámbitos xeográfi-cos. Ademais, foi avaliado desde o punto de vista da súa validez e fiabilidade en mostrasrelativamente difíciles, en lingua castelá (Medina Mora e cols. 1981) á parte dos primei-ros estudios realizados por Smart (1980) sobre este instrumento na súa versión inglesa.


Tamén foi aplicado por EDIS nun amplo estudio nacional “El Consumo de Drogas enEspaña” (1984) e noutros estudios rexionais “El Consumo de Drogas en Aragón”(1986), “Los Andaluces ante las Drogas” (1987), “Perfiles de riesgo en el consumo dedrogas en Madrid” (1988).”

Posteriormente, a estructura básica deste cuestionario seguiuse aplicando nos estudiosde Galicia (1992 a 2000), Andalucía (1989 a 2000), Comunidade Valenciana (1996 a 2000), elixeiramente adaptado en estudios sobre drogas no medio laboral en España (1987, 1996 e2001), en Madrid (1996), Andalucía (1997) e Comunidade Valenciana (1999).

A realización da enquisa en Galicia foi probabilística, persoal e nos domicilios do entre-vistado, tal como se indica na metodoloxía, e tivéronse en conta moitas das observaciónsderivadas da revisión metodolóxica realizada sobre a enquisa de EE.UU., (GFROERER, J.,1991), (TURNER, CH. F. et al, 1992), respecto á estructuración e comprensibilidade das cues-tións, a privacidade e o anonimato da entrevista, as contaminacións semánticas, así comono tratamento e análise dos datos obtidos.

Por último, os distintos aspectos metodolóxicos dos estudios realizados en Galicia podenresumirse na seguinte ficha técnica (táboa 3.1):

Táboa 3.1 Ficha técnica dos estudios sobre drogas en Galicia. 1988–2000

Universo Persoas maiores de 12 anos, de ámbolos sexos, residentes en Galicia

Ámbito xeográfico Galicia

Tamaño da mostraEntrevistas realizadas no fogar do entrevistado

1988: 3.700

1992: 2.000

1994: 2.300

1996: 2.300

1998: 2.300

2000: 2.300

Erro da mostra 1988: ± 1,64% (p=q=50)

1992: ± 2, 20%

1994: ± 2,04%

1996: ± 2,04%

1998: ± 2,04%

2000: ± 2,04%

Nivel de confianza 95,5% (k=2 sigma)

Deseño mostral Aleatorio estratificado con afixación simple non proporcional por áreasde saúde e grupos de idade, con equilibraxe mostral para recupera–laproporcionalidade sobre a base do peso poboacional real de cada áreade saúde e grupo de idade. Proporcional por hábitats. Distribuciónaleatoria en cada unidade da mostra mediante rutas aleatorias e sorteoda última unidade da mostra: a persoa que se vai entrevistar.

Control da mostra Inspección telefónica do 20% das enquisas

Data de realización 1988: outubro–novembro

1992: novembro–decembro

1994: decembro

1996: xuño

1998: novembro

2000: novembro

O primeiro estudio de 1988, dado o seu carácter exploratorio, contou cunha mostra de3.700 entrevistas. A partir de entón púidose optimiza–la distribución da mostra nas distin-tas áreas de saúde, o que permitiu aplicar no segundo estudio unha mostra de 2000 ele-mentos, que resultou ser algo escasa nas desagregacións de determinadas variables, poloque nel a partir do terceiro estudio se elevou a 2.300 o tamaño da mostra.


3.2 Prevalencias e patróns de consumo

3.2.1 O tabaco e o alcohol

O tabaco

O tabaco, despois do alcohol, é a segunda substancia psicactiva que en maior proporciónconsumiu a poboación española algunha vez, pero é a primeira no consumo diario. Segun-do os datos da enquisa domiciliaria sobre consumo de drogas de 1999 (OED, 2001), un32,6% da poboación española de 15 a 65 anos, sería consumidora diaria de tabaco.

A partir dos datos da última enquisa en Galicia, vemos que no ano 2000 e en poboaciónde 12 anos en diante, a prevalencia de fumadores diarios de tabaco sería nesta Comunida-de dun 32%. O mesmo que na poboación nacional, esta taxa de fumadores diarios varíabastante segundo o xénero e a idade. En Galicia tamén os homes son máis fumadores, enxeral, que as mulleres, con prevalencias do 41,3% e o 23,4%. Sen embargo, se temos enconta o factor idade, vemos que hai un grupo etario, o de 19 a 24 anos, no que a relaciónse inverte, pasando as mulleres a ser máis fumadoras diarias cós homes, con porcentaxes do49,6% e o 41,9%, respectivamente (táboa 3.2).

Táboa 3.2 Fumadores diarios, segundo o xénero e a idade conxuntamente (%)

Total 12–18 19–24 25–39 40–54 55 e máis

Homes 41,3 34,2 41,9 50,4 44,3 39,4

Mulleres 23,4 30,3 49,6 37,5 23,6 4,5

Total 32,0 32,2 45,7 44,0 33,8 17,7

Homes: x2 = 173, 12 g.l., P<,00000 Mulleres: x2 = 253, 12 g.l., P<,00000

O consumo de tabaco nos seis estudios realizados entre 1988 e 2000 aparece recollidona táboa 3.3.

Táboa 3.3 Evolución do consumo de tabaco. 1988–2000 (%)

Ano Nunca Fumaban, Fuman Fumanfumaron pero xa non en ocasións a diario

1988 54,4 5,0 5,0 33,7

1992 60,4 5,0 5,0 29,6

1994 61,9 4,6 4,5 28,6

1996 56,2 7,7 7,2 28,9

1998 51,6 10,0 6,1 32,2

2000 50,1 14,0 3,9 32,0

No 2000 podería estimarse que en Galicia habería, en termos absolutos, uns 755.000fumadores diarios e outros 92.000 ocasionais.

A evolución do consumo diario de tabaco en Galicia, ó longo dos trece anos que com-prende a serie é a seguinte (figura 3.1).

Ata 1994 obsérvase un progresivo descenso no consumo de tabaco entre a poboaciónde máis de 12 anos, na prevalencia máis habitual de fumadores diarios. Esta tendenciaestá en liña co observado noutros estudios de ámbito nacional realizados na última déca-da, tanto entre poboación xeral (NAVARRO, J., et al, 1984), (PNSD–EDIS, 1995), como enpoboación laboral (EDIS–UGT, 1987) (FAD–EDIS, 1996), que adoita se–la máis consumido-ra desta substancia. Sen embargo, en 1996 obsérvase un lixeiro aumento, que en 1998


alcanza unha prevalencia moi próxima á de 1988, a cal se estabiliza no 2000. O repuntedo consumo de tabaco diario débese, principalmente, ó incremento de fumadores dia-rios entre os adolescentes e mozos, especialmente nas mulleres. Este fenómeno é bas-tante xeral, sendo o causante do aumento das prevalencias globais, como se observa nocadro seguinte:

Cadro A Taxas de fumadores diarios en distintos estudios recentes1

Ámbito poboacional e idades Ano Porcentaxefumadores diarios

Nacional (15 e máis anos) 1995 30,5

Nacional (15–65 anos) 1997 32,9

Nacional (15–65 anos) 1999 32,6

Canarias (15–65 anos 1997 36,2

Madrid (15–65 anos) 1997 36,0

C. Valenciana (15 e máis anos) 1996 35,0



Andalucía (12 e máis anos) 1996 29,5



Galicia (12 e máis anos) 1996 28,9



En Galicia esta evolución das prevalencias de fumadores diarios tivo tamén o seu corre-lato na cantidade media de cigarros fumados ó día, xa que en 1988 era de 18,9 e en 1996de 16,6, para remontarse en 2000 ata 18,0. Deste modo temos que tanto a taxa de fuma-dores diarios como a media de cigarros diarios se elevan no ano 2000, pero sen chegar aín-da ás observadas en 1988.

Por último, no que se refire ás idades de inicio no consumo en 1988 eran os 15,7 anosde media e en 2000 de 16,6. A idade de inicio atrasouse, pois, case un ano. Sen embargo,

Figura 3.1Evolución do consumo diario de tabaco (%).

Galicia, 1988–2000

EVOLUCIÓN DO CONSUMO

1 PNSD–EDIS “Encuesta DomiciliariaNacional sobre el Uso de Drogas” (1995) ePNSD–SIGMA DOS “Encuesta NacionalDomiciliara” (1997). Mº do Interior. Madrid.EDIS “El consumo de drogas en Canarias”(1997). Plan Canario sobre Drogas. EDIS“El consumo de drogas y factores asociadosen el Municipio de Madrid” (1997).Ayuntamento de Madrid. FAD–EDIS“El consumo de drogas y factores asociadosen la Comunidad Valenciana” (1996) (1998)(2000). Dirección General deDrogodependencias. Generalitat Valenciana.EDIS “Los Andaluces ante las Drogas” (1996)(1998) (2000). Comisionado para la Droga.Junta de Andalucía. Sevilla. (Esta nota valetamén para os cadros restantes)


a maior prevalencia de fumadores diarios, que en 1988 era entre os 25 e os 39 anos (47,1%),en 2000 está nos de 19 a 24 anos (45,7%). É dicir, aínda que o inicio é un pouco máis tardíoa escalada no fumar a diario é máis temperá.

Segundo todos estes datos vemos que, nos anos que median entre o primeiro e o últi-mo estudio en Galicia, se foron confirmando as hipóteses establecidas respecto ó consumode tabaco: efectivamente o tabaco é unha droga de amplo consumo no conxunto da pobo-ación, especialmente entre os homes (hipóteses 1ª e 4ª), pero nun proceso de cambio noque as mulleres se aproximan cada vez máis ó consumo dos homes (hipótese 5ª), e con ida-des de inicio moi novas (hipótese 3ª). Isto último vese reforzado pola prevalencia cada vezmaior de fumadores diarios entre adolescentes e mozos.

A partir desta evolución a tendencia predicible para os próximos anos sería que, de nonproducirse cambios importantes (supresión da publicidade do tabaco, maior concienciaciónde que é unha substancia adictiva, algúns cambios nos estilos de vida dos mozos, etc.) otabaco seguirá tendo un uso bastante amplo con prevalencias de fumadores diarios noninferiores ó 30%; que nas idades novas e medias se situarán entre o 40% e o 50%. A pro-gresiva incorporación da muller á vida laboral e social, feito en si altamente positivo, terácomo contrapartida na igualación de roles cos homes, un efecto de imitación de determi-nadas conductas e hábitos, como o consumo de tabaco, alcohol e outras substancias..

O alcohol

O alcohol é a substancia psicactiva máis consumida en España. Segundo os datos da Enqui-sa domiciliaria sobre consumo de drogas de 1999, do Plan Nacional sobre Drogas, o 87,1%da poboación de 15 a 65 anos consumiu alcohol algunha vez, e un 74,6% fíxoo nos últimosdoce meses.

Nos últimos trinta días a prevalencia de consumo seguía bastante alta, cun 61,7% dadita poboación. En Galicia, neste mesmo período do último mes, consumiron alcohol o58,7% da poboación de 12 anos en diante. Esta diferencia por menos explícase polos dis-tintos segmentos etarios contemplados.

Na evolución do consumo de alcohol, tanto a nivel nacional coma en Galicia e noutrascomunidades autónomas, observábase ata 1999 (nacional) e 1998 (Galicia) un certo des-censo respecto a estudios anteriores, tanto nas prevalencias de consumo xerais, como nasde bebedores abusivos.

Sen embargo, na análise dos datos do estudio de Galicia de 1998 xa se sinalaba a posi-bilidade de que esta tendencia de descenso se frease, e mesmo houbese un certo repunteno consumo, especialmente o abusivo2, debido á progresiva incorporación das idades máisnovas e da muller ó consumo abusivo de alcohol. No estudio de 2000 esta predicción pare-ce que se cumpriu, observándose un incremento de 1,6 puntos porcentuais na prevalenciado consumo abusivo de alcohol, debido principalmente a que a prevalencia de bebedoresabusivos nos dous grupos etarios máis novos se incrementou: no de 12–18 anos de 3,7% en1998 a 5,4% en 2000, e no de 19–24 anos de 9% a 13% en 2000. O mesmo ocorre coasmulleres, que pasan dunha prevalencia de 2,2% en 1998 a outra de 3,7% en 2000.

Os datos dos bebedores abusivos en 2000 en Galicia podemos velos na táboa 3.4 :

Táboa 3.4 Os bebedores abusivos, segundo o xénero e a idade conxuntamente (%)

Total 12–18 19–24 25–39 40–54 55 e máis

Homes 13,6 6,6 15,1 15,2 17,0 12,6

Mulleres 3,7 4,9 11,5 7,5 1,7 0,6

Total 8,5 5,4 13,0 11,3 9,2 5,5

Homes: x2 = 153, 20 g.l., P<,00000 Mulleres: x2 = 89, 20 g.l., P<,00000

2 O consumo abusivo (bebedoresaltos+excesivos+gran risco) sería cando supereos 75 ml día nos homes e os 50 ml nasmulleres. A súa equivalencia en gramos e enunidades básicas estándar sería de máis de 60g ou 6 UBE en homes e de 40 g ou 4 UBE nasmulleres, segundo os criterios da DirecciónXeral de Saúde Pública. Informe nº 2 (páx. 23)do Observatorio Español sobre Drogas (1999).


Segundo estes datos o 8,5% da poboación de Galicia de 12 anos en diante foron bebe-dores abusivos, alcanzando a prevalencia máis alta no grupo etario de 19 a 24 anoscun 13%.

Dun modo máis xeral, podemos ve–los distintos tipos de consumo de alcohol observa-do en Galicia nos seis estudios (táboa 3.5):

Táboa 3.5 Evolución da tipoloxía de bebedores. Galicia, 1988–2000

Ano Non Consumo Consumo Consumo Consumo Consumobebedores lixeiro moderado alto excesivo de gran risco

1988 52,3 19,8 17,0 4,0 3,2 3,5

1992 53,5 18,6 17,2 4,3 3,4 3,1

1994 54,8 17,8 16,9 4,9 3,2 2,4

1996 56,3 19,0 16,3 3,5 2,9 2,0

1998 59,9 15,6 17,6 3,5 2,2 1,2

2000 57,3 15,2 19,1 3,4 2,8 2,3

Se consideramos agora os bebedores abusivos (altos+excesivos+gran risco), podemoscomprobar que nesta situación estarían en 2000, en termos absolutos e de forma aproxi-mada, unhas 200.800 persoas, das que unhas 55.000 serían de maior risco alcohólico.

A evolución dos bebedores abusivos entre 1988 e 2000 se recolle na figura 3.2:

Segundo estes datos vemos que a tendencia de descenso do consumo abusivo de alco-hol en Galicia, observada entre 1992 e 1998, se quebra en 2000 cun incremento dun pou-co máis dun punto e medio porcentual. As razóns deste aumento son as que anterior-mente apuntamos, referidas a un maior consumo abusivo dos adolescentes e mozos e asmulleres. A isto hai que engadir que mentres nos de idade media e maiores o patrón deconsumo de alcohol é prevalente en días laborables, nos mozos é a de fin de semana, coninxestas medias ó día máximas de 48,76 ml e 63,59 ml, respectivamente. As inxestasmedias de cada grupo etario, en días laborables e de fin de semana son as que se recollenna seguinte figura 3.3.

No que se refire ós tipos de bebidas consumidas hai que sinalar que, se ben no seu con-xunto o viño, a cervexa e as bebidas destiladas, por esta orde, son as máis consumidas en Gali-

Figura 3.2Evolución do consumo abusivo de alcohol

en Galicia (%). 1988–2000

EVOLUCIÓN DO CONSUMO


cia, entre os bebedores abusivos estas preferencias vense alteradas, ocupando a primeira posi-ción as bebidas destiladas (e os combinados en particular), seguida da cervexa e o viño. Estasdiferencias relaciónanse coa importante presencia de mozos entre os bebedores abusivos,colectivo que mantén unhas preferencias respecto ó tipo de bebidas diferentes ás dos adultos.

A evolución dos consumos abusivos de alcohol observados en diversos estudios de ámbi-to nacional e comunitario sería a que se pode ver no seguinte cadro B.

Cadro B Evolución das prevalencias de bebedores abusivos en distintos estudios

Ámbito poboacional e idades Ano Porcentaxe bebedoresabusivos

Nacional (poboación laboral) (15–65 anos)3 1987 19,5

Nacional (poboación laboral) (15–65 anos) 1996 14,0

Nacional (poboación xeral) (15–65 anos) 1997días laborables 9,9días fin de semana 10,1

Nacional (poboación xeral) (15–65 anos) 1999días laborables 6,0días fin de semana 7,7











Figura 3.3Media de consumo de alcohol en ml,

segundo o día da semana e a idade. Galicia, 2000

ML EN ALCOHOL/FIN DE SEMANA

ML EN ALCOHOL/DÍAS LABORABLES

3 UGT–EDIS (1987). “Las drogodependencias enel mundo laboral”. Unión General deTrabajadores. Madrid. FAD–EDIS (1996). “Laincidencia de las drogas en el mundolaboral”. Fundación de Ayuda Contra laDrogadicción. Madrid. EDIS (1994) (1996)(1998) “Los andaluces ante las drogas”.Comisionado para la Droga. Junta deAndalucía. Sevilla. FAD–EDIS (1996) (1998) “Elconsumo de drogas y factores asociados en laComunidad Valenciana”. Dirección Generalde Drogodependencias. GeneralitatValenciana. Valencia.


Ata 1998–99 obsérvase en xeral un descenso do consumo abusivo de alcohol, pero no2000 a inflexión detéctase non só en Galicia, senón tamén en Andalucía, onde o consumoabusivo aumenta en 1,3%. No estudio (EDIS, 2000) desta última comunidade obsérvanse asmesmas razóns do incremento ca en Galicia.

No que se refire ás idades de inicio no consumo de alcohol en Galicia, en 1988 era de16,1 anos e en 2000 de 16,7, é dicir, un atraso no inicio de 0,6 anos. Polo contrario, o mes-mo que ocorre no tabaco, o grupo etario máis prevalente de bebedores abusivos era en1988 o de 25 a 39 anos (13,9%), mentres que no 2000 é o de 19 a 24 (13%).

Este paralelismo entre o consumo de tabaco diario e o de alcohol abusivo débese a queson dúas substancias cun consumo moi asociado e que, como veremos máis adiante, cons-titúen un dos catro modelos básicos de policonsumo, con coeficientes de saturación nunmesmo factor de 0,670 e 0,618, respectivamente.

Con todos estes datos sobre o consumo de alcohol vemos que, entre 1988 e 2000, secumpren tódalas hipóteses previstas: respecto á amplitude do seu uso (hipóteses 1ª e 4ª), aprogresiva incorporación da muller e a mocidade no consumo abusivo (hipóteses 5ª e 3ª),así como a consolidación do consumo da mocidade no patrón de fin de semana. Por últi-mo, ademais de monoconsumo de cada substancia, obsérvase tamén –incluso por riba doprevisto– un policonsumo de tabaco e alcohol bastante estendido (hipótese 6ª).

As tendencias ou prediccións que se apuntan no consumo de alcohol son moi similaresás realizadas no tabaco: repunte da prevalencia xeral de consumo abusivo, provocada espe-cialmente polo maior consumo observado entre as mulleres e os grupos etarios máis novos.Igualmente, consolídase un modelo de policonsumo tabaco diario–alcohol abusivo, asocia-do tamén, aínda que en menor proporción, co cannabis. A contención desta tendenciaimplicaría unha serie de cambios e actuacións similares ás apuntadas no tabaco, e moi espe-cialmente un labor preventivo na familia e na escola, que como veremos máis adiante sonfactores de protección ante o consumo moi importantes.

3.2.2 As drogas ilegais e os psicofármacos

No conxunto de drogas ilegais inclúense as seguintes substancias: en primeiro lugar o can-nabis que, ademais de ter un uso relativamente amplo, é unha substancia comodín e parti-cipa en dous modelos de policonsumo: co tabaco e o alcohol por unha parte, e cos psicoes-timulantes por outra. Deste último modelo veremos tamén as substancias que o compoñen:cocaína, drogas de síntese, alucinóxenos e anfetaminas. Noutro modelo de policonsumo, odos narcóticos, inclúense a heroína e os outros opiáceos. Por último, veremos outras dúassubstancias de uso moi minoritario, pero que participan nos dous modelos anteriores: osinhalables no de psicoestimulantes e o crack no de narcóticos.

Hai un cuarto modelo de policonsumo, o dos psicofármacos composto polos tranquili-zantes e os hipnóticos, pero que pola súa especificidade o veremos despois das outras subs-tancias.

Os indicadores de consumo contemplados nos seis estudios realizados en Galicia, desde1988 a 2000, foron os seguintes: algunha vez, últimos seis meses, últimos trinta días, e den-tro deste a frecuencia de uso.

En cada substancia verémo–la prevalencia en cada indicador e a súa evolución, e dentrodo dos últimos trinta días o consumo habitual (de 2 a 6 veces por semana e diariamente).Incluiranse tamén os consumos prevalentes segundo o xénero e a idade, a idade media deinicio no consumo, así como algunhas comparacións con estudios similares noutras comu-nidades ou nacionais. No que se refire ás hipóteses e posibles tendencias, a análise farémolaconxuntamente para tódalas substancias.


O cannabis

Segundo se foi comprobando nos distintos estudios, o cannabis é a droga ilegal máis con-sumida en España (1999) en xeral (un 7,5% nos últimos doce meses), e en Galicia (2000) enparticular (un 6,1% nos últimos seis meses). A súa participación no modelo de policonsumode tabaco-alcohol-cannabis ten un coeficiente de saturación de 0,535, e no modelo dos psi-coestimulantes de 0,461. É, polo tanto, unha substancia bastante polivalente.

As prevalencias nos distintos indicadores en Galicia, entre 1988 e 2000, recóllense natáboa 3.6:

Táboa 3.6 Evolución do consumo de cannabis. Galicia, 1988–2000

Ano Algunha Últimos Último Habitualvez 6 meses mes

1988 * 5,6 5,0 1,2

1992 * 2,4 2,0 0,6

1994 * 2,7 2,4 0,5

1996 8,5 3,7 2,7 0,3

1998 7,6 4,0 3,2 0,6

2000 13,1 6,1 5,3 0,9

* O indicador de algunha vez non se contemplou nestes estudios

En termos absolutos, e de forma aproximada, pódese estimar que durante o ano2000 en Galicia terían consumido cannabis nos últimos seis meses unhas 144.000 persoas,das que entre 42.000 a 46.000 o farían con maior frecuencia (de 2 a 6 veces por semana oudiariamente).

A evolución estudio a estudio e a tendencia global das prevalencias para o indicador deconsumo dos últimos seis meses aparecen recollidas na figura 3.4:

Como pode observarse, despois dun notable descenso do consumo de cannabis entre1988 e 1992, iníciase un lento pero progresivo aumento da súa prevalencia nos seguintesestudios, de modo que a tendencia global sería de incremento neto do consumo: 5,6% en1988 e 6,1% en 2000; é dicir, medio punto máis.

Figura 3.4Evolución do consumo de cannabis nosúltimos seis meses (%). 1988–2000

EVOLUCIÓN CONSUMODE CANNABIS


En xeral, o aumento das prevalencias do cannabis débese fundamentalmente ó forteincremento do consumo nos dous grupos etarios máis novos entre 1992 e 2000 (táboa 3.7).

Táboa 3.7 Evolución do consumo de cannabis nos últimos seis meses,segundo a idade (%)*. Galicia 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

De 12 a 18 anos 2,3 5,0 9,4 9,1 17,4

De 19 a 24 anos 9,3 10,9 10,9 8,9 14,6

De 25 a 39 anos 3,7 3,0 5,6 6,9 6,9

De 40 a 54 anos 0,9 0,4 0,0 1,3 1,9

Máis de 54 anos 0,0 0,0 0,0 0,0 0,7

Total 2,4 2,7 3,7 4,0 6,1

Nos grupos etarios de 12 a 18 e de 19 a 24 anos pásase dun consumo de 2,3% e 9,3%,respectivamente, en 1992, a un 17,4% e un 14,6% en 2000.

Segundo o xénero as prevalencias do cannabis nos distintos estudios foron as seguintes:

Táboa 3.8 Evolución do consumo de cannabis nos últimosseis meses segundo o xénero*. Galicia, 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

Mulleres 1,1 1,1 2,1 1,7 2,1

Homes 3,8 4,4 5,5 6,5 10,4

Total 2,4 2,7 3,7 4,0 6,1

Como pode observarse, as mulleres en 2000 case duplican o seu consumo respecto a1992, mentres que os homes case o triplican, sendo en tódolos estudios os homes os máisconsumidores de cannabis. A proporción entre homes e mulleres pasa de 3,5 a 1 en 1992a 4,9 en 2000. É dicir aínda que o aumento no consumo se dá en ámbolos sexos, é algomáis intensa nos homes ca nas mulleres.

Esta tendencia ó aumento do consumo de cannabis constatouse tamén noutros estu-dios similares, excepto na Comunidade Valenciana que tiña prevalencias moi altas en 1998e que descenderon no 2000, como podemos ver no seguinte cadro C:

NOTA A desagregación dos consumos portódolos grupos etarios e por sexo realízasea partir do estudio de 1992. No de 1988 sóse salientaban os máis prevalentes. (Estanota vale para as restantes substancias).


Cadro C Evolución do consumo de cannabis en distintos estudios

Ámbito poboacional Ano Último Últimos 6e idades mes ou 12 meses

España (15–65 anos) 1995 2,7 5,8*

1997 4,0 7,5*

1999 4,2 7,5*

Andalucía (12 e máis anos) 1994 3,9 5,6

1996 4,1 5,8

1998 4,3 5,3

2000 5,8 7,5

Galicia (12 e máis anos) 1994 2,4 2,7

1996 2,7 3,7

1998 3,2 4,0

2000 5,3 6,1

Comunidade Valenciana 1996 6,3 8,3*(15 e máis anos)

1998 6,8 10,4*

2000 6,3 7,8

* Últimos doce meses

No que se refire ás idades de inicio vemos que se manteñen bastante estables, pois seben en 1988 era de media 16,9 anos, en 1992 subiu un pouco ata 17,6, sendo en 2000 de17,5 anos.

A cocaína

Se ben a cocaína non alcanza un consumo xeral tan elevado como o do cannabis, é unhasubstancia tamén bastante presente na sociedade, especialmente en idades novas. En Espa-ña (1999) o consumo era dun 1,5% nos últimos doce meses, e en Galicia (2000) do 1,3% nosúltimos seis meses. Por outra parte, é unha droga líder no modelo de policonsumo de psi-coestimulantes, cun coeficiente de saturación neste de 0,687.

As prevalencias nos distintos indicadores en Galicia, entre 1988 e 2000, foron os que serecollen na táboa 3.9.

Táboa 3.9 Evolución do consumo de cocaína en Galicia. 1988–2000


1988 * 1,7 1,5 0,1

1992 * 1,5 1,3 0,1

1994 * 2,0 1,6 0,2

1996 2,7 1,8 1,3 0,1

1998 2,3 1,2 0,6 0,1

2000 2,9 1,3 1,1 0,0

Eses datos supoñen que en 2000, en termos absolutos e de forma aproximada, entre25.000 e 27.000 persoas terían consumido cocaína nos últimos seis meses en Galicia, das queentre 2.000 e 3.000 o farían de forma máis frecuente (de 2 a 6 veces por semana ou diaria-mente).

Tomando como referencia o indicador principal, consumo nos últimos seis meses, podemosver que a evolución experimentada no consumo de cocaína entre 1988 e 2000 (figura 3.5).


Se nos fixamos nas diferencias das prevalencias ano a ano vemos que o consumo decocaína é un tanto irregular formando unha curva en dentes de serra, cun máximo do 2%en 1994 e un mínimo do 1,2% en 1998. Non obstante, a tendencia de evolución globalsería de certo descenso, indo dun 1,7% en 1988 ó 1,3% en 2000. O consumo habitual ébastante estable, oscilando entre o 0,2% e o 0,1%.

No que se refire ós consumos de cocaína segundo a idade, na táboa 3.10 podemos verque os grupos con prevalencias maiores son o de 19 a 24, en ascenso entre 1992 (3,3%) e2000 (4%), e o de 25 a 39, pero en sentido de descenso de 1992 (4,5%) a 2000 (2,2%). Estesindícannos unha clara tendencia de xuvenización do consumo desta substancia.

Táboa 3.10 Evolución do consumo de cocaína nos últimos seis meses (%)segundo a idade. 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

De 12 a 18 anos 0,4 1,3 1,3 1,7 1,3

De 19 a 24 anos 3,3 4,9 5,3 3,2 4,0

De 25 a 39 anos 4,5 3,7 4,0 2,2 2,2

De 40 a 54 anos 0,0 2,4 0,0 0.,4 0,9

Máis de 54 anos 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Total 1,5 2,0 1,8 1,2 1,3

No que se refire ó sexo as prevalencias de consumo de cocaína foron as seguintes(táboa 3.11).

Táboa 3.11 Evolución do consumo de cocaína nos últimos seis meses (%)segundo o xénero. 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

Mulleres 0,3 0,8 0,7 0,5 0,4

Homes 2,7 3,3 3,2 1,9 2,2

Total 1,5 2,0 1,8 1,2 1,3

Os homes son en tódolos estudios os maiores consumidores de cocaína, aínda que aproporción entre estes e as mulleres, que en 1992 era de 9 a 1, se reduce en 2000 a 5,5 a1. Xunto coa xuvenización obsérvase tamén unha certa aproximación entre o consumo dehomes e mulleres (en 1998 chegou a ser de tan só 3,8 a 1).

Figura 3.5Evolución do consumo de cocaína nosúltimos seis meses (%). 1988–2000

EVOLUCIÓN DO CONSUMOCOCAÍNA


As prevalencias no consumo de cocaína en España e noutras comunidades foron as quese recollen no cadro D:

Cadro D Evolución do consumo de cocaína en distintos estudios

Ámbito poboacional Ano Último Últimos 6e idades mes ou 12 meses

España (15–65 anos) 1995 0,4 1,6*

1997 0,8 1,6*

1999 0,6 1,5*


1996 1,4 2,0

1998 1,4 1,9

2000 1,5 2,2


1996 1,3 1,8

1998 0,6 1,2

2000 1,1 1,3

Comunidade Valenciana 1996 2,3 3,2*

(15 e máis anos) 1998 2,3 4,7*

2000 2,7 3,6*


En xeral obsérvase o comportamento irregular da cocaína sinalado en Galicia anterior-mente, con subas e baixadas, pero dentro dunha lixeira tendencia de descenso respecto ósprimeiros estudios. En Galicia en concreto e con perspectiva desde 1988, (figura 3.5) as pre-valencias máximas alcánzanse en 1994 e 1996, iniciándose despois un certo descenso. Estairregularidade podería ter relación co seu uso asociado a outros psicoestimulantes (drogasde síntese, anfetaminas) e o seu paso ó consumo dunha ou outra substancia.

Por último, no que se refire ás idades de inicio no consumo de cocaína obsérvase, enparalelo coa xuvenización das prevalencias máis altas, un lixeiro descenso na idade de ini-cio, baixando dos 19,9 anos de media en 1988 ós 19,4 en 2000.

As drogas de síntese, as anfetaminas e os alucinóxenos

Aínda que cada unha destas tres clases de substancias son en si mesmas específicas, incluí-molas conxuntamente debido a que xunto coa cocaína (que é de uso algo máis diversifica-do) constitúen o principal modelo de policonsumo: o dos psicoestimulantes; con coeficien-tes de saturación bastante altos: alucinóxenos con 0,692, drogas de síntese con 0,682 eanfetaminas con 0,670. Por outra parte, os seus perfís son moi similares xa que compartenun amplo núcleo de consumidores comúns.

As súas prevalencias de consumo de cada unha destas tres substancias, nos diversos estu-dios realizados en Galicia, son as seguintes:


Táboa 3.12 Evolución dos consumos drogas de síntese,anfetaminas e alucinóxenos. 1988–2000


Drogas de síntese*

1988 * * * *

1992 * * * *

1994 * 0,8 0,8 0,0

1996 1,4 1,0 0,9 0,0

1998 1,1 0,7 0,6 0,0

2000 1,7 0,7 0,5 0,0

Anfetaminas

1988 — 1,9 1,4 0,2

1992 — 0,4 0,4 0,1

1994 — 0,6 0,4 0,0

1996 1,1 0,6 0,4 0,0

1998 1,1 0,6 0,4 0,0

2000 1,4 0,7 0,6 0,0

Alucinóxenos

1988 — 0,6 0,3 0,0

1992 — 0,2 0,1 0,0

1994 — 0,3 0,2 0,0

1996 1,1 0,4 0,3 0,0

1998 1,0 0,4 0,3 0,0

2000 1,3 0,5 0,3 0,0

* As drogas de síntese incluíronse por primeira vez na enquisa en 1994

Como pode comprobarse as prevalencias de uso en cada unha destas tres drogas sonmoi similares. Nos últimos seis meses, en 2000, as drogas de síntese teñen un consumo dun0,7%, as anfetaminas tamén do 0,7% e os alucinóxenos do 0,5%. Son dun consumo untanto ocasional, sen ou con moi pouco uso diario ou de alta frecuencia, aínda que cun0,1% ou 0,2% de consumo dunha vez por semana, basicamente nas fins de semana. Osconsumos observados no conxunto de España en 1999 (últimos doce meses) foron do 1%en drogas de síntese, o 0,7% en anfetaminas e un 0,6 en alucinóxenos.

De maneira aproximada podería estimarse que o consumo destas substancias no ano2000, en termos absolutos, podería se–lo seguinte: nas drogas de síntese entre 16.000 e18.000 persoas usaríanas nos últimos seis meses, das que de 2.000 a 3.000 as usaríanunha vez por semana. Nas anfetaminas teriamos unhas 16.000 a 18.000 nos últimos seismeses e de 2.000 a 3.000 unha vez por semana. E nos alucinóxenos habería entre 10.000e 12.000 consumidores nos últimos seis meses, dos que entre 2.000 a 3.000 os consumi-rían unha vez por semana.

Hai que sinalar que dado o alto policonsumo asociado entre estas dúas substanciasaproximadamente a metade dos anteriores consumidores seríano de dúas ou das tres dro-gas en cuestión, constituíndo un núcleo duro de policonsumidores destas substancias de20.000 a 25.000 persoas nos últimos seis meses, e de 3.000 a 5.000 en períodos frecuentes.

A evolución dos consumos destas substancias nos últimos seis meses sería a que se reco-lle nas figuras 3.6, 3.7 e 3.8.

Na evolución dos consumos destas tres substancias observamos como denominadorcomún, unha certa tendencia de diminución do consumo, especialmente acusada nasanfetaminas e lixeira nas drogas de síntese e nos alucinóxenos. O especial descenso dasanfetaminas entre 1988 e 1992 podería deberse probablemente a que a aparición das dro-gas de síntese vén substituír, en parte, o seu consumo. E o mesmo podería ocorrer, aínda


Figura 3.6Evolución do consumo de drogas de síntesenos últimos seis meses (%). 1994–2000

0,0%

0,2%

0,4%

0,6%

0,8%

1,0%

1,2%

0,8% 1,0% 0,7% 0,7%1994 1996 1998 2000

EVOLUCIÓN DO CONSUMO DE DROGAS DE SÍNTESE

Figura 3.7Evolución do consumo de anfetaminas nos últimos

seis meses (%). 1988–2000

0,0%

0,2%

0,4%

0,6%

0,8%

1,0%

1,2%

1,4%

1,6%

1,8%

2,0%

1,9% 0,4% 0,6% 0,6% 0,6% 0,7%1988 1992 1994 1996 1998 2000

EVOLUCIÓN DO CONSUMODE ANFETAMINAS

Figura 3.8Evolución do consumo de alucinóxenos

nos últimos seis meses (%). 1988–2000

0,0%

0,1%

0,2%

0,3%

0,4%

0,5%

0,6%

0,7%

0,6% 0,2% 0,3% 0,4% 0,4% 0,5%

1988 1992 1994 1996 1998 2000EVOLUCIÓN DO CONSUMO

DE ALUCINÓXENOS


que máis moderadamente, co descenso experimentado polos alucinóxenos entre 1994,1996 e 1998; non obstante esta substancia parece ter un consumo máis estable, xa que en2000 volve ós mesmos niveis de 1988 e 1992.

A evolución do consumo destas tres substancias, segundo a idade, recóllese na táboa3.13.

Táboa 3.13 Evolución do consumo de drogas de síntese, anfetaminas e alucinóxenos,nos últimos seis meses (%) segundo a idade. 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

Drogas de síntese

De 12 a 18 anos * 1,0 1,3 2,0 1,0

De 19 a 24 anos * 5,7 4,4 2,8 2,0

De 25 a 39 anos * 0,4 1,7 0,6 1,5

De 40 a 54 anos * 0,0 0,0 0,2 0,0

Máis de 54 anos * 0,0 0,0 0,0 0,0

Total * 0,8 1,0 0,7 0,7

Anfetaminas

De 12 a 18 anos 0,0 0,0 1,0 1,7 0,3

De 19 a 24 anos 1,4 4,0 1,2 1,6 0,8

De 25 a 39 anos 1,0 0,9 1,9 0,7 1,7

De 40 a 54 anos 0,0 0,0 0,0 0,4 0,9

Máis de 54 anos 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Total 0,4 0,6 0,6 0,6 0,7

Alucinóxenos

De 12 a 18 anos 0,0 0,3 1,0 1,0 0,7

De 19 a 24 anos 0,6 1,6 1,6 1,6 1,6

De 25 a 39 anos 0,2 0,2 0,6 0,4 1,1

De 40 a 54 anos 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Máis de 54 anos 0,0 0,0 0,0 0,0

Total 0,2 0,3 0,4 0,4 0,5

Nas drogas de síntese e nos alucinóxenos o grupo etario prevalente é sempre o de 19 a24 anos, mentres que nas anfetaminas este grupo o é en 1992, 1994 e 1998, e o de 25 a 39anos é máis prevalente en 1996 e 2000. Isto indícanos que unha parte dos seus consumido-res iniciais se trasladan ás drogas de síntese, mentres que outros seguen algo máis fieis ásanfetaminas.

Como feito singular moi positivo hai que sinalar que os máis novos, 12 a 18 anos, dimi-núen significativamente entre 1988 e 2000 o seu consumo de drogas de síntese e anfeta-minas, e máis moderadamente nos alucinóxenos. Este bo prognóstico pode ter relación coaprevención realizada na escola, como logo veremos no punto de factores de risco e de pro-tección.

A evolución dos consumos destas tres substancias, segundo o xénero, reflíctese na táboa3.14:


Táboa 3.14 Evolución do consumo de drogas de síntese, anfetaminas e alucinóxenosnos últimos seis meses (%) segundo o xénero. 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

Drogas de síntese

Mulleres * 0,8 0,6 0,3 0,3

Homes * 0,9 1,5 1,2 1,2

Total 0,8 1,0 0,7 0,7

Anfetaminas

Mulleres 0,3 0,4 0,2 0,2 0,3

Homes 0,7 0,9 0,9 1,2 1,1

Total 0,4 0,6 0,6 0,6 0,7

Alucinóxenos

Mulleres 0,1 0,1 0,3 0,3 0,2

Homes 0,3 0,5 0,5 0,5 0,7

Total 0,2 0,3 0,4 0,4 0,5

Como pode verse, nas tres substancias son sempre máis prevalentes os consumos doshomes cós das mulleres en 2000 nas proporcións seguintes: drogas de síntese 4 a 1, anfeta-minas 3,7 a 1, e alucinóxenos 3,5 a 1; é dicir, nas tres substancias son moi similares.

Se tomamos como referencia o indicador principal, o consumo dos últimos seis ou docemeses, podemos ver que a evolución experimentada, en España e noutras comunidades, nouso destas tres substancias foi a seguinte:

Cadro E Evolución do consumo de drogas de síntese, anfetaminas e alucinóxenosen distintos estudios nos últimos seis ou doce meses

Ámbito poboacional Ano Drogas de Anfetaminas Alucinóxenose idades síntese

España (15–65 anos) 1995 1,1* 0,9* 0,7*

1997 1,0* 0,9* 0,9*

1999 1,0* 0,7* 0,6*

Andalucía (12 e máis anos) 1994 1,3 1,3 0,6

1996 1,6 1,3 0,8

1998 0,9 0,8 0,7

2000 1,5 0,6 0,4

Galicia (12 e máis anos) 1994 0,8 0,6 0,3

1996 1,0 0,6 0,4

1998 0,7 0,6 0,4

2000 0,7 0,7 0,5

Comunidade Valenciana 1996 1,8* 1,3* 1,0*

(15 e máis anos) 1998 1,8* 2,5* 1,3*

2000 1,3* 0,6* 0,7*


No período de tempo que contemplan estes estudios (1994–95 a 2000) parece obser-varse, en xeral, unha tendencia de moderado descenso; coa excepción dun lixeiro ascensodas drogas de síntese en Andalucía e dos alucinóxenos en Galicia.

No que se refire ás idades medias de inicio no consumo destas tres substancias en Gali-cia podemos ve–lo seguinte: nas tres drogas a idade de inicio mantense en xeral bastan-te estable; nas drogas de síntese en 1994 era como media de 20,1 e en 2000 de 19,8; enanfetaminas en 1988 era de 20,2 e en 2000 de 20,3; e en alucinóxenos 18,1 en 1988 e 18,9en 2000.


A heroína

A heroína foi nos anos oitenta a droga que máis alarma social levantou na sociedade espa-ñola. A pesar de que o seu consumo en España non excedeu en moito o 1% provocougraves problemas persoais, familiares e sociais. En Galicia, no primeiro estudio de 1988,detectouse unha prevalencia do 1% no período dos últimos seis meses, pero a partir dosprimeiros anos noventa experimentou un notable retroceso, situándose en 2000 nun0,5% nese intervalo, á vez que o consumo máis habitual descendía do 0,2% ó 0,1%.

As prevalencias de consumo observadas en Galicia ó longo do período 1988–2000serían as seguintes (táboa 3.15):

Táboa 3.15 Evolución do consumo de heroína en Galicia (%).1988–2000


1988 * 1,0 0,9 0,2

1992 * 1,0 0,7 0,2

1994 * 1,0 0,7 0,2

1996 1,2 0,7 0,6 0,1

1998 1,1 0,5 0,4 0,1

2000 0,9 0,5 0,4 0,1

En termos absolutos poderíase estimar que en Galicia, en 2000, entre 10.000 e 12.000persoas terían consumido heroína nos últimos seis meses, das que entre 5.000 e 7.000 farí-ano de xeito máis frecuente (de 2 a 6 veces por semana ou diariamente). Os consumido-res doutros opiáceos nestes períodos serían de 25.000 a 27.000 persoas e de 10.000 a12.000, respectivamente.

Se tomamos como referencia o indicador consumo nos últimos seis meses, podemosve–la evolución seguida polos consumos de heroína no período 1988–2000 (figura 3.9).

A evolución dos consumos de heroína por grupos etarios é a seguinte (táboa 3.16):

Figura 3.9Evolución do indicador “consumo de heroína nosúltimos seis meses” (%). Galicia, 1988–2000

EVOLUCIÓN DO CONSUMODE HEROÍNA


Táboa 3.16 Evolución do consumo de heroína nos últimos seis meses,segundo a idade (%). 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

De 12 a 18 anos 0,0 0,7 0,3 0,7 0,2

De 19 a 24 anos 3,3 3,5 2,4 0,8 0,4

De 25 a 39 anos 2,5 2,7 1,7 1,5 1,1

De 40 a 54 anos 0,0 0,4 0,0 0,0 0,9

Máis de 54 anos 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Total 1,0 1,0 0,7 0,5 0,5

Nos estudios de 1992–94–96, o grupo etario máis prevalente é o de 19 a 24 anos, peronos de 1998–2000 pasa a selo o de 25 a 39 anos, como efecto combinado do avellentamentodos consumidores crónicos e da diminución dos novos consumos.

No relativo ó consumo de heroína segundo o xénero, obsérvase a seguinte evolución(táboa 3.17):

Táboa 3.17 Evolución do consumo de heroína nos últimos seis meses,segundo o xénero (%). 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

Heroína

Mulleres 0,6 0,5 0,2 0,2 0,2

Homes 1,5 1,6 1,2 0,9 0,9

Total 1,0 1,0 0,7 0,5 0,5

Como pode observarse, entre os consumidores de heroína sempre é maior a presenciade homes ca de mulleres, cunha proporción de 2,5 a 1 en 1992 e de 4,5 a 1 en 2000.

Comparativamente con outros estudios podemos ve–lo seguinte cadro no indicador dosúltimos doce ou seis meses.

Cadro F Evolución do consumo de heroína nos últimos doceou seis meses en distintos estudios

Ámbito poboacional Ano Heroínae idades

España (15–65 anos) 1985 1,1*

1995 0,5*

1997 0,3*


1996 0,7

1998 0,6

2000 0,6


1996 0,7

1998 0,5

2000 0,5

Comunidade Valenciana 1996 0,7*

(15 e máis anos) 1998 0,5*

2000 0,5*



A pesar da dificultade que sempre tivo a detección dos consumos de heroína co méto-do das enquisas domiciliarias, nos datos do cadro anterior hai unha coincidencia xeral naobservación dunha clara tendencia de diminución do consumo de heroína.

No que se refire ás idades de inicio nos consumos en ámbalas substancias obsérvase unproceso de atraso nelas: na heroína en 1988 era de 18,4 anos de media e en 2000 de 21,6.

Os inhalables e o crack

O consumo de inhalables e de crack en Galicia é tan minoritario e marxinal que non per-mite unha análise tan detallada como nas substancias anteriores. Non obstante, sobre cadaunha delas podemos ofrecer algúns datos relativamente significativos.

No que se refire ós inhalables o consumo observado no primeiro estudio de 1988era dun 0,2% nos últimos seis meses e do 0,1% nos últimos trinta días, sen que se detec-tase un consumo habitual. Estas prevalencias mantivéronse constantes nos distintos estu-dios, observándose no 2000 un consumo dun 0,3% e dun 0,2%, respectivamente. A ida-de de inicio no consumo en 2000 son os 18 anos de media (17,4 en 1988) e as súas preva-lencias máximas son do 1% nos de 12 a 18 anos, cun 0,4% nos homes e o 0,2% nas mulle-res. No conxunto nacional de España o consumo de inhalables situouse tamén arredor do0,2%, o mesmo ca noutras comunidades, como Andalucía, Madrid ou a ComunidadeValenciana.

Respecto ó crack hai que sinalar que esta substancia se introduciu por primeira vez enGalicia no estudio de 1998, no que se observou un consumo dun 0,1% nos últimos seismeses sen que se detectase consumo nos últimos trinta días. E o mesmo ocorreu no estudiode 2000. As súas máximas prevalencias danse entre os homes e no grupo etario de 25 a 39anos, en ámbolos casos cun 0,2% nos últimos seis meses. A idade de inicio sería os 25,41anos de media. O consumo de crack observado en España oscilou entre o 0,1% e o 0,2%, omesmo que nas comunidades anteriormente mencionadas.

Ámbalas substancias son de carácter residual e en realidade acompañan ó consumodoutras substancias, integrándose os inhalables no modelo de policonsumo dos psicoesti-mulantes, cun coeficiente no factor de 0,462. Pola súa parte, o crack faino no dos narcóti-cos, cun uso asociado ó da heroína; o seu coeficiente neste factor é de 0,704.

Os psicofármacos

Neste grupo de substancias incluímos a dous tipos que se foron estudiando en tódalasenquisas realizadas en Galicia entre 1988 e 2000, e son: os tranquilizantes e os hipnóticos.Ámbalas substancias constitúen un cuarto modelo de policonsumo, con coeficientes desaturación no factor bastante altos: 0,781 nos tranquilizantes e 0,704 nos hipnóticos.

Os consumos destas dúas substancias foron no 2000 as seguintes: nos tranquilizantes un3,9% nos últimos seis meses, cun consumo habitual do 2,1%, e nos hipnóticos un 1,7% e o1,4%, respectivamente. As prevalencias destes consumos nos distintos estudios realizadosen Galicia foi a seguinte:


Táboa 3.18 Evolución dos consumos de tranquilizantese hipnóticos (%). 1988–2000


Tranquilizantes

1988 * 4,1 3,6 1,8

1992 * 3,7 3,4 1,2

1994 * 3,1 2,7 1,0

1996 9,2 5,6 4,4 2,0

1998 7,2 4,8 4,3 2,2

2000 7,5 3,9 3,3 2,1

Hipnóticos

1988 * 1,8 1,8 0,8

1992 * 1,9 1,8 0,6

1994 * 1,2 1,2 0,8

1996 4,1 2,9 2,7 0,5

1998 2,8 2,4 2,2 0,4

2000 2,3 1,7 1,6 1,4

En termos absolutos e de forma aproximada podería estimarse que os consumidoresdestas substancias en Galicia en 2000 serían os seguintes: nos tranquilizantes unhas 92.000persoas nos últimos seis meses, e deles unhas 50.000 serían consumidores habituais. Polasúa parte, unha 38.000 persoas terían consumido hipnóticos nos últimos seis meses, pretode 33.000 serían consumidores habituais.

Tomando como referencia o indicador consumo nos últimos seis meses (figuras 3.10 e3.11), podemos ve-la evolución experimentada nestas substancias entre 1988 e 2000:

Como pode observarse, a evolución do consumo de tranquilizantes e de hipnóticosseguen unhas curvas moi semellantes: notable descenso en 1994, seguido dun forte repun-te en 1996, e un claro descenso en 1998 e 2000.

Figura 3.10Evolución do consumo de tranquilizantes nos

últimos seis meses (%). 1988–2000

EVOLUCIÓN DO CONSUMODE TRANQUILIZANTES


A evolución do consumo destas substancias segundo a idade, nos distintos estudios, foia seguinte (táboa 3.19):

Táboa 3.19 Evolución do consumo de tranquilizantes e hipnóticos nosúltimos seis meses segundo a idade (%). 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

TranquilizantesDe 12 a 18 anos 1,1 0,7 0,7 0,3 0,7De 19 a 24 anos 1,9 2,4 1,2 2,0 1,6De 25 a 39 anos 3,9 3,3 4,3 3,0 3,1De 40 a 54 anos 2,6 3,9 2,2 6,0 1,7Máis de 54 anos 6,1 3,6 12,0 8,0 8,0

Total 3,7 3,1 5,6 4,8 3,9

HipnóticosDe 12 a 18 anos 0,0 0,0 0,3 0,0 0,3De 19 a 24 anos 0,9 0,8 0,4 0,4 0,4De 25 a 39 anos 1,0 1,5 1,3 0,9 0,4De 40 a 54 anos 2,6 2,4 1,7 1,7 1,1Máis de 54 anos 3,1 0,9 6,6 5,5 3,9

Total 1,9 1,2 2,9 2,4 1,7

En ámbalas substancias o grupo etario máis prevalente en xeral é o de máis de 54 anos,que en 2000 alcanza un 8% nos tranquilizantes e o 3,9% nos hipnóticos. No que se refire áevolución do consumo en función do sexo podemos comproba-lo seguinte (táboa 3.20):

Figura 3.11Evolución do consumo de hipnóticos nos

últimos seis meses (%). 1988–2000

EVOLUCIÓN DO CONSUMODE HIPNÓTICOS


Táboa 3.20 Evolución do consumo de hipnóticos e tranquilizantesnos últimos seis meses segundo o xénero (%). 1992–2000

1992 1994 1996 1998 2000

Tranquilizantes

Homes 2,4 2,4 2,4 3,6 2,5

Mulleres 4,8 3,8 8,5 5,8 5,2

Total 3,7 3,1 5,6 4,8 3,9

Hipnóticos

Homes 1,2 2,0 2,4 2,2 1,2

Mulleres 2,4 0,4 3,4 2,6 2,1

Total 1,9 1,2 2,9 2,4 1,7

En tódolos estudios se observa que o consumo destas dúas substancias alcanza maioresprevalencias entre as mulleres, que tanto nos estudios de 1992 coma nos de 2000 duplicanás dos homes.

En relación co consumo de psicofármacos en distintos estudios, no indicador dos últimosdoce ou seis meses, podemos ve–lo seguinte cadro:

Cadro G Evolución do consumo de tranquilizantes e hipnóticos nos últimosdoce ou seis meses, en distintos estudios

Ámbito poboacional e idades Ano Tranquilizantes Hipnóticos


1996 6,2 2,2

1998 4,8 1,4

2000 5,3 2,8


1996 5,6 2,9

1998 4,8 2,4

2000 3,9 1,7

Comunidade Valenciana 1996 5,7* 3,9*

(15 e máis anos) 1998 6,5* 2,8*

2000 4,2* 3,2*


Como pode observarse, nos estudios das tres comunidades obsérvanse uns consumos detranquilizantes e de hipnóticos un tanto irregulares, con subas e baixadas, sen que se obser-ve unha tendencia de aumento ou descenso clara.

No que se refire ás idades de inicio no consumo en Galicia (e tamén nas outras comuni-dades) en ámbalas substancias a idade media é alta, detectándose certo atraso do inicioentre 1988 e 2000: nos tranquilizantes desde os 36,8 anos de 1988 ós 39,5 de 2000 e nos hip-nóticos desde os 40,1 ós 44,4 anos.

Recapitulación

Se a partir dos datos vistos nas distintas drogas ilegais e os psicofármacos recapitulamosagora, o mesmo que fixemos co tabaco e co alcohol, respecto das hipóteses iniciais do pri-meiro estudio de 1988 e das hipóteses novas que se foron incorporando nos estudios suce-sivos, podemos ve–lo seguinte:


■ No cannabis e os psicofármacos cúmprese a hipótese 1ª dun consumo relativamen-te amplo, no primeiro especialmente entre a mocidade, e nos segundos entre aspersoas de idade madura, á vez que as restantes substancias manterían un uso máisminoritario.

■ En canto á expansión do consumo das distintas substancias o cannabis incrementouo seu consumo algo máis do esperado na hipótese 2ª, mentres que a cocaína e aheroína o fixeron en menor medida, e esta última en descenso a partir de 1994, talcomo se prevía na hipótese 21ª.

■ As drogas de síntese, despois da súa irrupción e certa expansión estabilízanse e mes-mo descenden algo, tal como se prevía na hipótese 24ª.

■ No que se refire ós consumos das diversas substancias cúmprese en tódolos estu-dios o previsto na hipótese 4ª: os homes consumirían en maior proporción (ade-mais do tabaco e o alcohol) os alucinóxenos, as drogas de síntese, a cocaína e aheroína; pola súa parte as mulleres serían máis prevalentes no uso dos tranquili-zantes e os hipnóticos.

■ No que se refire á estructura de idades das diversas drogas cúmprese e mantense ólongo do tempo o previsto na hipótese 3ª: drogas de primeiro contacto e prevalen-cia xuvenil e adultos novos (inhalables, cannabis, anfetaminas, cocaína e heroína),substancias de inicio e consumo en adultos (tranquilizantes, hipnóticos e analxési-cos morfínicos); e substancias de inicio precoz e consumo moi prolongado, como otabaco e o alcohol.

■ No que se refire ó policonsumo (hipóteses 6ª, 7ª e 8ª) efectivamente obsérvase queunha parte dos consumidores o son de varias substancias, configurando catromodelos de policonsumo básico. Cuestión esta na que, pola súa importancia, afon-daremos un pouco máis adiante.

■ No que se refire á habitualidade nos consumos de cada substancia, confírmasetamén nos distintos estudios (hipótese 9ª) a existencia dun patrón de consumo moihabitual na heroína, o tabaco (diario), o alcohol (abusivo), os outros opiáceos e ostranquilizantes e hipnóticos; e outro dun consumo máis intermitente ou esporádi-co como os inhalables, a cocaína, os alucinóxenos, as anfetaminas e as drogas desíntese. Pola súa parte, o cannabis tería un dobre patrón, un máis habitual e outromáis esporádico.

■ Por último, na hipótese 29ª sinalábase que para a adecuada planificación das inter-vencións habería que ter en conta a posibilidade de que nas distintas áreas sanita-rias houbese uns índices de risco diferenciados. E, efectivamente, comprobouse entódolos estudios que, en función das prevalencias e a poboación potencialmenteafectada, hai tres niveis de risco: no nivel de risco máximo estarían as áreas da Coru-ña, Vigo e Santiago; no de risco medio–alto encontraríanse as de Lugo, Ourense, ouFerrol e Pontevedra; e no de risco menor teriámo–lo Salnes, Cervo–Burela, O Barcoe Monforte.

Este conxunto de hipóteses sobre os consumos, que maiormente se foron confirman-do estudio tras estudio, dan unha gran solidez ós resultados e conclusións que se foronvendo neles. Esta boa aproximación á realidade permitiría establecer unha serie de posi-bles tendencias do fenómeno das drogas en Galicia. Non obstante, antes de pasar a istoimos ver con algo máis de detalle o tema do policonsumo, e de maneira conxunta a evo-lución das distintas substancias no curto e no longo prazo.


3.2.3 O policonsumo, a evolución e as posibles tendencias

A O policonsumo

Segundo os datos obtidos na enquisa de 2000 podemos ver que un 58,7% non fumandiariamente, non consomen alcohol abusivo, ou non usaron outras substancias nos últimosseis meses. Un 30,4% consumiron, nas anteriores condicións, unha soa substancia. Final-mente un 10,9% consumiron varias substancias.

Neste último grupo temos un 2,9% (o 7% dos consumidores) que están consumindotres ou máis substancias. Este grupo sería o máis especificamente policonsumidor, e nelpoderían encontrarse, en termos absolutos, unhas 65.000 a 70.000 persoas. Sen embargo,si temos en conta que no que se refire ó tabaco e ó alcohol, só incluímos ós fumadores dia-rios e ós bebedores abusivos, o grupo que consome dúas substancias tamén é moi impor-tante desde un punto de vista epidemiolóxico, xa que nel se encontraran outras 180.000a 190.000 persoas.

Ambos colectivos, que en conxunto serían arredor de 230.000 persoas, constituirían osegmento poboacional de maior risco.

Comparativamente cos estudios anteriores a evolución destes colectivos de policonsu-midores foi a que se recolle na táboa seguinte:

Táboa 3.21 Evolución do uso múltiple de drogas en Galicia. 1988–2000

Nº drogas 1988 1992 1994 1996 1998 2000que usan

Ningunha 53,3 59,4 59,6 60,1 60,2 58,7

Unha 32,0 29,1 27,6 27,8 30,6 30,4

Dúas 10,7 8,4 8,6 8,5 6,6 8,0

Tres e máis 4,0 3,1 4,3 3,6 2,6 2,9

Total 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Sintetizando aínda máis o cadro anterior e tomando conxuntamente ós que consomendúas ou máis drogas obtémo–la táboa 3.22:

Táboa 3.22 Evolución das taxas de policonsumo en Galicia (%). 1988–2000

1988 1992 1994 1996 1998 2000

14,7% 11,5% 12,9% 12,1% 9,2% 10,9%

Despois do claro descenso de 1992 respecto a 1988, prodúcese un certo repunte en 1994,aínda que sen volver á taxa de 1988. En 1996 vólvese producir un lixeiro descenso, que serepite de forma xa máis acusada en 1998. Pero no 2000 obsérvase de novo un lixeiro incre-mento de 1,7 puntos. Dada esta discreta descontinuidade das prevalencias de policonsumi-dores, unha forma indicativa de ver con máis claridade a posible tendencia de evolucióndos consumidores sería a de calcula–la media dos tres primeiros estudios (1988, 1992 e1994) e o dos tres seguintes (1996, 1998 e 2000). Segundo isto teriamos un 12,96% entre1988 e 1994 e un 10,73 entre 1996 e 2000. Isto daríanos unha tendencia global de descen-so de 2,23 puntos entre ambos períodos.

Por outra parte, e aplicando a mesma metodoloxía que en tódolos estudios de Galicia,realizamos en 2000 unha análise factorial de compoñentes principais co fin de busca–lostipos ou modelos básicos de policonsumo que explicasen unha parte máis compacta destesusos múltiples de drogas. Nesta ocasión obtivemos tamén catro factores ou modelos bási-cos de policonsumo, cunha explicación da varianza do 54%.


Resumindo os factores ou modelos de policonsumo obtido serían os seguintes(táboa 3.23):

Táboa 3.23 Modelos de policonsumo. Galicia, 2000

Modelo 1: psicoestimulantes

Alucinóxenos ,692Cocaína ,687Drogas de síntese ,682Anfetaminas ,670Inhalables ,462Cannabis ,461

Modelo 2: narcóticos

Heroína ,752Crack ,704Outros opiáceos ,620Anfetaminas ,504

Modelo 3: tabaco–alcohol–cannabis

Tabaco diario ,670Alcohol abusivo ,618Cánnabis ,535

Modelo 4: psicofármacos

Tranquilizantes ,781Hipnóticos ,704

Así pois os catro modelos de policonsumo principais serían os que se recollen na figu-ra 3.12:

Respecto ós modelos de policonsumo observados en 1998 aparecen en 2000 os mes-mos catro modelos; por outra parte vemos que se consolida a ocupación do primeiromodelo polos psicoestimulantes, que nos últimos anos relegou ó segundo lugar ó dos nar-

Figura 3.12Modelos de policonsumo. Galicia, 2000

1ºPSICOESTIMULANTES

AlucinóxenosCocaína

Drogas de síntese

AnfetaminasInhalablesCannabis

2ºNARCÓTICOS

HeroínaCrack

Outros opiáceosAnfetaminas

3ºTABACO

ALCOHOLCANNABIS

4ºPSICOFÁRMACOS

TranquilizantesHipnóticos


cóticos. Nesta ocasión o modelo tabaco–alcohol–cannabis ocupa o terceiro lugar, despra-zando ó cuarto ó dos psicofármacos. E vemos que o cannabis e as anfetaminas aparecen endous modelos.

Por outra parte vemos tamén dous cambios internos nos modelos 1 e 2 de certa impor-tancia:

■ No modelo 1: o dos psicoestimulantes, a cocaína ascende do quinto lugar en 1998 ósegundo en 2000, é dicir, xa é unha droga líder no modelo.

■ No modelo 2: o dos narcóticos aparece o crack, despois da heroína, cosa que nonocorría en 1998.

Segundo estes datos vemos que tamén no referido ó policonsumo se confirman ashipóteses previstas ó respecto: como xa anticipamos cúmprense basicamente as hipóte-ses 6ª, 7ª e 8ª nas que ademais dos consumos prevía o policonsumo con diferentes singu-laridades: o cannabis como droga de “acompañamento doutras máis fortes”, existenciadun grupo de consumidores altamente politoxicómano (cocaína, drogas de síntese, hero-ína, outros opiáceos…), pero tamén (hipótese 25ª) o desprazamento do primeiro lugardo modelo de policonsumo dos narcóticos polo dos psicoestimulantes; así como a dimi-nución da taxa xeral de policonsumidores inducido polo descenso da heroína, tal comose sinalaba na hipótese 23ª.

B A evolución dos consumos no curto eno longo prazo, e posibles tendencias

A partir das figuras 3.13 e 3.14 podemos extraer unha serie de conclusións na evolución eposibles tendencias dos consumos nun período curto de tempo (1998 a 2000) e noutro lon-go (1988 a 2000), así como a súa posible proxección futura. Vexamos:

1 Evolución período curto: 1998 a 2000

Se da figura 3.13 tomamos en consideración aquelas diferencias que excedan das dúasdécimas (que estarían dentro do posible erro mostral), entre 1998 e 2000, podemos ver quea posible evolución do consumo recente destas substancias sería a seguinte:

■ De incremento: o cannabis con certa intensidade (por riba dos dous puntos porcen-tuais); e lixeiro outros opiáceos en torno ó medio punto).

■ De descenso: con intensidade media os tranquilizantes e os hipnóticos (case un pun-to os primeiros e un pouco menos os segundos).

■ De estabilidade: ben por que non se aprecian diferencias ou porque son moi peque-nas e incertas: os inhalables, a cocaína, as drogas de síntese, os alucinóxenos, as anfe-taminas, a heroína e o crack.

2 Evolución longo prazo: 1988 a 2000

Na figura 3.14, por tratarse xa dun período de tempo longo, tomando as diferenciassuperiores a unha décima (e equiparando esta, por máis ou por menos, a posible igualda-de), podemos ver que as tendencias de evolución global nestes últimos trece anos serían asseguintes:

■ De incremento: cunha intensidade media, arredor do medio punto de aumento, ocannabis e os outros opiáceos.

■ De descenso: con certa intensidade, entre 2 e 1,2 puntos de descenso, o alcohol abu-sivo, o tabaco diario e as anfetaminas; e xa con intensidade media, a heroína(-0,5), e a cocaína (-0,4), sendo os tranquilizantes os que menos descenden.


Figura 3.13Evolución do consumo de drogas no

curto prazo recente. Galicia, 1998–2000.(Tabaco diario, alcohol abusivo, resto drogas: consumo últimos seis meses)

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0,0

-0,5

-1,0

-1,5

TAB

AC

O-0

,2

ALC

OH

OL

1,6

INH

ALA

BLE

S0,

0

CA

NN

AB

IS2,

1

DR

OG

AS

DE

SÍN

TESE 0,0

ALU

CIN

ÓX

ENO

S0,

1

AN

FETA

MIN

AS

0,1

HER

OÍN

A0,

0

OU

TRO

S O

PIÁ

CEO

S0,

6

CR

AC

K0,

0

TRA

NQ

UIL

I-ZA

NTE

S-0

,9

HIP

NÓ

TIC

OS

-0,7

CO

CA

ÍNA

0,1

Figura 3.14Tendencias de evolución do consumo de drogas

no longo prazo. 1988–2000. (Tabaco diario, alcohol abusivo,resto drogas: consumo últimos seis meses)

1,0

0,5

0,0

-0,5

-1,0

-1,5

-2,0

-2,5

TAB

AC

O-1

,7

ALC

OH

OL

-2,2

INH

ALA

BLE

S0,

1

CA

NN

AB

IS0,

5

DR

OG

AS

DE

SÍN

TESE

-0,1

ALU

CIN

ÓX

ENO

S-0

,1

AN

FETA

MIN

AS

-1,2

HER

OÍN

A-0

,5

OU

TRO

SO

PIÁ

CEO

S0,

7

CR

AC

K0,

0

TRA

NQ

UIL

IZA

NTE

S-0

,2

HIP

NÓ

TIC

OS

-0,1

CO

CA

ÍNA

-0,4


■ De estabilidade: con diferencias positivas ou negativas non superiores a unha déci-ma, os inhalables, os alucinóxenos, as drogas de síntese e os hipnóticos.

En xeral esta evolución nos últimos trece anos é unha secuencia histórica entre a pri-meira toma de datos en 1988 e o 2000. Certamente, indican o que os consumos de cadasubstancia deron de si, pero na posible evolución do futuro próximo hai que ter tamén enconta cómo se están desenvolvendo certos consumos no presente e no pasado recente(1998 a 2000), especialmente no referente ó xénero (as mulleres) e os grupos etarios novos(12–18 e 19–24 anos), como xa fomos indicando en cada substancia en particular.

En función de todo isto, aínda que o tabaco e o alcohol, e quizais tamén a cocaína,experimentaron un descenso global claro, non habería que descartar un posible repuntenos próximos anos, segundo como evolucionen os consumos nas mulleres e nos gruposetarios máis novos. O cannabis, os hipnosedantes e os outros opiáceos parecen estar nu-nha fase lenta e quizais descontinua, de incremento; os últimos probablemente pola súadobre función de analxésicos (en persoas maiores) e como substitutivos da heroína. Aheroína apunta a unha consolidación do seu descenso, aínda que sen baixar moito os con-sumos máis habituais. As drogas de síntese e outras asociadas é moi posible que non cre-zan de forma global, pero probablemente seguirán tendo un consumo de certa impor-tancia entre a mocidade.

Por último, no que se refire ó policonsumo, a tendencia sería a dunha certa contencióndeste, pero cun primeiro modelo de forte policonsumo, o dos psicoestimulantes, moi demoda entre os novos e bastante consolidado. Hai outro modelo que, aínda que non é dunpoliconsumo tan intenso como o anterior, é bastante amplo en canto a número de consu-midores e previsiblemente en expansión, este modelo sería o formado polo tabaco diario,o alcohol abusivo e o cannabis.

Estas tendencias están, en xeral, na mesma liña do observado pola OEDT no conxuntoda Unión Europea. Nos seus informes de 1999 e 2000 (OEDT, 1999–2000) vemos que o con-sumo do cannabis está en aumento, especialmente entre os novos. A heroína experimen-tou un certo descenso con prevalencias inferiores ó 1%. As drogas de síntese e as anfeta-minas aumentaron nos anos noventa, aínda que na actualidade parece observarse nalgúnspaíses certa contención destes consumos. E tamén a cocaína tería experimentado este pro-ceso. Tanto nestas substancias, como nas drogas de síntese a súa principal potencialidadede risco é a súa penetración nos grupos etarios máis novos. Igualmente estes informes sina-lan o “consumo múltiple de drogas” (policonsumo), tanto das drogas ilegais como daslegais, en especial o alcohol e os tranquilizantes.


3.3 Motivacións, factores de risco e factores deprotección no consumo de drogas

3.3.1 Motivacións para o consumo de drogas e factores de riscoasociados a este

A análise da posible causalidade nos consumos de drogas en Galicia abordouse nosdistintos estudios desde dúas perspectivas: a subxectiva, mediante as motivacións direc-tamente aducidas polos propios consumidores, e a obxectiva a través dos distintos fac-tores de risco asociados ós consumos. Vexámo–los resultados obtidos en cada unha des-tas dúas perspectivas.

A As motivacións para o consumo de drogas

Na táboa 3.24 recóllense as razóns sinaladas para o consumo de alcohol nos distintos estu-dios:

Táboa 3.24 Motivacións para o consumo de alcohol. 1988–2000

Motivacións 1988 1992 1994 1996 1998 2000

Porque me gusta 58,3 39,8 78,1 57,6 56,2 68,9

Por razóns de relación 13,9 30,1 13,9 17,6 21,8 16,9

Por influencia social 3,9 14,7 2,8 5,4 11,9 5,2

Por razóns familiares 0,8 5,0 0,3 13,0 0,7 4,0

Non o sei 3,6 2,7 2,4 3,3 4,1 3,6

Por razóns de saúde 1,6 1,9 0,8 0,8 1,5 0,5

Outros motivos 6,5 1,9 1,3 1,2 1,1 0,3

Por razóns económicas 0,7 0,1 0,1 0,8 2,2 0,2

Por problemas de traballo 0,4 0,1 0,0 0,1 0,5 0,2

Por non poder deixalo 1,0 0,1 0,0 0,1 0,1 0,2

NS/NC 9,3 3,1 0,4 0,0 0,0 0,0

Total 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Como pode observarse, en tódolos estudios a razón para tomar alcohol máis preva-lente é “porque me gusta”, indo dun 58,3% en 1988 a un 68,9% en 2000. No segundonivel estarían as de “relación ou influencia social”, a suma dos cales era en 1988 dun17,8% e en 2000 do 22,1%. Ámbolos tipos de razóns virían reflecti–lo alto grao de incor-poración do alcohol nos hábitos de consumo e na cultura social. En principio sería unhapercepción non problematizada do consumo desta substancia.

Do resto das motivacións aducidas hai un grupo que relaciona directamente a súarazón para tomar alcohol con situacións problemáticas (familiares, laborais, de saúde).Este grupo era en 1988 de case un 3%, alcanzando un 5% en 2000.

No relativo ás motivacións para consumir drogas ilícitas ou psicofármacos, cabe agru-palas en función da súa natureza, de tal modo que a comparación dos resultados obtidosó longo da década resulte máis sinxela e práctica. Así, os tres tipos de motivacións consi-derados son os seguintes:

■ Motivacións sintomatolóxicas, relacionadas cos problemas de saúde: enfermida-des, dor, nervios, etc.


■ Motivacións de pracer e experimentais: busca de pracer, animarse, desexo de expe-rimentar novas sensacións, supera–lo aburrimento, etc.

■ Motivacións de resposta social, que fan referencia ó uso de drogas como unha res-posta ante situacións persoais e sociais conflictivas ou frustrantes (problemas perso-ais, familiares, laborais ou rexeitamento social), ou por outro lado, como desexo demellora ou integración social (incrementa–lo rendemento no traballo ou nos estu-dios, integrarse nun grupo, etc.).

A evolución destas motivacións ó longo do tempo aparece recollida na táboa 3.25:

Táboa 3.25 Motivacións para o consumo drogas ilegais e psicofármacos. 1988–2000

Motivacións 1988 1992 1994 1996 1998 2000

Sintomatolóxicas 57,0 36,0 36,5 32,5 43,2 32,1

De resposta social 19,3 11,5 28,3 34,1 28,9 12,0

Pracer e experimentais 11,1 10,0 28,2 21,1 22,1 48,6

NS/NC 12,6 42,5 7,0 12,3 5,7 7,3

Total 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

A evolución experimentada nas razóns aducidas para o consumo doutras drogas foi aseguinte: diminución das motivacións sintomatolóxicas (57% en 1988 a 32,1% en 2000),e tamén as de resposta social (19,3% en 1988 e 12% en 2000); no sentido contrario esta-rían as razóns de pracer e experimentais, que se incrementan dun 11,1% en 1988 ó 48,6%en 2000.

Este progresivo cambio de tendencia nas motivacións verbalizadas significa, probable-mente, que non se encobren xa tanto os motivos baixo razóns xustificatorias (malestar,frustración, rexeitamento social…), ó tempo que se recoñecen máis abertamente razóns depresentismo e hedonismo. Non obstante, isto non significa que non sigan existindo situa-cións obxectivas que, á marxe de cómo se conciencien, son predispoñentes ou facilitadorasdos consumos de drogas. Estas situacións son as que viñeron denominando factores de ris-co, os cales imos ver a seguir.

B Os factores de risco no consumo de drogas

Desde o primeiro estudio en Galicia de 1988 viñéronse incluíndo nas enquisas unha seriede variables para detecta–la relación existente entre os consumos de drogas e determi-nadas situacións que estarían actuando como factores de risco asociados a eles. Nos pri-meiros estudios o método de medición eran as puntuacións medias obtidas polas varia-bles de risco que configuraban os distintos tipos de factores: familiar, social e persoal,máis o laboral a partir do estudio de 1998. E en todos estes estudios constatouse que osfactores familiar e social eran os máis relacionados cos consumos, seguidos do persoal e,posteriormente do laboral.

No estudio de 2000 adoptouse unha metodoloxía máis potente, a análise de regresiónloxística, que ademais de ós factores de risco, aplicouse tamén a un novo bloque de facto-res de protección. Este conxunto de factores foron orientados de acordo cunha detida revi-sión bibliográfica que se pode ver no informe de 2000.

No que se refire ós factores de risco incluíronse un total de 25 variables, das que 17resultaron moi relacionadas cos consumos de alcohol abusivo e doutras drogas. Na figura3.15 recóllense as variables cunha existencia que ten unha probabilidade de consumo (oddsratio) superior a 1,80 respecto á súa non existencia, e con significación bastante alta (deP<.01 a P<.000). Destas variables significativas cabe destaca–lo seguinte:


■ No factor familiar alcánzanse as odds ratio máis potentes, especialmente no abusodo alcohol e das drogas polos pais (3,42) e nas malas relacións familiares (parella:2,85 e pais–fillos: 2,75).

■ No factor persoal aparecen cinco variables significativas, pero con odds ratio algomenores. Delas as máis explicativas son o atafego e a tensión persoal (2,41), o fraca-so escolar (2,20) e a perda de confianza en si mesmo (2,19).

■ No factor social temos catro variables bastante explicativas, especialmente a facili-dade para obter drogas (2,81) e coñecer a consumidores de drogas (2,27), así comoa percepción social negativa (2,10).

■ Por último, no factor laboral encontramos cinco variables significativas, principal-mente as que aluden a unha mala situación contractual ou precariedade no empre-go (2,40) e á inquietude ante o futuro laboral (2,21), ou ás malas condicións de tra-ballo (xornadas longas: 1,99, e cansazo intenso: 2,12).

De modo que cando estas situacións ou factores de risco están presentes os consumosobservados son sempre máis altos que cando non o están.

Figura 3.15Factores de risco ante o consumo de drogas.

(Odds ratio regresión loxística. P<,01 a P<,000)

0 1 2 3 4

MALAS RELACIÓNS PAIS/FILLOS 2,75

ABUSO ALCOHOL–DROGAS PAIS 3,42

MALAS RELACIÓNS PARELLA 2,85

ATAFEGO E TENSIÓNS 2,41

FRACASO ESCOLAR 2,20

INSATISFACCIÓN PERSOAL 2,10

PENSAMENTO DE SUICIDIO 1,81

FACILIDADE OBTER DROGAS 2,81

PERCEPCIÓN SOCIAL NEGATIVA 2,10

MALA SITUACIÓN CONTRACTUAL 2,40

Factor FAMILIAR

Factor PERSOAL

Factor SOCIAL

Factor LABORAL

PERDA CONFIANZA EN SI MESMO 2,19

COÑECER CONSUMIDORES DE DROGAS 2,27

NON SATISFACCIÓN NO OCIO 1,91

XORNADAS DE TRABALLO LONGAS 1,99

INSATISFACCIÓN CO TRATO 1,82

CANSANZO INTENSO NO TRABALLO 2,12

INQUIETUDE ANTE O FUTURO LABORAL 2,21

NON CONSUMODE DROGAS

SÍ CONSUMODE DROGAS


3.3.2 Motivacións para o non consumo de drogas efactores de protección ante das drogas

No que se refire á reducción ou modulación dos consumos de drogas veremos aquí, ó igualque fixemos no punto anterior, a perspectiva subxectiva mediante as motivacións sinaladaspara o non consumo de drogas, e a obxectiva a través dos factores de protección ante osconsumos.

A As motivacións para o non consumo de drogas

Sobre este particular preguntouse en tódolos estudios de modo conxunto para o alcohole para o resto de drogas. A evolución observada de 1988 a 1998 é a que se recolle natáboa 3.26:

Táboa 3.26 Evolución das motivacións para non consumir drogas. 1988–1998*

Motivacións 1988 1992 1994 1996 1998

Conviccións personais de tipo moral 8,9 15,7 22,1 12,7 13,8

Porque prexudican a saúde 29,3 37,6 37,6 41,2 23,1

Son prexudiciais para a sociedade 2,5 1,7 0,6 0,7 3,0

Síntome ben e non me fan falta 39,5 25,0 34,2 26,6 41,1

Son ilegais 0,7 0,7 0,4 0,3 1,7

Crean problemas persoais, 2,9 1,7 1,8 7,7 9,0familiares e laborais

A miña familia non o aceptaría 0,3 0,1 0,1 0,2 1,1

Por medo 1,3 0,3 0,6 0,6 1,6

Porque non me fío de min nin 0,4 0,3 0,3 0,3 0,4do meu control

Non o quero formular 9,6 14,6 1,3 0,0 —

Por outras razóns 2,7 1,1 1,0 0,9 1,6

NS/NC 1,8 1,5 0,0 8,7 3,5

Total 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

* Co fin de deixar espacio no cuestionario para as variables sobre os factores de protección, este indicador non se incluíu na enquisa de 2000.

As tres razóns que máis retraen do consumo de drogas na última enquisa son as mes-mas que ó longo da década dos noventa. Non obstante, en 1998 o equilibrio físico e psico-lóxico da persoa pasa a se–la razón máis mencionada, por diante do prexudicial que resul-ta o consumo destas substancias para a saúde. Pola súa parte, as conviccións persoais detipo moral mantéñense nos niveis de 1996 (e 1992), mentres que a conciencia da proble-mática que provoca o uso de drogas continúa o incremento experimentado desde 1996.

En calquera caso, priman as motivacións persoais de autoidentidade e equilibrio perso-al ás de carácter externo, legal ou de temor. Así pois, sería a propia convicción e o benestare realización persoal os factores de protección subxectivos que habería que promover des-de un discurso preventivo, sendo, ademais, a estructura básica destas motivacións, moi esta-ble desde o ano 1988. Isto esclarécese e detállase aínda máis desde os propios indicadoresdos factores de protección que veremos a seguir.


B Os factores de protección ante o consumo de drogas

Coa mesma metodoloxía, vista nos factores de risco, incluíuse na enquisa de 2000 unhabatería doutras 25 variables sobre factores de protección. Delas 18 resultaron ter unharelación de modulación ou reducción dos consumos de drogas bastante significativa (oddsratio de 1,80 en diante e P<.01 a P<.000).

Segundo podemos ver na figura 3.16 (en sentido inverso ós factores de risco) a pre-sencia de determinados factores de protección fan que o non consumo de drogas sexasuperior a cando non están presentes. Deles cabe salienta–lo seguinte:

■ No factor de valores alternativos (ó presentismo e ó hedonismo) encontramos cin-co variables significativas, sendo especialmente explicativa os valores de coopera-ción (2,25), o coidado do corpo e a saúde (2,19) e manterse á marxe do consumo dedrogas dos amigos (2,13).

■ No factor de actividades alternativas (ó ocio de discotecas, ó botellón, etc.) temoscinco variables significativas, delas especialmente potentes: as actividades sociais(2,31) e as humanitarias (2,01), e a práctica do deporte (2,04).

■ No factor da integración familiar son catro as variables significativas observadas enrelación a un menor consumo de drogas, sendo especialmente potentes o diálogopais fillos en xeral (2,23), que os pais falen cos seus fillos sobre os riscos das drogas(2,20) e a estabilidade familiar (1,96).

■ Finalmente, no factor de contorno e prevención son tamén catro as variables sig-nificativas encontradas; delas destacan: ter recibido na escola prevención ante asdrogas (3,15), sendo de tódalas variables de protección a máis potente na súa rela-ción co non consumo. Tamén son moi explicativas as de ter participado nalgunhaactividade contra as drogas (2,23), e coñecer algunha mensaxe preventiva (2,19).

Así pois, cando se dan estes factores de protección os non consumos de drogas sonmaiores que cando non se dan estes factores.

Ante todos estes factores de risco e de protección nas drogas imponse a necesidadede potencia–la prevención, como resposta esencial hoxe ante esta problemática. Namesma presentación da Estratexia nacional sobre drogas 2000–2008 (DXPNSD, 2000 a)dise o seguinte:

“Pero, sen lugar a dúbidas, o eixe fundamental da Estratexia é a prevención.Unha prevención que, como vimos repetindo durante estes anos, debe estarbaseada na educación e na formación de actitudes e valores, dirixida especial-mente ós nenos e mozos e ter moi en conta os consumos recreativos de fin desemana. A prevención, igualmente, debe enmarcarse nunha perspectiva ampladentro do que se denomina “Educación para a saúde”. Entre os ámbitos priori-tarios nos que esta prevención debe centrarse figuran o familiar e o escolar. Osprogramas escolares adquiriron grande alcance e interese nos últimos anos, peroestamos obrigados a tender a un proceso de paulatina xeneralización da inter-vención neste ámbito. Así mesmo, debemos afondar noutros espacios onde, seben se iniciaron interesantes experiencias, aínda queda moito camiño por perco-rrer: tal é o caso da prevención no medio laboral ou os proxectos de colaboracióncos medios de comunicación social.”

Este propósito preventor en Galicia é reforzado pola potencia empiricamente demos-trada de factores de protección tales como o coidado da saúde e o corpo, a familia, a pre-vención na escola, así como os valores e actividades alternativas, ou as actuacións nomedio laboral.

Co recollido nos dos puntos anteriores vemos que se cumpren as hipóteses referidas: áexistencia de tres tipos básicos de motivacións no consumo de drogas: pracer e experi-mentación, resposta social, e sintomatolóxicas (hipótese 11ª), á relación entre os factoresde risco e o consumo de drogas (hipóteses 12ª e 27ª), a relativa ás razóns para o non con-


sumo de drogas (hipótese 17ª), e á relación entre os factores de protección e a modulaciónou reducción do consumo de drogas (hipótese 29ª).

Segundo todo isto podemos concluír que, dada a capacidade predictora das motiva-cións para o consumo de drogas e en especial dos factores de risco, toda actuación orien-tada a reducir ou desactivar estas motivacións e factores contribuiría a unha moderacióndos consumos. Sendo especialmente importante o non consumo de drogas polos pais e amellora do clima familiar, a diminución do atafego e a tensión persoal e do fracaso escolar;a reducción da oferta e a presencia social das drogas; e entre os traballadores a eliminaciónda precariedade laboral e a mellora de certas condicións de traballo.

Do mesmo modo, no que se refire ás motivacións para o non consumo de drogas e,sobre todo, ós factores de protección, todo o que significase o seu reforzo tería tamén unharazoable probabilidade de modelar e reducir estes consumos. Neste aspecto sería especial-mente importante a formación en valores alternativos ó presentismo e ó hedonismo (soli-dariedade, coidado da saúde, rexeitamento das drogas…); o diálogo e a estabilidade fami-liar (axudando ós pais na formación dos fillos ante as drogas); a promoción de actividadesalternativas ó ocio consumista (sociais e humanitarias, deporte…); e sobre todo na preven-ción de drogas na escola e demais actuacións preventivas ante elas.

Figura 3.16Factores de protección ante o consumo de drogas.

(Odds ratio regresión loxística. P<,01 a P<,000)

0 1 2 3 4

VALORES ALTERNATIVOS

ACTIVIDADES ALTERNATIVAS

INTEGRACIÓN FAMILIAR

CONTORNO E PREVENCIÓN

ACTIVIDADES HUMANITARIAS 2,01

PRACTICAR DEPORTE 2,04

AFECCIÓN Á LECTURA 1,83

DIÁLOGO PAIS/FILLOS 2,23

INTEGRADO NO BARRIO 1,72

COÑECEN MENSAXES PREVENTIVAS DE DROGAS 2,19

PARTICIPACIÓN EN ACTIVIDADES CONTRA DROGAS 2,23

NA ESCOLA RECIBIRON PREVENCIÓN SOBRE DROGAS 3,15

MANTERSE Á MARXE DE CONSUMO DE DROGAS 2,13

APRAZAMENTO SATISFACCIÓN 1,83

COOPERACIÓN 2,26

ACTIVIDADES SOCIAIS 2,31

ACTIVIDADES RELIXIOSAS 1,80

COIDADO CORPO E SAÚDE 2,19

OBXECTIVOS CLAROS NA VIDA 1,95

ESTABILIDADE FAMILIAR 1,96

PAIS FALAN DE DROGAS COS FILLOS 2,20

CONTA PROBLEMAS NA CASA 1,87

SI CONSUMODE DROGAS

NON CONSUMODE DROGAS


3.4 Problemas derivados do consumo de drogas

É ben coñecido que o uso de drogas xera unhas consecuencias negativas nos consumido-res, tanto máis intensas canto máis habitual e/ou abusivo se fai ese consumo. Estas conse-cuencias poden ser múltiples, do mesmo modo que o consumidor pode verse afectadosimultaneamente por varias delas: problemas de saúde, persoais, familiares, sociais.Outros indicadores destas consecuencias das drogas son o grao de dependencia subxecti-va e a necesidade de axuda e tratamento. Así pois, neste punto imos ver como foron evo-lucionando en Galicia estes tres tipos de indicadores entre 1988 e 2000.

A As consecuencias negativas do consumo de drogas

No último estudio de 2000 un 15,5% dos consumidores de drogas indicaron que sufrironalgunha consecuencia negativa derivada do dito consumo. As consecuencias mencionadasforon as seguintes:

■ O 4,2% dos consumidores de drogas ilegais e/ou psicofármacos sufriu problemasde saúde, derivados dese consumo.

■ O 6,0% viuse afectado por problemas económicos.

■ Ó 4,2% destes consumidores, o uso xeroulle problemas familiares ou de relación.

■ O 0,5% encontrouse con problemas de estudios e laborais.

■ O 0,6% tivo problemas coa lei.

Polo que respecta á evolución destes problemas entre 1988 e 2000 podemos ver (táboa3.27) o seguinte:

Táboa 3.27 Evolución dos problemas causados polo uso de drogas. 1988–2000

Tipos de problema 1988 1992 1994 1996 1998 2000

De saúde 14,9 29,9 20,0 45,9 6,5 4,2

Económicos 19,2 4,9 20,7 12,5 6,1 6,0

Familiares e de relación 8,1 8,6 13,8 9,4 8,7 4,2

Coa lei 3,6 0,4 2,1 3,1 — 0,6

De traballos ou estudios 2,6 0,8 2,1 2,7 2,2 0,5

Ningún 51,6 54,9 41,3 26,5 76,5 84,5

Total 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Antes de comenta–la evolución das consecuencias negativas cómpre dicir que os usua-rios de tranquilizantes e hipnóticos (os máis numerosos, por outro lado) determinan cla-ramente a proporción xeral de consumidores que aseguran que non sufriron consecuen-cias negativas derivadas do uso de drogas. Só un de cada dez consumidores de psicofár-macos asegura que se viu afectado por problemas derivados do seu uso.

Sen embargo, o panorama cambia cando nos fixamos nos usuarios de drogas ilegais: aproporción de consumidores non afectados por consecuencias negativas baixa claramente,especialmente no que se refire ós consumidores de heroína (entre os que case a totalida-de deles aseguran que sufriron nalgunha ocasión problemas derivados do seu consumo),de anfetaminas (un 87,5% de afectados) e de drogas de síntese (o 70,6%). Polo contrario,os consumidores de cannabis son os que en menor proporción, de entre os usuarios de dro-gas ilegais, aseguran verse afectados por problemas derivados do seu uso (23,5%).

A forte relación entre o consumo de heroína e o padecemento de consecuencias nega-tivas sería o que explicaría principalmente o notable descenso destas consecuencias obser-vado na táboa anterior a partir de 1996, pois é a partir deste mesmo ano (figura 3.9) candose produce un claro descenso do consumo desta substancia ata chegar en 1998 e 2000 á


metade do observado entre 1988 e 1994. Por outra parte, a diminución destas consecuenciasnegativas habería que atribuílo tamén, en certa medida, ó impulso dado en Galicia a deter-minados programas de reducción de danos, como o de metadona e o de intercambio de xirin-gas e de dispensación de paquetes preventivos entre os consumidores de heroína.

B O grao de dependencia subxectiva

Outro indicador importante para avalia–las consecuencias negativas do consumo de drogassería o grao de dependencia subxectiva manifestado polos propios consumidores, de talmodo que na enquisa de 2000 existe un 15,6% de consumidores que recoñece verse, enmaior ou menor medida, “atrapado” polo uso destes productos, de tal maneira que un8,1% asegura que deixar de tomar drogas lle custaría algún esforzo, e un 7,5% recoñeceque lle resultaría moi difícil ou imposible facelo. A porcentaxe global dos que sinalan algúngrao de dependencia subxectiva é idéntico ós que indicaron que sufriron algunha conse-cuencia negativa (15,5%), e que ó cruzalos coinciden en se–lo mesmo colectivo en máis do90% dos casos.

A evolución deste grao de dependencia subxectiva cara ó consumo de drogas ó longoda serie recóllese na táboa 3.28.

Táboa 3.28 Evolución do grao de dependencia subxectiva das drogas. 1988–2000

¿Podería deixa–lo consumo? 1988 1992 1994 1996 1998 2000

Resultaríame imposible 2,5 2,4 12,4 4,3 9,7 2,4

Resultaríame moi difícil 4,3 5,3 18,6 12,9 12,7 5,1

Custaríame algún esforzo 15,7 15,0 15,2 35,5 9,7 8,1

Podería facelo facilmente 53,9 26,1 43,4 38,3 25,7 34,1

NS/NC 23,6 51,2 10,4 9,0 42,2 50,3

Total 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Como pode observarse, despois do incremento do grao de dependencia subxectivaentre 1988 (22,5) e 1996 (52,7) a partir deste ano cae tamén a intensidade deste indicadoren 1998 (32,1) e sobre en 2000 (15,6). Isto explícase tamén polo descenso do consumo deheroína, xa que nestes o grao de dependencia subxectiva é do 77,5%, por un 10 a un 15 porcento nas restantes substancias.

C Necesidade de axuda e tratamento

Outro grupo de indicadores moi relacionados cos anteriores son os referidos á necesida-de de axuda e tratamento, concretamente os tres seguintes: consello de levar un trata-mento (figura 3.17), consulta a expertos (figura 3.18) e realización dun tratamento (figu-ra 3.19). A evolución experimentada nestes indicadores entre 1988 e 2000 recóllese nasseguintes figuras.

Como pode comprobarse nas figuras, a tendencia entre 1988 e 1996 é a de incrementono consello de tratamento e na consulta a expertos, sendo a partir deste último ano candose produce un descenso neles que é xa detectado nos estudios de 1998 e 2000. No indica-dor de levar ou ter levado un tratamento o descenso detéctase xa en 1996, despois dunincremento entre 1988 e 1994.

Todos estes indicadores responden ás hipóteses 13ª, 14ª e 15ª, aínda que en 1988 aíndanon se prevía a inflexión que, segundo vimos, experimentaron a partir de 1994 e de 1996,tanto nas consecuencias negativas derivadas do consumo e o grao de dependencia subxec-tiva, como nos de necesidade de axuda. Este descenso débese, como xa dixemos, á implan-tación e extensión dos programas de reducción do dano.


Figura 3.17Proporción de consumidores aconsellados

para levar tratamento. 1988–2000

Figura 3.18Proporción de consumidores que

consultaron a expertos. 1988–2000

Figura 3.19Proporción de consumidores que levan ou

xa levaron tratamento. 1988–2000


3.5 Opinións e actitudes da poboación ante as drogas

Como feito social que son a presencia e o consumo de drogas, a sociedade galega ten unestado de opinión ante este. Ó longo dos distintos estudios que se realizaron en Galiciafóronse incluíndo unha serie de indicadores para avaliar este estado de opinión. Deles osmáis importantes serían os seguintes: as axudas e medidas máis importantes ante as dro-gas, o uso de drogas en lugares públicos e o ámbito privado, valoración dos programas demetadona e xiringas, e coñecemento e valoración do labor realizado polo Plan de Galiciasobre Drogas. os resultados e evolución destes indicadores serían os seguintes:

3.5.1 As axudas ante as drogas

A As axudas ante as drogas

Esta cuestión formulóuselles ós consumidores das distintas substancias e as respostas des-tes, desde o estudio de 1992 ó de 2000, foron as seguintes (táboa 3.29):

Táboa 3.29 Axudas máis importantes para deixa-las drogas, segundo os consumidores. 1992–2000

Tipo de axuda 1992 1994 1996 1998 2000

Desintoxicación da droga 15,9 27,6 18,2 35,0 25,4

Atención médico–sanitaria en xeral 11,4 26,9 13,6 8,8 13,8

Axuda psicolóxica ou psicoterapia 8,6 23,4 26,7 14,4 18,5

Axuda en formación laboral 0,4 0,7 1,2 2,1 4,1

Axuda para atopar traballo 2,9 4,1 6,2 3,5 6,9

Axuda en xestións administrativas 0,0 0,0 0,4 0,0 0,4

Asesoramento á familia 1,2 2,8 1,6 13,8 1,0

Axuda na reinserción social 2,4 2,1 7,0 4,7 10,4

Axuda ante problemas legais ou xurídicos 0,4 0,7 1,2 0,3 0,6

NS/NC 56,7 11,7 23,9 17,4 18,9

Total 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Dos datos obtidos durante o transcurso da serie, podemos observa–las seguintes ten-dencias:

■ Ó longo dos anos mantéñense a un primeiro nivel como principais axudas, aquelasrelacionadas coa saúde dos consumidores: a desintoxicación da droga, a atenciónmédico–sanitaria e a axuda psicolóxica e psicoterapia, que foron as que teñen maio-res porcentaxes de mencións.

■ Na actualidade, podemos destacar tamén as axudas de reinserción social e laboral(formación e busca de postos de traballo), cunha clara tendencia de crecemento ólongo da serie.

Se todas estas axudas as resumimos nos seus catro tipos básicos podemos ve–la súa dis-tribución no 2000 na seguinte figura 3.20:


B As medidas contra as drogas

Cando se presentan ó conxunto da poboación de Galicia de 12 anos en diante cáles seríanas medidas máis eficaces contra as drogas, as respostas evolucionarían desde 1988 a 2000do seguinte modo (táboa 3.30):

Táboa 3.30 Medidas máis eficaces na loita contra as drogas. (1988 2000)

Medidas 1988 1992 1994 1996 1998 2000

Represión dos 52,8 72,2 59,6 47,0 37,6 39,2traficantes de drogas

Represión dos consumidores 1,9 2,3 2,6 4,2 9,3 7,0de drogas

Campañas sobre as consecuencias 9,6 4,2 4,9 7,2 14,5 11,3do uso

Despenalización das drogas 3,7 7,5 10,7 9,5 18,1 14,7

Mellora–las condicións de vida 15,0 4,2 9,5 9,4 4,8 7,7(traballo, ocio)

Crear estímulos e motiva–la 5,6 2,1 2,0 6,6 2,6 3,2xente

Educación sobre as drogas 7,5 4,7 8,0 10,2 9,0 13,8nas escolas

Máis centros de asistencia 2,6 1,5 1,9 3,6 2,8 1,5e tratamento

Programas de orientación 0,4 1,5 0,9 2,3 1,3 1,6e asistencia familiar

Total 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

A represión dos traficantes segue sendo a medida considerada como máis eficaz polamaioría, aínda que por debaixo dos niveis detectados entre 1988 e 1996. A represión dosconsumidores baixa lixeiramente con respecto ó ano anterior, tralo incremento detectadonese ano, o mesmo que sucede coas campañas sobre as consecuencias do consumo e a des-penalización das drogas. En cambio, a educación nas escolas sobre as drogas é a medidaque experimenta un maior incremento, detectando na actualidade a porcentaxe máis ele-

Figura 3.20Proporción de consumidores que sinalan os distintos tipos de axuda

como os máis importantes para deixa–las drogas. Galicia, 2000

DE ASESORAMENTO FAMILIAR1,4% DE ASESORAMENTO

XURÍDICO–ADMINISTRATIVO1,0%

DE SAÚDE71,2%

DE REINSERCCIÓN SOCIALE LABORAL

26,4%


vada de cidadáns que mencionan esta medida en toda a serie (13,8%). A mellora das con-dicións de vida é unha medida que sofre altibaixos ó longo da serie, situándose na actuali-dade nunha porcentaxe media (7,7%). A motivación da xente, a creación de centros de asis-tencia e tratamento e os programas de orientación e asistencia familiar seguen sendominoritarios, como vén sendo habitual nos estudios precedentes.

Se ignorámo–los estudios intermedios e comparámo–los datos de 1988 e os de 2000,agrupando pola súa vez as actuacións represivas, as de legalización das drogas e as medi-das educativas, informativas e de atención, na figura 3.21 podemos ve–la evolución expe-rimentada a longo prazo:

Segundo estes datos vemos que, en esencia, as tendencias son as seguintes: diminu-ción das medidas represivas, mantemento das educativos–informativas e de atención, eaumento da de legalización das drogas. Se ben na súa xerarquización, cada unha segueocupando o mesmo lugar na orde de prioridade manifestada polos cidadáns ó longo detodos estes anos.

3.5.2 O uso de drogas en lugares públicos e no ámbito privado

A opinión dos entrevistados, sobre se debería permitirse ou sancionarse o uso de drogas,en lugares públicos e no ámbito privado, é a seguinte:

No que se refire ós lugares públicos un 4,1% non responde á pregunta e un 95,9% si ofai; destes últimos un 13,1% pensan que non debería sancionarse e o 82,8% opina que sidebería sancionarse. Se tomamos como base cen os que si responden á pregunta as por-centaxes anteriores serían as seguintes: non sanción o 13,6% e si sanción o 86,4%.

No relativo á sanción no ámbito privado a non resposta é dun 14,4%, mentres que un85,6% si responden. Destes últimos un 34% opinan que este consumo debería permitir-se e non sancionarse, mentres que un 51,6% pensan que si debería sancionarse (un 34,4%cunha sanción leve e un 17,2% cunha sanción severa). Tomando como base cen ós queresponden estas porcentaxes serían agora os seguintes: NON sanción un 39,7% e SI san-ción un 60,3%.

A evolución destas opinións desde 1994 a 2000 recóllese nas figuras 3.22 e 3.23.

Como pode observarse nas figuras precedentes, encontrámonos ante un estado de opi-nión moi estable. No referente ó uso de drogas en lugares públicos a actitude moi maiori-

Figura 3.21Evolución experimentada entre 1988 e 2000

nos tres tipos básicos de medidas ante as drogas

MEDIDAS REPRESIVAS

LEGALIZACIÓNDAS DROGAS

MEDIDAS EDUCATIVASE DE ATENCIÓN


taria é a sancionadora, aínda que cun lixeiro descenso de 4,2% entre 1994 e 2000. No rela-tivo ó uso de drogas no ámbito privado a actitude maioritaria é tamén a sancionadora,aínda que aquí hai unha maior tolerancia (un 39,7% en 2000), sen embargo a penas variaa opinión respecto a 1994.

3.5.3 A actuación do Plan de Galicia sobre Drogas

Ante a realidade e a problemática das drogas, Galicia foi unha das primeiras comunida-des que se propuxeron dar unha resposta adecuada, e isto nos diferentes campos posibles:asistencia e tratamento de drogodependentes, programas de reducción do dano, forma-ción, prevención nas escolas, etc.

Ó longo dos distintos estudios epidemiolóxicos realizados en Galicia fóronse incluíndouns cantos indicadores para ter coñecemento sobre como ían sendo acollidas pola pobo-ación algunhas destas actuacións. Nos estudios de 1996, 1998 e 2000 incluíronse os dereducción do dano: o de administración de metadona e o de facilitación de xiringas este-rilizadas. E nos de 1994, 1996, 1998 e 2000 os de coñecemento e valoración do Plan deGalicia sobre Drogas. Vexámo–la evolución experimentada nestes indicadores.

Figura 3.22Actitudes ante o uso de drogas

en lugares públicos. 1994–2000

SANCIONADORA PERMISIVA

Figura 3.23Actitudes ante o uso de drogas

no ámbito privado. 1994–2000

SANCIONADORA PERMISIVA


A A metadona e as xiringas

1 A administración de metadona

Sobre este particular, en 2000, un 15,4% dos entrevistados non responden á pregunta,mentres que un 84,6% si o fai; deles un 10,8% pensa que non debería administrarse meta-dona e un 73,7% opina que si debe facerse.

Se tomamos como referencia ós que teñen opinión ó respecto, as porcentaxes de con-trarios e favorables serían agora as seguintes: non un 12,8%, si un 87,2%. E se a partir des-tas últimas porcentaxes comparámo–los favorables actuais cos de 1996 e 1998, podemosve–lo seguinte:

Táboa 3.31 Evolución das opinións favorablesá administración de metadona (%). 1996–2000

1996 1998 2000

81,6 84,2 87,2

Como pode observarse hai un aumento sostido e progresivo no apoio a esta actuación,cun incremento de 5,6 puntos porcentuais entre 1996 e 2000.

2 Á facilitación de xiringas

Respecto a esta cuestión, en 2000, os que non contestan son xa moi poucos, un 3,1%, porun 96,9% que si o fai. Destes últimos un 5,9% están en contra de que se faciliten xiringas,e o 91% están a favor. Tomando tamén como base cen ós que responden á pregunta as por-centaxes de contrarios e favorables quedarían do seguinte modo: non un 6,1%, si un93,9%. E, comparativamente, os favorables en 1996, 1998 e 2000 serían os seguintes:

Táboa 3.32 Evolución opinións favorablesá facilitación de xiringas (%). 1996–2000

1996 1998 2000

92,0 89,4 93,9

Tamén aquí o apoio a esta actuación é moi alto e sostido no tempo, mesmo dous pun-tos porcentuais por riba de 1996.

B Coñecemento e valoración do Plan Galicia sobre Drogas

1 O coñecemento

Na pregunta sobre o coñecemento da existencia do Plan de Galicia sobre Drogas en 2000soamente un 0,1% non responde á pregunta e un 99,9% si o fai. Deles un 39,5% indicanque si o coñecen (táboa 3.33):

Táboa 3.33 Evolución da poboación que coñece oPlan de Galicia sobre Drogas (%)*. 1994–2000

¿Coñece? 1994 1996 1998 2000

Non 69,6 63,7 67,9 60,5

Si 30,4 36,3 32,1 39,5

Total 100,0 100,0 100,0 100,0

* En 1994, 1996 e 1998 Plan Autonómico de Drogodependencias.


Como pode comprobarse, o nivel de coñecemento da existencia do Plan de Galiciasobre Drogas incrementouse 7,4 puntos porcentuais respecto a 1998 e 9,1 en relación a1994 (figura 3.24).

2 A valoración

Entre os que indican coñece–lo PGD a súa valoración, nunha escala de dez puntos, é aseguinte:

Táboa 3.34 Valoración do labor do Plan deGalicia sobre Drogas. 2000

Valoración %

Negativa (1 a 4) 9,4

Positiva intermedia (5 y 6) 32,0

Valoración moi positiva (7 a 10) 58,6

Total 100,0

Base (807)

Valoración media 7,00

Destes datos despréndese que tan só un 9,4% dos enquisados fan unha valoraciónnegativa, mentres que un 90,6% o valoran de forma positiva por riba de cinco, e deles un58,6% o fan do 7 ó 10. A puntuación media na escala é de 7. A evolución desta puntua-ción media con respecto a estudios anteriores é a seguinte (táboa 3.35):

Táboa 3.35 Evolución da valoración do Plan deGalicia sobre Drogas. 1994–2000

Anos Puntuación media

1994 6,25

1996 6,91

1998 6,98

2000 7,0

Figura 3.24Evolución no coñecemento do

Plan de Galicia Sobre Drogas.1994–2000

COÑECEMENTO DO PLAN GALEGOSOBRE DROGAS


Como pode verse hai un incremento sostido na valoración positiva do Plan de Galiciasobre Drogas, aínda que entre 1998 e 2000 é tan lixeira que podería estar moi preto xa domáximo posible (figura 3.25).

Así pois vemos que tanto nos indicadores sobre os programas de reducción do dano,como nos de coñecemento e valoración do Plan de Galicia sobre Drogas, hai un nivel bas-tante alto de aceptación e apoio das actuacións realizadas ante as drogas nesta comunida-de. Nesta liña iría tamén a eficacia protectora da prevención nas escolas vista anterior-mente (punto 3.3.2) no referido ós principais factores de protección ante os consumos.

No conxunto de resultados neste punto 3.5 sobre opinións e actitudes da poboación deGalicia ante as drogas vemos que se cumpren as hipóteses previstas: a 18ª sobre actitudesda poboación ante as drogas (axudas e medidas de actuación) e a 30ª referido a un pro-gresivo aumento no coñecemento e valoración do labor realizado ante a realidade e pro-blemática das drogas.

Figura 3.25Evolución da valoración do

Plan de Galicia Sobre Drogas. 1994–2000

VALORACIÓN DO PLAN GALEGOSOBRE DROGAS


3.6 Conclusións

Ó inicio deste capítulo sinalábase que nos primeiros anos oitenta dominaba en España apreocupación polo consumo de heroína e as consecuencias negativas derivadas deste, asícomo unha intensa alarma social xerada pola inseguridade cidadá asociada a esta droga.Este paradigma é o que se chegou a denominar “crise da heroína” (GAMELLA, J., 1997).Esta situación viviuse igualmente en Galicia, e as respostas que se deron, tanto a nivelnacional como autonómico, respondían a esta situación, e viñan caracterizadas fundamen-talmente pola asistencia e tratamento a consumidores de heroína, con programas libres dedrogas ó principio e máis tarde coa introducción de programas de metadona e de reduc-ción do dano, entre outros.

Non obstante, probablemente como efecto combinado da serie de actuacións ante osproblemas xerados por esta situación e a propia gravidade deles, o consumo de heroínaempezou a diminuír nos primeiros anos noventa. Este feito, xunto coa aparición das dro-gas de síntese e o cambio no patrón de consumos doutras substancias, como o alcohol ea cocaína entre os novos e o seu progresivo aumento nas mulleres, así como a vinculacióndos consumos en contextos lúdicos e recreativos, deron paso á consolidación dun novoparadigma (NAVARRO, J., 2002), caracterizado por unha certa normalización e toleranciaante determinados consumos como o alcohol, o cannabis, e os consumos ocasionais depsicoestimulantes.

Despois do incremento observado nos primeiros anos noventa nos consumos de cocaí-na, drogas de síntese, anfetaminas e alucinóxenos, prodúcese en Galicia unha certa estabi-lización e descenso despois, que probablemente marca o teito da presencia destas subs-tancias na nosa comunidade. Sen embargo, a súa principal potencialidade de risco está nasúa penetración nos grupos etarios novos e o policonsumo que implican. Estes feitos, xun-to co aumento do consumo do cannabis e o consumo abusivo de alcohol polos novos e axuvenización do consumo de cocaína, especialmente nas fins de semana, serían os princi-pais trazos epidemiolóxicos que hai que ter en conta para os próximos anos. Obviamente,sen esquece–los problemas xerados polo consumo de heroína e outros opiáceos que, aíndaque cunha menor amplitude no seu consumo, seguen sendo de especial importancia. Etamén sen ignora–los consumos abusivos de tranquilizantes, hipnóticos e analxésicos opiá-ceos, especialmente entre os de grupos etarios adultos e maiores.

As consecuencias negativas máis importantes derivadas dos consumos de drogas son odano á saúde, os problemas económicos, os problemas familiares e de relación, os proble-mas no estudio e no traballo, e xa moi minoritariamente os problemas coa lei. Aínda que ocolectivo dos que sufriron estes problemas diminuíu de forma paralela ó descenso do con-sumo da heroína, aínda un 15,5% dos consumidores de alcohol abusivo ou outras substan-cias seguen tendo estes problemas. Este grupo concorda nun 90% dos casos co 15,6% queindican sentirse enganchados a estas substancias.

No que se refire ás motivacións para o consumo de drogas predominan as de pracer eexperimentais, seguidas das sintomatolóxicas e das de resposta social. Non obstante, sub-xacendo a estas razóns subxectivas verbalizadas, encontramos tamén unha serie de facto-res de risco obxectivos moi relacionados cun maior consumo de alcohol abusivo e outrasdrogas; deles destacan o consumo abusivo dos pais e o conflicto familiar, a presencia socialdas drogas e a súa accesibilidade, a inestabilidade persoal, o fracaso escolar, determinadosvalores hedonistas e presentistas, e, entre os que traballan, a precariedade no emprego edeterminadas condicións de traballo negativas (estrés, xornadas prolongadas, cansazointenso, etc.).

En sentido contrario encontramos tamén unha serie de motivacións para o non consu-mo de drogas, así como uns factores de protección obxectivos que modulan ou reducen osconsumos. Entre as razóns subxectivas destacan o equilibrio persoal, a saúde e as convic-cións morais. E entre os factores de protección os máis importantes son a existencia de valo-


res alternativos (solidariedade, cooperación, aprazamento da gratificación…), as activida-des alternativas (humanitarias, sociais, deportivas…), o coidado do corpo e a saúde, a esta-bilidade familiar, o diálogo pais–fillos, así como a prevención escolar sobre drogas e outrasmensaxes e actividades preventivas.

Estes motivos e factores de risco e protección, e a súa demostrada relación cun maior ouun menor consumo de drogas, é o que fai que a prevención se converta actualmente no“eixe fundamental” na actuación ante as drogas.

Sobre a realidade e a problemática das drogas, a sociedade galega ten configurado unestado de opinión bastante claro e estable no tempo. No que se refire ás axudas solicitadaspolos propios drogodependentes destacan a de desintoxicación das drogas, a axuda psico-lóxica e psicoterapia, a atención médico–sanitaria en xeral, a axuda para a reinserciónsocial, así como axudas concretas na formación e a integración laboral.

Respecto ás medidas máis eficaces na loita contra as drogas, a poboación galega enxeral cree que as máis importantes son as seguintes: a reducción da oferta e a presenciasocial das drogas mediante a represión do tráfico, a educación preventiva sobre as drogasnas escolas, as campañas de información sobre os riscos e consecuencias das drogas, amellora das condicións de vida de certos colectivos, e a motivación e creación de estímulospositivos; non faltan tampouco os que se pronuncian a favor da despenalización das dro-gas. Estes últimos son un 14,7% do total da poboación de Galicia de 12 anos en diante,mentres que as medidas educativas e de atención as prefiren un 39,1%, e as de represióndo tráfico as mencionan o 46,2%.

Na resposta do Plan de Galicia sobre Drogas a esta problemática das drogas, e que nocapítulo 11 deste informe se recollen unha serie de propostas de actuación (nos ámbitos daprevención, a asistencia e a incorporación social), cómpre contar cun certo nivel de apoioda poboación que reciba e sancione positivamente as propostas e, na medida do posible,as incorpore nos seus diferentes ámbitos (familiar, participación escolar e comunitaria,medio laboral…). E, polo visto nos distintos indicadores utilizados para o efecto (grao deacordo co programa de metadona e o de xiringas, eficacia protectora da prevención esco-lar, coñecemento do Plan de Galicia sobre Drogas, valoración positiva das súas actua-cións…), parece que un amplo sector da poboación galega ten un xuízo e unha predisposi-ción positiva. Actitude que, sen dúbida, aínda se podería potenciar máis coas actuaciónsque se propoñen no dito capítulo once, tales como: ampliación e consolidación das estruc-turas de participación comunitaria; as accións de sensibilización da poboación en xeral, edos profesionais dos servicios sociais en particular; a formación familiar; os programas denormalización, etc.

4 . I N D I C A D O R E S D E P R E V E N C I Ó N

En 1996 púxose en marcha o denominado Sistema para a avaliación de programas de pre-vención e incorporación social (SEPI) co obxectivo de avalia–los diferentes programas quenestes ámbitos desenvolven as organizacións non gobernamentais e os concellos integra-dos na Rede de Prevención e Incorporación Social do PGD.

A avaliación dos programas de prevención presenta en xeral múltiples dificultades,entre as que se inclúen: a ausencia de modelos teóricos de referencia que orientan aalgúns programas, a falta de adecuación ou coherencia entre os obxectivos, as activida-des e os recursos mobilizados para o seu logro, o escaso grao de operativización dosobxectivos e/ou a ausencia de indicadores para a súa avaliación, o importante grao de des-centralización na xestión dos programas (o que dificulta a súa coordinación e o estable-cemento de sistemas de recollida da información sobre as súas actividades e resultados),a diferente natureza dos axentes responsables da execución e avaliación dos programas(profesionais especializados en prevención, voluntarios, etc.) ou os distintos niveis deimplantación ou consolidación dos programas de prevención en función dos ámbitos deactuación, o que dá lugar á existencia de deseños de avaliación dos programas moi dis-pares entre si en canto ós seus contidos.

Coa posta en marcha do SEPI, unha iniciativa pioneira en España, pretendíase siste-matiza–lo conxunto de actividades levadas a cabo en Galicia nos campos da prevencióne a incorporación social por un amplo número de organizacións e institucións públicase privadas, como paso previo para a avaliación da cobertura, resultados e custos destesprogramas.

A enorme heteroxeneidade dos programas que se veñen desenvolvendo no campo daprevención provoca a existencia de resultados dispares en canto á cantidade e á calidadeda información obtida acerca deles, de modo que nalgúns casos é posible contar coninformación relativa tanto ós seus niveis de implementación, cobertura, resultados ou cus-tos (por ex. no Programa de prevención do consumo de drogas no ámbito educativo),mentres que noutros casos só resulta posible aproximarse ó seu grao de implementación.Esta realidade aconsellou unha aplicación progresiva do conxunto de instrumentos e indi-cadores de avaliación previstos polo SEPI.

Os indicadores de proceso previstos polo SEPI en materia de prevención postos en mar-cha ata a data polo Comisionado do Plan de Galicia sobre Drogas da Consellería de Sani-dade son os seguintes:

■ Nº de programas de prevención.

■ Nº de alumnos, profesores e centros en programas preventivos escolares.

■ Nº de pais/nais en programas de prevención familiar.

■ Nº de participantes en actividades de prevención comunitaria.

■ Taxa de cobertura de poboación total en Galicia.

■ Taxa de cobertura respecto á poboación destinataria das actividades.

■ Nº e tipo de actividades por ámbito de intervención.

■ Nº e tipoloxía de profesionais e total de horas de dedicación.

■ Orzamento por zona xeográfica, por actividades e segundo ámbitos de intervención.

■ Nº e tipo de actividades das entidades colaboradoras.

A información sobre os indicadores de prevención dispoñible en Galicia para o perío-do 1997–2001 preséntase agrupada en función dos distintos ámbitos de actuación dosprogramas, de acordo coa seguinte tipoloxía:

4 . I n d i c a d o r e s d e p r e v e n c i ó n


■ Programas de prevención no ámbito educativo. Estes programas desenvólvense nomedio escolar (colexios, institutos e outros centros educativos) e diríxense a profe-sores e alumnos.

■ Programas de prevención no ámbito familiar. Son aqueles que consideran a familiaen si mesma como obxecto de traballo, sen relacionala directamente co ámbito esco-lar (por exemplo, as escolas de pais/nais).

■ Programas de prevención no ámbito laboral. Son aqueles que teñen como poboa-ción diana os traballadores e que se realizan nos propios centros de traballo.

■ Programas de prevención con mozos. Inclúen os programas destinados a este colec-tivo específico en situacións de especial risco. Diferéncianse dos programas escolaresen que son aplicados fóra da escola.

■ Programas de prevención de ámbito comunitario. Están caracterizados pola súaestratexia de actuación coa comunidade, de modo que a participación cidadá nodeseño e execución do propio programa cumpre un papel esencial. Os programasinclúen ademais de intervencións directas coa comunidade, accións informativas ede sensibilización.

I N D I C A D O R E S D E P R E V E N C I Ó N 77

4.1 Niveis de implantación etipoloxía dos programas de prevención

Durante o ano 2001 un total de 127 concellos (o 40% do total), que aglutinan aproxima-damente o 70% da poboación de Galicia, desenvolveron programas de prevención dasdrogodependencias, un 6,7% máis ca no ano precedente.

Debe destacarse a existencia dun total de oito plans comunitarios: Caranza (Ferrol),Distrito Quinto (A Coruña), Marín (Pontevedra), Ribeira (A Coruña), Vite (Santiago deCompostela), Monteporreiro (Pontevedra), Parte Vella (Vigo) e Teis (Vigo), que abranguenunha poboación de 136.696 habitantes. Desde estes plans lévanse a cabo diferentes acti-vidades preventivas (información–sensibilización, animación sociocultural, educativas,etc.) e de apoio á incorporación social.

Ademais destes plans comunitarios, durante o ano 2001 desenvolvéronse en Galicia untotal de 230 programas de prevención. A distribución por ámbitos de actuación destesprogramas confirmaría que son os de prevención escolar (31,7%) e os de información/for-mación (24,8%) os que contan cun maior grao de implementación, seguidos a curta dis-tancia dos dirixidos a familias (22,6%) e mocidade (20,0%). Pola súa parte os programasdesenvolvidos no ámbito laboral contan cunha presencia testemuñal (figura 4.1).

As provincias de Pontevedra e A Coruña concentran o 76,5% dos programas de pre-vención desenvolvidos en Galicia, sen que existan diferencias interprovinciais significati-vas na súa distribución por ámbitos de actuación (táboa 4.1).

Táboa 4.1 Implantación dos programas de prevención por ámbitos de actuación. Galicia, 2001

Ámbito aplicación programas A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Totais

Prevención escolar 27 10 8 28 73 (31,7%)

Información–formación 19 6 5 27 57 (24,8%)

Prevención familiar 18 6 7 21 52 (22,6%)

Prevención con mozos 18 5 6 17 46 (20,0%)

Prevención laboral 1 — 1 — 2 (0,9%)

Total programas 83 27 27 93 230

Figura 4.1Implantación dos programas de prevención

por ámbitos de actuación. Galicia, 2001

PREVENCIÓN FAMILIAR22,6%

PREVENCIÓN CON MOZOS20,0%

PREVENCIÓN LABORAL0,9%

PREVENCIÓN ESCOLAR31,7%

INFORMACIÓN/FORMACIÓN24,8%


A evolución observada no número de programas de prevención desenvolvidos no perí-odo 1997–2001 confirmaría o rápido crecemento destes, cun incremento próximo ó 53,3%,pasando o seu número de 150 a 230 (figura 4.2). Este incremento foi especialmente inten-so no ano 2001, intervalo no cal o volume de programas preventivos implementados cre-ceu nun 18,5%, en coherencia coas prioridades que neste ámbito establece o Plan de Gali-cia sobre Drogas 2001–2004, que sinala que tanto a prevención como a incorporación socialdeben ser áreas prioritarias de intervención.

No período 1997–2001 os programas dirixidos á mocidade (cun incremento do 91%), osde prevención escolar, os dirixidos á familia e os de información–sensibilización (todos elescon incrementos cercanos ó 50%), serían os que rexistrarían un maior crecemento.

A seguir analízanse os datos achegados polos indicadores de prevención relativos óstres principais programas que desenvolve actualmente o Comisionado do Plan de Galiciasobre Drogas.

Figura 4.2Evolución dos programas de prevención desenvolvidos

en diferentes ámbitos. Galicia, 1997–2001

TOTAL PROGRAMAS

OUTROSP. LABORALP. MOZOSP. FAMILIARP. INF. SE.

P. ESCOLAR


4.2 Programa de Prevención do Consumode Drogas no Ámbito Educativo (PPCDE)

Os centros educativos configúranse como un ámbito prioritario de intervención do PGDen materia de prevención. Os programas encadrados dentro deste ámbito permitenimpulsar distintas estratexias que resultan eficaces no fomento de estilos de vida sauda-bles en xeral e en concreto na prevención dos consumos de drogas e os riscos asociados aeles entre os escolares, un colectivo altamente vulnerable e cunhas idades nas que adoi-tan iniciarse os consumos de drogas.

O Programa de Prevención do Consumo de Drogas no Ámbito Educativo (PPCDE)implantouse no curso 1994–95 co obxectivo de modifica–las crenzas e actitudes dos alum-nos ante as drogas, así como reduci–lo seu consumo e a súa intención de consumir no futu-ro. É un programa que incorpora múltiples compoñentes: estratexias informativas,fomento de valores, adestramento en habilidades sociais e de resistencia, técnicas facili-tadoras da toma de decisións ou de control emocional, fomento de actividades de ociosaudables, etc. o programa está dirixido a tódolos alumnos desde a educación infantil (5anos) ata a educación postobrigatoria (18 anos), sendo o único programa de prevenciónescolar no conxunto da Unión Europea que abrangue toda o ensino preuniversitario.

A Implantación do PPCDE

Durante o curso escolar 2000/01 o PPCDE estaba implantado en 554 centros educativos,contando coa participación de 74.499 alumnos e 4.024 profesores (táboa 4.2).

Táboa 4.2 Implantación do PPCDE no curso 2000/01. Galicia

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Total

Centros 238 58 37 221 554

Alumnos 30.140 9.721 4.486 30.152 74.499

Profesores 1.627 540 284 1.573 4.024

Fonte: Consellería de Educación e Ordenación Universitaria.

A evolución da implantación do programa no período 1995–2001 confirmaría que, tra-lo constante incremento rexistrado nos anos precedentes, no curso 2000/01 se reduciríatanto o número de centros coma o de alumnos e profesores participantes nel. Aínda queo número de centros onde se implementou o programa se reduciu nun 12%, os alumnose os profesores participantes diminuíron de forma máis intensa (o 28 e o 22%, respecti-vamente), ata situarse en niveis inferiores ós existentes no curso escolar 1995/96. Hai quesinalar que no curso 2000/01 se produciu a actualización e revisión dos contidos e dosmateriais do programa dirixidos ós alumnos de secundaria, de acordo cos resultados daavaliación do PPCDE, motivo polo cal o material antigo non foi utilizado e produciuse, enconsecuencia, o descenso sinalado.

Debe destacarse que, a pesar do descenso rexistrado no curso 2000/01, durante o perí-odo 1995–2001 se incrementou de forma notable tanto os centros (408%), como os pro-fesores (26%) e alumnos (49%) participantes no programa con respecto ó curso académi-co 1994/95, data na que se puxo en marcha (figura 4.3).


B Cobertura do Programa

Os niveis de cobertura do PPCDE sobre o conxunto da comunidade educativa galega son moiimportantes. No curso académico 2000/01 a implantación do programa en 554 centros ase-guraba a cobertura do 29% do total dos centros docentes de Galicia (táboa 4.3).

Táboa 4.3 Cobertura do PPCDE respecto dos centros educativos.Galicia, curso 2000/01

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra TotalGalicia

Total centros 804 224 198 670 1.896

Centros participantes 238 58 37 221 554PPCDE

Cobertura 30% 26% 19% 33% 29%


A cobertura respecto do total de alumnos existentes en Galicia nos ciclos educativos queabarca o PPCDE sitúase globalmente no 18%. Pola súa parte o nivel de cobertura alcanza o63% respecto do total dos 118.383 alumnos existentes nos centros educativos onde seimplementou o programa no curso 2000/01 (táboa 4.4).

Táboa 4.4 Cobertura do PPCDE respecto do alumnado galego.Galicia, curso 2000/01


Total alumnos 168.050 49.571 44.507 150.827 412.955

Alumnos dos centros 51.533 12.729 6.410 47.711 118.383participantes en PPCDE

Total alumnos participantes 30.140 9.721 4.486 30.152 74.499PPCDE

Cobertura sobre total 18% 20% 10% 20% 18%alumnos de Galicia

Cobertura sobre alumnos 58% 76% 70% 63% 63%centros participantes


A cobertura do PPCDE no caso dos docentes sitúase en niveis inferiores ós descritos paraos alumnos, alcanzando o 13% do conxunto de profesores galegos. A cobertura respectodo total de profesores existentes nos centros educativos que participan no programasituouse no 43% (táboa 4.5).

Figura 4.3Evolución da implantación do PPCDE. Galicia, 1995–2001

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

109

440

582 583 577629

554

0

100

200

300

400

500

600

700

CENTROS EDUCATIVOS

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

50000

89476 86138

101143 101952 103889

74499

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

ALUMNOS (5–17 ANOS)

3200

4226 4158

4927 49125182

4024

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PROFESORES


Táboa 4.5 Cobertura do PPCDE respecto do profesorado galego.Galicia, curso 2000/01


Total profesores 12.750 3.960 3.558 10.267 30.535

Profesores dos centros 4.139 1.095 588 3.571 9.393participantes en PPCDE

Total profesores 1.627 540 284 1.573 4.024participantes PPCDE

Cobertura sobre total 13% 14% 8% 15% 13%profesores de Galicia

Cobertura sobre profesores 39% 49% 48% 44% 43%centros participantes


A cobertura do PPCDE incrementouse entre os cursos 1998/2000, para reducirse duran-te o curso 2000/01. Os descensos máis acusados producíronse na cobertura do alumnado(figura 4.4).

C Resultados do PPCDE

Co fin de determinar se o programa cumpre cos obxectivos para os que foi deseñado, oPGD propuxo durante o curso escolar 1999/2000 un estudio metodolóxico composto porun deseño case experimental con medición pre–postest (avalia–los mesmos suxeitos antesde aplica–lo programa, a principios de curso, e despois da súa aplicación, ó final de curso)e con grupo de comparación non equivalente (avaliación a unha mostra aleatoria de esco-lares participantes no programa e outra mostra tamén aleatoria de non participantes),realizándose unha dobre comparación: entre o pre e o postest, e entre o grupo experi-mental e o control.

A pesar da gran variabilidade na aplicación do PPCDE (está concibido para ser imple-mentado con distintos graos ou niveis de complexidade, en función dos niveis de implica-ción ou compromiso dos diferentes centros educativos), encóntranse diferencias sistemá-ticas non debidas ó azar entre o grupo experimental e o grupo control, que amosan unefecto positivo do programa na formación de actitudes negativas ante o consumo, nas

Figura 4.4Evolución da cobertura do PPCDE. Galicia, 1998–2001

CENTROS ALUMNOS PROFESORES


intencións de non consumo e na reducción do consumo expresado. O efecto preventivo doprograma constátase ó comprobar que o consumo de drogas é moito menor no grupo dealumnos que participan nel ca no grupo dos que non participan (figura 4.5).

O custo medio por alumno deste programa para o curso 1999–2000 foi de 312 pesetas,

o que confirma a súa alta eficiencia, ademais da eficacia sinalada anteriormente, máximese se ten en conta que o custo medio por paciente atendido nos centros de tratamento doPGD nese mesmo período superaba as 94.000 pesetas.

Figura 4.5Diferencias nas prevalencias de uso de drogas

entre os alumnos participantes e non participantesno PPCDE. Galicia, curso 1999/2000

PORCENTAXE

PRO

BO

UA

LCO

HO

L

CO

NSO

ME

ALC

OH

OL

FUM

A T

AB

AC

O

PRO

BO

UC

OC

AÍN

A

PRO

BO

UÁ

CID

OS

PRO

BO

UH

ERO

ÍNA

PRO

BO

UÉX

TASE

PRO

BO

UC

AN

NA

BIS

GRUPO CON PPCDE

GRUPO SEN PPCDE


4.3 Programa de Prevención Familiar

O Programa de Prevención Familiar implantouse en 1994, desenvolvéndose a través deescolas de pais/nais e de sesións de información e sensibilización cando os pais nonpoden manter unha presencia de forma continuada, se ben só se dispoñen de datos sis-temáticos desde 1997, trala ampliación do SEPI. Durante o ano 2001 participaron noprograma un total de 8.257 persoas, 2.052 a través das 84 escolas de pais/nais que foronpromovidas desde o marco do PGD e 6.205 mediante actividades informativas–formati-vas complementarias.

A evolución seguida no número de beneficiarios do programa de prevención familiarno período 1997–2001 non foi regular, se ben o número de pais e nais participantes nelcrecería de forma moi intensa, téndose multiplicado por 4,2 veces no cómputo global doperíodo analizado (figura 4.6). A cifra acumulada de participantes no programa desde1997 ascende a 22.209 pais e nais.

A comparación das actividades desenvolvidas en Galicia no ámbito da prevenciónfamiliar coas do resto do Estado referidas ó ano 1999 (último con datos dispoñibles refe-ridos ó conxunto de España), indica que Galicia contaba cunha cobertura próxima ó 20%sobre o total de pais e nais involucrados en España (25.000) neste tipo de actividades(DGPNSD, 2000 b).

Figura 4.6Número de pais/nais participantes no

Programa de Prevención Familiar. Galicia, 1997–2001

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

1997 1998 1999 2000 2001

1965

4655

2809

4523

8257


4.4 Programa de Educación en Valores

No contexto das actuacións preventivas dirixidas ós adolescentes e á mocidade galega, nocurso académico 1996/97 implantouse o programa de educación en valores e prevención doconsumo de drogas “Cinensino”. Este programa, que utiliza o cine como elemento moti-vador, diríxese a alumnos de 5º e 6º de primaria e de 1º e 2º de secundaria e ten como obxec-tivo, tanto a reducción dos factores de risco (baixo nivel de autoestima, permisividade dospais fronte ó consumo, precocidade no consumo de drogas legais, etc.), como a potencia-ción de factores de protección.

Durante o curso escolar 2000/01 o número de alumnos participantes foi de 24.009. O volu-me dos beneficiarios no programa desde a súa implantación no curso 1996–97 creceu de for-ma continuada ata o curso 1999/2000, téndose estabilizado a partir dese momento. A cifraacumulada de participantes no período 1996–2001 elévase a 107.086 alumnos (figura 4.7).

Figura 4.7Evolución dos alumnos participantes no

Programa de Educación en Valores Galicia, cursos 1996/97–2000/01

15225

2099322894 23965 24009

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

96/97 97/98 98/99 99/00 00/01

NÚMERO DEALUMNOS


4.5 Conclusións

■ Os programas de prevención que se desenvolven en Galicia rexistraron un intensoincremento nos últimos anos, téndose incrementado o seu número nun 53,3% noperíodo 1997–2001 (de 150 a 230).

■ Os programas de prevención escolar e os de información/formación son os que con-tan cun maior nivel de implementación, representando no ano 2001, respectiva-mente, o 31,7% e o 24,8% do total de programas de prevención desenvolvidos enGalicia. Séguenos en importancia os programas dirixidos ás familias e á mocidade.

■ Aínda que durante o curso académico 1999/2000 os centros, profesores e alumnosparticipantes no Programa de Prevención de Prevención do Consumo de Drogas noÁmbito Educativo sufriron un brusco descenso respecto de anos precedentes, a súaimplementación reforzouse de forma moi notable desde a súa posta en marcha nocurso 1994/95, con incrementos do 408%, 26% e 49% no número de centros, pro-fesores e alumnos participantes nel, respectivamente.

■ A avaliación realizada do programa de prevención desenvolvido nos centros edu-cativos de Galicia (PPCDE) demostra a súa eficacia na potenciación de actitudes derexeitamento ás drogas, a reducción dos niveis de consumo destas e no reforza-mento da intención de non usalas no futuro.

■ Durante o ano 2001 un total de 8.257 pais e nais participaron nas diferentes acti-vidades do programa de prevención familiar, 4,2 veces máis ca en 1997.

■ A pesar do incremento rexistrado no número dos seus beneficiarios, os programasde prevención dirixidos á familia e, de maneira especial, os programas de preven-ción laboral, contan aínda cun importante espacio para o seu desenvolvemento.

5 . I N D I C A D O R E S D EI N C O R P O R A C I Ó N S O C I A L

Desde a súa posta en marcha en 1996, o SEPI proporciona de forma sistemática informa-ción sobre os distintos programas de apoio á incorporación social, impulsados en Galiciapolas institucións públicas e privadas integradas na Rede de Prevención e IncorporaciónSocial do PGD. A información subministrada sobre estes programas aparece clasificada enfunción de dúas grandes categorías: a) Programas xerais, desenvolvidos pola propia Admi-nistración autonómica ou desde os plans comunitarios, e b) Programas específicos, cate-goría na que se inclúen os programas de centros de día, de talleres de apoio e de atenciónxurídico–social.

Os indicadores para avalia–la implementación dos programas de incorporación socialprevistos polo SEPI que foron postos en marcha ata o momento polo Comisionado do Plande Galicia sobre Drogas son os seguintes:

■ Número de programas de incorporación social.

■ Número de usuarios destes programas.

5 . I n d i c a d o r e s d e i n c o r p o r a c i ó n s o c i a l


5.1 Niveis de implantación e tipoloxíados programas de incorporación social

Durante 2001 un total de 26 concellos galegos (o 8% do total) desenvolveron programasde incorporación social.

Durante este período foron implementados en Galicia un total de 41 programas deincorporación social polos concellos e asociacións incorporadas á Rede de Prevención eIncorporación Social do PGD, concentrando as provincias de Pontevedra e A Coruña o 80%deles (figura 5.1).

A evolución seguida no período 1997–2001 polos programas de incorporación socialdesenvolvidos en Galicia caracterízase pola súa estabilización a partir de 1998, tendenciaque se mantén no ano 2001 (figura 5.2). Esta evolución é coherente coa relativa estabili-dade que se vén observando nos últimos anos no volume de pacientes atendidos na redeasistencial do PGD.

Figura 5.1Implantación por provincias dos programas

de incorporación social. Galicia, 2001

PONTEVEDRA20

A CORUÑA13

LUGO4

OURENSE4

FUENTE: Comisionado do Plan de Galicia sobre Drogas

I N D I C A D O R E S D E I N C O R P O R A C I Ó N S O C I A L 91

Tanto a tipoloxía, como os niveis de cobertura, dos programas de incorporación socialque se veñen desenvolvendo en Galicia difiren dos do resto do Estado. Os datos achega-dos polas distintas comunidades autónomas para a elaboración da Memoria do PlanNacional sobre Drogas do ano 2000, indicarían que o número de usuarios dos recursos deapoio residencial se situarían por debaixo da media nacional en función do peso que aComunidade galega ten respecto do total de persoas atendidas nos servicios asistenciais,en tanto que os dos programas de formación laboral superarían esta (táboa 5.1).

Táboa 5.1 Número de programas–recursos de incorporaciónsocial e usuarios. Galicia e España, 2000

Tipo de programa España Galicia

Nº Programas Nº usuarios Nº Programas Nº usuariose/ou centros e/ou centros

Recursos de apoio convivencial 111 3.055 3 68

Programas de formación 499 18.042 75 1.466

Programas de integración laboral 108 4.677 11 258

FONTE: Comisionado do Plan de Galicia sobre Drogas e Memoria Plan Nacional sobre Drogas 2000.

Figura 5.2Evolución do número de programas de incorporación

social desenvolvidos en Galicia. 1997–2001

32

41 40 40 41

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

1997 1998 1999 2000 2001


5.2 Programas de Atención Xurídico Social

O Programa de atención xurídico–social que impulsa o PGD ten como destinatarios, porunha parte os drogodependentes con problemas xurídicos en proceso de tratamento e osseus familiares, e por outra os profesionais do sistema xudicial e do Plan de Galicia sobreDrogas.

Entre os obxectivos do programa inclúese prestar unha atención integral ós drogode-pendentes con problemática xudicial, a optimización da coordinación entre o sistema xudi-cial e o terapéutico e a orientación e o asesoramento a maxistrados, xuíces e fiscais sobre asituación persoal, familiar e social dos drogodependentes.

As actividades desenvolvidas no marco do programa, que se estructura a través dos oitoservicios específicos con que conta a área de incorporación social do PGD, sufriron un nota-ble incremento no período 1999–2000 (táboa 5.2), como o acreditan as 4.508 actuaciónsdesenvolvidas durante o último ano.

Táboa 5.2 Actividades do Programa deAtención Xurídico Social do PGD. 1999–2000

Actividades 1999 2000

Informes para xulgados 617 1.133

Asistencias en comisarías, xulgados, prisións 1.935 2.572

Asesoramento a xuíces, avogados, fiscais 357 672

Asistencia a xuízos 99 131

Total actividades 3.008 4.508

I N D I C A D O R E S D E I N C O R P O R A C I Ó N S O C I A L 93

5.3 Conclusións

■■ O volume de programas de incorporación social desenvolvidos en Galicia manten-se estable nos últimos anos, en consonancia coa relativa estabilidade que se vénobservando no número de pacientes atendidos nos servicios asistenciais.

■ Preto de 2.000 persoas benefícianse anualmente dos programas de incorporaciónsocial desenvolvidos en Galicia, cifra que supón unha cobertura aproximada do20% respecto do total de suxeitos que reciben tratamento nos centros da rede asis-tencial do PGD.

■ Os programas de formación e de incorporación laboral son os que gozan dun maiorgrao de implantación no ámbito da incorporación social.

6 . I N D I C A D O R E S A S I S T E N C I A I S

6.1 Admisións a tratamento porconsumo de substancias psicactivas

6.1.1 Admisións a tratamento en centros extrapenitenciarios

Durante 2001 producíronse un total 3.666 admisións a tratamento nos centros extrapeni-tenciarios integrados na rede galega de atención ás drogodependencias, das cales 306estiveron motivadas polo abuso e/ou dependencia do alcohol e o tabaco (o 8,3%) e o res-to a drogas ilegais.

A evolución seguida polas admisións a tratamento rexistradas en Galicia amosa comoentre 1986 e 1994 se produce un continuado incremento nelas, ó que lle segue un perío-do de estabilización entre 1995 e 1997, para iniciar a partir de 1998 un descenso que semantén ata o ano 2000. No ano 2001 produciuse un certo repunte nas admisións, querompe o ciclo descendente que se viña producindo nos tres últimos anos, ó se teren incre-mentado as admisións nun 4,6% respecto ó ano 2000 (figura 6.1).

A reducción das admisións a tratamento, que de maneira global se produciría nos últi-mos catro anos, compatibilízase co lixeiro incremento experimentado no número de per-soas atendidas nos centros asistenciais do PGD. A explicación ás tendencias contrapostasobservadas na evolución das admisións a tratamento (de signo descendente) e do volumeasistencial (lixeiramente ascendente) encóntrase nas variacións que se produciron duran-

6 . I n d i c a d o r e s a s i s t e n c i a i s

Figura 6.1Evolución das admisións a tratamento nos centrosasistenciais da rede do PGD. Galicia, 1986–2001

ADMITIDOS

TOTAL ADMISIÓNS* PTLD PTANO PTDO

A suma de admisións nos tres programas supera o total deadmisións porque algúns suxeitos son admitidos en dous omáis programas ó longo do ano.

PTLD: Programa Tratamento Libre Drogas

PTANO: Programa Tratamento Antagonistas Opiáceos

PTDO: Programa Tratamento Derivados Opiáceos

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Total admisións * 871 1.249 1.390 1.450 2.104 2.636 3.599 4.391 4.846 4.440 4.705 4.723 4.127 3.943 3.506 3.666

PTDO 16 284 555 1.097 1.775 1.204 2.279 2.577 2.976 2.948 2.755 2.448 2.690

PTANO 260 371 419 935 922 1.036 1.864 1.826 1.678 1.287 942 700 618

PTLD 1.128 1.737 1.562 1.456 1.326 1.553 1.503 1.360


te a década dos noventa na oferta de servicios dirixidos á poboación drogodependente. Ocrecente nivel de desenvolvemento alcanzado polos programas de tratamento con deriva-dos opiáceos (PTDO) nos últimos anos contribuíu á fidelización ou estabilización no trata-mento dos consumidores de opiáceos, evitando en gran medida a súa rotación polos dife-rentes centros asistenciais.

Mentres que as admisións nos programas de tratamento con antagonistas opiáceos(PTANO) sufriron unha reducción moi intensa (do 66,8% entre 1995–2001), as entradas nosPTDO aumentaron de forma continuada ata 1998, reducíndose posteriormente, ata situar-se nos niveis de 1996. A pesar desta reducción os PTDO continúan canalizando a maioríadas admisións a tratamento que tódolos anos se producen en Galicia. Pola súa parte, asadmisións nos programas de tratamento libres de drogas (PTLD) mantivéronse estables, convariacións interanuais pouco definidas, desde 1996.

A reducción xeral observada a partir de 1998 no número de admisións a tratamentorexistradas en Galicia é un proceso perceptible tamén no resto do Estado, se ben neste casoa partir de 1999. No ano 2000, último con datos dispoñibles a nivel nacional, o volume dasadmisións en España reduciríase nun 9% con respecto a 1998 (figura 6.2).

6.1.2 Admisións a tratamento en centros penitenciarios

Aproximadamente o 30% da poboación reclusa española está encarcerada pola comi-sión de delictos contra a saúde pública, estando amplamente xeneralizado o consumo dedrogas entre ela, como o confirmarían as estimacións realizadas polo OEDT a partir de estu-dios locais, que cifran arredor do 90% a porcentaxe de reclusos que consumiu drogas ilíci-tas algunha vez durante a súa vida (OEDT, 2001).

Como queda patente na análise do perfil das persoas admitidas a tratamento nos dife-rentes servicios asistenciais do PGD, unha alta porcentaxe da poboación drogodependenteestivo en prisión ó longo da súa vida. As elevadísimas prevalencias dos problemas de abu-

Figura 6.2Evolución das admisións a tratamento

en Galicia e España. 1986–2000

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

ADMITIDOS

TOTAL ADMISIÓNS EN GALICIA TOTAL ADMISIÓNS EN ESPAÑA

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Total admisións 10.338 16.481 18.823 25.118 31.336 38.831 39.145 39.349 42.317 52.890 52.440 54.338 51.191 49.487en España

Total admisións 871 1.249 1.390 1.450 2.104 2.636 3.599 4.391 4.846 4.440 4.705 4.723 4.127 3.943 3.506en Galicia

I N D I C A D O R E S A S I S T E N C I A I S 99

so e/ou dependencia ás drogas e de certas patoloxías (tuberculose, VIH/sida, hepatite, etc.)e prácticas de risco asociado a estes entre a poboación reclusa xustifica a implantación deprogramas específicos dirixidos a este colectivo nos cinco centros penitenciarios integra-dos na rede asistencial do PGD.

A asistencia sanitaria e o apoio terapéutico que os servicios sanitarios penitenciariosviñan prestando á poboación reclusa drogodependente viuse reforzada progresivamen-te, primeiro en 1997 coa implementación en tódalas prisións galegas de programas de tra-tamento con derivados opiáceos, máis tarde no ano 2000 coa posta en marcha de pro-gramas de intercambio de xiringas na totalidade das prisións galegas, co obxectivo dereforza–las estratexias dirixidas á reducción de danos entre este colectivo, e finalmente en2002 coa posta en marcha dunha comunidade terapéutica intrapenitenciaria.

A análise da evolución seguida polas admisións a tratamento rexistradas nos centrospenitenciarios de Galicia confirma que, tralo intenso incremento que estas rexistrarondesde 1997 (ano no que obtiveron a correspondente autorización sanitaria), a partirdo ano 2000 se produce unha notable diminución destas (táboa 6.1.). De feito no ano2001 as admisións a tratamento en prisións reduciríanse preto do 25% con respecto óano anterior.

Táboa 6.1 Admisións a tratamento noscentros penitenciarios galegos. 1997–2000

Admisións a tratamento 1997 1998 1999 2000 2001

Programa Tto. Derivados Opiáceos * 919 985 895 592

Programa Tto. Antagonistas Opiáceos * 32 21 8 32

Programa Tto. Libre de Drogas * 69 174 62 106

Total admisións 721 1.020 1.180 965 730

* Datos non dispoñibles

Os PTDO son os que concentran o maior número de admisións, sendo cinco veces supe-riores ás rexistradas nos PTLD e PTANO. A evolución interanual confirma que entre 1998e 2001 as admisións nos PTDO se reducirían notablemente, mentres que as dos PTANOpermanecen estables e crecen as dos PTLD.


6.2 Pacientes atendidos nos diferentesprogramas asistenciais

6.2.1 Pacientes atendidos en centros extrapenitenciarios

Durante o ano 2001 foron atendidas en Galicia un total de 11.815 persoas nos centros detratamento de carácter extrapenitenciario, cifra record na historia da rede asistencial doPGD. Este dato supón a continuidade da tendencia lixeiramente ascendente no número depacientes atendidos que se vén rexistrando a partir de 1996, tralo fortísimo incremento quese produciu entre 1992 e 1995 (figura 6.3). O aumento no volume asistencial, incluso nosperíodos nos cales se reduciron os fluxos de entradas, está relacionado co incremento con-tinuado dos niveis de permanencia no tratamento alcanzado nos diferentes programasofertados polo PGD, que serán analizados en puntos posteriores.

Debe destacarse que o 95,2% das persoas atendidas nos centros asistenciais do PGDdurante 2001 o foron por abuso e/ou dependencia de drogas ilegais, fronte ó 4,8% querecibiu atención por problemas de alcoholismo ou tabaquismo.

A análise da distribución dos usuarios atendidos nas diferentes modalidades asisten-ciais confirma que os programas de tratamento con derivados opiáceos se configurancomo a máis importante modalidade de tratamento da rede asistencial do PGD, fenóme-no que se foi acentuando progresivamente co paso dos anos (no ano 2001 aproximada-mente o 70% das persoas atendidas o foi neste tipo de programas). Pola súa parte, onúmero de suxeitos atendidos en programas de tratamento libres de drogas mantenserelativamente estable nos últimos anos, representando preto do 20% do volume dos casosatendidos, mentres que os pacientes atendidos nos programas de tratamento con anta-gonistas opiáceos descenderon de forma intensa e sostida entre 1997 e 2001, intervalo nocal se reducirían á metade.

Figura 6.3Evolución dos pacientes atendidos nos centros asistenciais

extrapenitenciarios da rede do PGD. 1992–2001

ATENDIDOS

VOLUME TOTAL PTLD PTANO PTDO

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Total admisións * 3.957 7.004 8.629 10.310 10.442 11.320 11.603 11.567 11.303 11.815

PTDO 2.480 3.690 4.218 5.177 6.086 6.567 6.973 7.550

PTANO 2.230 2.625 2.757 2.414 1.975 1.539 1.254

PTLD 2.155 1.911 1.891 1.943 2.131 2.168 2.088


Esta evolución ten unha importante transcendencia desde a perspectiva da planifica-ción dos servicios asistenciais, xa que viría a desmenti–lo feito de que a ampliación da ofer-ta de PTDO se traduza necesariamente na reducción nos niveis asistenciais dos PTLD. Osdatos dispoñibles ata o momento confirmarían a posibilidade de coexistencia entreambos tipos de programas, polo menos nas súas dimensións actuais, xa que a rápidaexpansión dos PTDO non supuxo o transvase masivo de usuarios desde os PTLD, senónmáis ben a incorporación de persoas a tratamento que ata entón estaban á marxe dos cir-cuítos asistenciais, mellorando con iso o control terapéutico, sanitario e social sobre apoboación drogodependente.

A evolución no volume de casos atendidos nos centros asistenciais do PGD ten algun-has características diferenciais respecto da observada no resto de España, onde desde1999 se aprecia unha reducción no número de usuarios atendidos nos centros ambula-torios que desenvolven PTLD (do 7,4% no período 1999–2000), mentres que aumenta-ban nun 9% os usuarios atendidos nos PTDO. Debe destacarse que o ritmo de crece-mento dos pacientes atendidos en PTDO foi moito máis intenso en España, onde se mul-tiplicaron por 4,4 veces no período 1994–2000, fronte ás 2,8 veces en que o fixeron enGalicia (figura 6.4).

O feito de que os pacientes atendidos en programas de tratamento con metadonaexperimentasen nos últimos anos un maior ritmo de crecemento en España ca en Galicia,débese basicamente ó feito de que a nosa Comunidade foi pioneira na oferta desta moda-lidade asistencial, tendo que corrixi–las restantes comunidades os déficits de prazas quepresentaban neste tipo de programas en anos recentes. Se se analizan as taxas de pacien-tes atendidos nesta modalidade terapéutica nas diferentes comunidades autónomasdurante o período 1991–2000 (táboa 6.2), pódese comprobar que Galicia tiña en 1991unha taxa de pacientes en PTDO de 19,8 por 100.000 habitantes (ocupando a terceira posi-ción no conxunto nacional), que creceu no ano 2000 ata situarse en 295,5, a segunda máiselevada no conxunto nacional despois de Canarias.

Figura 6.4Evolución dos pacientes atendidos en programas de tratamento

con derivados opiáceos en Galicia e España. 1994–2000

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

90000

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

ADMITIDOS

PACIENTES ATENDIDOS EN GALICIA PACIENTES ATENDIDOS EN ESPAÑA

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Pacientes atendidos en España 18.027 28.806 42.230 55.813 63.030 72.236 78.806

Pacientes atendidos en Galicia 2.480 3.690 4.218 5.177 6.086 6.587 6.973


Táboa 6.2 Pacientes atendidos en programas de tratamento conmetadona nas diferentes comunidades autónomas (1991–2000).Taxas de pacientes por 100.000 habitantes.

CC.AA. 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Andalucía 14,8 26,1 38,6 58,6 122,3 159,5 193,5 220,0 241,0 257,7

Aragón 3,8 5,7 8,3 8,8 11,6 38,2 63,5 141,8 161,2 200,4

Asturias 98,5 120,0 134,0 137,9 137,4 163,7 191,6 200,9 229,9 256,3

Baleares 11,2 20,9 55,2 50,7 87,4 68,0 206,9 210,6 315,0 290,4

Canarias 2,5 5,3 11,3 21,5 28,5 172,7 214,2 271,8 315,9 339,1

Cantabria 8,1 25,2 43,9 62,9 91,1 140,7 208,4 217,2 295,2 257,2

C. A Mancha 0,0 0,0 0,0 0,0 0,5 3,5 16,1 60,2 103,3 132,9

C. León 8,9 13,2 23,0 42,2 59,0 79,1 90,4 144,1 170,0 193,1

Cataluña 6,9 27,3 34,7 46,2 61,1 83,9 103,5 120,9 130,8 140,2

Estremadura 0,0 27,2 29,9 34,2 175,2 238,2 271,7 149,8 133,7 143,0

Galicia 19,8 56,7 75,7 93,3 126,1 153,9 208,42 264,9 290,8 295,5

A Rioxa 14,4 45,3 44,0 70,1 86,3 113,0 110,1 123,4 121,7 201,0

Madrid 3,9 6,0 6,9 13,3 25,2 81,2 80,3 141,8 143,0 161,7

Murcia 36,0 39,0 69,1 138,2 134,4 183,4 192,8 192,0 234,1 258,8

Navarra 0,0 0,0 5,7 58,9 89,2 115,9 141,0 117,3 160,0 186,4

País Vasco 0,0 28,9 28,8 35,6 47,9 67,8 75,0 78,1 118,6 111,2

Valencia 15,6 16,2 52,6 27,8 51,1 59,7 173,2 88,9 141,1 140,6

FONTE: OGD a partir de datos facilitados polas comunidades autónomas Bases poboacionais tomadas das proxeccións anuais (31 decembro) do INE.

6.2.2 Pacientes atendidos en programas penitenciarios

O mesmo que ocorre cos servicios asistenciais extrapenitenciarios do PGD, a reducción nonúmero de admisións a tratamento observada a partir do ano 2000 compatibilízase coincremento no volume total de internos atendidos nas prisións galegas, que no período1998–2001 creceron un 48%. A inflexión rexistrada no ano 2000 no volume asistencial rela-ciónase co traslado de lugar de dúas das prisións (figura 6.5).

Os programas de tratamento con derivados opiáceos monopolizan case en exclusiva aoferta terapéutica nos centros penitenciarios galegos, concentrando no ano 2001 o 89,3%dos pacientes atendidos. O papel preeminente dos PTDO na atención da poboación reclu-sa drogodependente está directamente relacionado co perfil desta última, que presenta enxeral uns niveis de deterioración social e sanitario moi superiores ós observados nos usua-rios dos servicios extrapenitenciarios.

Similar evolución obsérvase entre a poboación reclusa española atendida nos distintosprogramas asistenciais penitenciarios, que durante o período 1995–2000 rexistrarían unconstante incremento no seu volume, como consecuencia fundamentalmente da expansióndos PTDO nos diferentes centros penitenciarios (figura 6.6).


Figura 6.5Evolución do volume asistencial nos programas

intrapenitenciarios do PGD. 1998–2001

VOLUMEASISTENCIAL TOTAL

VOLUME PTDO

VOLUME PTLD

VOLUME PTANO1998 1999 2000 2001

Volumen asistencial total 1.106 1.467 1.027 1.640

Volumen PTDO 1.106 1.253 940 1.464

Volumen PTLD 191 78 139

Volumen PTANO 23 9 37

Figura 6.6Evolución no número de reclusos tratados nas diferentes

modalidades terapéuticas. España, 1995–2000

RECLUSOS

PROGRAMAS DE DESHABITUACIÓN (*)

TOTAL DE RECLUSOS ATENDIDOS

PROGRAMAS DE MANTEMENTO CON METADONA

* Inclúe programas ambulatorios e modulares

** Desde 1998 inclúense os datos referidos ás prisiónsde Cataluña

FONTE: Dirección Xeral de Institucións Penitenciarias eÓrgano Técnico de Drogodependencias de Cataluña.


6.3 Perfís dos usuarios da Rede Asistencial do PGD

6.3.1 Perfil xeral das persoas admitidas a tratamento

O perfil xeral dos usuarios admitidos a tratamento nos servicios asistenciais do PGD porabuso e/ou dependencia de substancias diferentes do alcohol e do tabaco correspóndesebasicamente co dun home, solteiro, de 30 anos, cun baixo nivel académico, que convive coasúa familia de orixe (aínda que un de cada catro o fai coa familia propia e un de cada tresten fillos), sen emprego, consumidor de heroína como droga principal, cunha dilatada his-toria de consumo, policonsumidor (en especial de tabaco, cannabis, alcohol e cocaína), queutiliza a vía fumada como forma preferente de consumo, que realizou anteriormente algúntratamento previo e cun alto grao de afectación por enfermidades infecciosas (VIH/sida ehepatite C e B) e por problemas psiquiátricos (táboa 6.3).

Non obstante, e como se verá posteriormente, existen importantes diferencias no perfilda poboación asistida en función de que se trate de casos novos ou previamente tratados.

Táboa 6.3 Perfil xeral dos pacientes admitidos a tratamentona rede asistencial do PGD por consumo de drogasdistintas do alcohol/tabaco. Galicia 2001

VARIABLES SOCIODEMOGRÁFICAS E DE ESTRATIFICACIÓN SOCIAL

Sexo V:H: 5,1

Idade media 30,6 años

Estado civil Solteiros (69,3%)

Casados (17,6%)

Con estudios primarios ou inferiores 74,7%

Situación laboral No paro (45,0%)

Traballando (37,1%)

I.L.P/Pensión (5,3%)

Fonte de ingresos Traballo (39,2%)

Axuda familiar (23,8%)

Actividades marxinais (10,5%)

Convivencia con Familia de orixe (49,3%)

Familia propia (24,8%)

Con fillos 34,9%

Parella drogodependente 19,1%


VARIABLES RELACIONADAS CO ACCESO Ó TRATAMENTO

Tratamento previo 71´2%(3,2 media de tratamentos previos)

Vía de acceso Iniciativa propia (46,7%)

Familia/amigos (10,2%)

Demanda formulada Metadona (47,3%)

Desintoxicación (18,9%)

Área de consumo

Droga principal Heroína (86,3%)

Cocaína (6,4%)

Cannabis (3,1%)

Heroína + cocaína (1,5%)

Vía administración Fumada/inhalada (60,7%)

droga principal Intravenosa (31,4%)

Anos consumo D. Principal (media) 10,9

Idade media inicio consumo droga principal 19,8 años

Droga co–principal consumida Cocaína (22,8%)

últimos 30 días Tabaco (17,3%)

Cannabis (15,3%)

Alcohol (7,7%)

Benzodiacepinas (6,4%)

Área médica

Prevalencia enfermidades VIH/SIDA (12,2%)

infecciosas Hepatite B (8,6%)

Hepatite C (18,4%)

Tratamento psiquiátrico 20,0%

Urxencias hospitalarias por sobredose 21,5%(2,2 media de episodios)

Área xudicial

Antecedentes xudiciais (detencións) 54,2%(7,1 veces media de detencións)

Ingresos en prisión 34,6%(2,2 veces de media)

O perfil xeral dos drogodependentes admitidos a tratamento evolucionou progresiva-mente desde que en 1994 empezara a súa monitorización, observándose un maior ave-llentamento da poboación atendida, unha crecente antigüidade no consumo da drogaprincipal, a maior presencia das demandas asistenciais por consumo de cocaína, a hexe-monía da vía fumada/inhalada en detrimento da intravenosa, o importantísimo incre-mento na proporción de casos que recibiron tratamentos previos e a maior presencia deproblemas legais asociados (figura 6.7).


Figura 6.7Evolución do perfil dos usuarios da

rede asistencial do PGD. Galicia, 1994–2001

80 1006040200

RAZÓN HOME/MULLER * 5,25,1

IDADE MEDIA * 27,930,6

ESTUDIOS PRIMARIOS/SEN ESTUDIOS * 69,674,7

CONVIVENCIA CON FAMILLIA DE ORIXE 58,949,3

PARELLA DROGODEPENDENTE 16,319,1

SITUACIÓN LABORAL ACTIVA 34,237,1

INGRESOS POR ACTIVIDADES LABORAIS 31,239,2

INGRESOS POR ACTIVIDADES MARXINAIS 15,210,5

DEMANDA DESINTOXICACIÓN 32,218,9

DEMANDA METADONA 22,347,3

DROGA PRINCIPAL: HEROÍNA 84,286,3

DROGA PRINCIPAL: COCAÍNA 26,4

ANOS CONSUMO DROGA PRINCIPAL 810,9

VÍA ADMINISTRACIÓN INTRAVENOSA 38,831,4

VÍA ADMINISTRACIÓN FUMADA/INHALADA 47,960,7

URXENCIAS POR SOBREDOSE 14,821,5

TRATAMENTOS PREVIOS 46,271,2

VIH+/SIDA 10,812,2

ANTECEDENTES POR PROBLEMAS LEGAIS 40,354,2

ANTECEDENTES DE INGRESO EN PRISIÓN 24,634,6

GALICIA 1994 GALICIA 2001

Excepto *, os demais valores fan referencia á

porcentaxe de usuarios que presentan a característica.


O perfil dos usuarios admitidos a tratamento por abuso e/ou dependencia a drogas ilí-citas na rede galega de atención ás drogodependencias ofrece algunhas diferencias rele-vantes cos do resto de España, entre as que destacarían a maior porcentaxe de suxeitospreviamente tratados e o maior peso da heroína como droga principal que xustifica o ini-cio dos tratamentos, en detrimento da cocaína e o cannabis, fenómenos que serán anali-zados posteriormente.

A Droga que motiva o tratamento

Unha ampla maioría das admisións a tratamento rexistradas na rede asistencial do PGDdurante o ano 2001 debéronse ó consumo de heroína como droga principal (78,6%), segui-das a moita distancia das provocadas polo alcohol (7,0%) e a cocaína (5,8%). O resto desubstancias psicactivas, como o cannabis (2,8%), as drogas de síntese (0,6%) ou o tabaco(2,0%), teñen unha escasa relevancia (táboa 6.4).

Táboa 6.4 Distribución das admisións a tratamentopor substancias psicactivas. Galicia 2001

Droga principal

Substancias %

Heroína 78,6

Alcohol 7,0

Cocaína 5,8

Cannabis 2,8

Drogas de síntese 0,6

Tabaco 2,0

Heroína + Cocaína 1,3

Outras 1,9

Como se desprende destes datos, a heroína continúa sendo a droga que motiva a maiorporcentaxe de incorporacións a tratamento, se ben debe destacarse que perdeu peso rela-tivo en favor de substancias como o alcohol e a cocaína. As admisións a tratamento por con-sumo de heroína reducíronse de forma moi intensa entre os casos sen tratamento previo,permanecendo relativamente estables entre os previamente tratados. Pola súa parte, asadmisións a tratamento por cocaína gañaron peso progresivamente, téndose triplicado aproporción de admisións atribuíbles a esta substancia entre 1995 e 2001, tanto entre oscasos sen tratamento previo coma entre os pacientes previamente tratados (figura 6.8).

Debe destacarse o incremento que tiveron as admisións a tratamento por consumo decannabis, entre os casos sen tratamentos previos, mentres que as drogas de síntese come-zaron a ter unha mínima presencia entre este tipo de pacientes en 2001 (figura 6.9).

O peso das distintas substancias psicactivas nas admisións a tratamento rexistradas enGalicia presenta diferencias relevantes respecto do conxunto de España. As admisións a tra-tamento por heroína en Galicia son actualmente moi superiores ás do resto do Estado,como contrapartida do menor peso das atribuídas á cocaína, que se sitúan por debaixo dametade das rexistradas a nivel nacional (figura 6.10), e ó cannabis.

Estas diferencias acentúanse entre os casos admitidos por primeira vez a tratamento.Mentres que entre estes casos a heroína segue sendo de forma maioritaria a droga princi-pal de abuso en Galicia, en España tan só provocou o 47,6% das admisións rexistradasdurante o ano 2000, seguida da cocaína (32,1%) e o cannabis (14,5%).


A evolución seguida polas admisións a tratamento en Galicia desde 1986 a 2001, segun-do a droga principal de consumo, caracterízase por:

■ O descenso do peso das admisións a tratamento motivadas pola heroína desde 1999,especialmente entre os casos admitidos por primeira vez a tratamento.

■ A irregular tendencia das admisións a tratamento motivadas polo consumo de coca-ína, que tras rexistrar un ciclo alcista entre 1996 e 1999, vería reducida a súa influen-

Figura 6.8Evolución das admisións a tratamento por heroína e cocaína, segundo

realización ou non de tratamentos previos. Galicia, 1995–2001

PORCENTAXE

1996 1997 1998 1999 2000 2001

HEROÍNA tratamento previo SI 97,2 96,1 94,9 91,0 92,6 92,2

HEROÍNA tratamento previo NON 92,3 88,5 81,0 75,5 71,9 71,6

COCAÍNA tratamento previo SI 1,4 1,9 2,0 5,0 4,3 4,1

COCAÍNA tratamento previo NON 3,4 5,5 9,5 16,5 15,4 12,4

Figura 6.9Evolución das admisións a tratamento por cannabis e drogas de síntese,

segundo realización ou non de tratamentos previos. Galicia, 1995–2001

PORCENTAXE

1996 1997 1998 1999 2000 2001

CANNABIS tratamento previo SI 0,20 0,10 0,40 0,60 0,70 0,60

CÁNNABIS tratamento previo NON 1,80 2,60 5,20 5,00 7,70 9,50

DROGAS SÍNTESE tratamento previo SI 0,04 0,07 0,04 0,05 0,04 0,20

DROGAS SÍNTESE tratamento previo NON 0,20 0,70 0,40 0,20 0,90 2,20


cia como droga principal nos anos sucesivos. Aínda que no período 2000–01 as admi-sións por cocaína perderon peso, tanto entre os suxeitos tratados previamente comanos incorporados por primeira vez a tratamento, o descenso foi máis acusado entreos segundos.

■ As admisións a tratamento motivadas polo consumo de cannabis incrementáronseprogresivamente entre os casos sen tratamento previo, a pesar do cal teñen aíndaun peso relativamente baixo sobre o conxunto das admisións rexistradas.

Esta evolución presenta bastantes similitudes con respecto áa observada no resto doEstado ata o ano 2000, último con información dispoñible. En España continuou a reduc-ción das admisións a tratamento por heroína iniciada en 1997, mentres que as admisiónspor cocaína, que ata 1999 rexistraron unha fortísima tendencia ascendente, sufriron no ano2000 un lixeiro descenso, atribuíble á reducción nas admisións de casos sen tratamento pre-vio, dado que o número de admisións por cocaína entre suxeitos previamente tratadosseguiu crecendo. Tamén as admisións por cannabis se incrementaron lixeiramente, en espe-cial entre os casos sen tratamento previo.

B Existencia de tratamentos previos

A realización ou non de tratamentos previos é unha variable que introduce variaciónsimportantes nos perfís das persoas admitidas a tratamento e que aparece estreitamenteasociada ó tipo de drogas que motivan estas admisións. A evolución deste indicador estámarcada basicamente polo grao de consolidación dos servicios asistenciais (na medida enque teñan unha maior cobertura e traxectoria temporal será máis elevada a proporción deusuarios previamente tratados) e pola súa capacidade de readecua–la oferta dos seus ser-vicios ás novas demandas relacionadas co abuso de drogas (captación ou incorporación denovos usuarios ás redes asistenciais).

Figura 6.10Admisións a tratamento por heroína e cocaína.

Galicia e España, 1986–2001

PORCENTAXE

GALICIA HEROÍNA

GALICIA COCAÍNA

ESPAÑA HEROÍNA

ESPAÑA COCAÍNA

FONTE DOS DATOS DE ESPAÑA: Memorias SEIT; GALICIA. Memorias SAA

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

GALICIA HEROÍNA 69,1 73,5 77,5 81,0 75,0 82,8 89,0 87,6 84,2 91,1 90,4 88,9 89,6 84,9 76,1 86,3

GALICIA COCAÍNA 0,7 1,4 1,3 2,8 5,3 5,4 4,5 2,9 2,0 1,2 2,2 3,5 4,8 9,2 7,1 6,4

ESPAÑA HEROÍNA 97,0 97,1 96,5 96,6 96,2 95,9 95,0 94,6 94,7 88,2 84,1 80,2 73,1 72,2

ESPAÑA COCAÍNA 1,9 1,7 2,2 2,4 3,2 3,5 4,3 4,7 4,7 5,6 8,9 11,3 17,5 17,2


Ata 1994 a maioría das persoas admitidas a tratamento era a primeira vez que solicita-ban os servicios dos centros asistenciais do PGD, situación que se inverte a partir de 1995 eque foi reforzándose de forma clara nos últimos anos, como se constata ó comprobar queo 71,2% dos pacientes admitidos a tratamento durante o ano 2001 foran previamente tra-tados (figura 6.11). O incremento na porcentaxe de pacientes previamente tratados é unfenómeno coincidente co observado no resto de España, se ben neste caso tivo unha menorintensidade, como o confirma o feito de que no ano 2000 o 64,2% das admisións a trata-mento rexistradas en España se correspondese con suxeitos previamente tratados.

O perfil dos pacientes admitidos por primeira vez a tratamento difire considerable-mente do daqueles que foron previamente tratados, destacando no primeiro caso a súamenor idade (28,4 anos fronte a 31,5), o menor tempo de consumo da droga que motiva otratamento (8 anos fronte a 12), os maiores niveis de integración familiar, a menor pro-porción de ingresos en prisión e de urxencias hospitalarias, a minoritaria presencia da inxec-ción como vía de consumo da droga principal e, en consecuencia, a menor incidencia dainfección por VIH/sida, VHB e VHC (figura 6.12).

Como se indicou, tamén a existencia ou non de tratamentos previos se relaciona co pesoque as diferentes substancias teñen nas admisións a tratamento, de maneira que entre oscasos sen tratamento previo teñen un maior peso substancias como a cocaína (que provo-cou o 12,4% das admisións) ou o cannabis (el 9,5 %), en detrimento da heroína, que apa-rece como droga principal no 71,6% das admisións (figura 6.13).

En xeral non existen diferencias relevantes no perfil das persoas admitidas a trata-mento en Galicia respecto do resto do Estado, en función de que recibisen ou non trata-mentos previos. As diferencias básicas constitúenas o maior peso que a cocaína ten comodroga principal entre os casos admitidos por primeira vez a tratamento (durante o ano2000 o 32,1% das admisións rexistradas en España entre os casos non tratados anterior-mente estiveron motivadas polo consumo de cocaína) e a conseguinte menor utilizaciónda vía intravenosa.

Figura 6.11Evolución da proporción de usuarios admitidos a tratamento segundo

realización ou non de tratamentos previos. Galicia–España, 1991–2000

PORCENTAXE

ESPAÑACON TRATAMENTO PREVIO

ESPAÑASEN TRATAMENTO PREVIO

GALICIACON TRATAMENTO PREVIO

GALICIASEN TRATAMENTO PREVIO

FONTE DOS DATOS: Memorias SEIT

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

ESPAÑA con tratamento previo 43,7 42,4 44,3 46,2 49,7 56,9 62,1 62,1 58,7 64,2

ESPAÑA sen tratamento previo 51,1 54,2 51,8 51,2 45,7 39,4 35,7 35,6 38,6 35,8

GALICIA con tratamento previo 46,2 45,7 45,8 37,1 38,6 50,5 61,1 62,6 64,8 68,4

GALICIA sen tratamento previo 50,2 53,2 52,2 62,2 37,8 49,5 38,5 35,8 34,8 30


Figura 6.12Perfil dos usuarios da rede asistencial segundo a existencia

ou non de tratamentos previos. Galicia, 2001

80 1006040200

RAZÓN HOME/MULLER * 5,34,7

IDADE MEDIA * 31,528,4

ESTUDIOS PRIMARIOS/SEN ESTUDIOS * 74,974,6

CON FAMILLIA DE ORIXE 47,354,7

SITUACIÓN LABORAL: TRABALLANDO 35,641,3

SITUACIÓN LABORAL: NO PARO 46,641,2

INGRESOS POR ACTIVIDADES LABORAIS 37,942,4

INGRESOS POR ACTIVIDADES MARXINAIS 10,79,9

DEMANDA DESINTOXICACIÓN 16,824,9

DEMANDA METADONA 53,631,6

DROGA PRINCIPAL: HEROÍNA 92,271,6

DROGA PRINCIPAL: COCAÍNA 4,112,4

ANOS DE CONSUMO DE DROGA PRINCIPAL* 128

VÍA ADMINISTRACIÓN INTRAVENOSA 3815,3

VÍA ADMINISTRACIÓN FUMADA/INHALADA 57,868,2

URXENCIAS POR SOBREDOSE 2512,9

VIH+/SIDA 14,85,4

VHB+ 10,14,9

VHC+ 22,58,4

ANTECEDENTES POR PROBLEMAS LEGAIS 58,329,1

ANTECEDENTES DE INGRESO EN PRISIÓN 39,719

TRATAMENTO PSIQUIÁTRICO 2117,8

CON TRATAMENTO PREVIO SEN TRATAMENTO PREVIO

Excepto *, os demais valores fan referencia á

porcentaxe de usuarios que presentan a característica.


C Distribución por sexo

Desde 1987 mantense a desproporción por sexos nas admisións a tratamento rexistradasnos servicios asistenciais do PGD, cunha presencia claramente maioritaria de homes. No ano2001 a razón H:M (número de homes por muller) era de 5,1, unha desproporción que sexustifica basicamente pola tradicional sobrerrepresentación que os homes tiveron entre osconsumidores de drogas ilícitas. Esta desproporción é incluso máis intensa no conxunto deEspaña, onde a razón H:M era de 5,6 en 2000, último ano con datos dispoñibles (Fig. 6.14).

A desproporción nas admisións a tratamento a favor dos homes é unha constante entódolos programas monitorizados en Galicia, aínda que menos acusada nos programas detratamento con derivados opiáceos, onde a razón H:M é de 4,8. O feito de que as mulleresque se incorporan a tratamento presenten en xeral un maior grao de deterioración sanita-ria, psicolóxica e social cós seus homólogos homes, xustificaría a súa maior adscrición aPTDO (figura 6.15).

Figura 6.13Droga que motiva o inicio do tratamento segundo a existencia

ou non de tratamento previo (%). Galicia, 2001

HEROÍNA: 71,6% HEROÍNA: 92,2%

DROGAS DE SÍNTESE: 2,2% DROGAS DE SÍNTESE: 0,2%

HEROÍNA+COCAÍNA: 1,6% HEROÍNA+COCAÍNA: 1,4%

CANNABIS: 9,5% CANNABIS: 0,6%

COCAÍNA: 12,4% COCAÍNA: 4,1%

SEN TRATAMENTO PREVIO CON TRATAMENTO PREVIO

Figura 6.14Razón home–muller entre os admitidos a tratamento.

Galicia e España, 1987–2000

RAZÓN

ESPAÑA

GALICIA

1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

España 4,1 4,3 4,3 4,8 5,3 5,4 5,7 5,2 5,2 5,4 5,4 5,4 5,6 5,6

Galicia 4,5 4,3 4,5 4,7 4,8 5,7 5,2 5,2 5,6 5,6 4,9 5,7 4,9 5,4



D Distribución por idades

A idade media da poboación atendida nos servicios asistenciais galegos foi avellentándoseprogresivamente desde 1987 (24,5 anos), ata situarse nos 30,5 anos no ano 2000, un pro-ceso similar, aínda que menos intenso, ó observado ó resto do Estado (figura 6.16). O feitode que durante os anos noventa a incorporación de novos consumidores de heroína foramoi limitada, provoca o progresivo avellentamento dun colectivo relativamente “cativo”que, como o integrado polos consumidores de opiáceos, aínda hoxe provoca o maior núme-ro de admisións a tratamento.

Figura 6.16Idade media dos admitidos a tratamento.

Galicia–España, 1987–2000

IDADE

ESPAÑA

GALICIA

1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

España 24,8 25,4 25,7 26,2 26,5 26,7 27,2 27,9 28,5 29,1 29,6 30,2 30,4 30,9

Galicia 24,5 25,0 25,2 25,9 25,9 26,1 26,4 26,8 27,1 27,6 28,1 29,3 29,5 30,5


Figura 6.15Razón home–muller segundo o programa

de tratamento. Galicia, 1989–2001

RAZÓN

TOTAL ADMISIÓNS

PTLD

PTANO

PTDO

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

TOTAL ADMISIÓNS 4,5 4,7 4,8 5,7 5,2 5,2 5,6 5,6 4,9 5,7 4,9 5,4

PTLD 6,2 6,5 6,8 6,8 6,1 5,2 6,3 5,6

PTANO 5,8 6,6 5,7 6,6 6,5 6,5 9,5 7,6 9,1 7,6 5,9 6,9 7,2

PTDO 3,0 3,6 4,2 4,5 4,5 3,6 4,9 5,9 5,9 5,1 4,4 4,1 4,8

FONTE DOS DATOS: TOTAL: Memorias SEIT, PROGRAMAS: Memorias SAA


As idades medias das persoas admitidas a tratamento difiren en función da realizaciónou non de tratamentos previos, sendo no caso dos pacientes admitidos por primeira vez atratamento 3,1 anos inferior (28,4 fronte a 31,5 anos).

As idades medias das persoas admitidas a tratamento difiren tamén de forma notableen función do tipo de programa ó que son adscritos, sendo os usuarios dos PTDO os querexistran unhas idades medias máis avanzadas (30,8 anos en 2001), 2,5 anos por riba da dosusuarios dos PTLD e 3,3 da dos PTANO (figura 6.17).

E Idade de inicio e antigüidade no consumo da droga principal

A idade media de inicio ó consumo da droga principal situouse no ano 2001, para o con-xunto dos usuarios admitidos a tratamento nos centros do PGD, en 19,8 anos, con docemeses de diferencia en función de que se tratase de pacientes que realizasen ou non tra-tamentos previos (20,5 e 19,5 anos, respectivamente). Non existen diferencias destacablesnas idades de inicio ó consumo en función do programa no que participan os pacientes(19,8 anos nos PTDO e PTLD e 19,1 nos PTANO).

Paralelamente ó incremento da idade media das persoas admitidas a tratamento, cons-tátase o incremento nos anos de consumo da droga principal, que pasou de situarse comomedia en 4,8 anos en 1987 a 10,0 anos en 2000, unha tendencia similar á observada en Espa-ña (figura 6.18).

Como resulta lóxico, atendendo á maior idade cronolóxica dos seus pacientes, as per-soas admitidas a tratamento en PTDO son as que rexistran períodos de consumo máis pro-longados da droga principal ata alcanzar, como media, os 11,2 anos en 2001, fronte ós8,4 dos PTLD e os 7,8 dos PTANO. Non obstante, constátase un elemento diferencial naevolución rexistrada na antigüidade no consumo, como é o feito de que no período1989–2001 os anos de consumo da droga principal se mantivesen estables nos PTDO nabanda de 8–11 anos, mentres que experimentaron notables incrementos nos restantesprogramas (figura 6.19).

Figura 6.17Idade media segundo o programa de tratamento. Galicia, 1989–2001

IDADE

TOTAL ADMITIDOS

PTLD

PTANO

PTDO

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

TOTAL ADMITIDOS 25,2 25,9 25,9 26,1 26,4 26,8 27,1 27,6 28,1 29,3 29,5 30,5

PTLD 27,1 30,4 29,3 30,1 26,8 27,5 28,4 28,3

PTANO 24,7 25,1 24,9 25,0 24,7 26,3 27,9 27,5 28,0 26,1 26,9 27,5 27,5

PTDO 31,0 28,0 28,4 28,1 28,1 29,6 31,0 30,8 30,8 28,8 29,3 30,3 30,8

FONTE DOS DATOS TOTAL: Memorias SEIT, PROGRAMAS: Memorias SAA


A antigüidade media no consumo da droga principal entre os casos admitidos por pri-meira vez a tratamento situouse en Galicia en 8,0 anos durante o 2001, que sería o tempomedio que as persoas tardan en acudir a recibir tratamento desde que se inicia o consumoda droga principal. Esta cifra é sensiblemente máis reducida cá rexistrada entre os pacien-tes previamente tratados (12,0 anos) e similar á rexistrada en España (7,8 anos para osadmitidos a tratamento por primeira vez no ano 2000).

F Vía de administración da droga principal

O impacto das políticas orientadas á reducción de danos, implementadas desde comezosdos anos noventa para facer fronte ás elevadísimas prevalencias da infección por VIH/sida

Figura 6.19Evolución da media de anos de consumo da droga principalsegundo o programa de tratamento. Galicia, 1989–2001

ANOS DE CONSUMO

TOTAL ADMITIDOS

PTLD

PTANO

PTDO

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

TOTAL ADMITIDOS 5,2 5,8 5,8 6,0 6,3 6,6 6,6 7,2 7,9 8,9 9,3 10,0

PTLD 6,0 6,7 7,0 7,3 7,2 7,4 8,0 8,4

PTANO 4,5 4,6 4,5 4,5 3,9 5,0 5,1 5,5 5,9 6,7 6,9 7,2 7,8

PTDO 10,1 9,3 9,3 8,4 8,2 10,0 8,6 8,7 8,8 9,5 9,7 10,7 11,2

Figura 6.18Evolución da media de anos de consumo da droga principal

en pacientes admitidos a tratamento. Galicia–España, 1987–2000

ANOS DE CONSUMO

ESPAÑA

GALICIA

1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

España 5,1 5,6 5,8 6,1 6,1 6,3 6,8 7,3 7,9 8,5 9,0 9,5 9,6 10,3

Galicia 4,8 5,0 5,2 5,8 5,8 6,0 6,3 6,6 6,6 7,2 7,9 8,9 9,3 10,0

FONTE DOS DATOS DE ESPAÑA: Memorias SEIT

FONTE DOS DATOS TOTAL: Memorias SEIT, PROGRAMAS: Memorias SAA


entre a poboación drogodependente, permitiron que a partir de 1994 a inxección deixasede se–la principal vía de administración entre as persoas admitidas a tratamento nos servi-cios do PGD, en favor da vía fumada. A intensidade dos cambios rexistrados na vía de admi-nistración da droga principal queda patente ó comprobar que no ano 2001 o 60,7% dossuxeitos admitidos a tratamento utilizaba a vía fumada/inhalada, fronte ó 31,4% que usa-ba a vía parenteral (figura 6.20).

O progresivo abandono da vía intravenosa é especialmente perceptible entre os pacien-tes admitidos por primeira vez a tratamento, que só foi utilizada durante o ano 2001 polo15,3%, fronte ó uso maioritario que estes facían da vía fumada/inhalada (68,2%).

Aínda que a tendencia ó abandono da vía inxectada tivo desde 1991 unha intensidadesimilar á observada no resto do Estado, hai que destacar que aínda hoxe a utilización des-ta vía continúa sendo moito máis elevada en Galicia, como consecuencia da maior preva-lencia que tradicionalmente tivo esta vía nesta comunidade (provocando que o punto departida se situase en niveis superiores) e do feito de que a rede galega de atención ás dro-godependencias atende proporcionalmente a un maior número de consumidores de hero-ína, substancia da que o seu uso se vincula de forma máis intensa coa vía parenteral.

G Consumo de drogas secundarias

O policonsumo é un patrón de uso de drogas amplamente consolidado entre os usuariosdos servicios asistenciais. A análise das substancias consumidas durante os 30 días previos óinicio do tratamento permite identificar algunhas asociacións no uso de drogas realizadospolos suxeitos admitidos a tratamento durante 2001 na rede asistencial do PGD (táboa 6.5):

■ A cocaína aparece como droga co–principal no 22,8% das admisións, seguida do can-nabis (15,3%), o alcohol (7,7%) e as benzodiacepinas (6,4%). A presencia destas dro-gas coprincipais difire segundo o tipo de programa.

■ Tamén estas mesmas substancias rexistran elevadas prevalencias de consumo comosegundas, terceiras ou cuartas drogas consumidas nos últimos 30 días entre as per-soas admitidas a tratamento, en especial no caso do alcohol (24,1%) e o cannabis(21,1%).

Figura 6.20Vía de administración da droga principal (%). Galicia–España, 1991–2000

PORCENTAXE

ESPAÑA FUMADA

ESPAÑA INXECTADA

GALICIA FUMADA

GALICIA INXECTADA

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

ESPAÑA FUMADA 30,0 37,0 42,0 45,0 49,6 30,0 27,5 27,5 24,4 24,1

ESPAÑA INXECTADA 61,3 52,4 47,5 44,4 39,0 32,5 27,3 23,9 20,8 20,0

GALICIA FUMADA 23,3 36,4 41,7 53,4 60,8 62,9 59,2 58,1 57,4 56,8

GALICIA INXECTADA 71,3 57,6 53,9 43,5 36,6 34,1 36,0 34,6 34,1 34,2



Táboa 6.5 Droga co–principal e secundarias consumidas nos 30 díasprevios ó inicio do tratamento. Galicia, 2001

Programa Droga co–principal Outras drogas (2ª,3ª ó 4ª)

1 2 3 4 1 2 3 4

Total admitidos 22,8% 15,3% 6,4% 7,7% 8,6% 21,1% 13,3% 24,1%

PTLD 20,5% 15,9% 6,2% 9,9% 11,1% 21,9% 11,9% 23,8%

PTDO 25,3% 12,1% 7,3% 5,1% 10,2% 21,0% 16,2% 21,1%

PTANO 19,4% 22,2% 5,8% 5,3% 11,8% 24,7% 12,9% 24,7%

1 = cocaína 2 = cannabis 3 = benzodiacepinas 4 = alcohol

Entre o total de casos admitidos a tratamento en España durante o ano 2000 rexístraseun elevado consumo de distintas drogas secundarias nos 30 días anteriores á incorporacióna tratamento, en especial de cocaína (56,3%), cannabis (36,8%), alcohol (32,0%) e hipnóti-cos e sedantes (18,9%). Os datos achegados por este mesmo indicador referidos a Galiciaconfirman a existencia de consumos de cannabis (39,4%), alcohol (35,1%) e hipnóticos esedantes (26,2%) como drogas secundarias en porcentaxes superiores ós do resto de Espa-ña, situándose en niveis inferiores os de cocaína (44,6%).

Reviste un especial interese a análise dos consumos doutras drogas secundarias en fun-ción da substancia que se considera responsable do episodio de inicio do tratamento (dro-ga principal). Entre os casos admitidos a tratamento en España durante o ano 2000 por con-sumo de heroína como droga principal rexístranse consumos nos 30 días previos de cocaí-na (69,5%), cannabis (35,9%), alcohol (25%) e hipnóticos e sedantes (22%), uns consumosque son lixeiramente superiores entre os casos que non realizaron tratamentos previos (do70,5% para a cocaína, do 37,9% para o cannabis ou do 25,1% para o alcohol).

Pola súa parte, nos casos admitidos a tratamento por consumo de cocaína como drogaprincipal detéctanse elevadas prevalencias de consumos de alcohol (58,5%) e cannabis(48,6%), mentres que os consumos de heroína (14%) e éxtase (9%) son minoritarios. Entreos admitidos previamente tratados hai unha maior presencia de consumos de heroína(24,4%), mentres que os do alcohol (53,7%) e o cannabis (45,7%) se sitúan en niveis infe-riores ós rexistrados nos suxeitos que non realizaron tratamentos previos (61,5% e 50,0%respectivamente).

Estes datos permiten confirma–la importante presencia que os consumos de cocaínateñen entre os consumidores de heroína, configurándose como un patrón de policonsumoamplamente xeneralizado entre os pacientes dos servicios asistenciais. Así mesmo, debedestacarse que a asociación entre consumo de heroína e cocaína non se produce en senti-do inverso, xa que tan só unha reducida proporción de admitidos a tratamento por abusoe/ou dependencia á cocaína son consumidores de heroína. O patrón de policonsumo daspersoas admitidas a tratamento por consumo de cocaína tería connotacións máis próximasco que deu en denominarse consumos recreativos, con preponderancia do uso de alcohole o cannabis como drogas secundarias.

O Observatorio Europeo da Droga e as Toxicomanías ofrece algunhas das característicasdas persoas admitidas a tratamento por abuso de drogas en distintos países da Unión Euro-pea. A pesar da existencia de diversos métodos para a recollida da información subminis-trada, é posible identifica–la existencia de características comúns entre estes pacientes(táboa 6.6).


Alem

aña (d

)1999

27,780/20

n.a

64,7 (49,8)7,7 (24,3)

n.a.

n.a.

1,3 (n.a)

22.2 (n.a)

0,0

Au

stria (a)1999

32,969/31

100100

Bélxica

1998n

.a.75/25

n.a.

43,0 (35,0)6.5 (26.5)

n.a.

n.a.

0.6 (0,0)22.6 (0,0)

4,0 (0,7)

Din

amarca (b

)1999

31,075/25

29,049 (53)

1 (33)5 (9)

0,5 (0)n

.a.16,0 (0)

2,0 (0)

Españ

a1999

30,485/15

21,074,6 (26,9)

17,0 (4,7)0,6 (2,3)

0,30,1 (4,3)

5,6 (0,0)0,4 (21,6)

Finlan

dia

199926,1

75/2560,6

31,5 (81,6)0,2 (n

.a.)39,1 (85,7)

0,9 (7,7)0,1 (n

.a.)19,0 (n

.a.)0.4 (n

.a.)

Francia (c)

1999

Grecia

199928,0

84/1669,8

89,5 (72,0)1,6 (16,7)

0,0(0)0,1 (0)

0,06,9 (0)

0,7 (14,3)

Ho

land

a1999

31,481/19

10,063,2 (14,5)

21,2 (2,5)2,6 (10,4)

0,00,1 (0)

10,0 (0,5)0,6 (1,7)

Irland

a1999

24,670/30

48,973,4 (66,0)

1,2 (14,0)1,4 (10,0)

4,9 (0)0,2 (0)

16,5 (0)1,0 (1,3)

Italia (e)1999

30,986/14

n.a.

83,6 (74,5)4,3 (14,5)

0,3 (6,7)0,8 (0)

0,28,0

1,0 (1,3)

Luxem

bu

rgo

199927,0

70/3066,0

74 (76)11 (89)

1,01,0

0,010,0

1,0

Portu

gal (f)

199928,2

78/22n

.a.n

.a.n

.a.n

.a.n

.a.n

.a.n

.a.n

.a

Rein

o U

nid

o (g

)1999

27,174/26

37,071 (47)

6 (4)8 (42)

1 (1)0,0

10,0 (0)1 (36)

Suecia

199834,0

72/28n

.a.32

n.a.

n.a.

n.a.

1,07,0

43,0

Tábo

a 6.6A

lgu

nh

as características das p

ersoas tratad

as po

r pro

blem

asd

e dro

gas en

diferen

tes países d

a un

ión

Euro

pea

An

o

Op

iáceos (a)

Co

caína

An

fetamin

as (a)Éxtase

Alu

cinó

xeno

sC

ann

abis

Ou

tras

Idad

em

edia

Distrib

ució

np

or sexo

ho

me/m

uller

IV vía d

ead

min

istración

da

dro

ga p

rincip

al (%)

% d

istribu

ción

da d

rog

a prin

cipal

(entre p

aréntese %

IV vía d

e adm

inistració

n)

(a)O

s dato

s de A

ustria refíren

se exclusivam

ente a aq

ueles p

acientes in

cluíd

os n

algú

np

rog

rama d

e sub

stitutivo

s, po

lo q

ue o

s dato

s de o

piáceo

s com

o d

rog

a prin

cipal e

vía IV d

e adm

inistració

n so

n d

o 100%

.

(b)

Os d

atos d

e Din

amarca so

bre o

piáceo

s refírense exclu

sivamen

te á hero

ína.

(c)O

s dato

s de Fran

cia corresp

on

den

a aqu

eles pacien

tes qu

e estean en

tratamen

to e

figu

ren in

scritos n

o rexistro

anu

al

(d)

A in

form

ación

de A

lemañ

a sob

re vía de ad

min

istración

IV d

e op

iáceos refírese á

hero

ína e o

s dato

s sob

re vía de ad

min

istración

de co

caína reflicte co

caína C

LH.

(e)O

s dato

s de Italia in

clúen

tanto

os p

acientes q

ue in

ician tratam

ento

neste an

oco

mo

os q

ue co

ntin

úan

en tratam

ento

desd

e o an

o an

terior.

(f)A

info

rmació

n d

e Portu

gal relativa a calq

uera tip

o d

e dem

and

a de tratam

ento

recolle o

nú

mero

total d

e interven

ción

s e no

n o

nú

mero

de p

ersoas, p

olo

qu

e no

né p

osib

le distin

gu

ir entre o

s distin

tos tip

os d

e dro

gas.

(g)

No

Rein

o U

nid

o o

s dato

s refírense ó

perío

do

abril–setem

bro

de 1999.

FON

TE: Ob

servatorio

Euro

peo

da D

rog

a e as Toxico

man

ías, 2001

6.3.2 Perfil dos pacientes atendidos nosdiferentes programas asistenciais

Existen algunhas diferencias relevantes nos perfís dos usuarios atendidos nos distintos pro-gramas asistenciais do PGD (figura 6.21). O mesmo que en anos anteriores, os usuarios dosprogramas de tratamento con derivados opiáceos son os que presentan o perfil máis dete-riorado (maior presencia de problemas sociais, xudiciais e sanitarios asociados ó consumode drogas), mentres que os do programa de tratamento con antagonistas teñen maioresniveis de axuste, situándose os usuarios dos programas libres de drogas nunha posiciónintermedia entre ambos.


Figura 6.21Perfil usuarios admitidos a tratamento segundo programa. Galicia, 2001

80 1006040200

RAZÓN HOME/MULLER5,67,24,8

IDADE MEDIA28,327,530,8

ESTUDIOS PRIMARIOS/SEN ESTUDIOS71,767,775,9

CONVIVENCIA COA FAMILIA DE ORIXE61,463,547,3

SITUACIÓN LABORAL ACTIVA41,950,133,0

INGRESOS POR ACTIVIDADES LABORAIS40,451,333,8

INGRESOS POR ACTIVIDADES MARXINAIS8,36,9

14,7

ANOS DE CONSUMO DE DROGA PRINCIPAL8,47,8

11,2

VÍA ADMINISTRACIÓN FUMADA/INHALADA55,977,457,0

VÍA ADMINISTRACIÓN INTRAVENOSA27,619,439,5

URXENCIA POR SOBREDOSE16,914,823,2

VIH+/SIDA8,23,716

TRATAMENTOS PREVIOS56,460,774,8

TRATAMENTO PSIQUIÁTRICO20,217,818,0

ANTECEDENTES POR PROBLEMAS LEGAIS43,436,556,5

ANTECEDENTES DE INGRESO EN PRISIÓN22,113,239,2

PTLD PTANO PTDO


■ Os usuarios do PTDO, con respecto ós dos restantes programas, teñen unha idademáis avanzada, rexistran unha maior antigüidade no consumo da droga principal,utilizaban a vía intravenosa nunha elevada porcentaxe antes de inicia–lo tratamen-to, e maioritariamente realizaron tratamentos previos. Así mesmo, presentan maio-res carencias de tipo social (altas taxas de desemprego e obtención de ingresos poractividades marxinais en porcentaxes máis elevadas), máis problemas sanitarios(máis episodios de ingreso en servicios de urxencias e de afectación por enfermida-des infecciosas) e un maior grao de conflictividade xurídico–legal.

■ Polo contrario, os usuarios do PTANO amosan un perfil menos desaxustado, conmenor idade e tempo de consumo, predominio da vía fumada/inhalada, menor afec-tación por enfermidades infecciosas, maiores niveis de integración familiar e laborale un menor grao de problemas legais asociados.

■ Pola súa parte, os usuarios dos PTLD presentan un perfil intermedio respecto dosPTDO e os PTANO.

A análise da evolución dos perfís dos pacientes ó longo do tempo confirmaría que adeterioración social dos pacientes que estaban sendo incorporados ós PTDO quebraríasedurante o ano 2001, observándose melloras en ámbitos tales como a convivencia coa fami-lia de orixe, a realización de actividades laborais, a menor dependencia de actividades mar-xinais e dos antecedentes legais e penitenciarios (figura 6.22).

Figura 6.22Evolución do perfil social dos pacientes admitidos en programas

de tratamento con derivados opiáceos. Galicia, 1998–2001

CONVIVENCIA COAFAMILIA DE ORIXE

INGRESOS DE ACTIVIDADES MARXINAIS

TRABALLANDO

INGRESOS EN PRISIÓN

1998 1999 2000 2001

Convivencia coa familia de orixe 53,5% 49,9% 45,8% 47,3%

Ingresos por actividades marxinais 20,0% 19,3% 17,9% 14,7%

Traballando 32,8% 32,9% 30,8% 33,0%

Ingresos en prisión 35,3% 36,9% 42,2% 39,2%

Problemas legais 50,3% 53,2% 59,4% 56,5%

PROBLEMAS LEGAIS


6.4 Avaliación de resultados dos servicios asistenciais

Coa finalidade de avalia–la eficacia e eficiencia dos dispositivos asistenciais da rede de aten-ción ás drogodependencias, o PDG puxo en marcha en 1994 o denominado Sistema de Ava-liación Asistencial. Este sistema, ademais de permiti–lo seguimento de cohortes de usuariosó longo do tempo, facilita valiosos indicadores de avaliación da actividade asistencial rea-lizada nos diferentes programas de tratamento, referidos tanto ós motivos de saída deles,como á permanencia e asistencia ás diferentes actividades que incorpora cada programa.Non obstante, os datos sobre a avaliación de resultados referidos a 1994 deben ser toma-dos con certa cautela, xa que coincidiu coa posta en marcha do Sistema de Avaliación Asis-tencial, motivo polo cal se optou por tomar como ano de base para as análises da súa evo-lución os referidos a 1995.

6.4.1 Motivo de saída dos programas

O indicador motivo de saída de programa/centro establece diferentes causas de saída: altaterapéutica, abandono, expulsión, forza maior e cambio de programa. A análise dos moti-vos das saídas dos usuarios dos programas asistenciais ofrece unha primeira aproximaciónsobre os seus resultados, debendo ser interpretados tendo en consideración o carácter reci-divante con que a Organización Mundial da Saúde define a drogodependencia.

A existencia dunha elevada porcentaxe de altas terapéuticas nun programa amosa unhaalta eficacia del, pero non significa que non poidan producirse recaídas no consumo de dro-gas nos suxeitos tratados. Do mesmo modo, o abandono do programa non pode asociarsenecesariamente ó fracaso definitivo do proceso terapéutico, sendo relativamente frecuen-te que suxeitos que abandonan o tratamento o reinicien transcorrido un certo período detempo. Da mesma maneira, indicadores de saída como o cambio de programa reflicten osesforzos dos profesionais por garantir en cada momento unha asistencia personalizada óspacientes, buscando oferta–lo tipo de programa ou recurso que en cada etapa do procesoterapéutico se considera máis adecuado ás necesidades de cada suxeito, facilitando destemodo a permanencia dos pacientes no tratamento, o que segundo confirman numerososestudios de seguimento constitúe unha das principais variables predictoras da evoluciónpositiva no tratamento.

Os principais motivos de saída dos distintos programas da rede asistencial do PDGdurante o ano 2001 son o cambio de programa (con especial incidencia nos PTANO),seguido dos abandonos e as altas terapéuticas (táboa 6.7). As saídas por expulsións sonpracticamente inexistentes, supondo tan só o 0,2% das saídas que se rexistraron no con-xunto da rede.

Táboa 6.7 Motivos de saída segundo o programa. Galicia, 2001

Motivo de saída P.T. libre drogas P.T. derivados P.T. antagonistas Total saídasopiáceos

Nº % Nº % Nº % Nº %

Cambio programa 343 43,2 582 49,2 323 56,0 1.248 48,9

Abandono 193 24,3 341 28,9 159 27,5 693 27,1

Alta terapéutica 233 29,3 103 8,7 72 12,5 408 16,0

Forza maior 25 3,2 151 12,8 23 4,0 199 7,8

Expulsión 0 0,0 5 0,4 0 0,0 5 0,2

Totais 794 100,0 1.182 100,0 577 100,0 2.553 100,0

Existen algunhas diferencias nos motivos de saída segundo o tipo de programa referi-


dos fundamentalmente ás altas terapéuticas, os cambios de programa e saídas por forzamaior, xa que as porcentaxes de abandonos son similares en tódolos programas. Os PTANOrexistran maiores porcentaxes de saídas por cambio de programa, en tanto que os PTDOconcentran o groso das saídas por forza maior.

Pola súa parte, as maiores porcentaxes de altas terapéuticas concéntranse fundamen-talmente nos PTLD (29,3%), que teñen unha orientación “finalista” (focalizada ó logro daabstinencia e previo á alta do proceso terapéutico) fronte a outros programas, en especialos PTDO, que incorporan obxectivos intermedios.

A evolución durante o período 1995–2001 dos principais motivos de saída da rede asis-tencial do PGD permite obter algunhas interesantes conclusións:

■ As saídas por cambio de programa, que foron tradicionalmente a principal causa desaída, reducíronse de maneira moi significativa nos PTLD, o que reflectiría a crecen-te consolidación do funcionamento da rede asistencial do PGD, coa mellora dos pro-cesos de indicación terapéutica e de retención no tratamento indicado (figura 6.23).

■ As saídas por abandono amosan unha evolución moi positiva en tódolos programas(figura 6.24), de maneira especial naqueles de maior esixencia para os seus usuarios(PTLD e PTANO), o que sen dúbida reflectiría a progresiva mellora da calidade deatención prestada.

Esta tendencia resulta altamente positiva, xa que se traduce na existencia dunhamaior adhesión ou permanencia no tratamento o cal, como xa se indicou, redundanunhas maiores perspectivas de éxito deste. Ademais, a maior permanencia no tra-tamento, con independencia de que este culmine ou non con éxito, permite o logrode obxectivos complementarios á abstinencia, tales como o abandono de certasprácticas de risco.

A pesar da positiva evolución que seguiron desde 1995, os abandonos nos PTDOresultan aínda elevados, tendo en conta os obxectivos deste tipo de intervenciónterapéutica (complementariedade entre o logro da abstinencia e a reducción dodano asociado ó consumo de opiáceos) e o feito de que se dirixen a unha poboaciónque acumula habitualmente un alto grao de deterioración.

Figura 6.23Saídas de programa debidas a cambios de programa. Galicia, 1995–2001

PORCENTAXE

PTLD

PTANO

PTDO

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PTLD 50,7 60,2 48,1 48,4 51,2 41,3 43,2

PTANO 40,5 41,0 47,9 52,5 53,5 61,7 56,0

PTDO 29,1 33,7 33,5 41,8 47,7 55,4 49,2


■ As altas terapéuticas non teñen unha evolución homoxénea, amosando incremen-tos nos programas de maior esixencia e descensos nos PTDO (figura 6.25). Debedestacarse o fortísimo incremento das altas rexistradas nos PTLD (do 6,3% en 1994ó 29,3% en 2001) o que evidencia, en primeiro lugar, que a rehabilitación é posi-ble (polo menos para unha de cada catro das persoas incorporadas ós PTLD) e ensegundo lugar, a mellora progresiva na calidade dos servicios prestados polos cen-tros asistenciais.

Figura 6.24Saídas de programa debidas a abandonos. Galicia, 1995–2001

PORCENTAXE

PTLD

PTANO

PTDO

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PTLD 42,0 28,7 38,4 38,7 28,1 34,6 24,3

PTANO 48,8 45,8 41,9 38,7 34,0 28,0 27,5

PTDO 37,1 34,4 37,9 34,2 31,2 32,6 28,9

Figura 6.25Saídas de programa por altas terapéuticas. Galicia, 1995–2001

PORCENTAXE

PTLD

PTANO

PTDO

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PTLD 6,3 10,1 12,9 11,8 18,9 22,8 29,3

PTANO 5,6 8,8 6,7 7,3 10,9 9,3 12,5

PTDO 11,8 10,9 7,4 5,0 6,5 5,3 8,7


6.4.2 Indicadores de permanencia, actividades e asistencia

O indicador de permanencia mide a media de días que os suxeitos están nos diferentes pro-gramas ata que se produce a súa saída deles. Debe destacarse que existen diferencias moinotables neste indicador en función da natureza dos programas (figura 6.26), que oscila-ron durante o ano 2001 entre os 634,3 días nos PTDO e os 277,5 dos PTLD.

As tendencias observadas no indicador permanencia en programa ó longo do período1995–2001 confirman o incremento da media de días de permanencia en tódolos progra-mas, moito máis intenso no caso dos PTDO e PTANO, como resulta por outra parte lóxicoen programas que buscan en gran medida a vinculación terapéutica coa poboación drogo-dependente, potenciando a fidelidade dos usuarios co programa. Aínda que menos inten-sa, resulta positiva a evolución seguida nos días de permanencia en PTLD, que se multipli-caría por case dous no período 1994–2001, mellorando con iso, as perspectivas de éxito des-te tipo de tratamentos.

En paralelo ó incremento da permanencia, obsérvase en xeral un aumento da mediade intervencións practicadas sobre os pacientes en tódolos programas (figura 6.27),así como na de días nos que os pacientes acoden ó centro durante a permanencia destesen programa (figura 6.28). Non obstante, hai que apuntar que a partir de 1999 se produ-ciría a estabilización no número de días con intervencións e mesmo unha leve reducciónno caso dos PTANO, o que apuntaría a existencia dunha asociación positiva, non moiintensa, entre as pautas de variación dos indicadores de permanencia e de actividade nosdistintos programas.

O incremento da actividade cos pacientes aparecería asociado a unha maior perma-nencia nos programas, e ó contrario, a súa reducción (tal como ocorreu durante 2001 nosPTANO) asociaríase cunha menor permanencia, aínda que o incremento da permanencianon é directamente proporcional á intensidade do tratamento, de maneira que lixeirosincrementos das ratios de actividade se asociarían con melloras substantivas nos niveis depermanencia. Estas pautas de asociación obsérvanse tanto nos PTLD (figura 6.29), como nosPTANO (figura 6.30) e os PTDO (figura 6.31).

Figura 6.26Evolución da media de días en programa. Galicia, 1995–2001

MEDIAS DE DÍAS

PTLD

PTANO

PTDO

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PTLD 145,1 182,3 223,7 259,4 251,2 253,8 277,5

PTANO 153,8 192,6 261,8 308,4 366,8 427,7 394,2

PTDO 206,1 245,8 307,3 373,5 511,3 559,8 634,3


Figura 6.27Media de intervencións segundo o programa. Galicia, 1995–2001

MEDIAS DEINTERVENCIÓNS

PTLD

PTANO

PTDO

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PTLD 10,1 12,8 13,5 12,9 14,4 16,0 17,1

PTANO 18,9 23,0 31,6 27,5 33,2 34,3 33,1

PTDO 22,0 25,0 32,0 24,1 44,1 44,6 53,7

Figura 6.28Media de días con intervencións (días asistencia ó centro)

segundo o programa. Galicia, 1995–2001

MEDIAS DEVISITAS

PTLD

PTANO

PTDO

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PTLD 4,9 7,6 7,1 9,0 10,9 11,9 12,4

PTANO 6,0 11,7 15,5 17,9 23,7 24,0 22,3

PTDO 6,7 10,5 13,5 19,1 34,3 34,9 41,2


Figura 6.29Evolución indicadores de permanencia,

actividade e asistencia en PTLD. Galicia, 1995–2001

PERMANENCIA

ACTIVIDADE

ASISTENCIA

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PERMANENCIA 145,1 182,3 223,7 259,4 251,2 253,8 277,5

ACTIVIDADE 10,1 12,8 13,5 12,9 14,4 16,0 17,1

ASISTENCIA 4,9 7,6 7,1 9,0 10,9 11,9 12,4

Figura 6.30Evolución indicadores de permanencia, actividade e

asistencia en PTANO. Galicia, 1995–2001

PERMANENCIA

ACTIVIDADE

ASISTENCIA

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PERMANENCIA 153,8 192,6 261,8 308,4 366,8 427,7 394,2

ACTIVIDADE 18,9 23,0 31,6 27,5 33,2 34,3 33,1

ASISTENCIA 6,0 11,7 15,5 17,9 23,7 24,0 22,3

Figura 6.31Evolución indicadores de permanencia, actividade e

asistencia en PTDO. Galicia, 1995–2001

PERMANENCIA

ACTIVIDADE

ASISTENCIA

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

PERMANENCIA 206,1 245,8 307,3 373,5 511,3 559,8 634,3

ACTIVIDADE 22,0 25,0 32,0 24,1 44,1 44,6 53,7

ASISTENCIA 6,7 10,5 13,5 19,1 34,3 34,9 41,2


6.5 Conclusións

■ Desde 1998, e tras anos de continuado incremento, véñense reducindo as admisiónsa tratamento rexistradas nos centros extrapenitenciarios da rede asistencial do PGD.A pesar do repunte observado en 2001, con 3.666 admisións rexistradas, as incorpo-racións de pacientes a tratamento reduciríanse globalmente nun 22,4% no últimoquinquenio. Esta mesma tendencia obsérvase no resto de España, aínda que nestecaso de maneira máis intensa.

■ A reducción no fluxo de incorporacións a tratamento compatibilízase co incremen-to no número de persoas atendidas nos centros de tratamento extrapenitenciarios,tendencia que se suavizaría desde 1996. No ano 2001, con 11.815 pacientes atendi-dos, a rede asistencial galega alcanzou o seu máximo histórico.

■ Os esforzos realizados polo PGD para amplia–la cobertura da poboación con pro-blemas de abuso e dependencia ás drogas quedan de manifesto se se ten en contaque as taxas de pacientes admitidos a tratamento por 100.000 habitantes se incre-mentaron nun 57,2% entre 1991 e 2000, ó pasar de 76,3 a 120,0 nese período. Defeito, a nosa comunidade era no ano 2000 a quinta cunha maior taxa de admisiónsa tratamento, despois de Canarias, Andalucía, Valencia e Baleares.

■ O lixeiro incremento mantido nos últimos anos no volume de persoas atendidas nosservicios asistenciais do PGD, a pesar do descenso observado nas admisións a trata-mento, foi posible gracias ós maiores niveis de fidelización ou estabilización logra-da nos procesos terapéuticos, como resultado da importante ampliación rexistradana oferta de programas de tratamento con derivados opiáceos, que contribuíron areduci–la rotación dos pacientes polos distintos servicios asistenciais.

■ O groso das demandas de tratamento e, en consecuencia, das persoas atendidas nosservicios asistenciais integrados no PGD, están motivadas polo abuso e/ou dependen-cia de drogas ilegais. O abuso de substancias como o alcohol e tabaco motivaron uni-camente o 8,3% das admisións a tratamento rexistradas durante 2001, representan-do o 4,8% do total de pacientes atendidos. Hai que ter en conta que a maioría dospacientes alcohólicos son atendidos, como é tradicional, pola rede de saúde mental.

■ A ampliación da oferta de PTDO producida nos últimos anos nos centros asistenciaisextrapenitenciarios en Galicia, xustificada pola progresiva deterioración sociosani-taria da poboación consumidora de opiáceos, traduciuse no incremento de algomáis do 100% no número de usuarios atendidos nesta modalidade asistencial entre1995–2001, mentres que o número de usuarios dos PTANO se reduciu nun 44% e odos PTLD mantívose estable nese mesmo período. Mentres que en Galicia a amplia-ción das persoas atendidas en PTDO se compatibiliza coa estabilidade dos que reci-ben tratamento en PTLD, no resto do Estado estaríase producindo nos últimos dousanos un transvase de usuarios desde os PTLD (que sofren descensos claros no núme-ro de usuarios atendidos) ós PTDO.

■ O perfil xeral dos usuarios admitidos a tratamento correspóndese basicamente co dunhome, solteiro, de 30 anos, cun baixo nivel académico, sen emprego, consumidor de hero-ína como droga principal, cunha dilatada historia de consumo, policonsumidor, que utili-za a vía fumada/inhalada como forma preferente de consumo, que realizou anterior-mente algún tratamento previo e cun alto grao de afectación por enfermidades infec-ciosas como o VIH/sida, hepatites C e B e por problemas psiquiátricos. Este perfil evolu-cionou nos últimos anos intensificándose o avellentamento da poboación atendida, a súamaior antigüidade no consumo, o incremento dos casos previamente tratados, o aban-dono da vía intravenosa (que pasou de ser utilizada polo 71,3% das persoas admitidas atratamento en 1991 ó 34,2% en 2000) e o incremento dos problemas xudiciais asociadosó consumo. Os usuarios atendidos nos PTDO son os que teñen un perfil cunha maior dete-rioración social e sanitaria, en tanto que os dos PTANO terían o perfil máis normalizado.


■ Se ben o peso da heroína nas admisións a tratamento se reduciu de forma notabledesde mediados dos noventa, período no que chegou a motivar máis do 90% des-tas, esta substancia continúa capitalizando o groso das demandas de tratamentoque reciben os centros do PGD (o 78,6% en 2001), seguida do alcohol (7,0%) e acocaína (5,8%). As admisións a tratamento en Galicia presentan diferencias subs-tanciais respecto do resto do Estado, destacando a maior influencia da heroína e ofeito de que as admisións atribuídas á cocaína e ó cannabis se sitúen en porcenta-xes moi inferiores. Estas diferencias acentúanse aínda máis entre as persoas admi-tidas por primeira vez a tratamento.

■ Constátase a consolidación crecente no funcionamento do conxunto de centros eservicios integrados na rede do PGD, o que está permitindo reduci–las saídas deusuarios por cambio de programa, así como a reducción dos abandonos do trata-mento. A evolución destes indicadores, que se traducen na mellora dos niveis depermanencia, está facilitando a maior adhesión dos usuarios ó tratamento, mello-rando as expectativas de éxito del. Un dato revelador da mellora progresiva alcan-zada na calidade dos servicios ofertados ós drogodependentes galegos constitúeoo fortísimo incremento rexistrado nas altas terapéuticas no marco dos PTLD, queentre 1995 e 2001 pasaron do 6,3 ó 29,3%.

■ Unha alta porcentaxe da poboación drogodependente que accede ós servicios asis-tenciais do PGD ten antecedentes penais, o que xustifica o reforzamento que rexis-traron os servicios de tratamento nos centros penitenciarios de Galicia. No ano2001 un total de 1.640 reclusos recibiron tratamentos nos centros intrapenitencia-rios do PGD, un 48% máis ca en 1998. Preto do 90% dos pacientes atendidos nasprisións galegas reciben tratamento en PTDO.

7 . I N D I C A D O R E S S A N I T A R I O S

7.1 Enfermidades infecciosas relacionadas coas drogas

O consumo de drogas, e de maneira especial a utilización da vía intravenosa, apareceestreitamente asociado á presencia de determinadas enfermidades infecciosas. Entre osconsumidores de drogas a infección por VIH/sida, hepatites C e B ou tuberculose alcanzantaxas de prevalencia moi superiores ás rexistradas no conxunto da poboación galega.

A información dispoñible sobre estas enfermidades procede fundamentalmente dedúas fontes: os datos achegados polo Sistema de Avaliación Asistencial, referidos á pobo-ación drogodependente incorporada a tratamento, e os facilitados polo Rexistro Galegoda Sida, que recolle os casos de sida diagnosticados e declarados en Galicia que, con carác-ter voluntario notifica o persoal médico.

7.1.1 Enfermidades infecciosas en pacientes en tratamento

As prevalencias de enfermidades como a hepatite C e B e o VIH/sida entre as persoas admi-tidas a tratamento por consumo de drogas ilegais que se someteron ás diferentes probasdiagnósticas son moi elevadas, de modo especial entre os beneficiarios dos programas detratamento con derivados opiáceos (figura 7.1).

A incidencia deste tipo de enfermidades está directamente relacionada coa existenciade certas prácticas de risco, entre as que destacan o uso da vía intravenosa para o consu-mo de drogas. Precisamente, o maior grao de utilización desta vía entre os casos previa-mente tratados explica en gran medida que a súa afectación sexa máis do dobre cá rexis-trada entre os pacientes admitidos a tratamento por primeira vez (figura 7.2). De feito, asmelloras conseguidas nos últimos anos neste ámbito, están permitindo unha reduccióncontinuada nos niveis de afectación por estas enfermidades entre a poboación drogode-pendente en tratamento.

7 . I n d i c a d o r e s s a n i t a r i o s

Figura 7.1Prevalencia de enfermidades infecciosas entre usuarios

admitidos a tratamento por abuso e/ou dependencia a drogas ilícitas,segundo o programa. Galicia, 2001

VIH/SIDA

HEPATITE B

HEPATITE C


Os datos facilitados polo Observatorio Europeo da Droga e as Toxicomanías (OEDT,2001) confirmarían a estabilización do VIH, tralos intensos descensos rexistrados entre osconsumidores de drogas por vía parenteral desde mediados dos anos noventa. Non obs-tante, nalgúns países como Austria, Luxemburgo, Irlanda, Países Baixos, Portugal e Fin-landia a transmisión do VIH podería esta aumentando entre determinados grupos destesconsumidores.

As prevalencias da infección da hepatite C son superiores na Unión Europea ás do VIH,oscilando entre os consumidores de drogas por vía parenteral entre o 40 e o 90%, segun-do os países de referencia. Non existe unha tendencia definida na evolución desta enfer-midade no reducido número de países que cobren este indicador. Pola súa parte, as preva-lencias da hepatite B son tamén elevadas entre este grupo de consumidores de drogas, aín-da que se sitúan en niveis inferiores ás rexistradas para a hepatite C.

Aínda que non se dispón de información actualizada respecto ás prevalencias doutrasenfermidades infecciosas como a tuberculose entre os drogodependentes en tratamento,si existen datos parciais que ilustran a súa elevada incidencia entre o colectivo de consumi-dores de drogas.

No informe realizado en 1997 sobre a situación da tuberculose en Galicia (CONSE-LLERÍA DE SANIDADE E SERVICIOS SOCIAIS, 1997) poñíase de relevo que a taxa de inci-dencia da enfermidade tuberculosa na nosa Comunidade era de 65,8 casos por 100.000habitantes, taxa que no grupo de idade de 25 a 34 anos se elevaba ata 101,2. Aínda quena maior parte dos casos de tuberculose rexistrados non consta ningún factor de riscoasociado á enfermidade (64%), entre os casos cun único factor coñecido aparecen dousestreitamente ligados ó consumo de drogas: no 10,3% dos casos o consumo de alcohol eno 10,2% o VIH positivo.

Pola súa parte, un estudio de ámbito nacional realizado en 1999 (Instituto de Saúde Car-los III, 1999) confirmaba o feito de que o consumo de drogas é o factor de risco detectadocon maior frecuencia entre os casos de tuberculose diagnosticados (en especial, terse inxec-tado drogas nalgunha ocasión, ter antecedentes por alcoholismo e ter consumido heroínaou cocaína por outras vías distintas da parenteral). Tamén queda patente a asociación datuberculose coa infección por VIH/sida, dado que unha significativa porcentaxe de pacien-tes con tuberculose estaban infectados polo VIH/sida.

Figura 7.2Prevalencia de enfermidades infecciosas entre usuarios da rede asistencial

do PGD, segundo a realización ou non de tratamentos previos. Galicia, 2001

5,4% 4,9%

8,4%

15,3%14,8%

10,1%

22,5%

38%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

Sen tratamento previo 5,4% 4,9% 8,4% 15,3%Con tratamento previo 14,8% 10,1% 22,5% 38%

VIH/SIDA HEPATITE B HEPATITE C Uso via intravenosa

I N D I C A D O R E S S A N I T A R I O S 133

7.1.2 Casos de SIDA entre consumidores de drogas

Desde que en 1984 se diagnosticara o primeiro caso de sida en Galicia a evolución destaenfermidade, da que os criterios de definición foron ampliados a partir de 1994 de acor-do cos criterios aprobados polo Centro Europeo para a Vixilancia Epidemiolóxica da Sida,tivo dúas etapas claramente diferenciadas. Na primeira, que incluiría o período1994–1996, os casos diagnosticados foron en aumento (con pequenos altibaixos), rexis-trándose a partir de 1997 un marcado descenso no número de novos casos rexistrados,pasando de 349 en 1996 a 100 en 2001 (figura 7.3).

A incidencia anual da enfermidade (frecuencia de novos casos aparecidos cada anodividido por millón de habitantes) reflicte tamén esta mesma tendencia descendente. Entan só catro anos pasouse dunha incidencia de 127,4 (1996) a 36,6 (2001). Esta positivaevolución nos casos de SIDA rexistrados nos últimos anos é o resultado dos esforzos reali-zados na prevención da enfermidade e na asistencia ós seus enfermos, en particular daeficacia crecente dos tratamentos antirretrovirais.

Galicia ocupa unha posición intermedia no conxunto do Estado respecto das taxas deincidencia da sida, situándose lixeiramente por debaixo da media nacional (37,1). O mes-mo que en Galicia, no resto de España vense producindo unha intensa reducción de casosde sida, neste caso a partir de 1995.

A análise das principais características sociodemográficas dos enfermos de SIDA enGalicia diagnosticados en 2001 confirman a maioritaria presencia de homes (o 79%) e dosgrupos de idades de 25–29 e 30–34 anos, cun progresivo incremento das idades mediasdos casos no momento do diagnóstico, ata alcanza–los 36 anos en 2001.

A influencia que o consumo de drogas ten na transmisión da infección por VIH/SIDAqueda patente se se ten en consideración que do total de 2.903 casos de SIDA diagnosti-cados desde a aparición da enfermidade ata o 31 de decembro de 2001, o 67,8% (1969casos) correspóndense coa categoría “usuarios de drogas por vía parenteral”. Esta cate-goría de transmisión ten un peso lixeiramente superior en Galicia ca no resto do Estado(64,8%), en consonancia coa maior utilización da vía intravenosa que tradicionalmentemantiveron os consumidores de opiáceos galegos.

A análise dos casos de sida diagnosticados en Galicia durante o ano 2001 (figura 7.4)confirma que o consumo de drogas por vía parenteral continúa sendo a principal cate-goría de transmisión (61%), tanto entre os homes (65%) como entre as mulleres (44%),aínda que no caso destas alcanza o mesmo peso cás relacións heterosexuais. Séguena

Figura 7.3Número de casos e incidencia de SIDA. Galicia, 1984–2001

Nº DE CASOS

Nº DE CASOS

FONTE: Rexistro Galego da SIDA

INCIDENCIA

INCIDENCIA


por importancia as categorías: relacións heterosexuais sen protección (23%) e as prácti-cas homo–bisexuais (4%). O consumo de drogas por vía parenteral é tamén no resto deEspaña a principal categoría de transmisión (52%), tanto en homes (53%) coma en mulle-res (48%).

A evolución desde 1986 do peso que a categoría consumo de drogas inxectables en Gali-cia tivo na transmisión da sida caracterízase pola continuada perda de influencia desta enámbolos sexos (figura 7.5). No cuadrienio 1998–2001 un 61% dos homes e un 52% dasmulleres contaxiáronse mediante esta vía, fronte ó 76 e 73% que o fixeron, respectiva-mente, durante o cuadrienio 1986–1989.

Ó mesmo tempo, nos últimos anos obsérvase un aumento significativo da porcentaxede cidadáns galegos, homes e mulleres, infectados de sida por transmisión heterosexual,constituíndose de maneira clara na segunda causa de contaxio da enfermidade.

Figura 7.4Casos de SIDA diagnosticados segundo a categoría de transmisión.

España e Galicia, 2001

UDVP 61%

TRANSMISIÓN HETEROSEXUAL 23%

TRANSMISIÓN HOMO/BISEXUAL 4%

DESCOÑECIDA 8%

OUTRAS 4%

GALICIA

UDVP 52,2%

TRANSMISIÓN HETEROSEXUAL 23,7%

TRANSMISIÓN HOMO/BISEXUAL 13,5%

DESCOÑECIDA 9,4%

OUTRAS 1,2%

ESPAÑA


FONTE: Rexistro Nacional da SIDA


A evolución en Galicia dos novos casos de sida diagnosticados entre usuarios de dro-gas por vía parenteral no período 1990–2001 é moi similar á observada no resto doEstado, con continuos incrementos ata mediados dos noventa, para iniciar desde esemomento descensos continuados. O descenso no volume de novos casos pertencentes aesta categoría prodúcese en Galicia a partir de 1997, dous anos máis tarde ca en Espa-ña (figura 7.7).

Convén ter presente ó analiza–la evolución dos casos de sida, que esta enfermidade éunha consecuencia tardía da infección por VIH/sida, polo que sen dúbida o descenso xeralobservado nos novos casos de sida (e de maneira especial dos casos de sida entre usuariosde drogas inxectables) é o resultado das políticas de reducción de danos que se puxeronen marcha hai varios anos, os resultados das cales se fan visibles transcorrido un dilatadoperíodo de tempo.

Figura 7.6Categorías de transmisión da SIDA por sexos. Galicia, 1986–2001

1986–1989

UDIs 76%T. heter. 6%

T. homo./bi. 9%Outras 9%

HOMES MULLERES

1990–1993



1994–1997



1998–2001



1986–1989


T. homo./bi.Outras 7%

1990–1993



1994–1997



1998–2001





A pesar desta positiva evolución, Galicia e o conxunto do Estado, amosan taxas de inci-dencia da sida moi superiores ás doutros países europeos. Os países do sudoeste da UniónEuropea, e en concreto Portugal e España, lideran as taxas de incidencia anual de casos desida entre consumidores de drogas (OEDT, 2001) (táboa 7.1).

Táboa 7.1 Casos de SIDA diagnosticados en 1999 en consumidoresde drogas por vía intravenosa por millón de habitantes. OEDT

Países Casos de SIDA en consumidores de drogas.Por millón de habitantes

Portugal 60

España 42

Italia 16

Francia 4

Austria 2

Irlanda 2

Luxemburgo 2

Dinamarca 1

Países Baixos 1

Suecia 0,9

Bélxica 0,7

Noruega 0,7

Alemaña 0,6

Reino Unido 0,4

Grecia 0,3

Finlandia 0,0

Figura 7.7Evolución do número de casos de SIDA asociados ó uso de drogas por vía parenteral,

segundo o ano de diagnóstico. España–Galicia, 1990–2001

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

España 2719 3044 3301 3558 5000 4647 4279 3011 2076 1704 1484 1201Galicia 153 177 178 166 223 186 224 149 86 81 66 61

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001


7.1.3 Prevención de enfermidades infecciosas ereducción de prácticas de risco

Co obxectivo de previ–la transmisión de enfermidades infecciosas, en especial o VIH/sida,así como de reducir determinadas prácticas de risco, a Dirección Xeral de Saúde Públicada Xunta de Galicia vén desenvolvendo desde hai 1992 diversas actuacións entre os usua-rios de drogas por vía parenteral, consistentes na distribución de paquetes con materiaispreventivos (figura 7.8) e o desenvolvemento dun programa de intercambio de xiringas.Neste último programa participan desde o ano 2000 a totalidade dos centros peniten-ciarios galegos.

No marco do programa de intercambio despregouse unha crecente actividade, queculminou no ano 2001 coa distribución de preto de medio millón de paquetes preventi-vos e 162.288 preservativos (táboa 7.2).

Táboa 7.2 Evolución do número de paquetes preventivos,preservativos e folletos distribuídos no marcodo programa de intercambio. Galicia, 1996–2001

1996 1997 1998 1999 2000 2001

Paquetes preventivos 386.108 545.610 567.950 620.890 456.298 490.613distribuídos

Preservativos 80.000 25.000 92.000 185.750 139.684 162.288distribuídos

Folletos programa — 7.000 8.807 1.000 530 300intercambio distribuídos

Figura 7.8Número de paquetes preventivos distribuídos entre UDVP a través de oficinas

de farmacias e puntos de intercambio. Galicia, 1992–2001

PUNTOS DE DISTRIBUCIÓN

OFICINAS DE FARMACIA


7.2 Indicadores hospitalarios

7.2.1 Altas hospitalarias por drogodependencias

O Servicio Galego de Saúde (SERGAS) conta desde 1993 cun sistema de información deno-minado Conxunto Mínimo Básico de Datos (CMBD), xerado a partir da información rexis-trada polos profesionais sanitarios dos 21 hospitais do SERGAS nas historias clínicas e infor-mes de alta. Estes rexistros son de grande utilidade para a planificación e medición da acti-vidade dos centros hospitalarios, actuando como unha ferramenta de apoio á súa xestión.

O Conxunto Mínimo Básico de Datos recolle, entre outras, información sobre as drogo-dependencias ingresadas nos hospitais do SERGAS (como condición de busca definiuse ocódigo 304. do CIE–9–MC 4ª edición), referida a episodios de hospitalización (altas), non apacientes.

Os datos do CMBD sinalan que entre os anos 1995 e 1999 se produce un constanteaumento no número de altas producidas por problemas de drogodependencias comodiagnóstico principal, duplicándose estas ó final do período. Tralo máximo volume de altasalcanzado en 1999 (2.173 altas), iniciaríase unha tendencia descendente, que acentuoudurante 2001 (figura 7.9).

No ano 2001, ademais das 490 altas hospitalarias nas que as drogodependencias apare-cen como diagnóstico principal, rexistráronse un total de 20.659 altas con drogodepen-dencias como diagnóstico secundario.

Figura 7.9Altas hospitalarias con diagnóstico de drogodependencias.

Galicia, 1995–2001

Nº DE ALTAS

FONTE: CMBD. SERGAS

NÚMERODE ALTAS


7.2.2 Unidades de Desintoxicación Hospitalaria (UDHS)

As UDH son dispositivos que, dentro dun servicio hospitalario, realizan a proposta dasUAD integradas no circuíto asistencial do PGD, a abordaxe de tratamentos de desintoxi-cación en réxime de internamento hospitalario.

A actividade realizada polas seis UDH existentes en Galicia durante o ano 2000, últimocon información dispoñible, apunta a lixeira reducción no número de usuarios ingresadosnestes servicios respecto a anos precedentes (426 en 2000 fronte a 458 en 1999).

Esta tendencia na reducción do número de ingresos nas UDH galegas é coincidente,aínda que menos intensa, coa observada no conxunto de España, onde tras continuadosincrementos interanuais ata 1997, en 1998 se produce un descenso continuado no núme-ro de usuarios atendidos. O descenso acumulado no período 1998–2000 foi do 21,5% noconxunto do Estado e do 9,7% en Galicia (figura 7.10)

Figura 7.10Evolución de usuarios atendidos nas UDH.

España e Galicia, 1995–2000

FONTE: Memoria Plan Nacional Sobre Drogas, 2000


7.3 Conclusións

■ Os consumidores de drogas admitidos a tratamento presentan elevadas taxas deprevalencias de enfermidades infecciosas como o VIH (12,2%), hepatite B (8,6%) e C(18,4%) e tuberculose.

■ Constátase a existencia de diferencias moi importantes nos niveis de prevalencia des-tas patoloxías infecciosas en función de que se trate de suxeitos admitidos por pri-meira vez a tratamento ou previamente tratados. O feito de que as prevalencias dainfección por hepatite (B e C) e VIH sexan, respectivamente, dúas e tres veces infe-riores nos suxeitos admitidos a tratamento por primeira vez, permite constata–lopositivo impacto que tiveron, tanto os programas postos en marcha para a preven-ción e o control específico delas, como dos programas de reducción do dano, quefixeron posible que os pacientes que utilizan na actualidade a vía intravenosa des-cendesen en máis de 40 puntos porcentuais desde 1991.

■ O consumo de drogas por vía parenteral segue a se–la principal categoría de trans-misión da sida en Galicia, atribuíndoselle a ela o 67,8% do total de casos diagnosti-cados desde o comezo da epidemia ata a actualidade. Non obstante, nos novos casosdiagnosticados nos últimos anos detéctase unha perda da influencia desta categoríade transmisión (supuxo o 61% dos casos diagnosticados en 2001) un incremento datransmisión heterosexual.

■ Os episodios de altas hospitalarias relacionadas coas drogodependencias comezarona reducirse a partir do ano 2000, alcanzando no ano 2001 os 490 episodios anuais,4,4 veces menos que en 1999. Esta evolución estaría en principio relacionada comaior control asistencial e sanitario que se está logrando da poboación galega conconsumos problemáticos de drogas.

8 . I N D I C A D O R E S D E M O R T A L I D A D E

8.1 Mortalidade por reacción aguda ó consumo de drogas

Desde que en 1992 se implantara o indicador mortalidade por reacción aguda tralo con-sumo de drogas, Galicia dispón dunha exhaustiva información respecto da evolución nonúmero de falecidos por esta causa, das características deste tipo de mortes e das persoasfalecidas, así como das substancias que as provocaron. Este indicador, a diferencia do queocorre no resto das comunidades autónomas, cobre o 100% do territorio de Galicia.

Durante 2001 producíronse en Galicia un total de 40 mortes por reacción aguda traloconsumo de drogas, 35 delas (o 87,5%) confirmadas toxicoloxicamente, na súa totalidadeproducidas por sobredose, ó non se ter identificado ningún adulterante tóxico ó que sepuidesen atribuí–las mortes.

As características xerais das mortes rexistradas durante 2001, así como a súa evolucióndesde 1992, son as seguintes (táboa 8.1):

8 . I n d i c a d o r e s d e m o r t a l i d a d e


Táboa 8.1 Características xerais dos falecidos porreacción aguda ó consumo de drogas. Galicia 1992–2001

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Nº falecidos Só confirmados 35 51 73 49 64 65 68 66 57 35toxicoloxicamente

Confirmados 41 61 82 52 73 71 73 72 61 40e sen confirmar

Sexo Homes 86,0 90,2 89,0 89,8 98,4 92,3 98,5 87,9 87,7 91,4

Mulleres 14,0 9,8 11,0 10,2 1,6 7,7 1,5 12,1 12,3 8,6

Razón V:H 6,0 9,2 8,1 8,8 63,0 12,0 67,0 7,2 7,1 10,6

Idade Media 28,0 28,5 27,5 27,7 29,9 29,3 30,3 31,8 31,6 32,7

Mínima 16 17 18 16 15 17 18 20 17 3 (*)

Máxima 40 47 43 45 46 45 45 45 47 49

Procede Domicilio 37,1 39,2 39,7 34,7 42,2 50,8 60,3 50,0 57,9 65,7

Hotel 8,6 2,0 2,7 4,1 3,1 1,5 2,9 1,5 0,0 0,0

Rúa 34,3 29,4 34,4 32,7 31,3 27,7 26,5 31,8 26,3 20,0

Est. público 0,0 5,9 0,0 8,2 4,7 6,2 2,9 10,6 3,5 0,0

Hospital 5,7 11,8 12,3 16,3 10,9 10,8 4,4 4,5 5,3 0,0

Cárcere 0,0 2,0 4,1 2,0 3,1 0,0 1,5 0,0 1,8 2,9

Outros 2,9 5,9 6,8 2,0 4,7 3,0 1,5 1,5 5,3 11,4

Descoñecido 11,4 3,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Substancia Heroína 74,0 69,0 79,5 85,7 73,4 56,9 52,9 37,9 50,8 42,8

Cocaína 6,0 14,0 1,4 2,0 7,8 10,7 14,7 27,3 19,2 14,4

HRN+COC 20,0 17,0 19,2 12,2 18,7 32,4 32,4 34,8 29,8 42,8

Vía admón. Parenteral 75,0 70,0 82,0 85,7 81,0 72,0 68,0 56,0 45,6 28,6

VIH Positivo — — 73,0 48,9 51,6 53,8 52,9 37,9 42,2 34,3

Procedencia Pontevedra 54,3 49,0 52,0 32,6 42,2 44,6 45,6 37,9 40,4 34,3

A Coruña 40,0 39,2 36,9 48,9 40,6 40,0 39,7 48,5 45,6 42,9

Lugo 2,9 5,8 0,0 12,2 9,4 7,7 11,8 7,6 3,5 5,7

Ourense 2,9 5,8 10,9 6,1 7,8 7,7 2,9 6,1 10,5 17,1

NOTA: os datos fan referencia a falecidos con confirmación toxicolóxica.

Tódolos valores son porcentuais excepto o número de falecidos, a razón H: M e a idade.

Os datos de 1992 refírense tan só a un período de seis meses

(*) A idade mínima alcanzada en 2001, tres anos,refírese á intoxicación accidental que sufriu un menor con esa idade.

■ O mesmo que en anos precedentes, obsérvase un claro predominio dos homes entreos falecidos (91,4%).

■ A idade media dos falecidos é de 32,7 anos, cunha forquita que vai desde os 3 (polamorte accidental dun neno) ós 49 anos. O mesmo que ocorre noutros indicadores(como o de admisións a tratamento), nos últimos anos obsérvase unha tendencia óprogresivo incremento da idade dos falecidos (figura 8.1), proceso que quedapatente ó comprobar como o intervalo de 35–39 anos é o que rexistra as maioresprevalencias de mortalidade (28,5%). O 62,8% dos falecidos terían idades com-prendidas entre os 25 e os 39 anos.

■ Nas provincias da Coruña (42,9%) e Pontevedra (34,3%) son onde se producen amaior parte das mortes por reacción aguda rexistradas en Galicia.

I N D I C A D O R E S D E M O R T A L I D A D E 145

■ A maioría dos cadáveres son localizados no domicilio das víctimas (65,7%) ou narúa (20,0%), en liña co observado nos últimos anos (figura 8.2). Desde que se puxe-ra en marcha o indicador en 1992 obsérvase como se reduciron os cadáveres loca-lizados na rúa, a favor do domicilio, o que indicaría dalgunha maneira a maior inte-gración social que manteñen actualmente os usuarios de drogas que falecen.

■ No 66% dos casos descoñécese a vía de administración da substancia causante damorte, en tanto que en preto do 29% dos casos a vía utilizada foi a parenteral, con-firmándose o proceso iniciado no ano 2000 polo cal a vía intravenosa deixou de sermaioritariamente identificada nos falecidos, que utilizaban vías como a inhaladaou a oral que non deixan estigmas. De feito, o incremento da porcentaxe de casosonde se descoñece a vía de administración é case paralelo ó descenso observado nautilización da vía intravenosa, que pasaría de identificarse no 85,7% dos falecidosen 1995 (no que alcanzou o seu máximo nivel) ó 28,6% en 2001.

Figura 8.1Idade media dos falecidos por reacción aguda ó consumo de drogas.

Galicia, 1994–2001

IDADE MEDIA

Figura 8.2Procedencia dos falecidos por reacción aguda ó consumo de drogas.

Galicia, 1994–2001

PORCENTAXE

DOMICILIO RÚA


■ A prevalencia da infección por VIH/sida entre as víctimas é moi elevada (34,3%), nonobstante descendeu de forma moi intensa desde 1994 (73,0%), primeiro ano do quese dispón de datos desta variable, proceso ó que non resulta alleo o menor grao deutilización da vía parenteral á que se aludiu anteriormente.

■ A maioría das mortes producíronse trala administración de heroína, ben como úni-ca substancia (42,8%) ou asociada a outras. As mortes tralo consumo simultáneo deheroína e cocaína teñen tamén unha importantísima presencia (42,8%), seguidas acerta distancia das provocadas polo consumo de cocaína (14,4%), ben soa ou xuntocon outras substancias. Sinalar que en ningún caso se identificou o consumo demetadona como responsable das mortes analizadas.

■ Desde 1992 obsérvase unha significativa reducción da presencia de heroína noscadáveres analizados (do 70,4 ó 42,8 %), en detrimento da presencia de cocaína (do6,0 ó 14,4%) e de maneira moi especial de heroína e cocaína simultaneamente quepasou do 20,0% ó 42,8% (figura 8.4).

■ O policonsumo é sen dúbida un elemento característico dos falecidos como o confir-ma a identificación de máis dunha droga no 65,7% dos cadáveres. É posible identifi-car asociacións relevantes co consumo de alcohol e benzodiacepinas entre os mortospor consumo de heroína ou de alcohol no caso dos falecidos tras consumir cocaína.

Figura 8.3Vías de administración nos falecidos por reacción aguda

ó consumo de drogas. Galicia, 1994–2001

OUTRAS

DESCOÑECIDA

ORAL

PARENTERAL

PORCENTAXE

Figura 8.4Substancias atopadas nos falecidos por reacción

aguda ó consumo de drogas. Galicia, 1994–2001

HRN + COC

COCAÍNA

HEROÍNA

PORCENTAXE


Táboa 8.2 Substancias atopadas nos falecidos por reacciónaguda ó consumo de drogas (número de casos donde selocalizou cada substancia). Galicia 2001

Heroína Cocaína HRN + COC

Metadona 4 2 6

Alcohol 4 0 0

Benzodiacepinas 1 1 1

Alcohol + benzodiacepinas 1 0 3

Alcohol + outros 2 1 0

Benzodiacepinas + outros 2 1 2

Total 15 5 15

A evolución no número de falecidos por reacción aguda tralo consumo de drogas enGalicia desde 1992 caracterízase pola súa estabilización a partir de 1996, tralo seu incre-mento inicial, e o seu descenso a partir de 2000. A reducción no número de mortes atri-buíbles a esta causa (confirmadas e non confirmadas toxicolóxicamente) foi especialmen-te intensa durante 2001 (do 34,4% respecto do ano precedente), o que permitiu devol-ve–lo número de mortes ós valores existentes en 1992.

A comparación da evolución deste indicador cos datos nacionais non resulta posible,xa que os cambios habidos en España nos niveis de cobertura do indicador determinanque o número de falecidos dependa en gran medida do número da poboación monitori-zada, que creceu progresivamente nestes anos.

Si é posible, sen embargo, compara–la evolución que rexistrou o indicador mortalida-de en cinco grandes cidades españolas (Barcelona, Bilbao, Madrid, Valencia e Zaragoza),que veñen sendo monitorizadas desde 1983, onde se comproba que tralo máximo histó-rico alcanzado en 1991 o número de falecidos descendeu nun 55% entre 1992 e 2000, ópasa–lo número de mortes de 536 a 241. Estes datos apuntarían a que a reducción da mor-talidade que se rexistra en Galicia desde o ano 2000 comezaría con varios anos de antela-ción no resto de España, de igual forma que o consumo de drogas chega a Galicia uns cin-co anos máis tarde que ás grandes cidades españolas.

Figura 8.5Número de falecidos por reacción aguda ó consumo de drogas

con confirmación toxicolóxica. Galicia, 1992–2001

FALECIDOS


A comparación das características dos falecementos rexistrados durante 2000 en Galiciacoas producidas en España nese mesmo período (os datos refírense a 104 partidos xudiciaisde 12 comunidades autónomas, que cobren cerca do 39% da poboación española), permi-ten constata–la existencia de numerosos elementos comúns (táboa 8.3).

Táboa 8.3 Características xerais dos falecidos por reacciónaguda tras consumo de drogas. Galicia e España, 2000

Galicia España (*)

Nº falecidos 61 444

Sexo Homes 87,7% 86,9%

Mulleres 12,3% 13,1%

Razón H:M 7,1 6,6

Idade media 31,6 anos 33,3 anos

Grupo de idade 15–19 anos 3,5% 1,4%

20–24 anos 8,8% 8,4%

25–29 anos 28,1% 20,6%

30–34 anos 29,8% 25,5%

35–40 anos 19,3% 24,8%

40–44 anos 7,0% 14,0%

≥ 45 anos 3,5% 5,4%

Procedencia Domicilio 59,7% 50,6%

Rúa 26,3% 24,4%

Establecemento 3,5% 3,9%público

Hospital 5,3% 7,8%

Cárcere 1,8% 1,8%

Outra 5,3% 11,5%

Anticorpos VIH Positivo 42,2% 45,2%

Substancias Opiáceos 91,8% 89,4%

Cocaína 44,3% 54,4%

Benzodiacepinas 37,7% 53,0%

Alcohol 39,3% 35,5%

Cannabis 0,0% 15,2%

Anfetaminas 1,6% 6,9%

(*) Datos referidos a 104 partidos xudiciais de 12 comunidades autónomas,que cobren preto do 39% da poboación española.

Polo que respecta á situación das mortes por intoxicación aguda de drogas na Unión Euro-pea, e de acordo coa información parcial dispoñible facilitada polo OEDT, hai que sinalar queo seu número fluctuaría entre 1994–1999 para o conxunto dos países da Unión entre 7.000 e8.000. Os opiáceos están presentes en case tódolos falecementos, sendo tamén habitual a pre-sencia de substancias como o alcohol, as benzodiacepinas ou a cocaína.

As tendencias das mortes por reacción aguda na Unión Europea son diverxentes entreos países (OEDT, 2001), se ben pode falarse da súa estabilización global, favorecida polareducción de certas prácticas de risco, como o consumo por vía parenteral, e a relativa esta-bilidade no número de consumidores problemáticos de drogas. Países como Austria, Fran-cia, Alemaña, Luxemburgo, Italia e España presentan tendencias descendentes, mentresque outros países como Grecia, Irlanda e Portugal estarían rexistrando incrementos rele-vantes deste tipo de mortes.


8.2 Mortes en accidentes de tráfico relacionadasco consumo de drogas

O consumo de alcohol e doutras drogas ten un impacto moi negativo sobre a conducción,constituíndo xunto co exceso de velocidade, a fatiga e distraccións un dos principais fac-tores de risco relacionados cos accidentes de circulación. Os accidentes con vehículos demotor constitúen a primeira causa de mortes entre as mulleres de 1 a 34 anos e os homesde 1 a 24 anos en España, atribuíndose ó consumo de alcohol aproximadamente o 40%dos falecementos producidos por esta causa.

A enorme importancia que a inxesta de alcohol e outras drogas ten sobre a acciden-talidade e mortalidade relacionada cos accidentes de tráfico, queda de manifesto se seobservan os resultados das análises que o Instituto Nacional de Toxicoloxía se realiza apreto de un de cada catro conductores falecidos en accidentes de circulación en España.

As principais características da mostra de 100 cadáveres de conductores falecidos enGalicia en accidentes de circulación durante o ano 2001 son as seguintes (táboa 8.4).

Táboa 8.4 Características xerais dos conductores falecidosen accidentes de tráfico en Galicia. 2001

Total da mostra realizada: 100 cadáveres

Sexo Homes (82%)

Mulleres (18%)

Día do accidente Laborable (53%)

Festivo/fin de semana (47%)

Idades Menores de 31 anos (38%)

Lugar do falecemento Vía pública (87%)

Hospital (13%)

FONTE: Instituto Nacional de Toxicoloxía (Ministerio de Xustiza). Departamento de Madrid

Os resultados das análises practicadas confirman a presencia de alcohol e outras dro-gas ou de psicofármacos/medicamentos no 49% dos cadáveres dos conductores falecidos(figura 8.6).

Figura 8.6Presencia de alcohol, outras drogas psicofármacos en conductores

falecidos en accidentes de tráfico en Galicia. 2001

NINGUNHA SUBSTANCIA 51%

ALCOHOL E PSICOFÁRMACOS 2%

FONTE: Instituto Nacional de Toxicoloxía (Ministerio de Xustiza). Departamento de Madrid

ALCOHOL E OUTRAS DROGAS 2%

PSICOFÁRMACOS 2%

ALCOHOL, OUTRAS DROGASE PSICOFÁRMACOS 1%

DROGAS DISTINTAS Ó ALCOHOL 2%

DROGAS E PSICOFÁRMACOS 1%

ALCOHOL ETÍLICO SÓ 40%


O verdadeiro alcance que o consumo de alcohol ten sobre a conducción queda patentese se analizan as concentracións de alcohol etílico entre os falecidos, constatándose que no36% deles superaba os 0,5 gramos por litro de sangue (figura 8.7), taxa máxima de alco-holemia permitida con carácter xeral para os conductores (0,3 g/l para conductores novose profesionais). Destacar ademais as altísimas concentracións observadas nunha parte moisignificativa dos conductores, que no 24% dos casos chegan a supera–los 1,51 g/l.

A análise das alcoholemias positivas (identificación da presencia de alcohol en distintasconcentracións) en función dos grupos de idades permite constata–la súa elevada presen-cia entre os falecidos de idades máis novas (menos de 20 anos). Así, no 45,5% dos falecidosmenores de 20 anos identificouse a presencia de alcohol, porcentaxe só superado entre osgrupos de idades de entre 41 e 60 anos, colectivo que concentraría as maiores proporciónsde alcoholemias positivas (figura 8.8).

Figura 8.7Distribución de alcohol etílico detectado (gramos por litro) en conductores falecidos

segundo os niveis de concentración. Galicia, 2001

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

0,10-0,30 0,31-0,50 0,51-0,80 0,81-1,50 1,51-2,50 +2,51

5%4%

3%

9%

16%

8%

FALECIDOS

Figura 8.8Alcoholemias positivas por grupos de idades. Galicia, 2001 (*)

FALECIDOS

(*) As porcentaxes están calculadas sobre o conxunto de falecidos de cada grupo de idade

<=20 anos 21-30 31-40 41-50 51-60 61 e >


8.3 Mortalidade por sida en usuarios de drogas

Do total de casos notificados desde o inicio da epidemia en Galicia tense constancia dofalecemento de aproximadamente o 55% destes (o 53% a nivel nacional).

A pesar de que o número das mortes por sida entre usuarios de drogas por vía paren-teral están reducíndose de forma notable nos últimos anos en Galicia, aínda teñen unimportantísimo impacto entre os grupos de idades novas. Entre 1993 e 1996 a sida repre-sentaba a primeira causa de morte entre os 25 e 34 anos. A partir de 1997 e ata 1999, asida pasou a ser, despois dos accidentes de tráfico, a principal causa de mortalidade nestemesmo grupo de idade, aínda que as súas taxas experimentaron un considerable descen-so desde 1996 (figura 8.9).

Figura 8.9Taxas de mortalidade, por millón de habitantes, en persoas de 25 a 34 anos

por grupos específicos. Galicia, 1991–1999

ENFERMIDADEHEPÁTICA/CIRROSE

TUMOR DE TRAQUEAOU PULMÓN

ENFERMIDADEISQUÉMICA/CORAZÓN

VIH/SIDA

ACCIDENTESDE TRÁFICO

FONTE: Dirección Xeral de Saúde Pública. Xunta de Galicia


8.4 Conclusións

■ As mortes por reacción aguda tralo consumo de drogas estabilizáronse en Galicia apartir de 1996, tendo comezado a descender nos dous últimos anos, de forma espe-cialmente intensa no ano 2001, onde se rexistraron un total de 40 mortes, un 34,4%menos ca no ano anterior.

■ No período 1992–2001 obsérvase entre os falecidos por reacción aguda tralo con-sumo de drogas unha reducción moi importante da utilización da vía intravenosa edas taxas de infección por VIH/sida. Así mesmo, rexistrouse un claro descenso dapresencia dos consumos de heroína (a pesar de que esta substancia segue sendo aque produce a maior parte das mortes por reacción aguda), mentres que se incre-mentaron os consumos de heroína asociados con cocaína e os desta última subs-tancia en solitario.

■ Confírmase o enorme impacto que a inxesta de alcohol e outras drogas ten sobre aaccidentalidade e a mortalidade relacionada cos accidentes de circulación, compro-bándose a presencia de alcohol no 40% dos cadáveres dos conductores galegos fale-cidos en accidentes de circulación durante 2001. As drogas e os psicofármacos esta-ban presentes noutro 9%.

■ O negativo impacto do consumo de alcohol na conducción queda patente ó com-probar que o 36% dos conductores falecidos presentaba concentracións de alcoholen sangue superiores á taxa máxima de alcoholemia permitida (0,5 g/l) e que un 24%dos casos estas concentracións superaban os 1,5 g/l. Destaca–lo feito de que no45,5% dos conductores falecidos menores de 20 anos se identificou a presencia dealcohol en diferentes concentracións.

■ As mortes por sida entre consumidores de drogas por vía parenteral estanse redu-cindo de forma notable nos últimos anos. Non obstante, a sida segue sendo, despoisdos accidentes de circulación, a segunda causa de mortalidade entre a poboacióngalega de 25 a 34 anos.

9 . I N D I C A D O R E S D E O F E R T A D E D R O G A S

9.1 Substancias intervidas

Durante 2001 incautáronse en Galicia un total de 6.653,7 quilos de cocaína, 5.272,0 dehaxix e 118,1 de heroína (táboa 9.1), cantidades moi superiores ás rexistradas no anoanterior e, de forma especial, ó que foron as medias de incautacións realizadas ó longodo período 1986–2001. A provincia de Pontevedra concentra o groso das incautaciónsde cocaína (99,3%), heroína (92,5%) e haxix (65,4%) practicadas na nosa comunidadedurante 2001.

Táboa 9.1 Incautacións de drogas realizadas en Galiciapor provincias (*). 2001

Substancias A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Total Galicia

Cocaína 41,4 0,1 1,4 6.610,8 6.653,7

Haxix 1.800,4 2,6 18,2 3.450,8 5.272,0

Heroína 2,6 5,6 0,7 109,2 118,1

LSD 19 3 0 7 29

Éxtase 1.513 293 172 1.301 3.279

(*) As cantidades comisadas de cocaína, haxix e heroína consignanse en quilos e as de LSD e éxtase en unidades.

FONTE: Fiscalía Especial para a Prevención e Represión do Tráfico Ilegal de Drogas en Galicia.

Estas cifras representan novos máximos históricos nas incautacións de cocaína e hero-ína practicadas en Galicia e supoñen a recuperación do protagonismo que tradicional-mente tiveron os comisos de drogas ilícitas practicados en Galicia sobre o conxunto nacio-nal, tralo brusco descenso que estes sufriron no ano 2000. De feito, as incautacións decocaína e heroína practicadas durante 2001 representaron o 19,7% e o 18,7%, respecti-vamente, do total nacional. Pola súa parte, as incautacións de haxix, LSD e éxtase realiza-das en Galicia teñen un reducido peso no conxunto nacional (táboa 9.2).

Táboa 9.2 Peso das incautacións de drogas realizadasen Galicia sobre o total nacional. 2000–2001

Substancias Incautacións ano 2000 (*) Incautacións ano 2001 (*)

Galicia España % total nacional Galicia España % total nacional

Cocaína 135,3 6.165 2,2% 6.653,7 33.681 19,7%

Haxix 117 474.505 0,02% 5.272,0 514.182 1,0%

Heroína 54,8 485 11,3% 118,1 630,6 18,7%

LSD 197 7.542 2,6% 29 26.535 0,1%

Éxtase 15.235 891.652 1,7% 3.279 860.164 0,4%

(*) As cantidades comisadas de cocaína, haxix e heroína consignanse en quilos e as de LSD e éxtase en unidades.

FUENTE. Unidade Central de Intelixencia Criminal. Ministerio do Interior

A análise das substancias intervidas polos diferentes corpos de seguridade involucra-dos na represión do tráfico de drogas constitúe un indicador útil para analiza–la evolu-ción seguida na oferta das distintas drogas. Aínda que é coñecida a estreita relación exis-tente entre a oferta e a demanda, convén ser cautos na interpretación dos datos dispoñi-bles, posto que en ocasións as variacións no volume de comisos rexistrados dunha deter-minada substancia non son atribuíbles sen máis ós cambios nos hábitos da poboación con-sumidora, incidindo outros factores como o maior ou menor grao de presión na represióndo tráfico de drogas, os cambios producidos nas grandes plataformas internacionais dedistribución de certas drogas (que fan que en determinado momento unha zona ou un

9 . I n d i c a d o r e s d e o f e r t a d e d r o g a s


país pasen a xogar un papel clave como área de entrada, tránsito ou distribución de mer-cadorías que logo son trasladadas a mercados finais localizados noutros países) ou a exis-tencia dunha operación policial de gran nivel que pode distorsiona–las estatísticas anuais.

A pesar destas reservas é posible establecer, cando se dispón de períodos temporais deobservación amplos, certa correspondencia entre a evolución dos comisos das diferentesdrogas (e en consecuencia da oferta) e as tendencias nos consumos.

Se se observa a evolución seguida no período 1986–2001 polas incautacións de drogasen Galicia pode comprobarse a existencia de diferencias relevantes segundo o tipo de subs-tancia de que se trate (figura 9.1):

Figura 9.1Cantidade de heroína incautadas en Galicia, 1986–2001

0

20

40

60

80

100

120

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

8,13,6 5,1 3,1 3,2

18,913,2

28,5

10,2 11,5

21,2 21,7

7,415,7

54,8

118,1

HEROÍNA MEDIADA A TRES ANOS

QUILOGRAMOS

FONTE: Fiscalía Especial para a Prevención e Represión do Tráfico Ilegal de Drogas en Galicia

Cantidade de cocaína incautadas en Galicia, 1986–2001

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

97,3

29,1 49,956,1

662,6

1569,1

24,3 191,2

1377,4

2847,7

4665,7

3028,9

4180,2

5619,9

6653,7

135,3

COCAÍNA MEDIADA A TRES ANOS

QUILOGRAMOS


I N D I C A D O R E S D E O F E R T A D E D R O G A S 157

■ A cocaína pasou a se converter na droga que provoca as maiores incautacións, pordiante do haxix. Os comisos de cocaína creceron de forma moi intensa desde 1986ata 1999, intervalo no que as cantidades comisadas se multiplicaron por 58. Tralobrusco descenso rexistrado no ano 2000, no último ano produciuse un forte repun-te que supón a recuperación da tendencia ascendente que caracterizou as incau-tacións de cocaína nos últimos tempos.

■ O haxix pasou a se–la segunda droga que concentra o maior volume das incauta-cións, observándose como, tralo constante incremento dos seus comisos entre1986–98, no período 1999–2000 se produciu un intenso retroceso neles. A pesar dorepunte rexistrado en 2001, nos últimos tres anos rexistrouse un descenso globalnas incautacións de haxix practicadas en Galicia.

■ As incautacións de heroína foron tradicionalmente moi reducidas en Galicia, enconsonancia coas baixas prevalencias de uso desta substancia entre a poboacióngalega. A estabilidade, que durante a década dos noventa caracterizou o volumedos comisos de heroína, quebrouse de forma brusca en 2000, cun crecementoespectacular das incautacións, que se viu reforzado en 2001. Este cambio debeser atribuído, non tanto á incorporación de novos consumidores (xa que nos últi-mos anos se vén constatando a reducción das prevalencias de uso da heroína),senón ós cambios nos modos de operar das grandes redes do narcotráfico, ás quese fará mención máis adiante.

■ Finalmente, destacar que as incautacións de LSD e éxtase en Galicia son moi redu-cidas, en consonancia coas baixas prevalencias de uso destas substancias, o tráficodas cales abastece ó mercado local. No período 2000–2001 reduciríase o volume decomisos de ámbalas substancias.

Galicia xogou tradicionalmente un papel relevante no tráfico mundial da cocaína, queprocedente de Sudamérica ten como destino final os mercados español e europeo. Asorganizacións colombianas que controlaron o tráfico desta substancia utilizaron as rutasmarítimas do Atlántico para a introducción da cocaína dirixida a Europa, o que explica oimportante volume das incautacións de cocaína realizadas en Galicia. Sen embargo, o cre-cente control do que foron as tradicionais rutas de entrada e o éxito dalgunhas grandesoperacións contra o narcotráfico desenvolvidas nesta área, está provocando cambiosimportantes no modo de actuación das ditas organizacións, modificando as rutas de

Cantidade de haxix incautadas en Galicia, 1986–2001

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

726

7772

1440

5981

773

7836

1603

6738

3605438489

2798

7207

14112

170 117

5272

HAXIX MEDIADO A TRES ANOS

QUILOGRAMOS



entrada e os soportes utilizados para a introducción da mercadoría (cada vez é máis fre-cuente a utilización de contedores de carga trasladados en barcos mercantes que percorrennumerosos portos antes de acceder ó seu destino final).

Fronte ó protagonismo con que conta no mercado da cocaína, Galicia ocupou tradicio-nalmente un papel secundario nos circuítos do tráfico internacional de substancias como aheroína ou o haxix, actuando nestes casos fundamentalmente como lugar de destino e noncomo punto de entrada e redistribución. A heroína consumida en España e Galicia proce-de fundamentalmente de Afganistán e Paquistán, desde onde é introducida polas mafiasturcas a través da denominada Ruta dos Balcáns cara ós consumidores finais. Pola súa par-te, o haxix procedente de Marrocos ten na zona Sur de España unha das súas principaisrutas de entrada no continente europeo, desde onde é distribuído polo resto dos países através de rutas de estrada.

Algúns organismos internacionais veñen sinalando a posibilidade de que o incrementodos cultivos de adormideira que se veñen producindo nos últimos anos na área de Centroe Sudamérica supoña a chegada ós mercados europeos de heroína procedente desta zona,que podía servirse das mesmas rutas cás utilizadas no tráfico de cocaína. Precisamente a uti-lización de rutas alternativas para a introducción de heroína con destino ó mercado espa-ñol e europeo podería explica–lo protagonismo que no período 2000–01 adquiriu Galiciano tráfico desta droga.

As tendencias nas incautacións observadas en Galicia ó longo do período 1986–2001presentan algunhas diferencias respecto do conxunto de España, que poderían sintetizar-se do seguinte modo:

■ En España viríase rexistrando un ciclo baixista desde comezos dos noventa nas incau-tacións de heroína, que se quebraría a partir de 1999 (figura 9.2), cun ano de ante-lación con respecto de Galicia.

■ As incautacións de haxix en Galicia amosan un ciclo baixista desde mediados dosnoventa, que se acentuou de maneira brusca no período 1999–2000. Polo contrario,as incautacións desta substancia en España amosan un ciclo alcista moi intenso e pro-longado no tempo, téndose duplicado nos últimos cinco anos (figura 9.3).

Figura 9.2Incautacións de heroína en Galicia e en España. 1986–2001

0

200

400

600

800

1000

1200

España 407 413 480 713 886 741 672 604 824 546 537 479 418 1159 485 630,6Galicia 8 4 5 3 3 18 13 28 10 11 21 22 7 16 54,8 118,1

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

QUILOGRAMOS

FONTES: Fiscalía Especial para a Prevención e Represión do Tráfico Ilegal de Drogas en Galiciae Unidade Central de Intelixencia Criminal (Mº do Interior)


■ A evolución dos comisos de cocaína en Galicia é coincidente coa do resto do Esta-do (en consonancia co importante peso que teñen os comisos realizados na nosacomunidade sobre o conxunto nacional), caracterizándose pola existencia dunhatendencia claramente alcista que se quebraría de forma brusca en ámbolos casosno ano 2000. O ano 2001 produciuse tanto en España como na nosa Comunidadeun repunte espectacular das incautacións de cocaína, que alcanzaron máximos his-tóricos en ámbolos casos (figura 9.4).

Figura 9.3Incautacións de haxix en Galicia e en España. 1986–2001

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

España 47867 59210 90940 64225 70076 104751 121439 160169 219176 197024 247321 315328 428236 431165 474505 514182Galicia 726 7772 1440 5981 773 7836 1603 6738 36054 2798 38489 7207 14112 170 117 5272

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

QUILOGRAMOS


Figura 9.4Incautacións de cocaína en Galicia e en España. 1986–2001

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

España 669 1134 3461 1852 5382 7574 4454 5350 4016 6897 13743 18418 11688 18110 6165 33681Galicia 97 29 50 56 663 1569 24 191 1377 2850 4666 3029 4180 5620 135,3 6654

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

QUILOGRAMOS



Polo que se refire ás tendencias seguidas por incautacións de substancias como o LSD ouo MDMA (éxtase), apuntar que o seu reducido volume fai que calquera mínima fluctuaciónsupoña un brusco cambio de tendencia (por exemplo as unidades de éxtase comisadaspasaron de 15.235 en 2000 a 3.279 en 2001), feito que unido ó curto prazo de presencia nosmercados no caso do éxtase, impide unha correcta valoración das tendencias. En España oscomisos de éxtase creceron de forma moi intensa entre 1992 e 1995, para iniciar a seguirun intenso descenso que se mantivo ata 1998, para incrementarse de novo de forma rápi-da e alcanza–los seus máximos históricos no período 2000–01.

Destacar finalmente que a evolución diferencial seguida con carácter xeral polos comi-sos de drogas practicados en Galicia se relacionaría coa importante perda de protagonismoque a Comunidade galega comezaría a experimentar nos últimos anos no tráfico de drogasque se rexistra en España.

Polo que se refire ó panorama das incautacións das distintas drogas nos países de UniónEuropea, o “Informe anual sobre o problema da drogodependencia na Unión Europea2001”, elaborado polo OEDT, sinala a existencia das seguintes tendencias ó longo do perí-odo 1985–1999 (figura 9.5):

■ As incautacións de heroína están estabilizadas, tralo incremento que rexistraron ata1991–92. Durante 1999 comisáronse máis de sete toneladas desta substancia.

■ As incautacións de cocaína na Unión superaron as corenta toneladas en 1999, sendoEspaña o país comunitario onde se rexistran os maiores comisos. Despois dun incre-mento continuado que se produciu ata 1990, as cantidades incautadas permanece-ron estables ata 1994, data a partir da cal se reinicia a súa tendencia á alza.

Figura 9.5Cantidade de cannabis, cocaína, heroína e anfetaminasincautada nos países da Unión Europea. 1985–1999

CANNABIS (Kg)

COCAÍNA (Kg)

HEROÍNA (Kg)

ANFETAMINAS (Kg)

FONTES: Puntos Focais Reitox


■ O cannabis é a droga que rexistra maiores incautacións na Unión Europea, tendocrecido as cantidades comisadas de forma intensa desde 1985. A partir de media-dos dos noventa as incautacións moderaron o seu ritmo de crecemento, superan-do nos últimos anos os oitocentos mil quilos anuais. O mesmo que ocorre coa coca-ína, España é o país onde se comisan as maiores cantidades de cannabis de Europa.

■ As incautacións de drogas sintéticas non seguiron unha tendencia uniforme. Ascantidades incautadas de anfetaminas aumentaron progresivamente desde 1985 áactualidade, mentres que as de LSD, que aumentaron ata 1993, manteñen unhatendencia á baixa nos últimos anos. Pola súa parte, as incautacións de éxtaseaumentaron ata 1996, para estabilizarse a seguir e volver aumentar en 1999.

9.2 Pureza e prezos das substancias

A Delegación Territorial en Galicia do Ministerio de Sanidade e Consumo facilita de for-ma sistemática desde 1992 datos sobre as porcentaxes das riquezas medias das mostrasanalizadas procedentes dos comisos.

O grao de pureza da cocaína é durante o período 1990–2000 maior có da heroína. No2000, o grao de riqueza media da heroína incautada era do 36,2%, mentres que para acocaína ascendía ó 55,6%. Desde principios dos 90 vense observando un paulatino des-censo no grao de pureza da cocaína. Pola súa parte a heroína segue un patrón diferente:tras un relativo aumento da súa riqueza rexistrado na primeira metade da década, a par-tir de 1996 volve descende–lo seu grao de pureza.

Por outro lado, é tamén conveniente estudia-la estratificación das mostras analizadasen función do seu peso para cada unha das dúas provincias analizadas, datos estes dispo-ñibles a partir de 1996. Trátase de comprobar se o grao de pureza vai diminuíndo pro-gresivamente a medida que se descende na cadea de distribución ata chegar ó nivel dopequeno traficante (mostras de menor peso). Os resultados recóllense nas táboas 9.3 e9.4.

Figura 9.6Grao de pureza da cocaína e heroína incautada en Galicia*. 1990–2000

PORCENTAXE

COCAÍNA

HEROÍNA

FUENTE: Dirección Territorial en Galicia do Ministerio de Sanidade e Consumo* Só inclúe datos da Coruña e Lugo


Táboa 9.3 Grao de pureza da heroína incautada por peso da mostra. A Coruña e Lugo

A Coruña

1996 1997 1998 1999 2000

Peso neto (gr) Mostras Pureza Mostras Pureza Mostras Pureza Mostras Pureza Mostras Pureza

0,000–0,249 0 — 807 40,49 709 37,34 493 37,62 316 35,26

0,250–0,350 81 42,80 63 38,91 56 42,40 43 38,66 45 38,55

0,351–0,500 68 44,46 52 44,55 56 40,58 31 40,78 40 39,00

0,501–1,500 110 42,83 88 45,02 67 38,67 49 37,12 35 37,77

1,501–3,000 26 45,52 13 36,48 17 39,02 17 32,82 17 38,60

3,001–10,000 21 41,45 12 38,47 11 40,96 13 29,68 12 34,46

10,001–15,000 0 — 2 45,04 1 45,68 3 33,25 3 41,91

15,001–40,000 10 47,96 6 47,87 2 54,98 4 43,26 5 41,09

40,001–100,000 10 48,66 3 41,50 0 — 7 39,62 4 34,11

100,001–300,000 3 57,10 2 17,47 3 22,88 0 — 1 30,14

300,001–500,000 7 55,55 2 39,42 4 48,66 0 — 0 —

500,001–950,000 0 — 0 — 0 — 2 46,93 0 —

950,001–1.050,000 0 — 3 4,74 0 — 0 — 0 —

>1.050,000 0 — 10 37,16 0 — 0 — 1 37,10

Lugo

1996 1997 1998 1999 2000


0,000–0,249 0 — 65 43,67 82 34,67 76 41,99 29 34,74

0,250–0,350 6 44,83 11 36,89 5 37,09 6 30,12 8 35,03

0,351–0,500 11 44,37 18 51,56 9 37,64 6 28,53 0 —

0,501–1,500 27 40,92 21 39,27 2 51,32 10 36,61 7 35,25

1,501–3,000 11 44,12 7 45,17 2 39,26 3 47,85 1 44,27

3,001–10,000 15 41,59 9 46,12 2 33,13 6 45,92 2 47,00

10,001–15,000 0 — 4 27,68 1 40,18 0 — 0 —

15,001–40,000 0 — 3 31,34 3 40,44 0 — 0 —

40,001–100,000 1 11,80 1 11,04 0 — 0 — 0 —

100,001–300,000 0 — 0 — 0 — 0 — 0 —

300,001–500,000 0 — 0 — 1 24,85 0 — 0 —

500,001–950,000 0 — 0 — 0 — 0 — 0 —

950,001–1.050,000 0 — 0 — 0 — 0 — 0 —

>1.050,000 0 — 0 — 0 — 0 — 0 —

FONTE: Dirección Territorial en Galicia do Ministerio de Sanidade e Consumo


Táboa 9.4 Grao de pureza da cocaína incautada por peso da mostra. A Coruña e Lugo

A Coruña

1996 1997 1998 1999 2000


0,000–0,249 0 — 208 60,52 219 63,07 211 63,44 100 59,17

0,250–0,350 22 51,77 31 62,92 34 68,21 47 60,33 30 51,92

0,351–0,500 15 62,91 30 65,62 28 62,49 52 65,63 38 57,61

0,501–1,500 34 58,64 55 58,64 45 64,42 57 68,00 57 53,81

1,501–3,000 13 47,95 13 63,09 12 73,06 21 64,83 17 57,32

3,001–10,000 16 60,98 21 57,49 18 60,96 40 68,53 17 52,68

10,001–15,000 2 27,85 6 67,00 5 68,77 6 70,71 1 37,07

15,001–40,000 8 63,98 4 66,16 4 68,34 8 69,95 11 51,45

40,001–100,000 5 62,72 3 68,71 7 68,70 10 75,12 1 80,83

100,001–300,000 4 74,37 0 — 2 80,34 7 69,94 1 90,98

300,001–500,000 6 79,26 4 76,79 0 — 1 35,28 1 22,26

500,001–950,000 8 74,19 6 62,82 2 71,06 0 — 0 —

950,001–1.050,000 6 75,79 1 87,85 2 81,25 5 77,56 1 78,62

>1.050,000 4 83,05 0 — 3 69,07 2 75,10 0 —

Lugo

1996 1997 1998 1999 2000


0,000–0,249 0 — 6 81,54 18 56,51 7 70,91 13 48,83

0,250–0,350 2 54,00 3 52,13 3 74,46 8 72,46 5 48,88

0,351–0,500 1 77,50 3 70,91 1 82,15 6 72,94 4 36,40

0,501–1,500 1 55,70 8 61,67 4 75,28 5 58,48 12 58,56

1,501–3,000 0 — 0 — 0 — 1 63,27 1 42,96

3,001–10,000 2 87,30 2 81,43 3 75,48 9 62,02 4 56,07

10,001–15,000 0 — 0 — 0 — 2 46,63 0 —

15,001–40,000 0 — 2 81,04 1 75,87 4 67,36 1 77,10

40,001–100,000 0 — 2 54,52 1 8,00 0 — 0 —

100,001–300,000 0 — 0 — 1 81,60 1 15,24 1 21,82

300,001–500,000 0 — 0 — 0 — 0 — 0 —

500,001–950,000 0 — 0 — 0 — 1 82,59 0 —

950,001–1.050,000 0 — 0 — 0 — 3 76,41 0 —

>1.050,000 3 58,59 0 — 1 84,00 0 — 0 —

FONTE: Dirección Territorial en Galicia do Ministerio de Sanidade e Consumo


No caso da heroína, o grao de pureza achada nas diferentes mostras é moi similar, nonapreciándose grandes diferencias en función do peso da mostra. O caso da cocaína é algodistinto, xa que aínda que en mostras pequenas o seu grao de pureza non experimenta ten-dencias manifestas, a partir de aproximadamente os 100 g, se se observa ó longo dos anosun patrón de maior pureza.

A pureza das distintas drogas no mercado nacional mantense estable nos últimos anos.Durante o primeiro semestre de 2002 os niveis de pureza media das doses de heroína ecocaína comercializadas no mercado retallista español (pureza estándar dunha dose) erado 26% para a heroína e do 44% para a cocaína. Pola súa parte, a pureza aumenta nota-blemente nas mostras de maior peso, alcanzando o 54% para a heroína e o 71% para acocaína comercializadas por quilos (táboa 9.5).

Tamén os prezos de venda da heroína, cocaína e haxix, o mesmo que a súa pureza, man-téñense estables nos últimos anos, alcanzando no mercado retallista as 10.152, 9.577 e 645,respectivamente, pesetas por gramo.

Táboa 9.5 Prezos e pureza das distintas drogas en España.Primeiro semestre 2002

Substancias Dose Gramos Quilos Unidade

Peso Pureza Prezo Pureza Prezo Pureza Prezo Prezo(mg) (%) (pts) (%) (pts) (%) (pts) (pts)

Heroína 114 26 1.500 34 10.512 54 7.130.264 —

Cocaína 171 44 2.164 50 9.577 71 5.937.444 —

Haxix — — — — 645 — 237.433 —

LSD — — — — — — — 1.515

Anfetaminas — — — — — — — 754

Éxtase 300 — — — — — — 1.925

Speed 300 — 1.433 — 4.264 — 2.933.541 —

.FONTE: DXPNSD


9.3 Conclusións

■ Durante o ano 2001 incautáronse en Galicia 6.653,7 quilos de cocaína, o maiorvolume desta substancia comisado ata hoxe na nosa Comunidade. Esta cifra con-firma a tendencia ascendente que se vén producindo desde comezos dos noventanas incautacións de cocaína, así como o papel protagonista que Galicia ten comopunto de entrada da cocaína procedente de Sudamérica con destino final ós mer-cados español e europeo (no ano 2001 incautouse en Galicia o 19,7% do total dacocaína comisada en España).

■ Desde 2000, e de forma máis intensa en 2001, vense producindo un fenómenonovidoso en Galicia, como é o fortísimo incremento que rexistraron as incautaciónsde heroína, droga cun tráfico que se dirixía ata entón a abastece–las necesidadesdo mercado local e que tiña unha escasa relevancia. Os 118,1 quilos de heroínaincautados durante 2001, ademais de establecer un record histórico, confirman oprotagonismo adquirido recentemente pola nosa Comunidade no tráfico de hero-ína con destino ó mercado español e europeo (o 18,7% das incautacións de heroí-na practicadas en España producíronse en Galicia).

■ As incautacións de haxix en Galicia, 5.272 quilos en 2001, reducíronse lixeiramentenos últimos tres anos, pasado a ocupa–la segunda posición despois da cocaína porvolume dos comisos practicados. O tráfico de haxix ten na nosa Comunidade unpapel secundario, dirixido fundamentalmente ó mercado local, representando asincautacións realizadas en Galicia o 1,0% do conxunto nacional.

■ As cantidades comisadas en 2001 de LSD e éxtase son moi reducidas, reduciríaseademais con respecto ó ano 2000, en consonancia coas baixas prevalencias de usoque rexistran estas e ó papel como punto de destino final que ten Galicia nos cir-cuítos de tráfico destas substancias.

■ Os prezos das distintas substancias, así como a súa pureza, mantéñense establesno mercado.

1 0 . I N D I C A D O R E S X U R Í D I C O – P E N A I S

10.1 Detencións e denuncias por tráfico de drogas

O número de detidos en Galicia por tráfico de drogas durante 2001 foi de 756, mentresque o de denunciados por este mesmo motivo alcanzou os 4.983, sendo a provincia dePontevedra a que concentra o maior volume das detencións (39,9%) e denuncias (44,2%)practicadas na Comunidade Autónoma (táboa 10.1).

Táboa 10.1 Detidos e denunciados por tráfico ilícito de drogas en Galicia e España. 2001

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Total Galicia Total nacional

Detidos 258 79 117 302 756 17.380

Denunciados 1.701 819 261 2.202 4.983 112.270

Total 1.959 898 378 2.504 5.739 129.650

Desde 1986 a cifra anual de detidos por tráfico de drogas en Galicia permanece esta-ble, situándose por debaixo das 1.100 persoas, coa única excepción do pico rexistrado en1995, onde os detidos ascenderon a 1.767 persoas (figura 10.1).

Se ós detidos se lles agrega as persoas denunciadas por tráfico de drogas que foronconducidas a dependencias policiais, aínda cando unha vez instruídas as corresponden-tes dilixencias non chegasen a pasar á disposición xudicial, obteriamos un indicador dapresión policial sobre este tipo de delictos, que no caso de Galicia se mantén estable porriba das 5.000 persoas ó ano (figura 10.2). Durante o ano 2001 o seu número aumentourespecto ó ano precedente, ata alcanza–las 5.739 persoas, niveis similares ós rexistradosen 1998.

1 0 . I n d i c a d o r e s x u r í d i c o – p e n a i s

Figura 10.1Detidos en Galicia por tráfico ilícito de drogas, 1986–1996*

DETIDOS

* A partir de 1996, non é posible ofrecer datos desagregados co número de detidos edenunciados, ó ser facilitados conxuntamente.FONTE: Fiscalía Especial para a Prevención e Represión do Tráfico Ilegal de Drogas en Galicia


A estabilidade no número de detidos e/ou denunciados por tráfico de drogas observa-da en Galicia desde 1986 contrasta co importantísimo incremento rexistrado no conxuntodo Estado, que viu multiplicado o seu volume en 6,7 veces no período 1986–2001 (figura10.3). Esta evolución diferencial explica a progresiva reducción do peso que as detenciónse denuncias practicadas en Galicia teñen sobre o total nacional (4,4% en 2001 fronte ó8,1% de 1996).

No ámbito da Unión Europea a información dispoñible refírese ás “detencións por delic-tos contra as leis sobre drogas”, que teñen moi diferentes definicións en cada un dos paí-ses en función das lexislacións nacionais en vigor, de modo que habitualmente inclúen, ade-mais de delictos de tráfico de drogas, outros de posesión. As tendencias seguidas por esteindicador apuntan ó crecemento constante das detencións desde 1985 no conxunto daUnión, de modo especialmente intenso en países como Finlandia, Grecia ou Portugal. Nosúltimos tres anos Grecia, Irlanda, España e Portugal son os países onde máis terían aumen-tado as detencións por delictos relacionados coas drogas.

Figura 10.2Detidos e denunciados en Galicia por tráfico ilícito de drogas. 1996–2001

DETIDOS E DENUNCIADOS


Figura 10.3Detidos e denunciados por tráfico ilícito de drogas en Galicia e España. 1986–2001 (*)

DETIDOS

* Só se dispoñen de datos acumulados de detidos denunciados en Galicia a partir de 1996.FONTE: Fiscalía Especial para a Prevención e Represión do Tráfico Ilegal de Drogas en Galicia eUnidade Central de Intelixencia Criminal (Mº do Interior)

I N D I C A D O R E S X U R Í D I C O – P E N A I S 171

10.2 Procedementos xudiciais por tráfico de drogas

Durante o ano 2001 o número de procedementos xudiciais por tráfico de drogas incoadosen Galicia situouse en 5.981, o máximo histórico alcanzado na nosa Comunidade. Estacifra supón un incremento do 34% con respecto ó ano anterior, e a quebra da tendenciadescendente no número dos procedementos xudiciais incoados por tráfico de drogas quese viña observando desde 1996.

A intensificación das actuacións xudiciais contra o tráfico de drogas producida en 2001é congruente co incremento dos detidos e denunciados por este tipo de delictos e comaior volume das incautacións de drogas practicadas en Galicia nese período.

A evolución dos procedementos xudiciais abertos en Galicia no período 1986–2001non foi lineal, podéndose observar catro etapas diferentes:

a Entre 1986 e 1991 prodúcese un progresivo aumento no número de procedemen-tos, se ben o seu volume se mantén en niveis baixos (en número acumulado de pro-cedementos nese intervalo situouse en 6.004, a razón de case 1.000 por año).

b No período 1992–1995 estabilízase o número de procedementos abertos, cunhamedia anual de 3.800 expedientes, tras multiplicarse por tres con respecto ó perío-do anterior.

c Tralo repunte rexistrado en 1996 (5.892 procedementos) segue un ciclo descen-dente, con algúns altibaixos que se mantén ata 2000.

d Finalmente, como se indicou, no 2001 alcánzase un novo máximo histórico nos pro-cedementos xudiciais abertos, que quebra a tendencia descendente mantida nosúltimos anos.

A evolución deste indicador no período 1986–1999, último ano con datos dispoñiblesa nivel nacional, é diferente á rexistrada no resto do estado. De feito, en España a reduc-ción no número de procedementos xudiciais iniciouse con maior antelación (desde 1995)e foi máis intensa. Para ilustra–la evolución abonda apuntar que entre 1994 e 1999 os pro-cedementos xudiciais en España por tráfico de drogas se reduciron nun 41%, ata situarseen 31.016 nese último ano.

Figura 10.4Procedementos xudiciais por tráfico de drogas en Galicia. 1986–2001

PROCEDEMENTOS

FONTE: Fiscalía Especial para a Prevención e Represión do Tráfico Ilegal de Drogas


Galicia ocupaba o segundo lugar en número de procedementos xudiciais por tráfico dedrogas en 1999, só precedida por Andalucía (táboa 10.2).

Táboa 10.2 Procedementos xudiciais por tráficode drogas segundo CC.AA. 1999

Comunidade Autónoma Procedimentos

Andalucía 10.348

Galicia 5.064

Cataluña 3.967

Murcia 1.970

Canarias 1.852

C. Valenciana 1.477

Madrid 1.154

País Vasco 1.140

Estremadura 1.000

Baleares 719

Castela e León 508

Castela–La Mancha 480

Asturias 471

Aragón 314

Cantabria 297

Navarra 156

A Rioxa 99

España 31.016


Figura 10.5Procedementos xudiciais por tráfico de drogas

en Galicia e en España. 1986–1999

PROCEDEMENTOS


1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999


10.3 Denuncias por conducción con taxas de alcoholemiasuperiores ó l ímite legal

O número de dilixencias abertas e de denuncias impostas pola conducción de vehículos demotor baixo os efectos do alcohol en Galicia ascenderon respectivamente a 2.216 e 8.105durante 2001 (táboa 10.3). Convén recordar que desde o 6 de maio de 1999 o regulamen-to de circulación fixou estes límites en 0,5 gramos por litro para os conductores en xeral,que se reducen ós 0,3 gramos/litro para os conductores profesionais e novos.

Táboa 10.3 Número de dilixencias e denuncias por taxas dealcoholemia superiores ó límite legal.Distribución por comunidades autónomas(excepto Cataluña e País Vasco). España, 2001

Nº de dilixencias por alcoholemia Nº de Total denuncias dilixencias

e denuncias

Accidente Infracción Control Negarse Total

Andalucía 742 867 7.252 73 8.934 14.052 22.986

Aragón 113 91 37 23 264 2.453 2.717

Asturias 268 131 207 18 624 3.376 4.000

Baleares 248 171 306 11 736 1.703 2.439

Canarias 383 209 45 64 701 6.776 7.477

Cantabria 111 75 161 15 362 1.436 1.798

Castela e León 274 219 241 36 770 6.748 7.518

Castela–A Mancha 325 337 1.215 33 1.910 3.927 5.837

Estremadura 126 181 311 6 624 1.437 2.061

Galicia 594 454 1.109 59 2.216 8.105 10.321

A Coruña 325 271 798 21 1.415 2.692 4.107

Lugo 106 74 59 11 250 884 1.134

Ourense 64 75 205 12 356 863 1.219

Pontevedra 99 34 47 15 195 3.666 3.861

Madrid 638 447 547 35 1.667 3.155 4.822

Murcia 191 134 119 14 458 2.575 3.033

Navarra 36 21 17 3 77 1.188 1.265

Rioxa, A 36 43 172 4 255 718 973

C. Valenciana 579 343 521 37 1.480 9.896 11.376

Totais 4.664 3.723 12.260 431 21.078 67.545 88.623

FONTE: elaboración propia a partir da información facilitada pola Dirección Xeral da Garda Civil. Agrupación de Tráfico.

Galicia rexistra uns niveis de infracción do regulamento de circulación por supera–las taxasde alcoholemia máximas permitidas moi elevados, concentrando o 11,6% do total de denun-cias impostas e/ou dilixencias abertas no conxunto do Estado, excluíndo Cataluña e País Vasco.Tan só as comunidades de Andalucía e Valenciana, que contan cunha poboación moi superior,rexistran un maior número de dilixencias e denuncias. Se se pondera este indicador en funciónda poboación, compróbase que Galicia, cunha taxa de dilixencias/denuncias de 37,8 por cada10.000 habitantes, foi despois de Canarias (42,0) a segunda comunidade española que con-centrou un maior número de dilixencias e denuncias por conducción con taxas de alcoholemiasuperiores ó límite legal, cun nivel moi superior ó rexistrado a nivel nacional (27,1).


A comparación das tendencias rexistradas no período 1998–2001 do número de denun-cias por supera-las taxas máximas de alcoholemia mostra que en Galicia estas sufriron unincremento moito máis intenso que o observado a nivel nacional (tabla 10.4), ó se ter cuadri-plicado neste período en Galicia, mentres que en España non chegan a duplicarse (creceronun 85%). Polo que respecta ás dilixencias apuntar que a reducción no seu número foi máisintensa en Galicia (-55%) ca no resto do estado (-35%).

Táboa 10.4 Evolución das dilixencias e denuncias por taxas de alcoholemiasuperiores ó límite legal. Galicia e España (*). 1998–2001

1998 1999 2000 2001

España Galicia España Galicia España Galicia España Galicia

Denuncias 36.503 1.965 42.467 4.042 56.199 5.980 67.545 8.105

Dilixencias 32.680 4.838 26.122 3.150 24.425 2.216 21.078 2.216

D. accidentes 5.131 698 4.325 550 4.762 561 4.664 594

D. infraccións 5.089 646 3.552 415 3.622 395 3.723 454

D. negarse 583 54 445 40 411 46 431 59

D. controis 21.877 3.440 17.800 2.145 15.630 1.214 12.260 1.109

Total 69.183 6.803 68.589 7.192 80.624 8.196 88.623 10.321

(*) Datos nacionais, excepto País Vasco e Cataluña (para facilita–la comparabilidade interanual optouse por excluír dos datos nacionais os referentes a Cataluña,xa que no período analizado non existiu unha cobertura uniforme desta Comunidade: en 1997, 1998 e 1999 non se dispoñía de datos referidos a Girona,mentres que en 2000 non se dispoñía dos de Girona e Lleida).

FONTE: elaboración propia a partir da información facilitada pola Dirección Xeral da Garda Civil. Agrupación de Tráfico.


10.4 Sancións administrativas por consumode drogas na vía pública

Durante ano 2001 incoáronse en Galicia un total de 3.168 expedientes e impuxéronse2.019 sancións administrativas por consumo de drogas na vía pública, en aplicación dopunto 1 do artigo 25 da Lei orgánica 1/1992 sobre protección da seguridade cidadá. Debedestacarse que nese mesmo período o 14,8% das sancións impostas foron suspendidas ósometerse os sancionados a tratamento de deshabituación, en aplicación do punto 2 domesmo artigo da referida lei (figura 10.6).

A evolución rexistrada nos últimos anos confirma a progresiva reducción, tanto dosexpedientes incoados (desde 1997), como no número de sancións impostas (neste casodesde 1999), un descenso que foi moito máis intenso no caso das sancións administrativas,como pon de relevo o feito de que as taxas de sancións por 10.000 habitantes pasaran de11,4 en 1998 a 7,4 en 2001.

As tendencias apuntadas difiren substancialmente das rexistradas en España, ondedesde 1997 se observa un incremento continuado dos expedientes incoados, especial-mente acusado en 2001, así como das sancións impostas (figura 10.7). Esta diverxente evo-lución explica que as taxas de sancións por 10.000 habitantes crecesen en España atasituarse en 12,8 case o dobre cás observadas en Galicia.

Polo contrario, si existe coincidencia na reducción que experimentan as sancións sus-pendidas por incorporación a tratamento, a pesar do cal no conxunto do Estado as sus-pensións representan o 7,0% do total das sancións impostas, fronte a preto do 15% enGalicia, Comunidade onde este tipo de actuacións tería un papel máis activo como acica-te para o inicio de tratamento por parte dos sancionados.

Figura 10.6Evolución expedientes incoados e sancións impostas por consumo

de drogas na vía pública e suspensións sancións por inicio de tratamentode deshabituación. Galicia, 1997–2001

SANCIÓNS SUSPENDIDAS POR TRATAMENTO

SANCIÓNSADMINISTRATIVAS

EXPEDIENTESINCOADOS

FONTE: Ministerio de Interior. Dirección Xeral de Política Interior.


10.5 Conclusións

■ Durante os últimos anos, e de modo especial durante 2001, teríase intensificado arepresión sobre as actividades relacionadas co tráfico de drogas na nosa comunida-de. O reforzamento das actividades de represión do tráfico de drogas quedaríapatente, ademais de polo incremento das incautacións das distintas drogas, noaumento das persoas detidas e denunciadas pola comisión deste tipo de delictos, asícomo no incremento dos procedementos xudiciais incoados.

■ Durante 2001 foron detidas e denunciadas en Galicia 5.739 persoas por tráfico dedrogas, unha cifra lixeiramente superior ó volume que se viña rexistrando desde1995 (uns 5.500 persoas anuais) e que representa un incremento do 16,2% conrespecto a 2000.

■ No ano 2001 incoáronse en Galicia 5.981 procedementos xudiciais por tráfico de dro-gas, un 34% máis que en 2000, alcanzando o seu máximo histórico desde 1986. Des-te modo, quebrouse a tendencia descendente no volume dos procedementos xudi-ciais que comezou a producirse en 1997.

■ A Comunidade de Galicia é, despois de Canarias, a que rexistra as maiores taxas por10.000 habitantes de sancións por conducción de vehículos superando as taxas máxi-mas de alcoholemia permitidas (concentra o 11,6% do total de sancións impostas enEspaña), observándose nos últimos un incremento delas, superior á media nacional.

■ O número de sancións administrativas impostas por consumo de drogas na víapública descendeu progresivamente ó longo dos últimos cinco años, ata situarsepreto das 2.000 anuais. A pesar disto, aínda este tipo de medidas mantén unharelativa eficacia como instrumento de apoio ó inicio dos procesos terapéuticos(preto do 15% das sancións foron suspendidas pola incorporación dos sancionadosa tratamentos de deshabituación).

Figura 10.7Evolución das sancións administrativas impostas e en suspensión

por inicio de tratamento. España e Galicia, 1997–2001

ESPAÑA GALICIA

ESPAÑA

GALICIA

97 233 445 321 299

Sancións suspendidaspor tratamentoSancións suspendidaspor tratamento

Sancións impostas

Sancións impostas

FONTE: Ministerio de Interior. Dirección Xeral de Política Interior.

1 1 . P R O P O S T A S X E R A I S D E A C T U A C I Ó N

Un dos obxectivos centrais do Observatorio de Galicia sobre Drogas é facilitar unha visiónobxectiva, global e actualizada da situación das drogas, que permita mellora–los procesosde toma de decisións sobre as políticas que hai que adoptar para facer fronte ós proble-mas derivados delas, adecuando os diferentes programas de intervención ás necesidadesexistentes en cada momento.

Os intensos esforzos realizados polo conxunto de profesionais que colaboran co OGDnos procesos de recollida e análise da información dispoñible sobre a situación dos con-sumos de drogas, as drogodependencias e os efectos asociados, que culminan coa pre-sentación deste informe, perseguen fundamentalmente facilita–la avaliación dos resulta-dos e o impacto das políticas desenvolvidas ata o momento en Galicia no campo das dro-gas e o deseño das actuacións que será necesario impulsar no futuro.

Fiel a este cometido, formúlanse a seguir unha serie de propostas xerais de actuaciónbaseadas na análise técnica do conxunto de informacións recompiladas neste informexeral do OGD 2002, o desenvolvemento do cal afectaría, no caso de ser tomadas en con-sideración, non só ó Plan de Galicia sobre Drogas da Xunta de Galicia, senón ó conxuntodas administracións públicas e das organizacións sociais galegas.

11.1 Propostas de actuaciónno ámbito da prevención

A análise dos factores de risco relacionados cos consumos de drogas, das variables queactúan estimulando ou favorecendo estes, apunta a existencia dunha serie de factoresespecialmente potentes ou influentes, como son: os relacionados co ámbito familiar (abu-so de alcohol e outras drogas por parte dos pais, as malas relacións entre a parella ouentre os pais e fillos), a dispoñibilidade das substancias, a vivencia de situacións de atafe-go e tensión persoal e os relativos á inestabilidade laboral. Esta realidade xustifica a for-mulación das seguintes propostas:

1 Tendo en consideración que determinados factores familiares se inclúen entre osfactores de risco máis influentes nos consumos de drogas, os programas de pre-vención desenvolvidos no ámbito familiar deberían ter unha consideración priori-taria, incorporando estratexias dirixidas á modificación dos hábitos paternos deconsumo de drogas, das actitudes paternas respecto dos consumos de drogas porparte dos fillos e a facilitar un clima de diálogo e apoio entre pais e fillos.

2 Dado que a accesibilidade ás substancias (a facilidade da súa obtención) é outrodos factores de risco máis potentes, as estratexias preventivas deben intensifica–lasmedidas destinadas a reduci–la oferta de drogas e a promoción do seu uso, favo-recendo o desenvolvemento de normas legais e/ou administrativas que restrinxana oferta, reforzando as restriccións sobre a publicidade de substancias como o alco-hol ou o tabaco e a represión do tráfico de drogas ilícitas.

3 A constatación da existencia dun importante número de factores de risco relacio-nados co medio laboral, aconsellan o deseño e a implementación de programas deprevención adaptados ás peculiaridades do ámbito laboral, que permitan a súaprogresiva xeneralización.

Pola súa parte, a análise dos factores de protección fronte ós consumos de drogas,aqueles que actúan impedindo, limitando ou atrasando o consumo, pon de relevo queentre os que teñen unha maior influencia se encontran: a participación en programas deprevención escolar, a existencia de determinados valores persoais (como a cooperación cos

1 1 . P r o p o s t a s x e r a i s d e a c t u a c i ó n


demais ou o coidado ou a preservación da saúde), a participación en actividades sociais,humanitarias e deportivas alternativas, a existencia dun adecuado diálogo pais–fillos e dunambiente familiar estable. Por estes motivos proponse que:

4 Os programas de prevención escolar deben ser potenciados ó máximo, reforzándo-se os esforzos realizados nos últimos anos para consegui–la cobertura por parte des-tes da totalidade dos escolares galegos.

● No marco dos programas de prevención escolar deberán incluírse actividades diri-xidas a evitar e/ou a atrasa–la idade de inicio ó consumo de substancias como otabaco, o alcohol ou o cannabis, que contan con importantísimos niveis de preva-lencia e que se configuran como as drogas de referencia dos adolescentes galegos.

● A ampliación dos programas de prevención escolar debe ir precedida do desen-volvemento dunha serie de actuacións sobre os docentes, entre as que inclúen: ainformación acerca da situación dos consumos de drogas entre os escolares e dosprogramas existentes en Galicia para a súa prevención, a sensibilización respec-to ó rol que deben xoga–los docentes no desenvolvemento de diversas estrate-xias preventivas e a realización de actividades de formación nos campos da pre-vención das drogodependencias e da educación para a saúde.

5 Os programas de educación en valores, dirixidos á promoción de valores sociais alter-nativos, deben xeneralizarse ó conxunto dos escolares e adolescentes galegos, máxi-me tendo en conta que a súa acción protectora aparece estreitamente asociada coaparticipación en actividades sociais e de ocio alternativas ó consumo de drogas,reforzándose mutuamente na súa acción preventiva.

Os estudios epidemiolóxicos poñen de relevo que as opinións e actitudes dos cidadánssobre as drogas e os seus efectos están estreitamente relacionadas cos seus hábitos de con-sumo de modo que, con carácter xeral, se establece unha correlación negativa entre o ris-co asociado a cada substancia e as prevalencias de uso delas (a menor risco percibido maiorconsumo). En consecuencia, resulta fundamental continuar traballando na modificacióndas percepcións sociais dominantes sobre as drogas, impulsando accións tales como:

6 Cómpre reforza–las estratexias informativas e de sensibilización respecto dos efec-tos asociados ós consumos de drogas, con especial incidencia naquelas substanciasque, como o alcohol, o tabaco ou o cannabis, contan aínda con importantes niveisde tolerancia ou aceptación social. Este tipo de accións deben procurar eliminaralgúns estereotipos presentes nos discursos sociais sobre as drogas, así como o efec-to distorsionador que exerce a publicidade, á vez que se xera unha cultura alterna-tiva fronte ás drogas que inclúa entre os seus valores de referencia a potenciaciónda saúde.

7 Como estratexia complementaria e de apoio ás accións informativas e sensibilizado-ras, considérase necesario o reforzamento dos programas de prevención comunita-rios, facilitando a creación e o mantemento de estructuras que permitan ou poten-cien a participación social e a corresponsabilidade dos cidadáns na resolución dosproblemas que lles afectan.

8 A existencia dun número crecente de drogodependentes atendidos nos centros asis-tenciais con fillos ó seu cargo, aconsella a realización de accións preventivas especí-ficas con estes menores en situación de especial vulnerabilidade (HAWKINS, J.D. etal. 1992), dirixidas tanto ós propios menores, os familiares que teñen encomendadaa súa custodia e ós profesionais dos centros e servicios de protección de menores.

As elevadas prevalencias que certas enfermidades infectocontaxiosas teñen entre osconsumidores de drogas implican un grave risco en termos de saúde pública, o que acon-sella a xeneralización das estratexias para a súa prevención, motivo polo cal se propón:

9 A xeneralización dos programas de prevención e control da hepatite B, da tubercu-lose e da infección por VIH/sida entre os usuarios dos distintos servicios asistenciais,os seus familiares e achegados cando sexa conveniente.

P R O P O S T A S X E R A I S D E A C T U A C I Ó N 181

11.2 Propostas de actuación no ámbito asistencial

Como se sinalou anteriormente, Galicia conta no seu conxunto cunha rede asistencialamplamente desenvolvida e consolidada, razón pola cal os esforzos que hai que realizarneste ámbito deben dirixirse prioritariamente, por un lado á captación daquelas persoasque presentando problemas de abuso e/ou dependencia a diferentes drogas non formu-lan demandas de tratamento e, por outro, a optimiza–los niveis de calidade dos serviciosque se veñen prestando ás persoas que xa están participando nalgún tratamento. En con-secuencia formúlanse as seguintes propostas:

10 Deberá estimularse a diversificación e especialización da oferta asistencial do PGD,ampliando a carta de servicios dos centros de tratamento e deseñando programasespecíficos de apoio e tratamento para determinados colectivos (como por exem-plo os menores infractores acollidos na rede de centros de protección de Galiciaque presenten problemas de abuso ás drogas) e certas substancias (como os deri-vados do cannabis ou as drogas de síntese) os consumidores das cales presentanperfís e necesidades específicas.

11 Os esforzos que hai que realizar na diversificación e especialización da oferta asis-tencial deben ir acompañados dunha estratexia de apoio que asegure a divulga-ción da oferta de recursos e servicios da rede asistencial, así como a súa correctavisualización por parte duns cidadáns que non sempre perciben que poidan recibirapoio e atención ós seus problemas nuns centros habitualmente asociados coa asis-tencia á poboación consumidora de heroína.

12 Deben intensificarse os esforzos por brindar asistencia ás persoas con problemas deabuso e/ou dependencia a substancias de uso legal, en particular ós mozos con con-sumos abusivos de alcohol.

13 Deben continuar ampliándose os programas de reducción do dano co fin de redu-cir aínda máis os niveis de mortalidade asociados ó consumo de drogas e as preva-lencias de certas enfermidades infectocontaxiosas e prácticas de risco, en particu-lar o uso da vía intravenosa e a non utilización do preservativo nos contactossexuais. O deseño dos programas de reducción do dano debe establecer acciónsespecíficas dirixidas a mitiga–lo impacto negativo dos consumos de alcohol, enespecial no que se refire ós accidentes de tráfico e laborais.

14 Tendo en consideración a importancia que o consumo de drogas ten como factorde risco na enfermidade tuberculosa, debería incrementarse a porcentaxe deconsumidores de alcohol e outras drogas que realizan tratamentos directamenteobservados. A prevención e o tratamento das enfermidades infecciosas relacio-nadas co uso de drogas debe ter unha máxima prioridade entre a poboaciónreclusa, altamente vulnerable a elas e onde a súa transmisión resulta especial-mente sinxela.

15 Debe potenciarse a oferta de servicios sociais e sanitarios básicos, a través dosdenominados centros de emerxencia social, unidades móbiles, etc., ós drogode-pendentes que, presentando un alto grao de deterioración, non están realizandoningún tipo de tratamento. Deste modo evitarase que se acentúe a súa deteriora-ción, permitindo un mínimo control sociosanitario sobre eles e facilitando o seuacceso a programas de tratamento adaptados ó seu perfil.


11.3 Propostas de actuación no ámbitoda incorporación social

A análise da actividade realizada ata o momento no ámbito dos programas de incorpora-ción social pon de manifesto a existencia de dificultades na súa cobertura respecto do queen principio constitúe a súa poboación potencialmente beneficiaria (os preto de 12.000usuarios que recibiron tratamento durante o último ano). A insuficiente implementacióndos programas de incorporación social é unha constante no conxunto do Estado español,froito do protagonismo que na súa xestión teñen os servicios sociais municipais e as orga-nizacións non gobernamentais, así como da conveniencia de integrar na medida do posi-ble as actuacións en programas normalizados, factores que con frecuencia provocan a ato-mización das accións levadas a cabo neste ámbito, impedindo un correcto rexistro delas.

A seguir formúlanse diferentes propostas que se centran en determinados aspectosorganizativos dos programas de incorporación social:

16 A ampliación e consolidación de estructuras de participación e coordinación de tipocomunitario (creación e dinamización de redes sociais), que posibiliten o deseño eexecución de programas de inserción social por parte dos profesionais e represen-tantes das diferentes institucións e organizacións sociais implicadas nestes procesos.

17 Impulsar accións de sensibilización dirixidas ós profesionais dos distintos serviciossociais e á poboación xeral para evita–lo rexeitamento ou marxinación da poboaciónexdrogodependente.

18 Estimula–la incorporación ós programas normalizados de formación e de empregodos drogodependentes que se encontran participando nos distintos programas detratamento.

19 A ampliación dos niveis de información dispoñible sobre os contidos e os resultadosobtidos e o impacto dos programas de incorporación social que se veñen impulsan-do ata o momento.

1 2 . R E F E R E N C I A S B I B L I O G R Á F I C A S

ALVIRA, F. e ENRÍQUEZ DESALAMANCA, R. (1985).Los hábitos do consumo de alcohol enpoblación adulta. Dirección General deSalud Pública. Madrid.

COMAS, D. (1985).El Uso de Drogas en la juventud.Instituto de la Juventud. Ministerio deCultura. Madrid.

CONSELLERÍA DE SANIDADE E SERVICIOSSOCIAIS (1997).Informe sobre a tuberculose en Galicia,1997. Xunta de Galicia.Santiago de Compostela.

DELEGACIÓN DEL GOBIERNO PARA EL PLANNACIONAL SOBRE DROGAS (2000 a).Estrategia Nacional sobre Drogas2000–2008. Delegación del Gobierno parael Plan Nacional sobre Drogas. Madrid.

DELEGACIÓN DEL GOBIERNO PARA EL PLANNACIONAL SOBRE DROGAS (2000 b N).Plan Nacional sobre Drogas. Memoria1999. Delegación del Gobierno para elPlan Nacional sobre Drogas. Madrid.

EDIS (2000).Los andaluces ante las drogas VII”.Comisionado para las Drogodependencias.Junta de Andalucía. Sevilla.

EDIS–UGT (1987).Las drogodependencias en el mediolaboral. Unión General de Trabajadores.Madrid.

FAD–EDIS (1996).La incidencia de las drogas en el mundolaboral. Fundación de Ayuda Contra laDrogadicción. Madrid.

GAMELLA, J. (1997).Heroína en España 1977–1996. Claves nº72. Madrid.

GFROERER, J. (1991).Methodology of the U.S. NationalHousehold Survey on Drug Abuse.En Health Related data and Epidemiologyin the European Community. Bruxelas.

HAWKINS, J.D. et ó (1992).Risk and protective factors for alcoholand other drug problems in adolescencesand early adulthood: Implications forsubstance abuse prevention.Psychological Bulletin, 112.

INSTITUTO DE SALUD CARLOS III. (1999)Proyecto Multicéntrico de Investigaciónsobre Tuberculosis. En Informe nº 4 doObservatorio Español sobre Drogas.Delegación del Gobierno para el PlanNacional sobre Drogas. Madrid.

NAVARRO, J. (2002).El consumo de drogas y su evolución. En“XV anos da FAD”. Fundación de Ayudacontra la Drogadicción. Madrid.

NAVARRO, J., LORENTE, S. e VARO, J. (1984).El Consumo de Drogas en España.Dirección General de Acción Social e CruzRoja Española. Madrid.

OBSERVATORIO ESPAÑOL SOBREDROGAS (2001).Encuesta Domiciliaria sobre Consumo deDrogas, 1999. En “Informe nº 4 doObservatorio Español sobre Drogas”.Delegación del Gobierno para el PlanNacional sobre Drogas. Madrid.

OBSERVATORIO EUROPEO DA DROGA E ASTOXICOMANÍAS (1999–2000).Informes anuais sobre o problema dadrogodependencia na Unión Europea(1999–2000). Oficina de PublicaciónsOficiais das Comunidades Europeas.

OBSERVATORIO EUROPEO DA DROGA E ASTOXICOMANÍAS (2001).Informe anual sobre o problemas dadrogodependencia na Unión Europea,2001. Oficina de Publicacións Oficiais dasComunidades Europeas. Luxemburgo.

PLAN AUTONÓMICO DEDROGODEPENDENCIASDE GALICIA–EDIS (1988).O consumo de drogas en Galicia I.Consellería de Sanidade. Santiagode Compostela.

PLAN DE GALICIA SOBRE DROGAS–EDIS (2001).As drogas de sintese en Galicia, 1999.Comisionado do Plan de Galicia sobreDrogas. Santiago de Compostela.

PLAN NACIONAL SOBRE DROGAS (1985).Documento Base. Ministerio de Sanidadee Consumo. Madrid.

PNSD–EDIS (1995).Encuesta Domiciliaria Nacional sobre elUso de Drogas, 1995. Delegación doGobierno para o Plan Nacional sobreDrogas. Madrid.

TURNER, CH.F., LESSLER, J.T. e GFROERER, J.C.(ed.) (1992).Survey Measurement of Drug Use.Methodological Studies. Rockville(Maryland): National Institute on DrugAbuse. Rockville.

COLECCIÓN DROGODEPENDENCIAS

ESTUDIOS

observatorio de informe xeral 2002 28 - inicio · 2015-07-21 · ata a data o ogd produciu...

Documents