KOMENTARZEKONTEKSTY

OBLICZA EKSKLUZJI

Praktyka działania instytucji kulturya przełamywanie barier dostępu

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Wydawca:Katedra Socjologii Ogólnej Uniwersytetu Łódzkiego

pod redakcją Ewy Rokickiej i Patrycji Kruczkowskiej

SPIS TREŚCI:

KOMENTARZE

KONTEKSTY

Edwin Bendyk 13-19Pętle wykluczenia i nieobecności

Tomasz Majewski 20-27Ekskluzja w dyskursie pracowników sektora kultury – wstępna próba interpretacji

Elżbieta Tarkowska 28-38Kultura jako instrument inkluzji społecznej

Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury: zapis panelu eksperckiego 39-50

Tomasz Drabowicz 51-63Uwarunkowania poglądów pracowników powiatowych instytucji kultury na temat wykluczenia z instytucjonalnego uczestnictwa w kulturze

Bartłomiej Kacper Przybylski 64-89Zróżnicowanie zasobów województwa łódzkiego i jego infrastruktury kulturalnej a zróżnicowanie opinii i postaw pracowników instytucji

Wojciech Woźniak 90-108Decentralizacja administracji publicznej a lokalna polityka społeczna.Instytucje kultury jako podmiot działań na rzecz społecznej inkluzji

Ewa Rokicka 2-12Lokalne instytycje kultury a wykluczenie z uczestictwa w kulturze

kore

kta:

Mic

hał W

róbl

ewsk

ipr

ojek

t gra

ficzn

y i s

kład

: Ann

a W

rzes

ień

Strona projektu: www.obserwatorium.uni.lodz.plISBN: 978-83-938569-1-6CC BY-NC-SA 3.0

Łódź 2013

Patrycja Kruczkowska 109-118Instytucje kultury w województwie łódzkim – szanse i zagrożenia

RECENZENT: prof. dr hab. Zbigniew Bokszański

1

Bibliografia 119-123

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Ewa Rokicka

Lokalne instytycje kultury a wykluczenie z uczestictwa w kulturze

KO

MEN

TAR

ZE

2 -

12

2

Ewa Rokicka

Lokalne instytycje kultury a wykluczenie z uczestictwa w kulturze

Współczesne społeczeństwo, coraz bardziej zglobalizowane, oparte na rozwiniętych technologicznie środkach komunikowania i przetwarzania informacji charakteryzuje się zmien-nością wszystkich sfer życia. Zakres, tempo i kierunek tych zmian rodzi nadzieję na lepszą ja-kość życia, lepszy dostęp do dóbr, zarówno materialnych jak i do dóbr kultury, m.in. poprzez rozwój wiedzy naukowej, dostępną dla wszystkich edukację i swobodny dostęp do informacji. Z drugiej strony, zmienność współczesnego społeczeństwa zakłóca stabilność życia, skraca per-spektywę i osłabia zdolność do antycypowania przyszłych trendów rozwojowych, powoduje ekspansję ryzyka znajdującego wyraz w indywidualizacji i osamotnieniu, masowym bezrobo-ciu, wykształceniu bez zatrudnienia, zmianach relacji między płciami1. Współcześnie brak cią-głości i niepewność w życiu jednostki stają się masowym doświadczeniem. W poszukiwaniu nowych rozwiązań problemów współczesnego społeczeństwa nie wystarczy odwoływać się do czynników i mechanizmów rynkowych, które mają wyłącznie ekonomiczną naturę, ale również do kultury i polityki, do rozwiązań, które będą w stanie pogo-dzić racjonalne gospodarowanie z szeroko rozumianą polityką społeczną. Dzisiaj oczekiwania obywateli wobec państwa nie ograniczają się tylko do posunięć stymulujących rozwój spo-łeczno-gospodarczy, ale także reakcji zmniejszających negatywne efekty rynku, działań skie-rowanych na ograniczanie/przeciwdziałanie problemom o dużym stopniu dokuczliwości, za-kłócających funkcjonowanie społeczeństwa, z którymi jednostki samodzielnie nie są w stanie sobie poradzić. Brak lub niewystarczające dążenie do minimalizacji problemów społecznych, do ograniczania ich negatywnych konsekwencji w takich sferach życia jak: praca (zwłaszcza bezro-bocie), edukacja, zdrowie, kultura mogą stanowić poważne ryzyko społeczne, barierę uniemoż-liwiającą jednostce osiągniecie pełnej satysfakcji, rozwoju, realizacji potrzeb. W planie makro-społecznym konieczność aktywnych działań państwa, które przyczyniają się do ograniczania czy też wyeliminowania negatywnych konsekwencji kwestii społecznych podyktowana jest ich silnym negatywnym wpływem na całość funkcjonowania społeczeństwa. Szukając sposobów rozwiązania powyższych problemów państwo odwołuje się do działań zorientowanych na podnoszenie i spożytkowanie nie tylko kapitału ludzkiego i spo-łecznego, ale także potencjału kulturowego społeczeństwa. Wszystkie rodzaje kapitału, w tym również kapitał kulturowy mają bowiem zdolność do powiększania poprzez inwestycje w człowieka i mogą wywierać pozytywny wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy.

1 BeckU., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002 i 2004, s. 372.Beck U., Giddens A., Lash S., Modernizacja refleksyjna. Polityka, tradycja i estetyka w porządku społecznymnowoczesności, tłum. Konieczny Jacek, Warszawa 2009.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

3

2 -

12

Ewa

Rok

icka

Loka

lne

inst

ytyc

je k

ultu

ry a

wyk

lucz

enie

z u

czes

tict

wa

w k

ultu

rze

Zmiany w postrzeganiu znaczenia kultury w gospodarce sprowadzają się do wyeksponowania jej wpływu na życie społeczne w procesie socjalizacji. Przygotowując do życia w społeczeństwie, kultura wpływa na system wartości, wzory zachowań i postawy (np. postawy wobec pracy, zdolność gospodarowania, umiejętność zdobywania wiedzy, efektyw-ność współpracy, tworzenie innowacyjnych rozwiązań). Deficyt kapitału kulturowego i spo-łecznego przejawiający się brakiem gotowości do wspólnych działań i społeczną dezintegra-cją jest szczególnie ważny w kontekście problematyki wykluczenia. Uczestnictwo w kulturze może bowiem prowadzić do zacierania granic i podziałów, zintegrowania lub przeciwnie reak-tywować stare podziały, tworzyć nowe ograniczenia dostępu osób lub grup do dóbr i zasobów. Deficyt kapitału kulturowego może utrudniać rozwiązywanie problemów (w tym problemu ubóstwa) w ramach społeczności, a także rodzić nowe płaszczyzny wykluczenia. Samo zaś wykluczenie (a właściwie różne jego rodzaje i wymiary) stanowi z kolei barierę dla dalszego rozwoju kapitału kulturowego, bowiem osoby wykluczone często mają ograniczony potencjał podmiotowego angażowania się w życie społeczne. Powyższa teza o wpływie uczestnictwa w kulturze na procesy wykluczenia społecznego i odwrotnie wykluczenia na uczestnictwo kultu-ralne jest najszerszą ramą odniesienia dla wyników naszego projektu omawianych w tej części raportu. Szeroki kontekst badań nad wykluczeniem, w tym wykluczeniem z kultury stanowił dla badaczy poważne wyzwanie. Problematyka badań usytuowana została bowiem w obsza-rach teoretycznych, w których panuje chaos oraz niejasne kryteria ocen zjawisk społecznych. Dla przykładu, dyskusja nad ekskluzją z uczestnictwa w kulturze wpisuje się nie tylko w stary spór o to, czym jest kultura i jak rozumieć uczestnictwo w kulturze, ale również odnosi się do polemik na temat sprawiedliwości społecznej, nierówności społecznych i przyszłości, przeży-wającego obecnie kryzys, państwa opiekuńczego. Ponadto w dobie kryzysu ekonomicznego, ze zdwojoną siłą, odżyły odwieczne dylematy sprawiedliwości społecznej i efektywności. Jest oczywiste, że szeroki kontekst badań mnoży trudności interpretacyjne wynikające z ambiwa-lencji użytych pojęć do opisu przedmiotu badań, ale w naszym przekonaniu daje szanse na dokładniejsze zrozumienie zmian, którym podlega oraz jego związków z różnymi aspektami życia społecznego. Dzisiaj pojawiły się nowe okoliczności, stare spory toczą się w nowych kon-tekstach ekonomizacji kultury i kulturalizacji ekonomii. Aby nadążać za zmianami cywilizacyjnymi i technologicznymi oraz przeciwdziałać ne-gatywnym efektom działania rynku takim jak wykluczenie, państwo powinno – zdaniem Je-rzego Hausnera - oferować określone dobra publiczne (np. powszechna edukacja, ustanawianie standardów), a z drugiej strony formować taką instytucjonalną obudowę rynku, która sprzyjać będzie wytwarzaniu bodźców blokujących czy hamujących ich generowanie. Szczególna rola przypada w tym względzie, zdaniem wspomnianego autora, instytucjom pośredniczącym mię-dzy państwem i rynkiem, w tym instytucjom kultury, które - jeśli nie uzyskują niezbędnego poziomu samoorganizacji i autonomii, że uniemożliwiają sprawne funkcjonowanie państwa i runku.2

2 Hausner J., Kultura: produkt, towar czy dobro publiczne? Prezentacja na seminarium: Kultura i rozwójwww.obserwatoriumkultury.pl/…ezentacja_hausnera.ppt [data dostępu 22.12.2013].

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

4

2 -

12

Tymczasem instytucje kultury dominujące w krajobrazie polskiego życia kulturalnego nie odpowiadają na nowe wyzwania, jakie stają przed nimi, wynikające ze zmieniającej się kultury oraz jej funkcji. Nie są narzędziem do nabywania przez obywateli (odbiorców kultury) kompetencji kulturowych i kreatywnych, nabywania zdolności funkcjonowania we współcze-snej szeroko rozumianej kulturze, w społeczeństwie oraz nowoczesnym świecie. Nie upodmio-tawiają jednostek, nie są miejscem ich wyborów, sprawczości i samorządności, pozwala-jącym zarówno pracownikom jak i odbiorcom ich usług na wprowadzanie zmian. Jak pisze Janiszewski: W szeroko rozumiane kompetencje kulturowe, mające nie tylko pozwalać na peł-nowymiarowe uczestnictwo w kulturze, lecz także – a może przede wszystkim – uczyć oby-wateli życia w sposób otwarty, kreatywny, tolerancyjny, krytyczny i refleksyjny nie mogą wyposażać ludzi instytucje kultury będące zaprzeczeniem tych cech. Większość instytucji kul-turalnych jest bowiem zamknięta na widzów i twórców, pozbawiona potencjału kreatywnego i bezkrytyczna wobec własnych działań. Również duża część środowiska kulturalnego musi się wyposażyć w podstawowe kompetencje kulturowe. W chwili obecnej bardzo często można się bowiem spotkać ze swoistą ksenofobią artystyczną oraz nieufnością do nietradycyjnych działań kulturotwórczych oraz takich, które wspomniane kompetencje kulturowe mają posze-rzać.3

Do powyższego obszaru, związanego z przeobrażeniami, jakim podlega sama kultura i jej instytucjonalne podłoże odnosi się kolejna teza organizująca nasze badania. Nawiązuje ona do trzech obiegów/układów kultury A. Kłoskowskiej i wskazuje, że zanika nie tylko pierwotny/lokalny układ kultury, ale wyraźnemu zawężeniu ulega również uczestnictwo w instytucjona-lnym układzie kultury. Natomiast coraz prężniej rozwija się masowy obieg kultury. Według Antoniny Kłoskowskiej II układ kultury, oparty na komunikacji bezpośredniej, sformalizowa-nej, charakteryzuje się instytucjonalizacją, formalizacją, sztywnym podziałem ról na nadaw-ców/twórców kultury i odbiorców. Jest to model, w którym, używając terminologii Durhe-imowskiej, sacrum spotkania z Kulturą przeciwstawia się profanum codzienności ludzkiego życia. Uczestnictwo w tym układzie kultury różnicuje ludzi. Pogłębia dystanse między nimi.4

Zanikanie tak rozumianego II układu kultury na szczeblu lokalnym oznaczające zmianę form uczestnictwa na skutek zmian środowiska kulturowego wynika z szeregu makro-, mes-so- i mikro- uwarunkowań, poczynając od globalizacji, rozwoju technik komunikacyjnych, po-przez komercjalizację kultury, po preferencje jednostkowe. Nie bez znaczenia są wadliwe me-chanizmy wsparcia publicznego dla instytucji kultury takie jak: niedookreślenie celów i zasad funkcjonowania, zbiurokratyzowane i niejasne procedury, brak merytorycznego wsparcia dla realizacji celów. Jeśli nie użytkujemy systemu, który postrzegamy jako mało atrakcyjny, nie-zaspokajający naszych potrzeb, niezachęcający do wyjścia z domu to system zanika nie tylko z powodu ograniczanego uczestnictwa uwarunkowanego zmianami cywilizacyjnymi i tech-nologicznymi. Inna przesłanka to brak środków finansowych. Gdyby było więcej pieniędzy publicznych, być może można byłoby próbować instytucje dostosowywać do zmieniającej się rzeczywistości.

3 Janiszewski I., Budujmy kompetencje kulturowe!http://blogi.newsweek.pl/Tekst/spoleczenstwo/678481,ireneusz-janiszewski-budujmy-kompetencjekulturowe.html [data dostępu 22.12.2013].4 Kłoskowska A., Socjologia Kultury, Warszawa 1983, s. 316-329, 363-370.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

5

2 -

12

Ewa

Rok

icka

Loka

lne

inst

ytyc

je k

ultu

ry a

wyk

lucz

enie

z u

czes

tict

wa

w k

ultu

rze

Kultura instytucjonalna z jednej strony podlega prawom rynku, jeśli nie racjonalizuje wydatków – upada/podupada, z drugiej wymogom misji, która nakazuje, aby szczerzyć kul-turę jako taką, będącą wartością samą w sobie, rozwijać kompetencje kulturowe czy walczyć z wykluczeniem z kultury, jednym z wymiarów wykluczenia społecznego. Z instytucjami kul-tury związane są zatem określone wartości i interesy. Wartości (misja instytucji) są wyideali-zowane, często oderwane od rzeczywistości. Interesy są rzeczywiste, często mniej widoczne, nieuświadamiane, bądź celowo skrywane. Komercjalizacja kultury w odniesieniu do układu instytucjonalnego oznacza zmniejszenie dotacji na działalność podstawową i urynkowienie działalności, natomiast dla odbiorcy związanie uczestnictwa z pozycją materialną. Uczes-tnictwo w kulturze staje się głównie wyznacznikiem statusu, następuje proces wykluczania z uczestnictwa w kulturze „dołu” struktury społecznej. Mniej pieniędzy, więcej obowiązków, niepewność jutra i coraz większe oczekiwania rodzą frustrację wśród pracowników instytucji kultury, co dodatkowo pogłębia ich instytucjonalną niesprawność i funkcjonalną bezradność. Presja sprzecznych oczekiwań ze strony rynku i misji prowadzi do ich przeciążenia normatyw-nego. Stosują zatem techniki obronne, neutralizujące i racjonalizujące podporządkowanie się sprzecznym oczekiwaniom. Przez mechanizmy obronne rozumiem tutaj nie do końca uświa-damiane schematy myślenia, obiektywizujące się na poziomie zachowań symbolicznych. Jednym z ważnych zadań badawczych jest ich wskazanie oraz sytuacji, w których występują. Dzisiaj skłonni jesteśmy przyszłość kultury wiązać z e-kulturą sieci, z uczestnictwem w wirtualnej rzeczywistości, z odbiorem sztuki, jak i twórczością przeniesioną do Internetu, w sfe-rę zapośredniczoną przez urządzenia techniczne i wyobrażać sobie pesymistyczny scenariusz, w którym znaczna część lokalnych instytucji kultury w tradycyjnej postaci nie przetrwa rewolucji kulturalnej. Tymczasem samorządowe instytucje kultury dysponują stosunkowo dużym poten-cjałem pozwalającym włączać uczestników w obiegi kultury, umożliwiające im doskonalenie kompetencji kulturowych i kreatywnych. Dysponują zapleczem technicznym i finansowym oraz kadrami. Ale czy są w stanie wyjść poza dotychczasowe schematy działania, otworzyć się na uczestników, wzmocnić kontakt z odbiorcą, podjąć nowe inicjatywy, dzielić się swoimi zdolnościami twórczymi i kreacyjnymi używając nowych technologii, nowych metod działa-nia, dostosować się do zmieniających się wzorów uczestnictwa? Czy zatem wykorzystywanie mechanizmu inkluzji społecznej przez kulturę zarówno osób wykluczonych z II obiegu kultury jak i/lub dotkniętych innymi rodzajami wykluczenia społecznego może stanowić szansę dla za-hamowania zaniku lokalnej kultury instytucjonalnej oraz rozwój społeczeństwa obywatelskie-go? Jeśli udzielimy odpowiedzi pozytywnej, to musimy mieć świadomość, jak ogromnego wy-siłku, przede wszystkim mentalnego i organizacyjnego, taka zmiana wymaga. Wyniki naszego projektu pokazują, że kompetencje pracowników instytucji kultury w kontekście przeciwdzia-łania wykluczeniu są mierne, a inicjatywy w tym zakresie nieliczne. Samorządowe instytucje kultury nie wykorzystują swojego potencjału, nie są elastyczne, z dużym opóźnieniem reagują na zmianę otoczenia. Większość działań skierowanych do osób wykluczonych, włączającychich do społeczności, podnoszących kompetencje kulturowe, związanych z edukacją i upo-wszechnianiem kultury zawiera się w projektach realizowanych przez działające w obszarze kultury organizacje pozarządowe.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

6

2 -

12

Ewa

Rok

icka

Loka

lne

inst

ytyc

je k

ultu

ry a

wyk

lucz

enie

z u

czes

tict

wa

w k

ultu

rze

Dla formułowania założeń lokalnej polityki kulturalnej, planowania aktywności wy-znaczania celów działania niezbędna jest solidna diagnoza stanu kultury, dotycząca nie tylko rzeczywistego potencjału, jakim dysponuje kultura instytucjonalna czy poziomu i skali uczes-tnictwa, ale również społeczno-demograficznych charakterystyk, zainteresowań i potrzeb za-równo uczestników instytucji kultury jak i outsiderów, w tym osób wykluczonych. Okazuje się, że trudno ją zdobyć, albowiem w statystyce publicznej w obszarze kultury występują braki.5 Istnieje jednak szansa, że dane dotyczące tego sektora zostaną zgromadzone w jednym miej-scu, powstało bowiem Obserwatorium Kultury utworzone w 2009 roku działające w ramach Narodowego Centrum Kultury. Jest to instytucja publiczna odpowiedzialna za prowadzenie badań oraz popularyzację ich wyników sektora kultury w Polsce. Powstają także regionalne obserwatoria kultury tworzące sieć badawczą, której celem jest monitorowanie polityk kul-turalnych, gromadzenie danych statystycznych i prowadzenie prac badawczych dotyczących sektora kultury. Z badań przeprowadzonych przez Eurostat w 2006 roku wynikało, że Polacy relaty-wnie rzadko uczestniczyli w kulturze II obiegu na tle innych narodów. Jedynie 22 proc. Polaków w wieku 25-64 lat wzięło udział, co najmniej raz w swoim życiu w wydarzeniu scenicznym na żywo (teatralnym, operowym, muzycznym). Taki wynik dawał Polsce dopiero 25. pozycję wśród 27 państw europejskich. Udział w seansie kinowym przynajmniej raz w ciągu 12 miesię-cy przed badaniem zadeklarowało 35 proc. ankietowanych (17 miejsce w Europie).6

Z przeglądu szczątkowych, polskich badań survey’owych w tym obszarze wynika, że w 2007 roku ponad połowa Polaków nie uczestniczyła w kulturze II obiegu w żaden spo-sób. Ponad 70 proc. Polaków po 50. roku życia w ciągu tamtego roku nie odwiedziło żadnego miejsca związanego z kulturą.7 W roku 2009 badacze CBOS raportowali spadek popularności form partycypacji w życiu kulturalnym wymagających „wyjścia z domu”. Niespełna dwie pią-te badanych (38proc.) chodziło do kina, jeszcze mniej osób (15proc.) było w teatrze.8 W 2009 w Raporcie o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce wskazywano, że: „najbardziej zasmucającym efektem zmian stwierdzonym w badaniach jest wycofywanie się średniego pokolenia i ludzi o najwyższych kompetencjach z uczestniczenia w kulturze”.9 Z kolei w bada-niach z 2011 roku ustalono, że zainteresowanie kulturą deklarują najczęściej kobiety, zaś grupy wiekowe najmniej zainteresowane wydarzeniami kulturalnymi to osoby w wieku 15-24 lata oraz 35-44 lata. Najwyższy odsetek osób zainteresowanych kulturą jest wśród respondentów z wyższym wykształceniem - 42proc. oraz mieszkańców dużych miast - 36proc.10

5 UNESCO Framework For Cultural Statistics 2009, s. 82.6 Eurobarometer Survey on Cultural Values within Europe, European Commission, 2007 za red:Magda I., III Raport kwartalny 2012, Mazowsze –region kreatywny, Warszawa 2012.7 TNS OBOP, „Uczestnictwo Polaków w kulturze”, Warszawa 2007.8 CBOS BS/21/2010 Bilans aktywności ekonomicznej, społecznej i kulturalnej Polaków, a także doświadczeńosobistych w roku 2009, Warszawa 2010.9 Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce, Warszawa 2009.10 ARC Rynek i Opinia, Sponsoring Monitor 2011/2012,http://media2.pl/badania/89087-ARC-Polacy-nie-majaczasu-na-kulture.html [data dostepu 20.12. 2013].

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

7

2 -

12

Ewa

Rok

icka

Loka

lne

inst

ytyc

je k

ultu

ry a

wyk

lucz

enie

z u

czes

tict

wa

w k

ultu

rze

W tym miejscu warto zapytać o to, jak na spadek zainteresowania uczestnictwem w kulturze instytucjonalnej reaguje polityka kulturalna na szczeblu Unii Europejskiej, na pozio-mie krajowym i lokalnym? W 2010 roku została przyjęta przez Komisję Europejską strategia Europa 2020, której jednym z głównych celów jest inclusive growth, a więc wzrost gospodarczy, z którego korzysta całe społeczeństwo i jednocześnie wzrost przeciwdziałający wykluczeniu. Ważną rolę w tym dokumencie przypisuje się kulturze, a wynika ona z faktu, że sektor kultury i przemysł kre-atywny w Europie sprzyjają wzrostowi gospodarczemu, zatrudnieniu, innowacjom, inkluzji i spójności społecznej. Sektory te wytwarzają około 4,5 proc. unijnego PKB i zatrudniają około 3 proc. europejskich pracowników, czyli 6,7 mln osób (dane z 2008 roku). „W okresie 2000-2007 łączne zatrudnienie w sektorach kreatywnych rosło średnio o 3,5 proc. rocznie, w porówna-niu ze wzrostem o 1 proc. rocznie odnotowanym dla unijnej gospodarki ogółem. Większość nowych miejsc pracy w UE na przestrzeni ostatniej dekady powstała w branżach opartych na wiedzy, w których zatrudnienie wzrosło o 24 proc. Dla porównania, zatrudnienie w pozostałych sektorach gospodarki UE wzrosło o niecałe 6 proc.”11

Zaplanowany na lata 2014-2020 program „Kreatywna Europa”, ma zapewniać wsparcie sektorowi kultury i sektorowi kreatywnemu, które w Europie należą do ważnych pracoda-wców i znacząco przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. W szerszym ujęciu kreatywność ma odgrywać ważną rolę w nowoczesnej edukacji, pobudzać innowacje i przedsiębiorczość oraz zwiększać integrację społeczną. Nacisk na sektor kultury i przemysły kreatywne w no-wym modelu europejskiej polityki kulturalnej wynika z faktu, że współczesna gospodarka to gospodarka usług a nie produkcji. W coraz większym stopniu są to usługi intelektualne, a nie materialne. Elementy sektora przemysłów kreatywnych, takie jak dla przykładu: film, muzyka, reklama, gry komputerowe, rynek wydawniczy, turystyka, sport, design tworzą nową relację pomiędzy tradycyjnie rozumianą sferą kultury a gospodarką.12 Ich działalność kulturalna staje się źródłem zysku ekonomicznego.13 W eseju Jaka polityka kulturalna w epoce globalizacji i mediów elektronicznych? Kazimierz Krzytofek tak opisuje zachodzące przemiany w sferze kul-tury: Jesteśmy świadkami radykalnej ekspansji tego, co Pierre Bourdieu nazywa rynkiem dóbr symbolicznych, a co związane jest przede wszystkim z efektem synergicznym rynku, techniki i zamożności społeczeństw, które konsumują coraz więcej dóbr symbolicznych w relacji do materialnych14. I dalej wskazuje, że główna zmiana w polityce kulturalnej Unii Europejskiej polega na odchodzeniu od modelu, w którym elity przyjmowały na siebie misję edukowania społeczeństwa do modelu, w którym elita traci legitymację orzekania, co jest „dobre dla ludu” na rzecz producentów, którzy za dobre dla ludu uważają to, czego ów lud chce.

11 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0287:FIN:PL:PDF, s.6.12 Por.Rifkin J., Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia,, Wrocław 2003, s. 7-9.13 Należy zaznaczyć, iż termin przemysły kultury nie odnosi się do wartości kultury i sztuki, lecz dotyczysposobu organizacji, zarządzania, multiplikacji i dystrybucji jej produktów i usług.14 Krzysztofek K., Jaka polityka kulturalna w epoce globalizacji i mediów elektronicznych?http://bistro.edu.pl/artykul,Jaka_polityka_kulturalna_w_epoce_globalizacji_i_mediow_elektroni.html. Tekstopublikowany w kwartalniku „Kultura Współczesna” numer 1 (43)/2005.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

8

2 -

12

Ewa

Rok

icka

Loka

lne

inst

ytyc

je k

ultu

ry a

wyk

lucz

enie

z u

czes

tict

wa

w k

ultu

rze

Wprawdzie nadal w dokumentach unijnych przyznaje się kulturze ważną rolę wycho-wawczą i wskazuje na konieczność wpływania na procesy kulturowe w kierunku demokraty-zacji kultury w trosce o zachowanie spójności społecznej, ale państwo coraz wyraźniej wyco-fuje się z brania na siebie odpowiedzialności za kulturę i ochronę ludzi przed wykluczeniem z uczestnictwa przesuwając ją w kierunku bliżej nie zdefiniowanych podmiotów społeczeństwa obywatelskiego (głównie trzeciego sektora). Istnieje jednak pełna świadomość negatywnych, społecznych konsekwencji takich zmian (anomia, rozwarstwienie, rozpad więzi obywatelskich) oraz konieczności finansowego wsparcia działań, które je ograniczają. Innymi słowy, nawet jeśli coraz więcej ważnych dla rozwoju społeczno-gospodarczego dóbr kultury będzie produ-kowanych prywatnie z myślą o ich sprzedaży, to nie powinno to oznaczać, że z ich konsumpcji wyłączeni zostaną ci, którzy nie są w stanie za nie zapłacić. W Polsce polityka kulturalna w dużej mierze jest imitacyjna, kształtowana Traktatem o Unii Europejskiej. Ma na celu chronić różnorodność, budować tożsamość kulturową i spo-łeczną narodu, przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu. Mało się w niej mówi o przemy-słach kreatywnych,15 oraz o tym by miała coraz większy udział we wzroście zatrudnienia i ży-ciu gospodarczym. Jej powstawaniu i wdrażaniu nie towarzyszy szeroka, publiczna dyskusja, a z nielicznych wypowiedzi można odnieść wrażenie, że chodzi w niej głównie o kulturę wy-soką. Cele unijnej i krajowej polityki kulturalnej z formalnego punktu widzenia wydają się podobne, ale różnice ujawniają się przede wszystkim w sposobie podejścia do rozwiązywania problemów. Niekompatybilność obu systemów wydaje się polegać na tym, iż przejmujemy zapisy unijne dotyczące celów polityki kulturalnej bez rzetelnej diagnozy stanu kultury w kra-ju, nie posiadając uzgodnionej, spójnej koncepcji celów strategicznych rozwoju kultury, dosto-sowanych do polskich warunków. Celom polityki unijnej towarzyszy pakiet gotowych instru-mentów w ramach ustalonej strategii działania. Imitacja celów prowadzi do zmiany ich funkcji. Stają się zapisami służącymi zdobywaniu środków finansowych dla rozwiązywania doraźnych problemów społecznych. W rezultacie obniża się efektywność unijnych instrumentów polityki społecznej. Ogólnie, polityka kulturalna w Polsce cechuje się bardzo wysokim stopniem zdecentra-lizowania.16 Oznacza to, że władze samorządowe regionów posiadają relatywnie duży wpływ na jej kształtowanie, ale w dokumentach strategicznych rozwoju regionalnego i lokalnego kul-tura jest marginalizowana. Mało się mówi w nich o rzeczywistych problemach dotyczących kultury, zwłaszcza o wykluczeniu i sposobach jego minimalizowania, nie tylko ze względu na imperatyw etyczny, ale też ze względów praktycznych, związanych z efektywnością gospoda-rowania oraz stabilnością systemu społeczno-politycznego. I z punktu widzenia naszego badania, najważniejsza sprawa. Brak jest w krajowej po-lityce kulturalnej zarówno na szczeblu krajowym jak i regionalnym wypracowanej koncepcji lokalnej instytucji kultury, która potrafi wyposażyć jednostkę i rozwijać w niej kompetencje kulturowe dostosowane do nowych warunków cywilizacyjnych.

15 http://ibs.org.pl/mazowsze2020/media/docs/3_raport_mazowsze.pdf.16 Świadczą o tym nastepujące dane; W 2007 r. jedynie 21 proc. środków publicznych na kulturęwydatkowanych było na szczeblu centralnym, 48,5 proc. pozostawało w gestii województw a 30,5 proc.samorządów lokalnych.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

9

2 -

12

Ewa

Rok

icka

Loka

lne

inst

ytyc

je k

ultu

ry a

wyk

lucz

enie

z u

czes

tict

wa

w k

ultu

rze

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Albowiem, jak pisze Krzysztoszek, w warunkach ekonomizacji kultury szczególnego znaczenia nabiera problem edukacji kulturalnej i roli kultury instytucjonalnej. Jeśli nie podejmie się wy-siłku, aby już w szkole przygotowywać młodych Polaków do odbioru lepszej oferty kulturalnej, to w przyszłości w ogóle już nie będzie takiej oferty, bo zabraknie adresata17. Odpowiedzi na pytanie, o to jakie powinny być instytucje kultury, które uczą nowych kompetencji, zmieniają świadomość, tworzą rozwój, pobudzają aktywność, integrują, mobili-zują i nie wykluczają, daremnie by szukać w oficjalnych dokumentach. Podobnie jak bezsku-teczne jest szukanie odpowiedzi jaka kultura zachęca ludzi do uczestniczenia w tej sferze życia i jej współtworzenia, a jaka wyklucza odbiorców i współtwórców? Wojciech Kłosowski w książce Kierunek kultura. W stronę żywego uczestnictwa w kul-turze odwołując się do swoich kilkuletnich doświadczeń nabytych w ramach prac nad pro-jektem Kierunek kultura proponuje dotychczasowy, (repetytywny) model zastąpić modelem kultury inkluzyjnej, „zapraszającej do uczestnictwa, otwartej. Jeśli dziejącej się w instytucjach, to zmieniającej te instytucje w przestrzenie spotkań. W tym nowym modelu nieostry staje się podział na twórców kultury i jej odbiorców: pole kultury widziane – jak chce Barbara Fatyga – jako federacja subkultur i nisz, sprzyja raczej wymianie, niż jednokierunkowemu przekazowi. Zamiast oświecania ciemnych mamy w tym modelu obiegi kultury, a w nich znajdujemy się dziś co chwila w innej roli: bywamy publicznością, a za chwilę twórcami, menedżerami, mece-nasami, krytykami kultury…”18. Nowy model kultury ma szansę być wcielany w życie pod warunkiem, że spełnione zostaną określone warunki. Jeśli ma skutecznie walczyć z wykluczeniem z kultury, rozwijać kompetencje i dotrzeć do faktycznych potrzeb odbiorców wymaga wykwalifikowanych kadr i środków materialnych. Instytucje kultury potrzebują nowoczesnej infrastruktury po to, aby re-agowały możliwie jak najszybciej na nowe uwarunkowania technologiczne i tym przyciągały uczestników, zwłaszcza młodzież. Przy czym nie chodzi tu o naukę korzystania z Internetu jako takiego, ale o naukę selekcji informacji, dotarcia do wartościowej wiedzy i kultury. Tak zorga-nizowana instytucja kultury może przyciągnąć publiczność, ale jeszcze nie stwarza wystarcza-jących warunków twórczego rozwoju, nie chroni przed zaprogramowaniem do jednowymiaro-wej roli konsumenta. Stąd równie ważne jest żywe uczestnictwo w kulturze instytucjonalnej, w regionalnych, miejskich, gminnych instytucjach kultury, prowadzonych przez animatorów kultury i edukatorów kulturalnych. Instytucje, jeśli chcą się reformować to przez dialog z od-biorcami i ich edukację, czyli nabywanie przez nich „kompetencji kulturowych” rozumianych jako nie tyle znajomość kanonów, co umiejętność krytycznego dyskutowania z kanonami i proponowania własnych kanonów.19

W tej części raportu chcemy pokazać jak wygląda rzeczywistość lokalnych instytucji kultury przez pryzmat wypowiedzi ich pracowników na temat wykluczenia z kultury. Poprzez analizę dyskursu chcemy dotrzeć do poglądów na temat konceptualizowania zjawiska eksklu-zji oraz manifestowanych wobec niego nastawień. Dominujące w dyskursach przekonania po-zwalają również odnieść się do szerszego kontekstu, z którymi wykluczenie z kultury się wiąże, a mianowicie, polityki kulturalnej, instytucjonalnego obiegu kultury oraz zasobów kapitału społecznego i kulturowego, jakim dysponują pracownicy instytucji lokalnego szczebla.

17 Krzysztofek K., Ibidem.18 Kłoskowski W. red., Kierunek Kultura. W stronę żywego uczestnictwa w kulturze , s. 13.19 Ibidem.10

2 -

12

Ewa

Rok

icka

Loka

lne

inst

ytyc

je k

ultu

ry a

wyk

lucz

enie

z u

czes

tict

wa

w k

ultu

rze

Podjęte analizy mają pokazać co daje badanie wykluczenia z kultury instytucjonalnej dla dia-gnozy stanu kultury oraz lokalnej polityki kulturalnej. Publikacja składa się z dwóch części. W pierwszej zamieszczone zostały, poza niniejszym tekstem wprowadzającym do dyskusji o obliczach ekskluzji, praktykach działania instytucji kultury oraz przełamywaniu barier dostępu do kultury, teksty trzech ekspertów komentują-cych nasze badania: Edwina Bendyka „Pętle wykluczenia i nieobecności”, Tomasza Majewskie-go „Ekskluzja w dyskursie pracowników sektora kultury – wstępna próba interpretacji” oraz Elżbiety Tarkowskej „Kultura jako instrument inkluzji społecznej”. Tezy w nich zawarte zostały wcześniej przedstawione na otwartym seminarium dyskusyjnym zatytułowanym „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury”, które odbyło się w siedzibie Wydziału Ekono-miczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego w dniu 28 listopada 2013 roku. Tezy i wnioski ekspertów stanowiły punkt wyjścia do debaty, jaka toczyła się podczas trwania panelu eks-perckiego. W publikacji zamieszczony został szczegółowy zapis tej dyskusji. W tym miejscu chcielibyśmy serdecznie podziękować ekspertom i uczestnikom panelu za wszystkie komentarze, zarówno te wskazujące co jeszcze warto poprawić oraz te, które roz-szerzają interpretacje uzyskanych wyników. Druga część raportu zawiera teksty członków zespołu. Tomasz Drabowicz w artykule „Uwarunkowania poglądów pracowników powiatowych instytucji kultury na temat wyklu-czenia z instytucjonalnego uczestnictwa w kulturze” analizuje wpływ takich czynników na zróż-nicowanie opinii badanych osób, jak: poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego, typ miejscowości, w której znajduje się instytucja kultury, typ instytucji kultury oraz typ respon-denta w podziale na trzy kategorie: dyrektorów, pracowników o najdłuższym i najkrótszym stażu pracy. Z przeprowadzonych przez autora analiz wynika, że zmienną najsilniej różnicującą stosunek badanych do problematyki wykluczenia z instytucjonalnego uczestnictwa w kulturze jest typ instytucji. Fakt, że pracownicy zatrudnieni w ośrodkach/domach kultury skłonni są zdecydowanie częściej niż pracownicy teatrów, muzeów i innych instytucji kultury przypisy-wać winę za brak uczestnictwa potencjalnym odbiorcom, autor tłumaczy różną logiką pracy w dwu tych typach instytucji. W przypadku braku zainteresowania ofertą proponowaną przez ośrodki/domy kultury wśród osób w nich zatrudnionych wykształca się mechanizm obronny polegający na dewaluacji, czyli przypisywaniu innym nieakceptowanych, negatywnych cech. „Winni są inni, a nie my”- stanowi mechanizm przystosowawczy pomagający w adaptacji do nowej, trudnej sytuacji. Bartłomiej Kacper Przybylski w tekście „Zróżnicowanie zasobów województwa łódz-kiego i jego infrastruktury kulturalnej a zróżnicowanie opinii i postaw pracowników instytucji” prezentuje wyniki analiz, które klasyfikują powiaty województwa łódzkiego w zależności od poziomu zasobów społeczno-ekonomicznych, obciążenia problemami społecznymi oraz gęsto-ści sieci instytucji kultury. Z ustaleń autora wynika, że zróżnicowanie powiatów pod względem zasobów i infrastruktury nie znajduje odzwierciedlenia w zróżnicowaniu poglądów pracowni-ków instytucji kultury na temat wykluczenia. Jak zastrzega Przybylski, wniosek ten należy jed-nak poddać szerszej weryfikacji, bo odnosi się do spraw dużej wagi ściśle wiąże się z decyzjami dotyczącymi alokacji środków przeznaczonych na rozwój kultury.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

11

2 -

12

Ewa

Rok

icka

Loka

lne

inst

ytyc

je k

ultu

ry a

wyk

lucz

enie

z u

czes

tict

wa

w k

ultu

rze

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

12

2 -

12

Wojciech Woźniak w artykule „Decentralizacja administracji publicznej a lokalna po-lityka społeczna”, odwołując się do badań nad samorządami terytorialnymi, lokalną polityką społeczną i służbami społecznymi, pokazuje w perspektywie porównawczej, rolę i miejsce in-stytucji kultury i polityki kulturalnej w działaniach samorządowych. Zwraca on uwagę m.in. na upolitycznienie, marginalizację, niedofinansowanie instytucji kultury, na brak kooperacji z innymi aktorami społecznymi i przede wszystkim na brak koncepcji rozwiązań pozwalających nie tylko na walkę z objawami wykluczenia, ale także z ich przyczynami. Kończący tom tekst Patrycji Kruczkowskiej „Instytucje kultury w województwie łódz-kim – szanse i zagrożenia” stanowi podsumowanie całości badań nad ekskluzją w dyskursie pracowników kultury. Zawarte w nim wnioski i rekomendacje odnoszą się do głównego problemu badawczego – obrazu lokalnych instytucji kultury jako podmiotu działań na rzecz społecznej inkluzji. Podstawą wniosków i rekomendacji jest diagnoza oparta o wyniki badań prowadzonych wśród pracowników lokalnych instytucji kultury oraz analiz prowadzonych na podstawie danych statystycznych, a także w oparciu o postulaty o charakterze normatywnym zgłaszane w dyskusjach ekspertów i na seminarium zorganizowanym przez Katedrę Socjologii Ogólnej. Wnioski i rekomendacje określają podstawowe kierunki zmian, jakich trzeba dokonać w polityce społecznej i dotychczasowej praktyce funkcjonowania lokalnych instytucji kultury, aby skutecznie przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu oraz wykluczeniu z uczestnictwa w kulturze.

Ewa

Rok

icka

Loka

lne

inst

ytyc

je k

ultu

ry a

wyk

lucz

enie

z u

czes

tict

wa

w k

ultu

rze

Edwin Bendyk

Pętle wykluczenia i nieobecności

KO

MEN

TAR

ZEPr

akty

ka d

ział

ania

inst

ytu

cji k

ult

ury

a p

rzeł

amyw

anie

bar

ier

dost

ępu

13 -

19

13

Edwin Bendyk

Pętle wykluczenia i nieobecności

Wyniki badania „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” nie zaskakują, co nie oznacza, że są redundantne i powtarzają ustalenia z innych projektów. Przeciwnie, sub-telne metody badawcze umożliwiły sporządzenie dość dokładnej mapy terytorium, jakim jest świat instytucji kultury zanurzonych w konkretnej rzeczywistości społecznej województwa łódzkiego. Ta właśnie mapa potwierdza obrazy społecznego świata, jakie tworzy na własny użytek uważny obserwator praktyk społecznych i kulturowych, który jednak sam badaczem/kartografem nie jest. Obserwator taki porusza się zazwyczaj po omacku, dociera do konkretnych, wybranych instytucji, społeczności, środowisk profesjonalnych i na podstawie bezpośredniej konfrontacji z rzeczywistością tworzy jej fragmentaryczny opis, luki w wiedzy uzupełniając intuicją, do-świadczeniem, a także często odwołaniem do stereotypów i dominujących dyskursów wyja-śniających. Zaopatrzony w mapę zyskuje szansę zmiany perspektywy, fragmenty układają się w całość, w której nie brakuje białych plam dwojakiego rodzaju. Pierwsze, to luki wynikające z fragmentarycznego charakteru wiedzy obserwatora. Drugie wynikają z naturalnej niedosko-nałości każdej mapy, które jak uczył Alfred Korzybski, nie są terytorium. Tak więc badanie „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” pełni funkcję dobrej mapy: systematyzuje wiedzę i wypełnia wiele białych plam, ciągle jednak zaprasza-jąc do dalszej eksploracji obszarów niezbadanych lub takich, które ze względu na dynamiczny charakter procesów nieustannie umykają próbom statycznego opisu. Co ważne, ograniczenie opisywanego terytorium do obszaru województwa łódzkiego nie umniejsza uniwersalnego znaczenia wielu ustaleń. Badania potwierdzają, że problem ekskluzji w Polsce ma wielowymiarowy, złożony i systemowy charakter. Kultura jest jednym z wymiarów wykluczenia i jednocześnie prze-strzenią reprodukcji dyskursów legitymizujących formy wykluczenia „na życzenie”. Instytucje kultury i ich pracownicy funkcjonują w stanie nieustannego paradoksu i dysonansu. Wykazuję świadomość, na poziomie składanych badaczom deklaracji, że kultura i praktyki uczestnictwa mają bezpośredni związek z dobrostanem, jakością życia i efektywnością gospodarczą. Jedno-cześnie jednak sama kultura jest marginalizowana w polityce lokalnej – im niżej w hierarchii zarządzania terytorialnego, tym ta nieobecność jest silniejsza. Najlepszego dowodu nieistotno-ści kultury dla polityk lokalnych dostarcza lektura samorządowych dokumentów strategicz-nych, gdzie sfera ta z reguły nie występuje autonomicznie, lecz jest promocyjnym dodatkiem mającym wspierać walory turystyczne lub rekreacyjne. Inaczej rzecz ujmując, kultura jawi się jako sfera kosztów, a nie inwestycji. Ponadto dla lokalnych liderów politycznych instytucje kultury wraz ze swym personelem są cennym zasobem w trakcie kampanii wyborczych.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

14

13 -

19

Edw

in B

endy

kP

ętle

wyk

lucz

enia

i n

ieob

ecn

ości

Takie umiejscowienie w lokalnej hierarchii oznacza nie tylko marginalizację kultury, lecz w konsekwencji także inne konsekwencje: niski prestiż pracy „w kulturze”, niedofinanso-wanie instytucji i niskie płace. Pracownicy instytucji kultury doświadczają pauperyzacji, jedno-cześnie jednak funkcjonują na trudnym rynku pracy, na którym nawet zatrudnienie w domu kultury lub biblioteki jest cenną wartością. W rezultacie więc żyją w stanie ciągłej frustracji i strachu przed dalszą degradacją. Taka kondycja prowadzi do faktycznej proletaryzacji praco-wników instytucji kultury – mimo że w większości legitymują się wyższym wykształceniem, to jednak charakterystyki ich uczestnictwa w praktykach kulturowych wskazują, że sami są w poważnym stopniu dotknięci wykluczeniem z kultury. Dodatkowo niskie wskaźniki ucze-stnictwa w kulturze pracowników instytucji kultury korelują z niskimi wskaźnikami aktywno-ści społecznej i obywatelskiej (badania wskazują też symetryczną, pozytywną korelację mię-dzy uczestnictwem w kulturze a zaangażowaniem w inne sfery życia społecznego). Trudniej wszakże wskazać na jednoznaczną przyczynę tego wykluczenia – czy jest ono skutkiem wspomnianej pauperyzacji, czy też raczej niskiego kapitału kulturowego. Przyjęta miara kapitału kulturowego – wyższe wykształcenie lokuje pracowników instytucji kultury wysoko w lokalnej, społecznej hierarchii. Już jednak spojrzenie na wykształcenie ich rodziców pokazuje, że dla większości z nich środowisko domu rodzinnego nie było miejscem transmisji tego kapitału. Czy więc formalne wykształcenie, pozyskiwane często w niestacjonarnym trybie wystarcza, by uzupełnić kompetencje i kapitał kulturowe, w jaki nie zaopatrzyła rodzina? Rozstrzygnięcie tej kwestii wydaje się istotne – jeśli wykluczenie pracowników insty-tucji kultury wynika w większym stopniu z niskiego kapitału kulturowego, a w mniejszym z ich pauperyzacji, ma to ogromne znaczenie dla polityki kulturalnej. Wskazuje bowiem, że działania polegające na zwiększeniu nakładów na kulturę nie przyniosą pozytywnych efektów – potrzebne są działania uzupełniające, zwiększające kompetencje kulturowe pracowników sektora kultury. Brzmi to jak paradoks, jednak niewykluczone że jest kluczowym problemem dla debaty o przeciwdziałaniu wykluczeniu. Problemem, który wymaga interwencji z poziomu centralnego, państwowego, gdyż na poziomie lokalnym wskazany już niski prestiż kultury i jej instrumentalne traktowanie przez lokalnych liderów politycznych trudno dopatrzyć się mechanizmów sprawczych mogących zmienić stan rzeczy. Raczej przeciwnie, dla pracowników instytucji kultury praca jest cennym zasobem, więc za wszelką cenę starają się reprodukować formy działania instytucjonalnego, by potwierdzać jego niezmienną wartość. Dla polityków instytucje kultury są zasobem potrze-bnym do reprodukcji władzy, który można traktować całkowicie instrumentalnie. Ani jedni, ani drudzy nie są zainteresowani zjawiskami „żywej kultury” praktykami kulturowymi rozwi-janymi poza obiegiem instytucji. Ten uogólniony obraz oczywiście jest zbyt gruboziarnisty i wymaga zwiększenia roz-dzielczości, by ujawnić różnice między różnymi instytucjami kultury. W rzeczywistości gminnej są to głównie domy kultury i biblioteki, w rzeczywistości miejskiej dochodzą jeszcze muzea, teatry. W każdej z tych form instytucjonalnych panuje inny etos – teatry, jako instytucje sztuki reprodukują aktywnie dyskurs kultury niskiej i wysokiej, profesjonalnej i amatorskiej. Domy kultury są wielobranżowymi punktami transmisji kapitału kulturowego, często w sposób od-płatny. Szczególną funkcję w tym pejzażu pełnią biblioteki publiczne, jedyne miejsca otwarte oferujące z zasady nieodpłatny dostęp do kultury.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

15

13 -

19

Edw

in B

endy

kP

ętle

wyk

lucz

enia

i n

ieob

ecn

ości

Wyjątkowość bibliotek pogłębiła się m.in. Programowi Rozwoju Bibliotek, ogólnokra-jowej inicjatywie realizowanej w ramach partnerstwa publiczno-prywatno-rządowego. Przy-czynił się on do modernizacji technicznej i merytorycznej bibliotek, jednocześnie też wywarł duży wpływ na samym bibliotekarzy. Zostali oni włączeni do aktywnej refleksji nad funkcją i przyszłością swoich instytucji, czego wyrazem był projekt tworzenia scenariuszy przyszłości bibliotek. Zastosowanie metodologii foresightu spowodowało, że bibliotekarze poczuli większą podmiotowość i zdolność formułowania celów swojego działania. Przykład bibliotek publicznych pokazuje, że można aktywnie oddziaływać na instytucje kultury i prowadzić ich wielowymiarową modernizację. Ciągle jednak nie rozwiązuje ona klu-czowego, wskazanego w badaniach problemu – braku współpracy między instytucjami kul-tury i jeszcze trudniejszej komunikacji z innymi aktorami działającymi w lokalnej przestrzeni społecznej. Ten brak jest zaś kluczową barierą w skutecznym przeciwdziałaniu wykluczeniu – zjawisku o złożonym charakterze. Pracownicy instytucji kultury, choć na poziomie deklaracji wskazują, że uczestnictwo w kulturze pomaga w przeciwdziałaniu wykluczeniu, nie dysponują kompetencjami (ani też własnym kapitałem kulturowym), by tworzyć programy inkluzji poprzez zaangażowanie w praktyki kulturalne. Przeciwnie, raczej zajmują się poszukiwaniem uzasadnień dla istniejących przypadków wykluczenia, klasyfikując je na „zasłużone” i „niezasłużone”. Niezasłużone, to te wynikające z czynników obiektywnie niezależnych od poszkodowanych: osób niepełnospra-wnych, emerytów i rencistów. Bezrobotni najczęściej są wykluczeni „zasłużenie” i sami pono-szą odpowiedzialność za swój los. W badaniach wyraźnie widać dwa syndromy. Pierwszy, wynika z „narcyzmu małych różnic” – granica prestiżowa, dochodowa i kapitału kulturowego między wykluczonymi a pra-cownikami instytucji jest tak niewielka, że tylko aktywnie produkowana dystynkcja może ustanowić „właściwą” hierarchię porządku społecznego. Znamiennie potwierdza to wypo-wiedź jednej z pracownic instytucji kultury, która sama doświadczyła bezrobocia. Pracownicy instytucji kultury, zamiast angażować w walkę z wykluczeniem, angażują się w reprodukcję dyskursu „zasłużonego” wykluczenia aktywnie je stygmatyzując i tym samym wzmacniając dystynkcję oddzielającą ich od wykluczonych. W istocie dzieli ich bardzo niewiele. Syndrom drugi wynika z mitu piramidy potrzeb Maslowa: bezrobotny z trudem wią-żący koniec z końcem nie myśli o zaspokajaniu potrzeb kulturalnych (jeśli w ogóle je posiada), tłumaczą pracownicy instytucji kultury. Propozycje Abrahama Maslowa dotyczące hierarchii potrzeb nigdy nie znalazły potwierdzenia empirycznego. Przeciwnie, współczesne teorie potrzeb pokazują zupełnie inny ich charakter. Współcześni badacze wskazują, że potrzebą podstawową, obok potrzeby bezpieczeństwa fizycznego i reprodukcji życia jest potrzeba autonomii. Walka z wykluczeniem koncentrująca się na zaspokajaniu podstawowych potrzeb materialnych z po-minięciem potrzeby autonomii prowadzi do utraty autonomii i jedynie pogłębia wykluczenie. Z tego właśnie względu programy walki z biedą i wykluczeniem oparte na redystrybu-cji zazwyczaj nie przynoszą skutków, przeciwnie pogłębiają problem. Z kolei najbardziej udaneprojekty, jak brazylijski program Bolsa familia polegają na połączeniu mechanizmów redystry-bucji zaspokajającej potrzeby materialne i uznania, które zaspokajają potrzebę autonomii. Je-dną z form polityki uznania jest polityka kulturalna kładąca nacisk na promocję uczestnictwa w kulturze wśród wykluczonych.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

16

13 -

19

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEd

win

Ben

dyk

Pęt

le w

yklu

czen

ia i

nie

obec

noś

ci

W Brazylii równolegle z Bolsa familia realizowano projekt Pontos de cultura, punktów kultury wprowadzanych do enklaw biedy i wykluczenia. W podobny sposób prowadzono rewitaliza-cję miast kolumbijskich. Tu jednak pojawia się kolejny problem, który łatwo wyczytać z badań „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury”. Uznanie przez zachętę do uczestnictwa w kulturze nie może jedynie oznaczać „otwarcie” instytucji z jej standardową ofertą na wykluczonych. Oferta ta bowiem z reguły odzwierciedla stereotypową wizję kultury z jej podziałem na prak-tyki wysokie i niskie, rozrywkę i sztukę. Występuje w niej silny komponent normatywny, odzwierciedlający dominujący dyskurs aksjonormatywny. Jednocześnie udział instytucji kul-tury w reprodukcji tego dyskursu zapewnia pracownikom instytucji niezbędną, opisywaną wcześniej dystynkcję. W efekcie instytucje kultury działające w dominującej obecnie logice uczestniczą w produkcji wykluczenia, a nie w przeciwdziałaniu mu. Udział instytucji kultury w aktywnym zwalczaniu wykluczenia musiałby polegać na radykalnym przedefiniowaniu roli i rzeczywistym ich otwarciu polegającym na uznaniu pod-miotowości wykluczonych również w sferze praktyk kulturowych. Badania etnograficzne To-masza Rakowskiego w środowiskach zmarginalizowanych pokazują, że środowiska te zazwy-czaj stygmatyzowane w dominującym dyskursie jako anomiczne i pozbawione kultury zdolne są do społecznej samoorganizacji, aktywności kulturalnej charakteryzującej się kreatywnością i innowacyjnością. Można skwitować te obserwacje, że nie wnoszą wiele nowego, tylko opisują swoiste „subkultury biedy”, które podobnie jak inne subkultury wypełniają pole szeroko rozumianej kultury, stanowią jednak margines otaczający kulturę prawomocną. A wyrazem tejże jest ofer-ta instytucji kultury i uczestnictwo w kulturze oznacza uczestnictwo w praktykach prawomoc-nych, cała reszta nie jest oznaką kompetencji kulturowych, tylko symptomem wykluczenia. Jeśli więc bezrobotny przedstawiciel środowiska zmarginalizowanego maluje w ramach es-tetyzacji przestrzeni wspólnej mural na wiacie przystanku autobusowego lub ścianie remizy Ochotniczej Straży Pożarnej, nie jest jeszcze pełnoprawnym uczestnikiem kultury. Stanie się nim, gdy dotrze do domu kultury na zajęcia plastyczne prowadzone przez zawodowego in-struktora. Ów wykluczony nigdy nie dotrze na takie zajęcia, obawiając się upokorzenia wynikają-cego z braku oficjalnie prawomocnych kompetencji. A skoro nie dotrze, sam dostarcza dowód na to, że wykluczeni są kulturowo bierni i sami „zasłużenie” winni swojej kondycji. Problem w tym, że taka argumentacja nie tylko jest głęboko niesprawiedliwa. Być może miała ona sens w epoce społeczeństwa nowoczesnego, kiedy potrzebna była silna presja normatywna na transmisję określonych wzorów uczestnictwa w praktykach społecznych i kulturowych. Presja ta wynikała ze struktury gospodarki i konieczności reprodukcji struktury społecznej zdolnej funkcjonalnie realizować strategiczne cele społecznej całości. Dziś nie ma już takiej gospodarki, nie istnieje nowoczesne społeczeństwo zdolne po-dejmować jako całość cele strategiczne, istnieją jednak instytucje kultury (oraz inne instytucje zombie społeczeństwa nowoczesnego) próbujące siłą inercji oraz zaszytych interesów repro-dukować ład, który coraz trudniej uzasadnić i uprawomocnić. Największą przeszkodą w repro-dukcji tego ładu stał się najważniejszy dotychczas sojusznik – sama kultura.

17

13 -

19

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEd

win

Ben

dyk

Pęt

le w

yklu

czen

ia i

nie

obec

noś

ci

Antropologowie i socjologowie kultury nie mają wątpliwości, że kultura przestała być struktu-rą hierarchiczną, w której łatwo było zidentyfikować porządek autorytetu i wartości. Współczesna kultura zamiast hierarchii bardziej przypomina bazę danych, w której pra-ktyki i artefakty są plikami wyciąganymi przez użytkowników w miarę potrzeby. Tak więc kultura staje się zbiorem nisz, subkultur, gdzie kultura wysoka jest jedną z nich. Z takiego stwie-rdzenia nie wynika równowartość dzieł kultury wysokiej i popularnej oraz związanych z nimi praktyk. Po prostu taki podział, wskazujący na możliwość łatwego uzasadnienia wartościującej odpowiedzi stracił sens. Praktyki kulturowe mogą być równocenne ze względu na zaspokajanie potrzeby au-tonomii uczestniczących w nich aktorów, a tym samym na kształtowanie ich podmiotowości. Praktyki te i ich efekty nie muszą być jednak równoważne pod względem estetycznym i kultu-rotwórczym. Uzasadnienie różnicy wymaga jednak dziś nowej argumentacji, przed którą insty-tucje kultury stronią, wybierając na ogół (i dobrze to pokazują badania) przemoc symboliczną i strukturalną (wynikającą z faktycznego monopolu na publiczne środki na kulturę) jako sposób rozstrzygania dylematów. W rezultacie jednak nie tylko nie są w stanie aktywnie przeciwdziałać wykluczeniu, co wymagałoby otwarcia na szerokie spektrum praktyk „subkulturowych” i uznanie, że wszystkie godne są poznania, nawet jeśli nie wszystkie warte są uznania. Instytucje kultury stają się w coraz większym stopniu instytucjami zombi, odklejającymi się od nurtu „żywej kultury” rozwi-jającej się poza instytucjami w wielowymiarowej przestrzeni, gdzie coraz większego znaczenia nabiera wymiar cyfrowy. Modyfikuje on wszystkie tradycyjne praktyki kulturowe i jednocze-śnie umożliwia rozwój nowych. Anachroniczne instytucje kultury najczęściej nie nadążają za tą zmianą, lub jeśli próbują nadążać, robią to w sposób powierzchowny (np. wprowadzenie do biblioteki komputerów podłączonych do internetu, jednak najczęściej bez opracowania strate-gii własnej obecności w internecie w sposób adekwatny do istniejących w nim możliwości i praktyk). Na usprawiedliwienie instytucji kultury stwierdzić należy, że nie mogą one w zbyt wielkim stopniu liczyć na wsparcie świata nauki, który sam nie nadąża za zmieniającym się i rozwijającym światem „żywej kultury”. Wiele praktyk kulturowych i zjawisk jest więc po prostu nieobecnych w dyskursie naukowym, przez co dyskurs publiczny reprodukowany przez media i podtrzymywany przez instytucje oraz zainteresowanych aktorów odwołuje się do ste-reotypów, najczęściej potwierdzających fobie lub zgodnych z interesem tych aktorów. Klasy-cznym przykładem takiego stereotypu jest ciągle powtarzana opinia o tym, że aktywność w internecie negatywnie wpływa na inne formy aktywności kulturowej i społecznej. Prowadzone od wielu lat badania „Diagnozy społecznej” pozbawiają tę opinię podstaw pokazując, że rzeczywistość jest inna – osoby aktywnie korzystające z internetu są także aktyw-niejszymi uczestnikami kultury wymagającej obecności. To stwierdzenie nie zmienia wszakże faktu, że korzystanie z internetu jest zdeterminowane klasowo i skorelowane z kapitałem kul-turowym użytkownika. Dla przedstawicieli klasy średniej i ich dzieci internet jest przepustką do świata kultury i wiedzy, dla przedstawicieli środowisk zmarginalizowanych jako źródło ta-niej rozrywki częściej pełni funkcję „opium dla mas”.

18

13 -

19

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEd

win

Ben

dyk

Pęt

le w

yklu

czen

ia i

nie

obec

noś

ci

Niestety, o ile pracownicy instytucji kultury dotknięci są wykluczeniem z kultury, to jeszcze bardziej dotkliwy jest problem ich wykluczenia z kultury cyfrowej. W efekcie insty-tucje te nie są nie tylko w stanie włączyć się do przeciwdziałania wykluczeniu, bo same w coraz większym stopniu wykluczają się nie tylko z kultury, lecz ze społeczeństwa, które buduje (zwłaszcza młodsze generacje) swój alternatywny świat poza instytucjami. Jeśli z nich korzysta, to podobnie jak inne narzędzia, instrumentalnie, by uzupełnić luki w swym kapitale kulturo-wym kupując konkretne usługi: lekcje muzyki, plastyki lub wypożyczając lektury niezbędne w szkole lub na studiach. Aktywność kulturalna o charakterze autotelicznym podejmowana jest w innych wy-miarach przestrzeni społecznej, lecz bardzo mało o niej wiemy. Mapa tego terytorium wypeł-niona jest białymi plamami. Dlaczego tak trudno jest je uzupełnić i wypełnić wyjaśniają w wielu istotnych aspektach badania „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury”.

19

13 -

19

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

KO

MEN

TAR

ZE

Tomasz Majewski

Ekskluzja w dyskursie pracowników sektora kultury - wstępna próba interpretacji

20 -

27

20

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Tomasz Majewski

Ekskluzja w dyskursie pracowników sektora kultury - wstępna próba interpretacji

Badanie przeprowadzone przez zespół prof. Ewy Rokickiej są w moim najgłębszym przekonaniu przemyślaną i prawidłowo zrealizowaną próbą wysondowania uwarunkowań oraz potencjalnych, niewyzyskanych możliwości instytucjonalnego obiegu kultury; zwłaszcza w zakresie rekonstrukcji horyzontu wiedzy i poinformowania pracowników tego sektora, któ-rzy – w myśl założeń narodowej i lokalnej polityki kulturalnej –mają w pierwszym szeregu przeciwdziałać zjawisku ekskluzji z kultury (przede wszystkim II układu kultury). Wzajemne oświetlanie się danych z badań ankietowych, wywiadów pogłębionych i fokusowych, a więc informacji uzyskanych dzięki zdecydowanemu prymatowi metod jakościowych (uwzględnie-niu współczynnika humanistycznego), oświetla system wartości, preferencji a także horyzont samorozumienia własnych praktyk kulturowych przez badanych, co pozwala nakreślić prze-konujący profil pracownika malej lokalnej instytucji kultury, działającego niejednokrotnie w bardzo trudnych warunkach. Z kulturoznawczego punktu widzenia najbardziej interesujące w tych badaniach są dlamnie dwie powiązane ze sobą kwestie: 1. zagadnienie odgórnie kształtowanych polityk kul-turalnych, ich projektującej, kontrfaktycznej treści, która odnosi się do całkowicie odmiennej architektury celów, niż tej która istnieje w horyzoncie działań lokalnej instytucji i jej pracow-ników. 2. obraz kompetencji (także deficytów kompetencyjnych), świata wartościowy wyzna-wanych, mentalnych nastawień ujawniający się wobec podjętej w ramach badania refleksji nad kwestią inkluzji/ekskluzji z kultury. Zacznę od pierwszego z wymienionych zagadnień. Polityka kulturalna postulowana w dokumentach strategicznych badanych jednostek samorządowych (IV rozdział raportu, opracowany przez mgr Joannę Dytrych) zbadana została nie tyle całościowo i kompleksowo, co raczej zgadnie ze spójnym systemem metodologicznych dyrektyw, jakie zakłada optyka analizy dyskursu. Interpretacja korpusu dokumentów prowa-dzi tutaj po pierwsze – całkiem zasadnie – do wskazania na pewien powielany w nich bezrefle-ksyjnie model artykulacji lub „sztancę dyskursywną”, która nie uzyskuje na ogół przełożenia na postulaty konkretnych działań. Uciążliwe prefabrykaty retoryczne, które pojawiają się w le-ksyce tych dokumentach wynikają z próby nadawania im formalnej oraz logicznej kohezji z ję-zykiem obowiązujących form legislacji wyższego szczebla (głownie rządowych, podlegających procesowi implementacji kategorii czerpanych z prawa UE). Implementacja tej retoryki oraz zauważalne przesunięcia zakresu pola semantycznego pojęć w rodzaju „kapitału społecznego”, „zrównoważonego rozwoju” oraz „mobilności” – pokazują, że ich pojawienie się w dokumen-tach samorządu lokalnego bywa często przejawem instytucjonalnej mimikry czy „symulacji” a nie właściwego myślenia strategicznego. Po drugie, powielanie formuł wychodzących spod tej retorycznej sztancy wskazuje na dezorientację i bezradność (być może również inny horyzont celów) organów kontrolujących, które we własnym, podlegającym ich kompetencjom zakre-sie, nie definiują jasno zdań dla podlegających im instytucji kultury.

21

20 -

27

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z M

ajew

ski

Eksk

luzj

a w

dys

kurs

ie p

raco

wn

ików

sek

tora

kul

tury

– w

stęp

na

prób

a in

terp

reta

cji

Nieostrość sformułowań, bądź ich skrywana kontradyktoryjność, sprzeczność rozciąga się za-równo na obszar konkretnych zadań i sprzężonej z nimi postulowanej ewaluacji, jak i na zdecy-dowanie bardziej generalnym poziomie. W części poświęconej wizji większość analizowanych tekstów nie stara się zdefiniować kluczowych obszarów interwencji, zaś na poziomie celów szczegółowych unika wyartykułowania podziałów kompetencyjnych instytucji oraz ich od-rębnych zdań i preferowanych praktyk. Brak tutaj nawet nie tyle werbalnych odniesień do celów strategicznych (o ile brać za dobrą monetę stereotypowe zwroty, które jej przywołują), co raczej podstawowej refle-ksji o własnych uwarunkowaniach i związanego z tym przełożenia na działania podlegających władzy samorządowej podmiotów. Ponieważ bardzo enigmatycznie mówi się o celach strate-gicznych lokalnych instytucji kultury, ich hipotetyczna ewaluacja nie może różnić się znacząco od rozliczeń okresowych i sprawozdawczości innych przedsiębiorstw komunalnych np. służb transportowych lub tej, jakiej podlegają gminne obiekty sportowe w zakresie prostego rachun-ku ekonomicznego. Mając w pamięci gradualną zależność i subsumcję dokumentów od szcze-bla unijnego po gminny – trudno zarazem dostrzec tu coś takiego jak założone z góry śledzenie efektów własnych projektów przez lokalnego ustawodawcę, na co kładzie nacisk prawo UE. Specyfika ewaluacji projektów kulturalno-artystycznych i edukacyjno-kulturalnych nie jest w samych dokumentach eksponowana, choć według intencji prawa unijnego chodzi w nich przede wszystkim o ocenę jakości i efektywności programu (mam tu na myśli artystyczno-estetyczną wartość, innowacyjność podejścia, odzew grupy docelowej a nie wyłącznie grupy wtórnej, do której zaliczamy np. media) a dopiero na drugim miejscu o ocenę jakości zarządza-nia i na trzeci samego wyniku ekonomicznego. Lokalne strategie rozwoju kultury pokazują, że aktorzy instytucjonalni, którzy je tworzą, bądź się pod nimi podpisują (urzędnicy, wójtowie, radni, inni przedstawiciele klasy politycz-nej) nie są również zainteresowani ewaluacją działań sektora kultury w aspekcie zarządzania. Jakkolwiek bowiem ewaluacja w tym zakresie nie byłaby czasem odbierana jako „opresyjna” ze strony samych pracowników instytucji kultury, niesie on ze sobą nieuchronnie pewien ze-społu kategorii, które mogłyby naświetlić rzeczywisty charakter intencji ustawodawcy. Decyzje o kryteriach ewaluacji w obszarze zarządzania instytucjami kultury wpisane do dokumentów strategicznych ograniczają potencjalną arbitralność ferowanych ocen i ukrócają na poziomie powiatu lub gminy praktyki „gospodarki folwarcznej” w zakresie podległości osobistej praco-wników i dysponowania ich etatami jako „politycznym wianem”. W ocenie zarządzania projektem w rozumieniu polityk unijnych bierze się przecież na ogół pod uwagę takie rejestry jak: wydajność czasową, relację efektywności i kosztów, róż-norodność źródeł finansowania (środki samorządowe, projekty ministerialne i unijne), pracę zespołową, współpracę różnych instytucji i współpracę międzysektorową (instytucje a sto-warzyszenia, podmioty prywatne); wreszcie – last but not least – podział ról i zadań w obrębie zespołu danej instytucji, zadowolenie lub satysfakcję zespołu oraz korzyści dla jego członków (podniesienie merytorycznych kompetencji, przełożenie dodatkowej pracy na finansową gra-tyfikację). Nawet zatem czysto nominalne przyjęcie tych kryteriów w dokumentach z zakresu projektowanej w gminie czy powiecie polityki kulturalnej może z czasem spowodować zmianę profilu zarządzania nie tylko w podlegających ustawodawcy instytucjach (bibliotekach, do-mach kultury, muzeach), ale także – a być może nade wszystko – na komórkach gminnych,

22

20 -

27

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z M

ajew

ski

Eksk

luzj

a w

dys

kurs

ie p

raco

wn

ików

sek

tora

kul

tury

– w

stęp

na

prób

a in

terp

reta

cji

powiatowych, miejskich i wojewódzkich urzędów np. wydziałach kultury odpowiedzialnych za finansowanie, kierowanie i merytoryczny nadzór nad rzeczonymi instytucjami. Jak wspomniałem uprzednio, analiza dokumentów projektujących lokalną politykę kulturalną, którą uważam za celową, nie może zostać uznana za w pełni zadowalającą dopó-ki nie uwzględni ona oprócz formy finalnej ich wcześniejszych wariantów (są one dostępne w domenie publicznej, o ile dokumenty były społecznie konsultowane i/lub ekspercko opinio-wane). Taka analiza porównawcza może rzucić światło na pole gry sił, ujawnić rywalizujących w zapleczu interesariuszy i pozwoliłaby nakreślić wstępna mapę wykluczających się interesów zogniskowanych wokół lokalnych instytucji kultury. Ukryte konflikty mogą mieć wpływ na enigmatyczność sformułowań w pewnych partiach dokumentów, nie tylko tam, gdzie mowa jest o ocenie działalności i preferowanej formie zarządzania (czy też gdzie uwagi takich, co także symptomatyczne, brak). Czerpiąc z własnego doświadczenia jako osoby kierującej akademi-ckim zespołem tworzącym rekomendacje do jednego z takich dokumentów, mogę powiedzieć, że przy ich powstawianiu rzadko górę biorą kryteria czysto merytoryczne. Bardzo trudno jest przekonać tzw. osoby decyzyjne, że logika powstania dokumentu powinna uwzględniać nie tylko konsultacje społeczne (będące wciąż novum), ale także badania sektora kultury, które poprzedziłby tworzenie samej strategii. Nie uwzględnia się albo wyklucza na kolejnych etapach pracy z dokumentem kwantum wiedzy niezbędnej przy próbie przełożenia dyrektyw unijnych czy krajowych na uwarunkowania lokalne. Urzędy tworzące takie dokumenty na ogół nie tyl-ko nie dysponują informacjami na temat pracowników lokalnego sektora kultury, charakteru audytorium instytucji, trendów kulturowych i demograficznych w regionie etc. Nie widzą tak-że konieczności oparcia wizji rozwojowej na kompleksowych danych lub jej modyfikacji, jeżeli pozyskana wiedza stawiałaby pod znakiem zapytania możliwość jej realizacji. Niekiedy ta niewiedza jest funkcjonalna i pożądana z punktu widzenia realizacji rze-czywistych interesów ustawodawcy lub stojącej za nim grupy interesariuszy np. zaplecza po-litycznego, dyrektorów dużych instytucji kultury dysponującymi liczącymi się możliwościami etatowymi, środkami do dyspozycji w zakresie sal na spotkania, infrastruktury etc. Przebadanie relacji instytucji kultury i lokalnej władzy wydaje się z tego punktu widzenia niezbędne, sko-ro w interesie lokalnej władzy nie leży to aby „wiedzieć” na czym polega zauważalna gołym okiem dysfunkcjonalność i jak można ten stan rzeczy zmienić. Ukryta funkcjonalność owej „dysfunkcji” instytucji sparaliżowanych, inercyjnych, na pozór zdezorientowanych pokazuje, że ten stan rzeczy ma związek z zasadniczym interesem władzy – reprodukowaniem i zacho-wywaniem ciągłości jej samej (nagła rezygnacja z konkursu na stanowisko dyrektora jednej z łódzkich instytucji kultury w 2012 roku mogłaby tu być dobrym punktem wyjścia dla cieka-wego studiom przypadku). Zastanawiający brak odniesienia w strategicznych dokumentach gmin oraz powiatów do kwestii śledzenia efektów projektu a zatem także kryteriów ewaluacji w obu wymienio-nych aspektach (ocenie jakości programu i efektywności zarządzania nim) wskazuje także na problem, który od strony oceny szeregowych pracowników instytucji kultury został wypunk-towany w rozdziale 6 raportu (Instytucja kultury jako miejsce pracy – opracowanie dr Woj-ciech Woźniak) oraz rozdziale 8 (Rzeczywistość instytucji kultury w opiniach ich pracowników – opracowanie mgr Bartłomiej Kacper Przybylski).

23

20 -

27

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z M

ajew

ski

Eksk

luzj

a w

dys

kurs

ie p

raco

wn

ików

sek

tora

kul

tury

– w

stęp

na

prób

a in

terp

reta

cji

Przebadanym pracownikom instytucji kultury nieobce wydaje się przekonanie, że od-czuwana przez nich jako przemoc symboliczna zmiana języka i systemu wartości, jakie na-rzucają wskazane wyżej dokumenty, nie ma na celu przeorientowania instytucji tak, aby ich działanie cechowała społeczna efektywność (social efficiency)1 czy też celem nie jest stworzenie nowych „projakościowych” ram dla ich działania. Raczej odbierają oni przekaz dokumentów strategicznych jako maskowany przez leksykę „elastyczności”, „działania projektowego”, „inno-wacyjności” i „mobilności” wyraz rzeczywistych intencji ustawodawcy, który ma głównie na oku cięcie kosztów i redukcję zatrudnienia, co niesie ze sobą nasilające się poczucie zagrożenia. Tego rodzaju hermeneutyka podejrzenia nie wyzwala raczej ukrytego potencjału, nie wzmacnia „synergii” i „kreatywności” zespołu pracowników związanych z gminną biblioteką czy domem kultury. Owa nieufność, co do rzeczywistych powodów zmiany sposobu funkcjonowania in-stytucji, znajduje podstawę w krzyżowaniu się we wzmiankowanych dokumentach (do kogo adresowanych?) różnych typów racjonalności: np. neoliberalnej logiki elastyczności i kreatyw-ności ze sprzecznym z nią postulatem odbudowywania „więzi społecznych”, tworzeniem „ka-pitału społecznego”, „zrównoważonego rozwoju” etc. Strategiczne dokumenty zwiększając w zakamuflowany sposób wymagania, rzadko podpowiadają i wdrażają konkretne rozwiązania (np. promesy uzupełniające na wkład własny instytucji do projektów grantowych, mikrogran-ty - dla małych instytucji takich jako lokalne biblioteki, które nie mogą konkurować o pienią-dze z instytucjami ogólnonarodowymi lub granty na mobilność ze środków samorządowych, które pozwalają zdobyć nowe kompetencje oraz umożliwiają tworzenie sieci współpracują-cych podmiotów). Reasumując, gracze społeczni odwołujący się do „bezalternatywnej” logiki modernizacji niekoniecznie są agentami zmiany. Osobny temat to profil pracownika instytucji kultury. Już obraz, jaki rysuje się przyanalizie danych badań kwestionariuszowych, jest pouczający. Statystyczny pracownik lokalnej instytucji kultury to kobieta 45+ , o niskiej mobilności, na ogół z około 20-letnim stażem pracy w jednym miejscu, osoba z awansu edukacyjnego, która ma za sobą (najczęściej ukończone w trybie uzupełniającym lub zaocznym) studia wyższe. Badacze w odnośnej części raportu wśród czynników określających postawę tych osób kładą akcent m.in. na stres, obawę przed utratą pracy, poczucie socjalnego zagrożenia, niechęć do instytucjonalnych zmian, słabość my-ślenia innowacyjnego. Wyraźnie rysuje się wybór instytucji kultury jako miejsca zatrudnienia preferowanego nie ze względu na satysfakcję z pracy, związane z nią intelektualne wyzwania czy oferowany status materialny, ale głównie ze względu na możliwość stałego zatrudnienia. Możemy tu mówić o selekcji negatywnej pracowników. Instytucje kultury stanowią swego rodzaju „niszę” i „otulinę” dla tego rodzaju osób, co w kontakcie z odbiorcami ich oferty może wzmacniać obiegowe przekonanie, że ta nie kieruje się ku nim, na zewnątrz, ale służy głównie pracownikom samej instytucji (także ich przełożonym, politycznym mocodawcom etc). Pre-feruje będzie zatem pewien typ odbiorcy zgodny z instytucjonalnym habitusem (habitusem pracowników), odbiorcy niekłopotliwego, którego wymagania nie pociągają za sobą potrzeby dodatkowej aktywności i modernizacji postaw.

1 Por. Ekonomiczna ocena polityki kulturalnej [w:] Towse R., Ekonomia kultury, Warszawa 2011, s. 280-297.

24

20 -

27

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z M

ajew

ski

Eksk

luzj

a w

dys

kurs

ie p

raco

wn

ików

sek

tora

kul

tury

– w

stęp

na

prób

a in

terp

reta

cji

Zasadniczy problem jaki się tu rysuje, to w jaki sposób przejść od zarysowanej powyżej postawy do charakterystyki nastawionej na rozwój. Jeżeli za cel postawimy sobie przeciw-działanie wykluczeniu z kultury (kwestia wokół której ogniskuje się badanie i którą jako klu-czową rozpoznaje rządowa „Strategia rozwoju kapitału społecznego 2020”)2 to – jak padło w prowadzonej przez nas panelowej dyskusji – należy rozpocząć od kluczowego dla sprawy roz-poznania, że kompetencje intelektualne, medialne i najszerzej rozumiane kompetencje kultu-rowe (vide: statystyki uczestniczenia w II układzie kultury) wskazują jako na pewną podgrupę wykluczonych z kultury (nie tylko z tzw. kultury uczestnictwa) – rzeczonych pracowników in-stytucji kultury. To rozpoznanie o tyle ciekawe, że jest mamy tu do czynienie z sytuacją pośre-dnio warunkowana przez relikty wcześniejszego ustroju socjalistycznego, gdzie jak ujmował sprawę Pierre Bourdieu, paradoksalnie rosła rola kapitału intelektualnego oraz kulturowego, skoro kapitał ekonomiczny był zamrożony i znajdował się niejako poza grą3. Autor jednej z części raportu określa kompetencje badanych jako „wysokie”, co jest chyba niefortunnym efe-ktem przyjęcia formalnego kryterium wykształcenia wyższego jako czynnika rozstrzygającego. Obszary edukacji kierunkowej, instytucje akademickie (ich poziom, lokalizacja pozamiejscowa i tryb nauczania – poddane parametryzacji przez MNiSW w ramach klasyfikacji kategorii na-ukowych, z którą warto dane z badań porównać) są tutaj według mojej oceny równie istotne jako czynniki oceny jakości pozyskanego kapitału intelektualnego.4 Nawet wybór kierunków studiów takich jak pedagogika czy kulturoznawstwo nie przesądza o tym, jakiego rodzaju są to kompetencje i czy właściwie zostały ulokowane. O kompetencjach tych mówi materiał z wywiadów pogłębionych, z których wyłania się anachroniczna wizja kultury (in origo szlachecko-mieszczańska)5, której „upowszechnianiu” w obszarach nie-kultury służą w przekonaniu pracowników ich macierzyste instytucje. Po-wracającym wątkiem jest oskarżanie „nieobecnego odbiorcy” – gros wypowiedzi wskazuje na „wyjątkowo roszczeniowy” typ mężczyzny w wieku 35+ , o „lenistwo” i zarazem o zbyt okre-ślone preferencje i wymagania, skutkujące niemożliwością zbycia takiej jednostki (o ile się do instytucji pofatyguje) byle czym. Jeżeli problem barier instytucjonalnych, trudności w dostępie do kultury jest przez osoby badane zauważany i rozumiany, to dzielą one zazwyczaj nieobe-cnych odbiorców na tych, którzy wymagają pomocy i tych, którzy z kultury zostali wykluczeni zasłużenie. Grupa dokonujące samowykluczenia zostaje utożsamiona w tym obrazie świata ze sferami poddanymi społecznym patologiom. Oczekiwania odnośnie odbiorcy (kultury bycia, właściwy sposób zachowania, wysokie kompetencje, wiedza o dokonaniach artystycznych i „brak” postaw roszczeniowych, przesadnych wymagań) są nie tylko sprzeczne wewnętrznie, a także – biorąc pod uwagę kontekst współczesnej kultury i przekrój społeczny odbiorców – całkowicie anachroniczne.

2 http://ks.mkidn.gov.pl/media/download_gallery/20130520SRKS_na_stronie_internetowej.pdf3 Zob. P. Bourdieu, Aneks. Wariant „sowiecki” i kapitał polityczny, [w:] tenże, Rozum praktyczny. O teorii działania, Kraków 2009, s. 25-27.4 Zob. http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_09/4af5829984998d4729cc8d49432c5ad1.pdf.5 Mam na myśli instytucje transmisji treści kultury ukształtowane w polu XVIII-wiecznej arystokratycznej „re-prezentacyjnej sfery publicznej” i „mieszczańskiej sfery publicznej” tj. galerię sztuki, teatr dramatyczny, periodyk literacki, filharmonię. Zob. Habermas J., Strukturalne przeobrażenie sfery publicznej, Warszawa 2007, s. 60-72, 135-142.

25

20 -

27

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z M

ajew

ski

Eksk

luzj

a w

dys

kurs

ie p

raco

wn

ików

sek

tora

kul

tury

– w

stęp

na

prób

a in

terp

reta

cji

„Implikowany odbiorca” ma tu nie tylko do przebycia wysoki próg instytucjonalny (co pasuje go na odbiorcę pożadanego), ale także nie zakłada się jego udział w procesie negocjacji i redefiniowania treści kultury, modyfikowaniu oferty (założenia i postawy tego rodzaju są obecnie przenoszone z pola aktywności konsumenckiej sensu stricte na szerszy obszar kon-sumpcji kulturowej).6 Wydaje się, że w tym momencie docieramy do rdzenia definicji tego „samowykluczenia z kultury”, którą można wydobyć z przeprowadzonych przez łódzkich ba-daczy wywiadów. Projekcyjny obraz idealnego odbiorcy oferty kulturalnej wskazuje a rebour na deficyty na jakie cierpią nominalni realizatorzy polityki kulturalnej – wyznaczeni do tej roli przez ustawodawcę. W samowiedzy badanych trudno odnaleźć ślady refleksji nad faktem, że wszelkie treści kultury, zarówno wysokiej, jaki i „niskiej”, popularnej, (choć sama ta kategoryzacja to obecnie raczej przykład Beckowskich „pojęć zombie”, które nie pozwalają nam głębiej zrozumieć zmie-niającej się rzeczywistości) podlegają trukturalnej zmianie ze względu na sposób upowsze-chniania. Digitalizacja i tworzenie cyfrowych archiwów (nielegalna „kultura wymiany” a także umieszczanie części zasobów w domenie publicznej) prowadzą nie tylko do zmiany nośników i form obiegu (w przypadku realizacji audiowizualnych – z sali kinowej na smartfon czy kom-puter), ale także – zdaniem Yochaia Benklera7 - czynią treści kultury w większym niż kiedykol-wiek stopniu kwestią prywatnego wyboru, z pominięciem społecznych hierarchii wartości i „nadpisanych” artystycznych rang. Treści kultury nie tylko są kopiowane i przesyłane w sieciach komunikacyjnych, ale i zwrotnie w ramach tego, co Henry Jenkins nazywa współczesną „kulturą konwergencji”8 pod-legają transformacji (dehierarchizacji, hybrydyzacji); procesom tym podlegają także tradycyjne kanały komunikacji kulturowej – od książki do formatu kulturowego wystawy plastycznej, wieczoru poetyckiego i koncertu. Zdecentralizowana, oparta na wymianie kultura uczestni-ctwa – będąca rewersem nowych „kompetencji konsumenckich” - wychowuje odbiorców, którzy cenią sobie doświadczenie kooperacji, zwłaszcza w zakresie dystrybucji treści. W ich ob-razie świata nie ma miejsca na instytucje o „wysokim progu” otwierające komuś „dostęp” do świata kultury; cyfrowi tubylcy w tym świecie już się znajdują, nawet jeśli ich kompetencje nie pokrywają się z tymi, jakie implikuje obraz „idealnego odbiorcy” instytucji kultury. Jednocześnie, za burtą mamy nadal całe grypy realnie wykluczonych, ludzi o niskich kompetencjach, którym fizyczny dostęp do technologii cyfrowych nie otwiera jeszcze drogi do tych samych zasobów. Wykluczenie cyfrowe nakłada się i wzmacnia z wykluczeniem o ba-rdziej zasadniczym charakterze, jaki ma związek np. z czytaniem tekstu ze zrozumieniem, ogra-niczonym słownictwem i praktyka korzystania z publicznie dostępnych informacji, recepcją prostych komunikatów medialnych oraz urzędowych. Ta poszerzając się luka między nowymi kompetencjami, których rozwój wymownie obrazuje charakter mediów społecznościowych a rudymentarnymi kompetencjami, których brak lub upośledzenie, w zakresie których prowadzi do faktycznego wykluczenia społecznego – wskazuje na obszar koniecznej interwencji, inten-syfikacji działań ze strony graczy z sektora kultury.

7 Benkler Y., Bogactwo sieci, Warszawa 2008.8 Jenkins H., Kultura konwergencji, Warszawa 2007.

26

20 -

27

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z M

ajew

ski

Eksk

luzj

a w

dys

kurs

ie p

raco

wn

ików

sek

tora

kul

tury

– w

stęp

na

prób

a in

terp

reta

cji

To, że współczesna kultura cyfrowa jest „nadbudowana” na tych wcześniej uzyskiwa-nych kompetencjach (choć w przypadku generacji „cyfrowych tubylców” rozwija się one za-zwyczaj równolegle) pokazuje raport „Obiegi kultury”, według którego choć jedynie 13 proc. Polaków nabyło w 2011 roku książkę lub fizyczny nośnik z filmem bądź muzyką – dystrybuowa-ło lub wymieniało się takimi treściami kultury w sieci już około 33 proc. z nas a poza siecią aż 39 proc.9 Badania te dowodzą nie tylko stopniowego odchodzenia w przeszłość sytuacji, kiedy dostęp do kultury dokonywał się przede wszystkim poprzez instytucje kultury, ale także wska-zują pośrednio od jakich praktyk i kompetencji – jako przyjętych obecnie form uczestnictwa w kulturze – muszą wychodzić przyszłe działania instytucji kultury nakierowane na poszerzenie własnego audytorium. W przypadku realnej deprywacji i ekskluzji z kultury ten horyzont prak-tyk jest zarówno tym od czego trzeba zaczynać, jaki i tym do czego się z konieczności należy dążyć.10

9 www.obiegikultury.centrumcyfrowe.pl.10 Telefon komórkowy z polem możliwości, jaką daje ta technologia (pozwalając refleksyjnie uchwycić siećspołeczną, udrożniając różne kanały komunikacyjne) są nie tylko powszechnie dostępne (także w enklawachbiedy), ale mogą stanowić punkt oparcia dla działań edukacyjnych i działań nakierowanych na inkluzję (videprzykład darmowych karnetów na działania warsztatowe rozsyłanych drogą sms).

27

20 -

27

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

KO

MEN

TAR

ZE

Elżbieta Tarkowska

Kultura jako instrument inkluzji społecznej

28 -

38

28

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Elżbieta Tarkowska

Kultura jako instrument inkluzji społecznej

Wprowadzenie: kultura jako narzędzie w walce z wykluczeniem społecznym

Najogólniejszym celem całego projektu badawczego „Ekskluzja w dyskursie pracow-ników instytucji kultury” jest działanie na rzecz zwalczania wykluczenia społecznego poprzez kulturę; spojrzenie na kulturę jako na narzędzie wyrównywania szans czy społecznej integra-cji różnych kategorii ludzi wykluczonych: żyjących w ubóstwie, bezrobotnych, niepełnospra-wnych, chorych i starych. Jest to ogromnie ważne zadanie. Znane są różne przykłady inicjatyw kulturalnych, nastawionych na aktywizację ludzi biednych czy bezdomnych, na przywracanie im wiary w siebie, poczucia godności i sprawczości poprzez sztukę, aktywność, uczestnictwo. Przykładem mogą być przedstawienia teatralne z udziałem ludzi bezdomnych (Teatr Wybrzeże w Gdańsku), niepełnosprawnych (warszawski Teatr Kamienica), filmy podejmujące problema-tykę wykluczenia społecznego, jak „Edi” (2002) Piotra Trzaskalskiego czy „Boisko bezdomnych” (2008) w reżyserii Kasi Adamik, gdzie przedstawia się działalność sportową jako sposób na wykluczenie i marginalizację. Nie przypominam sobie natomiast żadnego większego przedsię-wzięcia badawczego, podejmującego na gruncie polskim zadanie zdiagnozowania potencjału kultury jako narzędzia integracji społecznej czy jako sposobu przeciwdziałania ekskluzji spo-łecznej. Wiele badań i analiz dotyczy podobnie instrumentalnej roli edukacji, to znaczy uję-cia edukacji jako drogi wyjścia z ubóstwa czy wykluczenia społecznego, natomiast znacznie trudniej o analogiczne badania dotyczące kultury. Mamy fragmentaryczne badania na temat uczestnictwa w kulturze czy aktywności społecznej pewnych kategorii ludzi zagrożonych wy-kluczeniem społecznym, na przykład ludzi starych czy niepełnosprawnych, znamy badania skoncentrowane na kulturowym wymiarze wykluczenia i ubóstwa1 i zorientowane na kul-turową aktywizację ludzi zagrożonych marginalizacją czy wykluczeniem społecznym2. Trzeba więc już na wstępie mocno podkreślić z jednej strony oryginalność, z drugiej wagę projektu badawczego zrealizowanego przez zespół prof. Ewy Rokickiej, tak w wymiarze poznawczym,diagnostycznym, jak i praktycznym, wdrożeniowym.

1 Rakowski T., Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia człowieka zdegradowanego, Gdańsk 2009.2 Rakowski T., Etnografia / Animacja /Sztuka. Nierozpoznane wymiary rozwoju kulturalnego, Warszawa 2013.

29

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEl

żbie

ta T

arko

wsk

aK

ultu

ra ja

ko in

stru

men

t ink

luzj

i spo

łecz

nej

Dwa podstawowe pojęcia: wykluczenie społeczne i kultura

Sprawą kluczową jest sposób rozumienia w omawianym projekcie podstawowych ka-tegorii – z jednej strony wykluczenia społecznego, z drugiej – kultury, uczestnictwa w kulturze, instytucji życia kulturalnego. Czy chodzi w projekcie o wykluczenie społeczne w szerokim ro-zumieniu, obejmującym też ubóstwo i bezrobocie, rozmaite ograniczenia i bariery dostępu do różnych dóbr i usług3, czy też o wykluczenie w wąskim rozumieniu, odnoszącym się wyłącz-nie do uczestnictwa w kulturze, czyli wykluczenie z kultury? Oba pojęcia i kryjące się za nimi problemy są bardzo ważne, zarówno z poznawczego, jak i praktycznego punktu widzenia, oba są warte badań i refleksji, ale są to niewątpliwie różne problemy, choć ze sobą powiązane. Te dwa sposoby rozumienia i dwa wątki przewijają się przez cały raport. W rozdziale pierwszym, otwierającym pracę, czytelnik zapoznaje się z szeroką koncepcją wykluczenia społecznego; w ramach tej koncepcji kultura stanowi jeden z możliwych obszarów wykluczenia (s. 10 i nast.). Począwszy od rozdziału drugiego, noszącego znamienny tytuł „Wykluczenie z kultury jako problem badawczy”, na plan pierwszy wysuwa się węższe rozumienia kategorii wykluczenia społecznego, skoncentrowane wokół zagadnień kultury. Taką perspektywę odnajdujemy w wypowiedziach badanych pracowników instytucji kultury; wypowiedzi te stanowią jedno z głównych źródeł empirii przedstawionej w raporcie. Badani przez wykluczenie społeczne ro-zumieją przede wszystkim wykluczenia z uczestnictwa w kulturze. „Przede wszystkim”, ale nie zawsze. Pojawiają się bowiem w różnych miejscach raportu wzmianki o współpracy z ośro-dkami pomocy społecznej (a także o braku takiej współpracy), co może świadczyć o szerszym ujęciu zagadnienia wykluczenia społecznego, o powiązaniu – w świadomości pracowników instytucji kultury – wykluczenia z kultury z innymi formami i postaciami wykluczenia. Gene-ralnie jednak sami badani, nieograniczani przez badaczy, wybrali węższe rozumienie kategorii wykluczenia społecznego. Niekiedy rozumienie to zostaje niepokojąco jeszcze bardziej zawężo-ne i sprowadzone do barier w sensie dosłownym, np. barier architektonicznych, uniemożliwia-jących ludziom niepełnosprawnym dostęp do oferty kulturalnej danej instytucji. Warto pamiętać o powyższej dwuznaczności kategorii wykluczenia społecznego, która w omawianym projekcie niekiedy bywa rozumiana szeroko, kiedy indziej zawężana bezpo-średnio do problematyki uczestnictwa (czy raczej nieuczestniczenia) w kulturze. Oba punkty widzenia są ważne i doniosłe praktycznie, w obu wypadkach pojawia się potrzeba zdiagnozo-wania potencjału kultury jako czynnika przeciwdziałania wykluczeniu, zwalczania go, działania na rzecz integracji i inkluzji, a także - „rozwiązywania lokalnych problemów społecznych” przez kulturę. Przez kulturę, czyli przez co? Pora przejść do drugiego kluczowego pojęcia projektu ba-dawczego „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury”, czyli do kategorii kultury. Kultura jest ujmowana w omawianym badaniu poprzez tzw. instytucje kultury, rozu-miane prawnie i administracyjnie, zgodnie z ustawą o organizowaniu i prowadzeniu działa-lności kulturalnej (czyli „tworzenia, upowszechniania i ochrony kultury”) i zgodnie z praktyką Głównego Urzędu Statystycznego. Są to: muzea, biura wystaw artystycznych, galerie, centra sztuki, biblioteki, domy i ośrodki kultury, świetlice, kluby.

3 Golinowska S, Broda-Wysocki P., Kategorie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Przegląd ujęć, [w]:Golinowska S., Tarkowska E., Topińska I. (red.), Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania. Metody. Wyniki,Warszawa 2005.

30

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEl

żbie

ta T

arko

wsk

aK

ultu

ra ja

ko in

stru

men

t ink

luzj

i spo

łecz

nej

W badaniu, prowadzonym w województwie łódzkim i dostosowanym do jego spe-cyfiki uwzględniono tylko niektóre spośród nich: biblioteki, domy i ośrodki kultury, muzea, biura wystaw artystycznych (s. 35). Przedmiotem analizy stały się obszerne wypowiedzi pra-cowników tych instytucji a także odpowiednio dobrana dokumentacja. Badanie dostarczyło wiedzy na temat prowadzonej w regionie polityki kulturalnej, programów tych instytucji i ich realizacji w praktyce a także na temat wiedzy, doświadczeń i opinii ich pracowników. Kultura współczesna, nie tylko w Polsce, lecz w całym świecie to obszar ogromnych i głębokich prze-obrażeń o zróżnicowanym charakterze, źródłach i skali: globalnych, cywilizacyjnych, regional-nych, lokalnych. Ostatnie dwudziestolecie w Polsce to okres głębokich zmian we wszystkich dziedzinach życia, także w sferze kultury. Aldona Jawłowska4 opisywała te zmiany jako znie-sienie monopolu państwowego w kulturze, jej „odpaństwowienie”, uwolnienie od ideologii, propagandy i cenzury, czego efektem stały się takie zjawiska i procesy, jak pluralizacja kultury, wprowadzenie do niej zasad rynkowych, otwarcie na Zachód i napływ stamtąd wzorów kul-tury popularnej i kultury konsumpcyjnej. Obok tych tak różnych zjawisk dokonują się jedno-cześnie inne zmiany kulturowe o charakterze procesów „długiego trwania”, zachodzących w długiej perspektywie czasu. Procesy te mają miejsce w sferze swoistej infrastruktury kulturo-wej, w dziedzinie nowych technologii komunikacyjnych i informacyjnych, o wielkiej wadze i doniosłych następstwach, przekształcające głęboko całą kulturę. Maryla Hopfinger nazywa te procesy „rekonfiguracjami komunikacji społecznej”, opisując w ten sposób przejście od kultury werbalnej, opartej na dominacji mowy, pisma i druku do kultury audiowizualnej, rozwijającej się od około stu lat wokół obrazu i dźwięku.5 Niewykluczone, że jesteśmy obecnie świadka-mi kolejnej „rekonfiguracji komunikacji społecznej”, polegającej na przekształcaniu się kultury audiowizualnej w kulturę cielesności i wielozmysłowości (multisensoryczności)6. Badania pro-wadzone zarówno w Polsce, jak i w innych krajach wśród bardzo wielu zmian zachodzących w dziedzinie kultury wskazują stopniowe odchodzenie od tradycyjnego, charakteryzującego się refleksyjnością odbioru treści kultury do odbioru wielozmysłowego, angażującego emocje i zmysły: wzrok, słuch, węch, smak, dotyk. Te zmiany zachodzące w sferze kultury i w uczestnic-twie w kulturze dobrze oddaje koncepcja Tomasza Szlendaka „wielozmysłowej kultury iwen-tu/ eventu”7, o znaczeniu jeszcze chyba niedocenionym przez badaczy kultury w Polsce. Opisuje on charakterystyczne dla naszych czasów uczestnictwo w kulturze czy konsumowanie kultury „przy okazji”, bądź równolegle wobec innych działań; równoczesne doznawanie przyjemno-ści i atrakcji wizualnych, dźwiękowych, smakowych, zapachowych, dotykowych, cielesnych i innych. Tych wrażeń, doznań, rozrywek i przyjemności musi być dużo, skumulowana dawka, czego przykładem są festyny, które autor nazywa „letnimi eksplozjami aktywności kultural-nej”. Imprezy i instytucje jednowymiarowe czy jednozadaniowe nie mają dziś szans, potrzebne są miejsca i instytucje wielofunkcyjne, zapewniające wielostronny, wielozmysłowy kontakt z kulturą.

5 Hopfinger M., Literatura i media. Po 1989 roku, Warszawa 2010.6 Tarkowska, E., Socjologia kultury współczesnej, [w:] Firkowska-Mankiewicz, Kanasz, T., Tarkowska E.(red.), Krótkie wykłady z socjologii. Kategorie, problemy, subdyscypliny, Warszawa 2012.7 Szlendak T., Wielozmysłowa kultura iwentu. Skąd się wzięła, czym się objawia i jak w jej ramach oceniaćdobra kultury?, „Kultura Współczesna” 2010/4 (66).

31

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEl

żbie

ta T

arko

wsk

aK

ultu

ra ja

ko in

stru

men

t ink

luzj

i spo

łecz

nej

Autor opisuje miejsca i przestrzenie wielozmysłowe jako szczególnie atrakcyjne dla współczesnych konsumentów / użytkowników kultury. Ważnym elementem tego rodzaju wydarzeń jest ich wymiar relacjogenny, więziotwórczy. Znaczenie kontaktów z innymi wy-jaśnia na przykład popularność galerii handlowych jako miejsc rodzinnego, rówieśniczego czy przyjacielskiego spędzania czasu oraz rosnącą popularność imprez takich, jak Noc Muzeów, łączących elementy edukacji i zabawy, kultury wysokiej i elementów ludycznych, będących niewątpliwym wydarzeniem wielozmysłowym. Badacze kultury mają świadomość jej narastającej złożoności, hybrydowego i dyna-micznego charakteru, występowania cech trudnych do jednoznacznej identyfikacji i analizy, zwłaszcza w ramach dotychczas stosowanej w socjologii kultury aparatury naukowej. Pod-kreślają, że kultura współczesna nie jest całością hierarchiczną, że nieadekwatne są jej opisy w kategoriach podziału na kulturę wyższą i niższą i dla oddania jej szczególnego charakteru posługują się metaforą kłącza jako zbiorowiska różnorodnych nisz kulturowych bądź określa-ją ją jako „gigantyczny mixt kulturowy” (Barbara Fatyga), wskazują na słabnące lub wręcz zanikające kanony kultury. W opisach kultury współczesnej uderza wrażenie wielości, wręcz nadmiaru, zmienności, płynności, wielokierunkowości, wielowymiarowości. Dobrym świa-dectwem tej tendencji są charakterystyki odbioru tej kultury w kategoriach wielozadaniowo-ści, wielozmysłowości, wszystkożerności8. Uczestnictwo w kulturze, odbiór tej kultury mają też charakter wielowymiarowy.Zdaniem badaczy, badanie kultury musi obejmować mieszczącą się w ramach tradycyjnego podejścia socjologii kulturę życia codziennego, profanum – nie tyl-ko sacrum. Również badania prowadzone w Polsce, na przykład kompleks badań zleconych przez Narodowe Centrum Kultury, pokazują głębokie przemiany miejsca i funkcji kultury w życiu współczesnych Polaków, mieszkańców dużych miast, małych miasteczek i wsi9. Zdaniem nie-których badaczy zmiany w polskim pejzażu kulturowym zaszły tak daleko, że wymagają no-wego podejścia, nowego języka, nowych kategorii badawczych. Zwłaszcza instytucjonalny wymiar funkcjonowania kultury wydaje im się przestarzały, nie odpowiadający na potrzeby człowieka współczesnego. Prowadząc badania ograniczone do tych instytucji warto pamiętać, że obecnie stanowią one tylko część znacznie bardziej złożonego kulturowego świata instytu-cji. Można też było założyć, że z badań tych wyłoni się obraz tych instytucji, jako tradycyjnych, konserwatywnych, zachowawczych. Podejmując tę problematykę autorzy omawianego projektu marginesowo wprawdzie, ale odwołują się do koncepcji układów kultury Antoniny Kłoskowskiej. Jak piszą Ewa Rokicka i Patrycja Kruczkowska w tekście „Wykluczenie z kultury jako problem badawczy”, „zaskocze-niem dla badaczy była aktualność ustaleń Antoniny Kłoskowskiej a propos drugiego układu kultury.

8 Szlendak T., op.cit.; Bauman Z., Kultura w płynnej nowoczesności, Warszawa 2011.9Bukraba-Rylska I., Burszta W.J. (red.), Stan i zróżnicowanie kultury wsi i małych miast w Polsce. Kanon irozproszenie, Warszawa 2011; Burszta W. J., Dychowski M., Fatyga B., Hupa A., Majewski P., Nowiński J.,Pęczak M., Sekuła E. A., Szlendak T., Kultura miejska w Polsce z perspektywy interdyscyplinarnych badańjakościowych, Warszawa 2010.

32

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEl

żbie

ta T

arko

wsk

aK

ultu

ra ja

ko in

stru

men

t ink

luzj

i spo

łecz

nej

Jak pisała Antonina Kłoskowska, zinstytucjonalizowany układ kultury cechuje się for-malnym charakterem kontaktu, nadawca i odbiorca komunikatu występują w społecznie określonych rolach (związanych z funkcjami w procesie komunikowania), role te mają charak-ter trwały, profesjonalny i wpływają na status społeczny. O ile najnowsze wytyczne polityki kulturalnej dążą do wprowadzenia przechodniości ról odbiorcy i nadawcy oraz uelastycznienia form kontaktu w tym obszarze, to w większości badanych instytucji realizowany jest wciąż model instytucji związany z propozycją Kłoskowskiej (wynikającej z obserwacji kultury w PRL-u)” (s. 36). W związku z tym nasuwają się dwa komentarze: po pierwsze, warto pamiętać, że kon-cepcja Antoniny Kłoskowskiej, pochodząca z początku lat siedemdziesiątych, z badań bełcha-towskich10, która obejmowała instytucje lokalne (zespoły, muzea lokalne, zbiory i kolekcje) lub lokalne przedstawicielstwa sieci ponadlokalnych organizacji zaspokajających potrzeby kultu-rowe (szkoły, kościoły, kina, teatry) dziś uważana jest nie tyle za przestarzałą i nieaktualną, co za nie w pełni wystarczającą, nie obejmuje ona bowiem nowych form i nowych zjawisk w kulturze i społeczeństwie, nieobecnych za życia autorki. Pokazał to bardzo dobrze Bogusław Sułkowski, jeden z uczniów Antoniny Kłoskowskiej, w tekście „Społeczne ramy kultury” czter-dzieści lat później. Pięć modeli komunikacji kulturowej11, będącym udaną próbą aktualizacji koncepcji Kłoskowskiej. Rozwija on koncepcję tzw. drugiego układu kultury, układu instytu-cjonalnego, dwutorowo. Po pierwsze, wyłania się z tego układ stowarzyszeń i wolontariatu, a po drugie dopiero – układ instytucji lokalnych, publicznych i prywatnych. Propozycja Suł-kowskiego, będąca rozwinięciem i uzupełnieniem koncepcji Kłoskowskiej, bardziej przystaje do współczesnych polskich realiów, lepiej chwyta to, co dziś rozumiemy przez kulturę i jak ją dziś praktykujemy. Zacytowane wyżej stwierdzenie Ewy Rokickiej i Patrycji Kruczkowskiej o „zaskakującej aktualności” propozycji Kłoskowskiej do badania dzisiejszych instytucji kultury moźna jednocześnie interpretować jako świadomą bądź mimowolną krytykę obecnie działają-cych instytucji życia kulturalnego jako tkwiących w realiach lat siedemdziesiatych XX wieku i niejako konserwujących przeszłość. Potwierdza to lektura wyników badań, w tym wypowiedzi pracowników tych instytucji. Wydają się oni być dobrymi reprezentantami opisanej przez Mi-rosławę Marody w połowie lat dziewięćdziesiątych „Polski na etacie” w odróżnieniu od „Polski rynkowej” i „Polski na zasiłku”. Co więcej, przeprowadzony kilka lat temu na zlecenie Narodowego Centrum Kultury kompleks badań kultury miejskiej, małomiasteczkowej i wiejskiej, pokazuje znaczny konser-watyzm niektórych spośród tradycyjnych instytucji (muzea, niektóre domy i ośrodki kultury), trudności z jakimi się borykają (w tym trudności z zapełnieniem sal odbiorcami) , a z drugiej strony szanse tych instytucji, przede wszystkim bibliotek i centrów kultury, które odpowia-dają na potrzeby współczesnego użytkownika kultury, mają szeroki wachlarz działalności, są wielofunkcyjne. W działalności instytucji kultury, zarówno tych, które programowo wychodzą naprzeciw potrzeb współczesnego odbiorcy, jak i tych pozostających przy ofercie tradycyjnej i zmagających się z problemem pustych sal („zwabiających” niekiedy odbiorców podstępem) obserwujemy ogromne zmiany, jakie dokonały się (i jakie dokonują się) w kulturze.

10 Kłoskowska A., Społeczne ramy kultury. Monografia socjologiczna, Warszawa 1972, s. 71.11 Sułkowski B., Społeczne ramy kultury” czterdzieści lat później. Pięć modeli komunikacji kulturowej,„Kultura i Społeczeństwo” 2011/ nr 2-3.

33

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEl

żbie

ta T

arko

wsk

aK

ultu

ra ja

ko in

stru

men

t ink

luzj

i spo

łecz

nej

O niektórych była już mowa, tu dodam, że chodzi o związek kultury z codziennością, z profanum, a nie tylko z sacrum, o zanik funkcji sensotwórczych i symbolicznych na rzecz wie-lozmysłowych doznań i emocji; wreszcie wymiar społeczny, czy – jak powiedziałaby Antonina Kłoskowska - „socjetalny”, więziotwórczy. „Być razem” to jeden z istotnych celów uczestnictwa w kulturze zdominowanej przez wartości indywidualistyczne i komunikację zapośredniczoną. Czy taką kulturę znajdują odbiorcy w tradycyjnych instytucjach kultury? Niekiedy tak, czego przykładem są opisane przez rozmówców festyny, a także impreza zorganizowana w bibliotece („Noc w bibliotece”). Obok tradycyjnych instytucji życia kulturalnego działają też, słusznie wyodrębnione przez Bogusława Sułkowskiego, instytucje III i IV sektora, bardziej liczne w dużych miastach, ale obecne też w mniejszych, co pokazuje przeprowadzone przez Pracownię Stocznia badanie „kawiarni kultury” (czy też „kawiarni z kulturą”), czyli nowych miejsc wielofunkcyjnych, łą-czących elementy kawiarni, księgarni, biblioteki, baru, klubu nocnego, sali kinowej w jednym miejscu. Oprócz tak znanych miejsc jak Chłodna 25 czy „Czuły Barbarzyńca” w Warszawie12, podobne miejsca można znaleźć w Radzyniu Podlaskim czy w Ostrzeszowie13. Są one częścią bardzo ciekawego, nowego, zmieniającego się pejzażu kulturalnego, głównie miejskiego, ale niekoniecznie wielkomiejskiego. Wpływają na funkcjonowanie tradycyjnych instytucji – mu-zeów, bibliotek, ośrodków kultury, które też się zmieniają w kierunku większej elastyczności i wielofunkcyjności. Zwłaszcza dotyczy to muzeów i bibliotek, zmieniających i rozszerzających swe dotychczasowe funkcje. Myślę, że warto byłoby spojrzeć łącznie, z perspektywy tych tak bardzo różnych i różniących się pod względem oferty instytucji, na lokalne życie kulturalne, po-równać je i pokusić się o jakieś podsumowanie. Co wiemy na temat życia kulturalnego i oferty kulturalnej w miastach, miasteczkach i na wsiach w świetle wcześniej zgromadzonej wiedzy? Sposób rozumienia kultury to nie tylko kwestia akademicka, lecz sprawa jak najściślej powiązana z kluczowym tematem omawianego projektu. Obserwujemy dziś proces „popu-laryzacji” kultury, która zeszła z piedestału do poziomu codzienności, codziennych praktyk i relacji społecznych, która przestała / przestaje należeć wyłącznie do sfery sacrum. Ekspansja kultury popularnej, kultury zabawy, rozrywki i przyjemności nie sprzyja zainteresowaniu tru-dnymi czy ciemnymi stronami życia społecznego – problemami takimi, jak bieda, bezrobocie, niepełnosprawność, choroba, starość, wykluczenie społeczne. Warto byłoby wiedzieć czy pracownicy instytucji kultury świadomi są zmian, jakie się w tej sferze dokonały i w jaki sposób rozumieją kulturę. Ciekawe byłoby też dowiedzieć się, jaki pracownicy tradycyjnych instytucji kultury mają stosunek do kultury popularnej. Czy widzą w niej jakiś potencjał, czy wyłącznie zagrożenie? Ważne byłoby także dowiedzieć się, jak w praktycznej działalności rozumiana jest kultura. I jak jest rozumiane jej oddziaływanie, czyli co znaczy „walka z wykluczeniem” przez kulturę czy „rozwiązywanie lokalnych problemów spo-łecznych” dzięki kulturze?

12 Kusiak J., Kacperski W, Kioski z wódką i demokracja. Historia polityczna warszawskich „kawiarniobywatelskich” jako miejsc kształtowania się nowych ruchów miejskich i reprodukcji podziałow społecznych,„Kultura i Społeczeństwa” 2013/2 .13 Kawiarnie Kultury. Diagnoza. Raport z Badań, Pracownia badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”;http://www.stocznia.org.pl/www/images/pliki_do_podczepienia/raporty_publikacje/Kawiarnie_Kultury._Raport.pdf [data dostępu 20.12. 2013 r.].

34

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEl

żbie

ta T

arko

wsk

aK

ultu

ra ja

ko in

stru

men

t ink

luzj

i spo

łecz

nej

Kultura w woj. łódzkim

Badanie „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” dotyczyło instytucji kultury w województwie łódzkim. Województwo to stało się swego rodzaju poligonem, na którym wypracowano narzędzia z myślą o przyszłym znacznie szerszym, ogólnopolskim ich zastosowaniu. Stąd duża waga przywiązywana w projekcie do narzędzi badawczych, do spo-sobów zbierania danych i do jakości tych danych; ich przedstawienie w raporcie (nie licząc załączników) zajmuje ok. 1/3 część pracy. Warto w tym miejscu podkreślić metodologiczną i techniczną staranność projektu, zastosowanie całego kompleksu nowatorskich metod. Meto-dologiczna warstwa pracy zasługuje na wyróżnienie. Jeden z pierwszych etapów badania polegał na analizie strategii powiatów – 23 doku-mentów strategicznych powiatów województwa łódzkiego z punktu widzenia polityki kul-turalnej i kultury. Poświęcony przedstawieniu wyników tej analizy rozdział Joanny Dytrych „Polityka kulturalna w dokumentach strategicznych powiatów województwa łódzkiego” jest nader znamienny. Pokazuje bowiem marginalizację kultury w programach, strategiach, wizjach rozwoju na szczeblu powiatu. Marginalizacja ta przejawia się m.in. w braku autonomicznego traktowania zagadnień kultury, która to kategoria nie jest obecna w spisach rozdziałów stra-tegii, w żaden sposób niewyodrębniona, lecz na ogół łączona z edukacją, sportem, turystyką, zabytkami, historią i innymi dziedzinami. Zabrakło mi w tej analizie omówienia, jak rozumiana jest w tych dokumentach kultura i na co kładzie się tam nacisk. Tu i ówdzie mowa jest o tym, co się kryje pod hasłem kultura w danym dokumencie (czy później w praktycznej działalności placówek), ale zabrakło syntetycznego ujęcia, jak generalnie w dokumentach (a także w prak-tyce instytucji) ta kategoria jest rozumiana. Odnotowałam, że nieraz kultura jest sprowadzana do folkloru, kiedy indziej do pamięci i zabytków. Przydałaby się wyczerpująca, systematyczna rekonstrukcja zawartości pojęcia kultura w dokumentach strategicznych, w świadomości pra-cowników instytucji kultury oraz w praktycznej działalności tychże instytucji. Badacze kultury współczesnej (m.in. autorzy kompleksu badań przeprowadzonych na zlecenie Narodowego Centrum Kultury) wskazują na nieaktualność dotychczasowych, kla-sycznych koncepcji kultury oraz dotychczasowych podziałów, na przykład na kulturę wysoką i niską. Pokazują hybrydowy charakter kultury współczesnej, w tym ekspansję kultury popular-nej. A tymczasem w badaniach, w wypowiedziach pracowników instytucji kultury chyba ani razu nie pojawiła się kategoria kultury popularnej; poprzestaje się na kulturze masowej. A nie są to tożsame kategorie. Pozostaje więc pytanie: z jaką kulturą mamy do czynienia w strate-giach, z jak rozumianą kulturą wychodzą pracownicy instytucji kultury do swoich odbiorców, co się kryje za hasłem ‘kultura”?

35

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry, a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEl

żbie

ta T

arko

wsk

aK

ultu

ra ja

ko in

stru

men

t ink

luzj

i spo

łecz

nej

Pracownicy instytucji kultury

W moich badaniach przeprowadzonych w 2011 r. na temat relacyjnych aspektów ubó-stwa, ludzie dotknięci w przeszłości lub obecnie ubóstwem opowiadali w trakcie zogniskowa-nych wywiadów grupowych o tym, jak są traktowani przez świat nie znający biedy i co czują w trakcie tych kontaktów. Mówiono o „urzędach” ogólnie, ale i o konkretnych instytucjach: o ośrodkach pomocy społecznej, szkołach, służbie zdrowia, mediach, politykach, księżach, policji, pracodawcach, sklepikarzach i sprzedawcach. Można by sporządzić długą listę wymienianych spontanicznie osób i instytucji, które w świadomości ludzi doświadczających ubóstwa traktują ich z wyższością, pogardą, lekceważeniem, podejrzeniami14. Lektura raportu „Ekskluzja w dys-kursie pracowników instytucji kultury” uświadomiła mi, że w moich badaniach nie pojawiła się w ogóle żadna instytucja kultury ani żaden jej reprezentant. Można to interpretować dwo-jako: po pierwsze, że ze strony instytucji kultury (jakkolwiek rozumianych) moi badani nie do-świadczyli nigdy niczego złego i nie mają z ich pracownikami żadnych negatywnych skojarzeń. Może jednak znaczyć także to, że te instytucje w ogóle nie są obecne w ich życiu. Moi badani byli mieszkańcami miasta średniej wielkości, małego miasteczka i wsi popegeerowskiej. Ta prawdopodobna całkowita nieobecność instytucji kultury w życiu ludzi ubogich wydaje się znacząca. Moi badani, zapytani o miejsca, w których by się źle czuli, mówili o hotelach i restaura-cjach, czyli o miejscach, gdzie się wydaje pieniądze. To nas prowadzi do kwestii barier finanso-wych uczestnictwa w kulturze, z czego – jak się zdaje – pracownicy instytucji kultury nie w peł-ni zdają sobie sprawę. Nie należałoby lekceważyć (jak to robią niektórzy) nawet minimalnych opłat, które mogą być barierą dostępu do danej imprezy. Ale ważne też są bariery społeczne, symboliczne, relacyjne – poczucie, że coś nie jest dla mnie, że to obcy, nieznany, a często wrogi świat. Jako analogię można podać znane z badań przykłady unikania przez rodziców z biednych rodzin szkolnych wywiadówek jako miejsc, gdzie nic dobrego ich nie spotyka. Badanie pracowników instytucji kultury pokazuje ich jako ludzi nieznających, nie rozu-miejących, nie wiedzących praktycznie nic na temat biedy, wykluczenia, bezrobocia. Pod tym względem nie różnią się od przedstawicieli innych zawodów. Jako ludzi nie dysponujących odpowiednim przygotowaniem profesjonalnym, lecz posługujących się wiedzą potoczną w rodzaju etykietek: „lenistwo”, „taka mentalność” w interpretacji niedostatecznego zaintereso-wania odbiorców ofertą danej placówki. A sprawa absencji kulturalnej ludzi ubogich i wyklu-czonych jest bardzo złożona; jej zrozumienie i odpowiednie działanie zwykle wymaga wiedzy, kompetencji, taktu i wrażliwości pracowników kulturalnych.

14 Tarkowska E., Biedni o biedzie, biedni o sobie [w:] Tarkowska E. (red.) Dyskursy ubóstwa i wykluczeniaspołecznego, Warszawa 2013.

36

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEl

żbie

ta T

arko

wsk

aK

ultu

ra ja

ko in

stru

men

t ink

luzj

i spo

łecz

nej

„Wyobrażenia, stereotypy i postawy wobec wykluczenia społecznego” pracowników instytucji kultury są ważnym elementem całego projektu badawczego i przedmiotem analizy. Jeśli chodzi o wykluczenie społeczne i na przykład ubóstwo, pracownicy kultury wykazują się całkowitym brakiem wiedzy i zainteresowania. Zamiast wiedzy profesjonalnej, operują wiedzą potoczną, posługują się stereotypami w rodzaju: „bezrobotni mają dużo czasu wolnego”. Pod tym względem nie różnią się zbytnio od przedstawicieli innych zawodów. W świadomości pracowników instytucji kultury winni wszystkim niepowodzeniom są zawsze jacyś inni, jakieś zewnętrzne przyczyny: braki finansowe, kadrowe, niskie płace, nieprzygotowani odbiorcy, któ-rych na organizowane imprezy trzeba „zwabiać podstępem”. W tym kontekście całkiem nie-zrozumiałe wydaje się stwierdzenie jednego z autorów (Tomasza Drabowicza w tekście „Kim są pracownicy instytucji kultury w województwie łódzkim? Opis próby pod względem ilościo-wym”), który napisał, że „badani reprezentują wysoki poziom kapitału kulturowego i są dobrze przygotowani do pracy w lokalnych instytucjach kultury” (s. 103). Formalnie być może tak to wygląda. Badani mają ukończone studia wyższe – ale nie wiemy, jaki kierunek i w jakim trybie studiowali. Jeśli wielu studiowało pedagogikę (w raporcie ten kierunek studiów kilkakrotnie się pojawił), może to poniekąd tłumaczyć nastawienie ośrodków i domów kultury na dzie-ci i młodzież jako na głównych odbiorców ich oferty. Warto byłoby przeprowadzić wnikliwą analizę zgromadzonych danych dotyczących wykształcenia pracowników kultury i zrozumieć, co się kryje tak naprawdę za zwrotem o „wysokim poziomie kapitału kulturowego” i „dobre-go przygotowania”. Czy mają profesjonalne przygotowanie do pracy w dziedzinie kultury: czy skończyli studia kulturoznawcze, animację, antropologię, czy socjologię kultury? Autorzy raportu wskazują na pilną potrzebę zmiany przekonań pracowników i sugerują odpowiednie szkolenia. I z tego powodu warto byłoby przedtem przyjrzeć się karierze eduk cyj-nej każdego kandydata. Nie warto finansować szkoleń, które polegałyby tylko na „zaliczeniu” i zdobyciu „kolejnego papierka” bez głębszych konsekwencji. W próbie badawczej przewidziano wywiady z pracowniami o najkrótszym i najdłuższym stażu pracy. Nie jest dla mnie jasne, czemu taki dobór miał służyć. Być może coś przeoczyłam, ale nie znalazłam w raporcie odpo-wiedniego fragmentu pokazującego na przykład odmienność kompetencji, wiedzy czy postaw dotyczących wykluczenia społecznego, wynikających z długiego stażu pracy. Mam też zastrzeżenia do interpretacji pewnych pytań. Jak można odpowiadających naproste zamknięte pytania „boję się biedy” i „boję się bezrobocia” opisywać jako ludzi „sparali-żowanych strachem przed bezrobociem” i wyciągnąć stąd wnioski, że ich brak nastawienia na „rozwój, innowacyjność i eksperymentowanie” jest „efektem przerażenia” (s. 108). Jest to nad-interpretacja, a nawet ideologiczne zniekształcenie. Problem braku poczucia bezpieczeństwa pracy, niestabilności i zależności, a do tego niskich płac jest ważnym problemem tego środowi-ska i warto przyjrzeć się temu bliżej. Pełen dramatyzmu język interpretacji nie załatwia sprawy poczucia marginalizacji tego środowiska. Podobnie zideologizowane są interpretacje wyników ankiety na temat optymizmu (na s. 109). mogą to być odpowiedzi zdawkowe, deklaratywne, by pokazać siebie samego jako dobrego, pewnego siebie, optymistycznego pracownika. Ale oczywiście to są drobne szczegó-łowe kwestie.

37

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEl

żbie

ta T

arko

wsk

aK

ultu

ra ja

ko in

stru

men

t ink

luzj

i spo

łecz

nej

Słowo końcowe

Podsumowując niniejszy komentarz do raportu z projektu badawczego „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury”, kierowanego przez prof. dr hab. Ewę Rokicką, chcę podkreślić oryginalność i nowatorstwo tego projektu. Wypełnia on ważną lukę w naszej wie-dzy dotyczącej potencjału inkluzywnego i integracyjnego, kryjącego się w kulturze i ma szansę spełnić rolę inicjatora dyskusji na ten temat. Pokazuje sposoby myślenia, przekonania i stereo-typy pracowników kultury, wzbogacając w ten sposób istniejącą wiedzę na temat różnych dyskursów ubóstwa i wykluczenia społecznego we współczesnej Polsce i wypełniając tym sa-mym kolejną lukę w naszej wiedzy (i niewiedzy). Nie jest to projekt łatwy.Warto też podkreślić wysoki poziom metodologiczny projektu, precyzję i staranność w zakresie jego opracowania metodologicznego i przygotowania technicznego.

38

28 -

38

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

KO

MEN

TAR

ZE

Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury:

zapis panelu eksperckiego

39 -

50

39

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury: zapis panelu eksperckiego

Niniejszy zapis prezentuje debatę jaka miała miejsce po wypowiedziach ekspertów, opublikowanych w tym tomie w formie artykułów. Debata miała charakter otwar-ty, moderowany przez dr Wojciecha Woźniaka, a odbyła się 28 listopada 2013 roku w siedzibie Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego.

Prof. dr hab. Zbigniew Bokszański (Uniwersytet Łódzki):- Jako recenzent publikacji projektu „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultu-ry”, chciałbym jedynie skrótowo odnieść się do raportu. Jest on oparty na badaniach, które są - moim zdaniem - badaniami bardzo nowatorskimi. Niektórzy z respondentów byli nawet trzykrotnie indagowani. Wymagało to nadzwyczajnych umiejętności ze strony ankieterów i cierpliwości ze strony respondentów. To gruntowne sondowanie przyczyniło się do zebrania bardzo obszernego materiału i sformułowania szeregu ciekawych obserwacji, o których moi poprzednicy mówili: braku dyskursu wykluczenia, braku odniesienia do struktury społecznej: kiedy wprowadzano tematykę wykluczenia kulturowego respondenci posługiwali się termi-nologią psychologiczną bądź wskazywali na przeszkody fizyczne. Nie było pojawiało się więc myślenie strukturalne, systemowe. Chciałbym dzisiaj przedstawić obserwacje odnoszące się do samej materii badania. Czy-tając ten raport, myślałem o znanym powiedzeniu Wrighta-Millsa, że socjologowie przystępu-ją do badania współczesności, mając do dyspozycji pojęcia, które zostały ukształtowane 20, 30 albo 40 lat wcześniej. Mieliśmy także teorię kulturowego lagu, czyli teorię opóźnienia. Myślę, że ta tendencja jest widoczna wszędzie. Widoczna jest także w kulturze. Po prostu, istnieją w charakterze przeżytków instytucje, także w kulturze, w oparciu o jakieś nawykowe sposoby działania. Te instytucje są przerażająco anachroniczne. Są nieadekwatne, są skrajnie niedosto-sowane do współczesnych warunków. Co one mogą zaproponować? Co one oferowały w cza-sie, kiedy były kształtowane? Dziś kino prawie każdy może mieć w domu i to dużo lepsze niż to, które proponuje lokalna instytucja kultury. Bibliotekę możemy mieć w małym czytniku. Można te zbiory powiększać przy pomocy mniej lub bardziej legalnych praktyk. Nie wspo-mnę już sprawy muzyki, którą można odsuchiwać we własnym domu przy pomocy własnego sprzętu. Dojrzewa i kiełkuje w bardzo wielu miejscach myśl o tym, żeby strukturę instytucji kultury trzeba czymś innym nasycić. Należałoby więc zastanowić się jak zmieniła się psycho-społeczna sylwetka odbiorcy kultury. Chciałbym zwrócić uwagę na dwie kwestie. Po pierw-sze, w społeczeństwie współczesnym liczą się przede wszystkim doznania, które się produkuje, które się sprzedaje. Życie jest warte o tyle, o ile możemy je wypełnić cenionymi przez nas doznaniami. To mogę być rożne rzeczy, począwszy od narkotyków, a skończywszy na evencie rockowym. Chodzi o to, by coś przeżyć. Tu przychodzi mi do głowy fragment raportu, w którym jeden z pracowników instytucji kultury, mówi, że nawet jeśli zaprosi Jerzego Kryszaka, to ten Kryszak wygląda bardzo blado na poziomie lokalnym. Kryszak w dużej sali, z odpowiednim nagłośnieniem, to jest to coś zupełnie innego niż to, co jest przeżywane na miejscu. Ten temat jest obecny w socjologii – pisał o tym m.in. Jermy Riffkin. Jest to dziedzina gospodarki. Jeżeli gospodarka się bierze za coś, to jest zapotrzebowanie na produkcję doznań, zważywszy, że one nie wymagają surowców i są dochodowe. Na ten temat pisał trochę mniej znany w Polsce niż Urlich Beck, profesor Gerhard Schultze, używając też określenia społeczeństwa doznań. Przypo-minam to po to, by powiedzieć, że być może jest to jeden z wektorów, które trzeba wziąć pod uwagę, jeżeli chcemy utrzymać instytucje kultury. Nie bardzo wiem, jak w sposób praktyczny można by tę produkcję doznań sprokurować, ale jest to taki aspekt współczesności, charakte-rystyka naszych dzieci, czy wnuków, którzy są w tym kierunku orientowani. Oni cenią trochę coś innego niż to, co było cenione 50 lat temu.

40

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

Druga myśl, która przyszła mi do głowy, kiedy czytałem ten raport i myślałem o stru-kturze lokalnych instytucji kultury, jest związana z powtarzającym się wyraźnie lamentem, że ludzie są niezainteresowani, nie widzą potrzeby, bądź nie mają chęci do kontaktów z tymi pla-cówkami kultury. Nie mają ochoty, żeby stać się klientami instytucji kultury. Mój pogląd na tę sprawę jest taki: żeby uczestniczyć w kulturze niezbędne jest poczucie braku, pewnego deficytu, pewnej chęci włączenia w obszar swojego doświadczenia jakichś treści, wartości. Tymczasem, we współczesności media potoczne, potoczne przekonania i stworzone na ich gruncie takie imaginaria społeczne jak światopoglądy, a które formułowane są m.in. z powodu przenikania ze sztuki współczesnej, z filozofii, z polityki także przenikają bardzo wyraźne takie stymulacje, które zgodnie zdają się mówić nam, że musisz traktować siebie jako człowieka skończonego. Jesteś człowiekiem, który reprezentuje, w takiej postaci, w jakiej się znajduje, wiele wartości. Musisz dokonywać ekspresji siebie. Masz do tego prawo. Zatem na plan drugi zostaje odsunię-te to, o czym tutaj przed chwilą mówiłem, czyli potrzeba rozwoju, poczucie wzbogacenia siebie. Prof. Barbara Fatyga mówiła o tym, że w ciągu krótkiego okresu jesteśmy odbiorcami i zaraz stajemy się twórcami. Mówiąc krótko, żyjemy w czasach, w których bardzo wielu ludzi myśli o sobie, że może być artystami, pisarzami, twórcami. Być może ja się mylę, korzystając z takiej XIX-wiecznej doktryny, że tylko Turgieniew i Dostojewski, a reszta biegnie do domów kultury, wypożycza i siedzi zaczytana. Trudno jednak zaprzeczyć, że jesteśmy utrzymywani w przeko-naniu, że nic nam w gruncie rzeczy nie brakuje, że możemy tylko przekazywać to, co w sobie nosimy. W związku z tym, ten brak deficytu, brak poczucia potrzeby rozwoju, wzbogacania, zmiany jest dość istotnym czynnikiem, który wpływa na to, że pracownicy kultury skarżą się, że organizują ofertę, a ludzie po prostu nie przychodzą. Moim zdaniem to nie lenistwo, ale pew-na atmosfera, która wynika z ukształtowania nowego typu człowieka, który jest utwierdzany w przekonaniu, mówiąc skrótowo - że ich prace to dzieła. Szkoły uczą, że należy się otwie-rać, przekazywać swoje wnętrze, co jest niezbędne, by funkcjonować w kulturze współczesnej. Dzięki temu właśnie ludzie są kreatywni, choć większość z nas nie wniesie niczego znaczącego. Tak, jak często się w życiu społecznym zdarza, mamy tu do czynienia z pewną dialektyką. Coś jest dobre z jednego widzenia, ale ma swoje koszty, które odnajdujemy po stronie instytucji kultury. To przyszło mi do głowy po przeczytaniu raportu i zapoznaniu się z badaniem, która uważam za bardzo interesujące.

Dr Wojciech Woźniak (Uniwersytet Łódzki):- Bardzo dziękuje Panu Profesorowi. Chciałbym, żebyśmy przeszli teraz do komentarzy. Wszy-stkich zapraszam do udziału w dyskusji. Mam scenariusz tej dyskusji, ale myślę, że dobrze by-łoby pozwolić zabrać głos gościom, ekspertom i członkom zespołu, by skomentować wystąpie-nia, które miały dzisiaj miejsce.

Mgr Bartłomiej Przybylski (Uniwersytet Łódzki):- Brałem udział w przygotowaniu i realizacji projektu. Chciałem tylko nawiązać do tego, na co prof. Tarkowska i prof. Majewski zwracali uwagę w swoich wystąpieniach, czyli na ten brak w raporcie informacji bardziej szczegółowych na temat kapitałów związanych z wykształceniem badanych.

41

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

Zbieraliśmy informację na temat wykształcenia oraz trybu jego uzyskania. Najsilniej reprezen-towani byli respondenci, którzy uzyskali swoje wykształcenie w trybie zaocznym. Również w odniesieniu do pierwszego wykształcenia. Natomiast, jeżeli chodzi o uzupełnianie wykształ-cenia, to już ta nadreprezentacja osób, które uzyskały wykształcenie w trybie zaocznym była zdecydowana. Przypadki uzyskania dyplomu w trybie dziennym były bardzo rzadkie. Jeżeli chodzi o kierunki, które wybierali respondenci, to dominowały takie kierunki jak: pedagogika, kulturoznawstwo, filologia polska, filologie obce. Mamy informacje o konkretnych specjaliza-cjach z pedagogiki i, jeżeli sobie dobrze przypominam, to była to przede wszystkim pedagogi-ka w zakresie edukacji artystycznej. Gdy chodzi o uczelnie, to dominował tutaj Uniwersytet Łódzki i to zarówno dla studentów z trybu zaocznego czy dziennego. Natomiast pojawiały się także uczelnie takie jak: SGGW dla bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Były też przypadki kończenia studiów w filiach uczelni. Tutaj dominowały filie piotrkowskie Akademii Świętokrzyskiej, obecnie Uniwersytetu Jana Kochanowskiego. Oczywiście, wynikało to z te-renu prowadzenia badania, gdzie Uniwersytet Łódzki również odgrywa znaczącą rolę dzięki swoim oddziałom filialnym. Dziękuję bardzo.

Dr Wojciech Woźniak (UŁ):- Dziękuję za uściślenie informacji. Proszę panią dr Agnieszkę Golczyńską-Grondas o zabranie głosu.

Dr Agnieszka Golczyńska-Grondas (Uniwersytet Łódzki):- Od 20 lat zajmuję się wykluczeniem społecznym, które wynika z różnych problemów społe-cznych, przede wszystkim z biedy. Pierwsza uwaga wiąże się też z obserwacjami tego, co dzieje się generalnie w sektorze publicznym. Tutaj prof. Tarkowska odwoływała się do ustaleń Mi-rosławy Marody, która pisała o „trzech Polskach”. Mam wrażenie, że te postawy, opinie, obraz instytucji, obraz systemu prezentowany przez pracowników instytucji kultury są bardzo zbież-ne z tym, co obserwujemy w opiece socjalnej, edukacji, w szkolnictwie wyższym. Jeślibyśmy zjednoczyli wysiłki, moglibyśmy stworzyć zapewne rodzaj metaopisu instytucjonalnej współ-czesnej Polski. Odniosę się też do uwagi prof. Tarkowskiej, która komentowała ustalenia auto-rów raportu mówiące o paraliżującym lęku pracowników instytucji kultury przed utratą pracy. Wydaje mi się, że ten paraliżujący lęk nie paraliżuje w sensie intensywności odczuć, tylko w sensie lęku, który paraliżuje różne działania. Myślę, że to paraliżowanie ma charakter blokady. W sytuacji niepewnego rynku pracy, podejmujemy racjonalne działania, by w tej pracy pozo-stać. Wtedy ma to charakter samoblokady, autocenzury pewnych działań, czy wypowiedzi. Dla mnie wykluczenie z kultury jest jakimś wymiarem wykluczenia społecznego. Od-niosę się do własnych doświadczeń, kiedy byłam wychowawcą w klubie dla tzw. trudnej mło-dzieży na jednym z blokowisk. Pamiętam opór naszych wychowanków, kiedy zapraszaliśmy ich do udziału w czymś bardziej ambitnym niż kino. W kinie też mieli kłopoty np.: z czytaniem napisów. Gdy zaproponowałam udział w spektaklu w Teatrze Wielkim, co wydawało mi się ciekawym doświadczeniem, to napotkałam opór. Stąd taka teza, że świat kultury wyższej jest traktowany jako wrogi, zagrażający, jako obcy, co współgra z poczuciem, że ja do tego świata nie przystaje.

42

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

Wzmacnia to system edukacyjny, który powinien dzieciaki ze zdefaworyzowanych środowiskwprowadzać w świat kultury, ale to już wiemy z socjologii edukacji, która wyraźnie pokazuje, że szkoła raczej pogłębia te deficyty niż je wyrównuje. Na pewno jest tak, tu ukłon w stronę prof. Bokszańskiego, który mówił o głodzie do-znań, że młodzież ze środowisk wykluczonych ten głód doznań ma bardziej pogłębiony, zin-tensyfikowany. Niedawno obserwowałam na konferencji Miejskich Ośrodków Pomocy Społecznej, jak dzieciaki ze świetlicy środowiskowej odgrywały Królewnę Śnieżkę w wersji postmodernistycznej. Widać było, że sprawia im to niezwykłą radość, Że to zapotrzebowanie jest. Pytanie tylko jak je uruchomić i jak przełamać bariery. Na pewno instytucje kultury są tutaj potrzebne. Przypomniało mi się takie badanie dotyczące samorządów społecznych, kiedy z prof. Jolantą Grotowską-Leder jeździłyśmy po małych gminach i okazywało się, że jedynym miejscem otwartym dla dzieci i młodzieży jest biblioteka pełniąca funkcje świetlicy środowi-skowej. Potrzeba jest tu bardzo żywotna, gdy mówimy o wykluczeniu związanym z bezrobo-ciem, nierównościami.. Dla mnie kluczowe jest też pytanie, czy pracownicy instytucji kultury chcą przeciwdziałać wykluczeniu z kultury zdefiniowanemu w ten sposób. Państwo powie-dzieliście, że jest bardzo wyraźny podział na tych zasługujących i niezasługujących na wsparcie. Tutaj jest pytanie: co z tym zrobić? Czy szkolenia, tak jak mówiła prof. Tarkowska, są w stanie takie postrzeganie świata zmienić? Dziękuję bardzo.

Dr Wojciech Woźniak (UŁ):- Dziękuję. W opublikowanym wczoraj katalogu konferencji „Kultura i Rozwój” redaktor Ben-dyk napisał: „wyrażenie kultura i rozwój budzą różne uczucia, często negatywne. Widać w nich prosty schemat. Kultura to coś pozytywnego, autotelicznego, co nie powinno być traktowaneinstrumentalnie jako środek do osiągania celów znajdujących się poza kulturą.” Kultura ma być nie tylko celem, ale i narzędziem przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Chciałbym spytać, na ile kultura może spełniać taką rolę? Na ile transfer dyrektyw z poziomu unijnego na poziom lokalny ma sens? Widzimy tu próby łączenie poszczególnych działań w holistyczny system przeciwdziałania. Czy eksperci zechcieliby to skomentować.

Red. Edwin Bendyk („Polityka”, Collegium Civitas):- Jako wywołany cytatem zacznę. Cytat jest trochę dłuższy. Ja tam przeciwstawiam utopijną czy idealistyczną wizję kultury, a z drugiej strony rynek, który też jest w jakiś sposób obmyślany, prowadząc dowód, że obie te rzeczy są wspólne. Kultura pełni tu funkcję nadrzędną, bo po prostu teoria wartości nie istnieje inaczej niż poprzez kulturę. Poprzez kulturę wyrażamy to, co jest ważne i to, co jest warte zapłacenia. Ten związek oczywiście jest i czy on będzie traktowany instrumen-talnie, to jest inne pytanie. Moim zdaniem ciekawsze niż pytanie, czy kultura jest narzędziem włączania, jest pytanie, na ile jest kultura narzędziem wykluczania. Ludzie instytucji kultury sami uczestniczą w produkcji dyskursu wykluczania, stygmatyzacji np.: biedy, która łączona z leni-stwem, co daje odpowiedź, skąd wynika niegotowość do uczestniczenia w kulturze. Natomiast wiem z różnego typu badań, że temat jest szerszy. Aktywne wykluczanie metodami symbolicz-nymi jest problemem, ale kolejnym jest format kultury, który zamyka się w formacie instytucjo-nalnym. Nie dostrzega się bowiem całego bogactwa praktyk kulturalnych - i to zarówno tych nowych związanych z przestrzeniami cyfrowymi, ale też praktyk związanych z wykluczeniem.

43

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

Tu pomocne są chociażby badania Tomasza Rakowskiego, które pokazują, że gdy zmieni się sposób patrzenia, to można znaleźć inne definicje kultury i natrafić na praktyki i kulturalne, i kulturotwórcze zarazem. Mają one czasami charakter animacyjny, jak spotkania pana Wiesła-wa Zielonki z Marcinem Maseckim. Artysta ludowy i artysta kosmopolityczny, którzy tworzą razem i nawzajem się inspirują a tym samym powstaje coś, co absolutnie jest kulturą, która nadaje sens działaniom ludzi, którzy są w to zaangażowani. Natomiast kultura instytucjonalna nie jest do tego przygotowana, żeby w niej w taki sposób uczestniczyć, a jeżeli już, to pojawia się tu strach przed uczestnictwem. Prościej jest bowiem radzić sobie z opisywanymi tutaj zja-wiskami, mówiąc, że tam nic się nie dzieje, niż zmienić sposób działania, żeby ludzi włączyć. Tym bardziej, że praktyki kulturowe są bardzo zróżnicowane. Na wspomnianej konferencji miało miejsce zestawienie dwóch sfer wykluczonych z kultury. Oprócz Rakowskiego druga grupą, która przedstawiała już swoje działania byli ludzie z warszawskiej hackerspace. Dwa zupełnie inne światy, zupełnie inne zasoby ekonomiczne, inny kapitał kulturowy. Natomiast łączy ich jedna cecha: jedni i drudzy nie mieszczą się w schematach. Jedni i drudzy łamią standardy. Wszelkie działania hakerów (Zielonki z Broniowa, itp.), ich idee są niezgodna z tym, co oferują instytucje kultury i rynek. Hakerzy z kolei chcą wymyślać coś, czego jeszcze nie było, a nie powielać to, co jest. Jest to więc działalność kre-atywna i kulturotwórcza: szukamy nowych wzorów, które nie mają odzwierciedlenia w logice towarowego rynku. Natomiast instytucje nie są w stanie z takimi twórcami współpracować, bo nie ma schematów m.in. finansowania takich projektów. Prowadziliśmy takie ćwiczenie, w którym pytano się o to, co by się stało gdyby Polska Agencja Rozwoju Regionalnego ogłosi-łaby konkurs dla hakerów? Sprzeczność sama w sobie. Jak można opisać procedurę dawania grantów hakerom? I tak samo, jak można opisać procedurę grantu dla Pana Wiesława Zielonki, który naprawia pianino, nie stosując strun tylko zbrojenie z opon, a potem Masecki gra na tym pianinie? Trzeba więc wymyślić zupełnie nowy ład instytucjonalny. Główny moment to jest po prostu uznanie: uprawomocniamy poprzez włączenie do naszej oferty waszej praktyki. Tak, jak obecnie w Brazylii: to co wy, ludzie z favelli, robicie jest prawomocne, bo robicie to u nas w bibliotece, która jest finansowana ze środków publicznych.

Dr hab. Tomasz Majewski, prof. UJ (Uniwersytet Jagieloński):- Chciałbym dodać kilka komentarzy, do tego, co powiedział Edwin Bendyk. To są rzeczy dosyć oczywiste dla kulturoznawcy, ale przypomnę. Wizja kultury wysokiej pochodzi z XVIII wieku. To jest mieszczańska kultura, która wytworzyła swoje własne instytucje. To jest teatr drama-tyczny, to jest filharmonia, to jest periodyk literacki czy filozoficzny. W tej kulturze, niejako z definicji, nie wszyscy uczestniczyli. To wymagało czasu wolnego, zasobów materialnych i kom-petencji. Kiedy pojawiło się państwo socjalistyczne, to przedefiniowało kanon dóbr, które po-winny być dostępne i pojawił się mechanizm upowszechniania - właściwie tak samo pojętej kultury. Zasoby zdefiniowano troszeczkę inaczej: oczywiście, nie wszyscy trafią do filharmonii, ale dobrze by było, gdyby raz do roku się tam pojawili, w teatrze dramatycznym trochę częściej. Natomiast dzisiaj mamy do czynienia z innym procesem. Z owym rozmywaniem się pojęcia kultury. Mamy do czynienia z taką sytuacją, gdy antropologiczne pojęcie kultury stopniowo zaczyna stawać się takim rodzajem porządku constans.

44

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

Kultura to jednak coś więcej niż partycypacja w wydarzeniach organizowanych przez in-stytucje kultury. Można by tu zaproponować inna optykę. Widać, że z jednej strony rozumienie kultury jako praktyk wysoce artystycznych i definiowane ich poprzez instytucje kultury miesz-czańskiej jest już nieaktualne. Rozumienie antropologiczne jest dla nas zbyt szerokie. Potrzebne byłoby rozumienie pośrednie. Mam tu kilka wariantów. Jest to rozumienie wychodzące od Reckta i Flugego i pojawiające się u Miriam Hansen, gdzie ona pokazuje, że inne warstwy spo-łeczne miałyby inne media, w ramach których wyrażały i komunikowały to, co dla nich istotne i z pewnością to nie byłyby te media i te instytucje, które powołała kultura mieszczańska. Klu-czowym przykładem jest kino. Jest to instytucja, praktyka kulturowa, przemysł kulturowy, dzie-dzina sztuki, która radykalnie zmieniła kulturę XX wieku, ale ona ma także związek z tym, że kino dokonywało inkluzji grupy, która nie była grupą chadzającą do filharmonii, teatru czy czytającą periodyki. Wraz z pojawieniem się nowej praktyki, mamy do czynienia z redefinicją sfery publicz-nej, pewnej semisfery. Jeśli jeszcze dodamy, że praktyki, które się pojawiły pochodziły ze sfery niskokultuorwej, to pojawia się ów mechanizm legitymizacji: to, co robicie i to, co was interesu-je, jest dobre. Musimy zacząć od tego punktu. I nie ma sprzeczności w przechodzeniu od wode-wilu, slaspticku do form wysokoartystycznych, które przecież rozwijały w tym samym medium. Podobnie jest w analizie Manuela Castelsa, który obserwuje, co się dzieje ze społeczeń-stwem sieci, gdy pojawia się nowa semisfera publiczna wraz z mediami społecznościowymi, nowe formy aktywności i pewne dla nich uznanie jako pełnoprawnych praktyk kulturowych. Problemem jest więc to, w jaki sposób stare media i stare instytucje maja znaleźć dla siebie miejsce w nowej rzeczywistości, kiedy zmienia się cały kontekst instytucjonalny.

Mgr Marta Madejska (Stowarzyszenie Inicjatyw Miejskich „Topografie”):- Byłam koordynatorką Regionalnego Kongresu Kultury i chciałabym wrócić jeszcze do kwestii instytucji, o których rozmawiamy. Doświadczenie kongresu pozwoliło mi skorzystać z bardziej strategicznej perspektywy na moje doświadczenia z domem kultury. Mówimy, że instytucje kultury są skostniałe i nie odpowiadają na nowe formy aktywności. Z moich obserwacji wyni-ka, że lokalne instytucje kultury zanim osiągnęły dzisiejszą formę doznały pewnego rozkładu. Jeszcze na początku lat 90-tych nie było problemem, by za niewielkie pieniądze uczyć się grać na instrumencie lub by instrumenty były dostępne w świetlicach dzielnicowych. Co zmieniało obraz mechanizmów nabywania umiejętności i przepływu między kulturą wysoką a popula-rną. Następowała stopniowa redukcja etatów instruktorskich, redukcja zasobów, więc ja nie mówię o ich skostniałej formie, bo mam wrażenie, że pracując z ludźmi, którzy doświadczali tego w latach 70-tych, 80-tych, 90-tych, teraz mamy do czynienia z jakąś wsteczną formą, która dopiero skostniała.

Dr Wojciech Woźniak (UŁ):- Słowem komentarza, 10 lat temu prof. Jadwiga Staniszkis opublikowała książkę Postkomu-nizm, gdzie pisała, że w polskich realiach likwidacja instytucji publicznych była celową likwi-dacją resztek opiekuńczego państwa socjalistycznego rozumianego jako uniwersalistyczne, za-pewniające dostęp do różnego rodzaju dóbr i usług. To dobrze koresponduje z opisem zmian w latach 90-tych odnośnie dostępności i roli instytucji kultury.

45

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

Dr hab. Ewa Rokicka, prof. UŁ (Uniwersytet Łódzki):- Czy rzeczywiście jest tak, że mamy coraz mniej pieniędzy i mówimy tu o nadawcach i od-biorcach zarazem. Domy kultury mają rzadko dostosowaną ofertę do potrzeb swoich klientów, działa tu taki rodzaj sztampy. Działa kalka, która się powiela. Nie ma więc innowacji, która zachęcałaby do uczestnictwa. Myśli się schematami, które zamiast uczestnictwo wzmacniać, działają odwrotnie.

Mgr Marta Madejska: (SIM „Topografie”):- Zgadzam się. Z jednej strony mamy taką sztampowość. Tylko, że pula sztampy jest też pewnym zasobem, z którego można skorzystać. Natomiast likwidacja etatów instruktorskich powoduje, że dostęp do tego zasobu jest niewielki. Są to przestrzenie, które opierają się bardzo mocno na relacjach międzyludzkich. W momencie, gdy następuje likwidacja, to domy kultury przestały funkcjonować w tych relacjach międzyludzkich, a zaczęły się utwardzać w schema-tach i sztampie. Przy czym te sztampy dają obecnie mniejszy zasób możliwości niż kiedyś. Pod-kreślam, że opieram się tu na własnych obserwacjach.

Dr Wojciech Woźniak (UŁ):- Bardzo się cieszę, że mogę oddać głos osobie, która jest obecnie najbliżej kwestii, o których tu rozmawiamy. Pani Ewa Kruszyńska, dyrektor Miejskiego Ośrodka Kultury w Ozorkowie.

Ewa Kruszyńska (Miejski Ośrodek Kultury w Ozorkowie):- Zaczęliśmy mówić o domach kultury i bibliotekach, bo tego dotyczyło badanie. Teraz tak sze-roko posługujemy się pojęciem instytucji kultury. Pozwolę sobie przypomnieć, że jest ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, która definiuje jakie instytucje zaliczamy do instytucji kultury. Chciałam zwrócić uwagę, że te ośrodki i domy kultury stają się pierw-szym i często ostatnim miejscem kontaktu młodego człowieka a czasem też dojrzałego czło-wieka, z kulturą. Jeśli chodzi o skostnienie, tę pewną sztampowość w ofercie wynika z dwóch przyczyn. Po pierwsze, z zadań wpisanych w ustawę i te zadania nie zmieniły się tak naprawdę od lat. Po drugie, ciągle z braku kadry menadżerskiej, takiej dedykowanej instytucjom kultury oraz z brakiem umiejętności organizacji badań potrzeb klientów, bo bardzo często robimy to, co nam się wydaje, że jest potrzebne, a nie to, co chcieliby nasi klienci. Jeszcze jedno moje przemyślenie, jeżeli chodzi o dom kultury, dla którego formy cały czas szukamy. Myślę, że w wielu środowiskach dążymy do tego, by pełnił on funkcję anima-cyjną, by był takim miejscem ożywiającym, otwartym, przyjmującym ludzi z zewnątrz. Jeste-śmy po to, by lokalna społeczność miała miejsce, w którym będzie się rozwijała. Często więc próbujemy wyłapać te kierunki, w których młodzi i starsi chcą iść.

Dr Wojciech Woźniak (UŁ):- Chciałbym jeszcze sformułować pytanie do prof. Tarkowskiej, związane z dużym przedsię-wzięciem badawczym poświęconym dyskursom biedy i wykluczenia, który został niedawno zrealizowany pod Pani kierownictwem. Jak Pani Profesor widzi temat dyskursu wykluczenia wśród pracowników sektora publicznego. Dziś wiele mówiliśmy o tym, jak często dyskurs w instytucjach kultury dzieli odbiorców na zasługujących i niezasługujących.

46

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

Prof. dr hab. Elżbieta Tarkowska (Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej):- Widzę tu wiele podobieństw pomiędzy sposobami stereotypizacji. Powiedziałabym nawet o takim paternalizmie pracowników instytucji kultury. To było jedno z pierwszych wrażeń, jakie miałam, czytając Państwa raport. Są tu więc pewne kulturowe mechanizmy w prasie, w mediach, w instytucjach pomocy społecznej czy instytucji kultury, czasami w dyskursie aka-demickim. W tym naszym badaniu była taka część, na którą składały się trzy grupy fokusowe. Uczestnikami były zróżnicowane grupy ludzi, którzy w przeszłości doznawali bądź obecnie do-znają ubóstwa. Jedna grupa była skrajnie uboga, inna nie tak bardzo. Tam ważny był element dyskusji, dotyczący tego, jak ci ludzie są traktowani przez świat, który nie jest biedny. W spon-tanicznej rozmowie pojawiało się mnóstwo przykładów osób czy instytucji, które traktują ich właśnie z góry, z pogardą,wykorzystują. I to były rożne przykłady: policjanci, służba zdrowia, szkoła, media, łącznie z sklepikarzem, który podejrzliwie na nich patrzy. Dopiero czytając Pań-stwa raport, uświadomiłam sobie, że w naszym badaniu nie padła żadna instytucja kultury. Wystąpiły miejsca, w których badani źle by się czuli: to były hotele i restauracje, ale nie było tam teatrów, kin, itp. Wydaje się, że one nie istnieją w ich życiu. Przykład: gdy byłam stude-ntką prowadziliśmy badania w Pułtusku. To małe miasteczko, w którym oprócz innych insty-tucji funkcjonowała biblioteka. Tylko tam ludzie bali się przychodzić – było tam „zbyt ładnie”. Ten mechanizm samowykluczenia, związany z poczuciem obcości, bycia kimś gorszym, jest jedną z najważniejszych barier, która w kontekście pracowników instytucji kultury w ogóle nie wystąpiła. Jeśli chodzi o kulturę jako instrument, to wszyscy jesteśmy wychowani na kon-cepcji kultury symbolicznej Antoniny Kłoskowskiej. Kultura może być dobrem autote-licznym, ale ja nie widzę sprzeczności w próbach wykorzystania kultury do innych celów. To oczywiście się dzieje. Jeżeli chodzi o problematykę rozwoju, to była taka słynna książka Kultura ma znaczenie pod redakcją Huntingtona i Harrisona. Był to zbiór takich klasycz-nych antropologicznych tekstów, które pokazują, jak kultura w szerokim rozumieniu od-grywa rolę w rozwoju. Na gruncie polskim można w tym nurcie wymienić książki To-masza Rakowskiego. Odczuwam potrzebę bardziej systematycznego prześledzenia, co to znaczy, że kultura może być instrumentem inkluzji. Jak to możemy rozpisać na konkrety.

Gość (pracownik instytucji kultury z Łodzi):- Chciałabym wysunąć taką tezę, paradoksalną być może, o wykluczeniu pracowników kultu-ry z instytucji kultury. Pracownik kultury powinien mieć szeroki ogląd, powinien być osadzo-ny w kulturze. Duża ilość instytucji kultury w Łodzi nie przekłada się na współpracę między instytucjami. My, jako pracownicy instytucji kultury chcielibyśmy uczestniczyć, ale chociażby jeżeli chodzi o informacje, to o ofertach instytucji kultury musimy dowiadywać się z prasy. Nie mamy żadnych zniżek. Faktycznie jesteśmy wykluczeni z powodu banalnego – uposażenia. Też jesteśmy biedni i nie możemy jako pracownicy kultury rozwijać się, by chociażby dać szersząofertę.

Ewa Kruszyńska (MOK Ozorków):- Jeżeli chodzi o konkurencję między instytucjami kultury, to Łódź jest specyficznym ry-nkiem. Instytucje konkurują między sobą o pieniądze z jednej kasy.

47

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

To też jest dramatyczna sytuacja. W badaniach padło takie stwierdzenie, że my konku-rujemy o tego samego klienta. Koniec końców, myślę, że i tak mamy dobra sytuację, bo sukces mamy wtedy, gdy ten klient pójdzie gdziekolwiek. To ostatecznie nie jest tak, jak w biznesie. Chciałam jeszcze wypowiedzieć się odnośnie tezy, że brakuje dokumentów strategi-cznych, do których moglibyśmy się odnieść na przykład na poziomie powiatu. One niby są, ale są mocno teoretyczne. Myślę, że ciągle mamy problem z tzw. misyjnością domów kultury. Tak naprawdę ciągle szukamy uzasadnienia, formuły po co one są. To też przekłada się na trudną sytuację pracowników instytucji kultury: brak myślenia strategicznego, tej perspektywy wie-loletniej. Ogranicza nas tutaj budżet, którego nie znamy do samego końca. Poruszamy się więc w takiej materii mało określonej.

Dr Wojciech Woźniak (UŁ):- Być może jest tak, że ten, kto korzysta z drugiego obiegu kultury jest aktywny też w innych obiegach. To widać w badaniach warszawskich, czy w badaniach jakości życia prowadzonych ostatnio przez Katedrę Socjologii Ogólnej. Ci łodzianie, którzy w ogóle korzystają z kultury, korzystają z jej szerokiego spektrum.

Prof. dr hab. Elżbieta Tarkowska (APS):- Wszystkożercy kulturalni. Tomasz Szlendak i Zygmunt Bauman tak ich nazywają.

Dr hab. Tomasz Majewski, prof. (UJ):- Dlatego, tak ważna jest teza odwrotna. Ci, którzy korzystają z obiegu drugiego, wcale niewchodzą od razu do obiegu trzeciego.

Ewa Kruszyńska (MOK):- Zdarzyło mi się zaobserwować taką sytuację. Zrobiliśmy sobie zebranie ze wszystkimi insty-tucjami kultury, na którym podjęliśmy decyzje, kto w jaki dzień robi imprezy, żeby nie wcho-dzić sobie w drogę. W Łodzi to się po prostu nie uda.

Dr Wojciech Woźniak (UŁ):- W wywiadach, które przeprowadzaliśmy w mniejszych miejscowościach też się to rzadko udaje.

Dr hab. Tomasz Majewski, prof. (UJ):- W łódzkich instytucjach kultury bywa czasem i tak, że jeden dział nie wie, co robi drugi.

Dr Wojciech Woźniak (UŁ):- Chciałbym przejść do jeszcze jednego wątku. Profesor Rokicka mówiła o braku takiej dobrej współpracy, networkingu. Państwo to też podkreślaliście. Najczęstszym wyjściem z tej sytuacji jest – wedle recept samorządowców - łączenie instytucji, czy też raczej wchłanianie jednych in-stytucji przez drugie, co często jest postrzegane jako próba likwidacji. Lęk pracowników insty-tucji przed utratą pracy jest z tym związany. Aktywiści też dostrzegają, że może być to faktycz-ny demontaż instytucji kultury poprzez ich łączenie. Czy rzeczywiście powinniśmy postrzegać

48

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

to jako demontaż, czy jako szansę na lepszą koordynację?

Prof. dr hab. Elżbieta Tarkowska (APS):- Wnioski z raportów o kulturze miejskiej Burszty i innych mówią, że niektóre z tych instytucji powinny być wielofunkcyjne. Jest taka potrzeba, żeby w jednym miejscu było wszystko, co Szlendak nazywa miejscami czy eventami wielozmysłowymi. Natomiast w praktyce insty-tucjonalnej być może jest to obarczone zbyt dużym ryzykiem. Nie wiem czy można byłoby zapewnić, żeby zasoby i środki zostały scalone, a nie stracone, ale nie wiem czy to w polskich realiach jest możliwe.

Mgr Jacek Burski (UŁ):- Jako badacz terenowy w tym projekcie spotkałem co najmniej kilka przykładów nie tyle może scalania, co zawłaszczenia różnych pól działania. Najczęściej dotyczyło to bibliotek, które wychodziły z ofertą poza swoje klasyczne cele. Komunikaty czy sygnały negatywne o pomy-słach łączenia instytucji pojawiały się w gminach, w których ocena sytuacji polityczno-ekono-micznej była zła. Pomysły na scalanie były wtedy traktowane jako szukanie oszczędności i nie miały wiele wspólnego z misją. Natomiast tam, gdzie się to działo w pewnym sensie oddolnie, było to dobrze przeprowadzane, proces był dobrze dopasowany do kompetencji pracowników.

Mgr Bartłomiej Przybylski (UŁ):- W nawiązaniu do wypowiedzi profesor Tarkowskiej: bardzo często spotykaliśmy się z przy-padkami marginalizacji kultury, o której profesor Tarkowska mówiła w swoim wystąpieniu, poprzez łączenie instytucji kultury z instytucjami, których funkcje łączyły się z propagowaniem sportu, turystyki, rekreacji. Tworzono więc takie ośrodki hybrydowe. Zdarzyło nam się trafić do instytucji, która była w procesie zmiany struktury organizacyjnej. Ośrodek kultury był łączony z ośrodkiem sportu. Trudno jest mi wrócić pamięcią do tego konkretnego wywiadu, ale na poziomie operatu losowania zaobserwowaliśmy, że w województwie łódzkim jest to dosyć widoczna tendencja. Szczególnie w mniejszych ośrodkach jest to bardzo powszechne.

Prof. dr hab. Elżbieta Tarkowska (APS):- Nie widziała w tym niczego złego. Tylko, żeby ta kultura nie została przyduszona, wyparta. Może ktoś, kto przyjdzie na siłownię, wysłucha poetki regionalnej czy ogólnopolskiej.

Mgr Marta Madejska: (SIM „Topografie”)- Regionalny Kongres Kultury odbył się w 2011 roku. Niestety, kiedy rozmawiałam z pracowni-cami ujawniały się wręcz stany lękowe na tle planowanego łączenia instytucji sportu z insty-tucjami kultury. Przykład łódzkiego klubu YMCA, działającego przez lata, jest dowodem, że to się może bardzo dobrze sprawdzać. Stany lękowe rozgrywają się jednak na tle ekonomicznym, o którym trzeba pamiętać. Jest to czas dotacji unijnych, które zostały rozdysponowane przede wszystkim na infrastrukturę, a nie program. Schemat nie polega bowiem na łączeniu organi-zacji, ale na remoncie skorupy i pewnego rodzaju czystce, w której piłki są policzalne, a kultura nie za bardzo. Poza tym jest jeszcze kwestia woli politycznej i to od niej zależy sukces takiego łączenia.

49

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry, a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uEk

sklu

zja

w d

ysku

rsie

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

kult

ury:

za

pis

pane

lu e

kspe

rcki

ego

Dr Wojciech Woźniak (UŁ):- Pozamerytoryczne rozliczanie z wyników jest stosunkowo łatwe w przypadku instytucji spor-tu, gdzie wyniki są oczywiste, ale już w przypadku kultury ta oczywistość znika.

Dr hab. Tomasz Majewski, prof. (UJ):- Sprawa jest złożona. Mamy do czynienia z kurczeniem się populacji, zwłaszcza w Łodzi, do-skonale o tym wiemy. Wiemy, że tej liczby instytucji kultury nie jesteśmy w stanie utrzy-mać. To jest pewny imperatyw ekonomiczny. Pojawia się pytanie strategiczne, które instytucje chcemy utrzymać oraz czy i jakie instytucje chcemy stworzyć. Jest to pytanie, na które władze nie chcą odpowiedzieć, bo dla nich jest to tylko zasób, którym rozporządzają. Nie ma jednego rozwiązania i byłbym raczej za tym, żeby funkcjonowały możliwości formalno-prawne, które pozwalają na większą elastyczność: współzarządzanie z NGO’sem, łączenie się, dzielnie się za-daniami. Potencjalny schemat takich zmian, gdyby istniał, byłby trudny do wdrażania. Boję się złych rezultatów tego procesu, ponieważ instytucją, która powinna uzyskać nadrzędność jest ta, która ma wyższą kulturę zarządzania i wyższe kompetencje. Na naszym przykładzie widać, że to raczej domy kultury powinny być wyżej niż biblioteki, a wiemy, że tak to nie będzie wy-glądać. Możemy grać o lepsze skutki tego procesu, jeżeli będzie istniał pewien zasób rożnych możliwości. To, że biblioteki mogą pełnić rolę świetlic środowiskowych i dobrze się w tym odnajdują, już wiemy. Natomiast jest pytanie, jaki zasób wniosą domy kultury poza tym, że to jest sala, sprzęt, bo instruktorów zostało niewielu.

Dr hab. Ewa Rokicka, prof. (UŁ):- Chciałabym państwu bardzo serdecznie podziękować za udział i uwagi. Są one dla nas bez-cenne, bo zaczęliśmy tracić już powoli dystans do materiału i wyników. Pewnie potrzebujemy trochę czasu by ten dystans uzyskać i wnioski pogłębić. Jest tu wiele wątków, w tym główny, który można opisać, jako pytanie o rolę kultury w przeciwdziałaniu wykluczeniu. Łączenie wy-siłków w tej sprawie nie może być tylko interesem władzy. Dziękuję bardzo.

50

39 -

50

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Tomasz Drabowicz

Uwarunkowania poglądów pracowników powiatowych instytucji kultury na temat wykluczenia z instytucjonalnego uczestnictwa w kulturze

KO

NTE

KS

TY

51 -

63

51

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Tomasz Drabowicz

Uwarunkowania poglądów pracowników powiatowych instytucji kultury na tematwykluczenia z instytucjonalnego uczestnictwa w kulturzeWprowadzenie Analizy ilościowe przedstawione w tym rozdziale mają odpowiedzieć na pytanie, ja-kiego rodzaju czynniki determinują opinie respondentów na temat wykluczenia z instytucjo-nalnego uczestnictwa w kulturze. Rozdział ten składa się z czterech części. W części pierwszej sformułowano pytanie i hipotezy badawcze, w części drugiej przedstawiono dane oraz metody analizy użyte w badaniu, w części trzeciej przedstawiono wyniki przeprowadzonych analiz, a w podsumowaniu sformułowano odpowiedź na pytanie badawcze i poszczególne hipotezy, a także przedstawiono rekomendacje dotyczące zarówno kształtu przyszłych badań nad poglą-dami pracowników instytucji kultury, jak i elementów, które powinny znaleźć się w polityce nastawionej na przeciwdziałanie wykluczeniu z instytucjonalnego uczestnictwa w kulturze1.

Pytanie i hipotezy badawcze Niniejszy rozdział ma umożliwić udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, jakie czynni-ki wpływają na poglądy badanych osób na temat wykluczenia z instytucjonalnego uczest-nictwa w kulturze. Wykluczenie społeczne można definiować – w największym uproszczeniu – albo jako deficyt w wybranej sferze życia (np. brak pieniędzy na konsumpcję kulturalną), albo jako wyłączenie z danej sfery życia rozumiane jako brak partycypacji lub niemożność ak-tywnego uczestnictwa w kształtowaniu tej sfery. Podczas gdy to pierwsze rozumienie terminu „wykluczenie społeczne” bliższe jest jego potocznemu rozumieniu w Polsce (także uczestnicy opisywanych tu badań mają tendencję do rozumienia „wykluczenia społecznego” jako bra-ków lub deficytów jakkolwiek rozumianych zasobów), to drugi sposób rozumienia bliższy jest sposobowi, w który „wykluczenie społeczne” definiują odpowiednie dokumenty unijne. Ponie-waż instytucje publiczne – w tym powiatowe instytucje kultury – powinny w swoich działa-niach realizować zalecenia i wytyczne wynikające z ustaleń podjętych na szczeblu unijnym, w rozdziale tym wykluczenie społeczne będzie definiowane za pomocą zmiennej, której bliżej do rozumienia wykluczenia społecznego jako wyłączenia (braku partycypacji) niż deficytu zaso-bów. Odpowiedź na wyżej sformułowane pytanie badawcze ma pomóc w postawieniu lepszej diagnozy – to jest we wskazaniu, do jakich grup pracowników powiatowych instytu-cji kultury w województwie łódzkim należy skierować ofertę odpowiednio przygotowanych szkoleń zawodowych, poruszających w swoim programie problematykę wykluczenia z kultu-ry. W celu udzielenia szczegółowej odpowiedzi na pytanie badawcze postawione wyżej, sfor-mułowano cztery hipotezy badawcze:

1 Przy założeniu, że badania takie będą kontynuowane a polityka taka – decyzją demokratycznie wybranychwładz szczebla centralnego i/lub samorządowego – będzie wdrażana.

52

51 -

63

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

1. Badani z powiatów charakteryzujących się niskim wskaźnikiem lokalnego rozwoju społe-cznego są w porównaniu do ich odpowiedników z powiatów charakteryzujących się wysokim wskaźnikiem lokalnego rozwoju społecznego bardziej skłonni upatrywać przyczyn wyklucze-nia z uczestnictwa w kulturze instytucjonalnej w negatywnych cechach indywidualnych osób wykluczonych.2. Badani z większych ośrodków miejskich są mniej skłonni upatrywać przyczyn wykluczenia z uczestnictwa w kulturze instytucjonalnej w negatywnych cechach indywidualnych osób wy-kluczonych niż ich odpowiednicy pochodzący z mniejszych ośrodków miejskich albo ze wsi.3. Pracownicy bibliotek oraz teatrów, muzeów i innych instytucji kulturalnych są bardziej skłonni upatrywać przyczyn wykluczenia z uczestnictwa w kulturze instytucjonalnej w ne-gatywnych cechach indywidualnych osób wykluczonych niż ich odpowiednicy pracujący w domach bądź ośrodkach kultury.4. Dyrektorzy instytucji kultury są mniej skłonni upatrywać przyczyn wykluczenia z uczestni-ctwa w kulturze instytucjonalnej w negatywnych cechach indywidualnych osób wykluczo-nych niż szeregowi pracownicy instytucji kultury.

Dane i metody analizy Podstawą empiryczną analizy omawianej w niniejszej części raportu stały się informa-cje pochodzące ze 146 wywiadów kwestionariuszowych, przeprowadzonych między czerwcem a sierpniem 2013 roku. Dobór próby miał charakter celowy, o jego szczegółach można przeczy-tać w tekście Bartłomieja Przybylskiego w pierwszej części raportu z badań podsumowujących projekt „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury”2. Jako zmienną zależną, mierzącą stosunek badanych do wykluczenia z instytucjonal-nego uczestnictwa w kulturze wybrano odpowiedzi respondentów na pytanie o to czy ich zdaniem ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa. O wyborze tej konkretnej zmiennej zadecydował fakt, iż zadeklarowaną zgodę z tym stwierdzeniem uznano za przejaw poglądów, których posiadanie może utrudniać pracownikom powiatowych instytucji kultury aktywne zaangażowanie się w działania mające przeciwdziałać wykluczeniu z instytucjonalnego uczest-nictwa w kulturze. Dodać trzeba, że zmienna zależna mierzy opinie badanych na temat wyklu-czenia społecznego definiowanego jako brak uczestnictwa (partycypacji) w określonej sferze życia społecznego (w tym przypadku: w kulturze), a nie jako deficytów (braków, deprywacji) związanych z daną sferą życia społecznego.

2 Przybylski B., Omówienie narzędzi badawczych i zasad doboru próby wykorzystanych w badaniachterenowych [w:] Rokicka E., Kruczkowska P. (red.) Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury, str. 39-68.

53

51 -

63

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

Rozkład odpowiedzi udzielonych przez badanych na pierwsze pytanie zawarte w zmiennej za-leżnej przedstawia Tabela 1.

3 UNDP (United Nations Development Programme), Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym. Polska2012. Rozwój regionalny i lokalny, Warszawa 2012.: Biuro Projektowe UNDP w Polsce.4 Drabowicz T., Kim są pracownicy instytucji kultury w województwie łódzkim? Opis próby pod względemilościowym [w:] Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury, s. 96-137.5 Long J.S., Freese J., Regression Models for Categorical Dependent Variables Using Stata, Nowy Jork 2006, s. 183-222.

Jako zmiennych niezależnych w omawianej tutaj analizie użyto: Wskaźnika Lokalnego Rozwo-ju Społecznego (WLRS), typu miejscowości, typu instytucji oraz typu respondenta. Wskaźnik Lokalnego Rozwoju Społecznego jest przeniesionym na poziom powiatowy Wskaźnikiem Rozwoju Społecznego (Human Development Index – HDI) i obejmuje trzy wy-miary: zdrowie, wiedzę i zamożność mieszkańców. Im wyższa wartość tego wskaźnika, tym lepiej dany powiat sytuuje się w rankingu innych powiatów pod względem jakości życia roz-patrywanej we wspomnianych wyżej trzech wymiarach3. W badanych powiatach, najniższą wartość Wskaźnika Lokalnego Rozwoju Społecznego zanotował powiat skierniewicki (23, 24), a najwyższą – Skierniewice jako miasto na prawach powiatu (54, 89). Pozostałe zmienne niezależne omówiono w tekście dotyczącym ilościowego opisu pró-by zamieszczonym w pierwszej części raportu z badań podsumowujących projekt „Ekskluzja w dyskursie pracowników kultury”4. Z uwagi na charakter zmiennej zależnej – mierzonej na skali porządkowej – techni-ką użytą do analizy statystycznej była uporządkowana regresja logitowa (ordered logit re-gression)5. Wszystkie modele opisywane niżej spełniły założenie o proporcjonalnym wpływie zmiennych niezależnych na zmienną zależną (paralel regression assumption), które oznacza, iż zmienna niezależna oddziałuje na zmienną zależną z taką samą siłą na wszystkich poziomach tej ostatniej.

54

51 -

63Źródło: opracowanie własne

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

Wyniki Tabela 2 przedstawia wpływ poziomu Wskaźnika Lokalnego Rozwoju Społecznego na opinie respondentów na temat tego, że ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa. Jak widać, wraz ze wzrostem wartości Wskaźnika o jedną jednostkę (0,01) nie następuje ani wzrost, ani spadek prawdopodobieństwa, iż badani zgodzą się, że ludzie nie chodzą do instytu-cji kultury z lenistwa.

Tabela 3 przedstawia wpływ typu miejscowości, w której przeprowadzono badanie, na opinie respondentów na temat tego, iż ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa. Jak widać, było o 5 proc. mniej prawdopodobne, że respondenci ze stolic powiatów (w porówna-niu z respondentami z miast na prawach powiatu) przychylą się do stwierdzenia, iż ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa. Z drugiej strony, badani z miast nie będących stolicą powiatu mieli – w porównaniu z respondentami z miast na prawach powiatu - o 148 proc. większe szanse na wybranie kategorii świadczących o tym, że zgadzają się z poglądem, iż ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa. Podobnie badani ze wsi, w porównaniu z respon-dentami z miast na prawach powiatu, mieli o 62 proc. większe szanse na wybranie kategorii świadczących o tym, że zgadzają się z poglądem, iż ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa. Innymi słowy, im mniejszy ośrodek, w którym przeprowadzono badanie, tym więk-sze prawdopodobieństwo, iż badani zgodzą się ze stwierdzeniem, że: „Ludzie nie chodzą do in-stytucji kultury z lenistwa”. Należy jednak dodać, że wpływ żadnej ze zmiennych niezależnych użytych w tym modelu nie okazał się istotny statystycznie na poziomie p=0,05, zaś cały model wyjaśniał jedynie 3 proc. wariancji zmiennej zależnej.

55

51 -

63

Źródło: opracowanie własne

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

Tabela 4 przedstawia przewidywany poziom prawdopodobieństwa zadeklarowania poszczególnych odpowiedzi na pytanie: „Czy uważa Pan/i, że ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa”. Jak widać, o ile typ miejscowości nie różnicuje prawdopodobieństwa, z jakim badane osoby „Zdecydowanie się nie zgodzą” odpowiadając na to pytanie, o tyle badani z dużych miast (na prawach powiatu i będących stolicą powiatu) z mniejszym prawdopodo-bieństwem (oscylującym wokół 15 proc.) „Zdecydowanie zgodzą się” odpowiadając na tak po-stawione pytanie w porównaniu z respondentami pochodzącymi z małych miast niebędących stolicą powiatu (31 proc.) i ze wsi (22 proc.).

56

51 -

63

Źródło: opracowanie własne

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

Tabela 5 przedstawia wpływ typu instytucji, w której przeprowadzono badanie, na opi-nie respondentów na temat tego, że ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa. Jak widać, było o 45 proc. mniej prawdopodobne, że pracownicy bibliotek (w porównaniu z bada-nymi z domów oraz ośrodków kultury) przychylą się do tego stwierdzenia. Podobnie, badani pracujący w muzeum, teatrze bądź innej instytucji kultury mieli – w porównaniu z respon-dentami z domów czy ośrodków kultury – aż o 93 proc. mniejsze szanse na przychylenie się do poglądu, iż ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa. Warto przy tym zauważyć, że wpływ zmiennej „Biblioteka” był prawie istotny statystycznie (p=0,06), a wpływ zmiennej „Muzeum, teatr, bądź inna instytucja kultury” był istotny statystycznie na wysokim poziomie p=0,001. Cały model wyjaśniał 11 proc. wariancji zmiennej zależnej. Innymi słowy, w porów-naniu do osób pracujących w ośrodkach bądź domach kultury, zarówno badani pracujący w bibliotece, jak i pracownicy innych instytucji kultury z mniejszym prawdopodobieństwem zga-dzali się z przytaczaną opinią. Tabela 6 przedstawia przewidywany poziom prawdopodobieństwa zadeklarowania poszczególnych odpowiedzi na pytanie: „Czy uważa Pan/i, że ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa”. Prawdopodobieństwo wybrania odpowiedzi „Zdecydowanie się nie zga-dzam” wynosiło 1 proc. dla respondentów pracujących w domu bądź ośrodku kultury, 2 proc. dla respondentów pracujących w bibliotece i 17 proc. dla respondentów pracujących w innych instytucjach kultury. Prawdopodobieństwo wybrania odpowiedzi „Raczej się nie zgadzam” wynosiło 12 proc. dla respondentów pracujących w domu bądź ośrodku kultury, 20 proc. dla respondentów pracujących w bibliotece i 54 proc. dla respondentów pracujących w innych in-stytucjach kultury. Prawdopodobieństwo wybrania odpowiedzi „W takim samym stopniu się nie zgadzam, co się zgadzam” wynosiło 19 proc. dla respondentów pracujących w domu bądź ośrodku kultury, 25 proc. dla respondentów pracujących w bibliotece i 18 proc. dla responden-tów pracujących w innych instytucjach kultury.

57

51 -

63

Źródło: opracowanie własne

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

Prawdopodobieństwo wybrania odpowiedzi „Raczej się zgadzam” wynosiło 41 proc. dla respondentów pracujących w domu bądź ośrodku kultury, 37 proc. dla respondentów pracu-jących w bibliotece i 9 proc. dla respondentów pracujących w innych instytucjach kultury. Wreszcie, prawdopodobieństwo wybrania odpowiedzi „Zdecydowanie się zgadzam” wynosiło 26 proc. dla respondentów pracujących w domu bądź ośrodku kultury, 16 proc. dla responden-tów pracujących w bibliotece i 2 proc. dla respondentów pracujących w innych instytucjach kultury. 58

51 -

63

Źródło: opracowanie własne

Źródło: opracowanie własne

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

59

51 -

63

Tabela 7 przedstawia wpływ typu respondenta, z którym przeprowadzano wywiad, na jego opinię. Jak widać, w porównaniu z dyrektorami, respondenci o najdłuższym stażu pracy w danej instytucji mieli o zaledwie o 1 proc. większe szanse na wybranie każdej kolejnej, wyższej kategorii, tzn. było bardziej prawdopodobne, że pracownicy o najdłuższym stażu pracy w danej instytucji przychylą się do omawianego tutaj stwierdzenia.

Źródło: opracowanie własne

Źródło: opracowanie własne

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

W porównaniu z dyrektorami natomiast, badani o najkrótszym stażu pracy w danej instytucji mieli tylko o 3 proc. mniejsze szanse na wybranie kategorii świadczących o tym, że zgadzają się z poglądem, iż wykluczenie z kultury jest problemem sztucznym. Wpływ żadnej ze zmiennych niezależnych użytych w tym modelu nie okazał się istotny statystycznie na poziomie p=0,05, cały zaś model w ogóle nie wyjaśniał wariancji zmiennej zależnej. Przedstawiają to także wy-niki zaprezentowane w Tabeli 8, która przedstawia przewidywany poziom prawdopodobień-stwa zadeklarowania poszczególnych odpowiedzi na pytanie: „Czy uważa Pan/i, że ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa”. Jak widać, typ respondenta nie różnicuje prawdopo-dobieństwa, z jakim badani zgodzą się (lub się nie zgodzą) z tym zdaniem.

Podsumowanie Niniejszy rozdział miał za zadanie znaleźć odpowiedź na pytanie o to, jakie czynniki wpływają na poglądy badanych osób na temat wykluczenia z instytucjonalnego uczestnictwa w kulturze. W celu odpowiedzi na to pytanie, sformułowano cztery hipotezy. W odniesieniu do pierwszej hipotezy badawczej, mówiącej, że: „Badani z powiatów charakteryzujących się niskim wskaźnikiem lokalnego rozwoju społecznego są w porównaniu do ich odpowiedników z powiatów charakteryzujących się wysokim wskaźnikiem lokalnego rozwoju społecznego bardziej skłonni upatrywać przyczyn wykluczenia z uczestnictwa w kulturze instytucjonalnej w negatywnych cechach indywidualnych osób wykluczonych” – można na podstawie zapre-zentowanych wyników stwierdzić, iż hipoteza ta została odrzucona, bowiem wraz ze wzro-stem wartości Wskaźnika Lokalnego Rozwoju Społecznego nie nastąpił ani wzrost, ani spadek prawdopodobieństwa wybrania odpowiedzi świadczących o tym, iż respondenci zgadzają się ze stwierdzeniem, że Ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa. W odniesieniu do drugiej hipotezy badawczej, mówiącej, że: „Badani z większych ośro-dków miejskich są mniej skłonni upatrywać przyczyn wykluczenia z uczestnictwa w kulturze instytucjonalnej w negatywnych cechach indywidualnych osób wykluczonych niż ich odpo-wiednicy pochodzący z mniejszych ośrodków miejskich albo ze wsi”– można na podstawie zaprezentowanych wyników stwierdzić, iż została ona odrzucona w tym sensie, iż występujące między badanymi reprezentującymi większe i mniejsze miejscowości różnice w prawdopo-dobieństwie zadeklarowania zgody albo niezgody z omawianym stwierdzeniem okazały się nieistotne statystycznie (na poziomie p=0,05). Jednak okazały się one istotne substancjalnie: im mniejszy bowiem ośrodek, z którego pochodził respondent lub respondentka, tym większe prawdopodobieństwo, iż zgodzą się oni z przytaczaną opinią. Również w odniesieniu do trzeciej hipotezy badawczej, która mówi, że: „Pracownicy bibliotek oraz teatrów, muzeów i innych instytucji kultury są bardziej skłonni upatrywać przy-czyn wykluczenia z uczestnictwa w kulturze instytucjonalnej w negatywnych cechach indy-widualnych osób wykluczonych niż ich odpowiednich pracujący w domach bądź ośrodkach kultury” – można na podstawie zaprezentowanych wyników stwierdzić, że została ona od-rzucona, przynajmniej w części dotyczącej różnicy między badanymi pracującymi w teatrach, muzeach albo innych instytucjach kultury a respondentami z domów i ośrodków kultury. Okazało się bowiem, że o ile dla tych ostatnich prawdopodobieństwo wyrażenia zdecydowa-nej niezgody ze stwierdzeniem, że: Ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa wynosi zaledwie 1 proc., to dla pracowników teatru, muzeum czy innej instytucji kultury prawdopo-dobieństwo wyrażenia zdecydowanej niezgody z tym stwierdzeniem wynosi aż 17 proc. Z kolei,

60

51 -

63

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

dla zatrudnionych w domu/ośrodku kultury prawdopodobieństwo, że raczej zgodzą się z tym stwierdzeniem, wynosi aż 41 proc., podczas gdy dla pracowników teatru, muzeum czy innej in-stytucji kultury prawdopodobieństwo, że raczej zgodzą się z tym stwierdzeniem, wynosi tylko 9 proc. W końcu, o ile dla zatrudnionych w teatrze, muzeum czy innej instytucji kultury praw-dopodobieństwo wyrażenia zdecydowanej zgody z tym stwierdzeniem wynosi tylko 2 proc., o tyle dla pracowników domu/ ośrodka kultury prawdopodobieństwo wyrażenia zdecydowa-nej zgody z tym stwierdzeniem wynosi aż 26 proc. Spośród modeli przedstawionych w tym rozdziale, jest to też model o najwyższym stopniu wartości wyjaśniającej – wyjaśnia bowiem, przypomnijmy, aż 11 proc. wariancji zmiennej zależnej. Także w odniesieniu do czwartej hipotezy, która mówi, że „Dyrektorzy instytucji kultu-ry są mniej skłonni upatrywać przyczyn wykluczenia z uczestnictwa w kulturze instytucjonal-nej w negatywnych cechach indywidualnych osób wykluczonych niż szeregowi pracownicy instytucji kultury” – można na podstawie zaprezentowanych wyników stwierdzić, iż została ona odrzucona w tym sensie, że występujące między różnymi typami badanych różnice w prawdopodobieństwie zadeklarowania zgody albo niezgody ze stwierdzeniem, że Ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa okazały się nieistotne zarówno statystycznie (na pozio-mie p=0,05), jak i substancjalnie. Posługując się kryterium informacyjnym Bayesa (Bayesian Information Criterion6) jako miarą tego, który z modeli najlepiej wyjaśnia zróżnicowanie zmiennej zależnej, należy stwier-dzić, że w odniesieniu do zmiennej zależnej mierzącej opinie badanych na temat tego, czy ich zdaniem ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa, najlepszą zmienną wyjaśniającą okazał się typ instytucji. Posługując się wytycznymi Raftery’ego7 dotyczącymi siły dowodów faworyzujących jeden model wyjaśniający na rzecz innego, można powiedzieć, że dysponuje-my bardzo silnymi dowodami na to, że model z typem instytucji jako zmienną niezależną jest lepszym modelem wyjaśniającym zarówno od modelu, w którym zmienną niezależną była wartość Wskaźnika Lokalnego Rozwoju Społecznego, jak i od modelu, w którym zmienną nie-zależną był typ miejscowości, oraz od modelu, w którym zmienną niezależną był typ respon-denta. Zarówno powyższe zastosowanie kryterium informacyjnego Bayesa do oceny dopa-sowania czterech użytych w niniejszym badaniu modeli do danych empirycznych, jak i opi-sany już poprzednio fakt, iż użycie zmiennej typ instytucji wyjaśnia najwięcej, bo aż 11 proc., wariancji zmiennej zależnej i prowadzi do wniosku, że pracownicy muzeów, teatrów i innych

6 Im bardziej ujemna wartość BIC, tym lepsze dopasowanie modelu do danych empirycznych (Cohen, J. i in.,Applied Multiple Regression/Correlation Analysis for the Behavioral Science, N.J. i Londyn 2003, s. 509).7 Jeżeli absolutna wartość różnicy pomiędzy wartościami BIC dla dwu modeli zawiera się w przedziale od zerado dwóch, wówczas mamy do czynienia ze słabym dowodem na lepsze dopasowanie do danych empirycznychjednego modelu nad drugim. Jeżeli absolutna wartość różnicy pomiędzy wartościami BIC dla dwu modelizawiera się w przedziale od dwu do sześciu, wówczas mamy do czynienia z pozytywnym dowodem na lepszedopasowanie do danych empirycznych jednego modelu nad drugim. Jeżeli absolutna wartość różnicy pomiędzywartościami BIC dla dwu modeli zawiera się w przedziale od sześciu do dziesięciu, wówczas mamy doczynienia z silnym dowodem na lepsze dopasowanie do danych empirycznych jednego modelu nad drugim.Wreszcie, jeśli absolutna wartość różnicy pomiędzy wartościami BIC dla dwu modeli jest większa od 10,wówczas mamy do czynienia z bardzo silnym dowodem na lepsze dopasowanie do danych empirycznychjednego modelu nad drugim (Raftery E., Bayesian Model Selection in Social Research, „SociologicalMethodology” 1995/Vol. 25, s. 141).

61

51 -

63

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

instytucji kultury deklarują, że zgadzają się ze stwierdzeniem, iż: „Ludzie nie chodzą do instytu-cji kultury z lenistwa” ze znacznie mniejszym prawdopodobieństwem, niż osoby zatrudnione w ośrodkach lub domach kultury – prowadzą do wniosku, że ośrodki i domy kultury z jed-nej strony i muzea, teatry oraz inne instytucje kultury z drugiej strony stanowią dwa odrę-bne światy, przynajmniej jeżeli chodzi o stosunek pracowników tych wszystkich instytucji do problematyki wykluczenia z instytucjonalnego uczestnictwa w kulturze. Wytłumaczenie tej rozbieżności może być dwojakie. Po pierwsze, domy i ośrodki kultury konstruują swoją ofertę w inny sposób niż muzea, teatry i inne instytucje kultury: podczas gdy w tych pierw-szych oferta kulturalna jest układana „pod” umiejętności obecnych pracowników tych insty-tucji (po to, aby zapewnić utrzymanie istniejących etatów i aktualnego stanu osobowego), w tych drugich oferta nie jest bezpośrednio i w taki sam sposób zależna od umiejętności po-siadanych przez ich pracowników. Innymi słowy, podczas gdy osoby zatrudnione i domach albo ośrodkach kultury sprzedają w ramach swojej pracy własne umiejętności (np. instruk-tora gry na gitarze), to pracownicy teatrów, muzeów i innych instytucji kultury w ramach swojej pracy sprzedają dostęp do umiejętności innych ludzi (aktorów, artystów, pisarzy etc.). Ta różna logika pracy w tych dwu typach instytucji może prowadzić wśród osób za-trudnionych w ośrodkach/domach kultury do wykształcenia się mechanizmu obronnego: jeśli ludzie nie korzystają z oferty proponowanej im przez instytucję, w której jestem zatrudniony, to wina leży po ich stronie, a nie po stronie instytucji (a koniec końców, po stronie pracownika, na którego usługi i umiejętności w danej instytucji tak naprawdę nie ma wystarczającego popy-tu). Zetknąwszy się natomiast z brakiem zainteresowania aktualną ofertą swojej instytucji, pra-cownicy muzeów, teatrów i innych instytucji kultury mogą – w ramach swoich obowiązków służbowych – pomyśleć nad zmianą oferty (np. nad zmianą granego repertuaru) bez narażenia się na niebezpieczeństwo dojścia do wniosku, że ich własne umiejętności nie są potrzebne w instytucji, w której obecnie pracują. Drugim wyjaśnieniem zaobserwowanego w tym bada-niu zjawiska może być natomiast fakt, że wszystkie teatry, muzea i inne instytucje kultury (w liczbie ośmiu), które zostały przebadane w trakcie fazy terenowej, znajdują się w dużych mia-stach. Wprawdzie model, który wyjaśniał stosunek do zdania, że: „Ludzie nie chodzą do insty-tucji kultury z lenistwa” przy użyciu zmiennej niezależnej „Typ miejscowości” wyjaśniał tylko 3 proc. wariancji zmiennej zależnej i był gorzej dostosowany do danych empirycznych niż model, w którym zmienną niezależną był typ instytucji, a dodatkowo wpływ miejsca zamieszkania nie okazał się istotny statystycznie na zgodę lub brak zgody z wyżej wymienionym stwierdze-niem -niemniej jednak osoby badane mieszkające w małych miastach (nie będących stolicą powiatu) i na wsiach miały - odpowiednio - o 148 i 62 proc. większe szanse na to, iż zgodzą się z tymstwierdzeniem, niż badani mieszkający w miastach na prawach powiatu . Istotnym ograniczeniem przedstawionych w tym rozdziale analiz ilościowych jest, po pierwsze, niereprezentatywność próby (dobór celowy uniemożliwia uogólnienie zaprezento-wanych tu wyników poza zbiorowość badanych), po drugie, jej mała liczebność.

62

51 -

63

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uTo

mas

z D

rabo

wic

zU

war

unko

wan

ia p

oglą

dów

pra

cow

nikó

w p

owia

tow

ych

inst

ytuc

ji ku

ltur

y na

tem

at w

yklu

czen

ia z

inst

ytuc

jona

lneg

o uc

zest

nict

wa

w k

ultu

rze

Wprawdzie przy 146 badanych analizowana próba spełnia minimalne kryterium (100 osób) liczebności potrzebnej do przeprowadzania analiz czy to metodą regresji logistycznej, czy to metodą uporządkowanej regresji logitowej8 – niemniej jednak tak mała liczebność powo-duje spadek mocy przeprowadzanych analiz (prawdopodobieństwa odrzucenia hipotezy zerowej wtedy, gdy należy ją odrzucić). Także brak istotności statystycznej przy większości substancjalnie dużych efektów może być skutkiem zbyt małej liczebności użytej tu próby9. Wypływa stąd podstawowa rekomendacja metodologiczna dotycząca przyszłych projek-tów: o ile mają one zawierać komponent ilościowy, o tyle powinny one być przeprowadza-ne na dużych, reprezentatywnych próbach (przy założeniu, że we współczesnej Polsce reali-zacja próby na poziomie 50 proc. jest już sukcesem, ewentualne przyszłe badania ilościowe będące kontynuacją omawianego w tym raporcie projektu powinny zakładać przeprowa-dzenie badań ankietowych na próbie liczącej od co najmniej 1500 – zaś najlepiej 2000 osób). Uczyniwszy powyższe zastrzeżenie o niereprezentatywności przedstawionych w ni-niejszym rozdziale wyników i związanego z tym braku możliwości uogólniania wyciągniętych wniosków na całą populację pracowników powiatowych instytucji kultury w województwie łódzkim, uzyskane rezultaty można podsumować następująco: im mniejszy ośrodek, w którym przeprowadzano badanie, tym większe prawdopodobieństwo, że badani zgodzą się z twierdze-niem, że: „Ludzie nie chodzą do instytucji kultury z lenistwa”. Z drugiej strony, praca w bibliote-ce, teatrze, muzeum lub innej instytucji kultury zwiększała wśród badanych prawdopodobie-ństwo, w porównaniu z pracą w ośrodku albo domu kultury, że nie zgodzą się oni z tą opinią. Z przeprowadzonej analizy ilościowej wynika więc dla Ministerstwa Kultury merytoryczna re-komendacja, że wdrażanie jakichkolwiek programów mających na celu przeciwdziałanie wy-kluczeniu z instytucjonalnego uczestnictwa w kulturze powinno poprzedzać przeprowadzenie odpowiednich szkoleń uwrażliwiających na tę problematykę – przy czym szkolenia te powinny być skierowane przede wszystkim do pracowników powiatowych instytucji kultury w małych miejscowościach i do pracowników domów lub ośrodków kultury.

63

51 -

63

8 Acock, Alan C., A Gentle Introduction to Stata. Revised third edition. College Station, 2012, s. 319.9 Ibidem.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Bartłomiej Kacper Przybylski

Zróżnicowanie zasobów województwa łódzkiego i jego infrastrukturykulturalnej a zróżnicowa-nie opinii i postaw pracowników instytucji kultury

KO

NTE

KS

TY

64 -

89

64

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Bartłomiej Kacper Przybylski

Zróżnicowanie zasobów województwa łódzkiego i jego infrastruktury kulturalnej a zróżnicowanie opinii i postaw pracowników instytucji

Wprowadzenie Badania instytucji kultury przeprowadzone w ramach projektu „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” objęły swoim zasięgiem całe województwo łódzkie. W pierw-szej publikacji podsumowującej wstępne wyniki zrealizowanych badań nie znalazło się bardziej szczegółowe omówienie sieci infrastruktury kulturalnej w regionie oraz zasobów, jakim tenże dysponuje. Toteż podstawowym celem niniejszego tekstu będzie przedstawienie właśnie ich opisanie, a także próba odpowiedzi na pytanie, czy zróżnicowanie powiatów badanego regio-nu pozostaje w związku ze zróżnicowaniem opinii wyrażanych przez respondentów. Przeprowadzone na potrzeby niniejszego tekstu analizy statystyczne oraz przywołane dane charakteryzujące województwo łódzkie, będą miały na celu podanie argumentów umo-żliwiających sformułowanie diagnozy na temat czy czynniki takie, jak – przykładowo – poziom rozwoju lokalnego, nakłady na edukację, poziom kapitału społecznego i ludzkiego, rozmiar ob-szarów wykluczenia społecznego, pozwalają wyjaśniać różnice w liczbie instytucji kultury oraz różnice w poglądach pracowników instytucji kultury na możliwość przeciwdziałania wyklu-czeniu społecznemu. Przytaczane w niniejszym rozdziale dane bazują w znaczącej części na publikacjach Głównego Urzędu Statystycznego i Urzędu Statystycznego w Łodzi i stanowią zasób danych zastanych, wykorzystywanych na różnych etapach realizacji projektu. Druga istotna kategoria danych to te stworzone w trakcie realizacji projektu, takie, jak na przykład baza instytucji kul-tury stanowiąca operat losowania próby w fazie terenowej, czy własne obliczenia statystyczne przeprowadzane na danych zgromadzonych w trakcie realizacji badań empirycznych. Wreszcie, pomocniczo wykorzystywane były również dane z innych badań socjologicznych realizowa-nych na terenie województwa łódzkiego. W kolejnych częściach niniejszego tekstu czytelnik i czytelniczka znajdą omówienie charakterystyki województwa łódzkiego i jego administracyjnego zróżnicowania wraz z krótką prezentacją tła historycznego i społecznego obecnej jego struktury, a także prezentację gęstości sieciinfrastruktury kultury instytucjonalnej w województwie łódzkim, prezentację wyników analiz klasyfikacyjnych powiatów województwa łódzkiego w zależności od poziomu zasobów społecznoekonomicznych, obciążenie problemami społecznymi oraz gęstości sieci instytucji kultury, a w końcowej części analizy związków zróżnicowania powiatów ze zróżnicowaniem opinii i postaw respondentów biorących udział w badaniach terenowych zrealizowanych w ramach omawianego tutaj projektu. Rozdział zamykają wnioski z przeprowadzonych analiz wraz z sugestiami dotyczącymi dalszych kierunków badań.

65

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Charakterystyka województwa łódzkiego – podział administracyjny na tle historycznym ispołecznym Województwo łódzkie, powstałe po 1999 roku, znacznie rozszerzyło swoje granice w stosunku do okresu sprzed reformy administracyjnej. W skład nowego organizmu administra-cyjnego weszły tereny stanowiące pierwotnie części województw: łódzkiego (miejskiego), sieradzkiego, skierniewickiego, piotrkowskiego, płockiego oraz – w przypadku pojedynczych gmin – kaliskiego, częstochowskiego, radomskiego i konińskiego. Ta patchworkowa struktura nowego województwa łódzkiego okazała się mieć fundamentalne znaczenie dla funkcjono-wania instytucji kultury. W przeprowadzonych wywiadach respondenci wielokrotnie prezen-towali1 relatywnie bardziej pozytywne oceny funkcjonowania podsystemu kultury instytu-cjonalnej w okresie funkcjonowania dawnych, mniejszych województw, a także ujawniły się silniejsze relacje łączące pracowników instytucji kultury funkcjonujących na obszarze tego sa-mego dawnego „województwa gierkowskiego”2 niż pracowników instytucji z dwóch różnych podokręgów. Nie bez znaczenia dla opisywanych tutaj zróżnicowań jest także struktura osadnicza wwojewództwie łódzkim. Na terenie opisywanego regionu znajdują się 44 miasta (co stanowi 4,8 procenta ogólnej liczby miast w Polsce), jednak tylko stolica województwa jest dużym ośrodkiem miejskim i tworzy aglomerację. Oprócz Łodzi, tylko pięć innych miast (Piotrków Trybunalski, Pabianice, Tomaszów Mazowiecki, Bełchatów i Zgierz) należy do kategorii ośrod-ków zamieszkiwanych przez ponad 50 tysięcy mieszkańców. Prawie połowa miast (21 z 44) na-leży do kategorii ośrodków zamieszkiwanych przez mniej niż 10 tysięcy mieszkańców. Warto zwrócić uwagę, że – poza Piotrkowem Trybunalskim – dwa pozostałe miasta, które przed 1999 rokiem posiadały status stolicy województwa i znalazły się na terytorium nowego wojewó-dztwa łódzkiego, nie należą do największych miast regionu. Skierniewice i Sieradz zamieszki-wane są odpowiednio przez około 48,5 oraz 44 tysiące mieszkańców i można mieć poważne wątpliwości co do ich metropolitarnego charakteru w stosunku do powiatów stanowiących obszar dawnych województw skierniewickiego i sieradzkiego. Warto przy okazji wspomnieć, że o ile dawne województwo sieradzkie w całości znalazło się w nowym województwie łó-dzkim, to dawne województwo skierniewickie zostało podzielone pomiędzy nowe wojewódz-two łódzkie oraz nowe województwo mazowieckie (powiaty sochaczewski i żyrardowski). Z punktu widzenia badanej problematyki, należy zwrócić uwagę, że Sieradz i Skierniewice pełni-ły przed 1999 rokiem funkcję metropolii w podsystemie kultury instytucjonalnej dla instytucji kultury działających na terenie dawnych województw sieradzkiego i skierniewickiego. Funkcje te realizowane były przez Wojewódzkie Domy Kultury i Biblioteki Wojewódzkie, których dzia-łalność do dziś jest wspominana przez respondentów3.

1 Tego typu poglądy odnotowane zostały w pierwszej publikacji zespołu realizującego podsumowywany tutaj projekt: Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury, Łódź 2013, http://www.obserwatorium.uni.lodz.pl/wp-content/uploads/2013/10/raport.pdf [data dostępu: 3.12.2013]. Patrz szczególnie teksty Wojciecha Woźniaka, Patrycji Kruczkowskiej i Bartłomieja Kacpra Przybylskiego tamże.2 Pojęcie „województwa gierkowskie” odnoszę tutaj do określenia najwyższych jednostek podziału administra-cyjnego Polski obowiązującego w latach 1975-1998.3 Więcej patrz: Przybylski B. K., Rzeczywistość instytucji kultury w opiniach ich pracowników – wstępne wnio-ski z zogniskowanych wywiadów grupowych [w:] Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie…, op. cit.

66

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

W obecnej rzeczywistości administracyjnej, Sieradz i Skierniewice nie zdają się już pełnić roli metropolii w ramach podsystemu kultury instytucjonalnej – w przypadku Sieradza status ten został utracony w dużej mierze na rzecz Łodzi, natomiast w przypadku Skierniewic na znacze-niu zyskała bliskość miasta (i okolicznych powiatów) do Warszawy, oferującej bogatszą ofer-tę kulturalną i stanowiącej również metropolię w podsystemie gospodarki i rynku pracy czy rynku usług edukacyjnych. W tym kontekście zasadne wydaje się również postawienie pytania o to, czy Łódź sta-nowi metropolię dla całego województwa. Status metropolitarny Łodzi w podsystemie kul-tury instytucjonalnej zagwarantowany jest oczywiście dzięki administracyjnemu statusowi stolicy województwa i faktowi, że to w Łodzi działają Biblioteka Wojewódzka oraz Łódzki Dom Kultury, pełniący rolę Wojewódzkiego Domu Kultury. Jednak respondenci z instytucji kultury położonych peryferyjnie wobec Łodzi wspominali w wywiadach o swoistym odpływie poten-cjalnych odbiorców oferty kulturalnej do ośrodków kultury znajdujących się poza granicami województwa. Z tego punktu widzenia, można postawić pytania nie tylko o to, czy (a w za-sadzie właściwszym wydaje się pytanie: w jak znacznym stopniu) Warszawa zastępuje Łódź w roli metropolii kulturalnej dla mieszkańców powiatów skierniewickiego i łowickiego, ale również czy na przykład Wrocław nie wypiera Łodzi z pozycji metropolitarnych wobec powia-tów wieruszowskiego czy wieluńskiego, Częstochowa – wobec powiatu pajęczańskiego czy radomszczańskiego, Poznań – wobec powiatu kutnowskiego, sieradzkiego czy poddębickiego.

Źródło: Wikimedia Commons, http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Wojewodzkie_lodzkie_adm.png[dostęp z dnia 3.12.2013]

67

Grafika 1. Województwo łodzkie w podziale na powiaty

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Niezależnie od rozważań na temat właściwości metropolitarnych poszczególnych ośrodków, warto zwrócić uwagę, że województwo łódzkie podzielone jest na 21 powiatów ziemskich oraz 3 powiaty grodzkie (miasta na prawach powiatu), co zostało uwidocznione na grafice 1. Te dwadzieścia cztery jednostki będą stanowiły podstawowe kategorie przeprowa-dzanych analiz w dalszych fragmentach niniejszego rozdziału. Powiaty województwa łódzkiego nie stanowią zbioru homogenicznego. W oczywisty sposób wyróżniają się w jego ramach trzy powiaty grodzkie, stanowiące również jedną gminę miejską, dodatkowo tworzoną przez duże (a w przypadku Łodzi – wielkie) miasto. Ponadto, powiaty grodzkie wyróżniają się większą liczbą działających na ich terenie instytucji kultury, niższym poziomem bezrobocia, wyższymi zasobami kapitału ludzkiego czy większą liczbą podmiotów gospodarczych. Powiaty ziemskie – zdecydowanie odróżniające się od powiatów grodzkich – są kategorią również niejednorodną i wewnętrznie zróżnicowaną. Można wśród nich wyróżnić powiaty duże (na przykład powiat radomszczański składający się z 14 gmin, czy powiaty sieradzki, tomaszowski oraz piotrkowski składające się z 11 gmin, należące również do największych pod względem zajmowanej po-wierzchni i liczby mieszkańców), a także powiaty małe (na przykład powiat zduńskowolski, składający się z 4 gmin, czy powiaty łaski oraz brzeziński składający się z 5 gmin – ten ostatni stanowiący jednocześnie powiat o najmniejszej liczbie mieszkańców). Zróżnicowania w zakre-sie liczby gmin oraz liczby mieszkańców poszczególnych powiatów pokazuje tabela 1.

68

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Powiaty województwa łódzkiego nie stanowią zbioru homogenicznego. W oczywisty sposób wyróżniają się w jego ramach trzy powiaty grodzkie, stanowiące również jedną gminę miej-ską, dodatkowo tworzoną przez duże (a w przypadku Łodzi – wielkie) miasto. Ponadto, powia-ty grodzkie wyróżniają się większą liczbą działających na ich terenie instytucji kultury, niższym poziomem bezrobocia, wyższymi zasobami kapitału ludzkiego czy większą liczbą podmiotów gospodarczych. Powiaty ziemskie – zdecydowanie odróżniające się od powiatów grodzkich – są kategorią również niejednorodną i wewnętrznie zróżnicowaną. Można wśród nich wy-różnić powiaty duże (na przykład powiat radomszczański składający się z 14 gmin, czy powiaty sieradzki, tomaszowski oraz piotrkowski składające się z 11 gmin, należące również do najwięk-szych pod względem zajmowanej powierzchni i liczby mieszkańców), a także powiaty małe (na przykład powiat zduńskowolski, składający się z 4 gmin, czy powiaty łaski oraz brzeziński składający się z 5 gmin – ten ostatni stanowiący jednocześnie powiat o najmniejszej liczbie mieszkańców). Zróżnicowania w zakresie liczby gmin oraz liczby mieszkańców poszczególnych powiatów pokazuje tabela 1. Zaprezentowane powyżej zestawienie ma także duże znaczenie dla zróżnicowania gę-stości sieci instytucji kultury w województwie łódzkim. Co do zasady, liczba instytucji kultury będzie w znacznym stopniu uzależniona od liczby gmin wchodzących w skład danego powia-tu. W trakcie gromadzenia danych w projekcie „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” napotkaliśmy tylko na jedną gminę, na terenie której nie funkcjonowała żadna insty-tucja kultury w przyjętym w ramach badań rozumieniu. Informacje na temat infrastruktury kultury w regionie łódzkim prezentuje kolejny fragment tekstu.

4 Patrz: Przybylski B. K., Omówienie narzędzi badawczych i zasad doboru próby wykorzystanych w badaniach terenowych [w:] Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie…, op. cit.

69

Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Powierzchnia i ludność w przekrojuterytorialnym 2 2011 roku, GUS, Warszawa, 2011; oraz: GUS, Rocznik statystyczny

województwa łódzkiego 2012, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Łódź, 2012.

64 -

89

Infrastruktura kultury w regionie łódzkim Jak już wcześniej zaznaczono, powiaty województwa łódzkiego nie stanowią jedno-rodnej kategorii, co przejawia się także na poziomie analizy gęstości sieci instytucji kultury. W projekcie „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” przyjęliśmy pewne ograni-czenia co do definicji instytucji kultury. Jak już było tłumaczone w pierwszej publikacji popro-jektowej4, ze względu na największą reprezentację w regionie łódzkim (ale też w całym kraju) badanie zostało ograniczone głównie do domów i ośrodków kultury oraz bibliotek. Pozostałe instytucje, jakie zostały uwzględnione w badaniach, stanowiły muzea, teatry, galerie i biura wystaw artystycznych i to właśnie liczebności instytucji tych typów uwidocznione zostały w prezentowanych niżej Tabelach 2 i 3. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedno ograniczenie, jakie zostało przyjęte w projekcie. Otóż filie (dotyczy to zwłaszcza bibliotek publicznych) nie były uznawane za odrębne instytucje kultury, co wyjaśnia różnice liczebności i wartości wskaźni-ków uwidocznione w Tabelach 2 i 3 oraz na Grafice 2. Podobnie za odrębne instytucje kultury w rozumieniu przyjętym w projekcie nie zostały uznane chóry czy zespoły ludowe, działające najczęściej przy ośrodkach kultury.

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

70

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Gdy chodzi o zagęszczenie sieci instytucji kultury, mierzone liczbą instytucji kultury na1000 mieszkańców, to jest ono również zróżnicowane przestrzennie w województwie łódzkim. Największą gęstością sieci instytucji kultury charakteryzują się powiaty wieruszow-ski oraz skierniewicki ziemski. Do kategorii powiatów o wyższej gęstości sieci instytucji kultury zaliczyć należy również powiaty takie jak: tomaszowski, wieluński, sieradzki, pajęczański czy poddębicki. Najmniejsza gęstość sieci instytucji kultury występuje w miastach na prawach po-wiatu, a spośród powiatów ziemskich – w powiecie bełchatowskim i pabianickim. Oczywiście, dane te są bardzo wrażliwe na zróżnicowanie powiatów w zakresie liczby mieszkańców. Rela-tywnie duża liczba instytucji kultury przypadająca na 1000 mieszkańców w powiecie wieru-szowskim czy skierniewickim wynika z relatywnie niższej gęstości zaludnienia tych obszarów, z kolei mała gęstość instytucji kultury w dużym mieście związana jest z koncentracją dużej liczby ludności na relatywnie małym terenie. Szczegółowe informacje dotyczące gęstości sieci instytucji kultury przedstawiają Grafika 2 i Tabela 3.

71

Jak widać z powyższego zestawienia, największa liczba instytucji kultury znajduje się – co nie jest zaskakujące – w stolicy województwa, a duża w tych powiatach, które składają się z dużej liczby gmin, co uzasadnia sformułowaną już wcześniej tezę o uzależnieniu liczby instytucji od wielkości powiatu. Dominującym wzorem struktury sieci instytucji kultury w powiecie jest przewaga liczby bibliotek nad liczbą domów i ośrodków kultury oraz instytucji innego typu. Wyjątkami są tutaj miasta na prawach powiatu, w których koncentruje się więk-szość instytucji zaliczonych przez zespół badawczy do kategorii instytucji innego typu, a także pojedyncze powiaty, w których liczba ośrodków kultury jest zbliżona do liczby bibliotek (na przykład powiat zgierski) lub nawet nieznacznie ją przewyższa (na przykład powiat zduńsko-wolski).

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Dane z tabeli 3 wskazują również na pewne zróżnicowanie w zakresie liczby instytucji przypadającej na liczbę gmin w powiecie. Na podstawie analizy tych danych można spróbować wskazać te powiaty, w których na szerszą skalę praktykowane jest łączenie instytucji kultury, zwłaszcza bibliotek i domów kultury, oraz te, w których domy kultury i biblioteki funkcjonują jako raczej jako osobne jednostki. W pierwszej kategorii znalazłyby się raczej takie powiaty, jak: bełchatowski, brzeziński, pajęczański, piotrkowski ziemski, poddębicki, rawski czy skierniewicki ziemski. Do drugiej kategorii należałoby zaliczyć powiaty takie jak: łódzki wschodni, zgierski, zduńskowolski czy łowicki.

72

Źródło: GUS, Kultura w 2011 roku, Warszawa 2012 s. 494.

Grafika 2. Liczba i rozmieszczenie instytucji kultury na tertytorium województwa łódzkiego

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

73

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Podsumowując ten fragment rozważań, należy zwrócić uwagę na to, że największe zasoby infrastruktury kultury instytucjonalnej skoncentrowane są oczywiście w miastach na prawach powiatu – przede wszystkim zaś w stolicy województwa, natomiast największa gę-stość sieci instytucji kultury obserwowana jest w powiatach zachodniej części województwa oraz w powiecie skierniewickim ziemskim.

Zróżnicowanie powiatów województwa łódzkiego – analiza skupień Przeprowadzane na potrzeby niniejszego rozdziału analizy statystyczne bazowały przede wszystkim na danych zastanych, ewentualnie na zmiennych transformowanych z dostępnych danych zastanych. Wykorzystywane dane obejmowały: liczbę instytucji kultury w przelicze-niu na liczbę gmin w powiecie oraz w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, poziom bezrobocia rejestrowanego, poziom wydatków oraz dochodów budżetu powiatu na kulturę i dziedzictwo narodowe, wartość środków wydatkowanych w celu realizacji programów operacyjnych w przeliczeniu na mieszkańca powiatu, odsetek mieszkańców powiatu korzystających ze śro-dowiskowej pomocy społecznej, poziom czytelnictwa w powiecie (liczba korzystających z bi-bliotek publicznych), liczbę podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON, ogólny poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatu mierzony wskaźnikiem LHDI oraz cząstkowe wskaźniki składające się na ten indeks5. W analizach posługiwano się zmiennymi zestandaryzowanymi i takie też wartości zostały podane w prezentowanych poniżej tabelach. Na podstawie zgromadzonych i zaprezentowanych powyżej danych podjęto próbę sklasyfikowania powiatów województwa łódzkiego według kilku różnych kryteriów. Do tego celu zastosowane zostały dwie metody klasyfikacji obserwacji – metody hierarchicznej analizy skupień (hierarchical cluster analysis) oraz metody analizy skupień metodą k-średnich. Hie-rarchiczna metoda analizy skupień pozwala wyróżnić zbiory obiektów (w przypadku nasze-go badania – powiatów), w którym podobieństwo pomiędzy dowolną parą obiektów będzie większe niż pomiędzy którymś z tych obiektów a każdym innym nie należącym do tego zbioru. Analiza hierarchiczna umożliwia pokazanie skupień na różnych poziomach hierarchii poprzez wyróżnianie podzbiorów w ramach większych klas6. Z kolei analiza skupień przeprowadzana metodą k-średnich (quick k-means cluster analysis) w przeciwieństwie do analizy hierarchicz-nej nie umożliwia wyodrębniania mniejszych zbiorów w ramach szerszych klas jednorodnych obserwacji (w przypadku niniejszego tekstu – powiatów). Bazuje natomiast na założeniu, że jesteśmy w stanie wskazać centrum skupienia, którym jest najczęściej średnia grupy punktów i pokazuje odległość poszczególnych obserwacji od centrów tych skupień.

5 Szerzej na temat wskaźnika LHDI: United Nations Development Programme, Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym – Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Warszawa 2012, s. 35-45. Pozostałe dane uwzględnione w analizie zostały wykorzystane z danych Głównego Urzędu Statystycznego.6 Bliższą prezentację metody można odnaleźć w publikacjach: Gatnar E., Walesiak M., Metody statystycznej analizy wielowymiarowej w badaniach marketingowej, Wrocław 2004, s. 317 i nast.; Gatnar E., Symboliczne metody klasyfikacji danych, Warszawa 1998; Pang-Ning T., Steinbach M., Vipin K., Introduction to Data Mi-ning, Londyn 2006, s. 487-568.

74

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Metoda k-średnich uznawana jest za umożliwiającą wyróżnienie najlepszego zestawu skupień według uwzględnionych w analizie kryteriów7.

W pierwszej kolejności przeprowadzono hierarchiczną analizę skupień. W pierwszej analizie wzięto pod uwagę czynniki opisujące poziom rozwoju infrastruktury kultury zinsty-tucjonalizowanej w powiecie, to jest: dochody budżetu powiatu w dziedzinie kultury i dziedzi-ctwa narodowego, wydatki budżetu powiatu w tej dziedzinie, instytucje kultury w przelicze-niu na liczę mieszkańców powiatu, instytucje kultury w przeliczeniu na liczbę gmin, a tak-że dwie zmienne z Indeksu Rozwoju Lokalnego (LHDI): indeks wydatków (nWI) oraz ogólny indeks nakładów na rozwój (nLHDI). W ramach drugiej analizy podjęto próbę sklasyfikowa-nia powiatów województwa łódzkiego według stopnia obciążenia problemami społecznymi. Do tej analizy wykorzystano trzy zmienne: poziom bezrobocia rejestrowanego w powiecie, procent mieszkańców powiatu korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej, a także wskaźnik zamożności powiatu (WI), wchodzący w skład Indeksu Rozwoju Lokalnego (LHDI). Wreszcie, trzecia z przeprowadzonych analiz koncentrowała się na klasyfikacji powiatów woje-wództwa łódzkiego z punktu widzenia poziomu rozwoju gospodarczego. Do tej analizy użyto trzech zmiennych: liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON na terenie powiatu, poziom rozwoju lokalnego mierzony ogólnym indeksem LHDI, a także sumę środków wydanych w ramach realizacji programów operacyjnych w latach 2007-2011 w prze-liczeniu na mieszkańca powiatu. W przypadku wszystkich trzech analiz wyodrębniono po pięć klas (skupień) powiatów. Analiza skupień przeprowadzana metodą hierarchiczną nie doprowadziła do wyo-drębnienia satysfakcjonujących klas jednorodnych powiatów. Wynika to z bardzo znacznego zróżnicowania wartości zmiennych, które zostały zaangażowane do opisywanych tu analiz, ujawniających bardzo znaczące dysproporcje między powiatami w zakresie na przykład war-tości środków wydatkowanych w ramach realizacji programów operacyjnych czy wskaźnika zamożności danego regionu. W przeprowadzonych później analizach korelacji nie uzyskano istotnych statystycznie wyników. Bliżej omówione zostaną wyniki analiz statystycznych przeprowadzonych metodą kśrednich. Podobnie jak w przypadku analizy hierarchicznej, przeprowadzone zostały trzy ana-lizy. W pierwszej analizie wykorzystano trzy zmienne: wartość środków wydatkowanych w ramach realizacji programów operacyjnych w przeliczeniu na mieszkańca powiatu, odsetek korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w powiecie oraz poziom rejestrowanego bezrobocia. Na podstawie tych trzech czynników wyróżniono trzy skupienia powiatów. Wyni-ki analiz zaprezentowane zostały w tabelach 4-6 i na grafice 3.

7 Szerzej na temat tej metody: Pang-Ning T., Steinbach M., Vipin K., Introduction to Data Mining, op. cit., s. 487-568; Norušis M. J., IBM SPSS Statistics 19. Statistical Procedures Companion, Londyn 2011, s. 374-391.

75

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

76

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Jak można zauważyć, podobnie jak w analizie hierarchicznej, tak i w analizie metodą kśrednich, w której jako jedno z kryteriów klasyfikacji pojawia się zmienna w postaci wysoko-ści środków wydatkowych na realizację programów operacyjnych w przeliczeniu na jednego mieszkańca, powiat skierniewicki stanowi odrębną, pojedynczą kategorię. Podział powiatów zaprezentowany jest na poniższej mapie – powiaty należące do skupienia pierwszego zazna-czone są kolorem czerwonym, drugiego – żółtym, a trzeciego – zielonym.

77

Źródło: opracowanie własne

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

W drugiej analizie klasyfikacyjnej wykorzystano dwie zmienne: poziom wydatków bu-dżetu powiatu na realizację zadań z zakresu kultury i dziedzictwa narodowego, a także ogólny poziom rozwoju lokalnego powiatu, mierzony wskaźnikiem LHDI. Podobnie jak w przypadku przedstawionej powyżej, wyodrębniono trzy skupienia powiatów. Wyniki obliczeń prezentuje tabele 7-9 i grafika 4.

78

Żródło: obliczenia własne, źródło grafiki: Wikimedia Commons,http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Wojewodzkie_lodzkie_adm.png [dostęp z dnia 3.12.2013]

Grafika 3. Przynależnoość powiatów do skupień w zależności od stopnia realizacji programówoperacyjnych, poziomu korzystających z pomocy społecznej i poziomu bezrobocia

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

79

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Skupienie pierwsze obejmuje powiaty o relatywnie wysokim poziomie rozwoju lokal-nego, ale niskich nakładach na kulturę z budżetu lokalnego. Skupienie drugie obejmuje powia-ty zarówno o relatywnie niskim poziomie rozwoju lokalnego, jak i niskich nakładach na kul-turę z budżetu lokalnego. Wreszcie trzecie skupienie obejmuje powiaty o relatywnie wysokim poziomie rozwoju lokalnego, jak i wysokich wydatkach na kulturę. Do tej ostatniej kategorii należą tylko miasta na prawach powiatu oraz powiat łowicki. Szczegółowe rozmieszczenie po-wiatów według skupień prezentuje zamieszczona niżej mapa. Powiaty należące do skupienia pierwszego oznaczone są kolorem granatowym, drugiego – brązowym, trzeciego – różowym.

80

Źródło: opracowanie własne

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Wreszcie, trzecia analiza metodą k-średnich przyjmowała jako kryteria dwie zmien-ne: poziom wydatków na kulturę i dziedzictwo narodowe w budżecie powiatu oraz odsetek mieszkańców powiatu korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej. Na podstawie tych dwóch kryteriów wyodrębniono ponownie trzy skupienia powiatów. Wyniki obliczeń zaprezentowane zostały w tabelach 10-12 i na grafice 5.

81

Źródło: obliczenia własne; źródło grafiki: Wikimedia Commons,http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Wojewodzkie_lodzkie_adm.png [dostęp z dnia 3.12.2013]

Grafika 4. Przynależnoość powiatów do skupień w zależności od poziomu wydatków na kulturę

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

82

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Skupienie pierwsze obejmuje powiaty charakteryzujące się niskim poziomem wyd-atków na kulturę z budżetów lokalnych oraz relatywnie niskimi odsetkami obywateli korzy-stających ze środowiskowej pomocy społecznej. W skupieniu drugim znalazły się powiaty o wysokich wydatkach na kulturę i relatywnie niskich wskaźnikach liczby klientów pomocy społecznej. Wreszcie do trzeciego skupienia trafiły powiaty o relatywnie wysokich odsetkach obywateli korzystających z pomocy społecznej i niskich nakładach na kulturę. Miasta na pra-wach powiatu tym razem znalazły się w skupieniu drugim, razem z powiatem wieluńskim i ponownie łowickim. Szczegółowe rozmieszczenie powiatów w zależności od przynależności do skupień prezentuje zamieszczona poniżej mapa. Skupienie pierwsze zostało oznaczone ko-lorem czarnym, drugie – szarym, trzecie – niebieskim.

83

Źródło: opracowanie własne

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Wyróżnione i omówione powyżej skupienia zostały wykorzystane w dalszych anali-zach. Każdemu z respondentów biorących udział w badaniach realizowanych w ramach proje-ktu „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” przypisano wartości trzech nowoutworzono zmiennych (SKUP1, SKUP2 i SKUP3), odnoszących się do przynależności powia-tów do odpowiednich skupień, wyróżnionych na podstawie trzech analiz metodą k-średnich. Następnie zbadano, czy opisane powyżej zróżnicowania powiatów pod względem skoncen-trowanych w nich zasobów oraz nakładów na instytucje kultury, pozostają w związku ze zró-żnicowaniem poglądów respondentów na zagadnienia związane z wykluczeniem społecznym, wizji systemu zabezpieczenia społecznego, poglądów na temat pożądanego modelu organizacji podsystemu kultury instytucjonalnej czy aktywności kulturalnej i obywatelskiej. Wyniki tych analiz zostaną omówione w kolejnej części tekstu.

9 Więcej informacji na temat wspominanych tutaj indeksów i sposobu ich konstruowania można znaleźć w: Drabowicz T., Kim są pracownicy instytucji kultury w województwie łódzkim? Opis próby pod względem ilo-ściowym [ w:] Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie …, op. cit.

84

Źródło: obliczenia własne; źródło grafiki: Wikimedia Commons,http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Wojewodzkie_lodzkie_adm.png [dostęp z dnia 3.12.2013]

Grafika 5. Przynależnoość powiatów do skupień w zależności od ilości klientówpomocy społecznej oraz poziomu wydatków na kulturę

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

85

Zróżnicowanie zasobów powiatów a zróżnicowanie opinii i postaw pracowników instytucjikultury w województwie łódzkim Zmienne zaangażowane do analiz związku zróżnicowania zasobów powiatów oraz zróżnicowania opinii i postaw pracowników instytucji kultury obejmowały z jednej strony omówione w poprzednim fragmencie niniejszego rozdziału zmienne opisujące przynależność powiatów do wyodrębnionych skupień, natomiast z drugiej strony – indeksy stworzone w ramach projektu: Indeks Kultura a Rozwój Społeczno-Gospodarczy, Indeks Poczucia Zagroże-nia Socjalnego, Indeks Uczestnictwa w Kulturze oraz Indeks Aktywności Obywatelskiej9. Siłę związku pomiędzy parami zmiennych opisano przy użyciu współczynnika korelacji Rho Spear-mana. Wyniki obliczeń zostały zaprezentowane w tabeli 13.

Jak pokazuje powyższe zestawienie danych, wskazane powyżej korelacje nie są isto-tne statystycznie. Nawet jeżeli przyjąć, że w przypadku tak małej próby empirycznej (liczba respondentów biorących udział w ilościowej części przeprowadzonych badań wynosiła 146 osób), nie spełniającej kryteriów reprezentatywności, poziom istotności statystycznej nie po-winien przesądzać o uznaniu par zmiennych za niepozostające w związku i, co za tym idzie, warto przyjrzeć się także wartościom współczynnika Rho Spearmana, to również na podstawie interpretacji tych danych nie można powiedzieć wiele o związku między zmiennymi.

9 Więcej informacji na temat wspominanych tutaj indeksów i sposobu ich konstruowania można znaleźć w: Drabowicz T., Kim są pracownicy instytucji kultury w województwie łódzkim? Opis próby pod względem ilo-ściowym [w:] Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie …, op. cit.

Źródło: opracowanie własne64

- 8

9

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Wartości wykorzystywanego tutaj współczynnika są bliskie zeru, co sugeruje, że analizowane w niniejszym rozdziale zróżnicowania zasobów województwa łódzkiego pozostają w bardzo słabym (jeśli w ogóle) związku ze zróżnicowaniem opinii i postaw pracowników instytucji kultury10. W dalszej kolejności próbowano sprawdzić siłę związku wygenerowanych zmiennych klasyfikujących powiaty według przynależności do wytworzonych skupień z pojedynczymi zmiennymi opisującymi poglądy pracowników kultury na wybrane zagadnienia stanowiące przedmiot pytań wywiadu kwestionariuszowego. Również i w przypadku tej analizy więk-szość korelacji okazała się nieistotna statystycznie, a wartości współczynników opisujących siłę związku – tym razem wykorzystywano współczynnik V Cramera – były bardzo niskie. Wy-jątkiem były dwie korelacje: pomiędzy przynależnością powiatów do skupień wyróżnionych ze względu na poziom wydatków na kulturę i poziom rozwoju lokalnego oraz poglądami re-spondentów na temat wykluczenia z kultury, a także pomiędzy przynależnością powiatów do skupień wyróżnionych ze względu na stopień realizacji programów operacyjnych, poziom ko-rzystających z pomocy społecznej i poziom bezrobocia oraz poglądami respondentów na temat zależności pomiędzy kulturą a rozwojem społeczno-gospodarczym. Siłę związku w przypadku obu korelacji należy ocenić jako przeciętną – w pierwszym przypadku współczynnik V Cramera wynosi 0,23, w drugim – 0,31. Szczegółowe wyniki korelacji prezentują tabele 14 i 15.

86

10 Sprawdzono również, czy pojedyncze zmienne wykorzystane w analizie skupień, a także zmienne opisującepoziomy kapitału ludzkiego i kapitału społecznego powiatów województwa łódzkiego, pozostawały w związku ze zróżnicowaniem opinii i postaw respondentów. Okazało się, że korelacje nie są istotne statystyczne, a warto-ści współczynników R Pearsona i Rho Spearmana – bardzo niskie. Szczególnie zaskakujące były niskie wartościwspółczynników Rho Spearmana (poniżej 0,10) oraz brak istotności statystycznej w przypadku badania siły związku pomiędzy poziomem kapitału ludzkiego oraz kapitału społecznego a postawami pracowników instytu-cji kultury. Ta słaba zależność wytłumaczalna jest jednak tym, że poziomy obu typów kapitału relatywnie silnie korelują ze zmienną przyporządkowującą powiaty do różnych skupień, wyróżnionych w ramach analizy metodą k-średnich.

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Tabela 12 pokazuje natomiast, że pracownicy instytucji kultury z powiatów należących do (zwłaszcza) drugiego i – w nieco mniejszym stopniu – trzeciego skupienia mają większą skłonność do dostrzegania zależności pomiędzy dobrostanem kultury a poziomem rozwoju cy-wilizacyjnego społeczeństwa. Można powiedzieć, że pracownicy instytucji kultury z powiatów zaklasyfikowanych do drugiego skupienia wyróżnionego w ramach pierwszej analizy metodą k-średnich (a więc obejmującego miasta na prawach powiatu) częściej zdecydowanie zga-dzali się ze stwierdzeniami, że aktywne i powszechne uczestnictwo w kulturze przyczynia się do wzrostu rozwoju społeczno-ekonomicznego regionu oraz że im lepszy dostęp do kultury, tym wyższy poziom jakości życia obywateli, niż pracownicy instytucji kultury należących do trzeciego skupienia, a zwłaszcza skupienia pierwszego (obejmującego de facto tylko powiat skierniewicki).

87

Jak wynika z zaprezentowanej powyżej tabeli, można zauważyć nieznaczne różnice w poglądach respondentów na temat wykluczenia z kultury. Pracownicy instytucji kultury z powiatów zaklasyfikowanych do trzeciego skupienia z drugiej analizy metodą k-średnich (czyli obejmującego miasta na prawach powiatu oraz powiat łowicki) prezentowali większą skłonność do zgadzania się ze stwierdzeniem, że wykluczenie z kultury to sztuczny problem. Respondentów z tych powiatów charakteryzowała jednak większa krystalizacja poglądów na to zagadnienie – częściej wybierali oni odpowiedzi skrajne („zdecydowanie się zgadzam”, „zde-cydowanie się nie zgadzam”) od respondentów z powiatów należących do pozostałych dwóch skupień.

Źródło: opracowanie własne

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Pierwsza możliwość wyjaśnienia takiego wyniku przeprowadzonych analiz odwoły-wać się może do zastosowanych metod. Być może przyjęta procedura wyróżnienia skupień powiatów na 25 podstawie opisywanych w tekście zestawów cech, a następnie przypisanie respondentom rang odpowiadających przynależności powiatów, w których pracują w zale-żności od skupienia, do którego powiaty te należą i badanie związku tej zmiennej ze stworzo-nymi wcześniej indeksami opisującymi zróżnicowanie opinii i postaw respondentów, nie była wystarczająca. Odpowiedzi na to pytanie będzie można udzielić, gdy przeprowadzone zostaną kolejne analizy zgromadzonego materiału empirycznego przy użyciu innych metod statystycz-nych, na przykład analizy dyskryminacyjnej. Zespół badawczy realizujący projekt „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” zamierza prowadzić dalsze analizy zgromadzonych materiałów i być może zastosowanie innych metod umożliwi wykrycie i opisania związków pomiędzy interesującymi nas zagadnieniami. Druga możliwość wyjaśnienia tego stanu rzeczy związana jest z przyjęciem do wia-domości informacji, że zróżnicowanie zasobów społeczno-ekonomicznych, stopnia obciążenia problemami społecznymi czy gęstości sieci instytucji kultury mierzone w ten sposób, jaki zo-stał przyjęty w opisywanym projekcie, po prostu nie wyjaśnia zróżnicowania w poglądach respondentów na kwestie dotyczące wykluczenia społecznego, zasady funkcjonowania pod-systemu kultury instytucjonalnej czy ogólnej wizji systemu społecznego. Warto zwrócić jeszcze raz uwagę na fakt, że podstawową jednostką analizy był tutaj powiat i wszystkie opisywane powyżej rodzaje zróżnicowań mierzone były na poziomie powiatów. Uzyskane wyniki analiz mogą być interpretowane w ten sposób, że na poziomie powiatów istotne zróżnicowania w opiniach i postawach respondentów wprawdzie nie występują, ale możliwe jest pojawienie się tych zróżnicowań na niższym lub wyższym poziomie jednostek geograficzno-administracyj-nych. W tym kontekście zasadne byłoby sformułowanie dwóch hipotez dotyczących wpływu typu gminy na zróżnicowanie opinii i postaw pracowników instytucji kultury oraz istnienie na poziomie województw zróżnicowania poglądów respondentów na zagadnienia dotyczące wykluczenia społecznego i roli instytucji kultury w redukowaniu jego zasięgu.

88

Podsumowanie Przeprowadzone w niniejszym rozdziale analizy nie mogą zostać uznane za w pełni sa-tysfakcjonujące. Celem niniejszego rozdziału było zwrócenie uwagi na istotne zróżnicowanie powiatów województwa łódzkiego w zakresie zasobów społeczno-ekonomicznych, stopnia obciążenia problemami społecznymi czy gęstości sieci instytucji kultury. Zaprezentowane dane już na poziomie opisu ujawniają istotne różnice pomiędzy poszczególnymi powiatami, a zró-żnicowania te zyskują potwierdzenie w ramach przeprowadzonych analiz klasyfikacyjnych. Przechodząc jednak na poziom wyjaśniania związków pomiędzy zróżnicowaniem po-wiatów województwa łódzkiego w zakresie opisywanych tutaj właściwości a zróżnicowaniem opinii i postaw pracowników instytucji kultury, nie udało się uzyskać potwierdzenia ani fal-syfikacji hipotez dotyczących związku poziomu zasobów powiatu z poglądami pracowników kultury na zagadnienia związane z wykluczeniem. Wydaje się, że istnieją dwie możliwości in-terpretacji przyczyn tego stanu rzeczy.

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

artł

omie

j Kac

per

Przy

byls

kiZr

óżni

cow

anie

zas

obów

woj

ewód

ztw

a łó

dzki

ego

i jeg

o in

fras

truk

tury

ku

ltur

alne

j a z

różn

icow

anie

opi

nii i

pos

taw

pra

cow

nikó

w in

styt

ucji

Szczególnie interesująca wydaje się druga ze wspomnianych hipotez. O ile bowiem zróżnicowanie instytucji kultury na poziomie gmin było już wielokrotnie badane11, to pogłę-bione, ilościowo-jakościowe analizy zróżnicowań na poziomie województw stanowiłyby – jak się wydaje – pewną nowatorską propozycję badawczą. Warto zwrócić uwagę, że wojewódz-two łódzkie, w którym przeprowadzono opisywane badania, jest specyficznym przypadkiem, zwłaszcza jeśli spojrzeć nań z punktu widzenia pozycji w rankingu LHDI (zajmuje – w zależno-ści od roku pomiaru – ostatnie lub przedostatnie miejsce na szesnaście województw), a także wyjątkowego usytuowania geograficzno-społecznego i silnego ciążenia ku Warszawie (a także innym dużym miastom, mającym mocniejszą tożsamość metropolitarną i zdolność kumulo-wania różnego rodzaju zasobów niż Łódź), co zostało wytłumaczone w pierwszej części niniej-szego tekstu. W związku z tym, interesujące byłoby porównanie, czy opinie i poglądy na kwestie dotyczące wykluczenia społecznego różnicują pracowników instytucji kultury z województw – na przy-kład – łódzkiego, lubelskiego czy świętokrzyskiego (województwa o najniższych wartościach wskaźnika LHDI) oraz pracowników instytucji kultury z województw mazowieckiego, pomor-skiego czy małopolskiego (województwa o najwyższych wartościach wskaźnika LHDI). Zweryfikowanie wyłaniających się z już zrealizowanych badań kolejnych hipotez wy-daje się istotne w celu lepszej alokacji środków przeznaczanych na rozwój instytucji kultury i możliwości zaadresowania programów rozwoju kompetencji pracowników instytucji kultury w zakresie konstruowania oferty oraz pracy z kategoriami obywateli doświadczających eksklu-zji społecznej.

89

11 Warto zwrócić w tym kontekście uwagę na badania zrealizowane na potrzeby i w ramach Programu RozwojuBibliotek ( http://www.biblioteki.org/pl/publikacje/raporty_badawcze) oraz programu Dom Kultury Plus(http://www.domkulturyplus.pl/kategorie/diagnoza.html, data dostępu: 3.12.2013).

64 -

89

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Wojciech Woźniak

Decentralizacja administracji publicznej a lokalna polityka społeczna.Instytucje kultury jako podmiot działań na rzecz społecznej inkluzji

KO

NTE

KS

TY

90 -

108

90

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Wojciech Woźniak

Decentralizacja administracji publicznej a lokalna polityka społeczna.Instytucje kultury jako podmiot działań na rzecz społecznej inkluzji

Wprowadzenie Inspiracją do opracowania koncepcji badawczej i realizacji projektu „Ekskluzja w dys-kursie pracowników instytucji kultury” były zapisy w dokumentach strategicznych polskich instytucji rządowych, wskazujące na potrzebę włączenia publicznych instytucji kultury w dzia-łania na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu1. Przeświadczenie politycznych de-cydentów, że te podmioty mogą - i powinny - być elementem holistycznego systemu szeroko rozumianej polityki społecznej zgodne jest z wnioskami z prowadzonych w różnych krajach badań poświęconych efektywności działań na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społeczne-mu lub dziedziczeniu ubóstwa i społecznych nierówności2. Wynika z nich, że kluczowe zna-czenie dla skuteczności działań inkluzyjnych ma współpraca między instytucjami należącymi do różnych sektorów administracji publicznej i podlegającymi różnym resortom administracji rządowej. W tej optyce ministerstwa zajmujące się administracją, pomocą społeczną, rynkiem pracy, opieką zdrowotną, kulturą, oświatą, mają za zadanie współdziałać dla realizacji sformu-łowanych w strategiach celów. Szczególne znaczenie, zarówno dla trafnej diagnozy proble-mów społecznych, jak i efektywności wdrażanych działań, ma szczebel lokalny. To kooperacja poszczególnych aktorów instytucjonalnych (publicznych i niepublicznych) funkcjonujących w wymienionych sferach oraz dobra koordynacja ich działań pozwala zwiększyć szanse na sukces. Niniejsze opracowanie ma dwa cele. Po pierwsze, rekapitulację wniosków płynących z kwerendy literaturowej dotyczącej wyników badań na temat konsekwencji decentralizacji za-dań administracji publicznej w zakresie dwóch najważniejszych z punktu widzenia analizowa-nego zagadnienia polityk publicznych: polityki społecznej oraz polityki kulturalnej. Szczególnie istotne jest tu spojrzenie na skutki ostatniego etapu reformy administracyjnej z 1999 roku, która w istoty sposób zmieniła sposób organizacji i możliwości działania sieci instytucji publicznych na nowowprowadzonych poziomach administracji. Dla oceny zasadności oraz próby oceny skuteczności włączenia placówek kultury w działania na rzecz przeciwdziałania społecznemu wykluczeniu, istotnym wydaje się rozpoznanie status quo zdiagnozowanego w przeprowadzo-nych do tej pory badaniach naukowych.

1 Rokicka E., Kruczkowska P., Wykluczenie z kultury jako problem badawczy [w]: Rokicka E., Kruczkowska P.(red.), Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury, Łódź 2013.2 Przykładem takiego badania jest projekt PROFIT (Policy Responses Overcoming Factors in theIntergenerational Transmission of Inequalities), koordynowane przez socjologów z Uniwersytetu Łódzkiegoporównawcze studium przeprowadzone w 8 europejskich krajach, koncentrujące się na lokalnie podejmowa-nych działaniach mających na celu przeciwdziałania transmisji nierówności i wykluczenia. Wyniki opublikowa-no m.in. w specjalnym numerze „Polityki Społecznej” z 2008 „Dziedziczenie nierówności społecznych”, w„Przeglądzie Socjologicznym” (nr LVI/2) oraz w serii working papers: „European Studies on Inequalities andSocial Cohesion” (2005-2007) dostępnych pod adresem: http://profit.uni.lodz.pl/index.php?idk=185.

91

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Po drugie, w niniejszym opracowaniu wnioski płynące z w/w kwerendy skonfronto-wane zostaną z konkluzjami projektu „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury”. W badaniu oddano głos tym, którzy zgodnie z nowym sposobem myślenia o walce z wyklu-czeniem społecznym i roli instytucji kultury w tym procesie, mają być kluczowymi aktorami odpowiedzialnymi za jego realizację. Badani pracownicy instytucji kultury, z których zdecy-dowana większość od lat pracuje w publicznych placówkach kulturalnych (lub nimi kieruje), znając zarówno finansowe realia ich funkcjonowania, strukturalne ograniczenia, jak i mające doświadczenia kooperacji z innymi samorządowymi aktorami instytucjonalnymi, wydają się niezwykle cennymi informatorami w przypadku tego tematu badawczego. Ich sposób postrze-gania wykluczenia społecznego oraz własnej roli w inkluzyjnych działaniach instytucji samo-rządowych, zestawiony z wynikami badań dotyczącymi dotychczasowego funkcjonowania instytucji szeroko rozumianej polityki społecznej w „Polsce powiatowej” wydają się zasadnicze dla trafnego oszacowania perspektyw wdrażanych działań.

Decentralizacja administracji jako wartość autoteliczna i zadanie ideologiczne Hasła odbudowy więzi społecznych na poziomie lokalnym oraz wzmacniania instytucji lokalnych poprzez decentralizację uprawnień i obowiązków z poziomu centralnego stały się istotnym elementem dyskursu dotyczącego nowego sposobu urządzenia państwa w okresie transformacji systemowej. Jak wskazuje Paweł Starosta3, ten renesans lokalizmu wzmacniany był neoliberalną retoryką dotyczącą kryzysu państwa, konieczności ograniczania jego omnipo-tencji, przekazywania kolejnych sfer odpowiedzialności w ręce obywateli. Tendencje te przy-bierały formę prywatyzacji usług pierwotnie oferowanych przez państwo lub decentralizację instytucji odpowiedzialnych za ich realizację. Formułowane explicite idee komunitarystyczne – wzmacniania wspólnot lokalnych - łączono zatem z postulatami neoliberalnej racjonalizacji i wycofywania się centralnych struktur państwa z kolejnych zobowiązań na rzecz obywateli. Większość badań zrealizowanych w ostatnich latach wskazuje, że w praktyce udało się zreali-zować głównie drugie postulaty projektowanych reform. Jadwiga Staniszkis w socjologicznym studium podsumowującym pierwsze lata transformacji ustrojowej wskazuje wprost, że celem decentralizacyjnych tendencji był demontaż struktur socjalistycznego państwa opiekuńczego: „Samorządy (w naszym wypadku) są przede wszystkim zderzakiem podczas dalszego reduko-wania pozostałości państwa opiekuńczego, ponieważ administrują bardzo skromnymi środka-mi”4. W rozumieniu Staniszkis, implicite zakładanym celem zmian, było ograniczenie roli pań-stwa w wielu sektorach życia publicznego, bez formalnego wycofania się władzy z zobowiązań wobec obywateli. Możliwe było to dzięki przekazaniu tych zobowiązań na poziom samorzą-dowy – administracji lokalnej, bez zapewnienia wystarczającego finansowania delegowanych zadań. Kulminacją zmian była fundamentalna reforma samorządowa przeprowadzona w 1999 roku przez rząd Jerzego Buzka, tworząca powiaty – nowy szczebel w strukturze administracji samorządowej. W efekcie w sposób zasadniczy zmienił się pejzaż polityczny Polski lokalnej i regionalnej.

3 Starosta P., O pożytkach płynących z badania społeczności lokalnych na podstawie programu Polska lokalna (w:) Jałowiecki B., Łukowski W. (red.), Społeczności lokalne teraźniejszość i przyszłość, Warszawa 2006.4 Staniszkis J. Postkomunizm. Próba opisu, Kraków 2013, s. 93.

92

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Nowy wymiar zyskała w ten sposób polityka w sensie politics, czyli partyjnej walki o zdobycie i utrzymanie władzy, jak i w rozumieniu policy, czyli planowania i realizacji ważnych dla społeczności lokalnych działań. Kwestie te szybko stały się przedmiotem zainteresowania badawczego socjologów. Jedne z pierwszych badań nad strukturą władzy w „Polsce powia-towej”, przeprowadził Jacek Wasilewski. Wskazuje on na zjawisko „politycznej próżni”, świa-dczące o tym, iż w Polsce demokratyczny system władzy nie jest jeszcze skonsolidowany, a jego kluczową cechą jest słabość instytucji i aktorów na poziomie mezostruktur społecznych–

pośredniczących między elitą polityczną szczebla centralnego a obywatelami5. Szczególnie zbiorowe ciała przedstawicielskie są przez badaczy identyfikowane jako słabe i nie przygoto-wane do współdecydowania o sprawach lokalnych, także ze względu na ich uwarunkowania polityczne. Na poziomie gmin zdecydowanie dominują w procesie podejmowania decyzji za-rządy gmin. Niektórzy badacze posuwają się nawet do stwierdzenia o „dekoracyjnym” jedynie znaczeniu samorządowych podmiotów zbiorowych (rad gmin, powiatów, czy też sejmików)6. Pozycja czynników wykonawczych, czyli wójtów, burmistrzów i prezydentów miast wzrosła jeszcze po 2002 roku w wyniku wprowadzenia bezpośrednich wyborów na te funkcje7. Z kolei Leszek Gilejko podsumowując badania poświęcone lokalnym strukturom wła-dzy, używa terminu „amoralny familizm”, określając modus operandi lokalnych elit. Zwraca również uwagę, że wbrew założeniom reformatorów mają one wiele wspólnych cech z elitami szczebla centralnego: są podobnie zbiurokratyzowanie i mają skłonność do politycznej aliena-cji. Jednak ze względu na większą bliskość wyborców i transparencję podejmowanych decy-zji, lokalne elity polityczne są skrupulatniej kontrolowane przez lokalną opinię publiczną. To sprawia, że politykom lokalnym trudniej całkowicie porzucić realizację publicznie składanych przedwyborczych deklaracji8. Analizując sytuację w sferze szeroko rozumianych służb społecznych, zwraca się również uwagę, że u podstaw decentralizacji leży przeświadczenie, że współczesne państwo nie potrafi skutecznie rozwiązywać problemów społecznych. Stąd presja na przekazywanie kompetencji i obowiązków w tej dziedzinie sektorowi prywatnemu – w założeniu efektyw-niejszemu oraz sektorowi pozarządowemu – w założeniu tańszemu. Przesłanki te dotyczą jed-nak stanu pożądanego, podczas gdy rzeczywistość wskazuje, że negatywne zjawiska przypi-sywane zbiurokratyzowanemu i odhumanizowanemu państwu mogą być replikowane tak na poziomie administracji lokalnej, jak i w niepublicznym, (prywatnym bądź pozarządowym) systemie usług społecznych9.

5 Wasilewski J., Wprowadzenie. Elita polityczna średniego szczebla – problematyka badania [w:] Wasilewski J.(red.), Powiatowa elita polityczna. Rekrutacja, struktura, działanie, Warszawa 2006.6 Ferens A., Macek I., Proces decyzyjny w strukturach władzy lokalnej [w:] Habuda L. red., Administracja ipolityka. Proces decyzyjny w administracji publicznej, Wrocław 2000, s. 139-141.7 Itrich-Drabarek J., Decydowanie w organach wykonawczych i stanowiących samorządu terytorialnego [w:]Rydlewski G. (red.), Decydowanie publiczne, Warszawa 2011, s. 194.8 Gilejko L. K., Renesans lokalizmu [w:] Wódz J. (red.), Lokalizm. Problemy, instytucje i aktorzy, Pułtusk 2007.9 Krzyszkowski J., Budowa kapitału społecznego. Nowa koncepcja polityki społecznej na poziomie lokalnym,[w:] Walczak-Duraj D. (red.), Społeczności lokalne w perspektywie integracji ze strukturami europejskimi, Płock,2001, s. 76-77; patrz także: Gąciarz B., Instytucjonalizacja samorządności. Aktorzy i efekty, Warszawa 2004.

93

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Rozważając konsekwencje reformy z 1999 roku, Witold Betkiewicz wskazuje, iż powia-ty, mające być „awangardą decentralizacji zarządzania” skazane są na pełnienie de facto funkcji administracyjnej. Przy braku finansowej niezależności oraz braku pełnej autonomii w kwestii sposobu redystrybucji dostępnych na poziomie lokalnym środków, można stwierdzić, że po-stulowana niezależność wielu jednostek samorządu terytorialnego jest jedynie fasadowa, a ich „samorządność” dotyczy wyłącznie kwestii formalnych i swobody formułowania opinii10. Rów-nież rola NGOsów, deklaratywnie kluczowych i postulatywnie niezbędnych dla wzmacniania więzów na poziomie społeczności lokalnych oraz skuteczniejszej realizacji wielu samorządo-wych zadań, sprowadza się często do administrowania publicznymi środkami pochodzącymi bądź z budżetów samorządów, środków pomocowych Unii Europejskiej, bądź innych agend państwowych (np. PFRON-u). Niewiele ma to wspólnego z założeniami reformy i zasadą po-mocniczości, zgodnie z którymi organizacje typu grassroots powinny w społecznościach lo-kalnych prowadzić społeczną „pracę u podstaw”, ewentualnie pozyskiwać na swą działalność środki również spoza budżetu państwa11. Reforma samorządowa z początku transformacji systemowej oraz wprowadzająca po-wiaty ustawa z 1999 roku współwystępowały z radykalnymi zmianami w obszarze wielu po-lityk publicznych. W przypadku pewnych nieprzemyślanych lub nieprzygotowanych zmian, można wręcz mówić o negatywnej synergii, gdy współwystępujące błędne decyzje dotyczące zmian w administracji samorządowej wzmacniały destrukcyjne konsekwencje błędnych re-form w poszczególnych sektorach12. Zrekapitulowane powyżej założenia stojące za przeprowa-dzanymi w ostatnich dwóch dekadach zmianami w kolejnym fragmencie niniejszego opra-cowania zostaną skonfrontowane ze zrekonstruowanymi w badaniach naukowych realiami funkcjonowania przeprowadzonych reform.

Samorządność terytorialna, lokalna polityka społeczna i służby społeczne w warunkachdecentralizacji By uściślić kwestie terminologiczne dotyczące problematyki decentralizujących admi-nistrację publiczną reform należy przyjrzeć się sposobom operacjonalizacji podstawowych po-jęć w pracach badawczych prowadzonych w toku transformacji systemowej.

10 Betkiewicz W. Demokratyczna i samorządowa reforma powiatów – porażka czy sukces nowej instytucji? [w:]Wasilewski J. (red.), Powiatowa elita polityczna. Rekrutacja, struktura, działanie, Warszawa 2006, s. 108-109;121.11 Notabene sytuacja, w której NGOsy (przynajmniej w sektorze pomocy społecznej) działają właściwiewyłącznie w oparciu o dotacje ze środków publicznych, stawia pod znakiem zapytania tradycyjny podziałdziałalności społeczno-gospodarczej na sektor państwowy (I), prywatny (II) i III sektor, czyli organizacjepozarządowe. Analizę ich udziału w realizacji lokalnej polityki społecznej opublikowano w: Zalewski D.,Poławski P., Udział NGOs w tworzeniu a finanse na zdecentralizowaną działalność polityki społecznej,„Polityka Społeczna” nr 11-12/2009.12 Przykładem może być załamanie systemu szkolnictwa zawodowego zapoczątkowane pierwszą, a pogłębionedrugą reformą systemu edukacji i towarzyszącym im zmianom w finansowaniu oświaty związanym z reformamiadministracji samorządowej. W tym przypadku świadectwem porażki jest wycofanie się państwa w 2011 roku zpomysłu na licea profilowane, które w reformie systemu szkolnictwa miały zastąpić szkoły zawodowe, patrz:Herbst M., Levitas A., Decentralizacja oświaty w Polsce 2000-2010: czas stabilizacji i nowe wyzwania [w:]Herbst M. (red.), Decentralizacja oświaty, Warszawa 2012, s. 135-136.

94

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Zdaniem Krzysztofa Szczerskiego idea samorządności terytorialnej oparta jest na trzech filarach – poczuciu wspólnotowości wśród mieszkańców danej jednostki terytorialnej; przeko-naniu, że zbiorowa tożsamość dotyczy nie tylko sfery prywatnej, ale powinna poprzez wspól-notowe działania zbiorowości wpływać również na sferę publiczną oraz formalnej instytucjo-nalizacji sfery działań publicznych poprzez powołanie politycznego samorządu terytorialnego13. Trzeci element, jest wtórny wobec wcześniej wymienionych, jako jedyny dotyczy formalnej organizacji społeczności lokalnej i włączenia jej w system publicznych polityk państwa. Definiując lokalną politykę społeczną najczęściej wskazuje się na bezpośrednie, połą-czenie istniejących na szczeblu lokalnym potrzeb i pozostających w dyspozycji lokalnych władz środków, przeznaczonych na ich zaspokajanie: „Terenem realizacji celów lokalnej polityki spo-łecznej są gmina i powiat. Skala powiatu jest właściwa do sformułowania pełnej diagnozy pro-blemów społecznych i wskazania sposobów ich rozwiązania przy racjonalnym wykorzystaniu infrastruktury społecznej, odpowiednim gospodarowaniu środkami finansowymi i rzeczowy-mi”14. W założeniach reformatorów, zaletami lokalnej polityki społecznej są możliwość szyb-kiej reakcji na ujawniające się problemy społeczne, bardziej trafna diagnoza sytuacji i potrzeb środowiskowych, możliwość oszacowania i wykorzystania lokalnego potencjału przy uwzglę-dnieniu lokalnej kontekstu w ramach planowania strategicznego, wreszcie większa skutecz-ność kontroli społecznej, sprzyjająca racjonalizowaniu decyzji gospodarczych i finansowych15. Jerzy Krzyszkowski rekonstruując sieć lokalnych podmiotów odpowiedzialnych za ten sektor działalności państwa wskazuje, że „podmiotami lokalnej polityki społecznej są organy samorządu terytorialnego, realizujące funkcje stanowiące (rada powiatu, rada gminy), funkcje wykonawcze (burmistrzowie, wójtowie, starostowie i prezydenci powiatów grodzkich) oraz wyspecjalizowane instytucje samorządowe”16. Wśród tych ostatnich wymienia: samorządowe instytucje pomocy społecznej (gminne ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy społecznej), placówki oświatowe (do poziomu gimnazjum gmina, a wyżej powiat) i organi-zacje pozarządowe (zwłaszcza grupy samopomocowe, które aktywizują środowiska lokalne), dodając także, że podobne funkcje na poziomie lokalnym mogą realizować także lokalne za-kłady pracy, kościoły i związki wyznaniowe. Jak widać na tej szerokiej liście stworzonej przez czołowego polskiego eksperta w zakresie lokalnej polityki społecznej instytucje kultury nie pojawiają się w ogóle.

13 Szczerski K., Trzecia fala decentralizacji. Uwag o polskich doświadczeniach z samorządem terytorialnym [w:]Lewicki, J., Olech J., 10 lat reformy samorządowej w Polsce – doświadczenia i wyzwania, Kraków 2010.14 Krzyszkowski J., Analiza doświadczeń w obszarze pracy socjalnej i polityki społecznej [w:] Organizowaniespołeczności lokalnej. Analizy, konteksty, uwarunkowania. Warszawa 2011, s. 22; Kurzynowski A., BłędowskiP., Polityka społeczna centralna, regionalna i lokalna [w:] Kurzynowski A. (red.), Polityka Społeczna, Warsza-wa 2008, s. 296-300.15 Szczegółowe analizy poszczególnych segmentów działalności instytucji pomocowych na szczeblu lokalnymewaluujące konsekwencje reform samorządowych prowadzono przez cały okres transformacji. O finansowychaspektach decentralizacji polityki społecznej można przeczytać w: Surówka K., Winiarz M., Finansesamorządów terytorialnych a finanse na zdecentralizowaną działalność polityki społecznej, „Polityka Społeczna”nr 11-12/2009; kwestie realizacji zadań dotyczących polityki rodzinnej podjęto w publikacji: Balcerzak-Paradowska B., Polityka rodzinna w gminie. Założenia a rzeczywistość, „Polityka Społeczna” nr 11-12/2009; azadań związanych z polityką mieszkaniową [w:] Zaniewska H., Thiel M., Odpowiedzialność samorządu lokal-nego w sprawach mieszkalnictwa. Zadania a realizacja, „Polityka Społeczna” nr 11-12/2009. Fundamentalnie istotny problem organizacji opieki zdrowotnej na szczeblu lokalnym analizowany jest z kolei [w:] Kowalska I.,Odpowiedzialność samorządu lokalnego za zdrowie – podstawowa opieka zdrowotna i zdrowie publiczne.Oczekiwania a rzeczywistość, „Polityka Społeczna” nr 11-12/2009.16 Krzyszkowski J., op. cit., s. 23.

95

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

W agendzie badań przeprowadzonych w ostatnich latach podejmujących problema-tykę realnego funkcjonowania instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie i realizację zdefi-niowanych powyżej zadań polityki społecznej wyróżniają się szeroko zakrojone studia prze-prowadzone przez zespół pod kierownictwem Marka Rymszy17. Autor ten na określenie osób rozmaicie ulokowanych instytucjonalne, a zaangażowanych w holistycznie definiowaną dzia-łalność społeczną używa anglosaskiego terminu helping professionals, w polskim tłumaczeniu – służby społeczne. W szerokim rozumieniu tej kategorii mogliby znaleźć się także pracownicy lokalnego sektora kultury, stanowiącego element środowiskowej pracy socjalnej (community work). Jest to postulowana ze względu na swą skuteczność forma przeciwdziałania wyklu-czeniu społecznemu obejmująca realizowaną przez różne podmioty samorządowe aktywną pracę socjalną i edukację środowiskową18. Dla realizacji tego celu niezbędna jest jednak współ-praca między poszczególnymi instytucjami operującymi na szczeblu lokalnym oraz podmioto-we traktowanie tej sfery działalności samorządu przez władze polityczne. Dotyczy to również działań prowadzonych przy wykorzystaniu nowych instrumentów takich, jak: Centra Akty-wności Lokalnej, partnerstwa lokalne, czy Lokalne Grupy Działania, mających na celu wła-śnie koordynację aktywności różnych instytucji (m.in. ośrodków kultury) w celu wzmacniania integracji społecznej na szczeblu lokalnym. Fundamentalny brak koordynacji działań różnych podmiotów, jak i brak zachęt do współdziałania między instytucjami w celu rozwiązywania problemów zamiast rutynowego wypełniania statutowych zadań zleconych a utrzymujących status quo, jest jednym z najważniejszych wniosków większości opracowań poświęconych tej problematyce19. Rekapitulując wyniki badań na temat relacji instytucji odpowiedzialnych za przeciw-działanie problemom społecznym z władzami samorządowymi, Rymsza wskazuje, że wiele decyzji i działań jest ściśle uzależnionych od decyzji politycznych, wynikających najczęściej z konieczności prowadzenia polityki oszczędności: Z tej perspektywy wyraźnie widać, że szansa na rozwój i profesjonalizację służb społecznych, jaką stwarzała druga reforma samorządowa z 1999 roku, nie została odpowiednio wykorzystana. Prace reformatorów skoncentrowały się na zbudowaniu dwóch kolejnych szczebli samorządu terytorialnego i dokonaniu jasnego podziału kompetencyjnego, obejmującego także obszar pomocy społecznej, przy kluczowym założeniu, że instytucje powiatowe nie mogą w żaden sposób pełnić funkcji kontrolno-nadzorczych nad instytucjami gminnymi.

17 Ten szeroko zakrojony program badawczy również jest przykładem pewnych tendencji w sposobiefinansowania usług publicznych. Badania zrealizowane za środki budżetowe (ministerialne i unijne), dotyczącefunkcjonowania polityk publicznych oraz przeprowadzane przez pracujących najczęściej na publicznychuniwersytetach naukowców, nie były koordynowane przez żadną z państwowych uczelni, tylko przezpozarządowy think-tank (Instytut Spraw Publicznych).18 Rymsza M., Praca socjalna, służby społeczne, pomoc społeczna w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwo-ju [w:] Rymsza M. (red.) Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą a urzędem, Warszawa 2012, s. 346.19 Koordynacja działań służb społecznych na poziomie samorządu lokalnego jest zresztą problemem w wielukrajach, częstokroć identyfikowanym w porównawczych badaniach tej problematyki. Pod tym względem,podobnie jak w wielu innych kwestiach dotyczących organizacji działań przeciwdziałających wykluczeniuspołecznemu, pozytywnie wyróżniają się kraje nordyckie. Patrz np.: Petelewicz M., Przeciwdziałaniedziedziczeniu nierówności społecznych w opiniach twórców i realizatorów polityki lokalnej, „Polityka Społecz-na”, Numer specjalny: „Dziedziczenie nierówności społecznych” 2008, s. 21-25, Drabowicz T., StructuralDeterminants of Inequality Transmission – International Comparisons at The Local Level, „Przegląd Socjolo-giczny”, tom LVI/2, 2007, s. 97-116.

96

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Nie dziwi więc, że nie zadbano wówczas o jakość kadr nowo powstałych powiatowych centrów pomocy rodzinie, co – w stosunku do obszaru pomocy społecznej – można określić mianem „grzechu pierworodnego” drugiej reformy samorządowej Błąd ten nie był dziełem przypadku. Podobny błąd, ale jeszcze bardziej brzemienny w skutkach, popełniono przy refor-mie służb zatrudnienia. Włączeniu rejonowych urzędów pracy do administracji zespolonej po-wiatu, co nastąpiło w 2000 roku, towarzyszyło „wypłukanie” znacznej części doświadczonych kadr urzędniczych. Znaczny udział w procesie marginalizacji pracy socjalnej w systemie po-mocy społecznej mają także władze samorządowe, które postrzegają pracowników socjalnych jako kadrę obsługującą programy redystrybucyjne20. Postulowane przez ekspertów organizowanie społeczności lokalnych powinno być ważnym nurtem działalności służb społecznych, jednak w obecnie istniejących ramach insty-tucjonalnych stanowi ono de facto przełamanie zasad działania systemu. By realizować zada-nia wykraczające poza dookreśloną klarownie przepisami, jak również wdrukowaną w rutynę codziennego działania redystrybucję środków, należy zmienić nie tylko mentalność personelu, przełamać schematy funkcjonowania instytucji, wzbudzić motywację do podejmowania nie-opłaconej dodatkowo aktywności, ale często również sprzeciwić się niekiedy formalnym zale-ceniom władzy i bezpośrednich przełożonych odnośnie trybu realizacji zadań poszczególnych instytucji. Wnioski z badań nad pomocą społeczną na lokalnym szczeblu administracji wskazują, że „Pracownik socjalny będący przedstawicielem pomocy społecznej, podejmując się organi-zowania społeczności lokalnej, prowadzi pracę socjalną w ramach systemu pomocy społecznej (…), ale jednocześnie swoją aktywnością przekracza on ramy instytucjonalne tego systemu”21. Badania nad działalnością służb społecznych w środowiskach lokalnych pozwalają stwierdzić, że funkcja osłonowa, czyli dystrybucja pomocy materialnej, w coraz większym stopniu domi-nuje nad funkcją więziotwórczą, aktywnymi formami społecznego wsparcia: „Stan ten, wbrew intencjom reformatorów, jeszcze pogłębiła druga reforma samorządowa z 1999 roku, której za-łożenia programowe związane z dalszą decentralizacją polityki społecznej w dużym stopniu pozostały niespełnione, co wiązało się ze słabą pozycją powiatu i jego instytucji”22. Zgodnie z trendami ogólnoeuropejskimi, widać również tendencję do wzmacniania administracyjno-kontrolnych funkcji służb społecznych, egzekwowanych w stosunku do klientów ich instytucji. Jest to tyleż efektem braku nakładów na inne formy pracy socjalnej, co kompensowania przez pracowników tychże niskiego prestiżu społecznego zawodów pomocowych oraz frustracji związanej z brakiem możliwości realizacji misji pomagania w inny sposób23.

20 Rymsza M., Praca socjalna, służby społeczne, pomoc społeczna… op. cit., s. 355-356, zobacz także:Trawkowska, D., Z jakim posagiem zmierzamy ku zmianie postaw i praktyk? Kilka uwag na temat efektówwzmocnienia w rozwoju środowiskowej metody pracy socjalnej w Polsce [w:] Organizowanie społecznościlokalnej. Analizy, konteksty, uwarunkowania Warszawa 2011.21 Mendel M., Rymsza M., Po co nam pracownicy socjalni – organizatorzy społeczności? Solidarność,partnerstwo, przymierze w środowiskowej pracy socjalnej [w:] Rymsza M. (red.) Pracownic Socjalni i pracasocjalna w Polsce. Między służbą a urzędem, Warszawa 2012, s. 315-316.22 Rymsza M., Paradoks polskiej pomocy społecznej: profesjonalizacja pracy socjalnej na obrzeżach systemu [w:] Rymsza M., Kaźmierczak T., W stronę aktywnych służb społecznych, Warszawa 2012, s. 18523 Ibidem, s. 186-187.

97

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Wspomniany przez Rymszę potencjał lokalnie organizowanej polityki rynku pracy zmarnowany między innymi poprzez negatywną selekcję służb zatrudnienia, rodzi poważne pytania o zasadność likwidacji Krajowego Urzędu Pracy i formalną delegację zobowiązań za prowadzenie polityki rynku pracy na pułap Powiatowych Urzędów Pracy. Witold Betkiewicz wskazuje, że zarówno z badań zarówno opinii publicznej, jak i lokalnych elit wynika, że klu-czowym zadaniem dla samorządu lokalnego powinna być walka z bezrobociem. Tymczasem, mimo zdecentralizowania polityki rynku pracy, faktyczne możliwości działania lokalnych admi-nistracji są ograniczone, a działania koncentrują się na administracji ograniczonymi środkami w zakresie utrzymania i realizacji zadań w sferze opieki zdrowotnej, edukacji i drogownictwa24. Problemy z realizacją zadań zleconych oraz skutecznością działań na rzecz rozwiązy-wania problemów społecznych nie dotyczą w jednakowym stopniu wszystkich podmiotów samorządu terytorialnego. Stanisława Golinowska wskazuje, że nadzieje na efektywne prze-ciwdziałanie wzrostowi nierówności i skuteczną inkluzję dzięki zdecentralizowanej polityce społecznej okazały się płonne. W jej wyniku pogłębiły się natomiast zróżnicowania regionalne, zarówno w skali całej Polski – między najbogatszymi regionami, czy województwami, jak i na poziomie lokalnym, niekiedy sąsiadujące ze sobą gminy i powiaty mają znacząco odmienną sytuację ekonomiczną25. Z perspektywy projektu realizowanego w województwie łódzkim, szczególnie warto-ściowe są wyniki badań nad funkcjonowaniem samorządowego systemu wsparcia społeczne-go w tym właśnie regionie. Jerzy Krzyszkowski w ten sposób rekapituluje wieloletnie badania socjologów z Uniwersytetu Łódzkiego: Analizy empiryczne infrastruktury społecznej i zasobów ludzkich w pomocy społecznej regionu łódzkiego wskazują, że władze samorządowe nie są dobrymi partnerami publicznego sektora pomocy społecznej w jego walce z biedą. Wyraża się to w postawach lokalnych elit politycznych i strategiach samorządów lokalnych wobec pomocy społecznej i biedy. Cechuje je znikoma wrażliwość na problemy społeczne, brak znajomości problemów pomocy społecznej oraz negatywna ocena działań pracowników ośrodków pomocy społecznej. Analiza zachowań władz lokalnych w regionie łódzkim wskazuje na trzy strategie samorządów lokalnych wobec pomocy społecznej i problemów biedy: ignorowanie spraw społecznych i kierowanie środków finansowych na inwestycje, przerzucanie odpowiedzialności na służby społeczne, bierność wo-bec problemów społecznych, traktowanych jako „naturalne”26. W kontekście zdiagnozowanego powyżej w badaniach naukowych obrazu Polski sa-morządowej, warto przyjrzeć się najnowszemu rządowemu raportowi poświęconemu tej pro-blematyce. Z lektury raportu opublikowanego przez powołane do istnienia w 2011 roku Mini-sterstwa Administracji i Cyfryzacji, zatytułowanego: „Ocena sytuacji samorządów lokalnych”, który nie był do tej pory przedmiotem refleksji akademickiej, płyną bowiem wnioski bardzo

24 Betkiewicz W., Samorządność, czy administrowanie? Status powiatu postrzegany przez pryzmatwykonywanych zadań [w:] Wasilewski J. (red.), Powiatowa elita polityczna. Rekrutacja, struktura, działanie,Warszawa 2006, s. 148-151. Dla omówienia problematyki lokalnych polityk rynku pracy patrz też: Kryńska E.,Powiatowa perspektywa polityki rynku pracy, „Polityka Społeczna” 11-12/2009.25 Golinowska S. Od państwa opiekuńczego (welfare state) do państwa wspierającego pracę (workfare state) [w:] Balcerzak-Paradowska B. (red.), Praca i polityka społeczna wobec wyzwań integracji, Warszawa 2003.26 Krzyszkowski J., op. cit, s. 26. Patrz także: Krzyszkowski J., Instytucje i organizacje społeczne jako partnerzywładz samorządowych, [w:] Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), Samorządy lokalne wobec bezrobocia i biedy, Łódź 2003.

98

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

symptomatyczne27. W tym oficjalnym rządowym dokumencie udostępnionym na stronach ministerstwa w 2013 roku nie ma żadnych odwołań do przywoływanych powyżej rozlicznych empirycznych studiów prowadzonych przez czołowych polskich naukowców. Anonimowi au-torzy powołują się prawie wyłącznie na oficjalnie dostępne statystyki GUS lub poszczególnych resortów, koncentrując się jedynie na infrastrukturalnych i finansowych aspektach funkcjono-wania samorządów lokalnych. Rozdział poświęcony polityce społecznej i rodzinnej obejmuje 3 strony z liczącego 50 stron dokumentu. Sektorowi kultury nie poświęcono osobnych passu-sów, a instytucje kultury pojawiają się jedynie w kontekście „problemów strukturalno-orga-nizacyjnych w realizacji zadań” związanych z brakiem elastyczności przepisów, które ustawo-wo zobowiązują samorządy do utrzymywania m.in. placówek kultury, co generuje koszty dla budżetów samorządu. Jak piszą autorzy: Nakaz prowadzenia działalności kulturalnej w formie instytucji kultury zawiera art. 9 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Z jednej strony oznacza to, że działalność kulturalna w gminie musi być wykonywana przez instytucję kultury i nie można prowadzić jej przy pomocy np. organizacji pozarządowych, urzędu gminy. Z drugiej strony z punktu widzenia specyfiki usług, nieracjonalne jest, by instytucje, które prowadzą działalność praktycznie nieodpłatnie, działały w ramach formy organizacyjnej posiadającej osobowość prawną. (…) Wymóg posia-dania opisanych w szczegółach instytucji kosztuje i podważa ekonomiczny sens współpracy samorządów, zlecania zadań, czy nabywania usług od dostawców prywatnych28. W tym kontekście aprobatywnie podnosi się kwestię wprowadzonej w 2011 roku usta-wowej możliwości łączenia instytucji kultury w celu racjonalizacji kosztów. Ten typ radykalnie prorynkowej retoryki podnoszącej jedynie merkantylne kwestie działalności samorządów (nie tylko w sferze kultury) sugeruje trafność obaw formułowanych zarówno przez działających na rzecz zwiększenia nakładów na kulturę aktorów społecznych, jak i indagowanych przez bada-czy w ramach projektu „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” samych pra-cowników instytucji kultury. Ich zdaniem ostatecznym celem umożliwienia łączenia instytucji kultury na szczeblu lokalnym jest bowiem cięcie kosztów poprzez m.in. zmniejszanie zatrudnie-nia29.

Placówki kultury w sieci instytucjonalnej samorządu terytorialnego Program badawczy dotyczący działalności samorządowych instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych na poziomie lokalnym jest bardzo bogaty, jak widać z powyższej, z konieczności wybiórczej, rekapitulacji. W większości przypadków kontekstem są tu tendencje decentralizacyjne. Śladów podobnej agendy badawczej dotyczącej instytucji kulturalnych próżno szukać w naukowych periodykach. Jak już wskazywano, w badaniach dotyczących sieci instytucji realizujących cele polityki społecznej instytucje kultury się nie po-jawiały.

27 Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Ocena sytuacji samorządów lokalnych,https://mac.gov.pl/wp-content/uploads/2011/12/Ocena-sytuacji-samorz%C4%85d%C3%B3w-lokalnych.pdf[data dostępu: 3.12.2013].28 Ibidem, s. 40.29 Woźniak W., Instytucja kultury jako miejsce pracy. Wnioski z wywiadów swobodnych [w:] Rokicka E.,Kruczkowska P. (red.) op. cit. Ekskluzja w dyskursie..., op.cit.

99

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Przykładowo, w analizach dotyczących współpracy pracowników pomocy społecznej z innymi podmiotami samorządowymi, np. tych przeprowadzonych przez Tomasza Kaźmier-czaka, sektor kultury jest całkowicie nieobecny30. Trudno ocenić, czy dzieje się tak dlatego, że kwestia ta nie pojawiła się w materiale empirycznym zebranym podczas badań terenowych, czy też raczej siatka pojęciowa dotycząca systemu polityki społecznej, którą posługują się jej badacze, nawet przy najszerszej definicji pomija po prostu instytucje kultury. Z tej perspektywy przełomowymi można nazwać badania przeprowadzone przez in-terdyscyplinarny zespół socjologów, etnografów i kulturoznawców w 2008 i 2010 roku na zlecenie Ministerstwa Nauki i Dziedzictwa Narodowego, szczególnie w zakresie problematyki podjętej przez Jacka Nowińskiego. Przedsięwzięcia kierowane przez Wojciecha Bursztę i Izabe-lę Bukrabę-Rylską skutkowały opublikowaniem dwóch tomów zbiorowych wydanych przez Narodowe Centrum Kultury poświęconych diagnozie stanu kultury osobno: miejskiej oraz ma-łomiasteczkowej i wiejskiej31. Z badań tych wnika, że instytucje kultury, w obliczu ogromu no-wych zadań przekazywanych w ramach decentralizacji samorządom, nie stanowiły placówek priorytetowych. W znacznej mierze pozbawione merytorycznego wsparcia ze strony instytu-cji usytuowanych wyżej w hierarchii administracji państwowej, musiały samodzielnie radzić sobie w obliczu intensywnych zmian cywilizacyjnych i technologicznych, jakie zachodziły w ostatnich dekadach. Podobnie jak w przypadku innych instytucji samorządowych, także tych zajmujących się pomocą społeczną, zbawiennym dla nich okazał się fakt negocjacji, a następnie akcesji do Unii Europejskiej oraz będące pochodną tego procesu środki przedakcesyjne, a na-stępnie fundusze unijne, które szerokim strumieniem płynęły do samorządu terytorialnego32. Zarówno z badań realizowanych w dużych miastach, jak i w mniejszych ośrodkach wynika, że to nie instytucjonalne wsparcie, czy też strategiczne planowanie na poziomie lo-kalnym, a raczej niezwykłe zaangażowanie szefów i zespołów prowadzących instytucje kul-tury było kluczowe dla osiągnięcia spektakularnych sukcesów przytaczanych jako przykłady „dobrych praktyk”. W odróżnieniu od instytucjonalnego kształtu lokalnego systemu pomocy społecznej, ściśle regulowanego ustawami, samorządy miały znaczną dowolność w kształto-waniu instytucjonalnych form funkcjonowania placówek kultury, co prowadziło niekiedy do konfundujących rozwiązań:

30 Notabene z relacjonowanych przez Kaźmierczaka badań wynika, że znaczny odsetek respondentów(pracowników ośrodków pomocy społecznej) nigdy nie współpracował z innymi służbami społecznymi napoziomie swojej społeczności lokalnej, patrz: Kaźmierczak T., Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocyspołecznej [w:] Rymsza M. (red.) Czy podejście aktywizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna wPolsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej, Warszawa 2011, s. 187.31 Nowiński J., Działalność i wizerunek instytucji kultury w miastach [w:] Burszta W. J. i inni, Kultura miejska wPolsce z perspektywy interdyscyplinarnych badań jakościowych, Warszawa 2010; Nowiński J., Instytucje kultury na wsi i w małych miastach [w:] Bukraba-Rylska I., Burszta W. (red.), Stan i zróżnicowanie kultury wsi i małych miast w Polsce, Warszawa 2011.32 Ibidem, s. 104-105. W badaniu przeprowadzonym przez Macieja Smętkowskiego wśród władz 338 gmin,oddziaływanie polityki spójności prowadzonej dzięki środkom unijnym w sferze kultury oceniono jakonajsłabsze w porównaniu z inwestycjami infrastrukturalnymi, czy tymi w sektorze edukacji. Jednocześnie jednakwładze dostrzegały pozytywny efekt inwestycji w infrastrukturę społeczną na poprawę dostępności usługpublicznych w otoczeniu miast oraz wzrost liczby dojazdów do miast w celu skorzystania z oferowanych tamusług Smętkowski M., Duże miasta Polski – wyzwania rozwojowe a interwencja w ramach polityki spójności2004-2006, „Studia Regionalne i Lokalne”, Wydanie Specjalne 2011.

100

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

My jesteśmy tutaj, nasz ośrodek, mamy taką połączoną działalność, nie ma biblioteki, nie ma ośrodka kultury, to jest połączone w jeden jakiś tam dziwny twór, który się nazywa Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury i Sportu. Sport mamy w tej chwili tylko w nazwie. Wcze-śniej tam tym sportem szkolnym koordynowaliśmy, w tej chwili już od iluś tam lat sport szkoły się / Zresztą to jest nieprawne takie połączenie, bo można łączyć instytucje kultury, nie można jakiś tam innych dodawać. No, ale tak sobie jest i jest, trzeba by to może jakoś po drodze kiedyś, ten sport wyrzucić. (kobieta, dom kultury, gmina miejska)

Typowym zabiegiem władz samorządowych, który nie występuje w przypadku instytucji po-mocy społecznej, jest rozszerzanie spektrum działania instytucji kultury poprzez zlecanie zadań o charakterze informacyjnym, promocyjnym, turystycznym, rekreacyjnym. Pracowniczka bi-blioteki w małej gminie przytacza:Jedna z gmin jest taka, że biblioteka jest jedyną instytucją kultury w całej gminie, w związku, z czym ta biblioteka ma pod sobą promocje gminy, orkiestrę gminną. No i robienie dożynek i różnych innych rzeczy. (…) To są tak specyficzne środowiska, że często tak jest, my niekoniecznie o tym wiemy, ale no jak robią właśnie jakieś tam imprezy jakieś festyny czy różne rzeczy, to te panie z bibliotek są zawsze angażowane. I do robienia Sylwestrów, i do mieszania bigosu i przeróżnych rzeczy. Także to są zupełnie inne sytuacje, niż no w jakiś takich większych środo-wiskach. (kobieta, biblioteka, gmina miejska)

Jak stwierdza Nowiński, w takich przypadkach celem nie jest jednak wzmocnienie instytucji, ale raczej oszczędność (realizacja różnorakich nowych zadań przy wykorzystaniu istniejących instytucji) lub chęć włączenia placówek kultury w kampanie public relations lokalnych elit politycznych, częstokroć bez poszanowania elementarnej autonomii tych podmiotów33. Ana-logiczne wnioski płyną z badania „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury”34. Uczestniczący w nim pracownicy instytucji kultury często podkreślali konieczność realizowa-nia oczekiwań władz lokalnych w zakresie stricte marketingowych zadań, wykraczających poza statutowe powinności placówek. Obawa przed decyzjami finansowymi ograniczającymi środki w kolejnych latach przeważnie skłania do ulegania takiej – często nieformalnej – presji. Finansowy aspekt działalności jest bowiem jedynym faktycznie branym pod uwagę podczas ewaluacji. Jedna z kierowniczek domu kultury wspominała mało komfortową sytuację, gdy sprawozdanie z działalności musi składać przed osobami na co dzień całkowicie niezaintereso-wanych ofertą jej placówki:Znaczy, wie pan, co ja myślę sobie, że czasami jakby mnie troszeczkę razi to, że ja idąc na jakieś tam, nie wiem, powiedzmy zebranie czy jakby tam nazwać, posiedzenie komisji, prawda, mam troszeczkę się spowiadać przed osobami, które nie za bardzo uczestniczą w tych naszych dzia-łaniach, bo niestety często jest tak, że radni no tymi odbiorcami działań nie są i to jest przykre, bo jak dyskutować z takimi ludźmi (kobieta, gmina miejska dom kultury)33 Nowiński J., Działalność i wizerunek instytucji kultury w miastach…, op. cit., s. 113-116.34 Przybylski B.K., Rzeczywistość instytucji kultury w opiniach ich pracowników – wstępne wnioski zzogniskowanych wywiadów grupowych [w:] Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie ... op. cit. s. 221-222.101

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Nowiński wskazuje również na osamotnienie szefów i pracowników instytucji kultu-ry, pozbawionych silnej pozycji w strukturach politycznych, co łączy się częstokroć z brakiem merytorycznego wsparcia ze strony placówek zajmujących się kulturą na wyższych poziomach administracji: „Instytucje kultury o randze wojewódzkiej – biblioteki i wojewódzkie ośrodki bądź centra kultury – nie funkcjonują wcale lub funkcjonują w bardzo niewielkim stopniu jako instytucje nadzorujące albo wzorcotwórcze dla jednostek organizowanych przez niższe szczeble samorządu. Łączność tych instytucji jest albo fikcyjna, albo oparta na przyzwyczajeniu i dobro-wolności”35. Zasadnicze problemy w realizacji zadań wiążą się często z analogicznymi defektami do tych identyfikowanych w analizach działania instytucji pomocowych – braku właściwej koor-dynacji działań, niejasnej dystrybucji kompetencji, niewystarczającego przepływu informacji, czy wręcz nadmiernej konkurencji między instytucjami kultury. Obecna nawet w małych spo-łecznościach lokalnych rywalizacja między placówkami dotyczy zarówno oferty dla potencjal-nych odbiorców, jak i uwagi lokalnych władz, decydujących podczas planowania kolejnych budżetów o dystrybucji środków na kulturę pomiędzy poszczególne podmioty36. Wydaje się, że wnioski płynące z badań zrealizowanych w województwie łódzkim w ramach projektu „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury” są zarówno relewant-ne do tych sformułowanych przez Nowińskiego, jak i zbliżone do sformułowanych przez Marka Rymszę w odniesieniu do służb społecznych: „Obecnie ważnym czynnikiem na rzecz utrzy-mania biurokratycznego status quo służb społecznych są władze samorządowe, postrzegające pracowników socjalnych przez ich formalną przynależność do systemu pomocy społecznej, a ten ostatni – przez jego funkcję redystrybucyjną. Szanse na odwrócenie tego niewłaściwego, naszym zdaniem, stanu i biegu rzeczy są więc ograniczone, nawet przy założeniu (co również nie jest oczywiste), że reorientacja w kierunku dowartościowania pracy socjalnej dokonana na poziomie decydentów szczebla państwowego ma charakter trwały”37. Analogicznie – rozpozna-niu potencjału inkluzyjnego szeroko rozumianej kultury oraz potencjalnie ważnej roli instytucji kultury w przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu, nie towarzyszy świadomość lokalnych elit politycznych i podmiotów decyzyjnych, że funkcją placówek kulturalnych powinno być coś więcej niż udostępnianie i upowszechnianie kultury, ewentualnie działalność edukacyjna oraz wspieranie władz w zakresie komunikacji społecznej i budowania wizerunku miejscowo-ści. Podobne wnioski dotyczące osób pracujących na „pierwszej linii”, płyną z badań prze-prowadzonych w różnego typu instytucjach publicznych. Mariola Racław w badaniu pracow-ników służb społecznych pytała ich o ocenę relacji z innymi instytucjami, a przede wszystkimi z ciałami zarządczymi, lokalną władzą polityczną: Opisy funkcjonowania pracowników socjal-nych wśród struktur samorządowych wskazują na generalizowane poczucie osamotnienia i marginalizacji. W opowieściach pojawia się osoba wójta, burmistrza, (enigmatycznych) władz, jako osób nieznających specyfiki pracy w pomocy społecznej, pozbywających się problemów przez przerzucanie zadań do ośrodka pomocy społecznej.

35 Nowiński J., Działalność i wizerunek instytucji kultury w miastach, op. cit., s. 180.36 Znaczące przykłady braku koordynacji działań dotyczą nawet funkcjonowania odmiennych systemów obsłu-gi czytelnika w różnych funkcjonujących na tym samym terenie bibliotekach: Ibidem, s. 180-182.37 Ibidem, s. 364

102

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Pracownicy socjalni używali metafor, porównując pomoc społeczną do „zsypu” […], czy „worka z problemami”38. Obraz ten jest zbliżony do tego, który uzyskano w badaniu pracowników instytucji kul-tury województwa łódzkiego. Typową reakcją respondentów konfrontowanych z problematy-ką wykluczenia społecznego w ramach badania „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytu-cji kultury” jest sepizacja (od ang. Somebody Else’s Problem39), przeświadczenie, że kwestie te pozostają poza polem (pożądanego i skutecznego) działania instytucji, w których pracują. Sfera społecznej ekskluzji traktowana jest jako temat wyłącznej aktywności publicznej pomocy spo-łecznej oraz pomocowych organizacji pozarządowych. Jak pisze Patrycja Kruczkowska: „Pytani o rolę instytucji kultury w walce z wykluczeniem, respondenci często okazywali zdziwienie lub zdenerwowanie. Oprócz wskazań, że jest to zadanie wyspecjalizowanych placówek, po-woływali się na niewystarczające środki budżetowe i zasoby kadrowe”, interpretując pomysł włączania ich w system działań inkluzyjnych jako chęć przekazania kolejnych zobowiązań bez zapewnienia odpowiednich środków: No, co te rodziny patologiczne, ja wiem, ale to, no to chyba to myślę, że to nie nasza rola w tym. Tak? Jest opieka, jest no nawet taka świetlica, no niech oni też się wykażą. Nie? Mają na to pieniądze. (gmina miejska, ośrodek kultury, kierowniczka)40

Tym elementem szeroko rozumianego wykluczenia, który najczęściej pojawiał się w polu refleksji badanych był właśnie brak fizycznego dostępu do ich instytucji, a troska o osoby podlegające temu zjawisku dotyczyła najczęściej osób niesprawnych z powodu kalectwa lub starości. Ten typ myślenia wynika zapewne nie tylko z ograniczonej refleksji badanych na te-mat innych niż fizyczne form wykluczenia społecznego, ale wiąże się również z postrzeganiem „zasługiwalności” na wsparcie społeczne. Z badań wynika, że właśnie niepełnosprawni konsty-tuują kategorię w zasadzie uniwersalnie postrzeganą jako zasługująca na pomoc ze środków publicznych (szczególnie jeżeli ich kalectwo postrzega się jako niezawinione) w odróżnieniu od ubogich, bezrobotnych, a przede wszystkim zagrożonych wykluczeniem grup mniejszościo-wych (etnicznych, imigrantów)41. Nawet jeżeli respondenci identyfikowali w swoim otoczeniu różnorakie problemy społeczne, niekiedy bardzo mocno związane z lokalnym kontekstem (ty-pem osadnictwa, charakterem lokalnej gospodarki), to miejsca na działania własnej instytu-cji w radzeniu sobie z konsekwencjami niekorzystnych warunków strukturalnych najczęściej nie dostrzegano. W realizowanym badaniu zidentyfikowano kilkanaście przypadków zaanga-żowania instytucji kultury w działalność o charakterze pomocowym, najczęściej dotyczącą wsparcia osób bezrobotnych w poszukiwaniu zatrudnienia (poprzez udostępnianie dostępu do sieci komputerowej, pomoc przy przygotowywaniu dokumentów) lub umożliwienie dostępu do kultury osobom niesprawnym (np. poprzez przynoszenie im książek „po godzinach” przez pracowników bibliotek).

38 Racław M., Ludzie instytucji i ludzie w instytucji. Pracownicy socjalni o swojej pracy [w:] Dudkiewicz M.,Pracownicy socjalni: pomiędzy instytucją pomocy społecznej a środowiskiem lokalnym, Warszawa 2011, s. 47-50.39 Czyżewski M., Dunin K., Piotrowski A., Cudze problemy, czyli wstęp do sepologii [w:] Czyżewski M., DuninK., Piotrowski A., (red.), Cudze problemy. O ważności tego, co nieważne. Analiza dyskursu publicznego w Polsce, Warszawa 1991.40 Kruczkowska P., Wykluczenie i wykluczeni w wypowiedziach pracowników instytucji kultury – ustaleniawstępne [w:] Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie ..., op. cit. s. 187-188.41 van Oorschot W., Making the Difference in Social Europe: Deservingness Perceptions and Conditionality ofSolidarity Among Citizens in the European Union: evidence from the 1999/2000 European Values Study, „Journalof European Social Policy” 16 (1)/2006.

103

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Tego typu aktywność najczęściej wiązała się z osobistym zaangażowaniem pracowni-ków, którzy bywali pomysłodawcami lub realizatorami programów skłaniających do tego typu działań. Zważywszy, że znaczny odsetek instytucji w próbie stanowiły biblioteki, najczęściej wskazywano na „Program Rozwoju Bibliotek” jako przykład działania, które zdaniem respon-dentów, miało potencjał aktywizujący lokalną społeczność i przełamujący bariery dostępu do kultury. Zjawisko wykluczenia z udziału w aktywnościach kulturalnych osób niedysponują-cych własnym transportem stanowiło jeden z problemów identyfikowanych w badaniu, jed-nak próby przełamywania tej bariery widziano wyłącznie po stronie zajmujących się organiza-cji infrastruktury transportowej władz samorządowych. Współpraca instytucji należących do różnych sektorów publicznej działalności samo-rządów rzadko pojawiała się w wypowiedziach respondentów. Instytucje z tej samej gminy, odpowiedzialne za inne sfery działania, postrzegano częściej jako konkurenta w rywalizacji o zasoby z tej samej – bardzo ograniczonej – puli finansowej, niż potencjalnego sojusznika w działaniach na rzecz lokalnej społeczności. Zjawisko to dotyczy zresztą również sąsiadujących ze sobą w jednej miejscowości instytucji kultury, które nie są w sposób formalny obligowane do współpracy. Koordynacja działań, choćby w celu przeciwdziałania konkurowania między sobą o tego samego odbiorcę, wynika najczęściej wyłącznie z dobrej woli i osobistych sta-rań kierownictwa placówek. Pracownicy innych lokalnych instytucji postrzegani byli poprzez ich działania i ewentualną skłonność do współpracy z bibliotekami, czy domami kultury, ale również przez pryzmat ich statusu zawodowego – ze względu na uprawnienia wynikające z Karty Nauczyciela, właśnie ta grupa zawodowa wskazywana była jako uprzywilejowana w porównaniu z innymi pracownikami instytucji lokalnych. Pracowników samorządowych instytucji kultury cechuje często frustracja własną sytuacją zawodowo-materialną, niekiedy wzmacniana brakiem poczucia sprawstwa i możliwości realizowania zadań zleconych insty-tucjom na dobrym poziomie. Wnioski te są jak widać bardzo zbliżone do tych płynących ze szczegółowej diagnozy sytuacji społeczno-zawodowej oraz postaw dominujących wśród pra-cowników socjalnych. Wskazywano na brak diagnozy odnośnie zarówno problemów społecznych, jak i po-trzeb kulturalnych odbiorców, oraz brak wsparcia ze strony innych instytucji, a przede wszyst-kim władz samorządowych, co jest także relewantne do wyników badań nad instytucjami wężej rozumianej samorządowej polityki społecznej42. Wśród uczestników przeprowadzonych w ramach projektu wywiadów grupowych dominowały osoby dostrzegające rolę instytucji kultury w działaniach inkluzyjnych, mające jednak poczucie osamotnienia, a także doraźności i braku systemowego podejścia w podejmowanych próbach działania na rzecz osób wykluczo-nych:To u mnie jeszcze jest problem współpracy z Ośrodkiem Pomocy Społecznej. Kilkakrotnie już próbowałem prosić o wykaz takich osób niepełnosprawnych z terenu naszej gminy żeby po prostu te książki dowozić. Słyszałem zawsze, że u nas to w gminie nie ma osób niepełnospraw-nych. Chociaż są. Są osoby, mają problemy i mają warsztaty terapii zajęciowej, więc o tych osobach wiem. (…) Bo ja jako bibliotekarz nie za bardzo mogę wtargnąć do czyjegoś domu tak, u was jest osoba niepełnosprawna. Tylko, że ja nie mam żadnej odgórnej, od instytucji, która tym się powinna zajmować. (mężczyzna, gmina wiejska, biblioteka)42 Przybylski B., op. cit., s. 216.

104

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Z kolei osoby próbujące działać w tym zakresie często spotykają się z niezrozumieniem i ne-gatywnymi opiniami ze strony zarówno innych odbiorców, jak i obecnych w ich otoczeniu innych instytucji lokalnych:No tak jest w przypadku biblioteki głównej, która jest usytuowana w takiej dzielnicy, że dużo jest rodzin romskich i kiedyś padło nawet taki zarzut w stosunku do nas, że czytelnia dla dzieci pełni funkcje świetlicy środowiskowej. Nam to wcale nie przeszkadzało. Te dzieci mogą cały czas przychodzić, a przychodzą. Przychodzą i będą przychodzić i dobrze. I to nie tylko dzieci ro-mskie. A jeszcze też chciałam powiedzieć, że a propos takich problemów społecznych to bardzo mi się podoba, że od czasu do czasu odwiedza nas pan, który jest bezdomny i też przychodzi właśnie sobie, a to chce żeby mu artykuły audycji radiowych wydrukować, interesuje się tym, co się dzieje. Więc myślę, że biblioteki często są taką ostoją dla osób, które nie mają swojego domu. (kobieta, miasto na prawach powiatu, biblioteka)43

Wnioski z badań samorządowych instytucji kultury i polityki społecznej· W trakcie transformacji ustrojowej władze oficjalnie formułowały postulaty o konieczności wzmacniania wspólnot lokalnych oraz decentralizacji administracji publicznej. Uzasadnieniem było przekonanie o lepszej skuteczności działań projektowanych i wdrażanych na szczeblu lo-kalnym oraz słabości współczesnego państwa, niepotrafiącego rozwiązywać problemów spo-łecznych.· Tendencje decentralizacyjne wiązały się również z postulatami neoliberalnej racjonalizacji, ograniczania państwa i wycofywania się jego centralnych struktur z kolejnych zobowiązań na rzecz obywateli. Stąd presja na przekazywanie kompetencji i obowiązków w sferze polityki społecznej sektorowi prywatnemu - w założeniu efektywniejszemu oraz sektorowi pozarządo-wemu – w założeniu tańszemu.· W okresie transformacji przeprowadzono szereg badań naukowych dotyczących funkcjono-wania lokalnej polityki społecznej w obliczu reform samorządowych i decentralizacji admi-nistracji publicznej. Do roku 2008 nie realizowano analogicznych badań dotyczących sektora kultury.· Zarówno w badaniach lokalnych instytucji polityki społecznej, jak i teoretycznych opracowa-niach na ten temat, instytucje kultury nie pojawiały się jako podmioty uczestniczące w działa-niach na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów społecznych.· Badania nad lokalnie realizowaną polityką społeczną przeprowadzone w ostatnich dwóch dekadach, a także badania instytucji kultury zrealizowane w latach 2008-2010 na zlecenie Na-rodowego Centrum Kultury, oraz wyniki projektu „Ekskluzja w dyskursie pracowników insty-tucji kultury” wskazują na następujące słabości, występujące w obu sektorach:-brak koordynacji działań różnych instytucji samorządowych, jak i innych lokalnie operujących organizacji;-brak właściwej komunikacji i przepływu informacji, dotyczy to zarówno płaszczyzny werty-kalnej – podmiotów działających w tej samej społeczności lokalnej, jak i płaszczyzny horyzon-talnej – instytucji z różnych szczebli administracji samorządowej i centralnej;

43 Ibidem, s. 219.

105

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

-brak zachęt do współdziałania między instytucjami w celu rozwiązywania problemów;-ewaluacja działań instytucji koncentruje się, a niekiedy ogranicza wyłącznie do aspektu finan-sowego (zmieszczenia się w budżecie i realizacji zadań zleconych);-przedmiotowe traktowanie tych sfer działalności samorządu przez lokalną władzę polityczną i niska ich pozycja w hierarchii zadań (szczególnie w porównaniu z dużymi projektami infra-strukturalnymi);-ograniczenie możliwości faktycznego działania lokalnych instytucji ze względu nabrak dostatecznych środków, dotyczy to zarówno funduszy przekazywanych z budżetucentralnego finansowe, jak i tych wypracowywanych na poziomie lokalnym;-brak merytorycznego wsparcia ze strony instytucji usytuowanych wyżej w hierarchii admini-stracji państwowej;-brak klarownych zasad współpracy pomiędzy instytucjami podlegającymi pod różne instytu-cje samorządowe;-służbowa podległość kierownictwa instytucji pod polityczne (w rozumieniu partyjne) kręgi władzy lokalnej;-brak włączania kierownictwa i pracowników instytucji kultury · W przypadku instytucji kultury zidentyfikowano ponadto problemy niepojawiające się wprzypadku podmiotów polityki społecznej:-dowolność samorządów w kształtowaniu instytucjonalnych form funkcjonowania placówek kultury;-możliwość rozszerzanie spektrum ich działania poprzez zlecanie zadań o charakterze informa-cyjnym, promocyjnym, turystycznym, rekreacyjnym, bez przekazywania dostatecznych środ-ków;-włączenia placówek kultury w kampanie public relations lokalnych elit politycznych.

Podsumowanie i rekomendacje Zadaniem powyższego opracowania było skonfrontowanie przesłanek leżących u pod-staw decentralizacji państwa skutkującej przekazaniem znacznych uprawnień i zobowiązań na poziom nowopowstających instytucji administracji samorządowej ze zrekonstruowanymi w badaniach realiami ich funkcjonowania. W związku ze zdefiniowaną w dokumentach strate-gicznych administracji centralnej potrzebą prowadzenia holistycznej polityki społecznej, zakła-dającą istotną rolę instytucji kultury w działaniach przeciwdziałających wykluczeniu społe-cznemu, szczególną uwagę skoncentrowano na sferze działania tradycyjnie rozumianych służb społecznych oraz instytucji kultury. O ile polityka społeczna, a szczególnie działania pomocowe realizowane na szczeblu lokalnym były przedmiotem zainteresowania i monitoringu ze strony środowiska naukowego przez cały okres reformowania samorządu, o tyle lokalne instytucje kultury dopiero w ostatnich kilku latach pojawiły się w polu eksploracji badawczych skutkujących akademickimi publika-cjami. Problematyka definiowania wykluczenia społecznego przez oraz roli instytucji kultury w działaniach na rzecz inkluzji stały się zaś przedmiotem systematycznej refleksji po raz pierwszy w toku realizacji projektu „Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury”. Zestawienie rezultatów badań prowadzonych w różnych obszarach pozwala na sformułowanie wniosków dotyczących możliwości prowadzenia skutecznej polityki społecznej na poziomie lokalnym oraz szans włączenia w tę działalność publicznego sektora kultury.

106

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Z większości badań płynie wniosek dotyczący nieadekwatności przekazywanych z budżetu centralnego środków w zestawieniu ze statutowymi obowiązkami, jakie lokalna ad-ministracja samorządowa powinna realizować w zakresie zapewniania obywatelom dostępu do różnorodnych usług społecznych. Znaczne zróżnicowanie dochodów jednostek samorządu terytorialnego na poziomie regionalnym i lokalnym skutkuje pogłębieniem różnic w zakresie dostępności i jakości usług oferowanych przez publiczne instytucje mieszkańcom. Wydaje się, że te - w znacznym stopniu zewnętrzne w stosunku do samorządów problemy strukturalne - mogłyby zostać złagodzone przez dobrą koordynację działań na poziomie lokalnym, właści-wy przepływ informacji, współpracę podmiotów publicznych i niepublicznych oraz klarowny podział kompetencji pomiędzy poszczególne instytucje. W wielu przypadkach nie ma to jed-nak miejsca, jak wskazują zarówno badania prowadzone w sektorze służb społecznych, jak i w instytucjach kultury. Wśród najczęściej występujących przyczyn takiego stanu rzeczy można wymienić: niską pozycję obu tych sfer w hierarchii zagadnień zajmujących polityczne kręgi decyzyjne na poziomie lokalnym, brak klarownych zasad współpracy pomiędzy instytucjami podlegającymi pod różne instytucje samorządowe, służbową podległość kierownictwa insty-tucji pod polityczne (w rozumieniu partyjne) kręgi władzy lokalnej oraz brak właściwej komu-nikacji pomiędzy podmiotami zarówno w płaszczyźnie horyzontalnej, jak i wertykalnej. Zarówno w badaniach prowadzonych wśród pracowników lokalnych instytucji pomo-cowych, jak i wśród personelu instytucji kultury, zidentyfikowano przeświadczenie o braku podmiotowego ich traktowania przez instytucje wyższego szczebla. Poza brakiem narzędzi i środków do przeprowadzenia skutecznej diagnozy potrzeb – niezbędnej dla poprawy efektyw-ności działań, podstawowe bariery dotyczyły niemożliwości współdecydowania o podejmo-wanych działaniach oraz o przedmiotowym traktowaniu instytucji i ich personelu. Dla perspektywy przyjętej w projekcie „Ekskluzja w dyskursie pracowników insty-tucji kultury”, kluczowa – poza deficytami finansowymi - wydaje się właśnie kwestia braku właściwej komunikacji dotyczącej celów i wartości leżących u podstaw formułowanych na najwyższych szczeblach administracji strategii oraz oczekiwań w stosunku do pracujących w instytucjach kultury. W przyjętym w projekcie podejściu bottom up oddano głos przedstawi-cielom instytucji lokalnych odpowiedzialnych na „pierwszej linii”, w swej codziennej pracy, za realizację opracowywanych na wysokim politycznym diapazonie działań. Wydaje się, że dla ich skuteczności niezbędne jest poprawienie transmisji wiedzy dotyczącej nowych zadań przypisywanych tym podmiotom, a także wyposażenie ich zarówno w niezbędne kompeten-cje merytoryczne, jak i kwalifikacje „miękkie”, by podejmowane działania pozbawione były elementów stygmatyzacyjnych. Bez włączenia pracowników instytucji kultury w diagnozę problemów oraz formułowanie na poziomie lokalnym programów działania, trudno będzie o ich zaangażowanie oraz zinternalizowanie wartości leżących u podstaw nowych obowiązków. Przekonanie kierownictwa instytucji kultury i ich szeregowych pracowników o znaczeniu dzia-łań inkluzyjnych oraz doniosłości ich roli w tym procesie wydaje się być kluczowym wyzwa-niem, które może determinować ich zaangażowanie, a w konsekwencji skuteczność podej-mowanych działań. Bez zinternalizowania wartości, które definiują nowy sposób myślenia o holistycznych działaniach na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, trudno będzie zapewnić ich aktywne działanie.

107

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uW

ojci

ech

Woź

niak

Dec

entr

aliz

acja

adm

inis

trac

ji pu

blic

znej

a lo

kaln

a po

lityk

a sp

ołec

zna.

Inst

ytuc

je k

ultu

ry ja

ko p

odm

iot d

ział

ań n

a rz

ecz

społ

eczn

ej in

kluz

ji

Może być to o tyle trudne, że dotychczasowa praktyka funkcjonowania wielu instytucji samorządowych przekonuje ich szeregowych pracowników raczej o tendencji do czysto admi-nistracyjnego przekazywania kolejnych obowiązków bez zapewnienia odpowiednich zasobów (finansowych i infrastrukturalnych) dla ich sensownej realizacji. Zrozumiałe zaś – w kontek-ście sytuacji na rynku pracy – obawy o zatrudnienie wydają się uzasadnione w obliczu pla-nów łączenia instytucji kultury działających na poziomie lokalnym. U ich podstaw leży raczej – jak wskazuje cytowany wyżej raport o sytuacji samorządów sygnowany przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji – logika cięcia wydatków i daleko posuniętych oszczędności, niż in-stytucjonalnego wzmocnienia podmiotowości instytucji kultury, lepszej integracji i koordyna-cji ich działań czy zapewnienia pracownikom odpowiednich warunków pracy.

108

90 -

108

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Patrycja Kruczkowska

Instytucje kultury w województwie łódzkim – szanse i zagrożenia

KO

NTE

KS

TY

109

109-

118

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

u

Patrycja Kruczkowska

Instytucje kultury w województwie łódzkim – szanse i zagrożenia

Niniejszy rozdział jest rodzajem podsumowania – zbiera wnioski płynące ze wszystkich etapów badania oraz proponuje rozwiązania i rekomendacje, które w opinii zespołu badawcze-go realizującego projekt „Ekskluzja w dyskursie pracowników kultury” oraz zaproszonych do komentowania wyników ekspertów, mogą być szansą na realną zmianę sytuacji pracowników instytucji kultury, a przede wszystkim – odbiorców ich działań. Pierwsza część tego rozdziału zbierająca główne wnioski, skupia się na trzech obszarach: przedmiotu badania i powiązanych z nim ustaleń; metodologii badania i samego procesu badawczego realizowanego w ramach projektu oraz sugestii dla dalszych badań sektora kultury. Część druga to próba wysunięcia odpowiedzi na zdefiniowane wcześniej wnioski w postaci ukonkretnionych rozwiązań i reko-mendacji, tak dla pracowników instytucji kultury, kreatorów polityk kulturalnych i społecz-nych, jak i badaczy.

Polityka kulturalna a polityka społeczna· Wykluczenie i ekskluzja: obcy język

Nie jest zaskoczeniem dla badaczy, że pojęcie ekskluzji nie było znane badanym. Często jednak obce była im jakakolwiek definicja wykluczenia z którejkolwiek ze sfer życia społeczne-go. Jeśli zaś sporadycznie terminologia związana z wykluczeniem pojawiała się w wypowie-dziach badanych, to najczęściej zaczerpnięta była z języka programów i szkoleń, w których pra-cownicy danych instytucji brali udział (np. wykluczenie cyfrowe). Nie znaczy to jednak, że nie znajomość siatki pojęciowej blokowała aktywność instytucji w kierunku działań inkluzyjnych: często bowiem takie działania były relacjonowane przez respondentów mimo, że nie łączono ich z przeciwdziałaniem wykluczeniu. Zdecydowana większość badanych nie zna jednak żad-nych dokumentów strategicznych odnośnie omawianego problemu, a sugestie dla ewentu-alnie podejmujących ten temat w przyszłość kreatorów polityki kulturalnej były ograniczone. Pokazuje to, że mimo projektowanych na instytucje kultury nowych funkcji, sami pracownicy nie są świadomi istnienia tego typu zaleceń (przyczyną takiego stanu rzeczy może tu być nie-jasny język rzeczonych dokumentów: pozbawiony rozstrzygnięć definicyjnych, sugestii, co do metod wdrażania nowych funkcji i ewaluacji oraz monitoringu sukcesu tego typu zmian). W tym miejscu należy zaznaczyć, że przyjęta strategia badawcza, w której zarówno na-rzędzia, jak i sama sytuacja badania została skonstruowana tak, by badanemu respondentowi nie narzucać siatki pojęciowej przyjętej przez zespól okazała się skuteczna i pozwoliła uchwycić rozłączność pomiędzy językiem, jakim opisują zjawisko wykluczenia badani, a deklarowanymi i podejmowanymi przez nich działaniami.

110

109-

118

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uP

atry

cja

Kru

czko

wsk

aIn

styt

ucje

kul

tury

w w

ojew

ództ

wie

łód

zkim

– s

zan

se i

zagr

ożen

ia

· Przeciwdziałanie wykluczeniu - ziemia niczyja

Poważnym brakiem, jaki został ujawniony w trakcie badań, jest rodzaj „ślepej plam-ki”, jaką stanowią kwestie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w polityce kulturalnej i przeciwdziałaniu wykluczeniu poprzez instytucje kultury w polityce społecznej. W założe-niach dokumentów wkluczanie społeczne ma się realizować zarówno w instytucjach pomocy społecznej, jak i w instytucjach kultury. Dokładny wachlarz możliwych działań w przypadku sektora kultury nie jest jednak dookreślony, co może mieć wpływ na deklarowane przez ba-danych opinie. Respondenci często podkreślali bowiem, że przeciwdziałanie wykluczeniu jest rolą tylko i wyłącznie wyspecjalizowanych instytucji pomocowych, nie zaś instytucji kultury. Pracownicy instytucji kultury często nie dostrzegają swojej roli w tym procesie: zarówno jeśli mowa o przeciwdziałaniu szeroko rozumianemu wykluczeniu, jak i – co ciekawe – wyklucze-niu z kultury. Podobny problem – choć wymaga on osobnych studiów – dotyczy instytucji pomocowych, które również nie postrzegają w lokalnych instytucjach kultury partnerów w walce z wykluczeniem.

· Polityka kulturalna lokalnie – puste znaczące

Na poziomie gmin, a także powiatów, trudno mówić o polityce kulturalnej realizowa-nej w oparciu o dokumenty strategiczne. Dokumenty strategiczne bardzo rzadko odnoszą się do sektora kultury, a jeśli poświęca się mu szczątkową ilość miejsca, to najczęściej kultura łą-czona jest z turystyką lub sportem. Same instytucje bardzo rzadko posiadają dokumenty, które kreśliłyby cele, które instytucja pragnie osiągnąć za wyjątkiem realizacji założonego budżetu. Wydaje się, że sami pracownicy instytucji kultury nie postrzegają siebie jako faktycznych re-alizatorów polityki kulturalnej. Poza instytucjami, które zgłaszają akces do szeregu szkoleń i programów – także w zakresie budowania społeczeństwa obywatelskiego, istnieje duża grupa pracowników instytucji, którzy nie postrzegają swojej pracy w kategoriach misji publicznej, nie widzą więc potrzeby doskonalenia swoich kompetencji czy to w kontekście przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, czy innych funkcji, które są udziałem nowoczesnych instytucji kul-tury. Tym samym błędne koło szkoleń kształcących kompetencje niezbędne dla realizowania nowych funkcji i przeobrażania istniejących już struktur polega na budowaniu zainteresowania w osobach już zainteresowanych, podczas gdy – szczególnie w małych gminach i instytucjach zatrudniających jednego pracownika – niezainteresowani pozostają poza obieg nowych tren-dów. Zaznaczyć tu należy także, że otwarcie instytucji kultury jest rozumiane przez badanych (ale także reprodukowane w języku dokumentów różnego szczebla) jako zniesienie barier do-stępu (głównie barier fizycznych – przeszkody architektoniczne, problem dojazdu do instytucji), niż zwiększanie partycypacji (na przykład poprzez aktywne kształtowanie oferty instytucji kul-tury przez jej odbiorców).

111

109-

118

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uP

atry

cja

Kru

czko

wsk

aIn

styt

ucje

kul

tury

w w

ojew

ództ

wie

łód

zkim

– s

zan

se i

zagr

ożen

ia

· Nieprzystawalność dokumentów i przepisów – martwe zapisy, mała elastyczność organiza-torów Jeśli mowa o dokumentach strategicznych, a także innego rodzaju wytycznych dla in-stytucji kultury na kolejnych szczeblach organizacji terytorialnej, to badani wskazują na ich rażącą nieprzystawalność do codzienności pracy: szczególnie w gminach wiejskich, małych instytucjach o ograniczonych zasobach finansowych i kadrowych. Wskazują tu na fikcyjność nadzoru merytorycznego prowadzonego przez instytucje powiatowe, konieczność walki z biu-rokracją: sprawozdawczością dla zróżnicowanych podmiotów, ale także z nieprzejrzystymi dla wielu procedurami konkursów grantowych oraz koniecznością redukowania funkcji i działań instytucji w obliczu zmniejszających się dotacji. W tym miejscu badani wskazywali też na nie-równy dostęp do środków w ramach konkursów grantowych – także ministerialnych. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest w opinii badanych wymóg wkładu własnego, który często znacznie przewyższa środki, jakie przeznaczyć na ten cel chce i może organizator instytucji. Tym samym konkursy promują instytucje duże i z dużych ośrodków, posiadające lepsze kontakty z organizatorem. Podobnie umiejętność pisania wniosków, prowadzenia projektu oraz rozli-czania go wymaga posiadania odpowiednich kompetencji i wsparcia urzędniczego, o które – szczególnie w małych gminach wiejskich – trudno. Podnosi się tu często argument o skan-dalicznie niskich pensjach pracowników tego sektora, ale przede wszystkim podkreśla niemoż-ność prowadzenia długofalowych działań w obliczu fluktuującego i niepewnego budżetu.

· Holistyczne rozumienie wykluczenia a wykluczenie z poszczególnych sfer życia jednostki

Badanie ujawniło znaczącą różnicę pomiędzy dyskursem akademickim a dyskursem pracowników instytucji kultury. Badacze wykluczenia postrzegają wykluczenie społeczne jako wyłączenie z wielu sfer działalności jednostki – w tym rynku pracy, edukacji, kultury. Pracow-nicy instytucji kultury rozróżniali jednak wykluczenie społeczne (w różny sposób „zasłużone” w opiniach badanych – gdy mowa na przykład o alkoholikach lub nie – gdy odnoszono się do osób niepełnosprawnych fizycznie) oraz odrębne od niego wykluczenie z kultury – rozumiane najczęściej jako samowykluczenie się z instytucjonalnego obiegu kultury (a dotycząca takich grup, jak np. młodzież szkolna, czy mężczyźni 35+). Tym samym dalsze analizy prowadzone były dwutorowo – w odniesieniu do założonego w projekcie tematu przeciwdziałania wyklu-czeniu społecznemu poprzez instytucje kultury, jak i specyficznemu rozumieniu wykluczenia z kultury rekonstruowanego na podstawie wypowiedzi badanych.

Relacje pracowników instytucji kultury z odbiorcami kulturalnej oferty· Brak diagnozy

Tak, jak w analizowanych dokumentach diagnoza sytuacji społecznej mieszkańców po-jawia się rzadko, a opis kondycji sektora kultury na danym terenie – prawie wcale, tak większo-ści instytucji kultury, do których trafili badacze prowadzi swoje działania bez przeprowadzenia szczegółowych badań i analiz oczekiwań odbiorców oraz rozpoznania kontekstu społecznego danej gminy.

112

109-

118

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uP

atry

cja

Kru

czko

wsk

aIn

styt

ucje

kul

tury

w w

ojew

ództ

wie

łód

zkim

– s

zan

se i

zagr

ożen

ia

Badani rzadko dysponowali wiedzą na temat palących daną społeczność problemów, często wykazywali się także nieznajomością otoczenia instytucjonalnego w danej gminie. Jed-nocześnie, pytania o grupy niestanowiące trzonu odbiorców danej instytucji stanowiły dla re-spondentów trudność, podobnie jak prośba o próbę określenia możliwych sposobów dotarcia do potencjalnych odbiorców instytucji. Dopiero w trakcie zogniskowanych wywiadów grupo-wych udało się badanym wskazać wiele praktycznych rozwiązań omawianych tu problemów absencji pewnych grup. Problemy respondentów są bezpośrednio związane z opinią badanych o modelowym i przeciętnym odbiorcy działań instytucji, a także przyczynami nieobecności pewnych grup. Jed-nocześnie, w instytucja kultury, w których pracownicy brali udział w rozmaitych programach szkoleniowych m.in. prowadzonych przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności, świado-mość konieczności posiadania wiedzy nie tylko o posiadanych już klientach, ale i potencjal-nych użytkownikach kulturalnej oferty jest większa.

· Kultura instytucjonalna – kultura wysoka

Pracownicy instytucji kultury bardzo często postrzegają osoby niekorzystające z ich oferty jako pozbawione kulturalnych potrzeb, ogarnięte lenistwem i niechęcią do kultury. Rza-dziej upatrują tych deficytów w braku kulturowych kompetencji i prawie wcale – w niedo-stosowaniu oferty do rzeczywistych potrzeb kulturalnych odbiorców. Oferta kulturalna jest często profilowana pod własne gusta pracowników (a w przypadku domów kultury – często dyktowana jedynie ich umiejętnościami) lub też podporządkowana wyobrażeniom o tym, cze-go mogliby chcieć posiadaniu już odbiorcy działań instytucji. Terenowy etap realizacji badania wskazał też na problemy z dostępem do wielu pracowników instytucji kultury i szczegóło-wych informacji o samych instytucjach kultury. Na stronach organizatorów instytucji widnieją nieaktualne dane teleadresowe, instytucje nie posiadają stron internetowych lub umieszczają na nich szczątkowe informacje, źle funkcjonuje przepływ informacji między poszczególnymi działami. W wielu przypadkach jednak instytucje prowadzą nie tylko bogate strony interneto-we, ale i posiadają konta na portalach społecznościowych. Wykorzystują też rozmaite kanały dostępu do potencjalnych odbiorców, np. współpracując z lokalnymi parafiami. Inną kwestią są wciąż obecne architektoniczne bariery dostępu a także niska świa-domość na temat nieformalnych obiegów kultury i sposobów realizacji aktywności kultural-nych przez mieszkańców regionu. Bardzo rzadko w wypowiedziach badanych pojawiały się też uwagi na temat potrzeby szerszej współpracy z organizacjami trzeciego sektora – zarówno prowadzących działalność kulturalną, jak i inne typy działalności. Nie znaczy to jednak, że taka współpraca nie ma miejsca.

· Brak networkingu lub słabe usieciowienie

W trakcie realizacji projektu badacze terenowi napotykali na przypadki, kiedy to insty-tucje działające na tym samym terenie wzajemnie się ignorowały (przykładem jest tu brak przepływu informacji o organizowanych imprezach) lub ze sobą wręcz konkurowały.

113

109-

118

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uP

atry

cja

Kru

czko

wsk

aIn

styt

ucje

kul

tury

w w

ojew

ództ

wie

łód

zkim

– s

zan

se i

zagr

ożen

ia

W opinii respondentów odpowiedzialny za ten stan rzeczy – oprócz animozji personalnych lub politycznych – jest brak platform wymiany informacji, doświadczeń, dla poszukiwania rozwią-zań codziennych problemów, a także wsparcia merytorycznego na poziomie lokalnym. Nie-zbędnym ogniwem takiej sieci w ocenie badanych powinni być lokalni urzędnicy odpowie-dzialni z kulturę i politycy – tak, by wypracowane rozwiązania miały szansy na wdrożenie w kolejnych latach.

Relacje pracowników instytucji kultury z organizatorami instytucji· Kultura nisko w priorytetach samorządowców

Badani w większość przypadków byli zgodni w ocenie swoich relacji z lokalnymi orga-nami samorządowymi. Większość trudności na jakie napotykają w kontaktach z organizato-rami instytucji, wynika w ich ocenie z niezrozumienia roli kultury we współczesnym świecie, zasad pracy instytucji kultury i specyfiki ich działalności a także niskiego pozycjonowaniu kul-tury w drabince samorządowych priorytetów – jak wskazują badani, instytucje kultury, to te którym ogranicza się budżety w pierwszej kolejności. Przyczyn takiego stanu rzeczy badani upatrują w niezainteresowaniu włodarzy aktyw-nościami kulturalnymi – samorządowcy nie interesują się ofertą instytucji kultury, a zapra-szani na różnego rodzaju imprezy pojawiają się rzadko lub wcale. Jednocześnie, respondenci wskazują, że kultura – w przeciwieństwie na przykład do sportu – nie jest postrzegana przez lokalnych polityków jako narzędzie, które może przysporzyć głosów wyborczych. Tych samym, na wsparcie – zwłaszcza w okresie przedwyborczym, mogą liczyć właśnie ośrodki promujące sport, ale instytucje kultury nie będą się pojawiać w orbicie zainteresowania promujących się kandydatów. Samorządowcy myślą o kulturze w kategoriach zła koniecznego, posługują się w opinii pracowników instytucji kultury stereotypowym i archaicznym rozumieniem funkcji tego typu instytucji oraz bardzo często wykazują się nieznajomością zarówno uwarunkowań formalno-prawnych instytucji, jak i własnych rozporządzeń i strategii.

· Logika oszczędności i brak systemowych rozwiązań

Postrzeganie instytucji kultury jako balastu przez przedstawicieli lokalnej administra-cji przekłada się wedle badanych na liczne odmowy różnych form wsparcia. Najpoważniej-szy problem dotyczy corocznych budżetów – instytucje najczęściej mogą liczyć na wsparcie w wysokości ubiegłorocznej dotacji, ale często również ta dotacja jest zmniejszana. Informacje o wysokości budżetu dla instytucji są dostarczane późno i nie pozwalają na sensowne i urealnio-ne planowanie programu instytucji. Sama wysokość budżetów starcza przede wszystkim na koszty stałe utrzymania instytucji, ograniczając możliwość kreowania nowatorskiej oferty pro-gramowej, nie mówiąc już – w przypadku instytucji powiatowych – o prowadzeniu realnego wsparcia i pracy na terenie całego powiatu. Brak systemowych rozwiązań w kontaktach na linii organy samorządowe – instytucje kultury prowadzi do sytuacji, w której wysokość budżetu instytucji, możliwość uzyskania wkła-du własnego dla projektów i dotacji celowych uzależnione są przede wszystkim od osobistych,

114

109-

118

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uP

atry

cja

Kru

czko

wsk

aIn

styt

ucje

kul

tury

w w

ojew

ództ

wie

łód

zkim

– s

zan

se i

zagr

ożen

ia

często prywatnych relacji pomiędzy kierownikami instytucji kultury a politykami i urzędnika-mi. Badani wskazują tu na doskwierająca kadencyjność - wypracowana względna stabilność we wzajemnych relacjach trwa tyle, ile kadencja danego organu samorządowego. Badani wskazywali także na przeciążenie instytucji kultury sprawozdawczością przy krzywdzącym i demotywującym systemem rozliczania tego typu instytucji nie z efektów me-rytorycznych, a finansowych. Tym samym badani zauważali nieprzystawalność wskaźników mających mierzyć rozmaite formy uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych do praktyki pracy instytucji oraz konieczność manipulowania danymi. Wskazywali także na rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami formułowanymi w stosunku do instytucji kultury przez merytorycz-nych patronów (ulokowanych w stolice województwa, ale także kreowanych przez organa centralne) a polityków lokalnego szczebla. Brak wsparcia ze strony organów samorządowych nie jest realizowany tylko w sferze finansów, ale jest też szczególnie dotkliwy, jeśli mowa o możliwości pozyskiwania grantów. Wyspecjalizowane jednostki gminy, które pomagają pracownikom instytucji w pozyskiwaniu środków wciąż są rzadkością. Już na etapie pisania wniosków projekty instytucji kultury prze-grywają walkę o uwagę urzędników lokalnego szczebla z projektami infrastrukturalnymi. Taka definicja sytuacji nie tłumaczy jednak, dlaczego pracownicy instytucji kultury nie sięgają po środki, które można pozyskać bez zaangażowania gminy, ale wskazują na znaczącą rozbieżność między oczekiwaniami badanych a uzyskiwanym wsparciem.

· Pozorna modernizacja

Pozorna modernizacja instytucji kultury realizowana jest w opinii badanych głównie poprzez łączenie instytucji kultury. Tworzenie pozornie multifunkcjonalnych Centrów Aktyw-ności Lokalnych jest dla badanych jedynie pretekstem do redukcji etatów i budżetów. Gdy łą-czone są instytucje, wygrywa ta, która posiada silniejsze wpływy i to ona decyduje o przyszłym kształcie działalności – ciążąc w kierunku prowadzenia jej w charakterze de facto biblioteki lub domu kultury – wbrew wcześniejszym założeniom. Jeśli zaś w projekcie łączenia instytucji wy-stępują środki na infrastrukturę, zdarza się, że wraz z nowym budynkiem, remontem, (rzadziej wyposażeniem), wymieniane jest także kierownictwo placówki. Badani odczuwają presję na wprowadzanie w swojej pracy logiki projektowej – ograni-czania kosztów stałych, pracy nastawionej na działania dające szybki, mierzalny efekt, pracy w systemie grantów a nie stałych dotacji. Jednocześnie, podkreślają, że nie czują się przygotowa-ni do takiego typu działalności, a ich oczekiwania związane z miejscem pracy (praca stabilna, pewna, bezpieczna) trudno w ich opinii uzgodnić z nowym systemem, który maskuje jedynie braki w zakresie finansowania instytucjonalnej oferty kultury i pomysłów na rolę kultury na lokalnym szczeblu.

· Upolitycznienie kultury

Całokształt problemów przedstawionych w niniejszej części sprowadzić można do zagadnienia upolitycznienia kultury. Badani wskazywali, że lokalne władze niejednokrotnie

115

109-

118

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uP

atry

cja

Kru

czko

wsk

aIn

styt

ucje

kul

tury

w w

ojew

ództ

wie

łód

zkim

– s

zan

se i

zagr

ożen

ia

zlecają instytucją kultury – często w zamian za niewielką podwyższę budżetu lub wsparcia dla projektów – zadania niepowiązane bezpośrednio z działalnością udzielenie wsparcia kul-tury. Do zadań tych należy promocja gminy, organizacja imprez masowych lub innego rodzaju przedsięwzięć niepowiązanych z programem merytorycznym placówki, a nawet promowanie (poprzez prowadzenie strony internetowej, czy gazety) określonego kandydata. Badani opisy-wali przypadki lokalnych konfliktów na tle politycznym, które owocowały wzajemnym bloko-waniem projektów popieranych przez którąś z opcji politycznych. Prowadzi to do sytuacji, w której jeśli kultura jest nisko na liście priorytetów gminy, jeśli kierownik nie jest zmotywowany do budowania relacji pozaformalmych z władzą lokalną, jeśli odmawia realizacji działań, które sprowadzają się do prowadzenia kampanii politycznej, to szanse na otrzymanie od lokalnych władz wsparcia finansowego ponad dotację pokrywającą koszty stałe, są znikome.

· Nieobecny powiat

Jednym z głównych wniosków płynących z badania jest skontastowanie nieobecności wsparcia merytorycznego na poziomie powiatów. Pracownicy gminnych ośrodków odległych od stolicy województwa czują się pozostawieni sami sobie. Sytuacja wygląda nieco lepiej w większych miastach, szczególnie tych, które niegdyś były stolicami nieistniejących już woje-wództw. W związku z oddaleniem instytucji, które mogłyby stanowić wsparcie programowe i szkoleniowe (choć i rodzaj wsparcia oferowany przez wojewódzkie instytucje kultury jest oceniany różnie – szczególnie jeśli mowa o domach i ośrodkach kultury), oragnizatorem lo-kalnej sieci współpracy mogłyby być instytucje powiatowe. Niestety, większość z nich jest powiatowa tylko z nazwy – to najczęściej hybrydy (instytucje gminnopowiatowe, powiato-wo-miejskie), które nie dysponują odpowiednim zapleczem finansowym i kadrowym, sku-piają się raczej na realizacji bieżących działań niż kreowaniu oferty dla lokalnych podmiotów. Szczególnie małe ośrodki upatrują w braku usieciowienia instytucji na poziomie powiatów marnotrawstwa środków – niemożliwe bowiem staje się wspólne tworzenie programów, czy nawet planowanie wydatków, które taka współpraca mogłaby zredukować (jeśli mowa np. o gościach bibliotek czy akcjach terenowych związanych m.in. z transportem książek do bardziej odległych gmin). Zaznaczyć należy, że z kolei instytucje powiatowe w deklaracjach badanych nie mają możliwości pozyskiwania środków na działalność w powiecie. Nieobecność powiatu jest także widoczna, gdy spojrzymy na rozkład opinii responden-tów na terenie województwa. Mimo dużego zróżnicowania samych powiatów – pod wzglę-dem wskaźników opisujących problemy społeczne, zasoby kapitału czy stan infrastruktury, po-glądy pracowników instytucji kultury biorących udział w badaniu nie różnicują się znacząco. Może to oznaczać, że poglądy te są ujednolicone na poziomie województwa. Warto by więc eksplorować ten wątek, prowadząc badania zarówno na poziomie województw, jak i gmin. Istotne mogą także okazać się analizy tworzone dla różnych typów instytucji kultury – prze-prowadzone badania pokazują, tak jak brakuje wspólnej platformy np. dla domów kultury i bi-bliotek, tak na poziomie powiatu i gminy niedostrzegana jest znacząca różnica systemu pracy, organizacji oferty i kontaktu z klientem w obu typach tych instytucji.

116

109-

118

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uP

atry

cja

Kru

czko

wsk

aIn

styt

ucje

kul

tury

w w

ojew

ództ

wie

łód

zkim

– s

zan

se i

zagr

ożen

ia

REKOMENDACJE· Zwiększanie uczestnictwa

- Stworzenie programu grantowego dla instytucji powiatowych, wsparcia dla współpracy mię-dzy instytucjami kultury a organizacjami trzeciego sektora i innymi powiatami województwa; wydzielenia środków przeznaczonych na budowanie sieci współpracy i komunikacji;-Wspieranie regionalnych kongresów kultury – zachęcanie a nawet obligowanie samorzą-dowców do respektowania ustaleń takich platform;- Stworzenie programu grantowego dla małych projektów, nie wymagającego wkładu wła-snego z możliwie uproszczonymi procedurami aplikowania o środki i rozliczania ich;- Zachęcanie samorządów do tworzenia budżetów obywatelskich dla kultury i promocji prawa do kultury jako jednego z praw obywatelskich;- Rozpowszechnianie wiedzy o instytucjach kultury i ich działalności oraz prawach obywateli w zakresie korzystania z kultury i uzyskiwania informacji na temat działalności tego typu pod-miotów;- Niestacjonarne wsparcie szkoleniowe w pisaniu wniosków grantowych (dojazd szkoleniow-ca do instytucji);- Obligatoryjne uczestnictwo pracowników instytucji kultury w programach szkoleniowych zwiększających ich kompetencje i przygotowujących do realizacji przez instytucje kultury no-wych funkcji;- Stworzenie programu szkoleniowego związanego z lokalnym przeciwdziałaniem wyklucze-niu społecznego z komponentem praktycznym.

· Prowadzenie dalszych badań i wsparcie dla instytucji kultury w tym zakresie

Odpowiedzią na wiele problemów instytucji kultury (m.in. w zakresie diagnozy po-trzeb odbiorców instytucji, tworzenia narzędzi badawczych, z których instytucje mogłyby sa-modzielnie korzystać, wdrażania metod ewaluacji i monitoringu) mogłoby być powołanie Re-gionalnego Obserwatorium Kultury, które oferowałoby zarówno rzetelne analizy sektora, ale także wsparcie szkoleniowe.W kontekście przedstawianych tu wyników zespół badawczy widzi potrzebę realizacji:- dalszych badań pracowników instytucji kultury opartych o mixed methodology;- badań lokalnych przedstawicieli władz i urzędników odpowiedzialnych za kreowanie polityki kulturalnej w powiatach i gminach;- badań organizacji trzeciego sektora działających w sektorze kultury oraz innych podmiotów działających poza zinstytucjonalizowanym obiegiem kultury;- szczegółowych analiz poświęconych transfomacji instytucji kultury na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci: mowa zarówno o skutkach transformacji systemowej, jak i sposobach dostoso-wywania się instytucji kultury do wyzwań kultury współczesnej;-badań ilościowych na reprezentatywnej grupie badanych (1500-2000 respondentów), ze szczególnym uwzględnieniem badania instytucji kultury w małych miastach i na wsi, celem prowadzenia porównawczych analiz dla różnej wielkości ośrodków i różnych typów instytu-cji;

117

109-

118

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uP

atry

cja

Kru

czko

wsk

aIn

styt

ucje

kul

tury

w w

ojew

ództ

wie

łód

zkim

– s

zan

se i

zagr

ożen

ia

- budowania baz danych o instytucjach kulturlnych na różnych poziomach agregacji danych;- analiz przypadków dobrych i złych praktyk instytucji kultury, które zostały zidentyfikowane w badaniu, w tym także z zastosowaniem narzędzi interwencji socjologicznej.

· Założone udoskonalenie narzędzi i procesu badawczego

W oparciu o uwagi badaczy terenowych i wnioski własne zespół badawczy rekomen-duje:- zachowanie kolejności przeprowadzania zaprojektowanych etapów badania;- utrzymanie narzędzia jakościowego jako dominującego w pierwszej fazie badań tereno-wych;- utrzymanie zasady niewprowadzania akademickiego dyskursu wykluczenia do narzędzi ba-dawczych;- zmianę operatu losowania: dobór gmin, dobór instytucji;- skrócenie kwestionariusza wywiadu: niezbędne doprecyzowania terminologii w pytaniu 4 i 8, rozdzielenie kwestii związanych z pyt. 9;- utrzymanie pełnej gwarancji anonimowości badanych;- zmianę kolejności przeprowadzenia wywiadów z kolejnymi pracownikami (dywersyfikacja badaczy terenowych);- stanowczo uprzedzać badanych o fakcie nagrywania badania i czasie niezbędnym do jego realizacji;- utrzymanie zasady umawiania terminów przeprowadzenia badania z kierownikami placó-wek;- zmianę podejścia opartego na stażu pracy, na kwalifikacje opartą o wiek respondenta;- wprowadzenie nowych funkcji do zogniskowanych wywiadów grupowych (burza mózgów; identyfikowanie postaw w zhomogenizowanej grupie);- uwzględnienie wynagrodzenia dla uczestników wywiadów fokusowych.

118

109-

118

BibliografiaAcock A. C ., A Gentle Introduction to Stata, Londyn 2012ARC Rynek i Opinia, Polacy nie mają czasu na kulturę, Warszawa 2012,http://media2.pl/badania/89087-ARC-Polacy-nie-majaczasu-na-kulture.htmlBalcerzak-Paradowska B., Polityka rodzinna w gminie. Założenia a rzeczywistość, „PolitykaSpołeczna” nr 11-12/2009Bauman Z., Kultura w płynnej nowoczesności, Warszawa 2011Beck U., Giddens A., Lash S., Modernizacja refleksyjna. Polityka, tradycja i estetyka wporządku społecznym nowoczesności, Warszawa 2009Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002Benkler Y., Bogactwo sieci, Warszawa 2008Betkiewicz W., Demokratyczna i samorządowa reforma powiatów – porażka czy sukcesnowej instytucji? (w:) Wasilewski J. (red.), Powiatowa elita polityczna. Rekrutacja, struktura,działanie, Warszawa 2006Betkiewicz W., Samorządność, czy administrowanie? Status powiatu postrzegany przezpryzmat wykonywanych zadań (w:) Wasilewski J. (red.), Powiatowa elita polityczna.Rekrutacja, struktura, działanie, Warszawa 2006Bourdieu P., Rozum praktyczny. O teorii działania, Kraków 2009Bukraba-Rylska I., Burszta W.J. (red.), Stan i zróżnicowanie kultury wsi i małych miast wPolsce. Kanon i rozproszenie, Warszawa 2011Burszta W.J. i in. (red.), Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce,Warszawa 2009CBOS, Bilans aktywności ekonomicznej, społecznej i kulturalnej Polaków, a takżedoświadczeń osobistych w roku 2009, Warszawa 2010Cohen J., Cohen P. i in., Applied Multiple Regression/Correlation Analysis for the BehavioralScience, Nowy Jork i Londyn 2003Czyżewski M., Dunin K., Piotrowski A., Cudze problemy, czyli wstęp do sepiologii (w:)Czyżewski M., Dunin K., Piotrowski A. (red.), Cudze problemy. O ważności tego, conieważne. Analiza dyskursu publicznego w Polsce, Warszawa 1991Drabowicz T., Structural Determinants of Inequality Transmission – International Compari-sons at The Local Level, „Przegląd Socjologiczny” tom LVI/2/ 2007Ferens A., Macek I., Proces decyzyjny w strukturach władzy lokalnej (w:) Habuda L. (red.),Administracja i polityka. Proces decyzyjny w administracji publicznej, Wrocław 2000Gatnar E., Symboliczne metody klasyfikacji danych, Warszawa 1998.Gatnar E., Walesiak M., Metody statystycznej analizy wielowymiarowej w badaniachmarketingowej, Wrocław 2004Gąciarz B., Instytucjonalizacja samorządności. Aktorzy i efekty, Warszawa 2004Gilejko L. K., Renesans lokalizmu (w:) Wódz J. (red.), Lokalizm. Problemy, instytucje iaktorzy, Pułtusk 2007Główny Urząd Statystyczny (GUS), Kultura w 2011 roku, Warszawa 2012Główny Urząd Statystyczny (GUS), Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w2011 roku, Warszawa 2011

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

IBLI

OG

RA

FIA

119

119-1

23

Główny Urząd Statystyczny (GUS), Rocznik statystyczny województwa łódzkiego 2012,Łódź 2012Golinowska S., Broda-Wysocki P., Kategorie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Przeglądujęć (w:) Golinowska S., Tarkowska E., Topińska I. (red.), Ubóstwo i wykluczenie społeczne.Badania. Metody. Wyniki, Warszawa 2005Golinowska S., Od państwa opiekuńczego (welfare state) do państwa wspierającego pracę(workfare state) (w:) Balcerzak-Paradowska B. (red.), Praca i polityka społeczna wobecwyzwań integracji, Warszawa 2003Habermas J., Strukturalne przeobrażenie sfery publicznej, Warszawa 2007Hausner J., Kultura: produkt, towar czy dobro publiczne? Prezentacja na seminarium: Kulturai rozwój, www.obserwatoriumkultury.pl/…ezentacja_hausnera.pptHerbst M., Levitas A., Decentralizacja oświaty w Polsce 2000-2010: czas stabilizacji i nowewyzwania (w:) Herbst M., (red.), Decentralizacja oświaty, Warszawa 2012Hopfinger M., Literatura i media. Po 1989 roku, Warszawa 2010Itrich-Drabarek J., Decydowanie w organach wykonawczych i stanowiących samorząduterytorialnego (w:) Rydlewski G. (red.), Decydowanie publiczne, Warszawa 2011Janiszewski I., Budujmy kompetencje kulturowe!,http://blogi.newsweek.pl/Tekst/spoleczenstwo/678481,ireneusz-janiszewski-budujmykompe-tencjekulturowe.htmlJenkins H., Kultura konwergencji, Warszawa 2007Kaźmierczak T., Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej (w:) Rymsza M.(red.), Czy podejście aktywizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce20 lat po reformie systemu pomocy społecznej, Warszawa 2011Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 1983Kłoskowska A., Społeczne ramy kultury. Monografia socjologiczna, Warszawa 1972Kłosowski W. (red.), Kierunek Kultura. W stronę żywego uczestnictwa w kulturze, Warszawa2011,http://www.remedium.gumed.edu.pl/attachment/attachment/16150/kierunek_kultura-_w_strone_zywego_uczestnictwa_w_kulturze.pdfKomunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego KomitetuEkonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionówhttp://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0287:FIN:PL:PDF,s.6Kowalska I., Odpowiedzialność samorządu lokalnego za zdrowie – podstawowa opiekazdrowotna i zdrowie publiczne. Oczekiwania a rzeczywistość, „Polityka Społeczna” nr 11-12/2009Kruczkowska P., Wykluczenie i wykluczeni w wypowiedziach pracowników instytucjikultury – ustalenia wstępne (w:) Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursiepracowników instytucji kultury, Łódź 2013Kryńska E., Powiatowa perspektywa polityki rynku pracy, „Polityka Społeczna” 11-12/2009Krzyszkowski J., Analiza doświadczeń w obszarze pracy socjalnej i polityki społecznej (w:)Organizowanie społeczności lokalnej. Analizy, konteksty, uwarunkowania, Warszawa 2011

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

IBLI

OG

RA

FIA

120

119-1

23

Krzyszkowski J., Budowa kapitału społecznego. Nowa koncepcja polityki społecznej napoziomie lokalnym (w:) Walczak-Duraj D. (red.), Społeczności lokalne w perspektywieintegracji ze strukturami europejskimi, Płock, 2001Krzyszkowski J., Instytucje i organizacje społeczne jako partnerzy władz samorządowych(w:) Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), Samorządy lokalne wobec bezrobocia i biedy, Łódź2003Krzysztofek K., Jaka polityka kulturalna w epoce globalizacji i mediów elektronicznych?,„Kultura Współczesna” 1 (43)/2005Kurzynowski A., Błędowski P., Polityka społeczna centralna, regionalna i lokalna (w:)Kurzynowski A. (red.), Polityka społeczna, Warszawa 2008Kusiak J., Kacperski W., Kioski z wódką i demokracja. Historia polityczna warszawskich„kawiarni obywatelskich” jako miejsc kształtowania się nowych ruchów miejskich ireprodukcji podziałów społecznych, „Kultura i Społeczeństwa” 2013/2Mendel M., Rymsza M., Po co nam pracownicy socjalni – organizatorzy społeczności?Solidarność, partnerstwo, przymierze w środowiskowej pracy socjalnej (w:) Rymsza M.(red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą a urzędem, Warszawa2012Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Ocena sytuacji samorządów lokalnych,https://mac.gov.pl/wp-content/uploads/2011/12/Ocena-sytuacji-samorz%C4%85d%C3%B3w-lokalnych.pdf, Warszawa 2013Norušis M. J., IBM SPSS Statistics 19. Statistical Procedures Companion, Nowy Jork 2011Pang-Ning T., Steinbach M., Vipin K., Introduction to Data Mining, Nowy Jork 2006Petelewicz M., Przeciwdziałanie dziedziczeniu nierówności społecznych w opiniach twórcówi realizatorów polityki lokalnej, „Polityka Społeczna”, Numer specjalny: Dziedziczenienierówności społecznych 2008.Pracownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”, Kawiarnie Kultury. Diagnoza. Raportz Badań, http://www.stocznia.org.pl/www/images/pliki_do_podczepienia/raporty_publika-cje/Kawiarnie_Kultury._Raport.pdfPrzybylski B. K., Omówienie narzędzi badawczych i zasad doboru próby wykorzystanych wbadaniach terenowych (w:) Rokicka E., Kruczkowska P. (red.) Ekskluzja w dyskursiepracowników instytucji kultury, Łódź 2013Przybylski B.K., Rzeczywistość instytucji kultury w opiniach ich pracowników – wstępnewnioski z zogniskowanych wywiadów grupowych (w:) Rokicka E., Kruczkowska P. (red.),Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury, Łódź 2013Racław M., Ludzie instytucji i ludzie w instytucji. Pracownicy socjalni o swojej pracy (w:)Dudkiewicz M., (red.), Pracownicy socjalni: pomiędzy instytucją pomocy społecznej aśrodowiskiem lokalnym, Warszawa 2011Raftery E., Bayesian Model Selection in Social Research, “Sociological Methodology” 25/1995

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

IBLI

OG

RA

FIA

121

119-1

23

Rakowski T., Etnografia / Animacja /Sztuka. Nierozpoznane wymiary rozwoju kulturalnego,Warszawa 2013Rakowski T., Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia człowieka zdegradowanego,Gdańsk 2009Rifkin J., Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilężycia, Wrocław 2003Rokicka E., Kruczkowska P., Wykluczenie z kultury jako problem badawczy (w:) Rokicka E.,Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury, Łódź 2013Rymsza M., Paradoks polskiej pomocy społecznej: profesjonalizacja pracy socjalnej naobrzeżach systemu (w:) Rymsza M., Kaźmierczak T. (red.), W stronę aktywnych służbspołecznych, Warszawa 2012Rymsza M., Praca socjalna, służby społeczne, pomoc społeczna w Polsce. Stan obecny iperspektywy rozwoju (w:) Rymsza M. (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce.Między służbą a urzędem, Warszawa 2012Scott J., Freese J., Regression Models for Categorical Dependent Variables Using Stata.Londyn 2006Smętkowski M., Duże miasta Polski – wyzwania rozwojowe a interwencja w ramach polity-ki spójności 2004-2006, „Studia Regionalne i Lokalne” Wydanie specjalne 2011.Staniszkis J., Postkomunizm. Próba opisu, Kraków 2013Starosta P. O pożytkach płynących z badania społeczności lokalnych na podstawie programuPolska lokalna (w:) Jałowiecki B., Łukowski W. (red.), Społeczności lokalne teraźniejszość iprzyszłość, Warszawa 2006Sułkowski B., Społeczne ramy kultury” czterdzieści lat później. Pięć modeli komunikacjikulturowej, „Kultura i Społeczeństwo” 2011/ nr 2-3Surówka K., Winiarz M., Finanse samorządów terytorialnych a finanse na zdecentralizowanądziałalność polityki społecznej, „Polityka Społeczna” nr 11-12/2009Szczerski K., Trzecia fala decentralizacji. Uwag o polskich doświadczeniach z samorządemterytorialnym (w:) Lewicki, J., Olech J. (red.), 10 lat reformy samorządowej w Polsce –doświadczenia i wyzwania, Instytut Multimedialny, Kraków 2010Szlendak T., Wielozmysłowa kultura iwentu. Skąd się wzięła, czym się objawia i jak w jejramach oceniać dobra kultury?, „Kultura Współczesna” 2010/4 (66)Tarkowska E., Biedni o biedzie, biedni o sobie (w)Tarkowska E. (red.) Dyskursy ubóstwa iwykluczenia społecznego, Warszawa 2013Tarkowska, E., Socjologia kultury współczesnej, [w:] Firkowska-Mankiewicz, Kanasz, T.,Tarkowska E. (red.), Krótkie wykłady z socjologii. Kategorie, problemy, subdyscypliny,Warszawa 2012TNS OBOP, Badania opinii publicznej „Uczestnictwo Polaków w kulturze”, Warszawa 2007Towse R., Ekonomia kultury, Warszawa 2011Trawkowska, D., Z jakim posagiem zmierzamy ku zmianie postaw i praktyk? Kilka uwag natemat efektów wzmocnienia w rozwoju środowiskowej metody pracy socjalnej w Polsce (w:) Organizowanie społeczności lokalnej. Analizy, konteksty, uwarunkowania, Warszawa 2011Pr

akty

ka d

ział

ania

inst

ytu

cji k

ult

ury

a p

rzeł

amyw

anie

bar

ier

dost

ępu

BIB

LIO

GR

AFI

A

122

119-1

23

UNDP (United Nations Development Programme), Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym.Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Warszawa 2012van Oorschot W., Making the Difference in Social Europe: Deservingness Perceptions andConditionality of Solidarity Among Citizens in the European Union: Evidence from the1999/2000 European Values Study, „Journal of European Social Policy” 16 (1)/2006.Wasilewski J., Wprowadzenie. Elita polityczna średniego szczebla – problematyka badania(w:) Wasilewski J. (red.), Powiatowa elita polityczna. Rekrutacja, struktura, działanie,Warszawa, 2006Williams R., Generalized Ordered Logit/ Partial Proportional Odds Models for OrdinalDependent Variables, “The Stata Journal” 6(1)/2006Woźniak W., Instytucja kultury jako miejsce pracy. Wnioski z wywiadów swobodnych (w:)Rokicka E., Kruczkowska P. (red.), Ekskluzja w dyskursie pracowników instytucji kultury,Łódź 2013Zalewski D., Poławski P., Udział NGOs w tworzeniu a finanse na zdecentralizowanądziałalność polityki społecznej, „Polityka Społeczna” nr 11-12/2009Zaniewska H., Thiel M., Odpowiedzialność samorządu lokalnego w sprawach mieszkalni-ctwa. Zadania a realizacja, „Polityka Społeczna” nr 11-12/2009

Prak

tyka

dzi

ałan

ia in

styt

ucj

i ku

ltu

ry a

prz

ełam

ywan

ie b

arie

r do

stęp

uB

IBLI

OG

RA

FIA

123

119-1

23