o ensino do debuxo tÉcnico. o lastre da tradiciÓn na...

41

Revista Galega do Ensino - N�m. 22 - Febreiro 1999

TRADICIÓN E INNOVACIÓN

No ensino, en xeral, p�dese formu-la-lo dilema entre repeti-lo aprendido ouco�ece-lo novo, a�nda que isto �ltimopresenta un risco: po�er en evidenciaque �mbalas cousas poden ser incompa-tibles; certamente, non sempre � posiblea situaci�n ideal de mante-la convivenciada tradici�n e a innovaci�n.

� evidente que a tecnolox�a, osnovos sistemas e as novas t�cnicas rele-gan � arquivo da historia os tratados emanuais escolares anteriores que vanquedando atr�s, � non se recoller neles asachegas m�is recentes e innovadoras.

Non obstante, a pesar da supera-ci�n do pasado, o co�ecemento da tradi-ci�n pode axudar � asunci�n consciente,argumentada e rigorosa dos novosmedios. Nestas p�xinas propo��monosexplica-los profundos cambios que seproduciron nas tecnolox�as gr�ficas, fun-damentalmente como consecuencia dainform�tica. Por todo isto revis�mo-laraz�n de ser e as funci�ns dos contidosdisciplinares do debuxo t�cnico, entendi-do como unha materia que veu sendo

ingrediente importante nos sistemas deensino de diferentes niveis educativos eprofesionais.

î preguntar, no debuxo t�cnico,acerca da posibilidade de convivencia oucontradicci�n entre o xa co�ecido e o quexorde como novo, ch�gase necesaria-mente a dar un maior sentido a unhasmaterias que moitas veces esqueceron as�a raz�n de ser no panorama xeral doscontidos disciplinares.

Con independencia da idea de pro-greso cient�fico e tecnol�xico, adm�tesesen discusi�n un imperativo b�sico ÑunprincipioÑ na transmisi�n de todosaber, o que obriga a manter unha actitu-de cr�tica ante a cultura, sexa esta huma-n�stica, cient�fica ou tecnol�xica. O debu-xo t�cnico , en canto disc ipl inaacad�mica, non pode obviar ningunharesposta que conduza a dar unha raz�ns�lida e madurecida a t�dolos seus m�to-dos e contidos.

A NOSTALXIA DO PASADO

En todo balance con memoria his-t�rica � inevitable a nostalxia do pasado;

O ENSINO DO DEBUXO TÉCNICO.O LASTRE DA TRADICIÓN

NA ERA DA INFORMÁTICA (I)

Lino Cabezas GelabertUniversidade de Barcelona

1 colaboracións 17/4/01 18:53 Página 41

42 Lino Cabezas Gelabert

as�, � posible ser nost�lxico ante a lem-branza da m�quina de vapor, o carro debois ou a estufa de carb�n.

A nostalxia � un respectable senti-mento producido pola acordanza dealgo que est� unido afectivamente � nosamemoria. No debuxo t�cnico o tirali�asprovoca a nostalxia dos que aprendemosa utilizalo antes de se converter nunobxecto de coleccionismo desco�ecidopara os m�is novos e reclu�do no merca-do das antig�idades (fig.1).

Pero non s� os obxectos poden se-lo detonante que provoca a nostalxia;tam�n as doutrinas, as m�ximas e as teo-r�as poden ficar relegadas polo presentepara reclu�rense s� no recordo. Podemosser nost�lxicos ante o recordo do debuxoartesanal das engrenaxes, nas que o tra-zado dos perf�s dos dentes se precisabacon envolventes de circunferencia oucicloidais (fig. 2).

A�nda que te�amos morri�a do pri-mor daqueles planos t�cnicos do s�culoXIX, realizados cuns trazos que evocanas puntadas dos bordados das nosasavoas, temos que ser conscientes de quexa son algo do pasado ante o que s� cabeun sentimento entra�able e o gozo est�ti-co da s�a contemplaci�n.

Ante estes recordos � comprensibleque no saber hist�rico se albergue unhaimportante parcela: a historia da cienciae a tecnolox�a. As publicaci�ns e osmuseos dedicados a ese patrimonio aco-llen todo o que desapareceu ou se vaisubstitu�ndo polo m�is recente. Nodebuxo t�cnico, moitas cousas, a�ndaque s� se mante�an nas aulas, pertencen� pasado e s� a nostalxia nos fai resistirante o seu abandono.

As cousas cambian; intelectual-mente debe asumirse que a concienciado devir, un concepto fundamental nahistoria do pensamento, � inherente at�dalas situaci�ns onde se produce unhamudanza. Tam�n os cambios da tecnolo-x�a supo�en unha modificaci�n de pen-samento.

A nosa �poca deber�a reco�ecer nastransformaci�ns tecnol�xicas un cambio

1. Instrumentos de debuxo alemáns de principios doséculo XVIII. Tomado de M. Hambly, DrawingInstruments, Londres, 1988.


O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática 43

substancial na nosa condici�n humana;isto obriga a propo�er explicaci�ns que oasuman. Existen alg�ns riscos: se a voca-ci�n te�rica � algo consubstancial a todaactividade acad�mica, tam�n o � o ensi-mesmamento na s�a propia inercia, quepode desviarse da pr�ctica da vida pro-

fesional. Este �, posiblemente, o divorcioque se puido producir entre a xeometr�adescritiva acad�mica e o debuxo t�cnicoprofesional. A primeira delas v�n repre-sentar unha tradici�n de dous s�culosque se foi transmitindo nas aulas.

2. Trazado de engrenaxes. Lámina 71 de Leroy, Traité de géométrie descriptive, terceira edición, París, 1850.



DEBUXO TÉCNICO E XEOMETRÍA DESCRITIVA

Con certa frecuencia, na pr�ctica doensino consid�rase que o debuxo t�cnicoe a xeometr�a descritiva son algo similar,cando non id�ntico. Nas aulas, const�ta-se moitas veces que nunha materia,a�nda que se chame Debuxo t�cnico,pode desenvolverse un programa coscontidos propios da xeometr�a descritivae, � contrario, nunha materia que sechame Xeometr�a descritiva pode facersedebuxo t�cnico. En calquera caso, existensuperposici�ns e unha �ntima relaci�nentre �mbalas disciplinas.

A�nda que na pr�ctica ocorra as�,desde a teor�a non � dif�cil elaborar unhadefinici�n que precise con claridade asdiferencias entre os conceptos que desig-nan �mbolos termos. Por debuxo t�cnicoentendemos aquel tipo de debuxo que,cunha funci�n instrumental, utilizanenxe�eiros, arquitectos e t�cnicos enxeral e que est� sometido a determinadasleis que pretenden garanti-la s�a obxecti-vidade para que poida ser entendido damesma maneira por calquera persoa1

(fig. 3).En contraposici�n � t�cnico, o

debuxo que se adoita chamar art�sticonon est� sometido necesariamente a

3. Debuxo técnico. Figuras que ilustran esta voz na Enciclopedia Británica para explica-lo concepto de sección.

1 Na Enciclopedia Británica, a voz ‘Debuxo técnico’ defínese así: “Termo xeral que indica o debuxo –mecá-nico, arquitectónico, estructural– usado no mundo industrial dos enxeñeiros e os proxectistas que se formulapara expresa-los conceptos e as informacións necesarias na construcción de máquinas e estructuras”.



unhas normas expl�citas obrigatorias equere permiti-la expresi�n individual,subxectiva, sen que sexa necesariamenteun instrumento utilizado para dar ins-trucci�ns gr�ficas a terceiras persoas oupara predicir unha obra posterior que serealizar� a partir do debuxo que serve dereferencia.

As� mesmo, a diferencia do debuxot�cnico, a xeometr�a descritiva �, condous s�culos de historia e mantendo omesmo nome proposto polo matem�ticoGaspard Monge (1746-1818), unha disci-plina xeom�trica que ten como obxecto oestudio das figuras do espacio a partirdas s�as proxecci�ns sobre unha superfi-cie2 (fig. 4).

Mentres que o debuxo t�cnico tenunhas connotaci�ns pr�cticas e profesio-nais, a xeometr�a descritiva as�ciase aunhas ideas cient�ficas e acad�micas.Non obstante, a tendencia actual pareceque tende a propo�er, como nome m�isutilizado para denominar unha discipli-na gr�fica, o de Debuxo t�cnico no cantode Xeometr�a descritiva. Este feito indi-car�a a primac�a dos aspectos pr�cticospara as ensinanzas t�cnicas, por riba dosprincipios puramente te�ricos da ciencia.

DESCRICIÓN E CONSTRUCCIÓN

O adxectivo ÔdescritivaÕ, inventadopor Gaspard Monge en 1793 para cualifi-

car unha xeometr�a gr�fica, est� clara-mente condicionado polo momento his-t�rico en que xurdiu e, en consecuencia,o posterior cambio de circunstancias his-t�ricas, despois de dous s�culos de exis-tencia, modificou o sentido dos seusobxectivos primeiros que van quedarcuestionados radicalmente coa inform�-tica gr�fica.

Xa no ano 1953, o profesor E.Kruppa, no discurso inaugural da Escola

4. Xeometría descritiva. Determinación dun punto referido aoutros tres coñecidos. Unha das figuras que ilustran a primei-ra edición do texto fundacional de Gaspard Monge, 1795.

2 O propio Monge define a Xeometría descritiva, segundo a traducción castelá de 1803: “tiene dos objetosprincipales. El primero es representar con exactitud sobre los diseños de dos dimensiones los objetos que tie-nen tres, y que son susceptibles de una determinación rigurosa. [...] El segundo objeto de la geometría descrip-tiva es deducir de la descripción exacta de los cuerpos todo cuanto se sigue necesariamente de sus formas y desus posiciones respectivas”. Geometría Descriptiva, Imprenta Real, Madrid, 1803.



T�cnica Superior de Viena, propuxera onome de ÒXeometr�a constructivaÓ �considerar inadecuado o de ÒXeometr�adescritivaÓ, xa que esta non se limita adescribir sen�n que, ademais de repre-sentar obxectos dados, indica a maneirade constru�r outros novos a partir deles,por exemplo, mediante intersecci�ns(fig. 5).

A proposta arraigou en t�tulos deobras tan importantes como a dos auto-res romaneses Gheorghiu e Dragomir Ñarquitecto e enxe�eiro, respectivamen-teÑ: La repr�sentation des structuresconstructives (traducci�n francesa),Geometry of Structural Forms (traducci�ninglesa)3.

Desenvolvendo a proposta do pro-fesor Kruppa, Fritz Hohenberg, no seumagn�fico tratado Konstruktive Geometriein der Technik4, lembraba que tam�n naxeometr�a anal�tica se estudia a represen-taci�n dos puntos polas s�as coordena-das e, xa que logo, a de figuras xeom�tri-cas por medio de ecuaci�ns. Estas soncuesti�ns alleas � que tradicionalmentese estudia na xeometr�a descritiva apesar de ter uns obxectivos similares.

Paradoxalmente, a xeometr�a des-critiva nacera intimamente relacionadacoa xeometr�a anal�tica; o fundador daprimeira � autor doutro importantetexto: Application de lÕanalyse a la g�ome-trie. Este matem�tico xeneralizou o con-cepto de xeraci�n de superficies paraestudia-las figuras do espacio, clasific�n-doas en familias, tales como a das super-ficies regradas que se xeran polo move-mento dunha recta no espacio.

EVOLUCIÓN TECNOLÓXICA E INERCIA ACADÉMICA

Pero non s� se modificou a concep-tualizaci�n matem�tica que fundamentao debuxo t�cnico; � doado constatar quena actualidade o extraordinario desen-volvemento da tecnolox�a gr�fica de pro-ducci�n e reproducci�n de imaxes reper-cutiu de maneira importante nelas5. Nesepanorama, a inform�tica gr�fica � o fen�-meno m�is espectacular. Se se comparanos debuxos t�cnicos do pasado non moi

5. Disco fresador para amosegas de trade espiral. Figurado tratado de F. Hohenberg, Geometría constructiva apli-cada a la técnica. Edición española: Barcelona, 1965.

3 Adrian Gheorghiu, Virgil Dragomi, La représentation des structures constructives, París, Eyrolles —s. f.Geometry of Structural Forms, Londres, Applied Science Publishers, 1978.

4 Existe unha traducción española: F. Hohenberg, Geometría constructiva aplicada a la técnica, Labor, 1965.5 A desaparición dos delineantes, que tiveron que se adaptar masivamente á utilización dos programas de

CAD, é un dos fenómenos máis espectaculares desde o punto de vista profesional.



6. Maquinaria téxtil de 1851. Lámina de The Iconographic Encyclopaedia of Science, Literature, and Art, 1851.



remoto cos que se realizan nos nososd�as, decat�monos do gran cambio pro-ducido (figs. 6 e 7). Este feito afecta nons� as aplicaci�ns profesionais, sen�ntam�n os sistemas acad�micos que oincl�en como materia dentro das s�asensinanzas. Hoxe, a revisi�n dos plansde estudio das carreiras t�cnicas tradicio-nais e a elaboraci�n doutros para asnovas especialidades que se poidan defi-nir � unha oportunidade que se ha apro-veitar para revisar alg�ns dos aspectosque inciden nesta cuesti�n.

Canto � xeometr�a descritiva, acrenza de que � ser unha disciplina cien-t�fica � inmutable en calquera cambiohist�rico, � dif�cil de soster � vista dosdatos que co�ecemos. Parece que na xeo-

metr�a descritiva o �nico que se quixoadmitir, coma na historia da ciencia enxeral, � unha idea de progreso que aafianza cada vez m�is; como consecuen-cia de todo isto � habitual narrar unhahistoria �pica da ciencia, a trav�s de fitosmarcados coas sucesivas conquistas.

Sucede adoito que, en ocasi�ns deincerteza, se acode � pasado hist�ricopara buscar un aval do propio presente.Neste sentido � sintom�tico que se invo-que con bastante frecuencia e se investi-gue a historia dalgunhas disciplinascient�ficas.

En particular, asistimos comoespectadores � proliferaci�n de estudiossobre a historia da xeometr�a descritiva.

7. Imaxe infográfica de 1990, do proxecto dun hotel. Tomado de Sainz, Infografía y arquitectura, Madrid, 1992.



Sen chegar � aseveraci�n machadiana deque se canta todo o que se perdeu, p�de-se dicir que existe un discurso conme-morativo excesivo e sospeitoso quesemella querer evita-lo discurso cr�tico ecorrectivo.

Pola s�a vez, o debuxo t�cnico est�relacionado coa s�a propia tradici�n his-t�rica anterior que se concreta, ademaisde nos propios debuxos, nos textos quese van actualizando e que recollen ospreceptos desenvolvidos nos sistemas deensino. Por outro lado, o debuxo t�cnicotam�n se xustifica pola s�a relaci�n coaspr�cticas profesionais que o utilizan e ovaloran, en consecuencia, pola vixenciados seus contidos.

Nestas p�xinas propo��monosanalizar estas d�as circunstancias princi-pais que enmarcan o ensino do debuxot�cnico: a s�a tradici�n hist�rica comodisciplina acad�mica, onde se relacionacoa xeometr�a descritiva e, como segun-da circunstancia, a s�a dependencia dasaplicaci�ns profesionais que evolucio-nan e asumen, tanto os cambios tecnol�-xicos como a aparici�n de novos mate-riais, de novas profesi�ns e de novossistemas de producci�n industrial.

DEBUXOS E MAQUETAS

Nos �ltimos anos estase a produci-la revisi�n te�rica dun tema: os modelos

tridimensionais; as circunstancias, quenon son casuais, te�en que ver coa nece-sidade de resituar teoricamente os recur-sos gr�ficos na era da inform�tica.L�vanse realizado varias exposici�ns de�mbito internacional e public�ronsealg�ns estudios moi rigorosos dedicados� uso e a importancia das maquetas endiferentes momentos hist�ricos6 (fig. 8).

No panorama de todos estes estu-dios non � aventurado afirmar que exis-te un consenso case que un�nime acercada superioridade t�cnica e conceptualdos modelos tridimensionais sobre osdebuxos para concibir e comunica-loproxectado. Parece que con estes traba-llos se quere emendar unha d�beda his-t�rica: o inxusto trato e o esquecementoacad�mico das maquetas que s� as admi-tiu marxinalmente.

Nas raz�ns que se dan deste feito �insuficiente o argumento de que, men-tres o debuxo estaba dotado intelectual-mente dun aparello te�rico, as maquetaslimit�ronse a un mero papel artesanal esempre supeditado � propio debuxo. �posible que a oportunidade hist�ricadunha revisi�n te�rica do papel asumidopolas maquetas te�a algo que ver cosnovos medios inform�ticos de proxectare, tam�n, coa correspondente crise dossistemas de representaci�n gr�fica tradi-cionais no debuxo.

6 No ano 1994 realizouse no Palazzo Grassi de Venecia a exposición: Rinascimento, da Brunelleschi aMichelangelo. La reppresentazione dell’architettura. O catálogo que se editou con este motivo recolle estudiossobre as maquetas máis importantes daquel período histórico que se mostraron na exposición. Recentemente, en1997, no Centro de Cultura Contemporánea de Barcelona realizouse a exposición e o correspondente catálogo:Las casas del Alma. Maquetas arquitectónicas de la Antigüedad (5500 a. C./300 d. C.). Ademais destas exposi-cións, viron a luz unha longa serie de artigos e libros.



Certamente, as maquetas permane-ceron orfas do aparello te�rico e cient�fi-co que si veu arroupando o debuxo t�c-nico desde o mundo antigo. Non se podeesquecer que, desde a transmisi�n doarquitecto romano do s�culo I a. C.,Vitruvio, das s�as tres categor�as gr�fi-

cas: ichnographia, ortographia e scenogra-phia, marcaranse as teor�as do debuxot�cnico establecidas desde o renacemen-to ata a nosa propia �poca, que se con-cretou en diferentes sistemas gr�ficos.

A aprendizaxe dos tradicionais sis-temas de representaci�n Ñsistema di�-

8. Debuxo de Federico Zuccari (1540-1609). Zuccari e Borghini perante Vasari durmido, coa maqueta da cúpula dacatedral de Florencia. Uffizi, Florencia.



drico, sistema acoutado, sistema axono-m�trico, sistema c�nico, etc.Ñ xustificousuficientemente a existencia de moitasdisciplinas de debuxo t�cnico nas que asmaquetas estiveron sempre ausentes porseren algo innecesario. P�dese lembrarque as materias de debuxo t�cnico forondenominadas precisamente Sistemas derepresentaci�n en alusi�n �s que xa nosreferimos.

Pola contra, as maquetas eran con-cibidas como un oficio, subsididario edependente do debuxo, carentes dunhaautonom�a conceptual con capacidadepara concibir co mesmo foro te�rico con-cedido � debuxo.

MAQUETAS VIRTUAIS

Verdadeiramente, constru�r unmodelo tridimensional de calqueraobxecto � algo distinto a representalocun debuxo, se ben � certo que os obxec-tivos que se buscan � realizalos podenser id�nticos e conseguirse, indistinta-

mente, coa utilizaci�n dun modelo cor-p�reo ou coa s�a substituci�n debuxadaa trav�s dun sistema de representaci�n.A�nda que son certas as similitudes,tam�n � certo que as diferencias son m�isca evidentes.

Nun programa de CAD, � traballaren 3D (tres dimensi�ns), a actitude men-tal � moi parecida � que se pode ter �contemplar, a trav�s dun cristal, unobxecto gardado nunha vitrina, dotadodun mecanismo que permita movelo encalquera posici�n e que, � manipulalo, sepuidese observar desde diferentes pun-tos de vista (fig. 9).

Nestas circunstancias, non ter�asentido ning�n, � manipular unhamaqueta ou contemplala a trav�s duncristal, preocuparse por cuesti�ns derepresentaci�n: axonom�trica, c�nica,acoutada ou calquera outro dos sistemasque se estudian tradicionalmente nostextos de debuxo t�cnico.

Os problemas que se poden presen-tar ante unha maqueta virtual, a trav�s

9. Animación infográfica, exterior e interior dunha porta. Tomado de Sainz, op. cit.



da pantalla, ademais dos propios dodominio do programa que esteamos uti-lizando, ser�an de tipo constructivo, moisimilares �s que se te�en � constru�rmaterialmente unha maqueta tradicio-nal.

� sabido que os programas de CADautomatizaron a representaci�n. En con-secuencia, unha vez definido un obxectoa trav�s da s�a maqueta virtual, a impre-si�n en papel dunha perspectiva axono-m�trica, c�nica ou calquera outro siste-ma queda resolta de forma inmediata.Por iso, a xeometr�a da representaci�nviuse alixeirada extraordinariamentepola inform�tica gr�fica.

Lembr�mo-la exclamaci�n, hai casevinte anos, dun catedr�tico de xeometr�anunha escola t�cnica superior de enxe�e-r�a, que afirmaba: Áa xeometr�a da repre-sentaci�n morreu, viva a xeometr�a!

A co�ecida e ritual frase da monar-qu�a brit�nica, ÁO Rei morreu, viva oRei!, serve de sinal de partida para unhanova era. Co mesmo esp�rito caber�a pre-guntarse sobre as caracter�sticas da novaera que foi aberta pola inform�tica gr�fi-ca e c�l quedou relegada do presente.

MODELAXE DE SÓLIDOS

Nos �ltimos trinta anos, na indus-tria aeron�utica, automobil�stica e naval,desenvolv�ronse as t�cnicas de modela-xe xeom�trica por medios informatiza-dos. Actualmente tam�n son unha reali-dade no campo do dese�o industrial, aarquitectura e a construcci�n.

Sen estar consolidada como unhadisciplina acad�mica aut�noma, xa for-man parte da linguaxe usual, ademais deÔmodelaxe de s�lidosÕ, expresi�ns comoÔmodelaxe xeom�tricaÕ, Ômodelaxe tridi-mensionalÕ, Ômaquetaci�n virtualÕ, ÔCADen 3DÕ, etc. As t�cnicas que comprendeneste tipo de representaci�ns p�denseconcretar en catro tipos principais: osmodelos Ôar�micosÕ (wireframe), as mallaspoligonais, a modelaxe de superficiespor medio da representaci�n de superfi-cies ÔesculpidasÕ (sculptured surfaces) e amodelaxe de s�lidos.

A novidade revolucionaria destesm�todos, en relaci�n coa historia dos sis-temas de representaci�n xeom�trica,reside na poderos�sima capacidadeoperativa dos procesos anal�ticos fronteos gr�ficos, � daren os primeiros unharesposta inmediata da m�quina ante assolicitudes de transformaci�n xeom�tri-ca ou visualizaci�n dos obxectos.

Por outra parte, informaticamenteresultan accesibles temas xeom�tricosinabordables con procesos manuais, etam�n se potencia a axilidade de dese�o� dispor dunha ampl�sima opci�n deensaio proba-erro e innovadoras estrate-xias gr�ficas.

Canto �s aplicaci�ns dos modelosxeom�tricos de tres dimensi�ns, a m�isestendida e co�ecida � a obtenci�n deplanos similares �s tradicionais, a�ndaque a representaci�n bidimensional cl�-sica incorpora numerosos elementossimb�licos que non se poden obter polaproxecci�n directa de modelos tridimen-sionais. Este feito xustifica a posibilidade



de convivencia e independencia entremodelos 2D e 3D, pois nos primeirosrec�llense c�digos e convenci�ns gr�fi-cas de amplo uso.

Outra das aplicaci�ns m�is podero-sas consiste na posibilidade de an�lisexeom�trica dos modelos, que permiteobter de modo autom�tico numerososdatos, como lonxitudes, �reas e volumesde elementos illados ou conxuntos deelementos.

Con todo, a aplicaci�n m�is co�eci-da e habitual dos modelos xeom�tricos �Ñen conexi�n con outros m�dulos derendering, animaci�n e tratamento deimaxesÑ a obtenci�n de vistas ÔrealistasÕdirixidas � promoci�n ou a comunica-ci�n do dese�o (fig. 10).

MODELOS NON XEOMÉTRICOS

A xeraci�n dun modelo xeom�tricopermite, tam�n, asociarlle atributosdiversos como peso, temperatura ouresistencia mec�nica. A simulaci�n fun-cional � unha �rea na que te�en acadadonotables resultados os sectores pioneirosnesta cuesti�n. A enxe�er�a automobil�s-tica, naval e aeron�utica, a interacci�ndun modelo xeom�trico cun modeloe�lico e a an�lise dos resultados pormedio dun programa de elementos fini-tos � un exemplo relativamente co�eci-do.

A un modelo xeom�trico p�dense-lle especificar diferentes atributos mate-riais interesados en xerar obxectos vir-tuais que sexan capaces de simular, demodo satisfactorio, obxectos naturais ousometidos � acci�n directa de din�micasnaturais, como a forza do vento ou as leisdo crecemento que impulsan o desenvol-vemento das plantas ou dos seres vivosen xeral.

Con estes m�todos � posible xerarobxectos irregulares (nubes, monta�as,fume, lume), todos eles impensables porm�todos xeom�tricos. Os m�todos base-ados en leis f�sicas permiten modelarobxectos como superficies el�sticas, de

10. Maqueta virtual realizada por Andrés Mesa a partirdun proxecto de estación de metro en Bruxelas doarquitecto P. Neirinck. 1995.



pl�stico ou teas sometidas � acci�n deforzas gravitatorias, � acci�n do vento ou� interacci�n con outras superficies.

Todos estes programas po�en encuesti�n a capacidade dos m�todos tra-dicionais de debuxo t�cnico para a repre-sentaci�n de calquera atributo da formaque non sexa estrictamente xeom�trico e,mesmo neste campo a inform�tica gr�fi-ca puxo en evidencia os l�mites dodebuxo tradicional para controla-las for-mas libres.

� sobradamente co�ecido o feito deque, no debuxo, o control dunha formatridimensional que non est� limitada porarestas se realiza mediante a representa-ci�n dos seus contornos aparentes. Estametodolox�a, tan utilizada na xeometr�ada proxecci�n na representaci�n das for-mas curvas elementais, reduce drastica-mente as posibilidades de controla-lass�as propiedades xeom�tricas tridimen-sionais, e � realmente insuficiente candose traballa con superficies de xeraci�nlibre, aquelas que a inform�tica introdu-ciu baixo a denominaci�n de free forms.

Non hai d�bida de que os novossistemas xeom�tricos implantados polainform�tica permiten establecer un rigo-roso control visual e m�trico das superfi-cies de forma libre, m�is al� dos contor-nos aparentes que se obte�en coaxeometr�a da proxecci�n.

VISTAS CONTRA PROXECCIÓNS

A�nda que se consideren como algosin�nimo e se utilicen indiscriminada-mente, non � o mesmo unha proxecci�nhorizontal, unha vista superior, unhaplanta ou unha ichnograph�a. Do mesmoxeito, non � igual, a�nda que se usenindistintamente, as denominaci�ns pers-pectiva paralela ou proxecci�n axonom�-trica.

Mesmo sendo un termo arcaico, aichnograph�a (de icnos, Ôpegada, marcaÕ)fai referencia � esquema que representao s�mbolo fundacional e ritual dunhaconstrucci�n (fig. 11). A planta � odebuxo da distribuci�n horizontal dun

11. Estatua de Gudea e Ichnographia da “cidade santa” do deus Ningirsu recollida sobre os seus xeonllos. 2125a. C., Louvre, París.



12. Correspondencia entre plantas, alzados e seccións. Figura dunha das obras fundamentais do “debuxo politécnico”do século XIX: J. N. L. Durand, Cours D’Architecture, París, 1821.



edificio ou obxecto que se disp�n sobre ochan (fig. 12). A vista superior est� rela-cionada e depende doutra que se definecomo vista principal dun obxecto(fig. 13). Pola s�a vez, unha proxecci�nhorizontal �, xunto coa proxecci�n verti-cal, o sistema formulado polo matem�ti-co Gaspard Monge para defini-las for-mas do espacio (fig. 14).

Os especialistas co�ecen ben o paoque soportou a xeometr�a proxectiva dosmatem�ticos nas aulas e tratados dedebuxo t�cnico desde hai xa d�as d�ca-das.

13. Portada dun manual francés de bosquexo, de prin-cipios de século. Realización de ‘vistas’: frontal, supe-rior e lateral.

15. Instrumentos de delineación recollidos nun tratadode 1733. Tomado de M. Hambly, op. cit.

14. Proxeccións vertical e horizontal dun problema dexeometría descritiva. A. Taibo, Geometría descriptiva ysus aplicaciones, Madrid, 1943.


A DELINEACIÓN, O OFICIO DUNHA CIENCIA

A tecnolox�a gr�fica do debuxo t�c-nico que se pode concretar arredor dotermo delineaci�n, non s� sufriu unhagrande evoluci�n a trav�s dos anos(fig. 15), sen�n que nas �ltimas d�cadas ainform�tica gr�fica fixo desaparecerpracticamente a profesi�n de delineante,deixando � vez inservible unha granparte das normas de debuxo t�cnicoindustrial que se desenvolveran progre-sivamente desde o s�culo pasado ata ad�cada dos anos sesenta.

En relaci�n coa tecnolox�a gr�fica, aaprendizaxe do debuxo t�cnico base�ba-se, en moitas ocasi�ns, no dominio dooficio da delineaci�n e no co�ecementodos c�digos gr�ficos, m�is ou menosnormalizados na enxe�er�a ou a arqui-tectura: as convenci�ns e normas derepresentaci�n (DIN, UNE, etc.) (fig. 16).Neste momento, moitas destas tradi-ci�ns comezan a se converter en historia.

Semella indubidable que, hoxe,aquilo denominado por moitos comoÔdelineaci�n electr�nicaÕ � algo xa irre-versible. Por outra parte, na industriareduciuse radicalmente o uso dos Ôpla-nos de tallerÕ, realizados cunhas normasgr�ficas universais que pretend�angarantir unha interpretaci�n un�vocapolos operarios que segu�an as s�as ins-trucci�ns coas m�quinas-ferramenta. Osplanos de taller perderon o seu protago-nismo co desenvolvemento da robotiza-ci�n da producci�n que executa as ordesrecibidas desde os programas inform�ti-cos CAD-CAM, e te�en moi pouco quever cos m�todos de producci�n de obrei-

ros especializados no manexo dunhamaquinaria que segu�an as ordes visuaisprevistas nos planos de execuci�n.

Como consecuencia de todo isto, astransformaci�ns no debuxo t�cnico afec-taron a moitos recursos m�is ou menossofisticados (rotulaci�n, acoutamento,tipos de li�as, soportes, uso de t�cnicas emateriais, etc.) que ti�an a s�a raz�n deser nunhas tecnolox�as gr�ficas moi con-cretas de realizaci�n e reproducci�n dedebuxos, as� como nos sistemas de pro-ducci�n industrial que os fac�an necesa-rios.


16. Diferentes tipos de liñas utilizados no debuxo deenxeñería en distintas épocas.



As repercusi�ns nos sistemas deensino son evidentes, os paradoxos quese producen son rechamantes: podemosatopar profesores de debuxo t�cnico queproh�ben o uso da cor nos debuxos, coargumento de que sempre se debuxoucon tinta negra, ou afirman que as coresnon est�n consideradas nas normas dedebuxo industrial e, xa que logo, debeexclu�rse todo aquilo que dependa exclu-sivamente do criterio persoal.

î tempo, ironicamente, pod�mos-lles advertir �s mesmos profesores queos seus alumnos, � traballaren con pro-gramas de CAD, se valen de monitoresen cor e utilizan, no sistema de ÔcapasÕ,atributos de cores para diferencialas.Nestes casos podemos preguntar porqu� raz�n non se lles obriga a utilizarmonitores en branco e negro.

Desde outro punto de vista, a teor�acient�fica que fundamentaba a maiorparte das pr�cticas da delineaci�n para aproducci�n industrial era, sobre todo, axeometr�a da representaci�n consolidadana xeometr�a descritiva. Non podemosesquecer que no texto introductorio � s�aGeometr�a descriptiva, Monge ref�rese aÒesta geometr�a para la representaci�n ydeterminaci�n de los elementos de lasm�quinasÓ.

En relaci�n con isto mesmo lembra-mos que a xeometr�a descritiva mongia-na formar� claramente un binomio teo-r�a-pr�ctica co que se definiu como oÒdebuxo polit�cnicoÓ, cunha longavixencia que se vai prolongar ata osnosos d�as. Este tipo de debuxo depurouos elementos formais a uns m�nimos,

case exclusivamente de li�a, sensombreado, conseguindo unha m�ximaexpresividade de gran racionalidade ecoherencia.

Consonte todos estes argumentos �razoable pensar que os cambios produci-dos na maneira de debuxar afectar�n avixencia ou a necesidade da ciencia enque as sustentaba cando os debuxos poli-t�cnicos de tradici�n decimon�nica per-deron a s�a hexemon�a, deixaron senxustificaci�n unha boa parte das fun-ci�ns que a xeometr�a descritiva cum-pr�a.

UN CASO PARTICULAR: ÓVALOS E ELIPSES

Temos alg�ns exemplos contun-dentes de cambios derivados da existen-cia da inform�tica gr�fica.

Se ben para o profano os �valos e aselipses son figuras equivalentes, para odebuxante son ben diferentes. Tam�nneste caso, a inform�tica altera a impor-tancia que ti�an estas figuras nos proce-sos da delineaci�n.

P�dese recordar, previamente, queos �valos e as elipses son graficamentefiguras semellantes, pero son absoluta-mente diferentes desde o punto de vistaxeom�trico. Mentres que a elipse �, xuntaa par�bola e a hip�rbole, unha das sec-ci�ns planas dun cono de directriz circu-lar, que se poden definir cunha ecuaci�nde segundo grao, un �valo � unha curvapechada convexa, con dous eixes desimetr�a, composta pola combinaci�n dediversos arcos de circunferencia tanxen-tes entre si e con distintos centros e


radios (fig. 17). Por tal motivo, non sepoden expresar analiticamente cunha�nica ecuaci�n; precisar�an tantas comaarcos distintos aparezan e cos seuscorrespondentes l�mites.

Tam�n a construcci�n gr�fica des-tas figuras � radicalmente diferente. O�valo, unha vez definidos os centros dosseus arcos de circunferencia e os puntosde enlace, constr�ese co tradicional com-p�s para conseguir uns resultados deprecisi�n gr�fica que non requiren unadestramento especial.

Pola contra, para debuxar unhaelipse c�mpre, ou ben dispor dun instru-mental m�is sofisticado c� simple com-p�s Ñcomo o elips�grafo ou un xogo desobreplantas de curvasÑ ou debuxalaspor puntos ou co rudimentario m�tododo xardineiro (figs. 18 e 19). Estas difi-cultades para o debuxo das elipses con-v�rtense nun pesadelo para os estudian-tes primeirizos de debuxo t�cnico econcr�tanse no ampl�simo repertorio detrazados posibles que ocupan un impor-tante tempo da aprendizaxe.


17. Óvalos recollidos no tratado de S. Serlio de 1545.18. Trazado da elipse segundo o método do xardinei-ro, nun gravado da Geometrie de Descartes de 1637.



As elipses est�n presentes nodebuxo t�cnico na representaci�n axono-m�trica de elementos circulares; funda-mentalmente nos cilindros e conos quedefinen roscas, parafusos, rodas, arande-las, etc. Para evita-lo complicado trazadodas elipses que representan todos esteselementos, as normas de debuxo t�cnicoindustrial admiten a s�a substituci�npor �valos para lograr uns resultadosgr�ficos m�is pulcros e econ�micos.

Os �valos non requiren para o seutrazado unha grande habilidade manuale, en consecuencia, un adestramento pre-vio como o que se precisa no bo debuxodas elipses, polo que os resultados adoitan

ser m�is satisfactorios. Non obstante, unollo avezado ve sempre mellor unhaelipse ca un �valo para representar unhacircunferencia en perspectiva (fig. 20).

Todo isto transformouse. Cos pro-gramas de CAD inverteuse totalmente acuesti�n. Na axonometr�a os cilindros,conos e circunferencias en xeral repre-s�ntanse de forma autom�tica sen nece-sidade de c�lculo ning�n, sen erros e, seo perif�rico (plotter ou impresora) � mini-mamente aceptable, o resultado gr�fico �impecable. En consecuencia, � innecesa-ria a substituci�n das elipses por �valos.Por este motivo, actualmente proh�beseen moitos programas de ensino dedebuxo t�cnico a substituci�n de elipsespor �valos, a�nda que as normas dedebuxo t�cnico industrial sigan admitin-do esta posibilidade.

Canto �s elipses, consideradascomo simples figuras planas, as rutinasdos programas gr�ficos fan innecesariosos m�todos de trazado por feixes proxec-tivos ou calquera construcci�n por pun-tos. En contraposici�n, c�mpre unhadefinici�n conceptual precisa dos datosque se requiren para a s�a concreci�n,como poden se-los focos, os eixes maiore menor ou calquera par de eixes conxu-gados.

A AUTORIDADE DA TRADICIÓN

Volvendo � xeometr�a descritivatradicional, advertimos nela un perigoque pode afectar, precisamente, a moitasdisciplinas acad�micas de longa tradi-ci�n: a perda de referencias � realidade

19. Elipsógrafo. Figura do tratado de A. Commelerán,Técnica del dibujo, Barcelona, 1939.

20. Comparación entre a elipse e o óvalo isométricos.


Ñtecnol�xica, cultural, profesional ousocial en xeralÑ e o seu ensimesmamen-to con referencias exclusivas � s�a Ôauto-ridadeÕ establecida, unha autoridademanifestada historicamente pola s�apresencia nas instituci�ns que se remon-tan � pasado. Por iso, fronte � rememo-raci�n do pasado hist�rico, ser�a m�israzoable propo�er un discurso correcti-vo dos erros que se detecten.

Sen nega-la lecci�n da historia,comprobamos que esta pode utilizarsedesde d�as actitudes: como revisi�n cr�-tica que repercuta activamente no pre-sente, ou desde unhas posici�ns histori-cistas que adoptan un ton �pico epretenden apoia-lo que se fai en cadamomento, para mante-la inercia do esta-blecido co aval dos episodios hist�ricosque se cren herdados.

No ensino � adoito inevitable que,nas aulas, os profesores utilicen alg�nargumento hist�rico cando se refiren, noprimeiro contacto cos estudiantes, �Ôimportancia da materiaÕ. Non obstante,este formulismo tam�n pode non existir.Falar da importancia hist�rica do ingl�sou da inform�tica parece algo innecesa-rio; � unha obviedade que todos acepta-mos. No suposto de que algu�n tiveseque explica-las raz�ns da s�a importan-cia, ter�a, f�ra da historia, argumentosm�is que de sobra para facelo.

Para xustifica-la importancia doingl�s non cumprir�a remitirse � pasadoe invoca-la obra de Shakespeare, ou ahistoria da literatura inglesa en xeral, apesar da s�a importancia f�ra de todadiscusi�n. No mesmo sentido, non ser�a

necesaria, para xustifica-la necesidadeda inform�tica, facer referencia �s seusantecedentes hist�ricos, � Ôm�quina arit-m�ticaÕ de Pascal de 1645 ou a aquelou-tra Ôm�quina calculadoraÕ de Leibniz de1871.

Invoca-lo pasado glorioso dunhadisciplina, ou o seu arraigamento, paraxustifica-la s�a necesidade na actualida-de non deixa de p�r en evidencia unhaactitude defensiva, intereseira, incapazde argumenta-lo seu sentido con referen-cias � presente; � unha actitude que � vezfalsea a mi�do a propia historia coaconstrucci�n da lenda dourada que noncoincide exactamente coa realidade dosfeitos.

ACADEMIA, ACADEMICISMO E XEOMETRÍA DES-CRITIVA

Aparentemente pode resultar con-tradictoria a relaci�n entre os termosxeometr�a e academicismo que encabe-zan este apartado xa que, por unhabanda, a ciencia en xeral e a xeometr�a enparticular se asocian a unha idea de uni-versalidade e obxectividade cient�ficapara a busca da ÔverdadeÕ (fig. 21). A ver-dade que pretende a ciencia est� por ribae � contraria � concepci�n ideol�xica doacademicismo que ten, pola s�a vez,unhas connotaci�ns de car�cter pexorati-vo. A ciencia est� relacionada co progre-so tecnol�xico e a academia vinc�lasecon actitudes conservadoras moitasveces contrarias � idea de progreso e quese poden cualificar, nalg�n momento,como politicamente reaccionarias no seu




compromiso por querer manter un siste-ma de poder establecido.

Verbo destas cuesti�ns p�deseadvertir que nin a ciencia est� exenta deimplicaci�ns ideol�xicas, nin o academi-cismo ha entenderse cun car�cter absolu-tamente pexorativo. î noso entender, aexistencia da xeometr�a descritiva, a�ndaque sexa unha disciplina fundamental-mente cient�fica, ha explicarse en parte,precisamente, desde o seu car�cter Ôideo-l�xicoÕ e desde a formulaci�n xeral dossistemas de ensino que a incl�en e queson tam�n, como tentaremosargumentar, a expresi�n dunha forma depoder.

Para relaciona-la xeometr�a descri-tiva co academicismo, conv�n facer pre-viamente algunha precisi�n sobre este�ltimo termo. Se ben son varias as acep-ci�ns da palabra academia, por Ôacade-

micismoÕ entendemos, neste contexto eno seu sentido pexorativo, a aceptaci�n ea imposici�n acr�tica duns modelos te�-ricos ou formais que est�n establecidos eestabilizados nunha instituci�n de ensi-no.

Non obstante, non se pode esque-cer que toda tradici�n acad�mica Ñmesmo que sexa pexorativamente acade-micistaÑ nas s�as orixes sempre xurdiudunha situaci�n vital, necesaria (a�ndaque despois non se acostume mantela) eque � a clave e a explicaci�n do compor-tamento adoptado pola mesma institu-ci�n. Co transcurso do tempo, � cambia-las propias circunstancias hist�ricasvaise substitu�ndo a formulaci�n ou oenunciado daqueles primeiros proble-mas vitais pola imposici�n dunhas solu-ci�ns acr�ticas que se pretenden estable-cer como universais e inmutables.

21. Gabinete de física na Academia de Ciencias. Sebastian Leclerc (1637-1714). École des Beaux-Arts, París.


A historia da xeometr�a descritiva,logo de douscentos anos de existencia,percorreu todas estas etapas: unha pri-meira formulaci�n como expresi�n sim-b�lica dunhas circunstancias singularesrelacionadas coa Revoluci�n francesa e,m�is tarde, a s�a consolidaci�n nunpoder acad�mico comprometido ideolo-

xicamente cun determinado modelo desociedade. P�dese afirmar que a xeome-tr�a descritiva �, en gran medida, o pro-ducto dunha �poca hist�rica particular e,as� mesmo, a concreci�n como peza clavedun sistema de ensino, dunha propostaut�pica de transformaci�n da realidade.



o ensino do debuxo tÉcnico. o lastre da tradiciÓn na...

Documents