o balneario romano dugkarbalko segundo as …no século xx, na coñecida obra de carreras y candi,...

37
O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS FONTES DO AWQLslVO DO REINO DE GABllClA (Unha excavación arqueolóxica no séeu- so XVIII) Por Gregorio CASADO GONZALEZ Rosa MVRANCO MASIDEi Departamento de Historia l. Universidade de Santiago de Compostela Abslract: From the study of a number of documents recently found in the Arquivo do Reino de Galicia (A Coruña) which make reference to the existence of a roman therrnal and balneary building in the village of Carballo (A Coruña), we bring into knowledge an until the moment unpublished little episode of the spanish archaeology. This documents include the first known plane of this kind of edifi- cation in rornan Galicia. We also relate this construction with the mancio regu- larly set alongside the roman roads. Key words: Roman Thermal Bath, Roman Balneary, Hystory of Archeology, Roman Road. Este traballo ten por obxecto divulgar unha serie de fontes documentais exis- tentes no Arquivo do Reino de Galicia (A Coruña) que nos poñen en coñece- mento dun descoñecido episodio da historia da arqueoloxía española: a excava- ción en 1777, levantamento planirnétrico incluido, das ruinas dun establecemen- to termal e balneario de epoca romana ubicado no que hoxe é a vila de Carballo (partido xudicial de Carballo de Bergantiños, provincia da Coruña) (figura 1). A actividade arqueolóxica recibiu no século XVll t un considerable impulso ofi- cial que fixo que esta disciplina, coma moitas outras, comezara o seu desenvol- vemento como ciencia e a súa sistematización. A promoción de excavacions2, viaxes arqueolóxicas e recopilacións epigráficas convírtense en habituais no panorama cultural español (Beltrán, 1985; Mora, 1991). Esta e a época dos cha- mados ((precursores>> no que a arqueoloxía como ciencia moderna se refire. En Galicia esta actividade tivo os seus representantes en figuras como Fray Pablo Rodríguez, Pascual Seguín, Fray Martín Sarmiento, Sobreira ou José Cornide, todos eles preocupados en maior ou menor medida polos vestixios arqueolóxi- cos (Bermejo, 1991 ; Calo, 1993; García e Acuña, 1981 ). Sen embargo, a maior parte destes achádegos non foron o resultado dunha búsqueda consciente e planificada, senón froito da casualidade ou do interés por tesouros que, segundo diversas tradicións, permanecen agochados en diferentes lugares. En Galicia, por exemplo, mámoas, castros, mouros e tesou- Rosa ivjaría Franco Maside é estudiante de terceiro ciclo no departamento de Historia I da Universidade de Santiago de Compostela, e Gregorio Casado González realiza labouras de descri- ción documental en arquivos galegos. * Aguilar Pinal (1998) ofrece unha interesante bibliografía sobre o tema.

Upload: others

Post on 03-Aug-2020

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS FONTES DO AWQLslVO DO REINO DE GABllClA (Unha excavación arqueolóxica no séeu- so XVIII)

Por Gregorio CASADO GONZALEZ Rosa MVRANCO MASIDEi

Departamento de Historia l. Universidade de Santiago de Compostela

Abslract: From the study of a number of documents recently found in the Arquivo do Reino de Galicia (A Coruña) which make reference to the existence of a roman therrnal and balneary building in the village of Carballo (A Coruña), we bring into knowledge an until the moment unpublished little episode of the spanish archaeology. This documents include the first known plane of this kind of edifi- cation in rornan Galicia. We also relate this construction with the mancio regu- larly set alongside the roman roads.

Key words: Roman Thermal Bath, Roman Balneary, Hystory of Archeology, Roman Road.

Este traballo ten por obxecto divulgar unha serie de fontes documentais exis- tentes no Arquivo do Reino de Galicia (A Coruña) que nos poñen en coñece- mento dun descoñecido episodio da historia da arqueoloxía española: a excava- ción en 1777, levantamento planirnétrico incluido, das ruinas dun establecemen- to termal e balneario de epoca romana ubicado no que hoxe é a vila de Carballo (partido xudicial de Carballo de Bergantiños, provincia da Coruña) (figura 1).

A actividade arqueolóxica recibiu no século XVll t un considerable impulso ofi- cial que fixo que esta disciplina, coma moitas outras, comezara o seu desenvol- vemento como ciencia e a súa sistematización. A promoción de excavacions2, viaxes arqueolóxicas e recopilacións epigráficas convírtense en habituais no panorama cultural español (Beltrán, 1985; Mora, 1991). Esta e a época dos cha- mados ((precursores>> no que a arqueoloxía como ciencia moderna se refire. En Galicia esta actividade tivo os seus representantes en figuras como Fray Pablo Rodríguez, Pascual Seguín, Fray Martín Sarmiento, Sobreira ou José Cornide, todos eles preocupados en maior ou menor medida polos vestixios arqueolóxi- cos (Bermejo, 1991 ; Calo, 1993; García e Acuña, 1981 ).

Sen embargo, a maior parte destes achádegos non foron o resultado dunha búsqueda consciente e planificada, senón froito da casualidade ou do interés por tesouros que, segundo diversas tradicións, permanecen agochados en diferentes lugares. En Galicia, por exemplo, mámoas, castros, mouros e tesou-

Rosa ivjaría Franco Maside é estudiante de terceiro ciclo no departamento de Historia I da Universidade de Santiago de Compostela, e Gregorio Casado González realiza labouras de descri- ción documental en arquivos galegos.

* Aguilar Pinal (1998) ofrece unha interesante bibliografía sobre o tema.

Page 2: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

ros aparecen fortemente interrelacionados no imaxinario popular3 (Llinares, 1 990).

A historia que aquí se pretende recuperar naceu da conxunción dos anterio- res factores: por un lado o episodio casual da aparición dun manantial ligado á crenza popular da existencia dun tesouro naquel lugar; pasados uns anos, unha serie de acontecementos de carácter xudicial facilitaron a presencia no mesmo lugar duns homes que, dignos representantes desa mentalidade do século XVIII, souberon ver o que tiñan ante os seus 0110s e concederlle a importancia que o descubrimento merecía.

Ante todo, imponse unha breve revisión bibliográ fica, xa que non é esta a pri- meira vez que parte destes documentos, todos eles manuscritos, ven a letra impresa. Pero esto ocorreu nun campo da producción bibliográfica de carácter técnico-científico que, pola súa mesma especialización, fixo que o acontece- mento pasara desapercibido nos círculos historiográficos. Referímonos á litera- tura de carácter médico-hidrolóxico, de copiosa producción nos séculos XVlll e XIX, e na cal abondan referencias ás historias dos numerosos establecementos de baños que durante os mesmos funcionaron4. Ademais, a historia que conte- ñen foi tamén recollida por algún autor de sobra coñecido, pero sempre de maneira incompleta ou confusa. Por estes motivos, a existencia de dito balnea- rio en época antiga ven sendo un asunto que permanecía ata o día de hoxe sen resolver de maneira totalmente satisfactoria.

Descubertas as augas a principios do século XVIII, os baños de San Xoán de Carballo, coñecidos durante un longo período co nome de baños de Bértoa da Lagoa, son xa nomeados na temprana data de 1729 nunha obra de veterinaria escrita por Fernando Sande y Lago (Galdo, 1995). A mediados dese século, o catedrático de cerurxía da Universidade de Santiago, Pedro Gómez de Bedoya, adícalles un capítulo baixo o nome de <<baños de Bértoa,, no segundo volume dos dous publicados da sua historia das augas minerais españolas (Gómez de Bedoya, 1764). Ningún destes dous autores alude á romanidade destes baños. Tamén por estas datas, no manuscrito de Rioboo y Seixas titulado <<Descripción Geográfica y Topográfica del Reino de Galicia)) alúdese escuetamente a este manantial co nome de «baños de Bértoa)), sinalando que a súa antigüidade non se remonta ainda nin a douscentos anos (Meijide, 1985).

Xa no século XIX, o diccionario xeográfico de Sebastián de Miñano atribúe a paternidade dos baños ós árabes (Miñano, 1826). Anos dispois, e no mais coñe- cido diccionario de Pascual Madoz, nun apartado adicado ás augas minerais da

Dando lugar a episodios como o xa coñecido do licenciado Vázquez de Orjas-e a expoliacion sistemática de sepulturas megalíticas, acontecido a comezos do século XVI (MARTINEZ SALAZAR 191 0).

Resultou imprescindible neste traballo a recopilación bibliográfica feita polo doutor Martínez Reguera (1 892), que reúne varios miles de asentos ó respecto.

Page 3: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

provincia da Coruña, sinálase que a construcción do pozo que serve de baño en Carballo se remonta a tempos moi lonxanos, sen mais especificación (Madoz, 1 986).

A mediados deste mesmo século, o director médico do establecemento bal- neario, o doutor lsidoro Ortega, publicou unha memoria da actividade habida nos baños de Arteixo e Carballo entre os anos 1850 e 1856. Nun capítulo desta memoria titulado <<Noticias de los baños de Carballo, desde su fundación,), o autor da noticia de que movido pola curiosidade, e enterado da existencia das fontes sobre as que hoxe voltamos, acudiú a consultalas, transcribindo de manei- ra íntegra tres dos documentos fundamentais, pero sen facer comentario algún sobre o seu contido (Ortega, 1857). Estes textos foron mais tarde aproveitados polo coñecido médico don Nicolás Taboada y Leal5, quen agradecéndolle ó ante- rior que llos facilitara, foi o único dos aquí citados que recolleu de maneira com- pleta, mais breve, a historia deste suceso (Taboada, 1877).

No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda que obviando por completo o episodio da excavación (Carré, 1936). Por fin, a primeira vez que aparece sinalada a posible orixe romana do balneario de Carballo na bibliografía historiográfica , nun pequeno artigo do profesor Luis Monteagudo no que asegu- raba ter oido decir que na zona do mercado da vila apareceu hai moitos anos unha fonte subterránea cuberta de bóveda á cal se accedía por escaleiras (Monteagudo, 1955). Neste último basearanse diversos autores para manexar, algún deles con moita reserva, a orixe romana do establecemento (Mora, 1981 ; Diez de Velasco, 1985; Blázquez y García-Gelabert, 1992). Tamén nun artigo no que se propón un novo trazado da Vía XX Per Loca Maritima pola provincia da Coruña se fai alusión a que esta pasaría perto dos antigos baños de Carballo (Caamaño y Naveiro, 1993). Por último, nunha obra de recente aparición recu- pérase a historia a través dos textos de Taboada y Leal, pero outra vez incom- pleta e de maneira confusa (Galdo, 1995).

AS FONTES

Os documentos atópanse no Arquivo do Reino de Galicia (A Coruña), for- mando parte dun expediente xudicia16 do seu fondo principal, o da Real Audiencia e Audiencia Territorial de Galicia. Este expediente tivo a súa orixe na acumula- ción de varios litixios independentes entre sí, habidos entre os anos 1763 e 1840. O denominador común entre eles é o feito de sustanciarse a posesión ou pro- piedade, segundo os casos, dun batío de augas sulfurosas existente no lugar de Bértoa da Lagoa, freguesía de San Xoán de Carballo (A Coruña), así coma unha

Mais coñecido pola súa obra sobre a comarca de Vigo (1 877). 1763-1 839 / A Coruña: Pleito intitulado << El Fiscal de Su Majestad y Don Domingo Antonio

Rodriguez Cancela, cura de Carvallo, con Don José Moscoso, presbítero, sobre denuncia de obra nueba. Oficio Figueroa,,. Catro pezas. Arquivo do Reino de Galicia, Real Audiencia e Audiencia Territorial; escribanía de Figueroa; serie (<Letra Fiscal),; U1 9079 1 19.

Page 4: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

serie de denuncias de diverso proceder acerca do mal funcionamento e abando- no dos baños.

Entre os diversos autos que o integran destaca un conxunto de documentos xerados pola actividade dunha comisión xudicial nomeada en 1777 a petición dunha das partes ó efecto de realizar, con asistencia de peritos, unha inspección no lugar causa do litixio. Os peritos nomeados foron o médico coruñés Juan Felipe Diz7 e o coñecido arquitecto compostelán Miguel Ferro Caaveiro! A estes dous engadíuse posteriormente, a petición do xuíz instructor, o cerurxián dunha freguesia cercana, debido o coñecemento que tiña da historia e propiedades das augas. Gracias a presencia do arquitecto levouse a cabo a excavación que des- cobreu os restos do antigo balneario. Entre os documentos producidos por esta comisión destacan os seguintes:

-1777, outubro, 2 / Xornes, S. Xoán de (Xurisdicción de Xornes, Couto Redondo; Santiago): informe do cirurxián Pedro Calvo de Castro sobre o descubrimento, historia e propiedades dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleito <<El Fiscal .... >>, 1 v e z a , f. 100-1 02.

-1 777, outubro, 8 / Bértoa, Sta. María de (A Coruña): informe de Juan Felipe Diz acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleito <<El Fiscal.. ..)>, 1 - peza, f. 1 03-1 07.

-1777, outubro, 13 / A Coruña: informe de Miguel Ferro Caaveiro, acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleito <<El Fiscal ....>>, 1 v e z a , f. 108-1 10. Acompaña: Ydea Geométrica, que demuestra, parte del nuevo descubrimiento de los Antiguos Baños de Bértoa; cuias ruinas se comenzaron á despejar en 26 de Septiembre de 1777. 1 Miguel Ferro Caaveyro. - Escala [ca. 1:148], 100 pés casteláns [=28 cm]. - [s.l. : s.n., 1 7771 1 plano : ms. , col. ; 30 x 35 cm Inserta clave explicativa en números. Corresponde á folla 111 do expe- diente. Sg.: ARG. Col. Cart. R.A. 6213.

-1777, outubro, 281 Bértoa, Santa María de (A Coruña): certificación do obrado pola comisión nomeada para o asunto dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleíto <<El Fiscal....>>, 1 v e z a , f. 82- 95.

Os peritos, nos seus informes, debían dictaminar se unha casa construida o

Médico do Real Acordo da Real Audiencia de Galicia, e presidente da Subdelegación do Protornedicato do Reino de Galicia, segúndo el mesmo informa en: 1777, outubro, 8 / Bértoa, Sta. María de (Xurisdicción de Bértoa, A Coruña): informe de Juan Felipe Diz acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa (San Xoán de Carballo). No pleito <<El Fiscal....)), I v e z a , f. 103-107.

Ferro Caaveiro foi o máximo expoñente da corrente arquitectónica neoclásica da arquitectura galega. Arquitecto titular do cabildo compostelán no último tercio do século XVIII, foi autor de impor- tantes remodelacións urbanísticas en Santiago e na Coruña, cidade esta última onde dirixiú as refor- mas nas instalacións portuarias para os coprreos Marítimos. Foio tamén profesor de Arquitectura na Sociedade Económica de Santiago, e tamén arquitecto-director privativo das obras públicas desta cidade. Interesa resaltar aquí a súa faceta como perito mapista, habilidade que Ile foi recoñecida ó dezaotio anos (ORTEGA ROMERO 1970, 1971 ; GONZÁLEZ LÓPEZ 1971 ; GARC~A-ALCANIZ YUSTE 1 989).

Page 5: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

carón do baño perxudicaba ou non ó manantial, sendo esa a súa principal preo- cupación. Pero a importancia dos restos atopados motivou que incluiran des- cripción~ e interpretacións mais ou menos acertadas sobre os mesmos.

Pola súa banda o cirurxián, Pedro Calvo de Castro, narra a historia das augas dende o seu descubrimento en 171 6, así como unha serie de crenzas populares sobre os restos enterrados. O xuíz recolle na certificación noticias acerca das estructuras e algún comentario puntual sobre os materiais atopados, dándonos a coñecer tamén o proceso de excavación.

Pero o expediente é rico en documentación tanto anterior como posterior á actividade da comisión, habendo nel numerosa e interesante información com- plementaria e outros tres documentos gráficos de valor desigual.

Coa documentación á vista pretendemos, en primeiro lugar, recuperar a his- toria do descubrimento e do proceso de excavación do xacemento para, poste- riormente, facer unha análise do plano levantado por Ferro Caaveiro, seguindo os comentarios dos peritos e xuíz.

HISTORIA DA EXCAVACIÓN

A toma de conciencia da existencia dun edificio soterrado no lugar de Bértoa da Lagoa é progresiva, puidéndose destacar tres momentos no proceso: o do descubrimento do manantial, en 171 6; un expolio do xacemento levado a cabo no ano 1763; e, finalmente, a excavación de 1777.

O cirurxián Pedro Calvo de Castro é quen nos informa acerca do ocurrido en 1716. O seu informe, despois da debida presentación, comeza coa narración deste suceso:

(c... hize varias deligencias a efecto de ynquerir el discubrimiento de dicho baño y sus efectos. Y es cierto haver thenido noticias ciertas de que en el campo o laguna donde premanece [sic] dicho baño havía una modoña de tierra o monte alta, que por diferentes tiempos traszendía humos y esalaciones. Y reconocido esto por un tal Juan de Villar, de el lugar de Vilanova, feligresía de San Estevan de Goianes, movido de la anbizion, yntentando que en la referida modoña havería un tesoro o mina que quieren llamar, buscó a un tal Diego Miolos, vecino de la feli- gresía de Cances, maestro de romper canteras, y entre los dos se fue- ron a cavar a la citada modoñaa. Travajaron en ella hasta que discu- brieron las piedras del [sic] arqueta que oy susiste y sirve para el baño. Y entendiendo ser la vina [sic] donde estava el tesoro que intentavan, le baciaron de la tierra y cascajo que tenía dentro hasta que discubrie- ron el thesoro del manantial o manantiales que surten dicho baño. 9.

1777, outubro, 2 / Xornes, S. Xoán de (Xu. de Xornes, Couto Redondo; Santiago): informe do cirurxián Pedro Calvo de Castro sobre o descubrimento, historia e propiedades dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleito «El Fiscal....,>, 1 v e z a , f. 1 00r-100v.

Page 6: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

Estes sucesos son tamén recollidos de forma resumida por Juan Felipe Diz, quen nos certifica a data do acontecemento: :<...se deve tener presente que esta arqueta fue descubierta por casualidad, segun se dice, en el año de 16.. . >> 'O. É dicir, no ano de 171 6.

A consecuencia deste achádego arranxouse a dita arqueta, e foi fundada unha capela advocada a Virxe da Estrela e tamen un hospital para pobres que servira de albergue para os que se foran bañar. Este permaneceu en activo en condicións precarias ata que en 1763, aproveitando o abandono no que se ato- paban as instalacións, o cura de San Xoán de Carballo levantou unha casa o carón mesmo do baño. Postos algúns veciños á laboura de abrir os alicerces da nova construccion, por orde do cura, toparon con muros enterrados e, pensando outra vez no tesouro, puxeronse a excavar q<%''asta que llegaron a discubrir por- ciun de pared "hl'echa de manpostería y cantería»ll.

Esta actividade dos veciños deu lugar a unha denuncia, a mais antiga de can- tas figuran no expediente12. En consecuencia, foi desplazado ó lugar un escribán que paralizou a actividade furtiva. O único dato que ofrecen as fontes é que os veci- ños excavaron un área aproximada de 1 3m2 cunha profundidade nalgunhas partes de ata 3'3 m. Tampouco se tomaron mais providencias que a mera paralización. O cura non desistiú no seu empeño de edificar a casa, o que finalmente conseguíu. E ademais abríu unha porta que comunicaba a casa co baño de maneira directa. O seu propósito, segundo o cirurxián, era <<que los güespedes de ella tengan /a comodidad de entrar en el baño cuando quieran, y con este prebilegio paguen mejor la posada al casero o persona que de horden de dicho cura rexe la casa* 1 3 .

A edificación da casa por parte do cura provocou diversos enfrontamentos e denuncias, entre os cales cabe destacar a petición feita en 1771 por un médico da Coruñai4. Segundo expresa na sua denuncia a casa alí levantada «perjudica actualmente el recto uso y buen efecto del estado del baño, y en lo sucesivo podría enteramente arruinarle»I5. Este documento va¡ acompañado pola que e a

lo 1777, outubro, 8 / Bértoa, Sta. María de (Xu. de Bértoa; A Coruña): informe de Juan Felipe Diz acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleito ((El Fiscal....,,, 1 v e z a , f. 104r.

idem nota 9, f. 101 r-101v. l2 1763: autos obrados en virtude da denuncia de don Enrique Blanco Riobó. No pleito (<El

fisca ...,,, 1 peza, f. 32-60. l3 idem nota 9, f. 101 r-101v. l4 1771 : autos relativos á representación de don Jacinto de Prado y Neira ante o Real Acordo da

Real Audiencia de Galicia. No pleito <<El Fiscal...,,, I v e z a , f. 1-5. Conteñen: [Croquis da situación da casa construida por don Domingo Antonio Rodríguez Cancela, nos baños de Bértoa]/ Jacinto de Prado y Neira. - Escala indeterminada. - [sn : SI , 17711 1 plano : manuscrito ; 30 x 21 cm. Inserta clave explicativa en letras. Correspone á folla 3 do expediente. Sg: Arquivo do Reino de Galicia, Colección Cartográfica, Cartoteca; Real Audiencia: 62 / 1.

l 5 1771, agosto, 4 /A Coruña: Carta- representación dirixida por Jacinto de Prado y Neira, médico honorario da Corufia, 6 Real Acordo da Real Audiencia de Galicia expoñendo os perxuicios que a cons- tucción dunha casa crea nos baños de San Xoán de Carballo. No pleito <<El Fiscal ...,,, IQeeza, f. 1 r,

Page 7: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

primeira representación gráfica dos baños de Carballo (fig. 2), onde se pode apreciar a modestia das instalacións existentes.

Nin esta denuncia nin outra efectuada en 1776 tiveron efecto algún, conti- nuando o cura co pingüe negocio da hospedería. Ata que en 1777 Antonio Basilio de Aldao, dono das instalacións, presentou unha denuncia contra o cura de Carballo, expoñendo outra vez os graves perxuicios que a casa ocasionaba e solicitando da Real Audiencia:

ese sirva tomar las mas prontas y eficaces providencias, comisio- nando uno de los Señores Ministros que, acompañado del médico del Real Acuerdo y arquitecto de su mayor satisfacción, hagan reconoci- miento y ynspección de todo lo referido, disponga se demuela dicha ynobada casa.. . )>' =.

Esta petición foi acompañada dun segundo plano (fig. 3), mais elabourado que o anterior. Atendendo á mesma, a Real Audiencia cornisionou ó xuíz don José Esteban Somoza para levar a cabo a inspección solicitada. Con esta finali- dade o xuíz saleu da Coruña o día vintedous de setembro dese ano cara a cer- cana freguesía de Santa María de Bértoa. O día vintecinco de setembro chega- ron o médico e o arquitecto, comezando ese mesmo día o recoñecemento do baño. A millor maneira de coñecer o discurrir da excavación é mediante a lectu- ra do certificadoi7 da actividade da comisión, do que extractarnos os párrafos mais interesantes:

c... en veinte y uno de septiembre de este presente año salió de la ciudad de la Coruña y llegó a este lugar de Bén'oa en cumplimiento y satifacciun de su comisión y encargo. ..

En el veinte y cinco (...) Haviendo nombrado el señor comisionada antes de su salida de la Corutía al doctor don Phelipe Juan Diz, Médico

'"1 7771 / A Coruña: Petición de Antonio Basilio de Aldao, como lexítimo dono dos baños de San Xoán de Carballo, ante a Real Audiencia de Galicia denunciando os perxuicios ocasionados pola construcción dunha casa nos ditos baños, solicitando que se leve a cabo nos mesmos unha inspec- cíón, con asistencia de peritos. No pleito <<El fiscal ...., I q e z a , f. 68r. Acompaña:

Plan o Mapa Orizontal de la Capilta, Ospital y Baños pertenicientes al mayorazgo de Sr. Dn. Antonio Basilio de Aldao. -Escala indeterminada. - [s.l. : s.n. , 17771 1 plano : manuscrito, col. ; 27 x 40 cm. Inserta clave explicativa en números. Contén dous planos: planta e alzado. Corresponde á folla 65 do expediente. Sg.: A.R.G., Col. Cart., R.A. 62 12.

l7 1777, outubro, 28 / Bértoa, Santa María de (Xu. de Bértoa;'A Coruña): certificación, do xuíz íns- tructor Jose Esteban Somoza, acerca do obrado pola comisión norneada para o asunto dos baños de Bértoa da Lagoa (San Xoán de Carballo, A Coruña). No pleito (<El fiscal ...,>, I v e z a , f. 81v-95r.

Page 8: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

de el Real Acuerdo, presidente de la subdelegación de e/ protomedica- to en este reino, y a don Miguel Caaveiro, Arquitecto de la Santa Apostólica Yglesia de Santiago y Director de la fabrica de el Real Dique de los Paquebotes Correos Marítimos, por Peritos para el reconoci- miento e inspección de estos baños, y prevenídoles estuviesen el día veinte y cinco en su situación, llegaron efectivamente en el mismo día señalado, y empezaron su reconocimiento, a presencia de su señoría, de el baño y su actual estado, y de las piezas y obras accesorias. Y dió orden dicho señor, por informe de los peritos, que al siguiente día con- curriesen doce hombres de el coto de Carvallo y de el de Bértoa para empezar la excavación y reconocimiento de el bañoo antiguo y de todo lo conducente.. .

En el veinte y seis se empezó la excavación con los seis hombres de Carballo y seis de Bérfua, a presencia de su señoría, de el Arquitecto y Médico y de el juez de Carvallo. Y asistieron también el de Ardaña y el de Bértoa. Y concurrieron carros de el mismo coto de Carvallo para transportar la tierra de las excavaciones. Descubriéronse los vestigios de el baño antiguo al lado izquierdo de la caseta o depo- sito de las aguas, 'fiJ'azia su puerta exterior. Y se siguió a la tarde alla- nando una caseta provisional de terrones y paja en cuio pavimento o concavidad se embalsavan las aguas que salían de el bao actual, arqueta o depósito, de las que usaban las gentes pobres, bañándose en la agua que traía todas las inmundicias de los enfermos que se bañaban en la arqueta. Desvirtuada también dicha agua desde ella hasta el estanque, en que se reconocía de menos actividad y casi fría. Y por eso mismo tuvo por conveniente el médico que se allanase dicho estanque y caseta que le cubría, respecto el tiempo se havía puesto frío. Y el arquitecto por preciso para continuar la excavación y recono- cimiento de los arrededores y exterioridades de el actual baño. Los efectos de este reconocimiento los expresarán ambos peritos con indi- vidualidad en sus informes y declaraciones, pues esta relación y ates- tado se dirije sólo a diario de lo obrado en la comisión, en general y por maior (. . .)

En el veinte y siete de el mismo mes de septiembre continuó la excavación y reconocimiento, y concurrieron treinta y dos hombres de la jurisdicción o coto de Ardaña, según tenía prevenido el día anterior el juez. Y despachó (...) orden al juez de Bergantiños para que concu- rriese a auxiliarle y a recibir las que le diese, así para el apronto de hombres para la excavación como para lo demás que se ofreciese al cumplimiento de la comisión (...)

En veinte y ocho (...) despachó dicho señor un propio a la Coruña con cartas de el arquitecto, en busca de seis oficiales con instrumentos correspondientes para la excavación, por contemplarse precisos res- pecto los adelantamientos que se hacían en el descubrimiento de ves- tigios de fábrica antigua y famosa de baños, y obras accesorias subte-

Page 9: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

rráneas. Concurrió el juez de Bergantiños a presencia de su sefiorja (...) y se la dió para que hiciese concurrir peones de su jurisdicción, al menor perjuicio de sus labores; y lo hicieron treinta y cinco hombres de ~~~zit-1-10 y Goyán. Y al juez de Bértoa se la dió para que concurriesen doce, como 10 hicieron. Concurriendo todos estos travajadores volunta- rios, sin necesitar más que avisarles, después de el primero y segundo día, en que aprendiéndolo este travajo de la excavación por carga de vecindad y servicio de el bien común, temían no se les pagase el jor- nal; de cuia satisfacción se les aseguró pagándoles el jornal diaria- mente a los que quisieron, recibiéndolo en el día, y reservándolo hasta el fin de semana a los que querían voluntariamente continuar en el tra- vajo. En aquel mismo día llamó su señoría, y concurrió a su presencia, a Pedro Calvo de Castro, vecino de San Juan de Jornes, zirujano, infor- mado de su edad de más de setenta años y de su contínua concurren- cia a los baños a asistir a varios enfermos, para que le informase de las circunstancias de los baños y sus noticias. Y haviéndose informado dicho señor de todo lo que savía el zirujano en el asunto, le mandó pusiese el mismo informe por escrito, con toda individualidad, como ofreció hacerlo y lo ejecutó, como adelante se dirá (...)

En veinte y nueve asistieron a la excavación quarenta y siete peo- nes y cinco carreteros, y se han hecho varios descubrimientos de edi- ficios subterráneos alrededor de la casa de el cura, que se dirijen por devajo de ella. Pero por no indisponerla para la posada de los enfermos que en ella se hospedavan, previno su señoría no se tocase en este edificio hasta fenecida esta temporada de baños. (. ..)

En treinta de el dicho mes de septiembre continuaron en las exca- vaciones treinta y quatro hombres y siete carros. Y se adelantaron más descubrimientos de edificios antiguos. Travajaron también en la obra dos oficiales de el Dique de la Coruña, y asistieron de sobrestantes, por no tener el arquitecto de quien hechar mano para celar el travajo de tantos hombres, dos sargentos y un cavo concurrentes a tomar los baños (...)

En primero de octubre continuó el desmonte y excavación, con la misma asistencia de los antecedentes de el Arquitecto y Médico, y mucho número de travajadores, peones y carreterros, los dos sargen- tos y un cavo sobrestante, y un aparejador de la Corufia. Y se aumen- taron los descubrimientos de más edificios subterráneos y quadros per- fectos de cantería mui labrada, que atraen el concurso y admiración de muchas gentes que vienen a verlos (...)

En dos de octubre siguió la excavación y descubrimiento de edificios tan antiguos que sobre ellos se hallaron raíces y mucha parte de tron- co de un grueso árbol, que necesitó muchísimo tiempo para producir- se. Halláronse también varios tejones perfectamente hechos y muy fuertes, formados con disposición de travazón, que podrían haver ser- vido para bóbedas o techos, según parecer de el arquitecto (...)

Page 10: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

En tres continuó el travajo de la excavación y el descubrimiento de más vestigios de edificios antiguos. Y se evacuó la arqueta o depósito de el agua de el baño, para reconocerlo, aunque no se logro de el todo por su profundidad y mucha agua que a él concurre, y.no embarazar con este reconocimiento el uso de los baños en dicha arqueta mientras dura la temporada de baños. Di6 quenta dicho Señor comisionado al Ylustrísimo Señor Governador de el Consejo de su comisión, sus cir- cunstancias y obrado hasta el día, en carta con fecha de el mismo, de que quedó copia en estos autos, rubricada de su mano (...)

En quatro, siguió la excavación con gran número de peones y carre- teros, evacuáronse las cajas de el baño descubiertas de las aguas minerales y de las pluviales que cayeron en aquellos días, para reco- nocer sus pavimentos; y se hicieron varias zanjas para las corrientes de ellas "h"azia el río. Y para facilitar y asegurar el paso a la casa de el cura, capilla, hospital y arqueta de el baño, se hicieron varios pasajes y puentecillos provisionales. Recivió en el mismo día su señoría el informe por escrito de el zirujano Pedro de Castro de lo que save y le consta de la historia de estos baños, sus circunstancias y virtudes, según le previno se lo hiciese por escrito, su fecha de dos de octubre de este ano, que en tres [hlojas útiles se agregó a los autos de la comi- sión, rubricado de su mano (...)

En el cinco copió el arquitecto el escudo de armas que está coloca- do en la frontera de la capilla (...) Y en éste y el seis arreglaron sus declaraciones e informes, así el arquitecto como el médico, y mandó Su Señoría a aquel formase plano de los efectos de el reconocimiento hasta el día, y de el estado actual de los edificios descubiertos por las excavaciones practicadas, para que por el mismo plano conste y se vea claramente la precisión de que informavan a dicho señor ambos peritos de allanar la casa, y su grave perjuicio a los baños y su uso, y a la causa pública. En el mismo día seis ... El arquitecto levantó el plano resuelto por Su Señoría, y formalizó y estendió su informe con relación a él de el estado actual de el reconocimiento y edificios subterráneos descubiertos y demonstración de la casa fabricada por el cura sobre dichos edificios. Cuia declaración o informe, con el plano, recivió Su Señoría en este lugar de Bértoa en diez y siete de el corriente, y se agregó a los autos, igualmente que el informe de el médico, rubricados de su mano, éste en quatro "hUojas y parte de otra, y aquel en dos y parte de otra, con el plano (...)

Así lo dijo Su Señoría, dicho señor comisionado, y firmó, de que de su orden y manda(to) certifico>,.

O suceso que, como vemos, movilizou un considerable número de personas, debeu quedar grabado na memoria das xentes do lugar. A pesar de terse perdido case por completo, a testernuña recollida polo profesor Luis Monteagudo así parace demostralo, como veremos mais adiante o analiza-lo plano.

Page 11: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

O tema da autoria e a importancia do descubrimento

Existen nas fontes dúas versións diferentes acerca dos responsables da cons- trucción do edificio, correspondendo cada unha delas a unha maneira distinta de coñecemento histórico. Está por un lado a versión culta, exposta polo artífice da excavación, un arquitecto ilustrado, e polos que recolleron a versión de éste, o médico e o xuíz. Para eles non cabe dúbida de que a autoría do edificio corres- póndelle 6s romanos e todos están convencidos da importancia de continuar coas excavacións ata facer posible o coñecemento completo do edificio. Xa vimos algúns comentarios ó respecto na certificación firmada polo xuíz. Miguel Ferro Caaveiro tampouco escatima loubanzas nin deixa resquicio para a dúbida da autoría romana dos restos enterrados. No seu informe, despois dunha breve intro- ducción e descripción do lugar, expresa que a figura do baño Ile chamara a aten- ción no sentido de parecerlle unha especie de pozo ou arqueta redistribuidora da auga, sendo ésta a razón de que se determinara a investigar. E engade:

«Para este efecto mandé abrir profundas sanjas en varios parajes y alreedor (sic) de dicho depósito, y he conseguido hallar parte de los bestigios del baño antiguo, cuio edificio pudo haver sido uno de los más sumptuosos de este género que han hecho los romanos en este Reyno...»"?

Pola súa parte Juan Felipe Diz, ó final do seu informe, expresa o seguinte:

«De la descripción y pintura echa se ynfiere quanta estimación y aprecio merecieron estas aguas a los antiguos, que les obligó a cons- truir unos edificios tan costosos y de particular arquitectura que apenas en todo el Reyno se enquentran otros de semejante primor y modelo, sin embargo de haver dejado tantos y tan barios como se reconocen. Esto sin duda combenze su particularidad y privilegio, que deve ser poderoso móvil para que, sin el menor reparo y con la maior actividad, se prosiga en un proyecto de tanta ymportancia, continuando las esca- vaciones con toda diligencia ... Jg.

Pero ha¡ un feito no proceso que revela a gran importancia que Ile concede- ron os presentes. O día tres de outubro o xuíz notifica por carta o achadego ó Gobernador do Real Consello, don Manuel Ventura Figueroa, figura emblemáti- ca do século XVlll español (Vilanova, 1981). A minuta da carta consérvase no expediente. O seu texto, no fundamental, é o seguinte:

l8 1777, outubro, 13 / A Coruña: informe de Miguel Ferro Caaveiro, acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleito (<El Fiscal ....,,, l"eza, f. 108v.

Ig 1777, outubro, 8 / Bértoa, Sta. María de (Xu. de Bértoa; A Coruña): informe de Juan Felipe Diz acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa (San Xoán de Carballo). No pleito (<El Fiscal ....,,, 1 peza, f. 105v-106r.

Page 12: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

cc Ylustrísimo Señor Mui señor mío de mi maior veneración: la Audiencia me ha comisio-

nado para el reconocimiento e ynspección de los baños de Bértua, sitos en la feligresía de San Juan de Carvallo, en tierra de Bergantiños, pro- vincia de la Coruña, de cuia capital dista 5 leguas, que se han hecho los más famosos de este reino por sus maravillosos efectos que logra el mucho numero de gentes que a ellos concurren. (...) Adoptada esta yns- tancia y útil proiecto por la Audiencia, y encargado yo de esta comisión, empezé a practicar el reconocimiento con asistencia de don Phelipe Diz (...) y de el arquitecto don Miguel Caaveiro (...) sugetos de especial ins- trucción y havilidad. Y en los pocos días que ha empezó este reconoci- miento se han descuvierto muchos edificios subterráneos de cajas per- fectas de baños, vestigios de varios edificios y monumentos que acredi- tan haver sido en la antigüedad de los más famosos de España. Y no tengo duda sea esta fábrica de el tiempo de el dominio de los romanos (. . .) continuar, noticias de los progresos de ella y sus

Ventura Figueroa respondeulle ó xuíz coa seguinte misiva:

«Por la carfa de vuestra merced, su fecha 3 del pasado, quedo ente- rado de cuanto vuestra merced ha pracficado consecuentemente a la comisión con que se halla de orden de la Audiencia de ese Reino para la ynspección y reconocimiento de esos baños y de los descubrimien- tos de edificios subterráneos que se han hecho. Y encargo a vuestra merced que subcesibamenfe me dé cuenta de lo que descubriese, refi- riendo sus particularidades y circunstancias. Dios guarde a vuestra merced muchos años. Madrid, 4 de noviembre de 1777.

Don Manuel Ventura (rúbrica) )>2i.

Como se ve a noticia chegou ó seu destino. Desgraciadamente, todo quedou aquí e a excavación nunca concluíu apesares da expectación suscitada e dos diversos proxectos que se idearon, pois o interés económico primou por enriba de todo.

Pero existe unha versión popular sobre os artífices do edificio. Está recollida no informe de Pedro Calvo de Castro, con algunha referencia no de Juan Felipe Diz. Xa vimos cómo nos sucesos de 171 6 e 1763 aparecen referencias á exis- tencia dun tesouro. Este está enterrado baixo unha <<rnodoña), de terra que des-

20 1777, outubro, 3 / Bértoa, Santa María de : carta de don José Esteban Somoza ó señor Gobernador do Consello, don Manuel Ventura Figueroa, comunicándolle o achádego dun baño roma- no no lugar de Bértoa da Lagoa. Minuta. No pleito (<El Fiscal ...),, 1 v e z a , f. 96-99.

2t 1777, novembro, 4 / Madrid: carta do excelentísirno señor don Manuel Ventura Figueroa, Gobernador do Real Consello, ó set7or xuíz don José Esteban Somoza agradecendo a comunicacion anterior e dandolle instrucción de que se Ile comuniquen posteriores descubrimentos. No pleito ((El Fiscal .... >,, 1 v e z a , f. 133.

Page 13: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

prende vapores e que chama a atención dun avezado observador. Esa modoña, sinónimo de medoña, modorra, modia ou mámoa, e en consecuencia un lugar idóneo para conter un tesouro.

No último párrafo do seu informe o cerurxián de Xornes completa a versión popular acerca do tesouro, tomando agora forma material:

«Y quanto a las noticias antiguas que llevo expresado, con otras varias, puede deponerlo Don Juan de Villar, vecino del mismo lugar de Vil-nova, hijo o nieto del primero de este nombre descubridor del refe- rido baño. Pues me ha dicho muchas vezes, además de lo que llevo expresado, que en aquel sitio o laguna del canpo de Carballo donde se "h "alla la citada arqueta, havia diferentes sitios de baños % jJechos para diferentes enfermadades, y aún para curar los galicos. Y adianta más su noticia que en dicho sitio y paraje, a la manera que están sotarrados los diversos baños que anuncia, también lo está un cesto o banasto con los martillos, picos, palanquetas y más ynstrumentos con que los anti- guos "hJ2b¡'an travajado las obras y canales que se "hJ'allavan soterra- dos, y que dichos ynstrumentos heran de plata, con otras más eserva- tibas a que no le he dado aszenso. Y sin envargo, haviéndole replica- do cómo savía aquellas cosas o quien le vía dado notízia, respon- dió que de todo ello havía papel o libro que lo dezia, y que bien savía en poder de quien se %"allaba»2z.

¿A quen atribúe a versión popular a construcción do edificio? As fontes non nos ofrecen mais resposta que simples referencias ós <<antiguos>>. Sen embargo, crernos atopar a clave desta cuestión nunha fonte que nada ten que ver co expediente.

O diccionario xeografico de Sebastián Miñano, editado en 1826, na voz <<Carballo>> di: <(...contiene las excelentes aguas minerales llamadas de Carballo, calientes, frias y templadas, que se toman en sus respectivos baños, y además se usa también de una arqueta antigua en que se reúnen varios manantiales, cuya obra y otros edificios contiguos (los que están casi enteramente destruidos por la impericia) se atribuye a los árabes>> (Miñano, 1826). Cremos que estes árabes dos que fala Miñano son en reaiidade a versión en castelán do que o ima- xinario popular galego denominou os mourosz3. Fora o propio Miñano ou a fonte da que este bebeu, non nos parece difícil deducir que se fixo a falsa reducción MOUROS = MOROS = ARABES, dando así unha pista sobre a versión popular da que carecíamos.

Ademais do valor como documento arqueolóxico que teñen as fontes, tamén o

2~ 1777, outubro, 2 1 Xornes, S. Xoán de (Xu. de Xornes, C.R.; Santiago): informe do cirurxián Pedro Calvo de Castro sobre o descubrimento, historia e propiedades dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleito ((El Fiscal ....),, 1 veza , f. 1 02r-102v.

23 Seres integrados na cultura popular galega como responsables da construcción de numerosos restos antigos, mámoas e castros fundamentalmente, que posúen diversos tesouros que poden ser obtidos de diversas maneiras (BERMEJOILLINARES 1991 ; LLINARES 1990).

Page 14: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

teñen coma enriquecedoras do folclore popular galego, sumándose esta historia ás outras moitas existentes na nosa rexión acerca de tesouros (Llinares García, 1990).

8 BALNEARIO ROMANO DE CARBALLO

Non ha¡ resto físico que poida avalar hoxe en día a existencia na vila de Carballo dun establecemento de baños na antigüidade24. Sen embargo, a pre- sencia actual dun moderno balneario na rúa da Estrela desa localidade, coñeci- do como <43años Viejos de Carballo>> deiata a ubicación do mesmo en tempos antigosZ5. Este dato vese confirmado polo plano feito no ano 1811, incluso na 2" peza do expediente26, primeira representación coñecida da vila de Carballo, no que aparece localizado o baño (fig. 4). Comparándoo co plano da vila publicado na década de 1930 por Carré Aldao pódese comprobar que a situación do esta- blecemento segue a ser a mesma (Carré, 1936).

Certos topónirnos son utilizados como fonte case segura para establecer a ubicación de complexos termais ou balnearios de época romana, estando plena- mente consensuados os términos <<caldas,>, <<caldelas>,, <(caldeliñas>> e <<baños,) (Moralejo, 1977). A última peza do expediente contén un apeo27 de bens dos terrenos nos que se atopa o baño, feito o 20 de setembro de 15882s. As referen- cias son claras cando as testemuñas declaran

«otra leira en la agra de Caldas, que da parte do soao entesta en camino que bay por la agra de Caldas,,2g.

24 Salvo o dado por Rodriguez Casal acerca da existencia un castro na parte alta da mesma, non se coñecen restos arqueolóxicos en Carballo. Escasamente documentado, este castro estaría ubi- cado a uns 300 ou 400 metros do establecemento, no cumio da vila. Sen embargo o territorio do con- cello de Carballo é rico en restos arqueolóxicos, estando documentados nove sepulturas megalíticas e mais de vinte asentamentos castrexos (RODR~GUEZ CASAL 1975; FARIÑA 1993).

25 A superposición de balnearios modernos a antigos establecementos romanos e destacada por Gloria Mora (1 981) e outros.

26 1811-1812: «Pieza correspondiente al pleito yntitulado por el Fiscal de Su Majestad y don Domingo Rodríguez Cancela, cura de Carvallo, con don José Moscoso sobe denuncia de una obra nueva, en que se hallan las diligencias practicadas por Su Señoría el Señor Don Francisco de Anido, del Consejo de Su Majestad, su Oydor en lo civil de esta real Audiencia, comisionado por el tribunal. Escribanía de Cámara de Figueroa,,. No pleito ((El Fiscal ...,,, 2"eza. Contén:

[Plano del lugar de Bértoa da Lagoa]. - Escala indeterminada. - [s.l. : s.n., 18111. 1 plano : rns. ; 44 x 52 cm. Inserta clave explicativa en números. Correspode á folla 13, 2"eza, do expediente. Sg.: ARG, Col. Crat., R.A. 6214.

27 OS apeos son instrumentos xurídicos acreditativos de deslinde e demarcación de bens e pro- piedades territorjais. Son, unha fonte inestimable no estudio da toponimia e microtoponomia, entre outros temas (LOPEZ GOMEZ 1996).

28 Foi presentado en 1811 como proba documental de que os mesmos eran propiedade da fábri- ca da igrexa de San Xoán de Carballo.

29 1588, seternbro, 8 / Bértoa da Lagoa (Xu. de Carballo, C.R., A Coruña): apeo e toma de posesión, por parte do Visitador Xeral do Arcebispado de Santiago, dos bens legados por Inés da Ponte e Domingo da Viña á freguesía de San Xoán de Carballo. Letra procesal. No pleito ((El Fiscal...)), 4"eza, f. 15v.

Page 15: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

<(otro tarreo que está a do dizen as Caldas, que da parte da trave- sía topa no rego das Caldas, e do bendabal topa en hotro de Cotelos >>30.

Figuran no documento ata seis referencias a este topónimo. A comezos do século XX parte destes terrenos foron aforados baixo a denominación de <<chou- sa de Caldas)>31.

O plano de Ferro Caaveiro

O deseño de Ferro Caaveiro (fig. 5) representa a planta de catro construc- c ión~: o edificio antigo obxecto da excavación, a casa que motivou o pleito, a arqueta e muros que a rodean, e a capela e hospitai para pobres fundados a prin- cipios de século.

O edificio desenterrado, de cor encarnada e marcado cos números 2 e 3, apa- rece dividido en dúas partes pola casa edificada enriba. As dúas áreas excava- das aparecen unidas polo que semella unha cata con non sabemos que sentido. Pero este atopárnolo na certificación de José Esteban Somoza cando fala da actividade desenvolvida o día catro de outubro, na que expresa que se abriron unha serie de gabias para evacuar as augas, do manantial e da chuvia, que aso- lagaran a ex~avación~~.

Segundo Ferro Caaveiro trátase dun edificio que <(en lo que se halla descu- bierto por /a parte que mira al occidente, tiene de extensión setenta y cinco pies, y más de noventa en toda su Da medición directa no plano obtéfien- se sen embargo certas diferencias, xa que ó longo resultan aproximadamente 84 pés e non os noventa reflectidos no informe. O edificio acada polo tanto 21 m. x 23'5 m., resultando en teoría unha superficie cuberta moi próxima ós 500 m2. Desta frase de Ferro Caaveiro despréndese tamén que o Único lateral completo que podemos observar do edificio está orientado cara ó oeste, sendo esta a refe- rencia mais clara á posición do edifico que conteñen as fontes.

Respecto á situación do acceso principal ó edificio o arquitecto expresa:

«Con el motivo de estar fabricada de nuevo sobre lo principal de estos edificios una casa contigua al expresado baño o arqueta, no he

30 ídem f. 1 6v. 3' 181 1, outubro, 3 / A Coruña: contrato de aforamento outorgado por Pedro Berrnudez, advoga-

do da Real Audiencia, a Marcos Abella, comerciante, pola <(Chousa de Caldas*, sita no lugar de Bértoa da Lagoa.No pleito (<El Fiscal ...a>, 2- peza, f. 11 -12.

32 Ver nota 17. 33 1777, outubro, 13 / A Coruña: informe de Miguel Ferro Caaveiro acerca do estado dos baños

de Bértoa da Lagoa. No pleito <(El Fiscal ....,,, I v e z a , f. 108v. Un pé castelán equivale aproximada- mente a 28 centímetros.

Page 16: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

podido finalizar este descubrimiento ni por él formar cabal idea de lo en que consiste la sumptuosa fábrica de estos baños, respecto se halla dicha casa edificada sobre la entrada principal de ellos que, por preci- sión y según los bestigios, está soterrada a la parte del mediodía y debajo de las paredes de ella>)34,

Opinión tamén compartida polo médico:

«Sigue la dirección de este vaño por debajo de los cimientos de la casa que nuevamente se fabricó en aquel sitio, de suerte que no puede manifestarse la delantera sin el demolimiento y erradicación de sus cimientos ... )>35.

O edificio está organizado básicamente en tres corpos dispostos en paralelo, e as descricións feitas polos informantes axústanse a esta división, polo que para a lectura do plano seguiremos a mesma pauta.

1. Corpo central

Os informes describen esta estancia como

«...un pozo o baño de superior dimensión, circundado de paredes mui bien argamasadas, con un escalón en su fondo de cantería per- fectamente labrada y sentada, con yndicios manifiestos de haver teni- do otros dos. Todo su pavimento perfectamente losado con la mesma cantería y perfección. .. d6

e tamén como

«...un gran receptáculo, o baño común, de veinte y siete pies de ancho y treinta y tres de largo, con gradas y suelo de canterta mui bien trabajada.. . »37.

Trátase dunha estancia aparentemente rectangular (7'4 m. x 9 m. como míni- mo / 66 m2) delimitada por paredes mo¡ ben argamasadas, segundo o médico. O muro de peche cara ó exterior ten algo mais de 0'8 m. de anchura, mentres que o da dereita ten sobre 1'6 m. de grosor e o esquerdo chega a acadar os 2'1 m de anchura debido á presencia no mesmo de catro contrafortes de sección

34 idem, f. 109r. 35 1777, outubro, 8 / Bértoa, Sta. María de (Xu. de Bértoa; A Coruña): informe de Juan Felipe Diz

acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa (San Xoán de Carballo). No pleito ((El Fiscal ....),, 1" peza, f. 105r.

36 idem, f. 103r. 37 1777, outubro, 13 / A Coruña: informe de Miguel Ferro Caaveiro acerca do estado dos baños

de Bértoa da Lagoa. No pleito <<El Fiscal....,), 1"eza, f. 108v.

Page 17: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

cadrada (1 '25 m. x 1'25 m.). Muros de semellante potencia servirían, en princi- pio, para contrarrestar os empuxes dunha bóveda que cubriría a estancia en sen- tido lonxitudinal. A este respecto Ferro Caaveiro afirma que <<Todas estas ofici- nas, según los vestigios, se hallaban cubierias de bóveda de r a j u e l a ~ ~ ~ .

No seu interior esta estancia acolle unha piscina aparentemente rectangular (5'9 m. x 7'5 m. como mínimo) que a ocupa case por enteiro, alomenos na parte que nos amosa o plano. Segundo as testemuñas, a piscina estaría construída enteiramente en cantería, accedéndose o seu fondo por medio de tres escalóns ou gradas. Entre as beiras da piscina e as paredes da estancia semella haber un espacio (en cor crema no deseño) de algo mais de 0'8 m. de ancho, que aumen- ta ata 1'7 m. entre aquela e a parede do fondo. Este espacio sería suficiente para bordeala por enteiro.

Coma un sistema de desaugue pode ser interpretado o conducto que apare- ce representado no extremo inferior esquerdo da piscina e que partindo do seu fondo se dirixe cara ó muro oeste do edificio, cruzándoo e saíndo ó exterior.

O paralelo mais claro e cercano dunha estancia coma esta témolo na piscina denominada P2 das termas de San Pedro do Sul, no distrito de Viseu, P ~ r t u g a l ~ ~ . Pero exemplos de estancias e piscinas parecidas atópanse nun bo número de instalacións de baños da península, tanto de carácter medicinal (Caldas de Montbuy, termas del Puig de les Animes, Baños de Ledesma), como en estable- cementos clásicos de baños (Termas de Cástulo -Jaen- e de Conimbriga) (Mora, 1981 ).

Hai que destacar o parecido desta estancia coa única existente no controver- tido monumento semihipoxeo de Santa Baia de Bóveda (Lugo), aínda que ésta presenta menores dimensións. Esta conexión ben pudera levar cara a interpre- tación deste monumento, xa apuntada nalgunha ocasión, como de posible uso termal na súa primeira etapa (Núñez Rodríguez, 1978; Romero Masiá, 1976).

2. Corpo da dereita.

Aparece dividido en dúas partes pola casa edificada enriba, que imposibilitou a total excavación do edificio. Ferro Caaveiro abstense de facer comentarios, referíndose a el con estas verbas:

«...y a los lados dos piezas que por no estar descubiertas entera- mente se ignora so uso por a ' ' h ' ' ~ ra~~~ .

Juan Felipe Diz describe0 con mais detalle:

38 idem, f. 108v. 39 Cunhas dimensións de 8'2m. x 4'7 m x 1 m., coincide coa de Garballo no fundamental: fondo

e gradas de laxes de granito, tres escalós, e un desaugue a nivel profundo ubicado nambos casos no canto suroeste do receptáculo. Tiña dous accesos, pola parede norde, e estaba cuberta con bóve- da de canón (FRADEJBELEZA 1992).

40 1777, outubro, 13 / A Coruña: informe de Miguel Ferro Caaveiro acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleito (<El Fiscal....>*, I q e z a , f. 109v.

Page 18: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

«Al lado derecho (mirando al oriente) de dicho rezetaculo (dividién- dolos sólo una misma pared) se descubrió otro de maior longitud y de menos latitud, y de mui distinta construción, sin escalón alguno. Sus paredes demuestran haver estado cubierto de bóveda de rachuela, su fondo de ladrillo, y con unas divisiones '%"echas de cantería que per- miten por varios conductos la comunicación del agua de una parte a otra. Y estas divisiones, en su medio, tienen también sus dejas "a" modo de comunicación, capaz para que los sujetos que entren en este baño puedan pasar de un lado a otroa4'.

O médico interpreta esta peza coma un baño na súa totalidade, dándolle unha explicación difícil de comprender. En realidade trátase dos restos do hipocausto dunha clásica instalación termal, deducible a partir dos elementos representados no plano42. E ademais outra estancia, aillada na parte superior, da que descoñe- cemos o seu cometido.

Este corpo ven delimitado cara 6 exterior por un muro de mais de 0'8 m. de grosor, mentres que o muro da esquerda, que o separa da estancia central, acada 1'6 m. de grosor. A única abertura que presenta está situada ó fondo, na parede oeste. Este vano, de 0'8 m. de anchura, correspóndese claramente cun praefurnium. A 1'1 m. de distancia, no interior da estancia, aparecen dous peque- nos muretes (0'8 m. x 0'5 m. o dereito e 0'7 m. x 0'5 m. o esquerdo) que delimi- tan un espacio escasamente superior 6s 4 m2. Estes muros serían o soporte dun alveus, ou bañeira común, colocado como é preceptivo xusto enriba do foco de calor principal.

O chan de ladrillo referido polo médico tratase en realidade do piso inferior, ou area, du n hi pocausto. Os demais elementos da instalación (pilae e suspensura) deberon ter sido vaciados xunto cos demais cascallos ó efectuarse a excavación.

Da presencia destes elementos parece desprenderse que nos atoparnos ante un caldarium que estaría delimitado polos outros dous muros internos (1'45 x 0'56 m o dereito, e 1'26 x 0'56 o esquerdo) que aparecen a unha distancia de algo mais de 3'6 m dos anteriores, e que servirían de basamento da parede que separaría esta estancia da seguinte. Estes muros presentan unha abertura entrambos que deixaría pasar o aire quente dunha estancia a outra, ademais de catro conductos (dous en cada muro) que formarían parte do sistema de tiro do hipocausto. Este caldarium, alveus incluido, tería unha superficie total lixeira- mente superior ós 19 m* (algo rnais de 13 m2 sen a bañeira).

A continuación desta existiría outra estancia da que non se pode ver mais que un pequeno tramo (que coma o anterior ten 3'6 m. de ancho) xa que a súa exca-

41 1777, outubro, 8 / Bértoa, Sta. María de (Xu. de Bertoa; A Coruña): informe de Juan Felipe Diz acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa (San Xoán de Carballo). No pleito (<El Fiscal ....),, 1" peza, f. 105v.

42 De acordo cos diferentes esquemas que sobre este tipo de establecementos ofrece lnge Nielsen (1990) e a interesante síntese que sobre as mesmas en terras galegas fa¡ Pérez Locada (1 992).

Page 19: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

vación non se pudo concluir. Pola súa posición e conexión coa anterior cabería interpretala coma un tepidarium ou, tal vez, coma unha assa sudatio.

Os indicios sinalan pois que se trata dunha instalación termal de tipo axial simple (Nielsen, 1990), situada en paralelo á estancia principal, coa que desco- ñecemos se tiña ou non conexión.

Con respecto a estas estancias o médico é claro o afirmar que irían cubertas de bóveda de <crachuela>>, aducindo que se ve nas súas paredes. En todo caso, basta remitir a Vitrubio para ter unha base teórica desta afirmación, xa que este autor deixa clara a necesidade do abovedamento (sexa de fábrica ou de carpin- tería) deste tipo de instalacions para o seu perfecto rendimento (Vitrubio, 1970).

Tamén coincide á perfección a disposición espacial desta peza en relación ó edificio co estipulado por Vitrubio, que recomenda que o baño estea ubicado no lugar mais quente que se poida, ó abrigo do septentrión e o aquilón, que é pre- cisamente onde está colocado neste caso, dacordo coas palabras do arquitecto (Vitrubio, 1970).

A parte do edificio que asoma mais alá da casa erguida enriba é totalmente obviada nos informes. Abarca un mínimo de 21 m2 e está delimitada por muros dun grosor de mais de 0'8 m. Parece ser o remate do edificio polas caras leste e sur. Todo indica que o comentario do médico acerca do chan de ladrillo non afec- ta a esta parte, pois da presencia da terra representada no seu interior dedúce- se que non foi excavada ata ó fondo.

Exemplos deste tipo de intalacións non faltan en Galicia, atopándose os mais cercanos na vila romana de Noville (Mugardos, A Coruña) e Moraime (Muxía, A Coruña) (Pérez Losada 1 991, 1995). No primeiro caso, a poucos kilómetros de Carballo, consérvase perfectamente o chan inferior dun hipocausto.

3. Corpo da esquerda.

Das estancias descritas esta é á que menos atención adican os peritos. Mentres o arquitecto non dí dela unha soia palabra o médico descríbea así:

.«Al lado yzquierdo de el principal baño se advierte otra pieza cir- cundada de paredes desmoronadas, aunque en sus cimientos mui fir- mes, y sin el menor desnibel por hallarse afianzadas con sus esquina- les de cantería. Las que siguen por la parte del oc"c'7dente una misma rectitud con las de los referidos baños, formando unas y otras una sera de 24 varas de largo. No se puede hasta a"hJ'ora discurrir el objeto o fin de esta última pieza por no haverse perfeccionado la escavación hasta su fondo. Pero se discurre por su situacj~n y dirección ser pieza desfi- nada para el abrigo y reparo de los que entraban y salían del uso de las aguas de los expresados

43 1777, outubro, 8 / Bértoa, Sta. María de (Xu. de Bértoa; A Coruña): informe de Juan Felipe Diz acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa (San Xoan de Carballo). No pleito (<El Fiscal ....,,, 1" peza, f. 104v-105r.

Page 20: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

Trátase, en conxunto, dun espacio tamén rectangular cunha anchura interior máxima aproximada de case 6 m. e mínima de 4'7 m., e cunha lonxitude de 15 '7 m. A súa superficie total superaría en pouco os 90 m*. Como se dí nos informes a súa excavación non se fixo de maneira completa. Descoñecemos outros datos salvo o de que os seus esquinais estarían reforzados con canteiria.

O muro de peche situado na parte inferior, que mira cara ó oeste, ten algo mais de 0'8 m. de grosor. O virar, na cara que mira hacia o norde, presenta dous tramos de distinta anchura. Nun primeiro tramo lixeiramente superior ós 7 '5 m. de lonxitude o grosor do muro aumenta ata algo mais de 1'05 m. Este remata no que semella o arranque dun muro cara ó interior, dunha anchura de 0'85 m. Con este peche quedaría delimitada unha superficie algo superior ós 25 m* (4'7 m. x 5'3 m.). Logo aparece un segundo tramo duns 8'4 m. de lonxitude e 0'75 m. de grosor, que está dividido en dous cara ó interior polo arranque de outro muro de casi 1 m. de ancho. Habería pois unha segunda hipotética estancia duns 16 m* e a continuación outra da que descoñecemos a súa superficie por non ver o seu remate.

A parede que comparte coa estancia central presenta catro contrafortes (1 '25 m x 1 '25 m) con disposición regular. Cabe a hipótese de que o espacio existen- te entre estes contrafortes estivese pechado a unha certa altura (a modo das hor- nacina~ do suposto apodyterium dos baños de Lugo, ou como en Munigua, Ampurias, Baetulo ou Los Bañales) (Mora, 1981).

¿Que funcións desempeñan estas estancias? Non o sabemos, xa que os pou- cos datos de que dispoñemos non permiten dar respostas concretas. A hipotéti- ca existencia das hornacinas fai pensar que polo menos unha parte pudo estar destinada a apoditheria, ó estilo dos exempfos xa citados. Esto reforzarja a impresión de Juan Felipe Diz, que afirma que dada a súa dirección e situación a estancia debeu servir para abrigo dos usuarios do baño. Pero esto non pasa de ser unha mera hipótese que non , posible aclarar, téndonos que conformar coa simple constatación da presencia dunha importante superficie na que se ubicarí- an instaiacións complementarias ós baños.

Referencias a tkcnicas e materiais

As descripcións das estancias feitas polos peritos conteñen comentarios acer- ca dos materiais empregados na construcción do edificio que, ainda que esca- sos, permiten entrever as técnicas utilizadas.

Destacan, por exempio, os comentarios acerca das paredes, das que xa vimos que Juan Felipe Diz di que están moi ben argamasadas e que van refor- zadas por pezas de canteiría nos seus e~quina is~~. A técnica do reforzamento de muros de mampostería unida con argamasa mediante o uso de canteiría ben escuadrada nos esquinais é habitual na construcción romana4=.

44 ídem, f. 105v. 45 En Galicia, por exemplo, pódese ver con toda claridade nos campamentos romanos de

Cidadela e Aquis Querquennis (CAAMANO 1995) ou nas termas romanas de Lugo.

Page 21: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

Respecto ás posibles cubricións das estancias, Ferro Caaveiro e Juan Felipe Diz sinalan que estiveron cubertas de bóveda de <crachuela>>, ou :<rajuela,>, refe- ríndose a todas elas o prime ir^^^ e a peza da dereita o segundo4'. A voz wajue- la)), sinónimo dun tipo particular de mampostería, a constituida por laxes delga- das de pedra cortadas por unha soa cara.

Xa vimos que o describir o que denominan <<baño principal>> os dous peritos destacan a cantería, o seu parecer perfecta, coa que está feíto. Tamén o fae o xuíz na súa certificación. Da utilización deste material na contrucción de piscinas en establecementos balnearios non faltan exemplos na península, estando docu- mentado nas termas de San Pedro do Sul (distrito de Viseu, Portugal) (Frade e Beleza, 1992) e nas de Caldas de Malavella (Gerona) (Serra, 1940-41).

Por último están as únicas referencias a materiais cerárnicos que aparecen na documentación. Segundo José Esteban Somoza atopáronse

«. . . varios tejones perfectamente hechos y muy fuertes, formados con disposición de travazón, que podrían haver servido para bóbedas o techos, según parecer de el

Estes c<tejones>) poderían ser interpretado^^^ ben coma tegula plana de rebor- de en calquera dos seus tipos (empregadas nos tellados), ben coma ladrillos de <<entalle>> dos utilizados na construcción de arcos e bóvedas (aparecidos en Galicia en numerosos lugares: Bóveda, Parada de Outeiro, Roupar, Castillós, Vigo). Como posibilidade remota podería tratarse de tegulae mammatae, moi característica deste tipo de establecementos, aínda que pouco abondosa na área da Gallaecia, non permitindo as fontes mais aproximación.

Os datos, aínda que escasos, falan claro no sentido de que a obra responde á tradición constructiva romana, que aproveita os materiais autóctonos e extrae deles o máximo rendemento.

Manantiais

O ser o estudio dos manantiais o cometido principal dos peritos esta cuestión é tratada nos dous informes e noutros documentos. O aspecto mais interesante deste tema, a incidencia de varias das testemuñas na existencia de calidades de auga diferentes en distintas partes do edificio, así como a presencia de conduc-

46 1777, outubro, 13 1 A Coruña: informe de Miguel Ferro Caaveiro acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa. No pleito <<El Fiscal ....,,, l3 peza, f. 108v.

47 1777, outubro, 8 1 Bértoa, Sta. María de (Xu. de Bértoa; A Coruña): informe de Juan Felipe Diz acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa (San Xoán de Carballo). No pleito «El Fiscal....>), 1" peza, f. 1 04r.

48 1777, outubro, 28 1 Bértoa, Santa María de (Xu. de Bértoa; A Coruña): certificación, do xuíz íns- tructor Jose Esteban Somoza, acerca do obrado pola comisión nomeada para o asunto dos baños de Bértoa da Lagoa (San Xoán de Carballo, A Coruña). No pleito <<El fiscal...,), 1"eza, f. 89r.

49 Segundo o exposto por Fermín pérez Losada sobre os rnateriais cerárnicos existentes en Galicia (PEREZ LOSADA. 1993).

Page 22: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

cións de ignorada procedencia. Xa vimos como Juan Felipe Diz afirma, ó falar do baño da dereita, que non se pode determinar de onde proveñen as augas que o nutren, e que considera distintas cas da arquetam. Este útimo punto, repetido por Pedro Calvo de Castro no seu informe cando ó contar o episodio acaecido en 1763 dí que apareceu alí un manantial quente que se volveu a atollar5'. No plano de Miguel Ferro Caaveiro non aparece representada ningunha conducción, e no seu informe afirma que:

<<...me ha sido forzoso suspender la porsecucion de este descubri- miento mediante la colocación de la referida casa, pues sin que ésta se verifique demolida y despejado todo el terreno que circunda los edifi- cios antiguos, no se puede hacer idea formal de lo en que consistían en su primitiva construcción, ni menos saver de fijo de dónde probienen los manantiales de agua que entran en el referido depósito, cuio punto es el principal objeto a que se dírije esta empresa>>52.

Sen embargo, na primeira representación dos baños coñecida (fig. 2), do ano 1771, aparece unha conducción que atravesa a capela e casa do cura, levando auga á arqueta. Na petición á que acompaña este croquis exponse, en referen- cia á casa recentemente construida, o seguinte:

.Porque según la situación de ella, significada en el adjunto plan (B.), se puede justamente temer tomen las aguas otra dirección y pier- dan la antigua que traen a fuerza de la mole del nuevo edificio que las comprima, o que sus cimientos corten el conducto (E) que, según tra- dición de los naturales de aquel pays, trahe considerable porción de agua al baRo y sirve de templar el excesibo calor de la restante, que conoce distinto manantial.. . >)53.

No plano que acompaña á petición da inspección en 1777 (fig. 3) aparecen representadas tres conduccións (n" 4, 5 e 6) que atravesando a capela, hospital e casa do cura diríxense en liña recta cara ó baño. Pero nada se di acerca das cualidades das augas.

O falar do comezo da construcción da casa por parte do cura o cirurxián de Xornes expresa que:

50 1777, outubro, 8 / Bértoa, Sta. María de (Xu. de Bértoa; A Coruña): informe de Juan Felipe Diz acerca do estado dos baños de Bértoa da Lagoa (San Xoán de Carballo). No pleito <<El Fiscal..,.,), 1" peza, f. 105r.

5' 1777, outubro, 21 S. de Xornes (A Coruña): informe do cerurxán Pedro Calvo de Castro sobre o descubrimento, historia e propiedades dos Baños de Bértoa da Lagoa. pleito <<El Fiscal ...,,, 1 veza , f. 101v.

52 Informe de Ferro Caaveiro. No pleito <<El Fiscal...,), l v e z a , f. 109r- 109v. 5V771 ,n agosto, 4 / A Coruña: Carta -representación de Jacinto Prado Y Neira dirixida ó Real

Acordo da Real Audiencia de Galicia expoñendo o mal estado no que se atopan os Baños de Bértoa da Lagoa. No pleito <<El Fisca ...)>, I v e z a , f. 4r.

Page 23: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

«...es cierto que, al tiempo que principio a romper los cimientos para ella, me aboqué con el mismo y le expresé el que en aquel sitio ni en otro yrnediato tanto al dicho baño no devía de %'lazerse casa ni otro edificio alguno, por que podía ser perjudicial a la virtud de dichas aguas. Tanto por la vintilación de los aires y sol como por que no se savia fijamente por donde salían los manantiales o minarales de que se abunda la mencionada arqueta, si heran muchos o pocos, y si los que heran venían acaso encañados por obra de los antiguos, y que el per- juicio se hacia al común)>54.

Parece clara a existencia de dous tipos de auga, quente e fría, procedente de distintos manantiais. O da arqueta mana alí mesmo, mentres que outros parecen transportados ata alí por cañerías ou conductos de non sabemos que, proce- dencia nin antiguedade. O que si está claro é que as súas temperaturas son dife- rentes, apuntándose a necesidade de refrixerar a auga que mana do fondo da arqueta debido a súa excesiva temperatura (ternos constancia de que en 181 1 a auga da arqueta manaba a 20%55, e actualmente a 42°C). Pero cabe tamén a posibilidade de que algún deles servira para alimentar o alveus do caldarium e outros posibles baños existentes nas instalacións.

Confírmase a existencia en Carballo dun establecemento de carácter balnea- rio de época romana, poidéndose sumar de maneira definitiva ós xa inventaria- dos. No mesmo aproveitase unha nascente de auga quente de carácter sulfuro- so, complementándose cunha instalación de baños segundo os cánones clásicos e outras estancias con función descoñecida. O edificio, que cubriría coma pouco unha superficie moi próxima 6s 500 m2, estaría constituido como mínimo por:

d . Unha parte adicada ós baños curativos composta, alomenos, por unha estancia rectangular, cuberta con bóveda de canón, cunha superficie mínima de 66 m*. Esta estancia alberga unha piscina de considerable tamaño tamen rectangular con tres escalóns de descenso, construida toda ela en pedra. Esta piscina recolle directamente a xurdencia sulfuro- sa. Con moita probabilidade o acceso a esta estancia estaría na súa parede norde.

2. Unha instalación de baños conforme ós cánones clásicos, en apariencia

54 1777, outubro, 21 S. de Xornes (A Coruña): informe do cerurxán Pedro Calvo de Castro sobre o descubrimento, historia e propiedades dos Baños de Bertoa da Lagoa. pleito <<El Fiscal . . . ) y , 1- peza, f. 101r.

55 181 1 , febreiro, 8 / A Coruña: Carta representación de José Magdalena Valcarcel e Moscoso Alvarado dirixida ó fiscal da Real Audiencia de Galicia, Francisco Nuñez de Andrade, solicitando que se Ile impida a Marcos Abella, veciño de Bértoa da Lagoa a continuación das obras por el comenza- das. No pleito <<El Fiscal ...,,. Zveza, f. Iv.

Page 24: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

de tipo axial simple, en posición paralela á anterior, que ben se puidera surtir de manantiais diferentes, tal vez de auga fría, e da que se aprecian:

a) Un caldarium de algo mais de 17 m2 cun alveus, ou bañeira común, de 1 x 3'6 m.

b) Unha porción ben dun tepidarium ben dunha assa sudatio, de medi- das descoñecidas.

3. Unha serie de dependencias con funcion descoñecida que complemen- tarían a instalación. Unhas, á esquerda do baño principal, ocupan unha superficie mínima de 87 m*. E outra, cun mínimo de 21 m2.

Non se pode confirmar a existencia de algunhas das estancias características deste tipo de establecementos, como son as cámaras circulares que aparecen en rnoitas das termas medicinais existentes no resto da Hispania (lembremos que en Galicia non coñecemos a planta de ningunha das estacións balnearias documentadas por diversas vías) (Mora, 1981, 1992). Pódese calificar o esta- blecemento como <<edificio termal menor>>, como sucede coas termas da maior parte da Hispania, dado o seu modesto tamaño e a aparente adopción duns esquemas sinxelos para a súa posta en funcionamento (Mora, 1981). O non dis- poñer do plano completo do edificio nin coñecer en debida forma as conexións interiores entre as diversas estancias resulta imposible calquera intento de esta- blecer posibles circuitos de uso.

Constátase a adopción dun esquema combinado BALNEARIO - TERMALS6. Esto contradice a opinión extendida de que por norma xeral en Galicia, e debido precisamente a abundancia de nascentes de auga quente sobre as que se ubi- can estes edificios, non era precisa a construcción de hipocaustosS7 (Pérez Losada, 1992; Díez de Velasco, 1985, 1992).

Dato a ter en conta para explicar a posible función do edificio é que para algúns investigadores a chamada Vía XX ou Per Loca Maritima pasaría moi perto de Carballo, ubicándose a mansión coñecida como Atricondo perto deste lugar, concretamente nos arredores da lagoa de Alcaián (Coristanco, A Coruña) (Caamaño e Naveiro, 1993). Confirmada de maneira definitiva a existencia dun establecemento termal nese lugar haberia que ter en conta a posibilidade de que a dita vía pasara polo mesmo Carballo, ubicándose alí mesmo unha mansión. Deste modo o edificio podería moi ben cumplir dúas funcións, a hixiénica e a curativa.

¿Que cronoloxía cabe aplicarlle ó establecemento de acordo cos datos de que dispoñemos? Esta é unha cuestión de difícil resposta, xa que non contamos

56 Distinguindo entre balneario, entendido como complexo de carácter curativo que aproveita xur- dencias de augas normalmente quentes, que non fan precisa a construcción de sistemas de aque- cemento, e a terma como edificio público onde se desenvolve unha práctica hixiénica e social da poboación, que necesita da construcción de hipocaustos para o aquecemento da auga e as estan- cias (DIEZ DE VELASCO 1985; PEREZ LOSADA 1992).

57 DO que, sen embargo, existen escepcións baseadas na necesidade de quencemento das estancias debido á climatoloxía do lugar, como no balneario de Badenweiler (DIEZ DE VELASCO 1992).

Page 25: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda
Page 26: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

Coruña), para rematar na mansión de Brigantium, que sitúan na cidade da Coruña. (Caamaño e Naveiro, 1 993).

Foi a raíz do achado das fontes sobre o balneario romano de Carballo, e pola necesidade de encaixar este establecemento dentro do entramado viario da pro- vincia da Coruña, cando xurdiu a necesidade de realizar un novo achegamento á vía en cuestión. A primeira intención era facer compatible un hipotético traza- do coas mansións e distancias que o Itinerario Antonino proporcionaba, pero pronto quedou claro que non era posible acadar unha solución satisfactoria, xa que os 55 km que esta fonte sinala entre as mansións de Brigantium e Lucu Augustí non se corresponden cos 98 km reais existentes entre A Coruña e Lugo.

Por esta razón se prantexou un método de traballo consistente en levar á práctica a teoría existente acerca dos trazados das vías de comunicación roma- nas, sen dar por sentada premisa algunha que, aceptada a priori, podería inter- ferir en tal propósito. Non e este o traballo adecuado para extenderse na porme- norización do trazado e por iso soio ímos ofrecer a posible ruta a grandes ras- gos, mais deixando constancia de que sería posible ir documentando o rastro do camiño a unha escala moito mais pequena.

Á hora de abordar o estudio pártese de tres premisas fundamentais. En pri- meiro lugar, considerar que o establecemento termal que existiu en Carballo forma parte do sistema de mansións ou lugares de descanso que se intercalan ó longo das vías de comunicación romanas. En segundo lugar, considerar o itinerario Antonino como guía do traballo, intentando localizar as mansións nas distancias que no mesmo se proporcionan. E, por último, considerar que se pode facer compatible o posible itinerario coas características xeográficas do territorio galego. Para conseguir todo esto consideramos moi interesante a metodoloxía proposta polo enxeñeiro de camiños Nardiz Ortiz, así como o exposto en diver- sos estudios, teóricos e prácticos, sobre as vías romanas (Caamaño, 1978; Chevalier, 1 972; Margary, 1 957).

Nardíz Ortiz mantén que moitos traballos sobre vías romanas propoñen tra- zados incompatibles coa mentalidade e as posibilidades técnicas da época, ó se fundamentar os trazados cáseque exclusivamente nos restos arqueolóxicos que veñen aparecendo (miliarios e aras votivas). Segundo este autor esto é un erro, e o idóneo sería tratar de averiguar a dirección posible e natural do camiño dende puntos de paso coñecidos, adoptando unha mentalidade enxeñeiril romana, que debera contemplar as limitacións técnicas da época. Os restos arqueolóxicos principais nos que habería que confiar serían a propia traza do camiño -da que as veces non queda mais que a explanación- e as obras de fábrica, fundamen- talmente as pontes, por ser éstas o comprobante definitivo da huella do seu paso cando éste responde ás exixencias técnicas da época (Nardiz Ortiz, 1992). Así, a metodoloxía propugnada por este autor consiste en que se ternos dous puntos, dunha mesma vía, considerados fixos deberíamos unilos nun hipotético trazado ideal mediante unha liña recta, para logo intentar localizar os puntos de repran- texamento do camiño, xa que con probabilidade terá que abandoar a recta ideal para salvar os distintos accidentes topográficos que se Ile interpoñan.

Aplicando esta metodoloxía a puntos de paso coñecidos da vía XX (Braga -

Page 27: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

Caldas - Carballo - Lugo) obtense unha longa vía artellada en dous grandes tra- mos: Braga-Carballo e Carballo-Lugo (fig. 6). Esto sería realizado en base ás características esenciais que require unha vía romana principal, a saber: rectitu- de, unir puntos na distancia polo camifio mais corto, facilitar o rápido despraza- mento de tropas e non server a poboacións intermedias (Caamaño, 1978).

O primeiro segmento de vía (Braga-Carballo) fundaméntaríase na posibilida- de de dispoñer da Depresión Meridiana coma un corredor natural, percorréndoo na súa totalidade, de Tui a Carballosg. Segundo esta hipótese o cruce do río Tambre debeu ter sido efectuado en Portomouro, por ser o lugar onde o río se abre á depresión tectónica60. Pódese documentar neste lugar a pasada existen- cia dunha ponte6", ata o de agora inédita, que polas descricións pudera ser de factura romana, de sesenta e oito metros de lonx i t~de~~, dez metros de e 3'92 m de an~hura~~,composta de catro arcos, dos que o central e maior posuía 15 m de Ternos tamén o dato da localización dun mais que probable milia- rio anepígrafe a seis kilómetros ó Sur desta ponte. O probable fito viario foi acha- do exactamente na paraxe coñecida como Porto-Menlle, límite das parroquias de

59 *A Depresión Meridiana constitue unha unidade de relevo galego de tal interés que nalgunha ocasión ternos denominado -arteria vital de Galicia- ... Desde Carballo a Tui, de Norte a Sur e 6 tongo duns 150 km ... desenvólvese este verdadeiro corredor fundido. Trátase dunha dobre depre- sión topográfica e tectónica ... á que se Ile mantén polo xeral erguido o labio oriental,) (TORRES LUNA, PAZ0 LABRADOR e SANTOS SOLLA, 1990).

m <<El encajonamiento de la mayor parte de los ríos de Galicia en las penillanuras que conforman el relieve gallego , ha traido consigo que el cruce de los mismos se halla realizado preferntemente por las depresiones tectónicas. Tal es el caso por ejemplo del cruce de los ríos Miño, Oitavén, Lérez, Umia, Ulla y Tambre por la depresión meridiana)> (NARDIZ ORTIZ, 1992: 104).

6i Sabemos que ó fío do ano 1600 cae de maneira definitiva unha ponte que existía neste lugar. Cando ainda a ponte se mantiña en pé, no Último cuarto do século XVI, os vecíños referíanse a ela nos seguintes termos á hora de pedir a súa reparación (Arquivo do Reino de Galicia; Real Audiencia e Audiencia Territorial, serie <<Veciños),, UI 26363 / 46: (<Los vecinos de Jallas y Dubra con las Provincias de este Reino, sobre el edificio y reparo de la puente de Portomouro>)"): <( ' 9v Y es muy nescesario que la dicha puente se vuelva a hacer e redificar de piedra, e cal i canto como antes esta- ba, y se haga fuerte y perpetua,,. << ...f.15v del río que se dice el Tamare de la puente de Portomouro ...y sobre el estaba una puente de piedra de cuatro pilares con sus arcos grandes y largos, y por ser como era antigua se cayó ...y sabe el dicho testigo que la dicha puente es muy nescesaria por estar como está en buen sítio,cómodo y en un camino real ...)>; Declaración de Gaspar de Arce, mestre de cantería da catedral de Santiago: (<f17v y tenía de largo de una parte del río a la otra ducientos e trein- ta e y seis piés, en los cuales están repartidos cuatro arcos y están en pie los tres de ellos, y son los más pequeños que están a las orillas de las riberas, y el mayor está derribado ha lo que paresge a muchos días ...p ara se hacer e redificar la dicha puente de piedra de grano e que este fuerte e per- pétua ...)); (< "4 ... esta puente es muy nescesaria por estar en buen sitio e cómodo y en un camino real, y paso por donde van y vienen de los puertos de Laje, Muxía, Camariñas, Corme, Malpica y Corcubión.y muchos otros puertos de este reino para los puertos de Castilla, e muchos ganados e bestias mulares e en especial ganados e pescado para las ferias de La Bañet;a y Medina del Campo e de Río Seco e de Astorga y Benavente ...y por esta dicha causa ... es muy nescesario que la dicha puente se buelba a hacer e redificar de piedra e cal i canto, como antes estaba,).

62 Douscentos trinta e seis pés (1 pé-28cm). 63 Trinta e catro pés. 64 Catorce pes. @ Trinta e seis codos (1 codo - 42 cm.).

Page 28: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

San Paio de l-erls e Santo Torné de Amec6~concello de Ames, A Coruña). Neste lugar teinos doeun3entado lanléia o achádego dunha moneda romana de época de esnperador AdrianoG (principios do século II d.C)

Habería que calientar weste primeíro tramo dúas cuestións: a primeira é que, sege~nds esta hipbtece, as disbncias que o Itinerario Antonino nos proporciona e17 estadios $1 miIIia passum- 8 estadios) correspóndense csas mansións situa- das nari, estribaeibns da Depresión Meridiana. Así, unha vez vira cara o sureste, abandsoindea a vía o corredor raatesral, as medicións voPtan ser, coma é mais fre- cuente: realiizadas en ntiliia passum ( 1 m.p.=l148O km). A segunda tamén fai referencia ás distsncias e se trata de que os GLXV miliia passum ( 244'2 km) que o Itinerario sinala entre Bracava Augusla e Aquis Cetenis non se compren en Caldas de R@is, pero si en Carbcnllo, sendo os 244 kmm sinalados no itinerario a lor-ixitude real do corredor que csinunica ambos encla\/esm, 6 dicir: a capital do convenio baacaaaugustano, siteiada no extremo sur, e o ponto mais septentrional da mesma. que se correspondería coa mansión de Glandimiro (Carballo, A Coruña). 8 segundo segmento (Carballo-kugo) resulta factible dende o ponto de vista

tebrico e practico, xa que 6 posible apreciar ó consultar cartografía 1 :50.000 a pasibilidade da existencia dun camiño directo e rectilíneo como ningún entre Garballo e Lugo. Éste, que básicamente non atravesaría cursos de auga, disco- rrería por enrfba das nascentes dos rios, é clicer palas divisorias de augas, nun terreo ele\/ado, cbe penichaira, que sí podería alcanzar Lugo nos 130 km aproxi- niiados que o lhiraerario sinala eralre Glandimirum (Carballo) e Lucu Augusfi jkugo).

Concebida deste modo a posible vía serviríase fundamentalmente de dúas rut-S que estaban previamente trazados pola natlareza moito antes da chegada dos ~ O ~ I ~ M O S , a Depresión Meridianai0 e as liñas divisorias de augas71. Así ascen- dería a vea d@nde Braga perfectamente rectilínea cara o norde, establecendo

O posible rniliario achase no pazo de Lens , en propiedade de D. Gustavo Varela Gutiérrez de Cav~edes a quen agradecemos tanto a sua arnabilidade, como as largas e agradables conversas con ei n-naiitidas ó longo destes últimos anos.

'I Esta rr~oneda e propiedade de D. Gustavo Varela Gutiérrez de Caviedes, e áchase nas mes- mas circu~-istancias que í̂ anterior.

f r ' Esta cifra obtense tras da suma das distancias parciais da vía XIX ata Aquis Celenis, e mais as distancias que nos ofrece en estadios para a vía XX o Itinerario íintonino.

t 3 e r i a q~iizais factible pensar que o autor da fonte que utilizou o redactor do ltinerario acordara unha sorte de convencionalismo e que, como suben cun mesmo trazado as vías XIX e XX ata Caldas de Rels, ornitira as i~-iansiÓnc da vía X X ata ese ponto. Considerou entón co nome xenérico de Aquis Ce/enis ambos enclaves, Caldas e Carballo, proporcionando a distancia total ó segundo, para pos- teriormente ofrecer as distancias parciais entre eses dous puntos, que posúen augas cálidas, en estadios.

'J <<...Las fracturas orientadas preferentemente en Norte-Sur y Este-Oeste, nos estan sugiriendo esa doble accesinbilidad que determina que los recorridos que se realizan atraves de la Depresión Meridiana puedan en cualquier momento desviarse hacia la Galicia interior ...,, (NARDIZ ORTIZ, 1992: 54).

7 1 Sobre o uso das divisorias de augas como posibles camiños por parte do home megalítico ver: Los primeros caminos, en (NARDIZ ORTIZ, 1992: 61).

Page 29: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

preferentemente no cruce dos grandes ríos galegos as suas mansións (De la Peña, 1990-91). Serían polo tanto válidas a ubicación das mesmas que propón De la Peíia Santos ata Caldas de Reis, e variarían as restantes a partir de este enclave. A mansión situada a 36km de Caldas de Reis podería ser Santiago de Compostela, e sería denominada Vicos Caporum en referencia os Caporos, pobo que habitaba entre o Sar e Aquis Celenis (Caldas de Reis) (De la Pería, 1990- 91). Posteriormente habería que situar a mansión de Ad dúas Pontes, localizada a 28km da anterior, probablemente en Portomouro (A Coruí~a)~~. Glandimiro, situada a 33 km da anterior, corresponderíase con Carballo, lugar onde exictiron unhas termas de considerable envergadura. A mansión de Atricondo, situada a 33 km, ubicaríase moi perto de Castromaior (Abegondo, A Coruña). A mansión de Brigantium habería que situala a 44 km da anterior, en Cidadela (Sobrado dos Monxes, A Coruña) (Caamaño Gesto, 1995; Vázquez Gómez, 1991). A mansión de Caranico estaría situada a 26 km da anterior, entorno a Friol. E, por Último, a 25km estaría Luco Augusti (Lugo).

Concebida deste modo esta vía estaría dotada dun doble carácter. O primei- rio, resaltaría o aspecto militar, que a considera como vía rápida, rectilínea, que non presta atención ás poboacións existentes e que facilita a comunicación e a explotación económica do territorio. O segundo aspecto que cabería destacar sería o de facilitar a cobertura marítima do territorio galego, tendendo vías secun- darias en dirección E-O sobre as penichairas que se configuran nos interfluvios dos grandes ríos que desembocan no Océano Atlánti~o'~. Os fondos das rías poderían funcionar así como puntos de ruptura de carga ou de fricción entre vías marítimas e terrestres.

Pensamos que se trata dunha hipótese que merece un estudio mais profun- do (de trazas do camiño, restos de pontes, restos arqueolóxicos e toponimia). Estudio que se debería facer abandoando algunha das premisas mais ou menos aceptadas hoxe en día.

72 Neste lugar o río Tambre recibe o seu afluente, ó río Dubra. Para acceder dende aquí á zona mineira de Brandomil é necesaria a construcción doutra ponte sobre este río. Sería posible a exis- tencia de vías secundarías, apoiadas nos interfluvios dos ríos con dirección !-O, que remataran no mar. Para apoiar esta afirmación existen o miliario de Santa Comba (CAAMANO e NAVEIRO, 19931, así como a vila romana que existiu en Moraime, que pudera estar a indicar algo no mesmo sentido.

73 « En Galicia las comunicaciones se han desarrollado por los interfluvios, al ser éstos penilla- nuras elevadas sobre los cauces encajados de los ríos., en las que los recorridos se han realizado sin dificultad.,, (NARDIZ ORTIZ, 1992: 54).

Page 30: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

AAVV (1979): Prehistoria e Arqueoloxía de Galicia. Estado da cuestión. Instituto de Estudios Galegos <<P. Sarmiento)>, Lugo.

AGUILAR PIRAL, F. (1 988) : Bibliografía de estudios sobre Carlos 111 y su época. CS IC, Madrid.

BELTRÁN MART~NEZ, A. (1985): <<Evolución histórica da la Arqueología española.. Análisis e Investigaciones Culturales, n-4, jvlio-agosto, pp. 1 3-23.

BERMEJO BARRERA, X.C. y LLINARES GARCIA, M. (1 991): «Los antepasados imagi- narios>). En Historia de Galicia, Faro de Vigo, Vigo, Tomo 1 , pp. 21 -40.

BLÁZQUEZ, J.M. y GARC~A-GELABERT, M.P. (1992): -Recientes aportaciones al culto de las aguas en la Hispania romana)). ETF Serie 11, Historia Antigua, (Termalismo), vol V, PP. 21 -66.

CAAMAÑO GESTO, J.M. (1 978): <<Aportaciones al estudio de las vías romanas: técnicas de construccións y características generales de su trazado,). Mnia, Braga, 2"erie 1 (2), 1978, PP. 80-89.

CAAMANO GESTO, J.M. (1 984): As vías romanas. Cadernos do Museo do Pobo Galego 3, Museo do Pobo Galego, Santiago.

CAAMANO GESTO, J.M. (1995): <<Obras públicas en la Galicia romana: los campamen- tos), . En Arqueoloxía e Arte na Galicia prehistórica e romana, Monograf ías do Museu Arqueolóxico e Histórico da Coruña, n V , pp. 191 -201.

CAAMANO GESTO, J.M. e NAVEIRO LOPEZ, J. (1 991): <<Aportaciones al estudio de la red viaria romana de la provincia de La Coruña,,. Finisterrae, Homenaje a Alberto Balíl, Universidade de Santiago de Compostela, pp. 207-224.

CAL0 LOURIDO, F. (1 993): A Cultura castrexa. Historia de Galicia 3, Edicións A Noca Terra, Vigo, pp. 25-40.

CARRÉ ALDAO, E. (1 936): Geografía del Reino de Galicia. Provincia de La Coruña (tomo 11). En CARRERAS Y CANDI, F.: <<Geografía del Reino de Galicia>>, Casa Editorial Alberto Martín, Barcelona.

CARRENO, C. (1 992): <<Baños privados y termas públicas en el Lugo romano,,. ETE Serie II, H-ntigua, t. V. UNED, pp. 337-350.

CHEVALIER (1 972): Les voies romaines. París. DE LA PENA SANTOS, A. (1 990-1 991): (<Consideraciones sobre las vías romanas de la

provincia de Pontevedra,,. Castrelos, 3-4, Vigo, pp. 21 7-243. D~EZ DE VELASCO, F. (1985): <(Balnearios y dioses de las aguas termales en Galicia

romana),. AEA, n"8, pp. 69-98. D~EZ DE VELASO, F. (1992): «Aportaciones al estudio de los balnearios romanos de

Andalucía: la comarca Guadix-Baza (Prov. de Granada)>>. ETE serie II; HWntigua, t. V, P ~ X S . 383-400.

FARINA JAMARDO, X. (1993): Os concellos galegos. Tomo II (Begonte-Carnota); Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña.

FRADE, H. e BELEZA MOREIRA, J. (1992): (<A arquitectura das termas romanas de S. Pedro do Sul)>. ETE serie 11, HWntigua, Vol 5; UNED, Madrid.

GALDO, F. (1995): Introducción a la historia de las aguas minerales de Galicia. Ed. do Castro, Sada (A Coruña); pp. 169-1 74.

GARC~A FERNÁNDEZ, M.C. e ACUNA CASTROVIEJO, F. (1 981 ): Voz arqueología^), en OTERO PEDRAYO, R. (dir), Gran Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada Editor, t. 2, PP. 203-207.

Page 31: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

GARC~A-ALCA~~ 12 YUSTE, J. (1 989): Arquitectura del Neoclásico en Galicia. Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña.

GÓMEZ DE BEDOYA, P. (1 764): Historia universal de las fuentes minerales de España. Imprenta de Ignacio Aguayo, Santiago.

GÓNZALEZ GARCIA, F.J. e BRAQAS ABAD, R. (1 995): Galicia Romana, en <<Historia de Galicia>), t0,mo 11, Vía Láctea Editorial, A Coruña.

GONZALEZ LOPEZ, E. (1 977): Bajo las luces de la Ilustración. Galicia en los reinados de Carlos 111Y Carlos /V. Ed. do Castro, Sada.

LÓPEZ GÓMEZ, P. (1 996): La Real Audiencia y la conflictividad social en Galicia en la Edad h'oderna. 2 vols, Xunta de Galicia, Santiago.

LLINARES GARC~A, M. (1 990): 0s mouros no haxinario populargalego. Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela.

M ADOZ, P. (1 986) : Diccionario geográfico-estadístico de España y sus posesiones de ultramar. GALICIA. Santiago de Compostela, p. 361.

MARGARY, I.D. (1957): Roman Roads in Britain. 2 vols, London. MART~NEZ REGUERA, L. (1 892): Bibliografía Hidrologico Médica Española. Madrid,

lmprenta y Fundición de Tello. MART~NEZ SALAZAR, A. (1910): .Sobre apertura de mámoas en Galicia en el siglo

XVI I ), . BRAG, I 11, passim. MElJlDE PARDO, A. (1985): «Hidrologia médica en Galicia: los balnearios de Arteixo y

Carballo en el siglo XIX),. Medicina Galaica, n"1 , octubre-diciembre. MINANO, Sebastián de (1 826): Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal.

Madrid, Tomo II, p. 372. MONTEAGUDO, L. (1955): <<Noticiario: vía romana de Betanzos a Guitiriz (Coruña-

Lugo)),. AEspA, vol. 28, p. 302. MORA, G. (1 981): (<Las termas romanas en Hispania,,. AEspA, vol. 54, 1981, pp. 37-89. MORA, G. (1991): «Arqueología y poder en la España del siglo XVIII>>. En ARCE, J. y

OLMOS, R. (coords): Historiografía de la Arqueología y de la Historia Antigua de España. Congreso Internacional; Ministerio de Cultura, Madrid, pp. 31 -32.

MORA, G. (1992): <<La literatura médica clásica y la arquitectura de las termas medicina- les),. ETE Serie 11, Hvntigua, t. V, pp. 121 -1 32.

MORALEJO LASSO, A. (1977): Toponimia gallega y leonesa. Ed. Pico Sacro, Santiago, páx. 126.

NARD lZ ORTIZ, C. (1 992) : El territorio y los caminos en Galicia. Planos históricos de la red viaria. Colegio de Ingenieros de Caminos, Canales y Puertos I Xunta de Galicia, Madrid.

NIELSEN, 1. (1 990): Thermae et balnea. The architecture and cultural history of roman public baths. 2 vols.

NÚÑEZ RODR~GUEZ, M. (1978): <<Arquitectura prerrománica>>. GOAG, Santiago de Compostela, pp. 131 -1 39.

ORTEGA, 1. (1 857): Memoria de los baños minerales de Carballo. Imprenta del Hospicio, Coruña.

ORTEGA ROMERO, M. (1970): <<El arquitecto Miguel Ferro Caaveiron. CEG, XXV, nP 76, Santiago.

PÉREZ LOSADA, F. (1 992): <<Hipocaustos na Galicia romana)>. Gallaecia, 13, Universidade de Santiago de Compostela, pp. 129-1 71.

PÉREZ LOSADA, F. (1993): <<Contribución ó estudio da cerámica de construcción na Galicia romana,, . En Galicia: da romanidade á xermanización. Problemas históricos e

Page 32: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

culturais. Actas do encontro científico en hornenaxe a Fermín Bouza Brey. Museo do Pobo Galego, Univ. de Santiago; Santiago de Compostela.

PÉREZ LOSADA, F. (1991): <<Noville (Fanza, Mugardos, A Coruña).. Arqueoloxía/lnformes (Campaña 1988), 2, Xunta de Galicia, Santiago, pp. 87-91.

PÉREZ LOSADA, F. (1995): (<Escavación arqueolóxica, prospección xeofísica e consoli- dación da víla romana de Noville (Mugardos, A Coruña)>,. Arqueoloxía/lnformes (Campaña 1989), 3, Xunta de Galicia, Santiago, pp. 51 -56.

RODRIGO, V. y HABA, S (1992): ((Aguas medicinales y culto a las aguas en Extremadura)). ETF; Serie 11, H3 antigua, t. V, pp. 351-382.

RODR~GUEZ CASAL, A. (1 975): Carta arqueológica del partido judicial de Carballo de Bergantiños (Coruña) l. Universidad de Santiago de Compostela, Santiago.

ROLDÁN HERVÁS, J.M. (1 975): ltineraria Hispana. Fuentes antiguas para el estudio de las vías romanas de la Península Ibérica. Universidad de Valladolid / Universidad de Granada.

ROMERO MASIÁ, A. (1976): <<El hábitat castrexo. Asentamientos y arquitectura de los castros del N.O. peninsular),. COAG, Santiago de Compostela.

SERRA RAFOLS, J.C. (1940-41): (<Las termas romanas de Caldas de Malavella (Gerona),,. Archivo español de Arqueología, t. XIV, Madrid, pp. 304-31 5.

TABOADA Y LEAL, N. (1 840) : Descripción topográfico-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores. Santiago.

TABOADA Y LEAL, N. (1877): Hidrología médica de Galicia. Madrid, Imprenta de Pedro Núñez.

TORRES LUNA, M"., PAZ0 LABRADOR, A.J. e SANTOS SOLLA, J.M. (1990): Galicia, rexión de contrastes xeograficos. Universidade de Santiago de Compostela, Santiago.

VÁZQUEZ GÓMEZ, X.L. (1991): ((La Coruña en época romana),. En Ciudad y Torre, Roma y la Ilustración en La Coruña, A Coruña, pp. 35-40.

VILANOVA RODR~GUEZ, A. (1981): Voz (~Figueroa Barreiro, Manuel Ventura,). En OTERO PEDRAYO, R. (dir): Gran Enciclopedida Gallega. Gijón, Silverio Cañada Editor, t. 13, pp. 23-26.

VlTRUBlO (1 970): Los diez libros de Arquitectura. Ed. Iberia, Barcelona, Libro V, cap XI.

Page 33: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda
Page 34: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

FIGURA 2. Croquis da situación da casa construida por don Domingo Antonio Rodriguez Cancela, nos baños de Bértoa, 1771. Fonte: Arquivo do Reino de Galicia, Colección Cartográfica, Cartoteca; Real Audiencia: 62 1 1.

Page 35: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

FIGURA 3. Plan o Mapa Orizontal de la Capilla, Ospital y Baños pertenecientes al mayorazgo de Sr. Dn. Antonio Basilio de Aldao, 1777. Fonte: Arquivo do Reino de Galicia., Colección Cartográfica, Cartoteca, Real Audiencia: 62 1 2.

Page 36: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

FIGURA 4. Plano del lugar de Bértoa da Lagoa, 1811. Fonte: Arquivo do Reino de Galicia, Colección Cartográfica, Cartoteca, Real Audiencia: 6214.

Page 37: O BALNEARIO ROMANO DUGkaRBALkO SEGUNDO AS …No século XX, na coñecida obra de Carreras y Candi, pero da man de Eugenio Carré Aldao, recóllese tamén parte desta historia, aínda

FIGURA 5. Ydea Geométrica, que demuestra, parte del nuevo descubrimiento de los Antiguos Baños de Bértoa; cuias ruinas se comenzaron a despejar en 26 de Septiembre de 1777. Fonte: Arquivo do Reino deGalicia., Colección Cartografica, Cartoteca, Real Audiencia: 6213.