niruttid²pan²p±µha - dhammarain · web view詞手冊》 (vuttimoggallana tika...

360
Niruttidipanipatha 《》 (Vuttimoggallana Tika 詞詞詞詞詞詞) (詞詞詞詞詞詞) by Ledi Sayadaw from Chattha Savgayana (CS) Released by Dhammavassarama 詞詞詞詞 2552 B.E. (2008 A.D.) ( use foreign1 font ) Niruttidipanipatha 詞 《》詞詞詞詞 Gantharambha............................................1 1. Sandhikanda..........................................1 Sabbarasi............................................1 Garusabbarasi..................................... 1 Byabjanavuttirasi.................................2 Lahusabbarasi..................................... 3 Savketarasi....................................... 4 Sandhividhana........................................5 Loparasi.............................................5 Digha, rassarasi.....................................8 Vuddhirasi...........................................9 Adesasandhi.........................................10 Agamasandhi.........................................17 Dvibhavasandhi......................................19 Vipallasasandhi.....................................23 2. Namakanda...........................................24 Vibhattirasi........................................24 Itthipaccayarasi....................................25 Akarantitthilivgarasi...............................27 Ikarantitthilivgarasi...............................29 Ikarantitthilivgarasi...............................30 Ukarantitthilivgarasi...............................31 Ukarantitthilivgarasi...............................31 1

Upload: others

Post on 21-Feb-2020

7 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Niruttid²pan²p±µha

Niruttidipanipatha

《詞手冊》

(Vuttimoggallana Tika 目犍連生活疏) (巴利語文法書)

by Ledi Sayadaw

from Chattha Savgayana (CS)

Released by Dhammavassarama 法雨道場

2552 B.E. (2008 A.D.)

( use foreign1 font )

Niruttidipanipatha 《詞手冊》﹝目錄﹞

1Gantharambha

11. Sandhikanda

1Sabbarasi

1Garusabbarasi

2Byabjanavuttirasi

3Lahusabbarasi

4Savketarasi

5Sandhividhana

5Loparasi

8Digha, rassarasi

9Vuddhirasi

10Adesasandhi

17Agamasandhi

19Dvibhavasandhi

23Vipallasasandhi

242. Namakanda

24Vibhattirasi

25Itthipaccayarasi

27Akarantitthilivgarasi

29Ikarantitthilivgarasi

30Ikarantitthilivgarasi

31Ukarantitthilivgarasi

31Ukarantitthilivgarasi

32Okarantarasi

33Pullivgarasi

33Akaranta pullivgapurisadirasi

34Manoganarasi

35Manadiganarasi

35Gunavadiganarasi

36Gacchantadiganarasi

38Rajadiyuvadiganarasi

42Akarantapullivgarasi

43Ikarantapullivgarasi

45Ikarantapullivgarasi

46Ukarantapullivgarasi

46Bhikkhadiganarasi

47Satthadiganarasi

47Satthadirasi

48Pitadirasi

49Ukarantapullivgarasi

50Napumsakalivgarasi

50Kammadirasi

51Ikarantanapumsakarasi

52Ikarantanapumsakarasi

52Ukarantanapumsakarasi

52Ukarantanapumsakarasi

52Sabbadirasi

58Savkhyarasi

64Vibhattipaccayantarasi

66Abyayapadani

66Upasaggapadarasi

69Nipatapadarasi

69Abyayataddhitapaccayapadarasi

69Tvadipaccayantapadarasi

693. Karakakanda

70Pathamavibhattirasi

72Dutiyavibhattirasi

76Tatiyavibhattirasi

78Catutthivibhattirasi

80Pabcamivibhattirasi

85Chatthivibhattirasi

87Sattamivibhattirasi

904. Samasakanda

90Abyayibhavasamasa

93Tappurisasamasa

93Dutiyatappurisa

94Tatiyatappurisa

95Catutthitappurisa

95Pabcamitappurisa

96Chatthitappurisa

96Sattamitappurisa

97Luttatappurisa

97Aluttatappurisa

97Kammadharayasamasa

101Digusamasa

102Bahubbihisamasa

102Pathamabahubbihi

103Dutiyabahubbihi

104Tatiyabahubbihi

104Catutthibahubbihi

105Pabcamibahubbihi

105Chatthibahubbihi

105Sattamibahubbihi

106Bhinnadhikaranabahubbihi

106Tipadabahubbihi

106Dvandasamasa

109Visesavidhana

109Napumsakekattarasi

109Samasantarassarasi

110Pumbhavatidesarasi

111Samasantakapaccayarasi

112Samasanta-apaccayarasi

114Nanadesarasi

118Abyayarasi

120Savkhyarasi

1235. Taddhita

123Apaccarasi

125Anekattharasi

129Assatthirasi

132Bhava, kammarasi

133Parimanarasi

135Savkhyarasi

137Khuddakarasi

137Pakararasi

138Kularasi

138Hita, sadhu, araharasi

139Vikatirasi

140Visesarasi

140Samuharasi

141Datta, nibbattarasi

141La, ita, karasi

142Abhutatabbhavarasi

142Sakattharasi

143Nidditthapaccayarasi

143Vuddhirasi

144Loparasi

144Nanattarasi

1456. Akhyatakanda

145Suddhakatturupa

151Suddhabhavakammarupa

152Hetukatturupa

152Tyadi

153Tvadi

155Eyyadi

157Hiyyattani

157Ajjattani

159Parokkha

160Ssatyadi

161Ssadi

161Bhuvadigana

161Sarantadhatu

161Akarantadhaturupa

165Ivannantadhaturupa

166Uvannantadhaturupa

168Edantadhaturupa

170Byabjanantadhatu

170Avuddhikarupa

170Tudadigana

171Savuddhikarupa

183Rudhadigana

185Divadigana

188Svadigana

189Kyadigana

191Tanadigana

193Curadigana

194Samabba kha, cha, sarasi

195Tumicchatthe khachasarasi

196Namadhaturasi

1987. Kitakanda

198Dhatvantavikararasi

198Visamyogaruparasi

203Sadisasamyogaruparasi

205Vaggantaruparasi

206Paccayavikararasi

206Kadesarasi

206Thadesarasi

208Dhadesarasi

208Uadesarasi

209Thadesarasi

210Dhadesarasi

211Visamyoganadesarasi

212Sasamyoganadesarasi

212Hadesarasi

213Tvadivikararasi

215Pakatiruparasi

215Tadipaccayarasi

217Bhuvadigana

218Rudhadigana

219Divadigana

219Svadigana

220Tanadigana

220Curadigana

221Aniyapaccayarasi

222Nta, manapaccayarasi

225Uyadipaccayarasi

227A-adipaccayarasi

230Anapaccayarasi

232Akapaccayarasi

233Ivannantaruparasi

235Uvannantaruparasi

236Itthilivgaruparasi

238Ririkkhadipaccayarasi

Namo tassa bhagavato arahato sammasambuddhassa .

Niruttidipanipatha

《詞手冊》

(Vuttimoggallana Tika 目犍連生活疏) (巴利語文法書)

by Ledi Sayadaw

Gantharambha

1. Caturasitisahassa (CS:pg.1) dhammakkhandhapabhavkara;

Lokamhi yassa jotanti, nantavannapabhassara.

2. Anantavannam sambuddham, vande niruttiparagum;

Saddhammabcassa savghabca, visuddhavannabhajanam.

3. Moggallano mahabani, niruttarabbakesari;

Nadi byakaranamnadam, sogatarabbabyapanam.

4. Tassattham dipayissami, nanarasimvibhajayam;

Ogayha saddasatthani, navavgam satthusasananti.

1. Sandhikanda

Sabbarasi

Garusabbarasi

Vanno (CS:pg.2) saro, savanno, digho, rasso, byabjano, vaggo, niggahitam.

1. A-adayo titalisam§ vanna§.

A-adayo bindanta tecattalisakkhara vanna nama honti.

A, a, i, i, u, u, eta, e, ota, o. Ka, kha, ga, gha, va, ca, cha, ja, jha, ba, ta, tha, da, dha, na, ta, tha, da, dha, na, pa, pha, ba, bha, ma, ya, ra, la,va sa, ha, la, am. Attham vannenti pakasentiti vanna, akkharati ca vuccanti, namapabbattirupatta nakkharanti khayavayam na gacchantiti akkhara. “Namagottam na jirati”ti§ hi vuttam.

2. Dasado sara§.

Tesu vannesu adimhi dasa vanna sara nama honti. Sayameva laddhasarupa hutva rajanti virocantiti sara.

3. Dve dve savanna.

Tesu saresu dve dvesara savanna nama honti.

A, a avanno, i, i ivanno, u, u uvanno, eta, e etavanno, ota, o otavanno. Samano vanno suti etesanti savanna, sarupati ca vuccanti, samanam rupam suti etesanti sarupa.

4. Pubbo rasso§.

Dvisu (CS:pg.3) dvisu savannesu yo yo pubbo hoti, so so rasso nama hoti. Rassena kalena vattabbati rassa, rassakalo nama akkhidalanam ummisananimmisanasamakalo.

Tattha eta, ota iti dve ekapadasamyoge pare kvaci labbhanti. Etthi, settho, ottho, sotthi.

Ekapadasamyogeti kim? Padantarasamyoge pare rassa ma hontuti. Mam ce tvam nikhanam vane,§ putto tyaham maharaja §.

Kvaciti kim? Ekapadasamyogepi vaggantesu va ya, ra, la, vesu va paresu rassa ma hontuti. Enti, senti, eyya, bhaseyya, mendo, sondo.

5. Paro digho§.

Dvisu dvisu savannesu yo yo paro hoti, so so digho nama hoti. Dighena kalena vattabbati digha, dighakalo nama rassehi digunakalo.

6. Kadayo byabjana§.

Tesu vannesu kadayo bindanta vanna byabjana nama honti. Attham byabjayantiti byabjana. Te pana suddha addhamattika, rassayutta diyaddhamattika, dighayutta tiyaddhamattika.

7. Pabcapabcaka vagga§.

Tesu byabjanesu kadi-manta pabcabyabjanapabcaka vagga nama honti.

Kadi (CS:pg.4) pabcako kavaggo, cadi ca vaggo, tadi tavaggo, tadi tavaggo, padi pavaggo. Sesa avaggati siddham. Vannuddese ekatthanikanam byabjananam vagge samuhe niyuttati vagga.

8. Bindu niggahitam§.

Ante bindumatto vanno niggahitam nama. Niggayha gayhati uccariyatiti niggahitam.

Garusabbarasi nitthito.

Byabjanavuttirasi

Thanam, karanam, payatanam§.

Cha thanani– kanthatthanam, talutthanam, muddhatthanam, dantatthanam, otthatthanam, nasikatthanam. Tesu byattam vadantena yattha “akkhan”ti vuccati, tam kanthatthanam. Yattha “icchan”ti, tam talutthanam. Yattha “ratthan”ti, tam muddhatthanam. Yattha “satthan”ti, tam dantatthanam. Yattha “pupphan”ti vuccati, tam otthatthanam. Nasapadeso nasikatthanam.

Katthaci pana uratthanam, siratthanam, jivhamulatthanantipi agatam. Tattha siratthanam nama muddhatthanameva. Jivhamulatthanam pana sabbavannanam sadharananti vadanti.

Karanam catubbidham– jivhamulam, jivhopaggam, jivhaggam, sakatthananti.

Payatanam catubbidham– samvutam, vivatam, phuttham, isamphutthanti. Tattha karananam sakasakatthanehi saddhim samvaranadiko visesakaro samvutadi nama.

Tattha kanthapadesanam abbamabbam savghattanena uppanna avanna, kavagga, hakara kanthaja nama. Talumhi jivhamajjhasavghattanena uppanna ivanna, cavagga, yakara taluja nama. Mukhabbhantaramuddhamhi (CS:pg.5) jivhopaggasavghattanena uppanna tavagga, ra, lakara muddhaja nama. Upari dantapantiyam jivhaggasavghattanena uppanna tavagga, la, sakara dantaja nama. Otthadvayasavghattanena uppanna uvanna, pavagga otthaja nama. Niggahitam nasikajam nama. Pabcavagganta pana nasikatthanepi sakatthanepi jayanti. Ekaro kanthatalujo. Okaro kanthotthajo. Vakaro dantotthajo. Apica ivannuvanna kanthepi jayantiyeva. Yada hakaro vaggantehi va ya, ra, la, vehi va yutto hoti, tada urajoti vadanti. Pabho, tunhi, nhato, vimhito, gayhate, vulhate, avhanam.

Kantham samvaritva uccarito akaro samvuto nama. Sakasakatthana, karanani vivaritva uccarita sesasara ca sa, hakara ca vivata nama. Taniyeva galham phusapetva uccarita pabcavagga phuttha nama. Thokam phusapetva uccarita ya, ra, la, va isamphuttha nama. Tattha otthajesu tava pavaggam vadantanam otthadvayassa galham phusanam icchitabbam. Kasma? Phutthapayatanikatta pavaggassa. Uvannam vadantanam pana otthadvayassa vivaranam icchitabbam. Kasma? Vivatapayatanikatta uvannassa. Esa nayo sesesu sabbesuti.

Culaniruttiyam pana sabbe rassasara samvuta nama, sabbedighasara vivata namati vuttam. Tatha saddasaratthajaliniyam, katthaci sakkataganthe ca. Idam yuttataram. Abbatthanikabyabjanehi yutta sara attano thana, karanani jahantapi payatanam na jahanti. Tasma nanavannanam samsagge payatananam samsaggabhedopi veditabboti. Tattha “sunatu me”ti vadanto yadi na-karam jivhaggena dantatthane katva vadeyya, dantajo na-karo eva bhaveyya. Tu-karabca jivhopaggena muddhatthane katva vadeyya, muddhajo tu-karo eva bhaveyya. Evabca sati akkharavipatti nama siya. Esa nayo sesesu muddhajadantajesu. Tasma kammavacam saventehi nama thana, karana, payatanesu sutthu kusalehi bhavitabbanti.

Sithilabca (CS:pg.6) dhanitabca, digham, rassam, garum, lahum.

Niggahitam, vimuttabca, sambandhabca, vavatthitam§.

Muduna vacipayogena vattabba vaggapathama, tatiya, pabcama sithila nama. Thaddhena vacipayogena vattabba vaggadutiya, catuttha dhanita nama. Digha, rassa pubbe vutta. Digha ceva samyogapubba ca niggahitanta ca garuka nama. Sesa lahuka nama. Yatha saddasahito vato mukhachiddena bahi anikkhamma nasasotabhimukho hoti, tatha mukham avivatam katva vattabbam byabjanam niggahitam nama. Tena yuttani sabbabyabjanani niggahitantani nama. Sesa vimutta nama. Padasandhivasena vattabbam sambandham nama. Padacchedam katva vattabbam vavatthitam nama.

Byabjanavuttirasi nitthito.

Lahusabbarasi

Jho, lo, po, gho, go.

9. Yuvanna§ jhala namassante§.

Anitthilivgassa namassa ante ivannuvanna kamena jhalasabba honti.

10. Pitthiyam§.

Itthilivge namassante ivannuvanna pasabba honti.

11. Gha§.

Gho.

0007A iti dvipadam. Itthilivge akaro ghasabbo hoti.

12. Go syalapane§.

Alapane si gasabbo hoti.

Lahusabbarasi nitthito.

Savketarasi

13. Vidhi visesanam yam tassa§.

Sutte yam visesanam dissati, tassa vidhi batabbo.

‘Ato yonam tate’. Nara, nare. Yonanti visesanam. Tateti vidhi.

14. Sattamiyam pubbassa§.

Sattaminiddese pubbavannasseva vidhi batabbo.

‘Saro lopo sare’. Lokaggo§.

15. Pabcamiyam parassa§.

Pabcaminiddese parasseva vidhi batabbo.

‘Ato yonam tate’. Nara, nare.

16. Adissa§.

Parassa sissamano§ vidhi adivannassa batabbo.

‘Ra (CS:pg.8) savkhyato va’. Terasa.

17. Chatthiyantassa§.

Chatthiniddese tadantassa vidhi batabbo.

‘Rajassi namhi’. Rajina.

18. Vanubandho§.

Vanubandho adeso chatthinidditthassa antassa batabbo.

‘Gossava’v gavassam.

19. Tanubandhonekavanno sabbassa§.

Yo ca tanubandho adeso, yo ca anekavanno adeso, tadubhayam chatthinidditthassa sabbasseva vannasamudayassa batabbam.

Tanubandhe tava–

‘Imassanitthiyam te’. Esu.

Anekavanne–

‘Animi namhi’. Anena, imina.

20. Bakanubandha adyanta§.

Banubandho agamo ca kanubandho agamo ca kamena chatthinidditthassa adimhi ca ante ca batabbo.

Banubandhe–

‘Bruto tissi’b braviti.

Kanubandhe (CS:pg.9)

‘Bhussa vu’k babhuva.

21. Manubandho saranamanta paro§.

Manubandho agamo saranam antasaramha paro hoti.

‘Najjayo sva’m najjayo sandanti. ‘Mam va rudhadinam’. Rundhati. ‘Jara sadanamima va’. Jirati, sidati.

Imasmim byakarane anekasarata nama nadi, purisa iccadisu livgapadesu eva atthi, gamu, paca-iccadisu dhatupadesu natthi. Sabbadhatuyo byabjananta eva honti, dhatvantalopakiccam natthi. Tasma najjayoti ettha i-karo antasaro nama. Tato ‘najjayo sva’m iti suttena a-karagamo. Rundhatiti ettha pana u-karo antasaro nama, tato “mam va rudhadinan”ti suttena bindagamo. Evam jirati, sidati iccadisu. Mrammapotthakesu pana “manubandho padanamanta paro”ti patho, so sihalapotthakehi na sameti.

22. Vippatisedhe§.

Samanavisayanam dvinnam vidhinam abbamabbapatisedharahite thane yebhuyyena paro vidhi okasam labhati.

Cattarome bhikkhave dhamma§ -ettha cattarimeti pubbalope sampatte paralopo okasam labhati.

23. Savketo navayavonubandho§.

Yo vanno payogassa avayavo na hoti, suttesu savketamatto hoti, so anubandho nama.

‘Gossava’ (CS:pg.10) Gavassam-etena padarupavidhane anubandho upayogam na gacchatiti bapeti.

24. Vannaparena savannopi.

Vannasaddo paro etasmati vannaparo, vannaparena rassasarena savannopi gayhati sayabca, avannoti vutte a-karopi gayhati a-karo cati vuttam hoti. Evam ivannuvannesu.

25. Ntuvantumantavantutavantusambandhi§.

Ntu-iti vutte vantu, mantu, avantu, tavantunam sambandhibhuto ntukaro gayhati.

‘Ntantunam nto yomhi pathame’. Gunavanto, satimanto, yavanto, bhuttavanto.

Savketarasi nitthito.

Sandhividhana

Atha sandhividhanam dipiyate.

Lopo, digho, rasso, vuddhi, adeso, agamo, dvibhavo, vipallaso.

Loparasi

26. Saro lopo sare§.

Luppatiti lopo. Sare pare sarupo va asarupo va pubbo saro lopo hoti.

Sarupe tava–

Avanne-lokaggo (CS:pg.11)§, bhavasavo,§ avijjasavo§, avijjanusayo§.

Ivanne-munindo, munirito, varavadirito, itthindriyam§.

Uvanne-bahupakaro§, bahuka umi bahumi, sarabhuya umi sarabhumi, sarabhuya udakam sarabhudakam.

Asarupe–

Sotindriyam§, kamupadanam, bhavesana§, bhavogho§, so tunhassa§, ditthanusayo§, ditthupadanam, ditthekattham, ditthogho §, mudindriyam§, putta matthi§, urassa dukkho§, asantettha na dissanti § iccadi.

Iti pubbaloparasi.

27. Paro kvaci§.

Pubbasaramha sarupo va asarupo va paro saro kvaci lopo hoti.

Sarupe tava–

Tam kadassu bhavissati§, kudassu nama dummedho, dukkhassantam karissati§, yadassa silam pabbabca§, tadassu kanham yubjanti§ -kanhanti mahakanhagonam, tanhassa vippahina, massu (CS:pg.12) kujjha rathesabha, satthaharakam vassa pariyeseyya§, agatattha tumhe, sotukamattha tumhe, mayyo evarupamakasi, papam avindum§ -pavaddham apam labhimsutyattho, nalam kabalam padatave§ -pa+adataveti chedo, ganhituntattho, ruppatiti rupam, bujjhatiti buddho-digho, aggiva tappati, itthiva gacchati, nadiva sandati, matupatthanam, pitupatthanam, yete dhamma adikalyana§ iccadi.

Asarupe–

Itissa§, itipi§, assamanisi §, akatabbusi§, vandeham, soham, yassadani§, chayava anapayini§, madisesu kathava ka, kinnumava samaniyo madhuva mabbati balo §, cakkhundriyam§, dveme bhikkhave dhamma §, tayome bhikkhave dhamma§ iccadi.

Kvaciti kim? Katama cananda aniccasabba§.

Iti paraloparasi.

28. Na dve va.

Dve pubbaparasara kvaci lopa na honti va.

Appamado amatam padam§, ko imam pathavimvicessati§.

Kvacitveva? Sotindriyam§, cakkhundriyam§,

Vati kim (CS:pg.13) Komam vasalim paramasissati.

Ito patthaya yavasandhikandavasana yuttatthanesu sabbattha kvacisaddo, vasaddo ca vattante. Tattha kvacisaddo nanapayogam dasseti. Vasaddo ekapayogassa nanarupam dasseti. Lopanisedho.

29. Parasarassa.

Niggahitamha parasarassa kvaci lopo hoti va.

Tvamsi§, candamva vimalam suddham§, cakkamva vahato padam§, halamdani pakasitum§, kinti vadeyyam, civaranti, pattanti, bhikkhunti.

Iti saraloparasi.

30. Samyogadi lopo.

Samyogassa adibhuto byabjano kvaci lopo hoti va.

Pupphamsa uppajjati§– idha pubbasuttena saralopo, evamsa te asava pahina honti§, sace bhutto bhaveyyaham, sajivo garahito mama§ - assa+ajivoti chedo, bhaveyyati attho.

Tisu byabjanesu sarupanam dvinnam adibyabjanassa lopo– agyagaram§, agyahito, vutyassa, vityanubhuyate, ekasatam khatya§, ratyo, ratya, ratyam, sakvaham marisa devanamindo§, iccadi.

Sarupananti (CS:pg.14) kim? Titthya puthuso vadanti§, catutthyantam, chatthuntam, cakkhvabadham, vatthvettha.

Iti byabjanaloparasi.

31. Lopo.

Niggahitassa kvaci lopo hoti va.

Sare pare tava–

Evaham cintayitvana§, pupphadanam adasaham-adasim+ahanti chedo, bindulopo, puna pubbasaralopo, tuyhatthaya mahamuni, tuyhevetam dukkatam§, tasaham santike§, tesaham evam vadami, pabcannetam dhammanam adhivacanam, channetam dhammanam adhivacanam, samana tveva pucchami§, brahmana tveva pucchami§ -tvam+evati chedo, vidunaggamiti.

Byabjane pare–

Tam tuyhamule patidesemi.

Gathayam–

Ariyasaccanadassanam§, etam buddhana sasanam §, khandhanabca patipati, dhatu-ayatanana ca§.

Magame pare–

Garulo uragamiva§, dhammo arahatamiva§, aloko passatamiva§, bako kakkatakamiva§, nabham tarakitamiva §, padumam (CS:pg.15) hatthagatamiva§ -etesu magame bindulopo, byabjane pubbasaradigho ca.

Tatha sam-upasaggassa bindulope antasaradigho–

Sarago, saratto, avisaharo, sarambho, saraddho, saketam nagaram, sadharanam, sam assa atthiti sami.

Samase tumantamhi niccam–

Kattukamo, gantukamo iccadi.

Iti binduloparasi.

32. Syadilopo pubbassekassa.

Vicchayam ekassa vibhatyantassa padassa dvitte kate pubbapadassa syadilopo hoti.

Ekekam, ekekani, ekekena, ekekassa iccadi.

Magame–

Ekamekam, ekamekani iccadi.

Iti syadiloparasi.

Appavidhanamuccate.

33. Tadaminadini§.

Mahavuttisuttamidam, tadaminadini padarupani imina nipatanena sijjhantiti attho.

Saralopo byabjane–

Labu=alabu (CS:pg.16) pidhanam=apidhanam, dvaram pidahitva=apidahitva, gini=aggini, ratnam=ratanam, nhanam=nahanam, asnati=asanati, hanti=hanati, hanti kuddho puthujjano§, phalam ve kadalim hanti§, sakkaro kapurisam hanti. Katthaci bahuvacanampi dissati. Vikkosamana tibbahi, hanti nesam varam varam§.

Ivannalope–

Aramarukkhacetyani=cetiyani§, athatthekasatam khatya§ =khattiya, tithya puthuso vadanti§. Tithya puthuso nivittha§ =titthiya. Viddhasto=viddhamsito, utrasto=utrasito, sneho=sineho, klesavatthuni=kilesavatthuni, kriya=kiriya, plavanti=pilavanti.

Uvannalope–

Paddhani=padumani, usma=usuma iccadi.

Samyogadibyabjanalopo ca–

Puttanabhi vadho dukho, matigho labhate dukham, appassada kama dukha, natthi kamaparam dukham§, sekho=sekkho, apekha=apekkha, upasampadapekho=upasampadapekkho § iccadi.

Sarena saha byabjanalopo–

Patisavkha yoniso§, akkhati=akkhayati, gandham ghati=ghayati, abhibba=abhibbaya, paribba=paribbaya, adhittha=adhitthaya, patittha=patitthaya, avikata hissa phasu§ (CS:pg.17) assavanata dhammassa parihayanti§, vipako tadarammanata uppajjati§, dasahaparamata dharetabbam§, nayam brahmanabhojanattha, tilodano hehiti§, visasenova garayho, yassattha rukkharopaka§ =visasenovati evamnamako raja eva, yassattha duramayanti§– yassati udarassa, pitu attha candavati§, upadarupam, anupada vimutto, saddhapabbajito, upanidhapabbatti. Samvidhavaharo, yati=yayati, vati=vayati, nibbati=nibbayati, nibbanti=nibbayanti, pahati=pahayati, sappatisso=sappatissayo, suhado=suhadayo=sabbattha yalopo,

Mukharo=mukhakharo, vacakarano=vakkarano, vacapatho=byappatho=vassa byattam, rassattabca, evam byakho=evam viya kho=vissa byattam, digho ca yalopo ca.

Lolupo, momuho, kukkuco, susukho, roruvo-iccadisu pana atisayatthadipanattham padadvittam katva pubbapadesu akkharalopo.

Padalopo adimajjhantesu–

Datto=devadatto, assehi yutto ratho=assaratho, rupabhavo=rupam, arupabhavo=arupam iccadi.

Loparasi nitthito.

Digha, rassarasi

Atha (CS:pg.18) digha, rassa dipiyante.

34. Sesa digha.

Pakkhittamidam suttam. Luttehi va adesakatehi va vannehi sesa rassasara kvaci digha honti va.

Pubbalutte tava–

Tatrayamadi bhavatim§, tatrabhiratimiccheyya §, buddhanussati, saddhidha vittam purisassa settham§, anagarehi cubhayam§, dhammupasamhita§, tathupamam dhammavaram adesayi§, tesam vupasamo sukho § iccadi.

Paralutte–

Ajitati bhagava avoca§, sumedho sajato cati, ruppatiti rupam§, bujjhatiti buddho, sadhutipatissunitva§, kimsudha vittam purisassa settham§ iccadi.

Bindulutte–

Tasaham§, tesaham§.

Adesesu–

Myayamdhammo§, svaham§, vityanubhuyate iccadi.

Yadipi imani rupani byabjane uparisuttena sijjhanti, luttadesesu pana niccamiva dighasiddhibapanattham idam suttam pakkhittanti datthabbam.

35. Byabjane digharassa§.

Byabjane (CS:pg.19) pare rassadighanam kvaci digha, rassa honti va. Tattha dighavidhi nama gathavasena va agamavasena va vacanasukhavasena va buddhisukhavasena va hoti.

Tattha gathavasena tava–

Madhuvamabbati balo§, khanti ca sovacassata §, evam game muni care§, sakko uju ca suhuju ca§ iccadi.

Agame–

Uragamiva§, arahatamiva§, passatamiva§ iccadi. Gathavasenatipi yujjati.

Vacanasukhabca buddhisukhabca purime sesadighepi labbhati.

Tattha vacanasukhe–

Charattam manattam§, pakattham vacanam pavacanam, pasado, pakaro, pavassi megho, nagaram pavisi, pavekkhi, parisuddhi, patipado, caturasitisahassani§ iccadi.

Buddhisukham nama padacchedabanasukham. Tattha–

Sattham sabyabjanam§, satthika dhammadesana, cakkhumassa yatha andho iccadi.

Bindulutte pana sarago, saratto iccadini pubbe uddhataniyeva.

Iti digharasi.

Rassasandhimhi (CS:pg.20) gathavasena tava–

Yitthamvahutamva loke§, bhovadi nama so hoti §, yathabhavi gunena so iccadi.

Agame ya, ra, dagamesu pubbarasso–

Yathayidam§, tathayidam, yathariva amhakam bhagava, tathariva bhikkhusavgho, sammadeva samacare§, sammadakkhato maya satisambojjhavgo§ iccadi.

Samyogarasso nama bahulam labbhati–

Akkamo, parakkamo, akkhato, abba, abbindriyam, abbatam bhagava, abbatam sugata, attharanam, apphoteti, alliyati, acchindati, assado, abhassaro, pabhassaro, sabbabbutabbanam, jhanassa labhimhi vasimhi§.

Ta, topaccayesupi rasso–

Katabbuta, atthabbuta, dhammabbuta, kabbato, nadito, vadhuto.

Samase–

Itthipumam, itthilivgam, itthibhavo, sabbabbubuddho iccadi.

Iti rassarasi.

Digha, rassarasi nitthito.

Vuddhirasi

Atha (CS:pg.21) vuddhisandhi dipiyate.

36. Yuvannaname-o lutta§.

Lutta pubbasaramha va parasaramha va sesanam ivannuvannanam kamena e, o-adesa honti va.

Para-ivanne–

Bandhusseva samagamo, ateva me acchariyam§, vateritam, jineritam.

Para-uvanne–

Gavgodakam, pattam vodakam katva§, savkhyam§ nopeti vedagu§, udakomiva jatam.

Kriyapadesu–

Veti, apeti, upeti, apekkha, upekkha iccadi.

Pubba-ivanne–

Rathesabho, janesabho, munelayo iccadi- tattha rathinam asabho jetthakoti rathesabho, rathinanti rathavantanam ratharulhanam yodhananti attho. Janinam asabho janesabho, janinanti janavantanam issaranam. Muninam alayo viharo munelayo.

Pubba-uvanne–

Sundara itthi sotthi, sundaro attho yassati sotthi, rassattam, mavgalam.

Vuddhirasi nitthito.

Adesasandhi

Athadesasandhi (CS:pg.22) dipiyate.

37. Yava sare§.

Sare pare ivannuvannanam ya, vadesa honti va.

Ivanne–

Patisantharavutyassa§, sabba vityanubhuyate, kyaham aparajjhami§– idha pathamam bindhulopo, suta ca panditatyattha, suta ca panditatyamha§, bato senapatityaham§, iccetam kusalam§, iccassa vacaniyam§, paccuttaritva, paccaharati§, pacceti, paccayo, acceti, accayo§, accayam majjhimo khando§– atireko ayam majjhimo khandotyattho, apuccandata– aputi-andatatyattho, jaccandho, jaccaghanako, jaccelako, abbhuggacchati, abbheti, abbhokaso§, ajjhokaso ajjhagama iccadi.

Vatveva? Itissa muhuttampi§, atisigano, adhiritam.

Ettha ca iccetanti-adisu imina suttena iti, pati, atiputi, jati, abhi, adhisaddanam ivannassa yattam, ‘tavagga, varanana’…nti suttena yamhi tavaggassa cattam, ‘vagga, la, sehi te’ti suttena yassa pubbarupattam, abhi, adhisaddesu pana ‘catutthadutiyesvesa’…nti suttena vaggacatutthanam tatiyattam.

Uvanne (CS:pg.23)

Cakkhvabadhamagacchati, patvakasi§, vatthvettha vihitam niccam, dvakaro§, madhvasavo§, anvayo, anveti, svakkhato§, svakaro§, bahvabadho iccadi.

38. E-onam§.

Sare pare e, onam ya, vadeso hoti va.

Kyassa byapathayo assu§, kyassu idha gocara§ -ke+assa puggalassati attho, byapathayoti vacanapatha, yatha namam tatha jhassa-ce+assati chedo, tyaham evam vadeyyam§, tyassa pahina honti, putto tyaham maharaja§, pabbatyaham gandhamadane§, adhigato kho myayam dhammo§, yyassa vippatisaraja, yyassa te honti anatthakama, yyassu mabbami samane-ettha ca avisitthepi vacanasadde ye+assati padacchedabuddhisukhattham ‘yyassa’ti potthakaropanam yujjatiyeva, yatha tam? ‘Yadassa silam pabbabca’§ iccadisu viya, kvatthosi jivitena me, yavatakvassa kayo, tavatakvassa byamo §, atha khvassa, atthi khvetam brahmana, yatvadhikaranam§, yvaham, svaham iccadi.

Vatveva? So aham vicarissami§, so aham bhante.

39. Yuvannanamiyavuvav§.

Sare pare ivannuvannantanam padanam iyav, uvavadesa honti va. Vanubandho antadesattho. Evam sabbattha.

Idha (CS:pg.24) ekekassa padassa rupadvayam vuccate.

Ivanne–

Tiyantam tyantam– tattha tiyantanti imina suttena siddham, tyantanti ‘yava sare’ti suttena. Evam sesesu. Aggiyagare agyagare, catutthiyatthe§ catutthyatthe, pabcamiyatthe pabcamyatthe, pathaviyakaso pathabyakaso, viyabjanam byabjanam, viyakato byakato, viyakamsu byakamsu, viyatto byatto, viyulho byulho, dhammam adhiyeti ajjheti, patiyeti pacceti pattiyayati va, pariyavko pallavko, vipariyaso vipallaso, idha ekarupam hoti– pariyatti, pariyatto, pariyayo, pallavko-iccadisu parisadde rassa lattam katva issa ‘yava sare’ti yatte kate yassa pubbarupattam.

Uvanne–

Bhikkhuvasane, sayambhuvasane, idhapi rupadvayam labbhati– duvavgikam=dvavgikam, bhuvadigano=bhvadigano iccadi.

40. Vitisseve va§.

Evasadde pare itisaddassa i-karassa vo hoti va.

Itveva coro avgulimalo, samuddotveva savkhyam§ gacchati, maha-udakakkhandhotveva savkhyam gacchati, mahasammatotveva pathamam akkharam nibbattam§, isigilitveva samabba ahosi§.

Vati kim? Iccevattho, samuddoteva savkhyam gacchati.

Suttavibhattena (CS:pg.25) evasadde pare abbati-karassa vattam. Vilapatveva so dijo§, anusetvevassa kamarago, anusetvevassa ruparago– anuseti+eva+assati chedo, hotveva kariyasannitthanam, hoteva va.

41. E-onama vanne§.

Sarabyabjanabhute vanne pare e, onam attam hoti va. Tattha essa attam yebhuyyena ma, dagamesveva hoti.

Akaramhasa te kiccam§– akaramhasetyattho, disva yacakamagate§, disva panditamagate§, yamahu natthi viriyanti§– ye+ahutyattho. Kadassu– ke+assu, yadeva te jatinissita, tadeva te jaranissitaye+eva, te+evati chedo, sve bhavo svatanam§– byabjane digho.

Omhi–

Sa silava§, sa pabbava, sa ve kasavamarahati§, esa attho, esa dhammo§, dinnamasi janindena§– dinno+asiti chedo, maggamatthi§– maggo+atthi, aggamakkhayati§, paccayakarameva ca§, savgho pabbatamiva, saddo ciccitamiva, hiyyo bhavo hiyyattanam, pato asanam pataraso, patamanusittho, kakusandha konagamano, thera vadanamuttamo– kakusandhoti ca theroti ca chedo, theravadoti attho.

Suttavibhattena (CS:pg.26) animittepi hoti. Tuvabca dhanusekha ca§, paccayamahapadeso hesa, ekakotthaso esa, abhilapamattabhedo esa iccadi.

42. Gossavav§.

Sare pare gossa antassa avava hoti.

Go ca asso ca gavassam.

Suttavibhattena byabjanepi. Sagavacando§, paragavacando.

Appavidhanamuccate.

Mahavuttina avannassa uttam, ottabca–

Puthujjano, puthubhuto-puthuti va eko patipadiko, puthuna puthunitipi dissati, apekkhiyano apekkhiyana-apekkhitvatyattho. Evam anumodiyano, maricikupamam abhisambuddhano, ma mam pisaca khadantu, jiva tvam saradosatam§, rattidivova so dibbo, manusam saradosatam-vassasatantyattho, anuyanti disodisam §, sampatanti disodisam-tam tam disantyattho, parosatam, parosahassam, abbobbam abbamabbam, ponopubbam punappunam, ponobbhavika tanha-punoti va eko nipato, puno tassa mahe sino, puno pattam gahetvana, na ca dani puno atthi, mama tuyhabca savgamo, na puno amatakaram, passissami mukham tava§.

Ivannassa attam, uttam, ettabca–

Tadaminapetam pariyayena veditabbam-tam etam atthajatam imina pariyayena veditabbanti attho, sakim agacchati silenati (CS:pg.27) sakadagami, itthiya bhavo itthattam, evumam– evam+imanti chedo, tvam no sattha mahamune, atthadhammavidu ise.

Uvannassa ittam, ottabca–

Matito§, pitito, matipakkho, pitipakkho, matigho§, pitigho, mattikam dhanam §, pettikam dhanam, api no lacchasi, kacci no tumhe yapetha, katham no tumhe yapetha, sotukamattha no tumhe bhikkhave, na no samam atthi§, na hi no savkarantena§, natthi no koci pariyayo§– imesu tisu nusaddo ekamsatthe, sosito sotatto ceva§– sutthu sitalo sutthu santattotyattho, jambunadiya jatam jambonadam.

Essa ittam–

Okandamasi bhutani, pabbatani vanani ca§– avakandamasetyattho, yam karomasi brahmuno, tadajja tuyham dassama§, idha hemantagimhisu§, buddhapaccekabuddhisu, cetehi cetaputtihi§– cetaputtehi saddhintyattho.

Ossa uttam–

Manubbam, na tenattham abandhisu§– so tena vacanena attham na abandhi na labhityattho. Avhayantu su yuddhena §– so (CS:pg.28) paharavacanena mam avhayantotyattho. Api nu hanuka santa§– no hanuka ekantam khinna dukkhapattatyattho.

Vikarasandhipi adesasandhirupatta idha savgayhati.

Iti saradesarasi.

Kavaggato patthaya vaggavaggabyabjananam adeso dipiyate.

43. Vaggalasehi te.

Pabcavaggehi ca la, sehi ca parassa ya-karassa kvaci te eva vagga la, sa honti va yathakkamam, ya-karo pubbarupattam apajjatiti vuttam hoti.

Nipaccatiti nipako, nipakassa bhavo nepakkam, vipako eva vepakkam, vattabbanti vakkam, vakyam va. Pamukhe sadhu pamokkham– yassa pubbarupatte kate adidutiyassa pathamattam, subhagassa bhavo sobhaggam, dobhaggam, bhubjitabbanti bhoggam, yubjitabbanti yoggam, kukkucabhavo kukkuccam, vattabbanti vaccam, vuccate, paccate, vanijanam kammam vanijjam, bhubjitabbanti bhojjam, yubjitabbanti yojjam.

44. Tavaggavarananam ye cavaggabayaba§.

Adesabhute va vibhattibhute va paccayabhute va ya-kare pare tavagganamva, ra, nanabca cavagga, ba, ya, badesa honti va yathakkamam.

Pokkharabbo, pokkharabba, pokkharabbam, samanassa bhavo samabbam, evam brahmabbam, iccetam kusalam§ iccadini ‘yava sare’ti sutte udahatani.

Panditassa (CS:pg.29) bhavo pandiccam, santassa bhavo saccam, tathassa bhavotaccham, yajjevam-yadi+evam, najjo, najja, najjam, suhadassa bhavo sohajjam, vattabbanti vajjam, jhanam upasampajja viharati§, upasampajjati, ajjhokaso, bojjhavgo, bojjha, bodhiya va, bujjhitabbanti bojjham, bujjhati, ponopubbam, thanato sambhutam thabbam.

Pavagge yassa pubbarupam–

Vappate, luppate, abbhuggato, abbhokaso, usabhassa bhavo osabbham, labhiyateti labbham, labbhate, game hitam gammam, opammam, sokhummam, agamma, upagamma, gamiyateti gammo, evam dammo, rammo, gammate, rammate.

‘Tavagga varanana…n’ti imina suttena yamhi rassa yattam–

Kayyate kariyate, ayyo ariyo.

‘Vaggalasehi te’ti lato yassa pubbarupam–

Pallavko, vipallaso, kosallam, pattakallam.

‘Tavaggavaranana…n’ti yamhi vassa battam–

Puthabya, puthabyam, bhatu apaccam bhatabyo, korabyo, dive bhavam dibbam dibyam.

‘Vaggalasehi te’ti sato yassa pubbarupam–

Rahasi bhavam rahassam, somanassam, domanassam, sovacassam, dovacassam-manoganatta majjhe sagamo, bhasitabbanti bhassam, adissa=adisitva, uddissa=uddisitva, upavassa=upavasitva, samphussa=samphusitva, tussati, dussati, nassati-iccadi.

45. Tathanaranam (CS:pg.30) tathanala§.

Tadinam tadi-adesa honti va.

Tassa tattam–

Patihabbati, pataggi databbo, paticchanno, patippanno, byavato, udahato, dukkatam iccadi.

Thassa thattam–

Pilanattho§, savkhatattho§, atthimkatva suneyya§, atthakatha iccadi.

Nassa nattam–

Gamam netiti gamani, senam netiti senani, panidhi, panidhanam, panihitam, panamo, parinamo, onamo, unnamo, karaniyam, karanam, banam, tanam, pamanam, saranam, gahanam iccadi.

Rassa lattam–

Paligho, palibodho, palipanno, pallavko, taluno taruno, kalunam paridevayi§, mahasalo, atthasalini, nayasalini iccadini.

Idani mahavuttividhanamuccate.

Kassa khattam–

Nikkhamati, nikkhanto, nekkhamo, rajakiccam karotiti khatta, katta va.

Dattabca–

Sadatthapasuto siya§.

Yattabca (CS:pg.31)

Sayam rattham hitvana, pupphadanam dadatiti pupphadaniyo pupphadaniko, sippalivane vasatiti sippalivaniyo sippalivaniko, kumariya kumarika.

Khassa gattam–

Elamugo elamukho.

Gassa kattam–

Lujjatiti loko, arogyam abhisajjetiti bhisakko, kulupako kulupago, khirupako khirupago, givupakam givupagam.

Ghassa hattam–

Sighajavataya siho.

Cassa chattam–

Vinicchayo, acchariyam, macchariyam, ramsiyo niccharanti-nigacchantiti attho.

Chassa sattam–

Atthi sahassa jivitam§ -chaham+assati chedo, salayatanam.

Jassa dattam–

Parasenam jinatitipassenadi-mahavuttina saralopo, rassa pararupam.

Yattabca–

Nissaya jayatiti niyo, niyako va, niyam puttam.

Bassanattam– (CS:pg.32)

Pannatti pabbatti, pannasam pabbasam. Pannavisati pabcavisati.

Nattabca–

Namamattam na nayati, animitta na nayare§– na pabbayantiti attho.

Tassa kattam–

Niyako niyato.

Thattabca–

Nitthinno, nittharanam, nettharam.

Nattabca–

Jino, pino, lino, patisallino, palino, malino, supino, pahino, dhuno, puno, luno, ahunam, pahunam.

Dassa dattam–

Chavadaho, disadaho, kayadaho.

Tattabca–

Parilaho, agantva chavam dahanti etthati alahanam, susanam.

Tattabca–

Sugato, tathagato, kusito, udati pasavatiti utu.

Dhassa dattam–

Ekamidaham bhikkhave samayam§ -idhati va nipato.

Hattabca (CS:pg.33)

Sahu dassanamariyanam§, samhitam, vihitam, pihitam, abhihitam, sannihitam, panihitam, saddahati, vidahati, pidahati.

Nassa uttam–

Upabbaso=upanyaso, bayo=nyayo-niccam eti phalam etenati bayo, beyyam=neyyam.

Yattabca–

Thenassa kammam theyyam, theradhinanti theradheyyam, patimokkham, paradheyyakam dukkham.

Passa phattam–

Nipphajjati, nipphatti, nipphannam.

Battabca–

Sambahulam=sampahulam, bahusanto na bharati§ =pahu santo na bharati.

Bhassa phattam–

Anantam sabbatopapham§.

Massa pattam–

Cirappavasim§, hatthippabhinnam§.

Yassa vattam–

Dighavu kumaro§ =dighayu kumaro, ayum dharetiti avudham=ayudham, ayu assa atthiti atthe ‘avuso’ti nipato, kasavo=kasayo, kasavam=kasayam, salim lunatiti salilayako, tinalayako.

Lassa rattam (CS:pg.34)

Nilam jalam etthati nerabjara, jalam ganhitum alanti arabjaro, sassatam pareti, ucchedam pareti-paletiti attho.

Vassa pattam–

Pipasati pivasati.

Battabca–

Byakato, byatto, byabjanam, silabbatam, nibbanam, nibbutam, dibbam, dibbati, sibbati, kubbati, kubbanto, krubbati, krubbanto, asevitabbatta varetabboti balo, pabbajito, pabbajja iccadi.

Sassa chattam–

Ucchittham-avasitthantyattho, “dibba sadda niccharanti, ramsiyo § niccharanti”ti etthapi sassa chattam icchanti.

Tattabca–

Uttitthapattam upanamenti§, “uttitthe nappamajjeyya” ti ettha pana uddissa titthanam uttitthanti attho. “Uddissa ariya titthanti, esa ariyana yacana§”ti vuttam.

Hassa ghattam–

Niccam dahati etthati nidagho, laghu lahu.

Tassa dattam–

Garudo garulo.

Iti byabjanadesarasi.

Missakadeso (CS:pg.35) vuccate.

Avassa uttam–

Uddhammo, ubbinayo, uppatho, ummaggo, ubba avabba, ubbatam avabbatam, ujjhanasabbi.

Ottabca–

Onaddho, okaso, ovado, olokanam iccadi.

Vassa ottam–

Uposatho– upavasathoti thiti, nonitam navanitam, nivatthakoco nivatthakavaco, ko te balam maharaja, ko nu te rathamandalam§– kvati attho. Ko te dittho va suto va, vanaro dhammiko iti, ko nume gotamasavaka gata-kva nu+imeti chedo, sonnam suvannam iccadi.

Kussa kruttam–

Krubbati kubbati.

Ttassa trattam–

Atrajo putto, khetrajo putto attajo, khettajo, gotrabhu, vatrabhu, citram, vicitram, cittam, vicittam, utrastamidam cittam§, utrasi palayi§, yatra ca me bhavissati§ iccadi.

Dassa drattam–

Indriyam, sukho udayo yassati sukhudrayam, dukkhudrayam kammam §, pathavi undriyyati§– bhijjatityattho, mittadrubbho mittaddubbho.

Ddassa drattam (CS:pg.36)

Bhadram bhaddam, asso bhadro§, sada bhadrani passati§, sabbe bhadrani passantu§, bhadrani bhadrani yanani yojetva, ludram§ luddam.

Bassa brattam–

Brahavanam, brahantam va vanappatim§, brahma, brahmano– bahitapapatta araha brahmanoti vuccati, brahmuno apaccanti jatibrahmano vuccati.

Va, vinam byattam–

Byayo=vayo-vinasotyattho, kiccakiccesu byavato=vavato, pavke byasanno=visanno, byamhito=vimhito, byamham=vimanam-manassa mhattam.

Kkhassa cchattam–

Acchi=akkhi, sacchi=sakkhi-saha akkhina vattatiti atthe nipato, paccakkhanti attho. Nibbanam sacchikaroti§, macchika=makkhika, lacchi=lakkhi-siriti attho.

Mahavuttina akkharasamkhittam hoti–

Acero acariyo, na matapitarasamvaddho, anacerakule vasam §, aceramhi susikkhita§, brahmacero brahmacariyo, tinham tikhinam, tanha tasina, sunha sunisa, abhinham abhikkhanam, panho pubbanho, panhe vajjho mahosadho§, suramerayo-suramereyyo, suramereyyapanani, yo naro anuyubjati§. Kammadharayo= kammadhareyyo (CS:pg.37) patihiram patiheram patihariyam, accheram acchariyam, maccheram maccharam macchariyam iccadi.

Akkharavaddhipi hoti–

Ekacciyo ekacceyyo ekacco, matiyo macco, kiccayam kiccam, panditiyam pandiccam, suvami sami, suvamini samini, suvakehi puttehi sakehi puttehi, sattavo satto, tvabca uttamasattavo§, evam uttamasattavo§ iccadi.

Iti missakadesarasi.

Bindadeso dipiyate.

46. Vagge vagganto§.

Vaggabyabjane pare niggahitassa sakavaggantabyabjanadeso hoti va.

Dipavkaro, savkharo, savgaho, sabcaro, sabjato, santhitam, attantapo, parantapo, amatandado, purindado, sandhi, sannidhi, sampatti, sambuddho, sambhavo, sambharo, sambhinno, sammato iccadisu niccam, tavkaro, tamkaro iccadisu aniccam, buddham saranam gacchami§, na tam kammam katam sadhu iccadisu§ natthi.

Mahavuttividhanamuccate.

Vaggavaggesu byabjanesu paresu niggahitam pararupam gacchati–

Sakkaroti, sakkato, sakkaro, sakkaccam, takkatta, takkaro, takkhanam tavkhanam tam khanam, taggatikam tam gatikam, tanninno, tappono, tappabbharo, tappadhano, etapparamo, yagguno yamguno, tallena, mallena, sallekho, patisallino, tabbannana tamvannana, tassamo tamsamo, idappaccayata (CS:pg.38) cirappavasim, hatthippabhinnam iccadi. Imasmim ganthe ekattha siddhampi tam tam rupam tattha tattha punappunampi vidhiyyati banavicittattham.

47. Mayada sare§.

Sare pare niggahitassa kvaci ma, ya, da honti va.

Tattha dadeso ya, ta, etasaddehi napumsake dissati–

Yadabravi§, tadaniccam§, etadavoca sattha§.

Samase pana dadeso tilivge dissati–

Yadanantaram, tadanantaram, etadattha katha§. Etadattha mantana§ -tattha yassa atthassa va yassa padassa va yassa kathaya va anantaram yadanantaram.

Kvacitveva? Yametam varijam puppham, adinnam upasivghasi§.

Madeso ya, ta, etasaddehi pumitthilivgesu dissati–

Yamahu devesu sujampatiti§, tamattham pakasento sattha§, etamattham viditva §.

Abbasaddehi pana dve adesa tilivge dissanti–

Sakadagami, evametamabhibbaya§ iccadi.

Yadeso idamsadde pare tasaddamha eva kvaci dissati–

Tayidam na sadhu§, tayidam na sutthu§.

48. Yevahisu bo

Ya (CS:pg.39) eva, hisaddesu paresu niggahitassa bo hoti. Yassa pubbarupattam.

Anantarikabbamahu§– anantarikam + yam + ahuti chedo, yabbadeva-yam + yam + eva, tabbeva tam+eva, purisabbeva, paccattabbeva, tabhi, purisabhi, atthasabhito atthasamhito, dhammasabhito dhammasamhito.

49. Ye samssa§.

Yamhi pare sam upasaggassa niggahitassa bo hoti. Yassa pubbarupattam.

Sabbogo samyogo, sabbutto samyutto. Samyojanam samyojanam, sabbamo samyamo, sabbato samyato, sabbamati samyamati, sabbacika samyacika kutim§ iccadi.

Iti bindadesarasi.

Adesasandhirasi nitthito.

Agamasandhi

Athagamasandhi dipiyate.

Mahavuttina saragamo–

A–

Pannasalam amapetva§, pannasalam amapiya§– mapetva iccevattho, na capi apunappunam, hatthibondim pavekkhami§ -punappunam iccevattho (CS:pg.40) natthi loke anamatam§– amata pubbam thananti attho, anavajjam, anamataggo, jaccandho, jaccabadhiro, jaccamugo, jaccapandako.

A–

Addhe ajayare kule§, manussesu paccajato, apurati tassa yaso§.

I–

Dhammikatham katva§, saranta sapanti gacchantiti sarisapa.

I–

Kabalikaro, manasikaro, manasikaroti, tappakatikaroti, duribhuto, abyayibhavo.

U–

Batiparijinassa bhavo batiparijubbam, evam bhogaparijubbam- parijinassati parihanassa, parikkhayassa.

O–

Parosatam, saradosatam, disodisam§ iccadi.

‘Atippago kho tava pindaya caritu’§ nti ettha patottho pagosaddo eva.

Iti saragamarasi.

50. Vanataragacagama

Sare pareva na, ta, ra, ga ca ma, ya, da ca agama honti.

Go, to, do, no, mo, yo, ro, vo,

Tattha (CS:pg.41) go–

Ariyehi puthagevayam janoti puthujjano§, idha pana pagosaddo eva, pageva vutyassa, pageva manussitthiyati§.

To–

Ajjatagge§, tasmatiha§, katamo nama so rukkho, yassa tevam gatam phalam§ -tevanti evam.

Do–

Udaggo, udabbahi, udapadi, udayo, udahato, udito, udirito, dubhato vutthanam§, dubhayani viceyya pandarani§, todeyya, kappa dubhayo§– dve isayoti attho. Kibcideva, kocideva, kismibcideva, yavadeva, tavadeva, valutte-yavade, tavadeti siddham, punadeva, sakideva, sammadeva-dagame rasso, sammadakkhato§, sammadabba vimutto§, bahudeva rattim §, ahudeva bhayam§ iccadi.

No–

Ito nayati, ciram nayati, kamme sadhu kammaniyam kammabbam, attano idam attaniyam, addhanam khamatiti addhaniyam, lobhassa hitam lobhaniyam lobhaneyyam, dosaniyam dosaneyyam, mohaniyam mohaneyyam, oghaniyam, yoganiyam, ganthaniyam, niddhunanam, niddhunanako, sabjananam, sabjananako, sabbapanako iccadi.

Mo (CS:pg.42)

Lahumessati§, garumessati, maggamatthi§, aggamakkhayati§, uragamiva §, arahatamiva§ iccadini. Tatha kena te idha mijjhati§, rupani manupassati §, akase mabhipujaye, abbamabbassa§, ekamekassa§, samanamacalo §, adukkhamasukha vedana§ iccadi.

Yo–

Nayimassa vijja mayamatthi§, yathayidam§, tathayidam, chayime dhamma§, navayime dhamma§, dasayime dhamma §, mamayidam, soyeva, teyeva, tamyeva tabbeva, tehiyeva, tesamyeva tesabbeva, tasmiyeva, buddhoyeva, buddhesuyeva, bodhiyayeva karana§, hotiyeva, atthiyeva iccadi. Tiyantam, aggiyagare, catutthiyatthe iccadini ivannantarupani yagamenapi sijjhantiyeva.

Ro–

Nirantaram, niratthakam, niraharo, nirabadho, niralayo, nirindhano aggi, nirihakam, nirudakam, nirutti, niruttaro, nirumika nadi, nirojam, duratikkamo, durabhisambhavo, durasada buddha §, durakhyato dhammo§, duragatam, duruttam vacanam§, paturahosi§, paturahu§, paturahesum §, pataraso, punareti, dhiratthu§, caturavgikam jhanam§, caturarakkha, caturasitisahassani, caturiddhilabho, (CS:pg.43) caturogha, vuddhiresa§, pathavidhaturevesa§, apodhaturevesa§, sabbhireva samasetha, nakkhattarajariva tarakanam, vijjuriva abbhakute, araggeriva, usabhoriva§, yathariva, tathariva§ -ragame rasso. Ettha ca yatha “atiriva kallarupa§, ativiya labhaggayasaggapatto, paramviya mattaya” iccadisu iva, viyasadda evatthe vattanti, tatha “yathariva, tathariva, varamhakam bhusamiva§, netam ajjatanamiva” iccadisu ivasaddo evatthe vattati.

Vo–

Duvavgulam, duvavgikam, tivavgulam, tivavgikam, pagubbavujuta, vusitam, vuttam, vuccate, asana vutthati§, vutthanam, vutthahitva, bhikkhuvasane, puthuvasane, sayambhuvasane iccadini uvannantarupani vagamenapi sijjhantiyeva.

51. Cha lo.

Sare pare chamha lagamo hoti.

Chalavgam, chalayatanam, chalasitisahassani§, atthassa dvara pamukha chalete§, chalevanusaya honti §, chalabhibba mahiddhika§.

Mahavuttividhanamuccate.

Sare (CS:pg.44) pare manadihi sagamo–

Manasikaro, manasiko, cetasiko, abyaggamanaso naro§, putto jato acetaso, ure bhavo oraso iccadi.

Sare pare bahulam hagamo–

Mahevam ananda§, nohetam bhante§, nohidam bho gotama§, nahevam vattabbe§, hevam vattabbe, hevam vadati, uju ca suhujuca§, suhutthitam sukhano iccadi.

Iti byabjanagamarasi.

52. Niggahitam§.

Niggahitam kvaci agatam hoti va.

Upavassam kho pana§, navam pana bhikkhuna civaralabhena§, appamado amatam padam§, cakkhum udapadi§, anumthulani§, kattabbam kusalam bahum§, avamsira patanti§, yadattho, tadattho, etadattho, takkatta, takkaro iccadini pubbe vuttaneva, tatha tamsampayutto, tabboharo, tabbahulo iccadi.

Iti bindagamarasi.

Mahavuttina padanam ante gata, jata, anta sadda agama honti.

Rupagatam (CS:pg.45)§ vedanagatam§, sabbagatam§, guthagatam§, muttagatam§, ditthigatam§, atthajatam§, dhammajatam, suttanto§, vananto, sammakammanto, micchakammanto iccadi.

Agamasandhirasi nitthito.

Dvibhavasandhi

Atha dvibhavasandhi dipiyate.

Dvibhavo tividho. Tattha pakkamo, parakkamo iccadi byabjanadvittam nama. Rukkham rukkham sibcati iccadi vibhatyantapadadvittam nama. Titikkha, tikiccha, jagama, jagamu iccadi dhatupadadvittam nama.

53. Saramha dve§.

Saramha parassa byabjanassa kvaci dve rupani honti.

Tattha saramha pa, pati, patinam passa dvittam–

Appamado, idhappamado, vippayutto, sammappadhanam, appativattiyam dhammacakkam§, suppatitthito, appatipuggalo, vippatisaro, suppatipanno iccadi.

Saramhati kim? Sampayutto.

Ki, kudha, kamu, kusa, gaha, juta, ba, si, su, sambhu, sara, sasa iccadinam dhatunabca, u, du, nipubbanam padanabca adibyabjanassa dvittam.

Ki (CS:pg.46)

Vikkinati, vikkayo, dhanakkito.

Kudha–

Akkuddho, akkodho.

Kamu–

Abhikkamati, abhikkamo, abhikkanto, akkamati, akkamo, akkanto, parakkamati, parakkamo, vikkamati, vikkamo, okkamati, okkanto.

Kusa–

Akkosati, akkoso.

Gaha–

Pagganhati, paggaho, viggaho, pariggaho, anuggaho.

Juta–

Ujjotati, vijjotati.

Ba–

Abba, pabba, abhibba, paribba, vibbanam, sabbabbutabbanam, rattabbu, atthabbu, dhammabbu.

Si–

Atissayo, bhumassito, gehassito.

Su–

Appassuto, bahussuto, vissuto, assavo, anassavo.

Sambhu (CS:pg.47)

Passambhati, passaddhi, passaddho.

Sara–

Anussarati, anussati, anussaro.

Sasa–

Assasati, assasanto, assaso, passaso.

Saja–

Vissajjeti, vissajjanto, vissaggo.

Caja–

Pariccajati, pariccajanto, pariccago iccadi.

Upubbe–

Ukkamsati, ukkamso, uggaho, uccareti, uccaro, uccayo, samuccayo, ujjalo, samujjalo, unnamati, uttarati iccadi.

Dupubbe–

Dukkatam, dukkaram, duggati, duccaritam, duttaro, duddamo, dunnayo, dupposo, dubbalo, dummaggo, dullabho iccadi.

Nipubbe–

Nikkamo, nikkhanto, niggato, niccoro, nijjaro, niddoso, nippapo, nimmito, nimmano, niyyanam, nillolo, nibbanam, nissayo iccadi.

Tika, taya, timsanam tassa dvittam–

Kusalattikam, vedanattikam, vatthuttayam, ratanattayam, dvattimsam, tettimsam.

Catu (CS:pg.48) chehi parabyabjanassa dvittam–

Catubbidham, catuddasa, catuddisam, catuppadam, chabbidham, channavuti.

Va tveva? Catusaccam, chasatam.

Santassa satte parabyabjanassa niccam dvittam–

Sajjano, sappuriso, saddhammo, santassa bhavo satta, sabbhavo.

Vassa batte bassa dvittam–

Silabbatam, nibbanam, nibbutam iccadi pubbe vuttameva.

Vatu, vatu iccadinam antabyabjanassa dvittam–

Vattati, pavattati, nivattati, samvattati, vattati, vivattati.

Sammha anuno nassa dvittam–

Samannagato, samannaharo, samannesati.

Abbatrapi–

Simam sammanneyya§, simam sammannitum§, simam sammannati§, sampaticchannam, civaracetapannam, catunnam, pabcannam.

Iti sadisadvittarasi.

54. Catutthadutiyesvesam tatiyapathama§.

Vagge catuttha, dutiyesu paresu kamena tatiya, pathama esam catuttha, dutiyanam dvibhavam gacchanti, dutiyabhavam gacchantiti attho. ‘Saramha dve’ti suttena va ‘vaggalasehi te’iccadihi va dutiya, catutthanampi sadisatte jate puna imina suttena (CS:pg.49) adidutiyassa pathamattam, adicatutthassa tatiyattabca jatam.

Tattha kavagge–

Akkhatam, pakkhittam, pakkhepo, rupakkhandho, vedanakkhandho, dhatukkhobho, ayukkhayo, nakkhamati.

‘Vaggalasehi te’ti suttavidhane–

Pamukhe sadhu pamokkham, paggharati, ugghosati, nigghoso.

Cavagge–

Acchadeti, acchindati-samyoge rassattam, pacchadeti, pacchindati, setacchattam, rukkhacchaya, tathassa bhavo taccham, rathassa hita raccha, pajjhayati, ujjhayati, nijjhayati, pathamajjhanam, dutiyajjhanam, ajjhokaso, bojjhavgo, dummedhassa bhavo dummejjham, bujjhati, bujjhitabbam, bojjham, pativijjha, pativijjhiya, pativijjhitva iccadi.

Tavagge–

Yatratthitam, tatratthito, utthito, nitthito, thalattho, jalattho, vuddho iccadi.

Tavagge–

Sumanatthero, yasatthero, avattha, avatthanam, vittharo, abhitthuto, vitthambhito, uddharati, uddharanam, uddhatam, niddhareti, niddharanam, niddharitam, niddhano, niddhuto, niddhoto iccadi.

Pavagge–

Vippharati, vippharanam, vippharo, apphoteti, mahapphalam, nipphalam, madhupphanitam, vibbhamati, vibbhamo, ubbhatam, nibbhayam, dubbharo, sabbhavo (CS:pg.50) usabhassa bhavo osabbham, labbhati, arabbho, arabbha, arabbhitva iccadi.

Idhapi u, du, nito parapadanam adibyabjanassa dvittam visesato icchanti.

Iti visadisadvittarasi.

55. Vicchabhikkhabbesu dve§.

Vicchayam abhikkhabbe ca anekatthassa ekapadassa dve rupani honti. Bhinne atthe kriyaya va dabbena va gunena va byapitum iccha viccha. Punappunakriya abhikkhabbam.

Vicchayam tava–

Rukkham rukkham sibcati. Game game satamkumbha, gamo gamo ramaniyo, gehe gehe issaro, rasam rasam bhakkhayati, kriyam kriyam arabhate.

Anupubbiyepi vicchava gamyate–

Mule mule thula, agge agge sukhuma, jettham jettham anupavesetha, imesam devasikam masakam masakam dehi, mabjusakarukkho puppham puppham pupphati, ime jana patham patham accenti, sabbe ime addha, katara katara imesam addhata, katama katama imesam addhata.

Abhikkhabbe–

Bhattam pacati pacati, apubbam pasavati pasavati, bhutva bhutva nippajjanti, patam patam karoti, patapatayati, ekamekam, ekamekani iccadisu vicchasu pubbapade syadilopo.

56. Sabbadinam vitihare.

Atikkamma (CS:pg.51) haranam atiharo, na atiharo vitiharo, abbamabbassa antoyeva harananti-attho, vitiharatthe gamyamane sabbadinam sabbanamanam dve rupani honti, pubbassekassa ca syadilopo.

Ime dve jana abbamabbassa upakaraka, itaritarassa upakaraka, abbamabbam passanti, abbamabbassa denti, abbamabbassa apenti, abbamabbassa dhanam, abbamabbe nissita.

57. Yavatatavam sambhame§.

Yam parimanamassati yavam. Tam parimanamassati tavam. Punappunam bhamanam pavattanam sambhamo. Turitena vacipayogena tam tam upayadipanam sambhamo, ameditameva vuccati, sambhame gamyamane yavata yattakena padena so attho pabbayati, tattakam padam payujjate, dvikkhattum va tikkhattum va taduttari va udiriyatetyattho. Yathabodham sambhametipi patho, soyevattho.

Bhaye, kodhe, pasamsayam, turite, kotuhale’cchare.

Hase, soke, pasade ca, kare ameditam budho.

Tattha bhaye–

Sappo sappo, coro coro–

Kodhe–

Vijjha vijjha, pahara pahara.

Pasamsayam–

Sadhu sadhu.

Turite (CS:pg.52)

Gaccha gaccha.

Kotuhale–

Agaccha agaccha.

Acchare–

Aho buddho aho buddho.

Hase–

Abhikkamatha vasettha abhikkamatha vasettha§.

Soke–

Kaham ekaputtaka kaham ekaputtaka§.

Pasade–

Abhikkantam bho gotama abhikkantam bho gotama§ iccadi. Tikkhattum-udanam udanesi “Namo tassa bhagavato”§ iccadi.

Iti padavakyadvittarasi.

Dvibhavasandhirasi nitthito.

Vipallasasandhi

Atha vipallasasandhi dipiyate.

Padakkharanam pubbaparavipariyayo vipallaso.

58. Hassa vipallaso.

Yamhi pare hassa pubbaparavipallaso hoti va.

Dayhati, savgayhati, sannayhati, vuyhati, duyhati, muyhati.

Vatveva (CS:pg.53) Savganhiyati, evam savgayha savganhitva, aruyha aruhitva, ogayha ogahitva. Pasayha pasahitva.

59. Ve va§.

Vamhi pare hassa vipallaso hoti va.

Bavhabadho bahvabadho, bavhettha nhayati jano§ =bahvettha nhayati jano.

Mahavuttividhanam vuccate.

Ya, ranam vipallaso–

Kuti me kayirati§, vacanam payirudahasi, garum payirupasati, vandami te ayyire pasannacitto§ -yassa dvittam.

Niggahitassa vipallaso–

Nirayamhi apaccisum§, te me asse ayacisum§. Ima gatha abhasisum.

Saranampi vipallaso–

Habbayyevapi koci nam§– habbeyyati thiti, amulamulam gantva-mulamulam agantvati attho. Evam paratra. Anokasam karapetva§, animittam katva, saddham na bhubjatiti asaddhabhoji, disva padamanuttinnam§– uttinnam adisvati attho.

Padanampi vipallaso–

Navam pana bhikkhuna civaralabhena, nagakabba caritam ganena § -nagakabbaganena caritanti thiti.

Iti vipallasarasi.

60. Bahulam§.

Sandhividhanam (CS:pg.54) nama bahulam hoti, yebhuyyena hotiti attho. Adhikarasuttam. Yavaganthapariyosana yuttatthanesu sabbattha vattate. Etena sabbasaddasuttesu anitthanivatti ca itthapariggaho ca kato hoti.

~Iti niruttidipaniya nama moggallanadipaniyam

Sandhikando nitthito.~

2. Namakanda

Vibhattirasi

Atha (CS:pg.55) livgamha syadivibhattividhanam dipiyate.

Livgam, namam, patipadikanti atthato ekam, dabbabhidhanassa purisadikassa pakatirupassetam namam. Tabhi sattannam vibhattinam vasena vibhagam patva kibci visadarupam hoti, kibci avisadarupam, kibci majjhimarupanti evam tividhena livgarupena yuttatta livganti vuccati.

Tadeva kibci saddalivganurupam, kibci atthalivganurupabca parinamantam pavattati, tasma namanti ca vuccati.

Tadeva dhatu, paccaya, vibhattipadehi cevasaddapadatthakapadehi ca ‘visum bhutam padan’ti katva patipadikanti ca vuccati.

Tattha dhatupadam nama bru, bhu, hu-iccadi.

Paccayapadam nama na, tabba, aniya iccadi.

Vibhattipadam nama si, yo, am, yo,ti, anti iccadi.

Saddapadatthakapadani nama rajassa, sakhassa, pumassa iccadini. Ettha ca rajassa-iccadini saddasutte saddapadatthakani honti, payoge atthapadatthakani. Dhatupaccayavibhattipadani pana niccam saddapadatthakani eva honti, saddasuttesveva ca labbhanti, na payogeti, idam dvinnam nanattam.

Yadi-evam bhussa, brussa, bhuto, huto, ne, tabbe, simhi, timhi iccadina tehi katham vibhattuppatti hotiti? Anukaranapadani nama tani atthissa, karotissa iccadini viya, tasma tani ca rajassa iccadini ca anukaranalivgabhavena ettha savgayhanti, na ekantalivgabhavenati. Evabca katva ‘dhatu- paccaya (CS:pg.56) vibhattivajjitamatthavam livgan’ti avocum. Tattha atthavanti atthapadatthakam vuccati, rajassa-iccadikam saddapadatthakam vivajjeti, etena atthapadatthake sati taddhita, samasa, kitakapadanampi ekantalivgabhavam sadhenti. Na hi tesam livganamabyapadesakiccam atthi, yani ca namassa visesanani bhavitum arahanti, tani upasagga, nipatapadani tvantadipadani ca idha visesananamabhavena savgayhantiti.

61. Dve dvekanekesu namasma si yo amyo na hi sa nam smahi sanamsmimsu§.

Ekasmim atthe ca anekesu atthesu ca pavatta namasma dve dve si, yo …pe… smim, suvibhattiyo honti.

Vibhajantiti vibhattiyo, ekamekam pakatinamapadam nanarupavibhagavasena kattu, kammadinana-atthavibhagavasena ekatta, bahuttasavkhyavibhagavasena ca vibhajantiti attho. Si, lo iti pathama nama …pe… smim, su iti sattami nama. Dvisu dvisu pubbam pubbam ‘ekasmim atthe pavattam vacanan’ti ekavacanam nama. Param param ‘anekesu atthesu pavattam vacanan’ti anekavacanam nama. Bahuvacananti ca puthuvacananti ca etassa namam. Sabbamidam imina suttena siddham.

62. Pathamatthamatte§.

Kattu, kammadikam bahirattham anapekkhitva livgatthamatte pavatta namasma pathamavibhatti hoti.

Ayam mama puriso, ime mama purisa.

63. Amantane§.

Amantanam (CS:pg.57) vuccati alapanam. Amantanavisaye livgatthamatte pavatta namasma pathamavibhatti hoti.

Bho purisa, bhonto purisa.

64. Kamme dutiya§.

Namasma kammatthe dutiyavibhatti hoti.

Purisam passati, purise passanti.

65. Kattukaranesu tatiya§.

Namasma kattari ca karane ca tatiyavibhatti hoti.

Purisena katam, purisehi katam, purisena kulam sobhati, purisehi kulam sobhati.

66. Catutthi sampadane§.

Namasma sampadanatthe catutthivibhatti hoti.

Purisassa deti, purisanam deti.

67. Pabcamyavadhismim§.

Avadhi vuccati apadanam. Namasma avadhi-atthe pabcamivibhatti hoti.

Purisasma apeti, purisehi apeti.

68. Chatthi (CS:pg.58) sambandhe§.

Namasma sambandhatthe chatthivibhatti hoti.

Purisassa dhanam, purisanam dhanam.

69. Sattamyadhare§.

Namasma adharatthe sattamivibhatti hoti.

Purisasmim titthati, purisesu titthati.

Vibhattirasi nitthito.

Itthipaccayarasi

70. Itthiyamatva§.

Itthiyam+ato+ati chedo. Akarantanamamha itthiyam apaccayo hoti.

Abhasitapumehi kehici sabbasaddehi niccam–

Kabba, pabba, sabba, nava, sala, tanha, iccha, bhikkha, sikkha, giva, jivha, visa, timsa, cattalisa, pabbasa iccadi.

Bhasitapumehipi sabbanamehi tabba, niya, tapaccayantehi ca niccam–

Sabba, katara, katama, anubhavitabba, anubhavaniya, gata, jata, bhuta, huta iccadi.

Abbehi (CS:pg.59) pana aniccam–

Kalyana, kalyani, sundara, sundari, sobhana, sobhani, kumbhakara, kumbhakari, kumbhakarini, atthakama, atthakami, atthakamini, paribbajika, paribbajikini, ekaka, ekakini, dipana, dipani iccadi.

Suttavibhattena samase matu, dhitu iccadihi apaccayo hoti. Nandamata, uttaramata, devadhita, rajadhita, assamani hoti asakyadhitara iccadi.

Ettha ca ‘itthiyan’ti katthaci saddamattassa va, katthaci atthamattassa va itthibhave jotetabbeti attho. Evabca sati itthipaccayapi syadayo viya jotakamatta eva honti, na vacakati siddham hoti.

71. Nadadihi vi§.

Nadadihi itthiyam tihoti. Vanubandho ‘ntantunamvimhi to va’ti ettha visesanattho.

Nadi, mahi, itthi, kumari, taruni, vasetthi, gotami, kaccani, kaccayani, manavi, samaneri, naviki, pabcami, chatthi, catuddasi, pabcadasi, sahassi, dasasahassi, satasahassi, kumbhakari, malakari, cakkhukarani, banakarani, dhammadipani iccadi.

72. Ntantunam vimhi to va§.

Nta, ntunam to hoti va vimhi pare.

Gacchati, gacchanti, sati, santi, bhavissati, bhavissanti, gunavati, gunavanti, satimati, satimanti, sabbavati, sabbavanti, yavati, yavanti, tavati, tavanti, bhuttavati, bhuttavanti.

73. Goto va§.

Gosaddamha (CS:pg.60) itthiyam vi hoti va.

Gavi.

Vati kim? Gokana pariyantacariniti pali. Tattha kanati andha.

74. Yakkhadihini ca§.

Yakkhadihi akarantehi itthiyam vi ca hoti ini ca.

Yakkhi, yakkhini, nagi, nagini, mahimsi, mahimsini, migi, migini, sihi, sihini, dipi, dipini, byagghi, byagghini, kaki, kakini, kapoti, kapotini, manusi, manusini iccadi.

75. Aramikadihi§.

Aramikadihi akarantehi itthiyam ini hoti.

Aramikini, antarayikini, navikini, olumbikini, pamsukulikini, paribbajikini, rajini, ekakini iccadi.

Sabbayam–

Manusini manusa va, abbatra manusi sampatti.

76. Gharanyadayo§.

Gharani-iccadayo itthiyam nipaccayanta sijjhanti.

Gharani, vetrani, pokkharani-esu nassa nattam. Acariniyalopo, acariya va.

77. Matuladitvani (CS:pg.61) bhariyayam §.

Matuladihi akarantehi bhariyayam ani hoti.

Matubhata matulo, tassa bhariya matulani, evam varunani, gahapatani, acariyani, khattiyani.

‘Bahula’dhikara khattiyi khattiya ca.

78. Yuvannehi ni.

Ivannantehi uvannantehi ca itthiyam ni hoti.

Chattapanini, dandapanini, dandini, chattini, hatthini, malini, mayavini, medhavini, piyapasamsini, brahmacarini, bhayadassavini, atthakamini, hitacarini, bhikkhuni, khattiyabandhuni, patuni, paracittaviduni, mattabbuni, atthabbuni, dhammabbuni iccadi.

79. Timhabbatthe§.

Abbapadatthasamase tipaccayantamha itthiyam ni hoti.

Ahimsaratini, dhammaratini, vacchagiddhini, puttagiddhini, mutthassatini, micchaditthini, sammaditthini, attaguttini iccadi.

Abbattheti kim? Dhamme rati dhammarati.

80. Yuvati.

Yuvato itthiyanti hoti.

Yuvati.

Ettha ca ‘ti’ iti suttavibhattena visa, timsatopiti hoti va. Visati, visam, timsati, timsam.

81. Upama (CS:pg.62) samhita sahita sabbata saha sapha vamalakkhanaditurutvu§.

Lakkhanadito+uruto+uti chedo.

Abbapadatthasamase upamadipubba urusaddamha itthiyam u hoti.

Nagassa nasa viya uru yassati naganasuru, samhita sambandha uru yassati samhitoru, sahita ekabaddha uru yassati sahitoru, sabbata alola uru yassati sabbatoru, uruya § saha vattatiti sahoru, sapho vuccati khuro, samsilitthataya saphabhuta uru yassati saphoru, vama sundara uru yassati vamoru, lakkhanasampanna uru yassati lakkhanoru.

Suttavibhattena brahmabandhuti sijjhati.

“Sace mam naganasuru, olokeyya pabhavati”ti§ ca “eka tuvam titthasi sahituru”ti§ ca “sabbaturu mahamaya, kumari carudassana”ti § ca “vamoru saja mam bhadde”ti§ ca “karanam nappajanami, sammatto lakkhanuruya”ti § ca “garayhassam brahmabandhuya”ti§ ca palipadani dissanti.

Tattha ‘saja’ti alivgahi, ‘garayhassan’ti aham garayho bhaveyyam.

Ettha ca tapaccayanta sabhava-itthilivga eva– lahuta, muduta, gamata, janata, devata iccadi.

Tatha tipaccayanta– gati, mati, ratti, sati, tutthi, ditthi, iddhi, siddhi iccadi, tatha yagu, dhatu, dhenu, kandu, kacchu, matu, dhitu (CS:pg.63) duhitu iccadi, jambu, vadhu, camu, sutanu, sarabu iccadi ca. Sakkataganthesu pana sutanu, sarabu iccadisupi upaccayam vidahanti.

Tattha itthilivgabhuta sabbe ‘ivannuvanna pitthiyan’ti suttena niccam pasabba honti. ‘Akaro ca gha’ti suttena niccam ghasabbo.

Itthipaccayarasi nitthito.

Akarantitthilivgarasi

Itthilivgam chabbidham akarantam, ikarantam, ikarantam, ukarantam, ukarantam, okarantam. Tattha kabbasaddamha atthamatte pathama.

82. Gasinam§.

Kenaci suttena aladdhavidhinam gasinam lopo hotiti silopo.

Kabba titthati.

83. Jantuhetvighapehi va§.

Jantu, hetuhi ca punnapumsakesu ikarantehi ca ghato ca pasabbehi ivannuvannehi ca yonam lopo hoti va.

Kabba titthanti, kabbayo titthanti.

Amantanatthe pathama, ‘gosyalapane’ti gasabba.

84. Ghabrahmaditve§.

Ghato ca brahmadito ca gassa e hoti va. Adisaddena isi, muni, revati, kattu, khattu-iccaditopi.

Bhoti (CS:pg.64) kabbe, bhoti kabba, bhotiyo kabbayo, bhoti kabbayo, “utthehi puttika pabbajja dukkara puttika” iti theripali§, tasma ge pare mahavuttina rassopi yujjati. Kusajatake “na me akasi vacanam, atthakamaya puttike”tipi§ atthi.

Kammatthe dutiya, ‘saro lopo sare’ti pubbasaralopo.

Kabbam passati, kabba passati, kabbayo passati.

Kattari tatiya.

85. Ghapatekasmim nadinam yaya§.

Ghato ca pasabbehi ivannuvannehi ca ekatte pavattanam nadinam pabcannam ekavacananam kamena ya, ya honti.

Kabbaya katam, kabbahi katam. Ettha ca ghatopi ya-adeso dissati. “Te ca tattha nisiditva, tassa rukkhassa chayaya” § ti ca “samanta parivarimsu, tassa rukkhassa chayaya”§ ti ca pali, tatha “sakkharopamaya vade”§, “baladarakalilaya”ti § ca dissanti. Mahavuttina ghassa rasso.

86. Smahismimnam mhabhimhi va§.

Tesam kamena mha, bhi, mhi honti va. Ete adesa gathasu bahulam dissanti.

Kabbahi katam, kabbabhi katam.

Sampadane (CS:pg.65) catutthi, kabbaya deti, kabbanam deti, kabbaya abhatam vattham, kabbanam abhatam vattham.

Apadane pabcami, kabbaya apeti, kabbamha apetirassattam, kabbahi kabbabhi apeti.

Sambandhe chatthi, kabbaya santakam, kabbanam santakam.

Okase sattami, kabbaya titthati.

87. Yam§.

Ghato ca pasabbehi ivannuvannehi ca smimno yam hoti va.

Kabbayam titthati, kabbaya titthati, kabbasu titthati.

Saddha medha pabba vijja, cinta manta vina tanha.

Iccha muccha eja maya, metta matta sikkha bhikkha.

Javgha giva jivha vaca, chaya asa gavganava.

Gatha sena lekha sakha, mala vela puja khidda.

Pipasa vedana sabba, cetana tasinapaja.

Devata vattaka godha, balaka parisa sabha.

Uka sephalika lavka, salaka valika sikha.

Visakha visikha sakha, gaccha vabjha jata ghata.

Jettha sonda vitanda ca, varuna vanita lata.

Katha nidda sudha radha, vasana sisapa papa.

Pabha sima khama jaya, khattiya sakkhara sura.

Dola tula sila lila, lale’la mekhala kala.

Valava’ (CS:pg.66) lambusa musa, mabjusa sulasa disa.

Nasa junha guha iha, lasika vasudhadayo.

88. Nambadihi§.

Gasabbehi amba, anna, amma-iccetehi gassa e na hoti.

89. Rasso va.

Ambadinam rasso hoti va ge pare.

Bhoti amba, bhoti amba, bhoti anna, bhoti anna, bhoti amma, bhoti amma, sesam kabbasamam.

Ettha visesavidhanamuccate.

90. Ti sabhaparisaya.

Sabhaparisahi smimnoti hoti. ‘Gho ssamssassaya tisu’ti suttena timhi rasso.

Sabhati, sabhaya, sabhayam, sabhasu, parisati, parisaya, parisayam, parisasu, tamaddasa mahabrahma, nisinnam samhi parisati, iti bhagava tasmim parisati suvannavannam kayam vivari§.

Nandamata, rajadhita-iccadisu ‘ghabrahmaditve’ti ghassa ettam.

Acchariyam nandamate, abbhutam nandamate§, bhoti devadhite, bhoti sakyadhitare-mahavuttina samase syadisu arattam rassattabca. Ltupaccayanta pana yebhuyyena tisu livgesu samanarupa honti, “atthadhammam paripucchita ca uggaheta (CS:pg.67) ca dhammanam sota ca payirupasita ca”ti theripali. Tatha kvaci gacchantadisaddapi. Tamokhandham padalayam, evam dubbhasitam bhanam iccadi-tattha padalayanti padalayanti, bhananti bhanantiti attho.

Visa, timsa, cattalisa, pabbasa iccete savkhyarasimhi agamissanti.

Akarantitthilivgarasi nitthito.

Ikarantitthilivgarasi

‘Gasinan’ti silopo. Ratti titthati, rattiyo titthanti.

‘Jantuhetva’disuttena yolope–

91. Yolopanisu digho§.

Tilivge yonam lope ca ni-adese ca rassanam digho hoti.

Ratti titthanti.

92. Ye passivannassa.

Vibhattibhute vibhattadesabhute ca yakare pare pasabbassa ivannassa lopo hoti. Gathasuyeva idam vidhanam datthabbam.

Ratyo titthanti§ -sandhivasena aditakaralopo.

63. Ayunam va digho§.

Ge pare tilivge a-i-unam digho hoti va.

He (CS:pg.68) ratti, he ratti. Bahuvacane he ratti, he rattiyo, he ratyo.

Amvacane ‘paro kvaci’ti suttena parasare lutte niggahitam pubbe ivannuvannesu titthati.

Rattim, tatha itthim, dhenum, vadhum, aggim, dandim, bhikkhum, sayambhum iti. Rattiyam, ‘bujjhassu jinabodhiyan’ti pali§, rattinam va, ‘yavanto purisassattham, guyham jananti mantinan’tipali§.

Ratti, rattiyo, ratyo-‘ghapatekasmim nadinam yaya’ti nadinam ya hoti, rattiya, yakare pare ivannalopo, ratya.

94. Sunamhisu§.

Su, nam, hisu rassanam digho hoti.

Rattihi, rattibhi, rattiya, ratya, rattinam, rattiya, ratya, rattihi, rattibhi, rattiya, ratya, rattinam, rattiya, ratya, rattiyam, ratyam, rattisu.

Ettha garu su, nam, hisu dighattam aniccam icchanti, tam gathasu yujjati.

Patti yutti vutti kitti, mutti titti khanti kanti.

Santi tanti siddhi suddhi, iddhi vuddhi buddhi bodhi.

Bhumi jati piti suti, nandi sandhi sani koti.

Ditthi vuddhi tutthi yatthi, pali ali nali keli.

Sati mati gati muti, dhiti yuvati vikati.

Rati ruci rasmi asani vasani osadhi avguli dhuli dudrabhi

Doni (CS:pg.69) atavi chavi-adayo rattadi.

Ettha visesavidhanamuccate.

95. Rattadihi to smimno§.

Rattisadda, adisaddehi smimno to hoti va.

Diva ca ratto ca§, ado, adimhi, padado, padadimhi, gathado, gathadimhi-adisaddo pana pullivgoyeva, rattim bhojanam bhubjati, adim titthatiti adharatthe dutiyava, ratyo amogha gacchanti§, tinalatani osadhyo§, tato ratya vivasane§, na jacca vasalo hoti, na jacca hoti brahmano § -jaccati jatiya, na nikatya sukhamedhati §, khantya bhiyyo na vijjati§.

Nabbatra bojjha tapasa§, yatheva khalati bhumya, bhumyayeva patitthati§, mahavuttina mati, pitisadda nadihi saddhim matya, petyati sijjhanti, matya ca petya ca etam janamimatito pititoti attho, matya ca petya ca katam susadhu§ -katanti katam namam, susadhuti atisundaram. ‘Anubbato aham matya, sabcatto pitara ahan’ti § palipadani. ‘Matinam dohalo nama janinda vuccati’§ ti ca pali, visati, timsati, satthi, sattati, asiti, navuti, koti, pakoti iccete savkhyarasimhi agamissanti.

Ikarantitthilivgarasi nitthito.

Ikarantitthilivgarasi

96. Simhi nanapumsakassa§.

Simhi (CS:pg.70) pare anapumsakassa pumitthinam dighassa rasso na hoti.

Itthi titthati, itthi titthanti.

97. Ekavacanayosvaghonam§.

Gho ca o ca gho, na gho agho. Ekavacanesu ca yosu ca paresu gha, ovajjitanam sabbesam dighanam rasso hoti.

Itthiyo titthanti, ithyo titthanti.

98. Ge va§.

Ge pare gha, ovajjitanam sabbesam dighanam rasso hoti va.

Bhoti itthi, bhoti itthi, bhotiyo itthi, bhotiyo itthiyo, bhotiyo ithyo, itthim passati.

99. Yam pito§.

Yo pasabbo ikaro, tato amvacanassa yam hoti va.

Itthiyam passati, ettha ca yanti suttavibhattena “bujjhassu jinabodhiyan”ti§ sijjhati. Itthi passati, itthiyo passati, ithyo (CS:pg.71) passati, itthiya, ithya, itthihi, itthibhi, itthiya, ithya, itthinam, itthiya, itthimha, ithya, itthihi, itthibhi, itthiya, ithya, itthinam, itthiya, ithya, itthiyam, ithyam, itthimhi, itthisu.

Nadi sandati, nadi sandanti, nadiyo sandanti.

Ivannalope sandhisuttena yakare pare tavaggassa cavaggo, yassa ca pubbarupam§. Najjo sandanti§, nadyekavacanesu najja katam, najja deti, najja apeti, najja santakam, najja titthati, najjam titthati, sesarupani itthisadisani.

Evam gacchati gacchanti, sati santi, asati asanti, mahati mahanti, brahmati branti, bhoti bhonti, bhavissati bhavissanti, gamissati gamissanti, gunavati gunavanti, silavati silavanti, satimati satimanti, sirimati sirimanti, katavati katavanti, bhuttavati bhuttavanti, sabbavati sabbavanti, yavati yavanti, tavati tavanti. Kamhi agame rasso, yavatika, tavatika.

Gavi, yakkhi, yakkhini, aramikini, dandapanini, dandini, bhikkhuni, paracittaviduni, mutthassatini, gharani, pokkharani, acarini, matulani, gahapatani iccadayo. Nadadi.

Visesavidhanamuccate.

100. Najja yosvam§.

Yosu paresu nadiya ante ama-agamo hoti va.

Najjayo (CS:pg.72) sandanti§, najjayo supatitthayo§ ti pali, nimijatake pana najjonupariyayati, nanapupphadumayutati ca najjo canupariyatiti§ ca pali, tattha mahavuttina sissa ottam.

Utthehi revate supapakamme§, dasa ca dasyo ca, anujivino§, baranasyam maharaja, kakaraja nivasako§, baranasyam ahu raja §, rabbo mano ummadantya nivittho, ummadantya ramitvana, siviraja tato siyam§, darakeva aham nessam. Brahmanya paricarake§. Tatha yosu pokkharabbo. Nadisu pathabya, puthabya, pokkharabba. Smimmhi pathabya, pathabyam, puthabya, puthabyam, pokkharabba, pokkharabbam, vetrabba, vetrabbam§ iccadini dissanti.

Ikarantitthilivgarasi nitthito.

Ukarantitthilivgarasi

Silopo, dhenu gacchati, dhenuyo gacchanti, yolope digho, dhenu gacchanti, bhoti dhenu, bhoti dhenu, bhotiyo dhenuyo, bhotiyo dhenu, dhenum passati, dhenuyo passati, dhenu passati, dhenuya, dhenuhi, dhenubhi, dhenuya, dhenunam, dhenuya, dhenumha, dhenuhi, dhenubhi, dhenuya, dhenunam, dhenuya, dhenuyam, dhenumhi, dhenusu.

Evam yagu, kasu, daddu, kandu, kacchu, rajju, karenu, piyavgu, sassu iccadayo. Dhenvadi.

Dhatusaddo (CS:pg.73) pana palinaye itthilivgo, saddasatthanaye pumitthilivgo.

Matu, dhitu, duhitusadda itthi livga, tesam rupam pitadigane agamissati.

Ukarantitthilivgarasi nitthito.

Ukarantitthilivgarasi

Vadhu gacchati, vadhu gacchanti, yosu rasso, vadhuyo gacchanti, bhoti vadhu, bhoti vadhu, bhotiyo vadhu, vadhuyo, vadhum, vadhu, vadhuyo, vadhuya, vadhuhi, vadhubhi, vadhuya, vadhunam, vadhuya, vadhumha, vadhuhi, vadhubhi, vadhuya, vadhunam, vadhuya, vadhuyam, vadhusu. Evam jambu, sarabhu, sutanu, naganasuru, samhitoru, vamoru, lakkhanuru, brahmabandhu, bhu, camu iccadayo. Vadhadi.

Saham gantva manussattam, vadabbu vitamaccharati§ ca kodhana akatabbu cati§ ca paliyo, tasma nipaccayam vinapi kvaci ukarantakitakasadda itthilivga bhavanti.

Ukarantitthilivgarasi nitthito.

Okarantarasi

Gosaddo dvilivgo. Tassa rupani kanici dviyatthavasena itthiyampi vattanti pumepi vattanti missakepi vattanti, kanici itthiyam kanici pume. Idha pana sabbani yani samodhanetva dipiyante.

Silopo, gogacchati-ettha ca goti abhinnasaddalivgatta gonotipi yujjati, gavitipi yujjati.

101. Gossagasihinamsu (CS:pg.74) gavagava§.

Ga, si, hi, namvajjitasu vibhattisu gosaddassa gava, gavadesa honti.

102. Ubhagohi to§.

Ubha, gohi yonam to hoti.

Gavo, gavo, he go, he gavo, he gavo, gavam, gavam.

103. Gavumhi§.

Ammhi gossa gavu hoti va.

Gavum, gavo, gavo, gavena, gavena.

104. Nassa.

Gossa gava, gavadesato navacanassa a hoti va.

Gava, gava, gohi, gobhi, gavassa, gavassa.

105. Gavam sena.

Sena saha gossa gavam hoti va.

Gavam, gonam.

106. Gunnabca namna§.

Namna saha gossa gunnabca hoti gavabca.

Gunnam, gavam, gavasma, gavasma, gavamha, gavamha, gava, gava, gohi, gobhi, gavassa, gavassa, gavam, gonam, gunnam, gavam, gavasmim, gavamhi, gave, gavasmim, gavamhi, gave, gosu, gavesu, gavesu.

Yosu (CS:pg.75) gava, gavadese kate ato yonam ta, te ca honti, usabha rukkha gaviyo gava ca§. Balagava dammagava va gavgaya param agamimsu. Athapare pataresi balagave dammagave§ ti palipadani.

Ettha ca gavo no parama mitta, yasu jayanti osadha§ ti ca, gava khiram, khiramha dadhi, dadhimha navanitam, navanitamha sappi, sappimha sappimandoti ca itthiyam vattanti. Gaviyo gavati ca balagava dammagava balagave dammagaveti§ ca gavum va te dammi gavim va te dammiti ca gavamva sivgino sivganti§ ca pume bhavanti. Atittheneva gavo pataresi, atha kho ta gavo majjhe gavgaya anayabyasanam apajjimsu§ ti ca annada balada ceta, vannada sukhada ca ta, etamatthavasam batva, nassu gavo hanimsu teti§ ca bhaddavasena itthiyam atthavasena missake vattanti. Gunnam ce taramananam, gavam ce taramananam, ujum gacchati puvgavo, sabba ta ujum gacchantiti§ ca missake eva. Balagava, dammagavasadda jaraggava, puvgava, sagava, paragava, daragavasadda viya akaranta samasasaddatipi yujjati.

Missakatthanesu pana itthibahulatta ta gavo eta gavoti-adina itthilivgameva dissati.

Iti okarantarasi.

Itthilivgarasi nitthito.

Pullivgarasi

Akaranta pullivgapurisadirasi

Atha pullivgani dipiyante.

Sattavidham pullivgam– adantam, adantam, idantam, idantam, udantam, udantam, odantam.

107. Sisso§.

Ato sissa o hoti pume.

Puriso titthati.

108. Ato yonam tate§.

Ato pathamayonam dutiyayonabca kamena ta, te honti pum, napumsakesu. Tanubandho sabbadesattho.

Purisa titthanti.

‘Gasinan’ti silopo, bho purisa, ‘ayunam va digho’ti digho, bho purisa, bhonto purisa, purisam, purise.

109. Atena§.

Ato navacanassa enadeso hoti pum, napumsakesu.

Purisena.

110. Suhisvasse§.

Su, hisu paresu assa e hoti pum, napumsakesu.

Purisehi, purisebhi.

111. Su-u (CS:pg.77) sassa§.

Sassa adimhi sagamo hoti. Ukaro uccaranattho, banubandho adimhiti dipanattho.

Purisassa, ‘sunamhisu’ti digho. Purisanam, purisasma, purisamha.

112. Smasmimnam§.

Ato sma, smimnam kamena ta, te honti pum, napumsakesu.

Purisa, purisehi, purisebhi, purisassa, purisanam, purisasmim, purisamhi, purise, purisesu.

Evam buddho, dhammo, savgho, sakko, devo, satto, naro, gono, puvgavo, jaraggavo, sagavo, paragavo, rajagavo, matugamo, orodho, daro-iccadi.

Visesavidhanamuccate.

113. Kvace va§.

Ato sissa kvaci e hoti va pum, napumsakesu.

Pume tava–

Vanappagumbe yatha phussitagge§, “ke gandhabbe rakkhase ca nage, ke kimpurise capi manuse. Ke pandite sabbakamadade. Digharattam bhatta me bhavissati”§. Natthi attakare natthi parakare natthi purisakare §, eke ekatthe, same samabhage, nahevam vattabbe §, ke chave sivgale, ke chave pathikaputte§ iccadi.

Napumsake (CS:pg.78) pana–

Bhogavati nama mandire, nagare nimmite kabcanamaye§ iccadi.

Vati kim? Vanappagumbo.

Kvaciti kim? Puriso.

Mahavuttina pathamayonabca kvaci te hoti. Bale ca pandite ca sandhavitva samsaritva dukkhassantam karissanti§, kvaci yonam pakati hoti, vane valamiga ceva, acchakokataracchayo, bahuhi paripanthayo§, kyassa byapathayo assu iccadi.

114. Divadito§.

Divadihi smimno ti hoti.

Divi-devaloketyattho.

Adisaddena asa bhuvi, niccam vagamo. Ayyasaddamha mahavuttina alapane ga, yonam to hoti va. Bho ayyo ayya va, bhonto ayyo ayya va. Sesam purisasamam.

Purisadirasi nitthito.

Manoganarasi

Mano, mana, bho mana, bho mana, bhonto mana.

115. Manadihi smimsamnasmanam siso-osasa§.

Tehi smim, sa, am, na, smanam kamena si, so, o, sa, sa honti va.

Manam (CS:pg.79) mano, mane, manena, manasa, manehi, manebhi, manassa, manaso, mananam, manasma, manamha, manasa, mana, manehi, manebhi, manassa, manaso, mananam, manasmim, manamhi, manasi, mane, manesu.

Tamo, tapo, tejo, siro, uro, vaco, rajo, ojo, ayo, payo, vayo, saro, yaso, ceto, chando, radhata, aho iccadi manogano.

Idam manoganalakkhanam. Kriyakamme odanto, nadinam sadita, samasataddhitamajjhe odanto cati.

Yo ve dassanti vatvana, adane kurute mano§, kassapassa vaco sutva, tapo idha pakrubbati§, ceto paricca janati§, siro te badhayissami iccadi.

Manasa ce pasannena§, vippasannena cetasa§, vacasa manasa ceva, vanda me te tathagate §. Ekunatimso vayasa§, tejasa yasasa jalam§, tapasa uttamo satto, ghatena va bhubjassu payasa va, vandami sirasa pade§, ye eta upasevanti, chandasa va dhanena va§, urasa panudissami§, ayasa patikujjhito§ iccadi.

Na mayham manaso piyo§, cetaso parivitakko udapadi§, cetaso samannaharo, sadhu khalu payaso panam, savitti chandaso mukham§ iccadi.

Sadhukam (CS:pg.80) manasi karotha§, etamattham cetasi sannidhaya, sirasi abjalim katva§, urasilomo, papam akasi rahasi iccadi.

Manodhatu, manomayam, tamokhandham padalayi, tapodhano, tejodhatu, siroruha kesa, saroruham padumam, rajoharanam vattham, ojoharana sakha, ayopatto, vayoguna anupubbam jahanti, yasodhara devi, cetoyutta dhamma, chandovicitipakaranam, rahogato cintesi, ahorattanamaccaye § iccadi.

Mahavuttina ahamha smimno ni ca u ca hoti, tadahani, tadahu. Rahamha smimno o hoti, matugamena saddhim eko ekaya raho nisidati§, raho titthati, raho manteti.

Manoganarasi nitthito.

Manadiganarasi

116. Kodhadihi.

Etehi navacanassa sa hoti va.

Kodhasa, kodhena, atthasa, atthena.

117. Nassa sa§.

Padadihi navacanassa sa hoti va.

Padasa, padena, bilasa, bilena.

118. Padadihi (CS:pg.81) si.

Padadihi smimno si hoti va.

Padasi, pade, bilasi, bile.

Tattha kodhadiko pullivgo, padadiko napumsako. Tattha keci sadda samasa, taddhitamajjhe odanta honti§, apodhatu, apomayam, vayodhatu, vayomayam, jiva tvam saradosatam§, anuyanti disodisam§ iccadi.

Keci nassa sadesam labhanti, kodhasa usuna vijjhi§, dalham ganhahi thamasa§, padasava agamasi, makasi mukhasa papam, saccena danto damasa upeto-damasati indriyadamanena, sucim panitam rasasa upetam§, vegasa gantvana, ayusa ekaputtamanurakkhe§ iccadi.

Keci smimno syadesam labhanti, padasi, bilasi iccadi.

Kehici mahavuttina na, smanam so hoti, atthaso, akkharaso, suttaso, byabjanaso, hetuso, yoniso, upayaso, thanaso, dighaso, oraso, bahuso, puthuso, mattaso, bhagaso iccadi.

“Padaso dhammam vaceyya§, bilaso vibhajitva nisinno assa”§ iccadisu pana vicchayam sopaccayo.

Yada pana samasante mahavuttina syadisu vibhattisu sagamo hoti, tada purisadiganopi hoti, byasattamanaso, abyaggamanaso §, putto jato acetaso§, sumedhaso§, bhurimedhaso§ iccadi.

Iti manadiganarasi.

Gunavadiganarasi

119. Ntussa§.

Simhi (CS:pg.82) ntussa ta hoti.

Gunava titthati.

120. Yvado ntussa§.

Yo-adisu ntussa attam hoti.

Gunavanta titthanti.

121. Ntantunam nto yomhi pathame§.

Pathame yomhi savibhattinam nta, ntunam nto hoti.

Gunavanto titthanti.

122. Tata-am ge§.

Ge pare savibhattinam nta, ntunam ta, ta, am honti.

Bho gunava, bho gunava, bho gunavam, bhonto gunavanta, bhonto gunavanto, gunavantam, gunavante, gunavantena.

123. Totatita sasmasmimnasu§.

Sa, sma, smim, nasu savibhattinam nta, ntunam kamena to, ta,ti, ta honti va.

Gunavata, gunavantehi, gunavantebhi, gunavantassa, gunavato.

124. Nammhi (CS:pg.83) tam va §.

Nammhi savibhattinam nta, ntunam tam hoti va.

Gunavantanam, gunavatam, gunavantasma, gunavantamha, gunavanta, gunavata, gunavantehi, gunavantebhi, gunavantassa, gunavato, gunavantanam, gunavatam, gunavantasmim, gunavantamhi, gunavati, gunavante, gunavantesu.

Evam bhagava, silava, pabbava, balava, dhanava, vannava, bhogava, sutava iccadi. Ettha ca alapane bhagavati niccam digho.

Sabbava, sabbavanto, sabbavantam, sabbavante, sabbavantena, sabbavata, sabbavantehi …pe… sabbavantesu.

Evam yava, yavanto, tava, tavanto, ettava, ettavanto, kimva, kimvanto, kittava, kittavanto iccadi. Tatha bhojanam bhuttava, bhuttavanto, dhammam buddhava, buddhavanto, kammam katava, katavanto iccadi ca.

Satima, satimanta, satimanto, bho satima, bho satima, bho satimam, bhonto satimanta, bhonto satimanto, satimantam, satimante, satimantena, satimata, satimantehi, satimantebhi, satimantassa, satimato, satimantanam, satimatam, satimantasma, satimantamha, satimanta, satimata, satimantehi, satimantebhi, satimantassa, satimato, satimantanam, satimatam, satimantasmim, satimantamhi, satimati, satimante, satimantesu.

Evam matima, gatima, papima, jatima, bhanuma, ayuma, ayasma, sirima, hirima, dhitima, kittima, iddhima, jutima (CS:pg.84) mutima, thutima, buddhima, cakkhuma, bandhuma, goma iccadi.

Visesavidhanamuccate.

125. Himavato va o§.

Simhi himavantasaddassa o hoti va. ‘Gasinan’ti lopo.

Himavanto pabbato§, himava pabbato.

126. Ntassa ca ta vamse§.

Am, sesu ntassa ca ntussa ca sabbassa ta hoti va.

“Ajjhogahetva himavan”ti§ pali. Satimam, bandhumam, gunavassa, satimassa, bandhumassa.

Mahavuttina kvaci simhi ge ca pare ntussa attam hoti, “atulo nama namena, pabbavanto jutindharo”ti§ ca “gatimanto satimanto, dhitimanto ca yo isi”ti § ca “cakkhumanto mahayaso”ti ca “tuyham pita mahavira, pabbavanta jutindhara”ti§ ca pali.

Pathamayomhi kvaci ntussa ta hoti, vaggumudatiriya pana bhikkhu vannava honti§, etha tumhe avuso silava hotha§, cakkhuma andhaka honti, ye itthinam vasam gata§, samsuddhapabba kusala mutima bhavanti§.

Iti gunavadiganarasi.

Gacchantadiganarasi

127. Ntassam simhi§.

Simhi (CS:pg.85) ntassa am hoti va. Silopo.

Gaccham, gacchanto, gacchanta, gacchanto, bho gaccha, bho gaccha, bho gaccham, bhonto gacchanta, bhonto gacchanto, gacchantam, gacchante, gacchantena, gacchata, gacchantehi, gacchantebhi, gacchantassa, gacchato, gacchantanam, gacchatam, gacchantasma, gacchantamha, gacchanta, gacchata, gacchantehi, gacchantebhi, gacchantassa, gacchato, gacchantanam, gacchatam, gacchantasmim, gacchantamhi, gacchati, gacchante, gacchantesu.

Evam karam, kubbam, caram, cavam, jayam, jaham, janam, jiram, dadam, daham, juham, sunam, pacam, saram, bhubjam, mubcam, sayam, saram, haram, tittham, bhavissam, karissam, gamissam iccadi.

Visesavidhanamuccate.

‘Ntassa ca ta vamse’ti am, sesu ntassa tattam, yam yabhi raja bhajati, santam va yadi va asam. Silavantam visilam va, vasam tasseva gacchati§. Kiccanukrubbassa kareyya kiccam§– anukrubbassati puna karontassa.

Mahavuttina pathamayomhi ca savibhattissa ntassa am hoti, api nu tumhe ekantasukham lokam janam passam viharatha§, kasam khettam bijam vapam, dhanam vindanti manava§, bharanti matapitaro, pubbe katamanussaram§.

128. Mahantarahantanam ta va§.

Simhi etesam ntassa ta hoti va.

Maha (CS:pg.86) maham, mahanto, mahanta, mahanto, bho maha, bho maha, bho maham, bhonto mahanta, bhonto mahanto, mahantam.

‘Ntassa ca ta vamse’ti ammhi ntassa tattam, “sumaham puram, parikkhipissan”ti§ pali-sutthu mahantam baranasipuranti attho. Sesam gacchantasamam.

Araha titthati. ‘Ntassam simhi’ti simhi ntassa am, araham sugato loke§, araham sammasambuddho§, arahanta, arahanto, arahantam, arahante, arahantena, arahata, arahantehi, arahantebhi, arahantassa, arahato, arahantanam, arahatam iccadi.

Mahavuttina brahmantassa ca ntassa ta hoti simhi, braha, brahanto, brahanta, brahanto, brahantam, brahante iccadi.

“Sa parisa maha hoti, sa sena dissate maha”ti§ ca “maha bhante bhumicalo”ti§ ca “maha te upasaka pariccago”ti§ ca “maha me bhayamagatan”ti ca “baranasirajjam nama maha”ti§ ca “mahassa honti parivara brahmanagahapatika, mahassa honti parivara bhikkhu bhikkhuniyo”ti § ca “maha vahanti duditthim, savkappa raganissita”ti ca pali. Atra mahasaddo nipatapatirupakopi siya.

129. Bhuto.

Bhudhatusiddhato nt