niesiolowski spano pochodzenie biblijnego hioba sbo 2012

8/17/2019 Niesiolowski Spano Pochodzenie Biblijnego Hioba SBO 2012

http://slidepdf.com/reader/full/niesiolowski-spano-pochodzenie-biblijnego-hioba-sbo-2012 1/10

SCRIPTA BIBLICA ET ORIENTALIA4 (2012)

ŁUKASZ NIESIOŁOWSKISPANÒ

POCHODZENIE BIBLIJNEGO HIOBA W ZWI ĄZKU Z ARTYKUŁEM

KS. ANTONIEGO TRONINY

Ksiądz profesor Antoni Tronina w poprzednim numerze Scripta Biblica et

Orientalia opublikował artykuł, w którym zaproponował identy fikację biblijnegoHioba z postacią znaną z korespondencji amarneńskiej2. Niniejsza nota ma nacelu prezentację alternatywnego wyjaśnienia genezy postaci i imienia Hioba.

Poza sugestiami dotycz ącymi regionu, z którym związany jest biblijny Hiobi postać wzmiankowana w tekstach amarneńskich, głównym elementem argu-

mentacji Troniny jest onomastyka. Biblijny bohater – !"#$ – nosi imię utworzonepodobnie jak imię zaś wiadczone w róż nych formach w ź ródłach z II tys. p.n.e. Tronina podaje treść obu dokumentów amarneńskich, w których pojawia się imię w formie a-ia-ab. Zarówno budowa imienia, jak i jego występowanie w rozmaitychź ródłach z II i I tys. p.n.e. zaś wiadczają o jego popularności3. Ponadto, moż naodnieść wraż enie, ż e dla imienia a-ia-ab równie bliskie co Hiob (!"#$) wydajesię zaś wiadczone w Biblii imię Joab (!$"#). Skoro imię nie jest szczególnie wy-

jątkowe, a zaś wiadczone jest w wielu ź ródłach pochodz ących z róż nych okresówi regionów, to czy uprawniona jest identy fikacja biblijnej postaci z cz łowiekiem

1 Za lekturę i uwagi do tego tekstu dziekuję Maciejowi Münnichowi i Jakubowi Slawikowi,którzy – co oczywiste – nie ponosz ą odpowiedzialności za tezy tu przedstawione.

2 A. Tronina, „Czy Hiob istniał realnie?”, SBO 3 (2011), 173-181.3 Wygodne zestawienie zawiera: R.S. Hess, Amarna Personal Names , Winona Lake 1993, 23-25.

Dr Łukasz NIESIOŁOWSKI-SPANÒ – Zak ład Historii Staroż ytnej, Instytut Historycz-ny Uniwersytetu Warszawskiego; zainteresowania badawcze: historia i religia staroż ytnejPalestyny; [email protected].



138 ŁUKASZ NIESIOŁOWSKISPANÒ

wzmiankowanym w tek ście z el-Amarna? Nawet jeśli uznać moż liwość takiej

identy fikacji, której – jak sądz ę – nie moż na ani dowieść, ani wykluczy ć, to wska-zywałaby ona, co najwy ż ej, na związek realnej postaci historycznej z imieniembohatera literackiego. Nie uzyskaliby śmy jednak ż adnych przesłanek łącz ących

postać historyczną epoki amarneńskiej z narracją mądrościowej Księgi Hioba.Lawrence Mykytiuk niedawno opracował studium dotycz ące identy fikowania

postaci biblijnych z imionami wzmiankowanymi w epigraficznym materiale pocho-

dz ącym z Palestyny 4. Pewna lub choćby wysoce prawdopodobna identy fikacja, jakdowodzi Mykytiuk, wymaga spełnienia bardzo wielu kryteriów, i sama zbież ność onomastyczna z pewnością nie jest wystarczającym dowodem. Sądz ę, ż e w tym wypadku również należ y mieć w pamięci owo metodologiczne zastrzeż enie.

Z tego względu, ż e nie potrafię ani dowieść, ani sfalsy fikować wniosków Troniny, chciałbym zaprezentować inną hipotez ę dotycz ącą pochodzenia imieniaHioba, która opiera się nie tylko na onomastyce, lecz również na głównym w ątkuliterackim zawartym w Księdze Hioba.

Wypada rozpocz ąć od analogii w ątków narracyjnych. Istotą i kanw ą biblijnejopowieści mądrościowej jest temat prawego Hioba („mąż ten by ł nienaganny

i prawy, bogobojny i stroniący od z łego”, Hi 1,1, por. 1,8), na którego spadają niezawinione nieszcz ęścia, utoż samione ze stratą majątku, a zw łaszcza śmiercią

dzieci. Owo niezasłuż one nieszcz ęście tworzy literack ą konwencję i ramy dla całejmądrościowej treści księgi. W literaturze przedmiotu od dawna wskazywano nazwiązki tej księgi z literackim dziedzictwem staroż ytnego Wschodu, zw łaszczaMezopotamii5. Związki te, oparte na analogiach narracyjnych, których tematamisą cierpienie cz łowieka i rola bóstwa jako sił y decydującej o ludzkim losie, są

dobrze znane. Tematyka ta jednak jest tak uniwersalna, ż e nie stanowi wystar-czającego dowodu na wzajemną zależ ność tekstów 6. Silniejszym argumentem za wschodnimi inspiracjami stojącymi za Księgą Hioba są językowe zależ ności. Niekwestionując tych wpł ywów, które mogł y mieć jednak charakter kulturowego

backgroundu i dziedzictwa literacko-intelektualnego staroż ytnych pisarzy, sądz ę

4 L.J. Mykykiuk, Identifying Biblical Persons in Northwest Semitic Inscriptions of 1200-539 B.C.E.,Atlanta 2004.

5 J.L. Crenshaw, „Job”, w: Oxford Bible Commentary , red. J. Barton, J. Muddiman, Oxford 2007,332-333; M. Münnich, „Schemat staroż ytnej lamentacji bliskowschodniej na przyk ładziebabilońskiego poematu «Będę chwalił pana mądrości» oraz 30. rozdziału Księgi Joba”, Zeszyty

Naukowe KUL 43 (1999), 3-13.6 J.L. Crenshaw („Job”), podsumowując omówienie bliskowschodnich analogii dla Księgi Hioba,

pisze: „None of these texts provides an exact parallel to the book of Job, which adapts thetraditional genre of debate and framing narrative... In the end, the book of Job stands alone,like the hero of the book” (333).



139POCHODZENIE BIBLIJNEGO HIOBA

ż e moż na wskazać również inne inspiracje dla biblijnej księgi, a precyzyjniej: dla

w ątku nieoczekiwanej utraty dzieci.

Jak się bowiem wydaje, najbliż sz ą staroż ytną paralelą dla w ątku gwałtownej

straty dzieci jest grecki mit o Niobe. Temat ten nie jest zbyt popularny w lite-

raturze staroż ytnej, zatem pytanie o związki tradycji biblijnej z greck ą nie jest

nieuzasadnione.

Już w czasach Homera mit ten znany by ł w formie pozwalającej rekonstru-

ować jego zasadnicze zręby:

Nawet Niobe o pięknych warkoczach posiłkiem wzmacniałaserce, ta matka nieszcz ęsna, co dwanaścioro straciładzieci od razu: sześć córek i sześciu synów kwitnących.

Zabił ich wszystkich Apollon ze swego łuku srebrnego,córki – Artemis, co strzałom jest rada, gdy ż gniewni na Niobebyli, ż e śmiała porównać się z pięknow łosą Latoną,mówiąc: „Ta dwoje zrodziła, a ja potomstwa mam wiele”.Chociaż więc by ło ich dwoje, zgładzili wszystkie jej dzieci.Dziewięć dni martwe leż ał y we krwi i nie by ło nikogo,kto by pogrzebał je – ludzi Kronida zamienił w kamienie.Dnia dziesiątego Bogowie Niebiańscy je pogrzebali.Lecz przyjmowała posiłek Niobe, choć łzami zalana.

Teraz pomiędzy skałami, pośród gór osamotnionych,

obok Sipylu – jak mówią, tam spoczywają boginie,Nimfy, co nad Acheloosem korowód wiodą taneczny,otóż tam, chociaż jest głazem, cierpi przez bogów skazana.

Iliada , XXIV, 601-616 (tłum. K. Jeż ewska)

Zasadnicza zbież ność narracji o Niobie i Hiobie polega na niespodziewa-

nej – dla obojga rodziców – utracie dzieci. W micie greckim mamy do czynienia

z gniewem bogów wywołanym arogancją Niobe, podczas gdy biblijna księga mówi

o pewnego rodzaju „grze” między Bogiem i szatanem, której ofiarą padł nieszcz ęsny

Hiob. Podobieństwo narracji moż na by oczywiście wyjaśniać adaptacją – w obutradycjach – wspólnego w ątku literackiego. Związki opowieści o Niobe i o Hiobie

wydają się jednak bardzo bliskie, o czym ś wiadczy również onomastyka. Grecka

forma imienia – !"#$% – pozostaje zapewne w związku z imieniem biblijnego

bohatera. Podobieństwo między (N)iob(e) oraz imieniem Job jest zbyt wielkie,

by by ło przypadkowe7.

7 Zwracałem na to uwag ę już w: Ł. Niesiołowski-Spanò, „Grecja i Palestyna: pocz ątki wzajem-nych kontaktów”, w: Staroż ytna Palestyna – mi ę dzy Wschodem a Zachodem, red. M. Münnich,Ł. Niesiołowski-Spanò, Lublin 2008, 139.




Jak moż na zinterpretować ów związek dwóch w ątków literackich i imiontych postaci? Nie wiemy, od kiedy mit o Niobe znany by ł Grekom8. Moż emypowiedzieć jedynie, ż e z pewnością znano go już w czasach Homera, a zatem

w VIII/VII w. p.n.e.9 Miejsce tego mitu w całej narracji oraz jego wplecenie w opo-

wieść o pogrzebie Hektora (opowieść o Niobe służ y ła Achillesowi jako zachętaskierowana do Priama, by ten – mimo śmierci syna – zgodził się uczestniczy ć we wspólnej biesiadzie) ś wiadcz ą o niejako „instrumentalnym” zastosowaniu mituprzez poetę, a zatem nie by ł on jego wynalazkiem. Tylko bowiem ogólnie znany w ątek mityczny móg ł spełniać zamierzoną przez poetę rolę w narracji – exemplum

dla ż ałoby, ale zarazem niewyrzekania się strawy.Z drugiej strony mamy bardzo trudną w datowaniu biblijną Księgę Hio-

ba. Badacze zdają się sk łaniać do hipotezy o powstaniu Księgi Hioba w epoceDrugiej Ś wiątyni, zapewne w czasach perskich10. Nawet jeśli tradycja o Hiobieby łaby wcześniejsza, choć brak na to mocnych argumentów, nie mówiąc już

o dowodach, tekstowe dane wskazują zatem na chronologiczny prymat greckiejNiobe nad biblijnych Hiobem.

Naturalnie, moż na podobieństwa między dwiema opowieściami tłumaczy ć pochodzeniem od wspólnego pierwowzoru. Ponieważ jednak jesteśmy pozbawieni

owego literackiego prawzorca dla opowieści o Niobe i Hiobie, należ y podjąć próbę

wyjaśnienia zależ ności między tymi w ątkami, bez uciekania się do hipotetycznych,a dziś nieistniejących pierwowzorów.Biorąc pod uwag ę powy ż sze dane dotycz ące chronologii zaś wiadczonych

tradycji w Grecji i Palestynie, chciałbym zaproponować hipotez ę wyjaśniającą

związek obu opowieści. Otóż pierwotny jest mit o Niobe. Mit ten nie tylko

za spraw ą Homera, ale również tragików by ł bardzo popularny w okresie kla-sycznym, a potem hellenistycznym. Opowieść o ukaranej przez bogów heroinie,która rozpacza nad śmiercią swoich dzieci, stanowiła zapewne trwał y sk ładnik

literackiego, ale podzielanego również przez zwyk ł ych ludzi, zestawu wyobraż eń

8 Syntetyczny opis w ątku mitycznego oraz poś wiadczenia mitu w literaturze staroż ytnej moż naodnaleźć w: P. Grimal, S ł ownik mitologii greckiej i rzymskiej , Wrocław 21990, 252, i oczywi-ście w W.H. Roscher, Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie , Bd. 3.1,Leipzig 1897-1902, 372-423. Genealogia Niobe, córki Tantala i siostry Pelopsa, umieszcza ją w „starym” pokoleniu bohaterów greckich mitów, co moż e by ć wskazówk ą archaiczności jej postaci.

9 Spośród ogromnej literatury dotyczacej Homera i jego dzieła najlepiej zacz ąć od: B. Patzek,Homer i jego czasy , Warszawa 2007; L. Trzcionkowski, „Historyczne aspekty eposu homero- wego” w: Literatura Grecji staroż ytnej , t. 1, red. H. Podbielski, Lublin 2004, 41-61; J. Griffi n,Homer , Warszawa 1999, 9-31.

10 J.L. Crenshaw, „Job”, w: e Oxford Bible Commentary , red. J. Barton, J. Muddiman, Oxford22007, 332.




Greków. Mit ten stał się inspiracją dla ż ydowskiego pisarza, który dokonał twórczej

adaptacji greckiej opowieści. Dokonując owej adaptacji, pisarz sięgnął naturalniepo literackie i formalne sk ładniki dziedzictwa kulturowego swojego ś wiata, stądzbież ności z literaturą mezopotamsk ą. W jego wersji mściwi bogowie (Apollo

i Artemida) zastąpieni są oczywiście przez jedynego Boga zawierającego uk ładz szatanem (por. Hi 1,12). Zamiast cierpiącej matki jest ojciec, co łatwo moż na wyjaśnić powszechnym mizoginizmem pisarzy biblijnych. Drugorz ędna rola kobiet

w narracjach starotestamentowych uniemoż liwiała uczynienie z matki literackiego

wzorca dla pogłębionej refleksji natury filozoficznej. Całość opowieści o wielkimnieszcz ęściu spotykającym rodzica uzyskuje nowy wymiar, ponieważ daje asumptdla głęboko mądrościowej refleksji nad ludzk ą kondycją, przeznaczeniem i nie-

uchronnością woli boskiej. Ów mądrościowy i teologiczny aspekt Księgi Hiobastanowi przy tym najważ niejszy wyróż nik całej księgi.

Za powy ż sz ą interpretacją przemawia również fakt, ż e literacki w ątek o rodzicu

tracącym dzieci jest niejako naskórkowy dla całej księgi. Mowa o nim w prologu,a potem dopiero w epilogu (Hi 42). Moż na zatem odnieść wraż enie, ż e mądroś-ciowe w ątki księgi (jak widzieliśmy, o długiej tradycji na Bliskim Wschodzie)

został y niejako wpisane w scenariusz o rodzicu tracącym dzieci.Przyjmując hipotez ę o powstaniu Księgi Hioba z inspiracji mitem Niobe,

należ y spróbować wyjaśnić okoliczności przekazu owego w ątku oraz – na ile tomoż liwe – ustalić, kiedy mogło dojść do takiego międzykulturowego kontaktu.Moż na zapewne wskazywać na epok ę hellenistyczną, gdy dziedzictwo grec-

kie szerokim strumieniem wpł ynęło na Wschód. Oczywistością jest tu fakt, ż e w tym okresie cywilizacje orientalne podatne by ł y na wpł ywy dominującej kultury

greckiej. Sądz ę jednak, ż e również epoka perska – tradycyjnie wskazywana jakookres powstania Księgi Hioba – moż e by ć brana pod uwagę jako czas greckiejinspiracji.

W epoce panowania Persów Achemenidów obszar całego imperium, a z pew-

nością, i w sposób szczególny, tereny znajdujące się na zachodzie miał y kontaktyz cywilizacją greck ą. Wiemy bowiem o znacznej liczbie Greków zatrudnianychlub więzionych przez Persów. Wiemy o greckich intelektualistach odbywającychpodróż e w głąb terytorium imperium perskiego (np. Herodot). Mamy dane

pozwalające rekonstruować obecność greckich ż ołnierzy w państwie Persów (np.Ksenofont). Oczywistością są również intensywne kontakty handlowe między

wybrzeż em Bliskiego Wschodu, Cyprem, Egiptem, Azją Mniejsz ą i Grecją. Wsparciem dla hipotezy widz ącej w łaśnie w epoce perskiej dogodny czas na

międzykulturowy przekaz jest rola języka aramejskiego. Język ten – ówczesnalingua franca – stał się bowiem nie tylko językiem administracji perskiej, uż ywanym naterenach całego imperium, lecz również zyskał rangę języka intelektualnych elit




tej epoki. Obecność aramejskojęzycznej literatury mądrościowej (np. „Opowieść Ahikara”) dowodzi,ż e to w łaśnie ten ponadregionalny język elit stworzy ł dogodne

warunki do wymiany idei między odległ ymi zak ątkami państwa Achemenidów 11. W obrębie językowej koiné lub na jej pograniczu dochodzić mogło do kontaktówz kulturą greck ą, której obecność uś wiadamiano sobie na Wschodzie nie tylkopodczas perskiej ekspansji na Jonię czy wojen persko-greckich, czyli na przełomieVI i V w. p.n.e., lecz przez całą epok ę persk ą. Dostrzeż enie kulturotwórczej roli języka aramejskiego, jako wehikułu, dzięki któremu dochodziło do wszechstronnej

wymiany intelektualnej w tej epoce, pozwala nam na wskazanie mechanizmów,dzięki którym grecka Niobe zyskała formę hebrajskiego Hioba.

Moż na sobie bowiem wyobrazić, ż e hebrajski pisarz, ówczesny intelektua-

lista, poznał grecki mit o Niobe, lecz nie w formie pisanej, ale w wersji ustnej,i to zapewne nie w języku oryginału, lecz w tłumaczeniu na język aramejski.

Moż emy by ć pewni, ż e ż ydowskie elity w epoce perskiej znał y i wykorzystywał y język aramejski (np. Nehemiasz), nie ma jednak ż adnych śladów, by w tym cza-sie posługiwano się grek ą. Utrzymanie zatem epoki perskiej jako czasu przejęcia w ątku Niobe wymaga przyjęcia pośrednictwa języka aramejskiego.

Mityczna opowieść – bez w ątpienia narracja atrakcyjna i obrazowo działająca

na słuchacza – pobudzać mogła wyobraź nię pisarza, zainteresowanego szczególnie

kwestiami ludzkiego losu. Ubrał zatem greck ą heroinę w strój poboż nego męż az ziemi Uz. Adaptację tę moż na przy tym uznać za wczesny przyk ład orientalnejrecepcji wzorców greckich, a więc interpretatio hebraica .

THE ORIGINS OF THE BIBLICAL FIGURE OF JOB,IN REGARDS OF RECENT ARTICLE BY ANTONI TRONINA

Summary

In the recent article rev. professor Antoni Tronina (SBO 3 [2011]) suggested a possiblelink between the name of the biblical figure of Job and one name attested in the Amarnaarchive. In the article some methodological obstacles for such identification were pointedout. Furthermore, an alternative hypothesis regarding the origin of the name of Job waspresented. e conviction that there are Eastern (Babylonian) origins from the sapientialtraditions attested in the book of Job is well rooted in biblical scholarship; less obviousare the origins of the very name of biblical figure of Job.

Every analysis rests on the importance of the most distinguishable feature of the Job story; the constant calamity of the hero, starting with the loss of his children. esame literary theme is to be found in the Greek myth about Niobe – the mother los-

11 Ł. Niesiołowski-Spanò, „Schools, Education and Wisdom”, w: A Companion to the AchaemenidPersian empire , red. B. Jacobs, R. Rollinger (w druku).




ing her children. is literary motif in both traditions is underlined by the closenessof the names of the two figures: Job – [N]iobe. ese features make similarities in thetwo stories and their protagonists no accident. As the Niobe-myth is attested already in

Homer, the origins of the story of Job within Greek tradition is advocated by the author.If the biblical figure of Job is to be seen as the reinterpretation of the Niobe myth thequestion of the date of this cultural transfer must be posed. Despite the now commonrecent scholarly habit of dating many biblical traditions to the Hellenistic period, theauthor advocates the Persian Period, as the possible date for this literary borrowing. Headvances the idea that the literati of the Persian Period, using Aramaic as their languageof literary expression, might have helped in transferring the motif or narrative characterof such a suff ering figure as Niobe/Job from Greek culture to the East.



Wydawnictwo KUL

Lublin – Kraków – Poznań – Warszawa

Scripta Biblica et Orientalia

4(2012)



SPIS TREŚCI

ARTYKUŁ Y

Michał BIENIADA, Egipskie panowanie w Kanaanie póź nego okresu epoki brązu– przyk ład ekonomicznej eksploatacji i politycznego uzależ nienia.Próba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Krzysztof SONEK OP, Tradycyjna hermenutyka a współczesna krytyka biblijna w ś wietle Rdz 12,3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Sławomir POLOCZEK, Walka Jahwe z morzem i potworami w Biblii hebrajskiej.Geneza motywu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Stefan NOWICKI, „Šul-utul, bóg króla, niósł lśniący kosz służący do pracy”Religia królewska a religia rodzinna w staroż ytnej Mezopotamii . . . . . . . . 63

Jakub SLAWIK, Stary Testament ś wiadectwem patriarchalnej kultury? . . . . . . 79Marcin MAJEWSKI, Wyrocznia efodu oraz urim i tummim w Biblii hebrajskiej 91Mariusz BURDAJEWICZ, Osadnictwo w Khirbet Qumran w okresie ż elaza II 109Krzysztof J. BARANOWSKI, Dwie nowe inskrypcje fenickie z Ibizy . . . . . 123Łukasz NIESIOŁOWSKISPANÒ, Pochodzenie biblijnego Hioba

– w związku z artykułem ks. Antoniego Troniny . . . . . . . . . . . . . . . 135Sławomir JĘDRASZEK, Wojownicze bóstwo Bes . . . . . . . . . . . . . . . . 143Edward LIPIŃSKI, Filozof, Imma Szalom i Gamaliel. . . . . . . . . . . . . . 177Katarzyna MAKSYMIUK, „Apostoł” Arabów – Ahudemmeh.

Kilka uwag na temat sporów doktrynalnych i wiarygodnościprzekazów ź ródłowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Piotr MUCHOWSKI, Esseńczycy a karaimi: Problem genezy karaizmu w wypowiedziach Karaimów polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

SPRAWOZDANIA

Mariusz SZMAJDZIŃSKI, Komunikat z sympozjum „księga nahuma– orędzie, interpretacja i recepcja” (UKSW, Warszawa, 10 maja 2011 r.) . . . 207

Piotr BRIKS i Cezary KORZEC, Sprawozdanie z IX WalnegoZebrania Stowarzyszenia Biblistów Polskich oraz 50. SympozjumBiblistów Polskich (Warszawa 18-20 września 2012) . . . . . . . . . . . . . 211



254 SPIS TREŚCI

Mariusz SZMAJDZIŃSKI, Sprawozdanie z Sympozjum „Kościół domembudowanym przez miłość (por. 1 Kor 8,1)” (Lublin, 22 marca 2012) . . . . . 223

Łukasz NIESIOŁOWSKISPANÒ, Sprawozdanie z VII Sympozjum Staroż ytna

Palestyna/Izrael: „Kobiece – Męskie” (Warszawa, 24-26 Września 2012) . . . 229Mariusz SZMAJDZIŃSKI, Sprawozdanie z IV Kolokwii Orfickich

(Nieborów, 3-6 paź dziernika 2012 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

RECENZJA

Bartosz Adamczewski, Retelling the Law. Genesis, Exodus-Numbers,and Samuel-Kings as Sequential Hypertextual Reworkings of Deuteronomy (European Studies in eology, Philosophy and History of Religions 1),Frankfurt am Main: Peter Lang 2012, 376 s. (Łukasz Niesioł owski-Spanò) . . 237

Ablution, Initiation, and Baptism/Waschungen, Initiation und Taufe.Late Antiquity, Early Judaism, and Early Christianity/Spätantike, Frühes

Judentum und Frühes Christentum, I-III , eds. D. Hellholm, T. Vegge,Ø. Norderval, Chr. Hellholm (Beihefte zur Zeitschrift für dieneutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älterenKirche 176/I-III), Berlin–Boston: Walter de Gruyter 2011,2024 s. (Dominik Nowak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

niesiolowski spano pochodzenie biblijnego hioba sbo 2012

Documents