NGUYỄN CÔNG HOAN CÂY BÚT HIỆN THỰC XUẤT SẮCNGUYỄN CÔNG HOAN

CÂY BÚT HIỆN THỰC XUẤT SẮC

(Tái bản có bổ sung)

VŨ THANH VIỆT (Tuyển chọn và biên soạn)

LỜI NÓI ĐẦU

Nguyễn Công Hoan (1903-1977) là nhà văn hiện thực xuất hiện sớm,

"là người đặt những viên gạch đầu tiên xây đắp nền móng cho văn xuôi hiện

thực phê phán Việt Nam”. Sự nghiệp của ông được tạo dựng trong chiều sâu

bằng hàng trăm truyện ngắn và hàng chục pho tiểu thuyết, nổi lên với những

tập truyện Kép Tư Bền và tiểu thuyết Bước đưòng cùng có nhiều giá trị mang

tính mở đường cho một dòng văn học. Tác phẩm của Nguyễn Công Hoan là

một sử liệu sống chân thực và sinh động về xã hội Việt Nam phong kiến nửa

thuộc địa những năm đầu thế kỷ XX.

Ngay từ khi xuất hiện, Nguyễn Công Hoan luôn gây được sự chú ý,

quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình và nhiều thế hệ độc giả. Mặc dù có

rất nhiều ý kiến khác nhau, kẻ khen, người chê... song "truyện ngắn, truyện

dài của Nguyễn Công Hoan sừng sửng tạo thành một thế Tam Đảo, Ba Vì

hùng vĩ" (Tô Hoài).

Nhân kỷ niệm 100 năm sinh nhà văn (1903-2003), Nhà xuất bản Văn

hóa - Thông tin trân trọng giới thiệu cuốn Nguyễn Công Hoan - cây bút hiện

thực xuất sắc (tái bản có biên soạn bổ sung). Cuốn sách gồm 2 phần:

Phần I: Nguyễn Công Hoan - Nhà văn hiện thực lớn, bậc thầy truyện

ngắn trào phúng.

Phần II: Tác phẩm của Nguyễn Công Hoan - Những thành công và

đóng góp.

Ngoài ra còn có Niên biểu và tác phẩm Nguyễn Công Hoan để bạn đọc

tham khảo.

Với dung lượng hạn chế của cuốn sách và mục đích muốn khẳng định

những đóng góp, vị trí của nhà văn trong nền văn học Việt Nam, chúng tôi

không thể trích in, giới thiệu toàn bộ những đánh giá của các nhà văn, nhà

nghiên cứu, phê bình... Quả thật, Nguyễn Công Hoan đã để lại cho hậu thế

một di sản đồ sộ và quý báu vô cùng. Đặc biệt là truyện ngắn, thể loại thành

công nhất của ông. Đúng như GS Phan Cự Đệ đã nhận xét: "Nhiều truyện

ngắn và tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan đã trở thành những tác phẩm văn

học "cổ điển" trong chương trình của các nhà trường phổ thông và đại học.

Nguyễn Công Hoan đã gây được một ảnh hưởng sâu đậm với những thế hệ

văn xuôi về sau... "

Cuốn sách chắc chắn không tránh khỏi những hạn chế. Rất mong được

bạn đọc lượng thứ.

NHÀ XUẤT BẢN VĂN HÓA - THÔNG TIN

LỜI NGƯỜI BIÊN SOẠN

Nguyễn Công Hoan, nhà văn tiêu biểu của chủ nghĩa hiện thực phê

phán Việt Nam. Ông bắt đầu viết văn từ năm 1920 và đã đạt được nhiều

thành công trong cuộc đời văn nghiệp.

Trải qua sự sàng lọc của thời gian và lòng người, Nguyễn Công Hoan

đã tạo nên một thế đứng vững vàng trong văn mạch Dân tộc. Đến nay đã có

hàng chục công trình nghiên cứu và nhiều bài viết về ông (kể cả của những

người nước ngoài), khai thác, tìm hiểu nhiều góc cạnh, nhiều tầng vỉa trong

cái di sản lớn ông để lại.

Với mục đích cung cấp cho bạn đọc những tư liệu cần thiết để ghi nhận

những đóng góp quý báu của một nhà văn hiện thực thế hệ mở đường - nhân

kỷ niệm 100 năm ngày sinh nhà văn Nguyễn Công Hoan (1903-2003) - chúng

tôi biên soạn bổ sung để tái bản cuốn sách: "Nguyễn Công Hoan - cây bút

hiện thực xuất sắc". Song vói sự hạn hẹp của dung lượng một cuốn sách,

chúng tôi không thể chuyển tải được hết hoặc trọn vẹn tất cả các ý kiến, đánh

giá về ông, nên chúng tôi xin nghiêng hơn về phần TRUYỆN NGẮN, thể loại

sở trường, nơi gặt hái nhiều thành công nhất của nhà văn.

Vì vậy chúng tôi xin phép một số tác giả có bài viết trong cuốn sách này

cho phép được lược bớt, trích in theo khuôn khổ và ý nghĩa của cuốn sách.

Chúng tôi rất mong sự lượng thứ và xin trân trọng cảm ơn.

NGƯỜI BIÊN SOẠN

Phần 1. NGUYỄN CÔNG HOAN – NHÀ VĂN HIỆN THỰC LỚN, BẬC THẦY TRUYỆN NGẮN TRÀO PHÚNG

MỘT NGỌN BÚT MỚI - ÔNG NGUYỄN CÔNG HOAN

TRÚC HÀ

Từ mục "Xã hội ba đào ký" xuất hiện trên mặt Annam tạp chí thì những

ai là độc giả tất đã nhận thấy một ngọn bút mới: ngọn bút ông Nguyễn Công

Hoan.

Trong mục ấy, ông chép những cảnh ba đào trong xã hội, lối viết văn

theo thể tiểu thuyết, ngoài ra ông còn soạn nhiều bài đoản thiên tiểu thuyết

khác.

Không réo rắt như một khúc đàn, không nhẹ nhàng như một bài thơ,

không "man mác như gió thổi mặt nước", không "bóng bẩy như cành hoa

trong gương”, văn ông có cái hay, rõ ràng, sáng sủa, thiết thực, hơi văn

nhanh và gọn. Lời văn hàm một giọng trào phúng, lại thường hay đệm vào

một vài câu hoặc một vài chữ có ý khôi hài, bông lơn thú vị. Như trong bài

Oẳn tà roằn, Annam tạp chí số 12 - kể cái lo của một đôi tình nhân khi quá cả

nể:

"Hai vẻ mặt cùng lo, nhưng hai cái lo khác nhau. Ả thì lo vì quá nhẹ dạ,

nên phải nặng lòng, cái khối lo nó nằm co ở trong bụng. Cậu P.H lo vì vô tình

định thoả bụng muốn, bây giờ phải cố tình đẩy cái không muốn ra".

Hay tả bộ dạng anh kéo xe:

"Anh xe kéo giờ, cho nên cũng chỉ chạy "dưỡng lão" thôi, đít nhổm

mạnh mà bước ngắn, vì thì giờ là tiền bạc, chậm phút nào tiền phút ấy."

Người ngựa và ngựa người (Nam phong số 18)

Hoặc là cười một anh học trò biếng học mà mê gái như trong bài Bố

anh ấy chết:

"Thi đến nơi rồi mà anh chẳng lo lắng gì cả, chỉ nay trả lời cái thư tim

tím, mai học thuộc cái thư hồng hồng".

(Annam tạp chí số 29)

Ấy đại khái những bài văn đã đăng trong Annam tạp chí trước sau đều

có ý khôi hài, giọng trào phúng như thế dầu là câu chuyện nó thương tâm thế

nào, trong khi đọc văn cũng phải buồn cười, nhưng mà cái cười đắng cay

chua chát, theo sau nụ cười thường là cái buồn ngấm ngầm trong tâm hồn.

Như bài Ngựa người và người ngựa, kể "cái vết ba đào của cảnh phu xe

trong kiếp ngựa người, tình cờ bị vạ lây với cái bước ba đào của cảnh giang

hồ trong kiếp người ngựa..." đọc qua rất lấy làm buồn cười, đọc xong lại thấy

cảm động vô hạn. Tiếc rằng không thể trích lấy một đoạn nào được, chỉ phải

đọc trọn bài mới lĩnh hội hết lý thú, cái lý thú ở trên lời nói của các nhân vật

trong truyện, lối văn vấn đáp viết được tự nhiên linh hoạt lắm, hoặc giọng nói

nghiêm trang hoặc lả lơi, hoặc nài nỉ hay mắng mỏ, giọng nào ra giọng ấy,

người nào ra người ấy như đứng trước cảnh thực vậy.

Ông có xuất bản quyển Kiếp hồng nhan, một tập đoản thiên tiểu thuyết

mà Kiếp hồng nhan là câu chuyện đầu, trong ấy có nhiều bài như: Sóng vũ

môn, Tri kỷ trần ai, Không biết sướng... ngụ ý sâu xa về sự đời, truyện đọc có

hứng thú lắm.

(Trích trong bài Lược thảo về sự tiến hóa của quốc văn

trong lối viết tiểu thuyết, Nam phong, tháng 7-1932)

MỘT NHÀ VĂN XUẤT SẮC CỦA DÒNG VĂN HỌC HIỆN THỰC PHÊ PHÁN

NHƯ PHONG

Nguyễn Công Hoan bắt đầu cầm bút viết vào khoảng những năm 1920

- 1923 và bắt đầu tự khẳng định được mình một cách mạnh mẽ và vững chắc

vào khoảng từ những năm 1929 - 1931 trở đi.

Trong thời gian này, văn học nước ta đang có những chuyển biến, tìm

tòi bước đầu để tự đổi mới cho phù hợp với những nhu cầu mới về tư tường

và tình cảm của xã hội. Nhiều khuynh hướng văn học đã xuất hiện. Lẽ tất

nhiên dưới chính sách văn hoá nô dịch và ngu dân, dưới các thủ đoạn đàn áp

tư tưởng và ngôn luận của thực dân Pháp, văn học yêu nước công khai của

nước ta hồi ấy không thể tự do phát triển như nó đã phải và có thể phát

triển... Và cũng tất nhiên, mỗi nhà văn tuỳ theo bản chất giai cấp của mình,

tuỳ theo quá trình tiếp thu những gì của cuộc sống và của các ý thức hệ

đương thời, tuỳ theo cả thái độ chính trị đối với chế độ thực dân và phong

kiến mà tự chọn khuynh hướng này hay khuynh hướng khác.

Ngay từ buổi đầu cầm bút, Nguyễn Công Hoan đã tự vạch cho mình

một con đường đi, một con đường không phải ngay từ đầu đã rõ nét ngay và

cả về sau này không phải là không có những lúc chệch choạc, nhưng căn bản

là một con đường tích cực tiến bộ nhất so với tình hình văn học công khai

nước ta hồi ấy - trước khi Đảng ta phát biểu và đấu tranh cho một đường lối

văn nghệ chính xác, phù hợp với yêu cầu của Cách mạng và yêu cầu phát

triển của bản thân văn nghệ.

Ngay từ trong một số truyện ngắn đầu tiên của anh, Nguyễn Công

Hoan đã chú ý lấy đề tài trong những chuyện đáng cười, đáng khinh, đáng

ghét và đáng thương trong xã hội lúc bấy giờ và qua suốt hàng mấy trăm

truyện ngắn, vài chục truyện dài mà anh viết về sau này, đó là loại đề tài hầu

như duy nhất mà anh theo đuổi và ngày càng mở rộng phạm vi quan sát, đối

tượng miêu tả và nội dung đả kích... Hiện thực xã hội nước ta dưới chế độ

thực dân và phong kiến có thiếu gì những chuyện như vậy! Chuyện những

quan lại lớn nhỏ mà bọn thống trị thực dân cất nhắc lên từ đủ mọi nguồn bẩn

thỉu để làm tay sai thu thuế, đốc phu, bắt lính cho chúng, đối với quan trên thì

hết sức quỵ luỵ, cúi luồn, hầu hạ, nhưng đối với dân đen thì ra oai hống hách,

ức hiếp bóp nặn, đục khoét không từ thủ đoạn bất nhân nào không làm...

Chuyện những địa chủ hoặc tư sản làm giàu bằng bóc lột hay lừa bịp, mà lại

hiếu danh, bỏ ra hàng nghìn, hàng vạn để mua một phẩm hàm, một chức

"nghị gật" thì chẳng tiếc, nhưng tính toán với người cấy rẽ, làm thuê trong nhà

hay những người khốn khó vay nợ, đợ con thì so kè từng xu một... Chuyện

những công chức "làm việc tây", bị "sếp" làm nhục, hay quá nữa lại còn phải

đưa vợ con đến cho chúng làm nhục, nhưng vẫn cúi đầu bưng tai nuốt nhục,

vì sợ mất việc, vì sợ "sếp" đã thành một thiên tính thứ hai trong người... Còn

biết bao nhiêu chuyện như vậy, còn bao nhiêu chuyện xấu xa độc ác hèn hạ,

thảm hại hơn vậy nữa mà người đương thời thấy xảy ra hằng ngày, chung

quanh mình, trước mắt mình, bất cứ chỗ nào cũng có... Đó là những chuyện

có thật và không thể nào không xảy ra vì chúng nằm ngay trong bản chất,

trong quy luật của chế độ thực dân phong kiến chuyên sống bằng cướp đoạt,

áp bức và gian trá...

Nguyễn Công Hoan đã dùng ngòi bút của mình vạch toạc tất cả những

sự thật ấy ra, những sự thật đen tối của một chế độ xã hội tàn nhẫn và mục

nát đến xương tuỷ, những sự thật mà nhiều người có thể biết nhưng chưa

nhận thức hết cái tính chất vô đạo, bất nhân của nó. Anh thiên về lối kể

chuyện hài hước và trào phúng, do vậy ngòi bút phê phán và tố cáo của anh

lại càng lợi hại hơn. Cái cười mỉa mai khinh bỉ có sức công phá mạnh hơn là

những lời kêu ca than vãn, đánh mạnh vào cái chế độ độc ác nhưng lại mơn

trớn, đểu cáng, giả đạo đức.

Nếu như hồi đầu việc lựa chọn đề tài của anh còn có vẻ phân tán, còn

nhằm cả vào những con người tuy có lố lăng buồn cười, nhưng xét ra chẳng

có tội tình gì mà chỉ đáng thương hại, thì càng về sau nó càng tập trung vào

những hạng người thực sự đáng khinh, đáng ghét, đáng thù trong xã hội bây

giờ. Anh đặc biệt chú ý đến bọn quan lại làm tay sai cho Pháp, mà nhờ có

hoàn cảnh riêng, anh đã có dịp quan sát, nghiên cứu kỹ từ đời công đến đời

tư, từ diện mạo, cử chỉ bề ngoài đến tâm lý bên trong. Qua các tác phẩm của

anh, người ta có thể lập một bảng liệt kê chi tiết các hạng quan tham lại

nhũng, đủ các hạng lớn nhỏ của cái loại sâu bọ nhơ nhớp dựa vào thế đế

quốc để hút máu hút mủ đồng bào. Mà anh nhằm vào hạng người ấy làm một

đối tượng đả kích chủ yếu cũng là đúng thôi: đó là những công cụ đắc lực

nhất của đế quốc Pháp để đàn áp, khủng bố, bóc lột nhân dân ta...

Trong thời kỳ Mặt trận Dân chủ 1935 - 1939, Nguyễn Công Hoan có dịp

được gần gũi phong trào cách mạng của quần chúng và gặp gỡ một số chiến

sĩ cách mạng. Ảnh hưởng của cách mạng vào sâu trong anh thế nào và gây

được những biến chuyển về nhận thức và tư tưởng ở trong anh thế nào, nhà

văn của chúng ta đã từng kể lại. Rõ ràng là nó đã có tác động quan trọng

trong sự nghiệp sáng tác của anh. Chính trong thời kỳ này mà anh đã viết

được nhiều truyện ngắn xuất sắc và tiểu thuyết Bước đường cùng.

Không có phong trào của nông dân lao động đấu tranh dưới sự lãnh

đạo của Đảng, chống địa chủ và quan tham lại nhủng trong thời kỳ cách mạng

ấy, thì nhà văn của chúng ta cũng khó có đầy đủ chất liệu và nhận thức để

viết nên một tác phẩm có giá trị phê phán và tố cáo mạnh mẽ như vậy.

Nguyễn Công Hoan, cùng với Ngô Tất Tố là những nhà văn xuất sắc

nhất của dòng văn học hiện thực phê phán. Trước cách mạng, cái khuynh

hướng văn học giàu tính chiến đấu này chưa phải là cách mạng, nhưng rất

gần với cách mạng, đóng góp được nhiều cho cách mạng. Bọn thống trị thực

dân và phong kiến hồi ấy, trong khi giở ra đủ thủ đoạn tàn bạo để bóc lột, áp

bức dân tộc ta, trong khi áp đặt lên đầu nhân dân ta một chế độ xã hội vừa

độc ác lại vừa thối nát vẫn không ngớt tìm đủ cách che đậy bộ mặt thật của

chúng bằng nhiều hình thức man trá, lừa bịp, mê hoặc, trong đó có thứ "văn

học" của bọn bồi bút chuyên tán tụng, quảng cáo cho "nhà cầm quyền". Hồi

ấy, vạch trần những sự thật của chế độ ấy, gây cho người ta lòng khinh bỉ,

ghê tởm, căm ghét đối với chế độ ấy, khiến cho người ta không thể nào chịu

đựng, chung sống được với nó chính là một sự cần thiết, là một trong những

công việc chuẩn bị về nhận thức và tinh thần cho cách mạng. Một số lớn tác

phẩm của Nguyễn Công Hoan, khi đi vào quần chúng, đã đạt được những

hiệu quả cách mạng này.

Ngay từ khi sự nghiệp văn học của nhà văn Nguyễn Công Hoan đương

trong thời kỳ phát triển, Đảng đã đánh giá đúng giá trị và tác dụng của anh.

Một trong những nhà lý luận văn nghệ đầu tiên của Đảng, anh Hải Triều, đã

giới thiệu tập truyện Kép Tư Bền của Nguyễn Công Hoan và nhân đó phát

biểu quan điểm văn nghệ của Đảng. Từ đó, Đảng luôn luôn ân cần theo dõi,

biểu dương và khi cần thiết phê bình, giúp đỡ nhà văn Nguyễn Công Hoan

trong sự nghiệp sáng tác của mình.

Từ khi bắt đầu viết văn đến nay, vừa đúng trong một nửa thế kỷ,

Nguyễn Công Hoan đã sáng tác không mỏi, không ngừng, nếu một tấm

gương về tinh thần trách nhiệm của một nhà văn trước xã hội, về tinh thần lao

động nghệ thuật cần cù và bền bỉ.

(In trong báo Nhân dân số 6008, Chủ nhật, ngày 25-3-1973)

NGUYỄN CÔNG HOAN VÀ NHỮNG TRUYỆN NGẮN CỦA ANHVŨ NGỌC PHAN

Sau khi cùng học lớp nhất tiểu học trường Bưởi. Hoan và tôi đi học tại

hai trường khác nhau. Tôi rất nhớ Hoan, nhưng không biết cậu ta trọ học ở

phố nào. Khi còn học ở trường Bưởi, có lần Hoan bảo tôi:

- Mày thì nghịch ngầm, còn tao vừa nghịch ngầm vừa nghịch bừa trước

mắt thiên hạ.

Hồi nhỏ, hai thằng thích chơi với nhau có lẽ vì có mặt giống nhau như

vậy.

Vào trường Nam Sư phạm phố cửa Bắc năm 1922 thì năm sau, Hoan

đã có một quyển sách ra đời: Quyển Kiếp hồng nhan. Có được quyển sách

để ra mắt với đời năm 1923 là hiếm lắm. Lúc bấy giờ chữ in còn có một sức

mạnh ghê gớm. Chỉ nhìn thấy quyển sách in, chứ chưa đọc thấy nửa chữ,

người ta đã phục lăn tác giả ra rồi. Vào những năm 20 của thế kỷ này, viết

báo là viết văn. Viết văn, viết báo là một, vì văn muốn có người ta đọc thì chỉ

có cách đăng lên báo. Loại sách, món ăn tinh thần, gần như không có. Ấy thế

mà anh chàng Hoan ta lại ra được một quyển sách, một tập truyện ngắn. Ông

Tản Đà ra được quyển Khối tình con năm 1916 cũng là tự xoay lấy tiền và đi

tìm lấy nhà in. Bìa sau quyển Khối tình có vẽ một anh chàng rụt cả cổ lại để

gánh hai túi sách đi bán rong Tản Đà có bài thơ đề:

Khối tình con (quyển nhất), trong câu có:

...Còn non, còn nước, còn trăng gió,

Còn có câu thơ ca bán phố phường.

Thật ra thì những truyện ngắn trong Kiếp hồng nhan đã qua một "kiếp"

rồi, tức là đã in năm 1922 trong hai Truyện thế gian của Nguyễn Khắc Hiếu,

rồi năm 1923 Hoan mới rút ra để in thành một quyển riêng.

Xa nhau khá lâu, một hôm, vào năm 1925, tình cờ tôi gặp Hoan ở Bờ

Hồ. Anh vẫn xúng xính trong cái áo the thâm và lê đôi giày Gia Định. Hoan

hồng hào, rắn rỏi, những lông tơ xanh xanh ngày xưa trên mép anh bây giờ

đã đen đen. Tôi khen Hoan chịu khó viết lách. Anh cười hê hê và vẫn cái lối

hồi còn bé, anh rỉ vào tai tôi:

- Ấy mình viết là do một chuyện rất lạ.

- Không phải tiểu thuyết đấy chứ? - Tôi hỏi anh.

Hoan cười xoà, kể cho tôi nghe:

- Nguyên ở làng mình có một người con gái trạc tuổi mình, con nhà thi

lễ. Năm mình và cô ta mới sáu bảy tuổi mà cả làng đã yên trí là lớn lên mình

sẽ lấy cô ta làm vợ. Đến nỗi vài người trong gia đình cô ta cũng tin như thế.

Nhưng sự thực thì thầy mẹ mình không có ý định ấy. Rồi lớn lên, cô ta đi làm

dâu một ông quan to. Chồng cô ta cứ ít lâu lại tuồn ra một bài thơ. Hãnh diện

về nhà chồng và về chồng, cô ta đem thơ của chồng về nhà cô ta và đọc cho

mọi người nghe...

Kể đến đây, Hoan ngừng lại và cười ngất.

Tôi hỏi anh, thơ của chồng cô ta như thế nào, có hay không, thì

Hoan giơ tay lên, giả vờ bịt mũi và đọc:

...Hoa có tàn hoa ủ mấy thu,

Thương ôi! Mây khói mịt mù...

Bừng con mắt, biết tiêu du cảnh nào!

Hoan lại nói cho tôi biết anh chàng "thi sĩ" này khi nói chuyện với Hoan,

cứ tỏ ra "ưu thời mẫn thế" nên Hoan có làm một bài ca trù để chế giễu, và

Hoan đọc cho tôi nghe. Bài khá ngộ nghĩnh, lúc ấy tôi có chép vào sổ tay.

Lo gì lo lắm,

Vắt tay nằm trên trán để mà lo.

Lo đủ điều lo nhỏ lại lo to,

Lo đến hết thở dài, rồi thở vắn,

Lo nước bể Đông ngày dãi nắng

Lo Vưòn Con Cóc khuyển làm thơ

Lo để mặt méo xệch, chân cẳng quắp co,

Lo đến cả con bò răng vẫn trắng.

Thế mới biết cái lo là lắng đắng,

Khách đa sầu gánh nặng những điều lo.

Ai ơi, lo lỏ lò lo...

Đọc xong bài ca trù, Hoan nói:

- Làm thơ kiểu thằng cha ấy thì mình có thể suy ra hàng tràng. Nhưng

mình không thèm làm. Mình sẽ viết văn xuôi và nhất định phải hơn nó, cho vợ

nó mất làm bộ.

Từ lần ấy, bẵng đi mười năm chúng tôi lại không gặp nhau. Hỏi thăm

biết Hoan làm giáo học ở Kinh Môn và vẫn viết. Tôi viết thư nhắn Hoan về

chơi Hà Nội, không nhận được trả lời, tôi yên trí Hoan phải ở liền nơi dạy học,

không rút chân đi đâu được. Bỗng một hôm, vào mùa hè năm 1935, Hoan ăn

mặc Tây chỉnh tề, ôm cái cặp da to phồng, bước vào nhà tôi. Từ ngày từ giã

trường Bưởi, thấm thoát đã 15 năm. Chúng tôi đều có vợ con cả. Gặp Hoan

lần này là lần đầu, Hằng Phương có vẻ lấy làm lạ. Con người củ mỉ cù mì như

vậy mà sao viết truyện lại sắc sảo và dí dỏm như thế. Tôi ngỏ ý muốn anh về

dạy ở Hà Nội, để anh em năng gặp nhau, thì anh cho tôi biết anh khó mà về

Hà Nội được. Cứ viết về bọn quan lại, về bọn tổng lý cường hào và thực dân

thì Nha học chính nó còn tống anh đi các tỉnh xép mãi, có khi còn lên mạn

ngược.

Từ nhỏ anh đã biết nhiều về những thối nát của bọn quan lại. Cu Huấn

thân sinh ra anh đã kể cho anh nghe rất nhiều về những chuyện ấy. Cách

sống đồi trụy của bọn quan lại, bọn hàn nghị, những thói xu nịnh của chúng

đối với quan thầy Tây, những mánh khóe bòn hút nhân dân của chúng, anh

kể cho tôi nghe tỷ mỉ. Nhờ biết được những chuyện như vậy, nên tôi đã viết

được vài bài về những cảnh khổ cực của người nông dân Việt Nam dưới

nhanh vuốt của bọn quan nha và tổng lý, tay sai của thực dân Pháp, đăng

trên những số đặc biệt của báo L’EFFORT INDOCHI- NOIS vào năm 1939,

1940 theo yêu cầu của tờ báo này.

Nguyễn Công Hoan nói động cơ viết của anh lúc đầu là một chuyện

tình duyên, nhưng theo tôi nghĩ thì anh viết được trước hết là do bản thân anh

có khả năng, có tích luỹ về văn hóa, về cuộc sống. Tôi biết anh rất nhạy cảm,

có cái nhìn sâu về cuộc đời, có trí nhớ dai, lại lớn lên trong một gia đình nhà

nho yêu nước. Dân tộc Việt Nam ta có nhiều gia đình nho sĩ bậc trung có lòng

yêu Tổ quốc và ghét phi nghĩa. Khi có phong trào khởi nghĩa thì họ là người

sẵn sàng hưởng ứng, sẵn sàng ủng hộ. Có nhiều gia đình nho sĩ ở nông thôn

rắt gần với nông dân và đã có một số người trong các gia đình ấy là tác giả

những văn thơ yêu nước, những bài ca, bài vè chống quan lại tham ô, chống

thực dân Pháp. Cũng lại chính ở những gia đình ấy người ta đã nghe được

một cách thầm kín những thơ văn khuyết danh chế giễu những "quan đại

thần" ôm váy cho "đầm, xách giày cho Tây, những bài ca về phong trào Đông

du và những bài vè đánh giặc Pháp xâm lược. Nhiều người trong đám nhà

nho ấy cũng ra làm những chức quan nhỏ để sinh sống, nhưng trung thành

với "nhà nước bảo hộ" thì không. Đó là một trong nhiều đặc điểm của dân tộc

ta, nên ở nhiều thời kỳ lịch sử của dân tộc, cả nước đã đứng lên chống ngoại

xâm, tầng lớp trí thức cũng như nhân dân lao động, đều một lòng đánh giặc

cứu nước, chỉ một thiểu số theo giặc và cuối cùng bị tiêu diệt.

Chính ở trong gia đình mình, từ nhỏ Nguyễn Công Hoan đã được nghe

những câu thơ, câu đối đả kích những kẻ quan thì to nhưng tài đức thì lại quá

nhỏ. Thí dụ những loại câu như câu về một "quan đại thần" nọ đập đầu lạy

vua để con được đỗ tiến sĩ và chị tên khoa bảng thì ra vào công sứ để em

được bổ nhiệm:

Em nên khoa mục, cha mòn trán

Em được công danh, chị nát đồ

Và câu của Trần Tán Bình về mụ Tư Hồng vợ Tây và bố mụ được sắc

phong:

Một đạo sắc phong hàm cụ lớn

Trăm năm danh giá của bà to

Nguyễn Công Hoan thuộc rất nhiều câu loại trên này, và cũng rất nhiều

giai thoại có tính chất trào lộng, châm biếm. Những thơ ca và giai thoại này có

ảnh hưởng sâu sắc đến lối viết của anh, một đặc điểm Việt Nam, tuy là văn

xuôi mà rõ ràng kế tục dòng Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương về cách nhìn

con người và cách đánh giá mọi việc trong xã hội.

Hồi mới bước vào nghề văn, Nguyễn Công Hoan đã tích lũy được

nhiều vốn về xã hội đương thời, về văn hóa văn nghệ truyền thống, phần

nhiều là truyền miệng; anh lại có một kỹ thuật khá độc đáo về miêu tả con

người và sự việc, nhưng trong bước đầu anh cũng long đong như nhiều nhà

văn khác.

Kiếp hồng nhan (viết năm 1921 và in thành sách năm 1923) quyển sách

đầu tay của anh, ra đời vào buổi bình minh của văn xuôi viết bằng chữ quốc

ngữ, nên anh đã cặp kè được với Nguyễn Khắc Hiếu. Những truyện ngắn của

Phạm Duy Tốn như Sống chết mặc bay và Con người Sở Khanh cũng chỉ

mới đăng trong một tạp chí, tạp chí Nam Phong, vào những năm 1918 và

1919, trước Nguyễn Công Hoan có vài năm. Nhưng vào thời ấy, những người

chú ý đến truyện ngắn cũng không nhiều và họ cũng chưa đánh giá được

đúng. Tôi đọc An Nam tạp chí để theo dõi công việc viết văn của Hoan, vì tôi

nghe nói Hoan có viết cho tạp chí này, nhưng đọc Annam tạp chí, tôi thấy

ngấy quá. Một hôm, tôi đọc một bài của Tản Đà và thấy ông khen Nguyễn

Công Hoan làm thơ hay. Đó là câu vịnh Ông Táo của Hoan:

Thân tớ ví không lành tựa đất,

Cuộc đời hồ dễ đã ra tro.

Tôi tự nghĩ: "Quái cậu ta bảo mình là cậu ta sẽ viết văn xuôi, sao bây

giờ lại đi làm thơ! Hay cậu ta viết văn xuôi bí rồi?".

Hoan đi với Tản Đà, nhưng chính Tản Đà cũng long đong. Annam tạp

chí của Tản Đà ra đời năm 1926, in được mười ba số thì chết. Tản Đà phải

vào Nam theo lời mời của Diệp Văn Kỳ.

Năm 1928, Hoan ở gần Nguyễn Trọng Thuật, ông này đem một đống

Nam phong về nhà. Hoan vùi đầu vào đọc. Sau khi đã bỏ viết bảy năm, bây

giờ anh lại ngứa nghề cũ. Anh viết Những cảnh khốn nạn, nhưng viết xong,

không biết đăng vào đâu.

Năm 1931, Tản Đà lại ra Bắc và cho Annam tạp chí sống lại. Muốn cho

tại chí của mình hấp dẫn, nhà thơ mở hai mục: "Việt Nam nhị thế kỷ xã hội ba

đào ký" và "Việt Nam nhị thập thế kỷ xã hội thiển đàn". Tản Đà tưởng lúc nào

Nha học chính Bắc kỳ cũng đẩy Nguyễn Công Hoan đi thật xa, nên ông vội

mua vé xe hoả đi Lào Cai để tìm Hoan, nhưng lên đến cái tỉnh giáp giới Trung

Quốc, ông không tìm thấy Hoan ở đâu cả. Thì ra lúc đó, Hoan đang dạy học ở

Kinh Môn. Tản Đà mời Hoan giúp Annam tạp chí, viết về những "cảnh xuống"

của xã hội Việt Nam. Hoan viết truyện ngắn Hai thằng khốn nạn và Oẳn tà

roằn đăng vào mục "Việt Nam nhị thập thế kỷ xã hội ba đào ký". Trừ Kiếp

hồng nhan in thành sách, còn từ 1928 đến 1931, truyện ngắn của anh đều chỉ

đăng tên các báo chí: đầu tiên đăng ở Annam tạp chí, rồi ở Nhật Tân và về

sau ở Tiểu thuyết thứ bảy, Phổ thông bán nguyệt san. Tuy vậy những sáng

tác của anh đã được một người ký biệt hiệu là Trúc Hà giới thiệu trong tạp chí

nam phong (tháng 7 năm 1932). Đây cũng là một sự hiếm có. Thường

thường tác phẩm văn học đăng trên báo chí ít khi được có người giới thiệu,

phê bình.

Năm 1932, tập truyện dài Những cảnh khốn nạn của anh được in thành

sách, nhưng không có lấy một tiếng vang. Từ tập truyện Kép Tư Bền (do Tiểu

thuyết thứ bảy xuất bản và in tại Tân Dân năm 1935). Nguyễn Công Hoan

mới bắt đầu nổi tiếng. Hải Triều, một trong những nhà lý luận văn nghệ đầu

tiên của Đảng đã đánh giá cao tập truyện. Trong truyện Kép Tư Bền, anh đã

miêu tả những mánh khoé bóc lột rất tinh vi của tên chủ gánh hát và cái mâu

thuẫn chua cay của cuộc đời vui nhộn bên ngoài với cái bi kịch ngấm ngầm

bên trong. Ngoài cái truyện mang tên tập này, còn những truyện ngắn khác

cũng sâu sắc. Đó là những truyện: Thằng ăn cắp, Samandji, Mất cái ví, Nỗi

vui sướng của thằng bé khốn nạn...

* * *

Từ năm 1935 cho đến 1940, cứ đến nghỉ hè là Nguyễn Công Hoan lại

về chơi với tôi. Bao giờ anh cũng vẫn ôm cái cặp da phồng trong để ít quần

áo và một số bản thảo. Anh ở chơi với tôi ba, bốn ngày có khi dăm ngày. Anh

đến với chúng tôi như một người trong gia đình. Vừa trông thấy anh ngoài

ngõ mấy đứa con của chúng tôi còn ngọng đã reo lên: "Bác Hoang! Bác

Hoang!". Vợ chồng tôi coi anh như một người anh của mình mới ở quê ra. Tôi

nói: "Ở quê ra" không phải nói ngoa. Tôi vốn người Bắc Ninh, còn anh Hoan,

cho đến bây giờ, cũng vẫn cứ nhận mình là người tỉnh Bắc, tuy Xuân Cầu quê

anh thuộc Văn Giang và Văn Giang thì đã thuộc Hưng Yên (Hải Hưng) từ lâu

rồi.

Đời viết văn của Nguyễn Công Hoan là một đời viết văn gương mẫu.

Cảnh nhà thanh bạch, trong gia đình hết người này bị bắt đến người kia bị

bắt, bọn mật thám thỉnh thoảng lại xông đến khám nhà, toà kiểm duyệt Pháp

lúc nào cũng như trói tay người viết, nhưng anh vẫn luôn luôn say sưa với

nghề nghiệp, không lúc nào nao núng. Thời gian anh hay đến chơi với tôi

(1935-1940) cũng là thời gian anh hay đến ăn nằm ở nhà Tân Dân để vay

trước "Vũ Đình Long tiên ông" ít tiền. Rồi về một tỉnh xép, đêm đêm dưới ánh

đèn dầu anh khom lưng ngồi viết để trả nợ "tiên ông".

Câu chuyện của anh với chúng tôi phần nhiều là giai thoại và những

chuyện éo le ở đời. Những chuyện này có thể là đề tài cho những truyện

ngắn của anh, tôi nghe cũng rất thú vị. Phần nhiều nó có những cái đột ngột,

ngẫu nhiên, đầy kịch tính. Chuyện anh kể rất giản dị, chua cay, điểm những

nét vui cười, vừa sâu sắc vừa phong phú.

Anh nói cho chúng tôi nghe những điều tai nghe mắt thấy. Người nông

dân Việt Nam rất khổ cực. Ngày thường họ đã khổ; những ngày sưu thuế,

những ngày Tết, cưới xin, ma chay, họ còn bị bọn quan nha, cường hào áp

bức bóc lột, bị phong tục xưa ràng buộc, họ lại càng cùng cực. Họ không còn

cái gì để bán, để cầm, nên họ bán cả con, đem cả bài vị tổ tiên đến nhà địa

chủ để cầm, hòng vay mấy đồng bạc, rồi đến tết họ chạy tiền chuộc về.

Câu chuyện ấy tôi thấy về sau anh viết thành một truyện ngắn nhan đề

là Chuộc Cụ. Anh kể cho nghe cái hồn nhiên của một cô gái quê và cái tò mò

không được "trí thức" của mấy anh tiểu trí thức về ở nông thôn, về sau anh

viết thành Cái nồi hông khá dí dỏm.

Anh kể nhiều chuyện nhất về người nông dân, về bọn quan lại và tay

sai, thứ đến những người tiểu trí thức, tiểu công chức, bọn tư sản, hàn, nghị

và lưu manh, rồi đến bọn thực dân. Về người công nhân, anh biết ít. Đọc

truyện ngắn của anh, tôi nhận thấy đề tài về nông dân và về quan nha, tổng lý

là nhiều hơn cả. Anh có quan hệ nhiều với nông dân, vói tầng lớp tiểu tư sản

trí thức và bọn hàn, nghị ở những nơi anh dạy học, nên anh nắm rất chắc tính

chất những "nhân vật" ấy.

Anh thương xót rất nhiều những gia đình nông dân thất cơ lỡ vận, phải

ra Hà Nội kéo xe; anh thương vô cùng những trẻ em ở nông thôn còn ngây

thơ, đã phải xa cha mẹ đi ở và bị bọn chủ hành hạ. Đó là truyện Ngựa người

và người ngựa, Được chuyến khách, Tấm giấy 100, miêu tả cảnh khổ của

những người phu xe, đó là những truyện Thanh! Dạ! Thằng Quýt, Phành

phạch phản ánh những cảnh địa ngục của những em nhỏ phải đi ở và những

sự đối xử cực kỳ tàn bạo của bọn chủ.

Đối với những kẻ lưu manh, anh cũng nhìn với con mắt khác những

người đồng thời với anh. Anh đã nhìn thấy những kẻ ấy là nạn nhân của xã

hội nước ta dưới ách thực dân Pháp. Đọc những truyện Giá ai cho cháu một

hào, Thằng ăn cắp, Bữa no đòn, ai cũng phải xót thương những trẻ em thiếu

ăn, thiếu mặc và chưa bao giờ được bước chân đến nhà trường. Anh tiếp thu

truyền thống dân gian, nên cũng như truyện cười Việt Nam, nhiều truyện của

anh có tính chất đấu tranh trong nội bộ nhân dân, hướng sự phê phán nghiêm

khắc vào những kẻ có thói xấu, như lười biếng, dốt nát, tham ăn, chuộng hư

danh, nịnh hót. Truyện cười Việt Nam chế giễu những ông đồ dốt thì có

những truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan cũng châm biếm rất chua cay một

số người trí thức. Đó là những truyện Tôi chủ báo, anh chú báo, nó chủ báo;

Xin chữ cụ Nghè, Ông chủ báo chẳng bằng lòng. Trong truyện Nỗi vui sướng

của thằng bé khốn nạn, anh phanh phui những tâm tình giả dối của cặp tình

nhân tiểu tư sản mà người phụ nữ trai lơ là một gái mới goá chồng đã có một

con trai. Truyện Tôi xin hết lòng của anh cho chúng ta thấy một mụ phán chỉ

vì một lợi nhỏ là có được cái độn tóc đẹp không mất tiền mua, đã nhẫn tâm

cắt luôn mớ tóc đen dài của một cô gái ốm liệt giường mà mẹ cô ta đã nhờ

mụ trông giúp một đêm. Ngay đối với thói lười biếng của một số dân nghèo,

anh cũng đả kích rất mạnh (truyện Cái vốn để sinh nhai).

Nhưng đối với bọn quan lại, hàn, nghị và cường hào thì anh đả kích

không khoan nhượng. Đó là những truyện Hai thằng khốn nạn, Báo hiếu: trả

nghĩa cha, trả nghĩa mẹ, Răng con chó... về bọn quan lại, chánh phó lý,

Nguyễn Công Hoan miêu tả rất tài tình trong những truyện: Đàn bà là giống

yếu, Cái nạn ô tô, Đồng hào có ma, Cụ Chánh Bá mất giầy...

Về những cái kệch cỡm và quan liêu của bọn thực dân, anh vẽ nên bức

tranh hài hước trong hai truyện Tinh thần thể dục và Lại chuyện con mèo.

Còn về giai cấp công nhân Việt Nam, có lẽ anh chưa chú ý đến mấy, nên anh

mới chỉ phác hoạ một chị công nhân mỏ chống đối quyết liệt một tên chủ Tây

định hãm hiếp chị, và chị ta đã thắng thế, thoát được tay thằng khốn nạn. Đó

là truyện Sáng, chị phu mỏ.

* * *

Nguyễn Công Hoan viết rất nhanh, nhưng thật ra mỗi truyện ngắn anh

đã phải tập hợp rất lâu những nhận xét của anh về một nhân vật. Rồi những

hành động của nhân vật cũng phải được nhuần nhuyễn khá lâu trong tâm trí

anh trước khi anh đặt bút viết. Công việc của anh lâu ở suy nghĩ và nhanh ở

thể hiện bằng lời văn.

Truyện ngắn viết rất khó. Nguyễn Công Hoan đã đạt tới kỹ thuật cao

trong sự miêu tả hiện thực đươg thời. Có nhiều truyện ngắn của Nguyễn

Công Hoan toàn là truyện khôi hài mang những tính chất phóng đại, cường

điệu với những yếu tố bất ngờ. Đó là những truyện Samandji, Thầy cáu, Cái

lò gạch bí mật, Truyện con mèo.

Lại có những truyện tác giả miêu tả chủ yếu những cảnh truỵ lạc,

những sự thối nát, lố bịch trong xã hội cũ, như những truyện Oẳn tà roằn, Lập

gioòng, Chồng cô Kếu tân thời, Cái thú tổ tôm, Tinh thần thể dục, nhưng trong

đó vẫn có nhiều yếu tố trào phúng. Ở những chuyện thật bi thảm, đôi khi tác

giả cũng điểm vào những nét châm biếm và giễu cợt làm cho truyện có tính

chất bi hài.

Tuy có mặt này mặt nọ, nhưng nếu so sánh truyện ngắn của Nguyễn

Công Hoan với những truyện ngắn của các tác gia Việt Nam khác, tôi nhận

thấy chỉ riêng những truyện ngắn của anh viết trong giai đoạn 1930-1942

cũng đủ đưa anh tới đỉnh cao của nghệ thuật. Nhân vật trong các truyện ngắn

của anh thuộc đủ các tầng lớp người trong xã hội Việt Nam vào thời mà chế

độ thực dân và nửa phong kiến suy tàn nhất.

Trong các truyện ngắn của anh, gần như không có bóng dáng người

công nhân. Nhưng cho đến nay cũng chưa có tác giả Việt Nam nào thể hiện

được công nhân nước ta cho tương đối thoải mái không ngượng nghịu, chứ

chưa nói đến vẽ nên những nét điển hình. Phải chăng người công nhân nước

ta còn mang nhiều tính chất nông dân, tính chất của những con người đã ra

đời cùng với đất cổ Việt Nam này, nên khi miêu tả thì "nhân vật công nhân" lại

giống người nông dân đến tám, chín phần mười.

Đã có lần đi sưu tầm ca dao và dân ca hiện đại của công nhân, tôi thấy

đa số những sáng tác mới ấy vẫn ca ngợi đồng ruộng, luỹ tre đầu làng, và

con cò bay bổng, không thấy ai sáng tác về cái ống khói, về nhà máy của

mình. Như vậy thì Nguyễn Công Hoan và nhiều tác giả khác cũng không đáng

trách.

Từ sau Cách mạng tháng Tám, Nguyễn Công Hoan vẫn viết khoẻ như

con người lực lưỡng của anh. Anh đã viết không mệt mỏi trong nửa thế kỷ.

Nhưng bây giờ, cũng như nhiều nhà văn khác, trước những quan hệ xã hội

mới, anh còn có những cái chưa tìm hiểu sâu được. Nhưng Nguyễn Công

Hoan vẫn là nhà văn hiện thực có phong cách đặc biệt, làm cho anh khác hẳn

những nhà văn hiện thực đồng thời với anh. Đó là tính chất trào lộng không

nhiều thì ít trong hầu hết các truyện ngắn của anh, đó là sự phong phú về đề

tài của các truyện, và đặc biệt là trong tất cả các truyện ngắn của anh, thiên

nhiên rất ít được miêu tả, vậy mà truyện của anh vẫn hấp dẫn một cách lạ

thường, đố ai đọc nửa chừng mà có thể thôi không đọc tiếp.

Tôi nhớ mãi, cách đây trên ba mươi năm, có những đêm anh kể hết

chuyện này sang chuyện khác cho tôi nghe. Tôi thì nghe mê mải, còn anh thì

cứ kể thao thao bất tuyệt. Rồi về sau tôi lại đọc thấy một số chuyện ấy trong

những truyện ngắn của anh trên Phổ thông bán nguyệt san của nhà Tân Dân.

Tôi đã có cái cảm tưởng như mình được nếm sống nhiều món ăn anh sắp

đem xào nấu, những món ăn, cho đến bây giờ và cả mai sau, chắc chắn mọi

người vẫn thấy đầy hương vị.

(In trong tạp chí Tác phẩm mới, số 24, tháng 3-4 năm 1973) 

NGUYỄN CÔNG HOANPHAN CỰ ĐỆ

Nguyễn Công Hoan là người đã đặt những viên gạch đầu tiên xây đắp

nền móng cho nền văn xuôi hiện thực phê phán. Ông thuộc lớp nhà văn

những năm 20 đầu thế kỷ, lớp người đang mò mẫm, tìm đường, khai phá.

Công lao của ông là giữa những con đường đan nhau ở các ngã ba, ngã tư,

nơi mà những người cầm bút còn đang phân vân, thậm chí có thể lạc lối giữa

những nguồn ảnh hưởng phức tạp, cũ mới tốt xấu lẫn lộn, ông đã chọn con

đường đi về phía truyền thống dân tộc, về phía quần chúng bị áp hức, con

đường của chủ nghĩa hiện thực phê phán Việt Nam.

Nguyễn Công Hoan bắt đầu viết truyện ngắn từ cái buổi bình minh của

văn xuôi viết bằng quốc ngữ. Năm 1922, ông đã có một số truyện ngắn in vào

tập Truyện thế gian của Tản Đà thư cục và một năm sau, ông tự xuất bản tập

truyện ngắn Kiếp hồng nhan. Khuynh hướng hiện thực của Nguyễn Gông

Hoan được dư luận chú ý từ khi những truyện ngắn của ông (trong thời kỳ

1928 -1931) được đăng dần trong Annam tạp chí của Tản Đà dưới mục Việt

Nam nhị thập thế kỷ xã hội ba đào ký. Cho đến năm 1935, ông đã cho ra mắt

bạn đọc khoảng 80 truyện ngắn và một số tiểu thuyết có giá trị như Lá ngọc

cành vàng (1935), Ông chủ (1935). Sau khi tập truyện ngắn Kép Tư Bền

được xuất bản (1935), thì tên tuổi Nguyễn Công Hoan đã nổi tiếng khắp

Trung Nam Bắc. Có thể nói Nguyễn Công Hoan là người đầu tiên khẳng định

phương pháp hiện thực phê phán trong lĩnh vực truyện ngắn và là ngọn cờ

đầu của văn học hiện thực phê phán Việt Nam thời kỳ 1930 - 1935.

Trong thời kỳ Mặt trận Dân chủ, nhờ ảnh hưởng của Đảng, của sách

báo Mác xít, của phong trào quần chúng khắp nông thôn và thành thị, các cây

bút hiện thực phê phán có điều kiện tung hoành thoải mái hơn trước và

dường như những tài năng đều gặp mùa nở rộ. Ngoài tiểu thuyết Cô làm

công, (1936) Bước đường cùng (1938), Cái thủ lợn (1939), Nguyễn Công

Hoan còn có nhiều tập truyện ngắn chất lượng cao hơn thời kỳ trước như Hai

thằng khốn nạn (1937), Đào kép mới (1937), Sóng vũ môn (1938), Ngưòi vợ

lẽ bạn tôi (1939). Riêng về truyện ngắn, Nguyễn Công Hoan đã viết tới hơn

80 truyện, trong đó có khoảng 30 truyện đả kích bọn quan lại và chế độ thực

dân. Từ những truyện viết về nỗi khổ của dân nghèo thành thị (trước 1935),

Nguyễn Công Hoan đã nhanh chóng chuyển sang những đề tài chính trị.

Trong thời kỳ Mặt trận Dân chủ, ông đã trở thành người bạn đường đáng tin

cậy của giai cấp công nhân.

Với những thành tựu xuất sắc đã đạt được trước Cách mạng tháng

Tám (hơn 200 truyện ngắn vào hơn 20 truyện dài), Nguyễn Công Hoan xứng

đáng là một nhà văn lớn, tiêu biểu cho nền văn học hiện thực phê phán Việt

Nam. Nếu như Ngô Tất Tố tập trung viết về nông thôn, Vũ Trọng Phụng đả

kích vào giai cấp tư sản thì đóng góp chủ yếu của truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan là đã xây dựng thành công một phòng tranh châm biếm và đả kích các

kiểu quan lại và địa chủ cường hào ở nông thôn.

Trong kho tàng truyện ngắn của dân tộc, Nguyễn Công Hoan đã đóng

góp một khối lượng lớn và có một nghệ thuật khá điêu luyện. Đi vào thế giới

truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan, ta có cảm tưởng như bước vào một khu

triển lãm phong phú, nhiều màu nhiều vẻ về những cảnh ngộ, những con

người đang múa may, khóc cười trong chế độ cũ. Có những chuyện độc ác

tàn nhẫn, những chuyện xấu xa rởm hợm, những chuyện thương tâm ai oán

cùng những chuyện nực cười lố lăng trong cái xã hội thực dân phong kiến

đầy những ngang trái bất công. Bên cạnh đó là phác thảo chân dung của một

số vị tai to mặt lớn mà nhiều kẻ hách dịch, đầy quyền thế đang sống phè

phỡn trong giới thượng lưu lúc bây giờ.

Truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan sinh động, hấp dẫn là vì tác giả

luôn luôn thay đổi các thủ pháp nghệ thuật, thay đổi màu sắc và cung bậc tình

cảm. Có truyện viết để gây căm hờn (Sáng - chị phu mỏ), có truyện viết để

làm kinh tởm (Gói đồ nữ trang), có truyện viết để gọi lòng thương (Anh xẩm),

có truyện chỉ để cười cho khoái trá (Samandjil, Anh hùng tương ngộ).

Nguyễn Công Hoan là người biết tổ chức cấu trúc chặt chẽ và thay đổi

cấu trúc hình thức rất linh hoạt. Có những truyện là tấn bi hài kịch ba màn (Ai

khôn, Đàn bà là giống yếu, Một tấm gương sáng) hoặc tấn bi kịch ba màn (ba

truyện Chiếc quan tài), có khi là bi hài kịch lẫn lộn (Thằng ăn cắp). Có truyện

kể theo lối viết thư (Thế là mợ nó đi Tây), có truyện nhân vật là một vật vô tri

(Chiếc quan tài), có truyện tác giả tự xưng là nhân vật chính (Tôi tự tử), có

truyện đả kích thẳng tay (Thịt người chết, Báo hiếu: trả nghĩa cha), lại có

truyện phải viết ngụ ngôn, bóng gió (Đào kép mới, Ngậm cười, Người vợ lẽ

bạn tôi)

Nếu như truyện ngắn của Thạch Lam tác động chủ yếu vào tình cảm và

cảm giác người đọc, truyện của Nam Cao đi sâu vào tâm lý bên trong của

nhân vật, thì truyện của Nguyễn Công Hoan nhằm nâng cao năng lực nhận

thức và khám phá các hiện tượng phức tạp của xã hội. Chế độ thực dân

phong kiến đầy rẫy những chuyện lừa bịp, khôi hài. Thế những kẻ đạo diễn

tấn hài kịch là bọn vua quan, bọn đế quốc thì lại làm ra vẻ nghiêm chỉnh, luôn

mồm nói chuyện đạo đức, nhân nghĩa, khai hoá, văn minh! Cho nên hầu hết

truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan là nhằm bộc lộ mâu thuẫn giữa bản chất

và hiện tượng, giữa nội dung và hình thức để làm bật lên một tiếng cười đả

kích (Đào kép mới, Tinh thần thể dục). Mâu thuẫn toát lên từ tính chất phi lý

bên trong của một chính sách (Giá ai cho cháu một hào), một hiện tượng

(Xuất giá tòng phu), một con người (Thầy cáu), từ sự đối lập giữa hai cảnh

ngộ, hai tâm lý trong kết cấu của truyện (Hai cái bụng, Hai thằng khốn nạn,

Báo hiếu: trả nghĩa cha, Báo hiếu: trả nghĩa mẹ)

Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan có nhiều nét gần với truyện cười dân

gian. Nhìn chung cốt truyện quan trọng hơn nhân vật. Tiếng cười châm biếm

thường đến bất ngờ trong phần kết thúc của cốt truyện (Oẳn tà roằn, Thằng

ăn cắp, Đồng hào có ma, Thầy cáu, Samandj, Cái lò gạch bí mật). Nhiều

truyện được xây dựng theo kiểu tiếu lâm, cốt truyện đột ngột, bất ngờ, đầy

kịch tính. Từ những nụ cười tủm tỉm, độc giả bỗng cười phá lên vì ngạc nhiên

trước cái kết thúc không ai lường được. Có khi nhà văn hãm tình cảm của

độc giả lại, hoặc dùng lối nghi binh, đẩy đi chệch hướng một chút để làm cái

đà cho nó nhảy vọt đến kết thúc bất ngờ của chuyện (Lại chuyện con mèo,

Oẳn tà roằn). Nhiều truyện ngắn hiện thực xã hội chủ nghĩa của chúng ta

nhằm khẳng định một mẫu người (Anh Keng, Đất, Khói, Bông hoa súng), một

thái độ sống (Hãy đi xa hơn nữa), một quan hệ, một lối đánh giá (Người trở

về). Nhưng kết thúc truyện ngắn Nguyễn Công Hoan thì lại nhằm lật ngược

một cảnh ngộ, một tình huống, vạch mặt trái một chân dung, phanh phui một

mâu thuẫn nội tại. Chân lý được nhận ra thông qua một tiếng cười kinh ngạc.

Tất nhiên không phải lúc nào sự bất ngờ cũng làm bật ra tiếng cười. Có khi

sự kinh ngạc chỉ mang đến một nỗi sợ hãi khủng khiếp. Sự kinh ngạc trong

truyện châm biếm của Nguyễn Công Hoan là một sự kinh ngạc mang dấu trừ

và gây nên một hứng thú thẩm mỹ. Trong truyện Oẳn tà roằn người ta đều

đoán con của Nguyệt có thể là một đứa bé kháu khỉnh, đẹp đẽ. Nó là con

hoặc của Phong, hoặc của Bắc. Nhưng thật không ai ngờ nó lại giống "Oẳn tà

roằn" không biết chống gậy! Người ta kinh ngạc vì không ngờ giữa lý tưởng

xã hội thẩm mỹ tiến bộ và đối tượng bị châm biếm lại có một khoảng cách quá

xa đến như vậy. Độc giả bỗng nhiên khám phá ra được chân lý và điều đó gợi

nên những rung động, khoái cảm về mặt thẩm mỹ.

Nguyễn Công Hoan rất có sở trường về mặt khắc hoạ tính cách của

nhân vật phản diện. Ông thường dựng lên những chân dung biếm hoạ theo

kiểu phóng đại (Đàn bà là giống yếu). Có người cho rằng thủ pháp phóng đại

làm cho nhân vật trở thành dị dạng, thiếu tính hiện thực. Chúng ta đều biết, ở

các tác giả hài kịch, sự phóng đại chân chính không làm giảm giá trị hiện thực

của tính cách điển hình. Khi nhà văn đả kích một nhân vật nào đó thì có nghĩa

là ông ta đã đối lập lý tưởng xã hội thẩm mỹ của mình với đối tượng bị châm

biếm. Thủ pháp phóng đại nhằm tăng cường sự đối lập đó, nhằm làm cho

người đọc thấy rõ hơn khoảng cách quá xa giữa lý tưởng tiến bộ và nhân vật

bị phê phán (Oẳn tà rroằn). Sự phóng đại cũng nhằm cường điệu thêm cái

mâu thuẫn (giữa nội dung và hình thức, bản chất và hiện tượng) vốn có trong

bản thân đối tượng bị đả kích. Phóng đại nhân vật phản diện, làm cho người

đọc tập trung chú ý vào những nét chủ đạo đó. Nguyễn Công Hoan đã sử

dụng thủ pháp phóng đại trong cả ba trường hợp nói trên và có những thành

công nhất định. Tuy nhiên cần phải thấy rằng phóng đại tính cách và hoàn

cảnh là đặc trưng của tiểu thuyết trào phúng và hoạt kê. Do chưa nắm vững

những đặc điểm riêng về mặt thể loại đó, do có khuynh hướng muôn ngả về

hoạt kê hoặc chạy theo tiếng cười mà coi nhẹ ý nghĩa của nội dung, hoặc có

thiên kiến với nhân vật, nên đôi khi trong truyện Nguyễn Công Hoan có những

tiếng cười, những màn hài kịch không đúng lúc, đúng chỗ, hoặc có lúc nhà

văn chạy theo thủ pháp phóng đại một cách dễ dãi mà không đi sâu được vào

tâm lý xã hội của nhân vật.

Ở những truyện ngắn thành công, tiếng cười của Nguyễn Công Hoan

thường có chiều sâu bên trong. Đó là tiếng cười cay đắng, chua chát, cười ra

nước mắt (Thằng ăn cắp, Kép Tư Bền, Ngựa người và người ngựa, Tôi cũng

không hiểu tại làm sao.) hoặc tiếng cười đả kích sâu cay, gây cho người đọc

một thái độ căm phẫn, khinh miệt, một tinh thần phủ định triệt để (Thịt người

chết, Tinh thần thể dục). Nguyễn Công Hoan đã tiếp thu được truyền thống

lạc quan của quần chúng muốn dùng tiếng cười để tiễn đưa tất cả những cái

lỗi thời vào quá khứ. Nhưng cần chú ý là tiếng cười dân gian tuy hồn nhiên,

khoẻ khoắn, lành mạnh nhưng đôi khi còn bản năng, kinh nghiệm chủ nghĩa.

Nhìn chung một số truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan cần phải giải quyết

tốt hơn mối quan hệ giữa dân gian và trí tuệ, dân tộc và hiện đại.

Truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan rất tập trung, cô đọng, cảm hứng

đi liền một mạch từ đầu đến cuối: "Ngắn (là hình thức) và thanh giản (là tinh

thần), đó là hai đức tính cơ bản của truyện ngắn". Mỗi chuyện chỉ mô tả một

việc, một cảnh, một nỗi lòng. Gọi là truyện ngắn mà lắm khi chẳng có chuyện

gì. Vì thế truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan rất khó kể lại cho người khác

nghe. "Truyện ngắn không phải là truyện mà là một vấn đề được xây dựng

bằng chi tiết”, "một bộ máy chạy bằng chi tiết. Trong việc viết truyện, quân là

chi tiết, nhà văn là tướng chỉ huy. Nếu đánh trận, là đánh vào đồn thì viết

truyện là tập trung đánh vào tình cảm nhất định của người đọc". Nguyễn Công

Hoan có lối viết lý luận rất Việt Nam, giản dị mà dí dỏm. Theo ông, viết truyện

ngắn không khác gì đánh cá bằng lờ ở chỗ nước chảy. Người đánh cá cắm

đăng, chăng lưới, rồi gõ cạch cạch để lừa cho cá chui tọt vào hom. "Thế thì

trong việc viết tiểu thuyết, cách cắm đăng, chăng lưới là cách trình bày các

chi tiết, tiếng gõ là câu văn để dẫn tư tưởng của độc giả... vào một ý mà tác

giả định nói". Ví dụ truyện ngắn Đào kép mới. Chúng ta thấy rất nhiều chi tiết

thú vị. Đây là bà chủ rạp tuồng An Lạc bán vé nhưng ế khách, "ngồi thừ mặt,

vạch vú ra cho con bú"; đây là bọn vua quan trên sân khấu, "vai vua gầy gò,

ngồi trên cao, trước cái phông sơn thuỷ, vuốt bộ râu đuôi ngựa làm bức rèm

mồm, nhìn hai dãy bá quan, hát những câu không ai nghe rõ. Bá quan nghiêm

chỉnh thỉnh thoảng sờ nạm râu anh em ruột với râu của vua, mắt liếc ngang

liếc dọc ra vẻ trịnh trọng". Rồi hai anh kép hát pha trò rẻ tiền "xắn áo thêu, xốc

lại mũ, múa may uốn éo, làm bộ giương súng, cưỡi ngựa, vặn ô tô, nhảy xe

đạp. Người xem hát cười rầm rầm." Lúc cả rạp im phăng phắc thì "một luồng

gió, qua chỗ đi tiểu đượm mùi cống, lọt vào cửa tò vò, làm cho cả rạp thấy

thoang thoảng mùi không khí hăng hăng"! Đó là chưa kể đến đoàn xe quảng

cáo mười lăm vị đào kép mới, có những cô tiểu thư "mắt toét, mặt trắng, má

đỏ", những "ông thì mặt đỏ, ông thì râu dài, ông thì mũi hin, tai bẹp, ông trông

ra phết thái sư"; lại có một cô tân thời, môi đỏ, đường ngôi rẽ lệch, "chiếc áo

căng lườn trông tức anh ách như một bài thơ thất luật"... Những chi tiết trên

được sắp xếp tài tình để cuối cùng dẫn đến một kết luận: "Từ hôm sau trở đi,

chiều nào cũng vậy, cứ độ năm giờ, bọn đào kép ban An Lạc lại mũ quăng,

phấn sáp, râu ria, ngồi trơ tráo trên xe cao su, đi giễu qua các phố để phơi

nắng cái đời hát tuồng còn ngắc ngoải. Nhưng những người đã xem diễn qua

một tối họ đều chán ngán, nghe tiếng trống kèn cổ động ầm ĩ, họ cũng biết

rằng gánh hát còn sống đó, song chẳng ai muốn để ý xem tối nay, trong rạp,

bọn vua quan trò hề ấy họ ậm oẹ với nhau những trò gì!". Đoạn kết trong

truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan rất quan trọng. Chủ đề của truyện bao

giờ tác giả cũng gửi vào câu kết. "Câu kết truyện của tôi là một cái lờ. Nó

thường làm cho độc giả đột ngột, cũng như đến chỗ hẹp, nước chảy mạnh,

thì cá bất thình lình bị đẩy tuột vào hom".

Nguyễn Công Hoan đã để lại cho chúng ta một khối lượng truyện ngắn

phong phú với một nghệ thuật viết khá điêu luyện. Dư luận đều thống nhất

đánh giá cao công lao của ông trong việc xây dựng một nền truyện ngắn Việt

Nam hiện đại. "Tác phẩm của Nguyễn Công Hoan cũng có thể nói là một

"bách khoa toàn thư" về xã hội Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám.

Nguyễn Công Hoan là bậc thầy về truyện trào phúng trong nền văn xuôi hiện

đại, nhưng ông còn là một nhà văn giàu tình cảm, viết những truyện xúc động

người đọc một cách sâu sắc. Chúng ta có thể so sánh ông với những nhà văn

viết truyện ngắn trào phúng nổi tiếng nhất như Guy đơ Môpatxăng (Guy de

Maupassant), Sêkhôp (Tchékov), Caragialơ (Caragiale)... Ông có tiếng cười

muôn hình nghìn vẻ, đặc biệt sảng khoái của người Việt Nam trong nhiều

truyện rất hấp dẫn, rất sống, vừa phong phú vừa dễ nhớ... càng đọc càng thú

vị; và đóng góp của ông vào văn học thế giới là đề tài của ông đều rút từ cuộc

sống thực ở Việt Nam, chứ ông không bắt chước, viết theo (...) một nhà văn ở

châu Âu, mặc dù ông cũng viết nhiều truyện ngắn trào phúng xuất sắc như ba

nhà văn nổi tiếng trên".

* * *

Trong thời kỳ hoạt động văn học trước Cách mạng tháng Tám, Nguyễn

Công Hoan dốc hết sức vào việc viết truyện ngắn chứ không đặt nhiều công

phu vào việc viết tiểu thuyết. Tắt lửa lòng(1933), Lệ Dung (1934), Lá ngọc

cành vàng (1935) là những cuốn tiểu thuyết lãng mạn, trong đó Lá ngọc cành

vàng có ý nghĩa tiến bộ nhất.

Những cuốn tiểu thuyết đầu tay của Nguyễn Công Hoan đã tố cáo bọn

quan lại nhưng đứng ở góc độ phê phán lễ giáo phong kiến và đấu tranh cho

hạnh phúc lứa đôi. Từ cuối năm 1935 và bước sang thời kỳ Mặt trận Dân chủ,

các tiểu thuyết Ông chủ, Bà chủ (1935), Bước đường cùng (1938) và Cái thủ

lợn (1939) mới trực tiếp nêu lên vấn đề giai cấp, trình bày mâu thuẫn xã hội ở

mặt trung tâm và bước đầu đã xây dựng được những tính cách điển hình

trong hoàn cảnh điển hình, do đó chất lượng hiện thực của tác phẩm cũng

càng ngày càng sâu sắc hơn. Từ những tiểu thuyết lãng mạn trước 1935,

Nguyễn Công Hoan dần dần khẳng định chủ nghĩa hiện thực phê phán trong

thể loại tiểu thuyết.

Ông chủ, Bà chủ là tiểu thuyết đầu tiên trong văn học công khai thời

Pháp thuộc đề cập trực diện đến xung đột giai cấp giữa nông dân và địa chủ,

giữa vợ chồng anh đĩ Nuôi - tá điền - và vợ chồng lão chủ ấp. Nguyễn Công

Hoan đứng hẳn về phía những người bị áp bức, bóc lột, tố cáo bọn địa chủ

dâm ô tàn ác đã làm tan nát một gia đình nông dân lương thiện: vợ bị bắt đi ở

vú rồi bị ông chủ làm nhục, chồng bị bà chủ sai người trói vào gốc cây đánh

đến chết, con lên sài vài ngày rồi cũng bỏ vì không có ai chăm sóc! Tuy thể

hiện người nông dân còn sơ lược, nhưng nhìn chung Ông chủ, Bà chủ là một

bản tố khổ chân thật, gây xúc động trong lòng người đọc. Cuốn tiểu thuyết đã

thể hiện sự kết hợp bút pháp châm biếm với bút pháp trữ tình theo kiểu

những truyện ngắn Kép Tư Bền, Anh xẩm, Con ngựa già.

Trên kia đã nói, trong những tác phẩm của Nguyễn Công Hoan thời kỳ

Mặt trận Dân chủ thì Bước đường cùng là cuốn tiểu thuyết có tính tư tưởng

cao và nội dung hiện thực sâu sắc nhất. Đề tài của Bước đường cùng là do

ảnh hưởng của sách báo Cộng sản thời bấy giờ. Có thể nói Bước đường

cùng đã phần nào minh hoạ một cách sinh động bằng hình tượng nghệ thuật

cuốn Vấn đề dân cày của Qua Ninh và Vân Đình. Cái vốn sống phong phú là

của Nguyễn Công Hoan. Nhưng được ánh sáng tư tưởng của Đảng rọi vào,

mọi vấn đề đều hiện lên sáng rõ hơn, mang tính quy luật và có chiều sâu trí

tuệ hơn. Sau khi viết xong Bước đường cùng, Nguyễn Công Hoan còn định

viết tiếp Bước đường ngoặt và Bước đường sáng mô tả quá trình vô sản hoá

và giác ngộ lý tưởng Cộng sản của anh Pha. Tất nhiên, do những điều kiện

chủ quan và khách quan ý định đó không thực hiện được.

Bước đường cùng là cuốn tiểu thuyết đầu tiên của Nguyễn Công Hoan

thực hiện được cái yêu cầu mà Ănghen đề ra cho chủ nghĩa hiện thực: xây

dựng những tính cách điển hình trong những hoàn cảnh điển hình. Hoàn cảnh

điển hình trong Bước đường cùng đã phản ánh được những mâu thuẫn cơ

bản của xã hội bấy giờ, đã tạo điều kiện cho các nhân vật như Nghị Lại, anh

Pha bộc lộ hết tính cách của mình. Anh Pha tuy chưa được cá thể hoá cao độ

nhưng đã mang đầy đủ những nét bản chất, điển hình cho một bộ phận nông

dân bị bọn địa chủ, quan lại đẩy vào con đường bần cùng, phá sản.

Bước đường cùng là một tác phẩm có tiếng vang lớn trong thời kỳ Mặt

trận Dân chủ. Các báo chí tiến bộ, đặc biệt là báo Tin tức của Đảng khen ngợi

và nhiều hội Ái hữu thợ thuyền xin diễn kịch. Bọn thống trị liền tìm cách đối

phó. Sáu tháng sau khi cuốn sách được xuất bản, thống sứ Bắc Kỳ ra lệnh

cấm lưu hành và tàng trữ Bước đường cùng ở Bắc. Rồi sau đó chúng cấm

lưu hành trong toàn Đông Dương. Tuy nhiên 5000 cuốn Bước đường cùng đã

đi vào giữa lòng quần chúng đóng góp vào những giá trị tinh thần của một

thời kỳ lịch sử.

Nếu như Ngô Tất Tố có Tắt đèn rồi lại có Việc làng thì sau cuốn tiểu

thuyết thành công Bước đường cùng, Nguyễn Công Hoan lại viết tiếp Cái thủ

lợn (1939). Cũng như Việc làng, Cái thủ lợn tố cáo bệnh hiếu danh của bọn

tổng lý cùng những hủ tục ở chốn nông thôn. Đây là câu chuyện tranh nhau

ngôi thứ để được phần biếu là cái thủ lợn. Ký Liễu và Lý Trung tranh nhau cái

ngôi tiên chỉ trong bảy năm liền, rút cục cả hai đều khuynh gia bại sản vì kiện

cáo và khao vọng linh đình, chỉ bở lũ quan lại đục nước béo cò.

Và trâu bò húc nhau thì ruồi muỗi chết. Để có tiền ném vào cuộc chạy

đua kiếm một chỗ ngồi cao hơn ở chốn đình trung, bọn hào lý càng ra sức

đục khoét những người nông dân vô tội.

Cái thủ lợn khép lại một giai đoạn của tiểu thuyết Nguyễn Công Hoan,

bởi vì sau thời kỳ Mặt trận Dân chủ, ông đã lâm vào tình trạng bi quan, mất

phương hướng, từ con đường của chủ nghĩa hiện thực đi chệch sang con

đường của chủ nghĩa lãng mạn bảo thủ! Đời viết văn của Nguyễn Công Hoan

đến 1943 có thể gọi là bế tắc. Buồn vì những truyện ngắn chống chiến tranh

như Hồi còi báo động, Êu êu Mê đo bị kiểm duyệt, Pháp xoá hết rồi lại bị treo

giò một thời gian, buồn vì "vụ án Thanh đạm" cho là người đời không hiểu

mình, mặt khác, cảnh nhà lại vắng vẻ, cho đến 1945 không còn có bóng một

người đàn ông, hết người nợ bị đế quốc bắt lại đến người kia bị tù đày,

Nguyễn Công Hoan đâm ra chán đời, làm thơ lãng mạn. Nhà văn cho rằng

đời mình đang xuống dốc và sắp đến ngày cáo chung. Nhưng Nguyễn Công

Hoan không chết. Cách mạng tháng Tám đã kịp cứu sống nhà văn, giải phóng

cho gia đình, đồng thời giải phóng cho ngòi bút viết tiểu thuyết của ông.

Nguyễn Công Hoan chào đón Cách mạng với tất cả tấm lòng hân hoan

của mình và ngay khi chính quyền Cách mạng còn trứng nước, phải liên tiếp

đương đầu với thù trong giặc ngoài, ông đã hăng hái nhận mọi nhiệm vụ

Cách mạng giao cho. Ông làm Giám đốc Sở tuyên truyền Bắc Bộ rồi khi cuộc

kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ông tình nguyện gia nhập quân đội, làm báo

Vệ quốc quân rồi làm Giám đốc Trường văn hoá quân nhân trung cấp, chủ

nhiệm tờ Quân nhân học báo. Chính những năm sống gian khổ trong núi rừng

Việt Bắc, Nguyễn Công Hoan đã trở thành đảng viên Cộng sản (1948) và khi

cuộc kháng chiến chống Pháp kết thúc, do công lao phục vụ quân đội, ông

được tặng thưởng Huân chương Chiến thắng. Thủ đô Hà Nội được giải

phóng, Nguyễn Công Hoan mới trở lại hoạt động trong Hội văn nghệ Việt

Nam, được bầu làm Chủ tịch Hội nhà văn, khoá chấp hành đầu tiên (1957) và

sau đó là Uỷ viên Ban thường vụ Hội trong các khoá tiếp theo. Điều đáng

mừng là từ 1955 về sau, Nguyễn Công Hoan lại viết đều tay và những tác

phẩm của ông đã góp phần vào "sự lớn lên của thể loại tiểu thuyết đài những

năm 60". Ta có Tranh tối tranh sáng (1956), Hỗn canh hỗn cư (1961), Đống

rác cũ (tập I - 1963), Anh con trai người bạn đọc ấy (1965 - chưa in), Nếu

không có anh (chưa in). Ngoài tiểu thuyết Nguyễn Công Hoan còn có một số

bút ký và tuỳ bút có giá trị.

Nhìn chung tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan trước và sau Cách

mạng tháng Tám, tuy nội dung có khác nhau nhưng vẫn có chung một số đặc

trưng thể loại.

Nguyễn Công Hoan viết văn cùng thời vói Hồ Biểu Chánh, Nguyễn

Trọng Thuật, Vũ Đình Long, cái thời người ta vẫn còn mang nặng quan niệm

dùng văn chương để chở đạo đức, để dạy luân lý cho người đời. Vượt qua

khuôn khổ của chủ nghĩa giáo huấn và chủ nghĩa quy phạm, nhà văn hiện

thực phê phán Nguyễn Công Hoan đã tuân theo chủ nghĩa khách quan lịch sử

trong khi phản ánh và bình giá hiện thực. Tuy nhiên, một số truyện ngắn,

truyện dài của ông vẫn còn có khuynh hướng chứng minh cho những luận đề

đạo đức. Khi ý đồ giáo huấn toát ra một cách khách quan, tự nhiên qua cốt

truyện và nhân vật, khi quan điểm đạo đức của nhà văn thống nhất với quan

điểm giai cấp của quần chúng lao động thì những truyện ngắn có ý nghĩa giáo

huấn đó mang tính chất tiến bộ (Báo hiếu: trả nghĩa cha, Báo hiếu: trả nghĩa

mẹ, Con ngựa già, Xuất giá tòng phu).

Nhưng khi quan điểm đạo đức có màu sắc bảo thủ hoặc cải lương

phong kiến thì những tác phẩm của Nguyễn Công Hoan có khuynh hướng rơi

vào chủ nghĩa chủ quan, dần dần đi xa chủ nghĩa hiện thực (Cô giáo Minh,

Thanh đạm, Danh tiết).

Trước 1945, tiểu thuyết Bước đường cùng không giấu giếm cái ý đồ

của một tác phẩm mang luận đề xã hội. Trong tiểu thuyết Nguyễn Công Hoan,

thái độ yêu ghét, nhiệt tình bênh vực lý tưởng của tác giả cũng như khuynh

hướng của tác phẩm rất rõ rệt. Đó là một ưu điểm nổi bật. Tuy nhiên có lúc

Nguyễn Công Hoan đã hiểu một cách đơn giản quan niệm văn học phục vụ

chính trị: "Nghệ thuật là phương tiện vận tải nội dung chính trị. Khi ngồi vào

bàn viết, nhà nghệ thuật chỉ còn phải nghĩ việc dùng nghệ thuật cho khéo để

đưa cái đề tài có tính chất chính trị ấy cho nó mềm mại, hấp dẫn mà thôi".

"Nghệ thuật là hình thức, chính trị là nội dung". Nghệ thuật nào cũng có tính

khuynh hướng, những nội dung tác phẩm nghệ thuật không phải chỉ có chính

trị. Nghệ thuật phản ánh cuộc sống một cách sinh động, trong tính toàn vẹn

phức tạp của nó chứ không phải chỉ minh hoạ chính trị. Do cái quan niệm còn

có phần phiến diện và đơn giản đó, nên đôi khi Nguyễn Công Hoan có khuynh

hướng mượn nhân vật phát ngôn cho những vấn đề đạo đức (Cô giáo Minh)

hoặc chính trị (Tranh tối tranh sáng, Hỗn canh hỗn cư, tập truyện ngắn Nông

dân với địa chủ), nhân vật thường bị hiện đại hoá, không có một đời sống

riêng, một ngôn ngữ được cá thể hoá.

Tiểu thuyết Nguyễn Công Hoan cứ như là một tranh liên hoàn của

những truyện ngắn nối liền nhau. Nhân vật, tuy có chân dung, lý lịch, có vận

mệnh riêng, nhưng đôi khi vẫn bị coi như một công cụ mà tác giả dẫn dắt qua

nhiều hoàn cảnh, môi trường của xã hội cũ, từ đó có dịp tố cáo những kiểu

người khác nhau của đẳng cấp thượng lưu (Đống rác cũ), những cảnh khổ

điển hình của nông dân và dân nghèo thành thị (Bước đường cùng).

Lối xây dựng tiểu thuyết theo kiểu xâu chuối các sự kiện và biến cố,

theo kiểu những truyện ngắn liên hoàn - mỗi truyện là một tháp đoạn

(épisode) hoàn chỉnh - về thực chất vẫn chưa vượt ra ngoài khuôn khổ lối kết

cấu của những truyện kể dân gian theo lối chương hồi của phương Đông

hoặc các tiểu thuyết trung thế kỷ và thế kỷ XVI ở châu Âu, trong đó nhân vật

phiêu du qua nhiều hoàn cảnh, môi trường khác nhau của xã hội phong kiến.

Lối kết cấu tiểu thuyết này, nếu tôn trọng sự phát triển hợp lôgic nội tại của

nhân vật, nếu xem việc xây dựng tính cách nhân vật là một trong những

nhiệm vụ trung tâm của tiểu thuyết thì vẫn có thể có những tác phẩm xuất

sắc. Nhưng nếu như lúc nào đó, nhà văn hiểu nó theo một quan niệm dễ dãi

thì có nguy cơ biến nhân vật thành một phương tiện. Trên kia đã nói, trong

Bước đường cùng, chương thành công nhất là lúc anh Pha lên công đường

hầu kiện. Nhưng ở chương đó, anh Pha chỉ được nhà văn coi như một "cái

cớ để tả nổi bật những cảnh ức hiếp, bóc lột ở cửa quyền. Rõ ràng là ở đây

anh Pha đóng vai phụ mà những vai chính phải là những tên quan huyện, lính

cơ, lính lệ, đội lệ, thừa hái v.v... Cho nên cái gọi là "nội tại" của nhân vật, tức

là anh Pha, ở mấy chục trang này, vì lẽ ấy mà không có". Còn trong Đống rác

cũ thì ở một số chương, Anbe Thừa bị tác giả giật dây, đi ngật ngưỡng giữa

cuộc đời đen bạc như một con rối! Nguyễn Công Hoan sẽ cho nó, bằng ngón

võ lừa bịp, leo dần lên những bậc thang phú quý. Nó sẽ làm lang thuốc, làm

chủ báo, làm chủ tầu thuỷ, làm hàn lâm, làm nghị viện dân biểu được thưởng

Nam Long bội tinh! Nó sẽ đi qua những môi trường khác nhau, giữ những

chức vị khác nhau để tác giả có dịp tố cáo những thủ đoạn tráo trở, lừa bịp

của các tầng lớp thượng lưu trong xã hội thực dân phong kiến. Tiểu thuyết

Nguyễn Công Hoan mở ra theo chiều rộng của các môi trường, hoàn cảnh

bên ngoài nhưng lại chưa quan tâm đúng mức đến chiều sâu bên trong, đến

sự vận động tâm lý của các nhân vật.

Trước Cách mạng, có lúc Nguyễn Công Hoan đã nghĩ rằng mình chưa

hề viết tiểu thuyết xã hội mà chỉ viết tiểu thuyết phong tục. Theo ông, Bước

đường cùng là tiểu thuyết phong tục. Những chuyện đẻ đái, chửi bới nhau vì

mất gà mất qué, thù hằn nhau rồi bỏ rượu lậu vào ruộng nhau, những cảnh

thu thuế, đốc thuế, vay nợ, ăn khao, phạt vạ đều là phong tục. Thật ra, Bước

đường cùng là một cuốn tiểu thuyết có luận đề xã hội, nó không lấy việc miêu

tả phong tục làm cứu cánh. Tuy vậy, không phải ngẫu nhiên mà Nguyễn Công

Hoan lại gán cho Bước đường cùng cái tên tiểu thuyết phong tục. Trong tiểu

thuyết, Nguyễn Công Hoan hay mượn các nhân vật, các chương để tái hiện

các sự kiện lịch sử quan trọng hoặc gửi gấm vào đấy cái vốn hiểu biết phong

phú, đồ sộ của mình về các tầng lớp, các môi trường, các nghề nghiệp khác

nhau của xã hội đương thời. Nguyễn Công Hoan rất có ý thức khôi phục lại

cái không khí xã hội, các phong tục, sinh hoạt, ngôn ngữ, tín ngưỡng... của

một thời kỳ lịch sử. Về mặt này ông là người có biệt tài.

Ông am hiểu lịch lãm xã hội cũ, biết rất tỉ mỉ về các địa phương, các

danh nhân, đặc sản từng vùng của đất nước; ông lại có một trí nhớ rất đặc

biệt, nhớ chính xác đến từng chi tiết nhỏ, nhớ từ cái áo the nước dưa và cái

quần cháo lòng lộn trái của tên lý trưởng đến từng lời từng chữ trong cái trát

của một viên tri huyện sức về làng, "nhớ như chôn vào ruột" lời ăn tiếng nói,

cử chỉ hành động trong đời công đời tư của những kẻ có thế lực, có địa vị

trong cái xã hội thực dân phong kiến lúc bấy giờ. Cũng có thời kỳ cái ý định

phục hiện lịch sử của ông mang mầu sắc của tư tưởng phục cổ (Thanh đạm),

nhưng nhìn chung những trang tiểu thuyết cung cấp cho chúng ta nhiều tài

liệu quý về xã hội, sử học, văn học, ngôn ngữ học, kinh tế học... Chúng ta hãy

đọc chương XX của Tranh tối tranh sáng, trong đó, qua các phiên chợ của

một huyện nhỏ, Nguyễn Công Hoan muốn dựng lại không khí xã hội của thời

kỳ nạn đói bắt đầu hoành hành ở nông thôn 1945. Trước hết là bọn đầu cơ

tích trữ ùn ùn đổ về, làm cho gạo tăng vọt lên mấy giá trong một ngày. Bọn họ

từ Hà Nội xuống, Hải Dương, Hưng Yên sang, là những bà hàn, bà nghị, là

người của hãng Chiêu hoà, của An bộ đội, của Yamađa thương cục Nhật

Bản, của Viển Đông công ty, của nhà Sa-lê của hãng Măng-đét, của sở Binh

lương Pháp. Trên trời dưới gạo nhưng những người đói vẫn kéo nhau từng

đoàn rách rưới đi ăn xin và mỗi phiên chợ lại xuất hiện những "người ngồi

hàng mới". Trước hết họ bán áo ba-đờ-suy, giầy Gia Định hoặc những thứ xa

xỉ như bát đĩa cổ, hoành phi, câu đối khảm, ảnh thống chế Pêtanh. Hồi sau đã

thấy bày những thứ cần thiết cho đời sống hàng ngày: bát đĩa phố, mâm gỗ,

nồi đồng, nồi đất, chảo gang.... Hồi sau nữa là những mâm bồng sơn, bát

hương, ỉ và áo chủ. Cuối cùng họ dỡ nốt gian nhà ra bán với những cột, xà,

rui mè, bó lạt, ôm lá.... Từ đó trở đi không thấy người "ngồi hàng mới" đâu

nữa. Trên chiếc nền nhà cũ lộ thiên, rêu mọc mỗi ngày một xanh, rau sam lan

rộng ra và cỏ lên mỗi ngày một cao. Con có vàng thoát chết nay bò về, cuộn

khoanh trên nền hè cũ, chờ người chủ nhà không biết đi ăn xin lang thang tận

đâu hay đã chết đói ở các lề đường cầu chợ nào...

Đọc một chương tiểu thuyết Hỗn canh hỗn cư, ta thấy Nguyễn Công

Hoan nghiên cứu rất sâu các tổ chức cộng đồng ở nông thôn Việt Nam trước

Cách mạng tháng Tám, những mặt hay và những mặt dở của các phường,

các hội, các họ. Hội thì như hội Kỳ Anh của các cụ đến 50 tuổi, phường thì

như phường hoạn lợn, phường hát chèo, họ thì như họ cơm, họ thịt, họ rượu.

"Có hội, có phường, có họ người ta mới có thể nói đến chuyện vào nóc ở

trong làng như nóc làng, nóc giáp, nóc chạ, nóc tư văn, nóc các cụ... Những

hội, phường, họ, nống cho cái tệ hương ẩm, nhưng một mặt cũng thành thói

quen tốt cho làng Văn Chương là có ý thức tương trợ. Bởi vậy mấy năm Bình

dân, nhiều hội mới (hội tương tế, hội bài trừ hủ tục, hội dạy quốc ngữ, hội tập

thể dục) được thành lập".

Những tài liệu về xã hội cũ mà trước đây Nguyễn Công Hoan chưa có

dịp đưa được vào truyện ngắn, truyện dài thì ông đã viết lại một phần trong

Đời viết văn của tôi và đặc biệt từ năm 1970, ông đã ghi lại được khoảng 600

sự việc lớn nhỏ. Hồi ký Đời viết văn của tôi làm ta nhớ lại các sự kiện lịch sử

60 năm văn học, đặc biệt là quá trình hình thành từ những bước đầu của các

ngành báo chí xuất bản, giáo dục. Tác phẩm này cũng ghi lại phác thảo chân

dung của một số nhà văn, nhà thơ như Tản Đà, Vũ Đình Long, Vũ Trọng

Phụng, Khái Hưng, Nhất Linh, Vũ Bằng, Lê Văn Trương... Năm 1978, Nhà

xuất bản Tác phẩm mói đã chọn một số đoạn tiêu biểu (trong số 600 đoạn) in

thành Nhớ vào ghi. Trong hoàn cảnh nước ta, trước đây các ngành bảo tồn

bảo tàng, xã hội học, dân tộc học chưa phát triển thì đây là những tài liệu rất

tốt giúp cho các thế hệ về sau dựng lại bức tranh chân thật về một thời kỳ lịch

sử đã qua, đồng thời cung cấp cho họ những chi tiết chính xác về cái xã hội

tù túng, quằn quại dưới ách thực dân phong kiến.

Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nam Cao, Tô Hoài... là

những nhà văn đã có tên tuổi từ trước Cách mạng tháng Tám. Thông qua tác

phẩm của các nhà văn ấy chúng ta có thể rút ra những vấn đề lý luận trong

quá trình chuyển hoá về thế giới quan, phương pháp sáng tác và phong cách

nghệ thuật của các nhà văn lớp trước, những bài học kinh nghiệm khi viết về

đề tài xã hội cũ, những đặc điểm cách tân của tiểu thuyết hiện thực xã hội chủ

nghĩa so với tiểu thuyết hiện thực phê phán, những yêu cầu nghệ thuật khi

xây dựng những bộ tiểu thuyết có quy mô sử thi, có dung lượng lớn và sức

mạnh tổng hợp, bao quát được những thời kỳ lịch sử quan trọng của dân tộc.

Những tác phẩm Nguyễn Công Hoan viết sau Cách mạng tháng Tám

dường như có ý thức bổ sung những mảng hiện thực trước đây chưa có

trong truyện và tiểu thuyết hiện thực phê phán của ông. Đống rác cũ viết về

thời kỳ 1916 - 1920, trước khi ông viết truyện Sóng vũ môn (1920), Tranh tối

tranh sáng và Hỗn canh hỗn cư viết tại thời kỳ 1940 - 1945, thời kỳ có những

chuyển biến dữ dội trong xã hội Việt Nam, chuẩn bị những điều kiện để bùng

nổ Cách mạng tháng Tám. Như thế có thể thấy một ý đồ của nhà văn muốn

dựng lại trong tác phẩm của mình một chặng đường của xã hội Việt Nam

trong 30 năm đầu (1915 - 1945) của thế kỷ XX. Mặt khác, cần thấy rằng văn

học hiện thực phê phán Việt Nam có những hạn chế nhất định do đặc trưng

của phương pháp sáng tác, do những điều kiện hoạt động công khai ở một

nước thuộc địa. Văn xuôi hiện thực xã hội chủ nghĩa cần phải làm nhiệm vụ

bổ sung và hoàn chỉnh bức tranh hiện thực trong các tác phẩm văn xuôi hiện

thực phê phán, nhất là các mảng đả kích vào bọn đế quốc và bè lũ tay sai,

miêu tả phong trào cách mạng của quần chúng lao động, đặc biệt là thời kỳ từ

khi Đảng ta thành lập cho đến Cách mạng tháng Tám. Tiểu thuyết Tranh tối

tranh sáng, Hỗn canh hỗn cư, Anh con trai người bạn đọc ấy đã có ý thức làm

nhiệm vụ đó. Có những mảng hiện thực hoàn toàn mới mẻ, có những mảng

hiện thực cũ được tô đậm lại với một cách nhìn sâu sắc, chính xác và toàn

diện hơn.

Tranh tối tranh sáng và Hỗn canh hỗn cư đã phát huy được những mặt

mạnh vốn có trước đây của Nguyễn Công Hoan trong văn học hiện thực phê

phán. Ngòi bút Nguyễn Công Hoan vẫn tỏ ra sắc sảo khi tố cáo bọn nhà giàu

tham lam vô độ ở thôn quê, những bọn hào lý kỳ mục sâu mọt, hống hách và

ăn bẩn, những bọn quan lại coi việc đục khoét là hành động khôn ngoan "bất

độc lớp anh hùng", những thủ đoạn lừa lọc, dâm ô của các tầng lớp thượng

lưu xã hội. Nhưng nếu như trước đây nhà văn tô đậm mặt tham nhũng, dâm

ô, đểu cáng thì giờ đây, với một thế giới quan mới, ông đã tập trung tố cáo

mặt chính trị phản động và những thủ đoạn bóc lột kinh tế của chúng. Tri

huyện Lê Sung (trong Hỗn canh hỗn cư) có cả một chiến thuật khôn ngoan và

độc ác để bắt bớ Cộng sản, triệt hạ những thôn xóm và gia đình cách mạng.

Hàn Thưởng (trong Tranh tối tranh sáng) là tay chân đắc lực của lão công sử

già Vamê trong những âm mưu chống phá cách mạng. Thời kỳ Nhật vào

Đông Dương, chúng đứng ra thu mua thóc gạo cho nhà nước và giở những

thủ đoạn gian trá để bóc lột dân chúng.

Tranh tối tranh sáng cũng dành cả một chương XXXII để lột mặt trái

những trò hề chính trị nhạt nhẽo của Bảo Đại và nội các Trần Trọng Kim, để

tố cáo những tấn hài kịch và bi kịch của mấy cái đảng thân Nhật mà thực chất

là những ổ phản động và lưu manh đang tìm cách phất lên trong cái không

khí lộn xộn, nhố nhăng, ông hoá ra thằng, thằng hoá ra ông! Cứ trở về cái

giọng hài hước, châm biếm quen thuộc khi lột trần bản chất hài kịch của giai

cấp thống trị suy vong là Nguyễn Công Hoan rất thành công.

Tiểu thuyết hiện thực xã hội chủ nghĩa của Nguyễn Công Hoan đã khắc

phục được những mặt hạn chế trước đây của tiểu thuyết hiện thực phê phán.

Dưới ách kiểm duyệt gắt gao, văn xuôi hiện thực phê phán không có điều kiện

tập trung mũi nhọn đả kích vào kẻ thù số một của dân tộc. Giờ đây, lần đầu

tiên trong tác phẩm Nguyễn Công Hoan, xuất hiện những phác thảo chân

dung châm biếm của các vị thượng quan người Pháp. Đó là toàn quyền

Paskiê buôn bán làm giàu bằng cách lừa bịp, toàn quyền Đờcu truỵ lạc, bất

lực và hèn nhát, thống sứ Saten được vợ các viên tri phủ, tri huyện khen là

tuổi tuy đã cao nhưng tính khí hãy còn "vui vẻ trẻ trung”, công sứ già Vamê

đục khoét nổi tiếng mà vẫn cứ muốn được khen là thanh liêm theo kiểu "một

thứ cô đầu già, giữ tiếng vô lý là không đĩ"! Cũng lần đầu tiên, trong tiểu

thuyết Nguyễn Công Hoan (Anh con trai người bạn đọc ấy) xuất hiện cả một

lý lịch đầy đủ về ngài tổng giám mục Đulây-khâm mạng toà thánh Đông

Dương và Thái Lan, một người Ái Nhĩ Lan nhưng nhập quốc tịch Mỹ, về ngài

Fr. Anselmô Tađêô Lê Hữu Từ, giám mục địa phận Phát Diệm, quyền nhiếp

chính địa phận Bùi Chu, đại diện quân sự của Quốc trưởng Bảo Đại tại Phát

Diệm! Nguyễn Công Hoan có nhiều tài liệu về lý lịch "bất hảo" của bọn phản

động chóp bu, nhưng ngòi bút tiểu thuyết của ông thường chỉ sắc sảo, sinh

động khi khắc hoạ tính cách bọn tay sai lớp dưới. Đó là linh mục Phan Thành

Nhân đưa Pháp về xứ Đồng bắn giết, hãm hiếp, biến gác chuông nhà thờ

thành lô cốt giặc và xung quanh thành trại giam người và tra tấn. Cha Nhân

đích thân dẫn quân đi càn quét các làng bên lương, cắm thánh giá lên nóc

chùa, sai lính đập tượng Phật để "mở rộng nước Chúa"! Hàng ngày Nhân đeo

lon trung uý sang bốt làm việc như một sĩ quan trong đội lính đánh thuê, chỉ

có sáng chủ nhật Nhân mới mặc áo chùng thâm bịt tà, luồn súng lục vào

quyển Kinh Thánh lúc làm lễ! Độc đáo nhất là hình tượng cha Phước, người

Y-pha-nho với những thủ đoạn bóc lột và ngu dân vừa trắng trợn, vừa tinh vi

xảo quyệt. Là người truyền giảng ở nhà thờ những lúc cần cha Phước cũng

chống gậy đi đòi tiền nhà con chiên ở ngoài phố, giàu sụ lên, nhưng vẫn bủn

xỉn chi ly từng đồng một với kẻ dưới, tự xưng là "nhà tu hành sống một đời

khổ hạnh" nhưng tích trữ vàng như một con buôn và cha thường "lấy hắc ín

sơn ra ngoài những thỏi vàng rồi đem nhét chặt vào những đệm." Cha hành

nghề tôn giáo nhưng vẫn làm cả việc thuyết lý, dụ dỗ, doạ nạt công nhân nhà

in khi họ đình công và báo mật thám bắt những con chiên dại dột trót xưng tội

là đã liên hệ với Việt minh Cộng sản. Cha chỉ huy cả một hệ thống tay sai

được phân công tỷ mỉ là thầy Ấn, thầy Điền, thầy Gia, thầy Lễ. Thầy Ấn giúp

cha mọi việc kinh doanh in ấn, kể cả việc theo dõi khám xét công nhân và cúp

phạt lương tháng. Thầy Gia trông nom việc mua bán xây dựng và thu thuế

nhà đất. Công việc của thầy Điền "mặt sắt" là thu tô đòi nợ, "thầy phải vừa

cứng rắn cho người ta sợ, vừa mềm dẻo cho người ta khỏi trả ruộng. Nghĩa

là cột chặt hai cánh tay người dân cày vào đất đai của Nhà Chung". Khác hẳn

với thầy Điền, thầy Lễ "đẹp kiểu con gái”, da trắng, má phình, đi đứng khoan

thai kiểu nhà nho. Nhiệm vụ của thầy không phải chỉ trông nom việc lễ lạy ở

nhà thờ mà Cha giao cho thầy từ việc trong đến việc ngoài, việc chung và

việc riêng, việc nhỏ đến việc lớn. Thầy phải theo dõi giáo dân, xem họ có gì

sai trái, phạm thời thế hay không? Thầy phải đóng vai trò của người nội trợ,

ghi sổ xem ai biếu xén cha những gì, "trong bếp còn bao nhiêu mỡ, bao nhiêu

trứng, bao nhiêu bơ, bao nhiêu pho mát, bao nhiêu thịt cá, hoa quả". Thầy

còn giúp cha việc cho vay nặng lãi, tích trữ hàng hoá, trong mấy năm chiến

tranh thầy đã chất trong kho nào là xà phòng Con ngựa, nào là sợi Nam Định,

nào là vải chúc bâu, nào là giấy nhật trình cùng nhiều thứ khan hiếm khắc

như dầu hoả, rượu bổ, thuốc đagiênăng, đá lửa". Cha giao cho thầy toàn

quyền quản lý của cải, dường như buông lỏng không nhòm ngó gì, nhưng đố

thày có thể "tơ hào nửa đồng kẽm"! Lần đầu tiên trong tác phẩm Nguyễn

Công Hoan, tên cố đạo nước ngoài, kẻ được giao nhiệm vụ chăm sóc phần

hồn cho bầy con chiên ngoan đạo ở một nước thuộc địa, đã hiện nguyên hình

là tên tay sai nguy hiểm của chính quyền thực dân trong việc ru ngủ, mua

chuộc, doạ dẫm những người nông dân công giáo yêu nước, là tên bóc lột

vừa thu tô và cho vay nặng lãi theo kiểu phong kiến, vừa đầu cơ tích trữ, kinh

doanh theo kiểu con buôn tư sản.

Anh con trai người bạn đọc ấy là một bước tiến đáng kể của tiểu thuyết

Nguyễn Công Hoan trong những năm 60. Trong cuốn tiểu thuyết này, Nguyễn

Công Hoan đã biết tự kiềm chế mình, ông sử dụng một bút pháp hiện thực

tỉnh táo, không pha trộn tuỳ tiện phóng đại và hoạt kê, nên các đối tượng bị đả

kích hiện ra chân thật hơn, tác dụng phê phán sâu sắc hơn. Ông cũng không

sa vào cái bệnh hiện đại hoá nhân vật và đôi khi vi phạm tính lịch sử một cách

tuỳ tiện, chủ quan như ở một vài cuốn tiểu thuyết khác.

Tuy có những nhược điểm nói trên, truyện và tiểu thuyết những năm 60

của Nguyễn Công Hoan đã góp phần bổ sung và hoàn chỉnh thêm cái tập hợp

chân dung của bọn thống trị trong văn học hiện thực phê phán trước đây. Mặt

khác, những tập ký như Những ngày tháng Tám ở Côn Đảo (ghi theo lời các

chiến sĩ cách mạng), Người cặp rằng hầm xay lúa năm 1930 (ghi hồi ký cách

mạng của Chủ tịch Tôn Đức Thắng) cũng như những tiểu thuyết Tranh tối

tranh sáng, Hỗn canh hỗn cư đã cố gắng dựng lại hình ảnh những chiến sĩ

Cộng sản đấu tranh trong nhà tù đế quốc hoặc hoạt động bí mật của phong

trào Mặt trận Dân chủ và Mặt trận Việt Minh. Hỗn canh hỗn cư tập trung tái

hiện phong trào yêu nước và cách mạng của một làng quê ở vùng đồng bằng

Bắc Bộ những năm trước Cách mạng tháng Tám. Hình ảnh nhân dân trong

cuộc kháng chiến chống Pháp chín năm cũng được ghi lại trong tiểu thuyết

Xổng cũi (1947), tập truyện ngắn Nông dân với địa chủ (1956) và đặc biệt

trong tiểu thuyết Anh con trai người bạn đọc ấy (1965). Tuy còn có những mặt

yếu về vốn sống và khả năng thể hiện, nhưng tác phẩm trên đây đã nói lên rất

rõ tấm lòng yêu mến và khâm phục của nhà văn Nguyễn Công Hoan đối với

các chiến sĩ Cộng sản và nhân dân anh hùng. Đặc biệt trong Anh con trai

người bạn đọc ấy, lần đầu tiên hình ảnh người dân công giáo yêu nước và

những cán bộ hoạt động bí mật trong vùng tề Bùi Chu, Phát Diệm đã hiện lên

khá sinh động và gây những ấn tượng rất đẹp đẽ. Đây là một cố gắng của

Nguyễn Công Hoan trong quá trình chuyển hoá từ hiện thực phê phán sang

hiện thực xã hội chủ nghĩa, lúc nhà văn đã ngoài 60 tuổi.

Thông qua sự chuyển hoá của ông cũng như của các nhà văn hiện

thực phê phán khác, chúng ta có thể rút ra những quy luật chi phối sự chuyển

biến về thế giới quan, phương pháp sáng tác và phong cách của các nhà văn

lớp trước trong quá trình chiếm lĩnh phương pháp sáng tác mới.

Lao động nghệ thuật là một quá trình lao động công phu, liên tục và đòi

hỏi phải hết sức say mê. Trước Cách mạng tháng Tám, trong hơn 15 năm,

Nguyễn Công Hoan đã tập trung với nghề viết văn. Tuy bận dạy học, nhưng

lúc ăn, lúc sắp ngủ, lúc đứng thẫn thờ một mình, bao giờ ông cũng suy nghĩ

đăm chiêu về các cốt truyện và nhân vật, "đến nỗi đối với những sự việc,

những nhân vật ở đời, tôi như người đãng trí, vô tình". Lao động nghệ thuật

đối với ông lúc đó là một nhu cầu nội tại. Những trong kháng chiến chống

Pháp, Nguyễn Công Hoan bận nhiều công tác khác trong quân đội, ông coi

công việc viết văn chỉ là phụ, mãi đến sau hoà bình, khi trở lại Hội nhà văn,

ông mới tập trung vào chuyện sáng tác. Cái hiện tượng gần như đứt quãng

này đã xảy ra đối với một số nhà văn hiện thực phê phán, nó gần như là một

quy luật trong thời kỳ quá độ của quá trình chuyển hoá. Nguyễn Công Hoan,

cũng như Ngô Tất Tố, lúc bấy giờ có cái dè dặt của một người cầm bút mà

tuổi đời đã cao, không còn cái "vui vẻ hồn nhiên", cái nhạy bén sắc sảo như

trước. Nhưng ở đây có những nguyên nhân phổ biến hơn. Đối với cuộc sống

mới, con người mới, các nhà văn hiện thực phê phán còn quá bỡ ngỡ. Họ

"như cái cây mới đánh lên để trồng lại ra chỗ khác, rễ chưa ăn với đất mới".

Mà vốn sống về xã hội cũ thì chưa biết để làm gì? Trong thời kỳ kháng chiến

chống Pháp, chúng ta chưa khuyến khích các nhà văn lớp trước viết lại về đề

tài xã hội cũ. Cho nên có lúc Nguyễn Công Hoan đã nghĩ một cách hồn nhiên:

"Tây đi, Nhật cút, vua quan tổng lý đã về vườn, còn đâu là đế quốc và phong

kiến nữa mà phải đả kích". Viết về đề tài xã hội cũ bằng phương pháp hiện

thực phê phán thì không được nữa rồi. Mà phương pháp sáng tác mới thì

chưa chiếm lĩnh được. Đây là nguyên nhân cơ bản của hiện tượng lúng túng

hoặc chưa thành công trong thời kỳ quá độ.

Chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa kế thừa những thành tựu của chủ

nghĩa hiện thực phê phán, nhưng từ chủ nghĩa hiện thực phê phán chuyển

sang chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa không phải là một gạch nối thẳng

tắp. Ở đây có những nhiệm vụ phải giải quyết như những quy luật trong quá

trình chuyển hoá. Trong thế giới quan của các nhà văn hiện thực phê phán

nước ta có những ảnh hưởng tích cực của phong trào vô sản và các phong

trào dân tộc, nhưng cũng có nhiều ảnh hưởng phức tạp của hệ tư tưởng tư

sản và hệ tư tưởng phong kiến. Đó là chủ nghĩa cải lương tư sản, chủ nghĩa

nhân đạo tiểu tư sản, tư tưởng bảo thủ phong kiến. Mặt khác, như trên đã nói,

trong chủ nghĩa hiện thực phê phán Việt Nam có những ảnh hưởng của chủ

nghĩa lãng mạn tiêu cực và chủ nghĩa tự nhiên. Không phủ định một cách có ý

thức những mặt tiêu cực nói trên, không thể chuyển hoá tốt sang phương

pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa. Nam Cao chuyển hoá được sớm, một phần

là vì anh đã được chuẩn bị trong thời kỳ hoạt động văn hoá Cứu quốc bí mật,

mặt khác là vì sau này trong Đôi mắt và Nhật ký ở rừng, anh đã có ý thức phủ

định một cách mạnh mẽ những mặt yếu trong thế giới quan cũ của mình,

nhằm chuẩn bị điều kiện cho sự hình thành một thế giới quan mới. Trong

những trường hợp sự phủ định đó diễn ra một cách dễ dãi hoặc có phần chủ

quan, thì sớm hay muộn, những mặt tiêu cực sẽ bộc lộ một cách tự phát trong

quá trình chuyển hoá. Sự xuất hiện có vẻ như đột nhiên của một số tiểu

thuyết mang màu sắc tự nhiên chủ nghĩa (Đống rác cũ) những năm trước sau

1960 chính là nằm trong quy luật đó.

Sự chuyển biến về thế giới quan là một điều kiện tiên quyết, nhưng

chưa đủ để bảo đảm cho một nhà văn lớp cũ chuyển mình sang phương

pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa. Phương pháp sáng tác mới có những yêu

cầu mới về mặt điển hình hoá và phản ánh hiện thực, những yêu cầu này quy

định nhiệm vụ xây dựng hình tượng con người mới xã hội chủ nghĩa và miêu

tả cuộc sống mới một cách lịch sử - cụ thể trong quá trình phát triển cách

mạng. Ở nhà văn Nguyễn Công Hoan, vốn sống cũ, nhất là sự hiểu biết

những mặt xấu của xã hội thì đã quá thuần thục, nhưng vốn sống mới và sự

hiểu biết con người mới thì có những mặt chưa nhuần nhị. Trong những năm

kháng chiến chống Pháp, ông ở trong rừng với cơ quan, xa nơi làng bản, hơn

nữa tuổi đã cao, không có điều kiện xông xáo xuống các cơ sở hoặc tham gia

các chiến dịch lớn. Mặt khác, những điển hình con người cũ đã định hình, đã

thành khuôn, tạo nên bằng hàng nghìn năm của chế độ phong kiến và bằng

ngót trăm năm của chế độ thực dân, còn con người mới thì tính cách chưa

định hình, còn đang phát triển, nên rất khó nắm bắt. Điều đáng chú ý là nếu

vốn sống cũ không được hoàn chỉnh và bổ sung bằng một vốn sống mới,

không được đánh giá lại dưới ánh sáng của một thế giới quan mới thì nhà văn

cũng không thể nào thành công khi muốn dựng lại toàn cảnh những phong

trào cách mạng dân tộc dân chủ trước Cách mạng tháng Tám.

Văn xuôi hiện thực xã hội chủ nghĩa của chúng ta đã đi qua một chặng

đường hơn 30 năm. Nhìn lại con đường đi của một số thế hệ nhà văn lớp cũ,

lớp mới, chúng ta rút ra được một bài học: không thể tiếp cận phương pháp

hiện thực xã hội chủ nghĩa bằng một lối viết năng khiếu, kinh nghiệm chủ

nghĩa. Muốn có những tác phẩm hiện thực xã hội chủ nghĩa thành công,

không thể giẫm chân mãi trên một lối mòn bản năng mà phải vươn cao hơn.

Trước Cách mạng, Nguyễn Công Hoan tiếp thu khá tốt truyền thống thơ ca

của dân tộc và những truyện cười dân gian. Nhưng chủ nghĩa hiện thực xã

hội chủ nghĩa đòi hỏi dân gian mà phải trí tuệ, dân tộc mà phải hiện đại. Trong

quá trình chuyển hoá, một số nhà văn hiện thực phê phán đã không giải quyết

được tốt yêu cầu này của phương pháp sáng tác mới. Cho nên khi dựng

những cảnh ngắn sinh động như trong cuộc đời thật, họ thường thành công

hơn khi viết một truyện dài hoặc xây dựng những tiểu thuyết có quy mô lớn

đòi hỏi một trình độ tổng hợp và khái quát cao.

* * *

Nguyễn Công Hoan là người có công khai phá, mở đường cho chủ

nghĩa hiện thực phê phán Việt Nam và góp phần đặt nền móng cho văn xuôi

hiện thực với một khối lượng tác phẩm đồ sộ. Những thành tựu sáng tác vẻ

vang đó trước Cách mạng tháng Tám đủ khẳng định ông là một nhà văn xuôi

lớn của dân tộc. Năm 1963, nhìn lại bước đường đi và sự nghiệp lớn của một

bậc đàn anh đáng kính, nhà văn Tô Hoài viết:

"Nếu ta nhẩm từ cái hồi mà lời văn bổng trầm khóc đứng khóc ngồi đến

thời kỳ văn chương sạch sẽ kiểu "Tự lực", thì lực lưỡng như một tay đô vật

không có địch thủ từ Kiếp hồng nhan tới nay, truyện ngắn, truyện dài Nguyễn

Công Hoan sừng sững tạo thành một thế Tam Đảo, Ba Vì hùng vĩ, vượt qua

cả hai thời kỳ, tiến vào Cách mạng tháng Tám."

Nhiều truyện ngắn và tiểu thuyết Bước đường cùng của Nguyễn Công

Hoan đã trở thành những tác phẩm văn học "cổ điển” trong chương trình của

các trường phổ thông và đại học. Nguyễn Công Hoan đã gây được một ảnh

hưởng sâu đậm đối với những thế hệ văn xuôi về sau như Tô Hoài, Bùi Hiển,

Nguyễn Khải, Chu Văn...

Những tập bút ký, những tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan sau Cách

mạng tháng Tám đã góp phần bổ sung, hoàn chỉnh thêm bức tranh xã hội và

cái tập hợp chân dung của giai cấp thống trị mà ông đã dựng lên trong văn

học hiện thực phê phán. Sự nghiệp văn học của Nguyễn Công Hoan sau

1954 không phải chỉ có văn xuôi mà nó còn phong phú hơn, toàn diện hơn.

Tuy tuổi đã cao nhưng ông vẫn lao động không mệt mỏi, đóng góp phần tích

cực của mình vào nhiều lĩnh vực khác nhau trong sự nghiệp chung của dân

tộc.

Nguyễn Công Hoan đã viết đều cho các báo, tạp chí (Văn nghệ, Tác

phẩm mới (Tạp chí Văn học) và các Nhà xuất bản (Văn học, Tác phẩm mới).

Trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước, ông còn cộng tác mật thiết với ban địch

vận của quân đội, thường xuyên có bài trên Đài phát thanh, nói chuyện với

đồng bào, đồng nghiệp trong cách thành thị còn bị tạm chiếm ở miền Nam.

Nguyễn Công Hoan là người đã theo dõi, đã chứng kiến nhiều sự kiện xã hội,

chính trị và văn học những năm đầu thế kỷ XX; từ khi còn là học sinh, ông đã

rất say mê truyền thống văn học trào phúng của dân tộc. Cho nên không phải

ngẫu nhiên mà Nguyễn Công Hoan đã viết được nhiều tiểu luận nghiên cứu

có giá trị về Nguyễn Khuyến, Nguyễn Thiện Kế, Tú Xương, Tản Đà, Tú Mỡ,

trong đó đáng chú ý nhất là những bài Con người Tú Xương, về cuốn Thơ

văn Nguyễn Khuyến. Những bài hồi ký, biên khảo của Nguyễn Công Hoan,

mặc dầu có những điểm còn phải trao đổi bàn bạc thêm, nhưng đã cung cấp

cho người đọc những nhận định, những tư liệu quý để khắc hoạ một chân

dung văn học (Tản Đà, Tú Mỡ), xác định một văn bản, một tiểu sử, một chi

tiết về phong tục sinh hoạt của xã hội Việt Nam thời trước. Vốn là người hiểu

biết khá rõ về gia đình các nhà nho và từng lớp quan lại Bắc Kỳ hồi đầu thế

kỷ, nên ông có khả năng đính chính xuất xứ và chú thích các bài thơ rất tốt.

Qua những bài viết về Nguyễn Khuyến, Tú Mỡ, ta thấy Nguyễn Công Hoan

còn làm thơ trào phúng và hiểu biết về thơ khá sâu sắc.

Trong Hội nhà văn, Nguyễn Công Hoan là một nhà văn thuộc lớp anh

cả, lại là một cây bút bực thầy, nhưng ông vẫn khiêm tốn viết hàng loạt bài

phỏng vấn các đồng nghiệp để khéo léo giới thiệu kinh nghiệm sáng tác cho

thế hệ trẻ (Hỏi chuyện các nhà văn). Ông khuyên các nhà văn trẻ phải "giữ

vững bản sắc dân tộc", "cố gắng dùng cho hết tiếng nói Việt Nam", "dùng cho

đúng lối nói Việt Nam". Muốn thế phải có một vốn ngôn ngữ giàu có, phải luôn

luôn "học" quần chúng để hiểu biết tiếng mẹ đẻ. "Tôi rất lấy làm xấu hổ vì

mang tiếng nói là người viết văn, tôi chưa biết hết nghĩa của tiếng nói Việt

Nam. Nhất là những nghĩa của phương ngôn, tục ngữ. Và tôi chưa tận dụng

được tiếng nói và lối nói đặc biệt của dân tộc Việt Nam. Ví dụ thế nào là Con

dao hai, con dao ba, thế nào là vớ cọc chèo. Nguyễn Công Hoan đã cộng tác

với các cơ quan khoa học xã hội trong việc soạn từ điển và ngữ pháp Việt

Nam. Nhờ vốn hiểu biết sâu sắc về xã hội cũ mà trong các bài viết về ngôn

ngữ, ông có biệt tài khi xác định từ nguyên của các chữ và đính chính lại một

số phương ngôn, thành ngữ bị hiểu sai nghĩa.

Sự nghiệp văn học của Nguyễn Công Hoan phong phú nhiều mặt.

Những tác phẩm của ông không những được bạn đọc trong nước hâm mộ,

yêu mến mà còn có tiếng vang rộng khắp ở nước ngoài. Nhiều truyện của

ông đã được dịch ở Liên Xô, Bungari, Hunggari, Anbani, Cộng hoà dân chủ

Đức, Cu Ba, Ba Lan, Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản...

Nhà nước ta đã tặng thưởng nhà văn Huân chương Lao động hạng

nhất về sự nghiệp sáng tác của ông. Nguyễn Công Hoan là tấm gương của

một người đã cống hiến trọn vẹn cuộc đời mình cho sự nghiệp văn học, tấm

gương của một nhà văn đã lao động không mệt mỏi suốt nửa thế kỷ, từ khi

còn là một học sinh trên ghế nhà trường cho đến lúc đã nằm trên giường

bệnh, tấm gương của một nhà văn yêu nước, một ngòi bút chiến đấu vì lẽ

phải, không sợ bất cứ một sự đe doạ nào của chính quyền thực dân phong

kiến, tấm gương của một nhà văn Cộng sản chiến đấu cho độc lập tự do và lý

tưởng xã hội chủ nghĩa.

(Lời giới thiệu Tuyển tập Nguyễn Công Hoan

Nxb Văn học, 1983).

NGUYỄN CÔNG HOAN (6/3/1903 – 6/6/1977)NGUYỄN HOÀNH KHUNG

Nhà văn Việt Nam; một trong những đại biểu ưu tú của trào lưu văn học

hiện thực phê phán trước Cách mạng tháng Tám. Sinh tại làng Xuân Cầu,

huyện Văn Giang, tỉnh Bắc Ninh, nay là thôn Xuân Cầu, xã Nghĩa Trụ, huyện

Châu Giang, tỉnh Hải Hưng, trong một gia đình quan lại xuất thân Nho học

thất thế, bất mãn với xã hội thực dân và bọn quan lại mới. Lúc nhỏ, học ở

trường Bưởi; 1922, học Trường cao đẳng sư phạm. Sau khi tốt nghiệp

(1926), dạy học cho tới Cách mạng tháng Tám. Bị chính quyền thực dân

không ưa, Nguyễn Công Hoan phải đổi đi nhiều nơi: thị xã Hải Dương, huyện

Nam Sách, Kinh Môn, thị xã Lào Cai, thành phố Nam Định, Trà cổ... Ông bắt

đầu viết truyện từ 1920; 1922, viết những tập Truyện thế gian giúp Tản Đà

thư điếm ở Hà Nội. Tập truyện ngắn in đầu tiên là Kiếp hồng nhan (1923). Từ

1930, thường xuyên viết mục Xã hội ba đào ký trên Annam tạp chí của Tản

Đà và được dư luận chú ý. Từ đó, Nguyễn Công Hoan sáng tác liên tục vừa

truyện ngắn, vừa truyện dài, có mặt thường xuyên trên báo chí và văn đàn

công khai đương thời.

Nguyễn Công Hoan có biệt tài về truyện ngắn trào phúng. Đó chính là

bộ phận sáng tác có ý nghĩa nhất của ông đối với văn học dân tộc. Tập Kép

Tư Bền gồm 15 truyện xuất bản tháng 6 năm 1935, gây một tiếng vang lớn

khi đó. Với hàng trăm truyện ngắn trào phúng, ông đã dựng nên bức tranh

sinh động về cái xã hội thực dân nửa phong kiến tàn ác, đầy dẫy bất công, giả

dối, thối tha đương thời; đả kích không thương tiếc bọn quan lại tàn ác, tham

lam, bỉ ổi, bọn địa chủ cường hào keo bẩn, ngu dốt, bọn tư sản vô lương tâm

chỉ biết chạy theo đồng tiền và lối sống tư sản lố lăng, đồi bại... Đồng thời,

nhà văn thể hiện khá chân thực, cảm động tình cảnh cơ cực của những

người nghèo khổ, từ người phu xe, anh kép hát, em bé ăn mày, những "con

sen", "thằng nhỏ" ở thành phố... đến người nông dân ở nông thôn, người

công nhân ngoài hầm mỏ... Ông đã bênh vực họ khi họ bị xã hội ức hiếp

khinh miệt, vu oan giá hoạ. Trong thời kỳ Mặt trận Dân chủ (1936 - 1939),

ngòi bút trào phúng của ông càng sắc bén và mang tính chiến đấu mạnh mẽ.

Ở nhiều truyện, nhà văn hướng tới những vấn đề thời sự, chính trị nóng bỏng

đương thời, đả kích những âm mưu, chính sách lừa bịp của chính quyền thực

dân. Tuy vậy, tiếng cười trào phúng của Nguyễn Công Hoan cũng có khi còn

thiếu một nội dung xã hội nghiêm túc. Do chưa có được sự gắn bó thật sâu

sắc với nhân dân lao động nghèo khổ nên tuy đứng về phía họ, bênh vực họ,

ông vẫn nhìn họ chưa thật chính xác, tin yêu, có khi còn hài hước mỉa mai. về

nghệ thuật, Nguyễn Công Hoan tỏ ra khá già dặn, độc đáo trong thể loại

truyện ngắn trào phúng. Ông giỏi phát hiện những tình huống mâu thuẫn đáng

cười và có cách kể chuyện thật tự nhiên, có duyên, hấp dẫn, với một ngôn

ngữ sinh động, rất gần khẩu ngữ hàng ngày.

Trước Cách mạng tháng Tám, Nguyễn Công Hoan còn là tác giả của

hơn hai chục truyện dài. Nhìn chung, truyện dài Nguyễn Công Hoan không có

giá trị như truyện ngắn của ông. Những truyện viết thời kỳ đầu (Tắt lửa lòng,

1933; Lệ Dung, 1934; Lá ngọc cành vàng, 1935...) thường kể những mối tình

éo le, trắc trở, bi thảm; tuy có những yếu tố phê phán xã hội, nhưng chủ yếu

được viết bằng phương pháp lãng mạn chủ quan, nhiều tưởng tượng dễ dãi,

ít chân thực. Khá hơn cả là Lá ngọc cành vàng, một truyện cảm động, phê

phán lễ giáo và bọn quan lại phong kiến tàn ác, khinh miệt người nghèo. Cô

giáo Minh (1935) là một tiểu thuyết luận đề mang nặng tư tưởng bảo thủ, chủ

trương giải quyết xung đột "mới, cũ" bằng sự thoả hiệp, thực chất là đầu hàng

của "phái mới" đối với "phái cũ", trái với giải pháp "đoạn tuyệt" đại gia đình

phong kiến để giải phóng cá nhân trong Đoạn tuyệt của Nhất Linh. Trong thời

kỳ Mặt trận Dân chủ, truyện dài Nguyễn Công Hoan chuyển mạnh sang

khuynh hướng hiện thực phê phán với Ông chủ (1935), Bà chủ (1935), Bơ vơ

(1936), Nhật ký cô làm công (1936), Bước đường cùng (1938), Cái thủ lợn

(1939)... Ông chỉ đề cập đến chủ đề nông dân địa chủ khá thành công. Đó là

chuyện một tên chủ ấp dâm đãng, quỷ quyệt, tàn bạo, đã bày mưu đặt kế

cướp vợ người tá điền nghèo, rồi vợ chồng hắn lại vu oan cho anh, đánh đập

anh đến chết. Bước đường cùng là một tác phẩm đặc sắc viết về nông thôn

Việt Nam đương thời, vạch rõ quá trình phá sản không cưỡng được của

người nông dân dưới sự áp bức, bóc lột tàn tệ của giai cấp địa chủ phong

kiến, đồng thời hé ra con đường đấu tranh để giành quyền sống của họ. Ngòi

bút Nguyễn Công Hoan đang sung sức, tiến bộ do tiếp thu được ảnh hưởng

của phong trào Mặt trận Dân chủ do Đảng lãnh đạo thì xã hội Việt Nam bước

vào một thời kỳ hết sức đen tối. Vốn dễ gần gũi với tư tưởng phong kiến bảo

thủ, khi mất phương hướng, Nguyễn Công Hoan đã viết những tác phẩm bảo

thủ, lạc hậu, tiêu biểu là Thanh đạm (1942). Thanh đạm lý tưởng hoá một

nhân vật quan lại phong kiến xuất thân khoa bảng. Tác phẩm còn thi vị hoá lễ

giáo và trật tự phong kiến với cái tôn ti trật tự có tính chất nô lệ, do đó, hạ

thấp vai trò và nhân cách nhân dân lao động. Tác phẩm đã bị báo chí cách

mạng bí mật và dư luận tiến bộ phê phán.

Sau Cách mạng tháng Tám, Nguyễn Công Hoan hăng hái tham gia

công tác cách mạng: ông làm Giám đốc kiểm duyệt báo chí Hà Nội, rồi Phó

giám đốc Sở tuyên truyền Bắc Bộ. Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, nhà văn

gia nhập bộ đội, làm biên tập viên báo Vệ quốc quân và Giám đốc Trường

văn hoá cán bộ quân nhân của Bộ Tổng tư lệnh, đồng thời, là Chủ nhiệm và

biên tập tờ Quân nhân học báo. Sau khi hoà bình lập lại (1953), ông công tác

hẳn ở Hội văn nghệ Việt Nam, làm cán bộ Nhà xuất bản Văn nghệ. Khi Hội

nhà văn thành lập (1957), ông được bầu làm Chủ tịch Hội khoá đầu (1957 -

1958) và Uỷ viên Ban thường vụ trong các khoá chấp hành Hội tiếp sau đó,

đồng thời, là Uỷ viên ban chấp hành Hội liên hiệp văn học nghệ thuật Việt

Nam. Trong những năm kháng chiến chống Pháp, Nguyễn Công Hoan ít sáng

tác, nhưng sau ngày hoà bình, ông trở lại sáng tác đều đặn. 1955, Nguyễn

Công Hoan cho in Nông dân và địa chủ, tập truyện ngắn về cải cách ruộng

đất. Những ngày tháng Tám ở Côn Đảo và Người cặp rằng hầm xay lúa ở

ngục Côn Lôn năm 1930 (1960) ghi lại những hồi ức của các chiến sĩ cách

mạng và của Chủ tịch Tôn Đức Thắng trong nhà tù Côn Đảo. Nguyễn Công

Hoan có ba truyện dài về xã hội Việt Nam trước cách mạng: Tranh tối tranh

sáng, (1956), Hỗn canh hỗn cư (1961), Đống rác cũ (mới in tập I, 1963). Với

vốn sống phong phú và ánh sáng của nhận thức mới, Nguyễn Công Hoan đã

lên án chính sách bóc lột, đàn áp tàn bạo của thực dân Pháp, phát xít Nhật và

bộ mặt phản động, xấu xa của bọn quan lại, tư sản, địa chủ, cường hào; đồng

thời, đã cố gắng thể hiện vai trò quần chúng nhân dân dưới sự lãnh đạo của

Đảng vô sản. Nhưng những tác phẩm đó còn có những nhược điểm về tư

tưởng và nghệ thuật: chất liệu hiện thực bề bộn chưa được khái quát sâu sắc,

các nhân vật chưa thật có sức sống, kết cấu chưa chặt chẽ, nhiều chi tiết vụn

vặt, rườm rà, đôi khi sống sượng, đậm tính chất tự nhiên chủ nghĩa, nhất là

trong Đống rác cũ. Với sự quan tâm và hiểu biết phong phú về truyền thông

văn học và ngôn ngữ dân tộc, Nguyễn Công Hoan còn viết những tiểu luận về

Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Nguyễn Thiện Kế, Ngô Tất Tố, Tản Đà... đăng

trên các báo chí văn học. Tập hồi ký Đời viết văn của tôi (1971) cung cấp

nhiều tài liệu sinh động về đời sống văn học Việt Nam trước 1945.

Nguyễn Công Hoan mất tại Hà Nội, để lại một số bản thảo truyện dài,

bút ký, hồi ký, tiểu luận đã hoặc đang hoàn thành. Với hơn năm mươi năm lao

động văn học bền bỉ, có mặt trên văn đàn ngay từ khi nền văn xuôi "quốc

ngữ" còn non nớt, Nguyễn Công Hoan có những đóng góp đáng kể vào sự

phát triển của văn xuôi Việt Nam. Hàng trăm truyện ngắn đặc sắc và tiểu

thuyết Bước đường cùng đã khẳng định vị trí hàng đầu của nhà văn trong trào

lưu văn học hiện thực phê phán Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám.

(Từ điển văn học, tập II, NXB KHXH.1984)

NGÒI BÚT NHÀ VĂN NGUYỄN CÔNG HOAN, LỰC LƯỠNG, DŨNG KHÍ, LẠ LÙNG

TÔ HOÀI

Nhà văn Nguyễn Công Hoan sinh ngày 6 tháng 3 năm 1903, mất ngày

6 tháng 6 năm 1977. Thọ 74 tuổi.

Khối lượng sáng tác của Nguyễn Công Hoan thật đồ sộ, từ 1920 - ấy là

năm mà người viết lời bạt này mới chào đời, Nguyễn Công Hoan đã sáng tác

liên tiếp hơn nửa thế kỷ, đến bây giờ thống kê chưa đầy đủ mà đã tới hơn 30

truyện dài, hơn 200 truyện ngắn và mấy chục bài nghiên cứu, phê bình văn

học nghệ thuật.

Nhà văn Nguyễn Công Hoan, khi thiếu thời đã từng ở lâu Hà Nội.

Không kể sau này, khi Cách mạng tháng Tám thành công và từ 1954, nhà văn

đã sống và làm việc ở thủ đô, từ sơ học đến trung học cậu bé và chàng thanh

niên Nguyễn Công Hoan đều đi học, trọ học ở trung tâm thành phố, các quận

Hoàn Kiếm, Ba Đình ngày nay. Không phải ngẫu nhiên, các truyện ngắn, đề

tài thành phố của nhà văn đều bắt nguồn từ đời sống Hà Nội ở thời kỳ ấy.

Một gia tài tác phẩm lớn lao của Nguyễn Công Hoan mà thời gian sống

và ảnh hưởng của nhà văn phản ánh trong sáng tác đã trải dài cả thế kỷ, là

những mốc, những chứng tích, những nguyên vật liệu mắt thấy tai nghe cho

những lập luận, kết luận của cả một thời kỳ văn học.

Các tác phẩm Kiếp hồng nhan và tập Xã hội ba đào ký của Nguyễn

Công Hoan được in vào đầu thập kỷ 20 - đến nay sắp sang những năm 90,

thế mà ngạc nhiên xiết bao - bạn đọc có thể đọc một truyện ngắn trong Kiếp

hồng nhan viết ở những năm tháng xa xôi ấy, với truyện ngắn Chiếc xe lam,

một trong những sáng tác sau cùng, khi nhà văn vào Sài Gòn giải phóng năm

1975, không hề thấy khoảng cách thời gian ở truyện ngắn Chiếc xe lam với

truyện ngắn Sóng vũ môn. Tại sao Nguyễn Công Hoan không lúc nào cũ,

trong khi ngày nay bạn đọc khó lòng còn để mắt thêm một lần đọc các tác

phẩm văn chương biền ngẫu hay văn chương tín điều, trung hiếu tiết nghĩa,

thiện ác đơn giản của giai đoạn văn học quốc ngữ thời kỳ đầu.

Bí quyết ấy có thể cắt nghĩa dễ dàng. Được chắt lọc từ ý nghĩa tư

tưởng đời sống xã hội, văn Nguyễn Công Hoan đã sáng tạo bằng tiếng nói

hàng ngày của xung quanh. Ở Nguyễn Công Hoan, tả chân, tả thực kia và

Nguyễn Công Hoan hiện thực sau này chỉ là rút kinh nghiệm sai đúng hay

thiếu sót rồi bổ sung, phát triển tuyệt nhiên không phải trăn trở "lột xác", "nhận

đường". Khi cách mạng chuyển giai đoạn, khi đất nước thoát vòng nô lệ, dân

tộc được độc lập, tự do thì bút pháp nhà văn càng được tăng lực.

Một khi sáng tác đã là chứng tích, là chất liệu tấm gương phát triển văn

học và khi một sáng tác vào cuộc sống đã gợi lên những tác động khác nhau

thì bao giờ cũng đem lại những lập luận, những lý giải giúp ích cho nhận định

của mỗi giai đoạn văn học. Ở nước ta, hiếm có những cây bút hơn được Vũ

Trọng Phụng, Nguyễn Công Hoan trong đời văn đã trải những tranh luận

quyết liệt. Riêng Nguyễn Công Hoan, một số tác phẩm, ở từng giai đoạn khác

nhau đã là mấu cứ cho những tranh cãi gay go nhưng rất cần thiết cho phong

trào và lực lượng văn học Việt Nam qua các thời kỳ.

Ít nhất cũng đếm được 4 cuộc quan trọng.

1. Bây giờ các nhà nghiên cứu thường nhắc đến thời kỳ Mặt trận Bình

dân 1936 - 1939, cuộc tranh luận của phái văn học Vị nghệ thuật và phái văn

học Vị dân sinh mà sau cùng lực lượng văn học Vị dân sinh do một số nhà lý

luận phê bình tiến bộ chủ trương đã thắng lợi. Chất liệu để có được cuộc

tranh luận mà chân lý nghệ thuật tiến bộ lần đầu tiên đã thắng lợi trên bình

diện văn học nước ta, đó là tập truyện ngắn Kép Tư Bền, rồi đến tiểu thuyết

Bước đường cùng của nhà văn Nguyễn Công Hoan.

2. Cuối thời kỳ Bình dân, cuộc tranh luận về thuyết bảo thủ hay tự do

trong luân lý gia đình đã thông qua tiểu thuyết Cô giáo Minh và Đoạn tuyệt

của Nhất Linh. Người ta ít nhắc đến cuộc tranh luận này, sự việc đã xảy ra khi

sắp có chiến tranh thế giới lần thứ hai, vấn đề bị nhạt hẳn tính chất xã hội. Số

người tham gia không rộng khắp các báo ba kỳ, mà chỉ bài của tác giả Cô

giáo Minh cùng một số người ủng hộ ở báo Tiểu thuyết thứ bẩy, báo Tin văn

với một bên là hai cây bút Tự lực văn đoàn. Rồi cũng không ngã ngũ.

3. Tiểu thuyết Danh tiết và tiểu thuyết Thanh đạm (1942) hai truyện đều

được in khi đã bắt đầu chiến tranh thế giới thứ hai, thực dân Pháp đặt lại cơ

quan kiểm duyệt từng bài báo, từng trang sách. Bây giờ có một bài đọc sách

ngắn khoảng nửa gang tay chữ trên báo Cờ giải phóng, cơ quan tuyên truyền

của Đảng Cộng sản Đông Dương, in litô phát hành bí mật, phê bình tư tưởng

bảo thủ trong tiểu thuyết Thanh đạm. Rất tiếc khi nước nhà độc lập, các nhà

phê bình nghiên cứu văn học vẫn cứ nguyên tinh thần bài đọc sách ngắn ngủi

ấy mà nói lại. Tôi không có ý bênh vực sẵn cho tiểu thuyết Thanh đạm.

Nhưng, ừ thì tác phẩm ấy có thể chứa đựng tư tưởng bảo thủ, nhưng phải

được lý giải rằng bảo thủ thế nào, cái gì không thể chỉ im lặng và lặp lại một

bài điểm báo thông thường.

4. Tiểu thuyết Đống rác cũ (Tập I, in 1963) cuốn tiểu thuyết sau cùng

của Nguyễn Công Hoan gây dư luận khác nhau. Nhưng trong một tình hình

khá là bi hài. Tiểu thuyết này gồm hai tập, Nhà xuất bản Văn học in xong tập I,

nhưng cũng chưa phát hành rộng cuộc tranh luận đã tùm lum. Thế là tập II

không tiếp tục ra đời. Cho tới nay cũng không mấy bạn đọc biết câu chuyện

đầu và đuôi thế nào, chỉ mới đọc các bài báo chê Đống rác cũ tự nhiên chủ

nghĩa. Nêu lại vấn đề này, tôi cũng không đơn giản đòi khôi phục giá trị tiểu

tuyết Đống rác cũ. Mà chỉ muốn có phê bình, có sự nghiên cứu, phân tích,

đánh giá nhiều chiều, nhiều mặt một tác phẩm để tiến tới chân lý được. Hay

làm lại một hoạt động văn học bình thường, lành mạnh trong tình hình hiện

nay.

Tư tưởng và văn phong Nguyễn Công Hoan, từ sáng tác đầu tiên đến

tác phẩm sau cùng, xuyên suốt một nét. Tác phẩm Nguyễn Công Hoan đã tới

với người đọc, gây phản ứng và tác động mạnh mẽ đến độ nhiều cuộc tranh

luận đã nổ ra. Một đời viết, tác phẩm chồng lên kể hàng trăm, hàng trăm tác

phẩm trải 4 trận phê bình ra trò, mỗi cuộc một nội dung khác nhau đã có thể

thấy ngòi bút nhà văn lực lưỡng, dũng khí, lạ lùng.

* * *

Nhân dịp phát hành tiểu thuyết Một kiếp người, tôi xin chép lại một kỷ

niệm của tôi về tiểu thuyết ấy với nhà văn. Tuy câu chuyện nhỏ, cũng thật rõ

nét con người, thái độ làm việc, cả đến trang nghiêm túc nhất nhưng lúc nào

cũng vui tính của nhà văn.

Bấy giờ vào khoảng 1967.

"Cục địch vận Quân đội nhân dân tổ chức gặp mặt văn nghệ sĩ làm việc

sáng tác phục vụ nhiệm vụ địch vận. Các vùng bị tạm chiếm miền Nam

đương ngập ngụa sách vở phản động, văn chương đồi truỵ. Ta cần tìm cách

thổi luồng gió mới vào. Các anh ấy đề nghị chúng tôi viết những truyện - viết

theo lối sách chưởng, tình báo, lãng mạn đương thịnh hành, nhưng nội dung

lành mạnh, có tính chiến đấu. Và ký tên khác. Để in công khai trong thành

hoặc in ngoài chiến khu, đem lồng bìa giả, bí mật đưa vào các đô thị.

"Chưa ai làm gì thì anh Nguyễn Công Hoan đã xong một tiểu thuyết

trên một trăm trang bản thảo. Hồi kháng chiến chống Pháp anh đã viết một

truyện theo yêu cầu như thế do Quân đội in, quyển tiểu thuyết tên là Xổng cũi,

ký tên tác giả Nguyễn Văn Lung, (anh cắt nghĩa Lung là lung tung thiên ấy

mà).

"Tôi đọc quyển tiểu thuyết vừa ráo tay của anh rồi nói:

- Nhưng đoạn anh tả tình yêu chưa được.

- Sao?

- Anh cho trai gái Sài Gòn bây giờ còn viết thư tình như thư tình trong

truyện của anh từ hồi "min nớp xăng cà cộ". Có cả sợi tơ lòng, đài gương,

dấu bèo, nhạn én đổi thay, tháng ngày thấm thoát."

Anh vỗ đùi, cười to:

- Ờ nhỉ, cái việc ấy lâu nay mình không có thực tế. Hỏng!

Anh bằng lòng với nhận xét ấy của tôi và tự giải thích theo cách hài

hước riêng. Rồi anh bỏ cả cuốn tiểu thuyết. Không phải là việc dễ dàng đâu.

Một số nhà văn khác trạc tuổi anh bấy giờ, còn có chủ trương viết biền

ngẫu lối cổ như vậy. Nhưng chịu nghe, anh Nguyễn Công Hoan vẫn trẻ trung

như thường.

Ít lâu sau, Nguyễn Công Hoan viết hẳn lại cuốn tiểu thuyết ấy. Chính là

cuốn tiểu thuyết có hôm nay trên tay bạn đọc. Thoạt đầu Nguyễn Công Hoan

lấy tên là Nếu không có anh. Nhưng anh bảo tiểu thuyết này còn đưa bên địch

vận xem, nếu chưa được và cần sửa nữa, anh cũng sẽ sửa và có ký tên "lung

tung thiên" cũng chẳng sao, miễn là tác phẩm của anh đến được với bạn đọc

cần thiết nhất của anh.

(Lời nói đầu in trong tiểu thuyết Một kiếp người

(tên của tác giả Nếu không có anh) NXB Hà Nội, Hà Nội, 1989)

MỘT NHÀ VĂN TIÊU BIỂU CỦA CHỦ NGHĨA HIỆN THỰC PHÊ PHÁNHỒNG CHƯƠNG

Nguyễn Công Hoan là một trong những nhà văn tiêu biểu của chủ

nghĩa hiện thực phê phán Việt Nam. Ông bắt đầu viết văn từ năm 1920,

nhưng từ năm 1935, ông mới được nổi tiếng với tác phẩm Kép Tư Bền. Ông

đã viết rất nhiều, nhất là truyện ngắn. Những truyện ngắn của ông được in

thành nhiều tập. Chỉ tính riêng về truyện dài ông cũng đã viết trên mười cuốn.

Những truyện ngắn của ông rất có giá trị. Tính chất hiện thực của Nguyễn

Công Hoan chủ yếu là ở trong các truyện ngắn của ông (nhất là những tập

Kép Tư Bền, Đào kép mới), về truyện dài của ông thì Bước đường cùng là có

giá trị hơn cả.

Nguyễn Công Hoan chuyên tả những cảnh xấu xa bỉ ổi, những cảnh bất

công, vô lý trong xã hội nước ta dưới thời thuộc Pháp. Trong truyện Báo hiếu:

trả nghĩa mẹ ông công kích hạng trọc phú ăn ở với mẹ không ra gì. Tên này

gọi mẹ bằng "con vú già", để vợ đầu độc mẹ chết cho khuất mắt, rồi "trả nghĩa

mẹ" bằng cách làm đám ma thật linh đình để báo hiếu. Trong truyện Hai thằng

khốn nạn ông dựng lên một tên trọc phú keo kiệt khác: một ông Nghị bỏ ra ba

hào mua một thằng bé nhưng vì lưng thằng bé có nhiều nốt ruồi nên hắn ta

đã bớt lại hai xu mà vẫn còn tiếc là đắt quá! Trong truyện Mất cái ví ông đã

nhạo báng lão tham đểu cáng giả vờ mất ví để vu cho người bà con nghèo

của hắn, làm cho người này không thể đến quấy nhiễu, nhờ vả nó. Những

nhân vật phản diện trong các tác phẩm của Nguyễn Công Hoan đều lấy trong

giai cấp thống trị hồi bấy giờ: một ông quan hà lạm hay áp bức dân, sách

nhiễu dân, một cụ bá biển lận keo kiệt, một bà phán ăn không ngồi rồi chuyên

đánh tổ tôm, đọc tiểu thuyết nhảm nhí, đi ve trai rồi lại "bán trôn” để cho chồng

được thăng quan tiến chức... Với truyện Đào kép mới Nguyễn Công Hoan

chế giễu một cách kín đáo trò hề thực dân Pháp đưa Bảo Đại "hồi loan" bày

ra trò "cải tổ Triều đình" để lừa gạt nhân dân. Ông ví nó với lối quảng cáo bịp

bợm của một gánh hát đã mất hết tín nhiệm. Nguyễn Công Hoan thường đặt

nhân vật của ông vào trong những cảnh ngộ éo le buồn cười để làm một trò

đùa cho bạn đọc. Trong nhiều tác phẩm của ông, Nguyễn Công Hoan thường

cho những người giàu chạm trán với những người nghèo. Sự chạm trán giữa

người giàu và người nghèo là cái cốt của hầu hết các truyện ngắn, truyện dài

của ông. Trong cuộc xung đột giữa người giàu và người nghèo này bao giờ

cảm tình của Nguyễn Công Hoan cũng nghiêng hẳn về phía người nghèo.

... Nguyễn Công Hoan có lối miêu tả rất sinh động, khéo léo làm cho

người đọc tưởng chừng thấy ngay trước mắt cái cảnh tả trên trang giấy.

Chúng ta hãy nghe tác giả tả "Thằng ăn cắp" trong Kép Tư Bền. Đứa trẻ nửa

ăn mày nửa ăn cắp xuất hiện giữa đám hàng rong:

"Một hôm, nó vơ vẩn giữa đám hàng bán rong.

"Thấy nó, bà hàng rau đứng dậy, quẩy gánh hàng lên vai, đi chỗ khác.

Bà hàng thịt rờ lại ruột tượng. Bà hàng bún riêu nắn túi tiền. Bà hàng lê bấm

cô hàng bánh đúc. Chị bán bánh rán sốt ruột đưa mắt cho bác hàng khoai.

"Họ thì thào:

- Thằng ăn cắp!" (tr.21)

Tác giả mới tả đứa bé ăn cắp một cách gián tiếp qua những cử chỉ, lời

nói, khoé mắt của những người bán hàng rong. Bây giờ tác giả tả thẳng vào

đứa bé ăn cắp:

"... Nó ngồi sán vào cô hàng bánh đúc. Nó chìa tay ra xin một miếng.

Cô hàng ôm khư khư lấy mẹt vào lòng, xua lấy xua để:

- Chưa bán mở hàng đây! Khỉ ạ!

"Nó lại dịch sang kề nồi bún riêu.

- Lạy bà, con ăn mày bà một bát.

- Ba mươi sáu cái nõn nường! Mỗi bát mấy đồng xu của người ta đấy.

Thôi đi! Dơ!

"Nó lại mó vào củ khoai lang, tủm tỉm cười.

"Bà ấy vội hắt tay nó ra và mắng:

- Bà thì tát cho một cái bây giờ, đừng láo!

"Bà hàng lê chắc chẳng đời thuở nào nó dám động đến hàng mình, là

thứ xa xỉ phẩm, đùa nói rằng:

- Một hào một quả, bỏ tiền đây, tao bán cho.

"Nó cười, lắc đầu.

"Bà ấy ném vào lòng nó một mảnh vỏ quýt. Nó đỡ được, bỏ vào mồm,

nhai gau gáu.

"Rồi nghĩ thế nào, nó đứng dậy, tay nó đếm xu trong túi, nói với bà

hàng bún riêu:

- Bà bán cho cháu một bát.

- Mày có tiền không?

"Nó gật đầu, mạnh bạo. Rồi đắc chí, nó lắc túi.

"Bà ấy múc cho nó một bát đầy. Nó ăn. Phù phù! Nóng! Suỵt soạt! Cay!

Ngon quá!"

Đứa bé ăn cắp là cái gai trong mắt mấy mụ hàng rong. Mỗi người đều

coi nó là một con chiên ghẻ. Ai cũng xua đuổi nó.

Ăn xong bát bún đứa bé bỏ chạy:

- Ối ông đội xếp ơi! Thằng ăn cắp! Ai đuổi hộ tôi!

"Bọn bán hàng nhốn nháo. Chạy tứ tung. Quang gánh vướng. Người

ngã. Hàng đổ. Bát vỡ.

- Bắt lấy nó!"

Người ta đuổi bắt nó. Người thì bảo nó giật khăn, người thì đồn nó giật

đôi khuyên tai vàng. Cuối cùng người ta bắt được nó, khám người nó không

có gì, người ta cho là nó có bè có đảng nên đã tẩu thoát tang vật. Người ta

đánh nó nhừ tử:

"Ức! Một cái đá vào mạng mỡ... Hự! Một cái tống vào ngực! Huỵch!

Huỵch! Bốp! Bốp... A lê! Lên cẩm!... Nó mềm như sợi bún, không dậy được..."

Bà hàng bún riêu "áo lấm, khăn sổ, tóc rũ", chạy "lạch xạch như con vịt"

còn mãi phía sau. Đến lúc tới gần người ta xúm lại hỏi: Bà mất cái gì?

"Bà ấy cố trả lời, nói rời rạc như người sắp tắt thở:

- Nó ăn... của... tôi... hai xu... bún riêu... rồi... nó quỵt... nó chạy...!

Cả một cảnh sống thực bày ra trước mắt chúng ta. Lối tả tỉ mỉ các chi

tiết là một đặc điểm của phương pháp sáng tác hiện thực chủ nghĩa của

Nguyễn Công Hoan. Câu chuyện kết thúc một cách đột ngột. Hai xu bún riêu,

một trận đòn nhừ tử! Đó, giá trị con người dưới thời thuộc Pháp! Nguyễn

Công Hoan đã giáng mọt đòn chí mạng vào chế độ coi mạng người như cỏ

rác.

... Bước đường cùng ra đời vào năm 1938 giữa lúc phong trào Mặt trận

Dân chủ Đông Dương lên cao nhất. Điều đó có ảnh hưởng quyết định đến xu

hướng chung của tác phẩm. Bước đường cùng là tác phẩm có giá trị cao nhất

của Nguyễn Công Hoan. Với Bước đường cùng lần đầu tiên trong lịch sử văn

học Việt Nam có một tác phẩm nói đến đời sống nông thôn Việt Nam một

cách sâu sắc, vạch trần được một trong hai mâu thuẫn cơ bản của xã hội

nước ta dưới thời thuộc Pháp là mâu thuẫn giữa nông dân và địa chủ phong

kiến. Trong Bước đường cùng Nguyễn Công Hoan kể chuyện một nông dân

nghèo là anh Pha bị tên địa chủ Nghị Lại cướp mất ruộng bằng cách làm văn

tự giả rồi bắt anh ấn dấu tay vào. Anh Pha cùng hai nông dân khác cũng bị

Nghị Lại tịch thu ruộng vì không trả được nợ là Trương Thi và San đoàn kết

nhau lại để giữ ruộng không cho thợ gặt của Nghị Lại xuống gặt lúa của mình.

Nghị Lại đưa lính huyện về hộ vệ cho thợ gặt cướp lúa của anh Pha. Anh Pha

chống lại bị bọn lính ôm ghì lấy, đè ngửa ra và trói gô lại khiêng đi... Truyện

kết thúc một cách nghẹn ngào, uất ức.

Trong Bước đường cùng Nguyễn Công Hoan đả kích mạnh mẽ vào tên

địa chủ Nghị Lại, vào tên tri huyện, vào bọn lính lệ... nghĩa là những đại biểu

của giai cấp địa chủ phong kiến đang cấu kết với đế quốc để thống trị nhân

dân ta hồi đó. Trong Bước đường cùng người ta tìm thấy những nét chính

của xã hội cũ trong đó tên trọc phú bụng phệ ăn không ngồi rồi bóc lột nông

dân từng xu, tên tri huyện chuyên ăn hối lộ đục khoét nông dân lao động

nghèo không có miếng đất cắm dùi, tên lính lệ đểu cáng thấy đàn bà như mèo

thấy mỡ và những điều chướng tai gai mắt khác. Trong tác phẩm này tác giả

tỏ ra là hoàn toàn đồng tình với những người bị áp bức. Ở đây sự đồng tình

này không bị tiếng cười mỉa mai châm biếm và thái độ hài hước cay độc che

lấp như trong các tác phẩm khác của ông. Tác giả cũng đã phần nào thấy

được sức mạnh của người nông dân. Các nhân vật chính diện của ông đã

thấy được "hai cánh tay mạnh mẽ" của mình là "hai cánh tay làm cho đất cát

có giá trị". Họ đã nhìn thấy được sự bất công trong xã hội. Họ cũng đã biết

được đoàn kết là sức mạnh. Thái độ của anh Pha khi đã hăng tiết lên "vớ

được một chiếc đòn càn, xông vào Nghị Lại, phang một cái thật mạnh vào

đầu: "Đồ ăn cướp!" đã nói lên điều đó. Người nông dân trong Bước đường

cùng không còn thụ động như người nông dân trong văn học Việt Nam ngày

trước nữa. Đó là một hiện tượng rất mới trong văn học nước ta hồi bấy giờ.

Hiện tượng mới này trong văn học đã phản ánh được hiện tượng mới ngoài

xã hội đã xảy ra từ 7, 8 năm về trước (tức lúc có phong trào Xô Viết Nghệ

Tĩnh), nhất là từ khi có phong trào Mặt trận Dân chủ. Phản ánh được sự kiện

lịch sử này, chủ nghĩa hiện thực của Nguyễn Công Hoan tỏ ra là đã cao hơn

một bực so với chủ nghĩa hiện thực của Vũ Trọng Phụng và của nhiều nhà

văn hiện thực chủ nghĩa khác hồi bấy giờ.

...Nguyễn Công Hoan thường tả những cảnh oái oăm vô lý trong xã hội

cũ, làm cho người đọc thấy được sự thối nát của xã hội cũ: một bọn người vô

tình nhẫn tâm bắt một anh kép hát bông lơn trong lúc cha anh đang hấp hối;

một anh phu xe hôm ba mươi Tết kéo phải một chị giang hồ không tiền cũng

đi tìm khách; một người mẹ bỏ con nằm một mình để đi theo trai... tất cả tình

đời éo le, chua cay đau xót trong xã hội cũ hiện ra dưới ngòi bút Nguyễn

Công Hoan.

...Toàn bộ tác phẩm của Nguyễn Công Hoan là cả một pho tài liệu rất

quý về "lịch sử xã hội" nước ta thời thuộc Pháp. Vì vậy chúng ta rất quý trọng

các tác phẩm của Nguyễn Công Hoan.

(Trích "Phương pháp sáng tác trong văn học nghệ thuật".

NXB Sự thật, Hà Nội, 1962)

NHÀ VĂN NGUYỄN CÔNG HOANN.I.NICULIN

Một hôm, hồi trước Cách mạng tháng Tám 1945 - Nguyễn Công Hoan

kể lại - nhà văn Việt Nam nổi tiếng Nguyễn Tuân phải ra trước toà của bọn

thực dân. Theo quy định, viên quan toà người Pháp hỏi cung qua một viên

thông ngôn, mặc dù hoàn toàn không cần thiết phải làm như vậy vì nhà văn

biết tiếng Pháp rất giỏi. Quan toà hỏi họ, tên, nghề nghiệp của bị can. Khi

nghe câu trả lời "Nhà văn", viên thông ngôn vốn quen giọng nghề nghiệp toà

án, chẳng cần mảy may suy nghĩ dịch ngay: "Vô nghề nghiệp". Mấy chữ ấy lộ

rõ thái độ ngạo mạn và khinh bỉ của bọn cầm quyền thực dân đối với nền văn

học cùng các nhà văn của Việt Nam.

Bọn "khai hoá" ấy chỉ lo sao tiệt trừ "phiến loạn" nên chúng không ngần

ngại đẩy những người yêu nước lên máy chém, đày biệt xứ, khổ sai, thiết lập

trong nước một chế độ kiểm duyệt gắt gao nhất. Trong năm gian khó ấy đã

trưởng thành tài năng của Nguyễn Công Hoan, nhà văn lão thành bậc nhất

của nước Việt Nam dân chủ cộng hoà. Vào thời buổi này phải có lòng dũng

cảm không nhỏ, niềm tin lớn lao mới dám bước lên con đường của ông - con

đường không dễ dàng chút nào của nhà văn châm biếm.

Nguyễn Công Hoan sinh ngày 6-3-1903 tại làng Xuân Cầu tỉnh Hưng

Yên. Cụ thân sinh ra ông làm quan hạng nhất - thanh tra các trường phổ

thông. Gia đình sinh sống có phần khó khăn nên cậu bé từ năm lên bốn đã

phải gửi sang ở nhà người bác ruột hồi đó làm tri huyện, nuôi dạy. Trong gia

đình, nơi Nguyễn Công Hoan lớn lên, ngọn lửa yêu nước và căm thù sâu sắc

bọn thực dân không ngừng cháy: chẳng phải ngẫu nhiên mà từ gia đình ấy đã

xuất hiện những nhà cách mạng Cộng sản nổi tiếng (trong đó có em ruột nhà

văn là ông Nguyễn Công Mỹ).

Thoạt đầu, theo truyền thống, người ta dạy cậu bé chữ Nho; bà nội -

một người đàn bà có học - cho cậu làm quen với nền văn học cổ điển Việt

Nam và Trung Hoa. Nhưng bố mẹ, những con người rất nhạy cảm với cái

mới, năm 1912 gửi nhà văn tương lai vào học trường công; song, vì đau yếu,

cậu không học hết.

Từ năm 1922, Nguyễn Công Hoan tiếp tục học tập tại trường sư phạm.

Thời kỳ này ở Hà Nội nhà thơ nổi tiếng Nguyễn Khắc Hiếu (Tản Đà) thành lập

"Tu thư cục" - một quán sách và một nhà xuất bản nhỏ. Nguyễn Công Hoan

hợp tác với nhà thơ, ông viết chủ yếu những truyện ngắn giải trí ngộ nghĩnh.

Năm 1923 nhà văn trẻ bỏ tiền riêng (hồi đó nhiều nhà hoạt động văn học chỉ

được nghe đồn về tiền nhuận bút) cho in tập truyện ngắn nhan đề "Kiếp hồng

nhan" trong đó tuy còn bộc lộ sự thiếu kinh nghiệm của tác giả, nhưng đã làm

bật lên cái nhìn thông minh và tinh tế vốn có ở những tác phẩm văn xuôi của

Nguyễn Công Hoan. Sau khi tốt nghiệp trường sư phạm năm 1926 ông làm

giáo học và gắn bó với mái trường mãi đến tận Cách mạng tháng Tám.

Sự công nhận trên văn đàn đến với ông vào những năm 30 khi ông trở

thành nổi tiếng trước hết như một bậc thầy về truyện ngắn châm biếm mà ông

đã cho đăng ở nhiều tạp chí khác nhau.

Nhà cầm quyền dĩ nhiên đã dò xét nhà văn châm biếm làm nghề giáo

ấy và đã chuyển ông khắp nơi này đến nơi khác, từ tỉnh lỵ đến xóm quê, từ

châu thổ sông Hồng đến rừng núi Lào Cai. Vô tình các quan chức ngành giáo

dục đã giúp ông một việc không nhỏ: chu du đây đó để tìm nhân vật và đề tài

cho các tác phẩm tương lai là việc vượt quá túi tiền riêng của ông.

Năm 1935, tập truyện đầu tiên Kép Tư Bền của Nguyễn Công Hoan ra

đời đã trở thành một sự kiện thực sự trong đời sống văn học của đất nước và

là thắng lợi thực sự của nhà văn: 18 tờ báo và tạp chí đã hoan nghênh sự ra

đời của cuốn sách. Ngoài ra, tập truyện còn trở thành điểm xuất phát cho một

cuộc tranh luận rộng rãi mà các nhà phê bình mácxít phát động để chống lại

phái "Nghệ thuật vị nghệ thuật". Nhà sách "Sông Hương" của Hải Triều (1908

- 1954) - người tuyên truyền nhiệt thành cho nền văn học Xô Viết - đã tổ chức

cuộc họp mặt của Nguyễn Công Hoan với độc giả.

Thời bấy giờ có khi nhà văn phải viết theo kiểu ngụ ngôn. Trong truyện

Đào kép mới ông mượn việc chê bai một gánh hát tồi, đã làm mọi người chán

ngấy, để phỉ báng cay độc tên vua Bảo Đại mà báo chí quảng cáo rùm beng

như một "nhà khai sáng”, một đấng trị vì từng du học bên Tây, một "nhà cải

cách" "... Tôi hãnh diện về những mẩu chuyện ấy hơn bất kỳ truyện nào khác.

- Nguyễn Công Hoan viết, - bởi vì mỗi khi bằng cách đó đánh lừa được

bọn kiểm duyệt, tôi cảm thẫy mình là kẻ chiến thắng."

Trong thời kỳ Mặt trận Bình dân (1936 - 1939), khi chế độ kiểm duyệt

về hình thức bị bãi bỏ (các nhà biếm hoạ đã vội sung sướng chôn nó như

chôn một mụ già tai ác), các tác phẩm của Nguyễn Công Hoan bắt đầu phê

phán trật tự và sự độc đoán thực dân một cách dũng cảm và thẳng thừng

(truyện Thịt người chết và Sáng - chị phu mỏ).

Những năm này, Nguyễn Công Hoan gần gũi với nhiều đảng viên Cộng

sản nguyên là tù chính trị. Công nhân thành phố Nam Định, nơi ông sống hồi

ấy, đã bầu ông vào Ban chấp hành công đoàn. Thế cũng đủ để trong hồ sơ

mật thầy giáo Nguyễn Công Hoan bị coi là "tay sai nguy hiểm của Cộng sản,

phải tống khứ không chậm trễ thật xa nơi tập trung công nhân này". Tiếp liền

đó là lệnh chuyển ông ra Trà Cổ, một hòn đảo xa tít ở vịnh Bắc Bộ mà thực tế

là một kiểu đi đầy trá hình. Nhưng trước khi ra đấy, mùa hè năm 1938, ông đã

kịp hoàn thành cuốn tiểu thuyết Bước đường cùng - kể lại cuộc đời khó nhọc

của anh nông dân Pha bị đẩy vào cảnh cùng quẫn bởi các thủ đoạn nham

hiểm của tên địa chủ và "ông dân biểu" Lại, đại biểu cho "giống da xanh bủng

của những gã nghiện thuốc phiện". Đây là một trong những cuốn tiểu thuyết

hiện thực chủ nghĩa đầu tiên của nền văn học Việt Nam, trong đó Nguyễn

Công Hoan miêu tả người nông dân đã ý thức được sự cần thiết phải đấu

tranh có tổ chức giành quyền của mình. Nhà văn ấp ý định viết làm ba tập,

nhưng tập đầu đã bị bọn cầm quyền cấm ngay nên không thành.

Đại chiến thế giới thứ hai bùng nổ, Nguyễn Công Hoan cho in hai

truyện ngắn vạch mặt quân phiệt Nhật. Nhà cầm quyền thực dân sợ Nhật, đã

phản ứng tức khắc và tàn bạo: Nguyễn Công Hoan bị truy tố và kết án 3 năm

tù. May sao, người ta phát hiện ông sinh trưởng tại Hà Nội, không thuộc

quyền phán xử của toà án địa phương.

Năm 1940, Nhật chiếm Đông Dương. Sở kiểm duyệt lại bắt Nguyễn

Công Hoan im tiếng. Ông nhớ lại: "Tôi phải nghỉ viết một thời gian. Cuộc đời

buồn tẻ cứ trôi đi. Tôi đau khổ vì không được lao động cho văn học hệt như

người ta phải xa người yêu vậy". Năm 1945, bọn chiếm đóng Nhật thẳng tay

ném ông vào nhà tù. Tin đồn lan truyền khắp nơi rằng Nguyễn Công Hoan đã

chết, thậm chí những người hâm mộ tài năng của ông đã làm lễ tuy điệu

ông...

Cùng với Cách mạng tháng Tám, mọi sự đều đổi thay. Ông làm việc

nhiều, tích cực. Chính phủ Việt Nam dân chủ cộng hoà giao cho ông lãnh đạo

Sở kiểm duyệt báo chí Hà Nội, nơi mà vào những năm 1945 - 1946 xuất bản

hơn một nửa tổng số báo chí đủ mọi khuynh hướng. Những truyện mới của

ông lại xuất hiện. Năm 1946, khi quân đội nhân dân và hầu hết nhân dân Hà

Nội vừa chiến đấu vừa rút lên rừng hoặc tản về nông thôn, nhà in đã không

kịp in cuốn truyện mới Tranh tối tranh sáng của ông. Ở ngoài ấy, chốn rừng

sâu, năm 1948 Nguyễn Công Hoan trở thành một đảng viên Cộng sản và mãi

đến năm 1954 sau khi hoà bình lập lại, ông mới trở về Hà Nội. Năm 1955 ông

sáng tác tập truyện Nông dân với địa chủ, sử dụng rộng rãi tư liệu của các

cuộc đại hội nông dân trong thời kỳ cải cách ruộng đất.

Tác giả xây dựng những truyện ấy trên nguyên tắc tượng trưng. Chẳng

hạn, trong truyện Trung thành cái kết cục đáng thương của tên quan tay sai

thực dân bị chủ thẳng tay trừ khử là tượng trưng cho sự sụp đổ của toàn bộ

hệ thống thực dân ở Việt Nam. Nhưng lúc này hấp dẫn tác giả nhiều nhất là

thể loại tiểu thuyết. Ông hoàn chỉnh lần nữa cuốn Tranh tối tranh sáng (1956).

Đống rác cũ (tập I in năm 1963), hồi ký Đời viết văn của tôi (1971). Ông không

rời đề tài vốn quen thuộc của mình - cuộc sống trong xã hội cũ, ra sức mài

sắc phương pháp nghệ thuật hiện thực xã hội chủ nghĩa. Thái độ mới đối với

chất liệu cuộc sống không chỉ thể hiện ở chỗ Nguyễn Công Hoan đã miêu tả

sức mạnh phản kháng của nhân dân và sức mạnh của cách mạng đã trưởng

thành thế nào. Với tất cả sự sắc nhọn vốn có trong văn châm biếm của ông,

Nguyễn Công Hoan chứng minh trong các cuốn tiểu thuyết của mình số phận

diệt vong mà lịch sử đã định cho chế độ xã hội thuộc địa - phong kiến đang lui

vào dĩ vãng và ông làm việc này với cả tầm lớn và tầm rộng mà nền văn học

hiện thực phê phán của Việt Nam chưa từng đạt tới.

Một thời kỳ dài, Nguyễn Công Hoan làm thư ký kiêm Chủ tịch Hội nhà

văn Việt Nam. Hiện nay ông dốc nhiều tâm sức vào việc dìu dắt lớp người trẻ

tuổi kế tục sự nghiệp văn học. Nhà văn đã nhiều lần sang thăm nước ta.

Qua tác phong thoải mái, trầm tĩnh, giọng nói chậm rãi và sáng sủa của

ông, thật dễ đoán nhận trong ông một người thầy giáo già. Và chẳng phải

ngẫu nhiên mà từ bao đời nay ở Việt Nam người ta coi văn học là người thầy

của cuộc sống.

* * * 

Lịch sử nền văn xuôi hiện đại Việt Nam khởi đầu tương đối muộn - một

phần tư đầu của thế kỷ XX. Năm 1971, người bạn hơn tuổi của Nguyễn Công

Hoan, nhà thơ Tản Đà (1888 - 1939), chịu ảnh hưởng của những tư tưởng

khai sáng phổ biến thời bấy giờ đã cho in tập truyện Giấc mộng con của

mình, trong đó nhân vật đã đi du lịch khắp đây đó trên hoàn cầu, sang cả

nước Nga, và tìm được một hòn đảo không tưởng, nơi ngự trị của công bằng,

bình đẳng và hạnh phúc. Từ 1918 nhà văn Phạm Duy Tốn (1887 - 1924), học

tập các bậc thầy về văn xuôi hiện thực Pháp thế kỷ XIX, bắt đầu viết những

truyện ngắn mang lại cho ông vinh quang của "người sáng lập chủ nghĩa hiện

thực" trong nền văn học Việt Nam. Cùng những năm ấy, người Cộng sản trẻ

tuổi Nguyễn Ái Quốc (Hồ Chí Minh) đang sống ở Paris dưới ấn tượng sâu sắc

về nghệ thuật miêu tả hiện thực cuộc sống trong những truyện vừa của Lép

Tônxtôi, đã sáng tác những ký và truyện ngắn trở thành những tác phẩm đầu

tiên của nền văn học cách mạng đang ra đời ở Việt Nam. Trên cơ sở truyền

thống dân tộc và học tập một cách sáng tạo kinh nghiệm của các nền văn học

châu Âu (trước hết là Pháp) và Nga, đã nảy sinh một hiện tượng phức tạp

mới - nền văn xuôi hiện đại Việt Nam.

Nguyễn Công Hoan - nhà văn đã lớn lên cùng với nền văn học đó.

Những cuộc thí nghiệm văn học vững tay của ông ngay từ những năm 20 đã

đi đúng luồng trào lưu cơ bản là hiện thực chủ nghĩa mà người ta vẫn gọi là

"tả chân". Các đại biểu của trào lưu này, quan tâm và thông cảm với những

người khốn cùng và bị áp bức, đã đứng lên đối chọi với cái thời trang trong

văn học hồi đó là khuynh hướng tô hồng cuộc sống. Nhà văn Nguyễn Công

Hoan đã góp phần cống hiến không nhỏ vào sự phát triển nền văn học hiện

thực chủ nghĩa.

Cuốn Đồng hào có ma chủ yếu bao gồm những tác phẩm Nguyễn Công

Hoan viết trước Cách mạng - đó là những truyện ngắn nhưng đầy sức thể

hiện, tái tạo bức tranh xác thực về cuộc sống của nước Việt Nam thuộc địa -

phong kiến.

Đề tài thường xuyên thu hút nhà văn là quan hệ giữa kẻ áp bức và

người bị áp bức. Thường thường địa vị xã hội của nhân vật quyết định thái độ

của nhà văn đối với nhân vật đó. Thậm chí, đọc đi đọc lại hàng trăm truyện

mà Nguyễn Công Hoan viết, bạn đọc cũng không thể tìm được trong đó hình

ảnh một viên "quan cai trị" nào liêm khiết hoặc cao thượng - thời kỳ này giới

quan lại Việt Nam đã hoàn toàn bôi nhọ mình.

Phanh phui những bất công xã hội trong truyện của Nguyễn Công Hoan

không phải là để "làm dáng" như ở một số nhà văn trong những năm 30 đã

"hạ cố" đến cái đề tài "dân đen" mà chính là lập trường tư tưởng duy nhất ông

chấp nhận.

Trong các tác phẩm của Nguyễn Công Hoan, vạch trần "tính phi lôgic

của cái bình thường", tính phi lý của tất cả những gì được chấp nhận chung

trong cái xã hội Việt Nam thuộc địa - phong kiến, chiếm vị trí quan trọng nhất.

Để làm việc đó, Nguyễn Công Hoan đã sử dụng toàn bộ vũ khí muôn hình

muôn vẻ của cái hài - từ cái cười thương hại anh chàng trẻ tuổi háo danh

trong Tôi chủ báo, anh chủ báo, nó chủ báo... đến thái độ tởm lợm và phẫn nộ

trong Răng con chó của nhà tư sản hoặc Một tấm gương sáng.

Nguyễn Công Hoan thích xây dựng câu chuyện của mình trên những

nghịch lý, do đó các truyện của ông phần nào mang tính chất đánh đố: hoặc

độc giả không đoán được động cơ hành động của nhân vật, hoặc đoán sai.

Trong truyện Xuất giá tòng phu người chồng đang tay đánh đập người vợ trẻ

xinh đẹp của mình không phải vì chị bất trung mà như ta thấy ở cuối truyện,

lại chính vì chị muốn giữ trọn chữ trung với chồng, không chịu đi làm "quà tết"

cho ông chủ của chồng mình.

Hầu như trong bấy kỳ truyện nào của nhà văn châm biếm đều có

những sự kiện, những sự việc hay hành động của nhân vật đi ngược hẳn với

cái bình thường, ở một số truyện của ông thực ra đó là sự nhạo lại những gì

đã xảy ra trong thực tế. Truyện Cụ Chánh Bá mất giày được xây dựng theo

kiểu truyện trinh thám - xáo trộn thời gian: thoạt đầu bạn đọc thấy một vụ mất

cắp rồi sau đó là hai đoạn tả cảnh mất cắp tưởng tượng và mất cắp thật, bóc

trần bộ mặt tên chuyên nghề lường gạt đóng vai bên "bị". Nhà văn có tài dẫn

truyện tới mức sự "thông cảm" của ông đối với nhân vật phản diện cuối cùng

quay ngược thành cái cười mỉa mai đối với nhân vật đó.

Cuối câu chuyện thường là sự xoay chuyển đột ngột và kết cục bất

ngờ. "Phần kết trong các truyện của tôi, - Nguyễn Công Hoan, viết, - cũng

như cái hom. Nó bất ngờ với độc giả hệt như miệng hom nhỏ mà kéo được

con cá vào".

Mỗi truyện dường như Nguyễn Công Hoan viết một mạch. Chính nhà

văn kể lại rằng ông chỉ cần chứng kiến một chuyện gì đó xảy ra trên đường

phố, nghe một mẩu hội thoại là lập tức trong đầu ông đã hình thành đề tài cho

một truyện ngắn tương lai. Tối tối, đi dạy học về, ông ngồi vào bàn viết và

chưa đứng dậy chừng nào chưa hoàn thành một truyện ngắn. Ông thể hiện

ngay thành lời và hình ảnh tất cả những gì ông đã thấy và trải qua.

Suy nghĩ về nghệ thuật viết truyện ngắn, Nguyễn Công Hoan đặc trưng

phong cách viết của mình như sau: "Ở chúng tôi thường gọi độc giả là bạn

đọc... Và bản thân tác giả trở thành người bạn lâu năm hiền lành, bình

thường, giản dị, vui tính, không hoa mỹ, kiểu cách và tự cao tự đại".

Nguyễn Công Hoan vốn có năng lực tuyệt vời tinh mắt nhìn thấy những

tình huống hài hước và có tài nhận ra đằng sau những sự việc thoạt tưởng

nhỏ nhặt các vấn đề quan trọng của thời đại. Văn châm biếm của Nguyễn

Công Hoan là vũ khí của cái thiện. Chính vì các cuốn sách của ông rất tiếng

tố cáo dữ dội, chính vì lòng nhiệt thành của ông phục vụ con người mà

Nguyễn Công Hoan trở nên thân yêu đối với bạn đọc.

(Lời giới thiệu tập truyện ngắn Đồng hào có ma in bằng tiếng Nga đầu

tiên do Niculin dịch từ tiếng Việt Nam.) NXB Văn học - Matxcơva, 1973. Số

lượng phát hành 30.000 cuốn

NGUYỄN CÔNG HOANTRƯƠNG CHÍNH

Trong các nhà văn hiện thực của ta, Nguyễn Công Hoan là người kỳ

cựu nhất và có nhiều tác phẩm nhất. Ông bắt đầu viết năm 1920, và từ 1935

trở đi thì mỗi năm, ít ra cũng có hai, ba tác phẩm xuất bản. Truyện ngắn đã

nhiều, góp lại thành nhiều tập, mà truyện dài của ông cũng có đến trên mươi

cuốn. Như thế tỏ ra rằng ông sáng tác rất nhanh, rất đều tay, mặc dù, trước

đây ông không phải là một nhà văn, nhà báo chuyên nghiệp, như Vũ Trọng

Phụng chẳng hạn. Ông là một nhà giáo, và mãi đến khi Cách mạng thành

công, năm 1954, ông mới thực sự bỏ nghề "gõ đầu trẻ".

...Ngày nay, đọc tác phẩm của ông, ta cũng tìm thấy được những nét

chính của xã hội cũ, trong đó có những ông trọc phú bụng phệ, ăn không ngồi

rồi, tìm cách bóc lột nông dân từng đồng hào, những ông quan chuyên môn

ăn hối lộ, những người nghèo khổ, một miếng đất cắm dùi cũng không có, và

bao nhiêu chướng tai gai mắt khác. Tất cả những nét ấy được biểu lộ rõ rệt

trong cuốn Bước đường cùng là tác phẩm trong đó ông có thay đổi ít nhiều

bút pháp và thái độ của ông. Ở đây, ông đã thật sự đồng tình với nhân vật

của mình. Hơn nữa, ông đã nhìn thấy người nông dân bị bóc lột quá đỗi,

không chịu nhẫn nhục mãi, đã vùng dậy. Anh Pha - nhân vật chính trong

truyện - cùng Trương Thi và San là những người cùng một số phận với anh,

cũng bị Nghị Lại tịch ký mất ruộng vì không trả được nợ, cả ba anh đã đoàn

kết chặt chẽ với nhau, không cho thợ gặt của tên địa chủ ấy xuống gặt lúa

của mình. Rồi đến khi hắn đưa lính khố xanh về hộ vệ cho thợ gặt cướp lúa

của anh, anh đã hăng tiết lên "vớ được một chiếc đòn càn, xông vào Nghị Lại,

phang một cái thật mạnh vào đầu.

- Đồ ăn cướp!".

Cố nhiên, rồi anh bị bọn lính ôm ghì lấy, đè ngửa ra và trói gô lại,

khiêng đi... có lẽ để đưa lên trình quan. Và truyện kết thúc một cách nghẹn

ngào, ấm ức. Sức phản ứng của người nông dân trong Bước đường cùng

cũng mãnh liệt hơn sức phản ứng của người nông dân trong Tắt đèn nhiều

lắm.

Và cùng tả sự thất bại của người nông dân trước lực lượng còn mạnh

của địa chủ, Nguyễn Công Hoan không bi quan như Ngô Tất Tố.

Ngoài điểm mấu chốt đó ra, Nguyễn Công Hoan còn cho các nhân vật

chính diện của mình những lời nói và những hành động tỏ ra sức phản ứng

nói trên bắt nguồn từ một sự giác ngộ tuy chưa mạnh mẽ nhưng đã khá rõ.

Họ đã thấy "hai cánh tay mạnh mẽ" của họ là "hai cánh tay làm cho đất cát có

giá trị".

Họ đã biết đoàn kết là sức mạnh. Họ cũng đã nhìn thấy sự bất công

trong xã hội. Có thể là tác giả đã nói thay cho nhân vật mình những điều đó,

nhưng nhất định những ý nghĩ như vậy trước Cách mạng cũng đã nằm sẵn

trong tâm trí người bần cố nông làm lụng vất vả quanh năm để làm giàu cho

địa chủ, nhưng nào có phải như thế mà được yên tâm đâu, còn bao phen bị

tủi nhục, bị hành hạ! Cho mãi đến ngày phát động quần chúng, họ mới nói nỗi

khổ của họ lên được một cách trơn tru, mạch lạc, hùng biện như những nhân

vật trong Bước đường cùng. Dù sao cách đây 17, 18 năm, mà viết được một

tác phẩm như thế, thì không thể không chú ý được.

... Theo dõi Nguyễn Công Hoan từ trước đến nay, người ta còn giữ về

Nguyễn Công Hoan một cảm giác tốt. Trong khi văn chương của ta còn là một

thứ văn chương lãng mạn và sáo cũ, ông đã có một cách hành văn ngắn gọn,

mỗi lối nhận xét tỉ mỉ, sát thực tế, làm cho các nhà văn sau ông có một lợi khí

sắc bén để phản ánh đúng đắn xã hội. Và, người ta rất hoan nghênh ông khi

ông viết được một tác phẩm như Bước đường cùng, tuy tác phẩm đó còn một

vài khuyết điểm. Cuối cùng, mặc dù nhiều tác phẩm khác của ông không

được bắt nguồn từ một ý định đúng đắn, người ta vẫn phải nhận ông là một

nhà văn hiện thực đàn anh, dẫn đầu trong việc đi sâu vào nông thôn, cảm

thông với người nông dân để nói lên nỗi lòng của họ.

(Trích trong Lược thảo lịch sử Văn học Việt Nam Tập III.

NXB Xây dựng, Hà Nội, 1957)

NHÂN KỶ NIỆM 90 NĂM NGÀY SINH NHÀ VĂN LỚN NGUYỄN CÔNG HOAN (1903-1993)

MỘT NHÂN CÁCH, MỘT SỰ NGHIỆPVÀ NHỮNG BÀI HỌC LỚN

Nhà văn lớn Nguyễn Công Hoan, vị Chủ tịch đầu tiên của Hội Nhà văn

Việt Nam, sinh năm 1903, đến nay vừa tròn 90 năm. Trong năm 1993 này,

nhiều hoạt động kỷ niệm nhà văn đã được các cơ quan văn học, báo chí, xuất

bản, phát thanh, truyền hình thực hiện. Và, mới đây, ngày 5-11-1993, lễ chính

thức kỷ niệm nhà văn Nguyễn Công Hoan đã được Hội Nhà văn Việt Nam,

Viện Văn học, Uỷ ban Nhân dân và Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Hải Hưng,

Trường viết văn Nguyễn Du phối hợp tổ chức trọng thể.

Từ sáng 5-11, đông đảo các nhà văn thuộc nhiều thế hệ, các nhà

nghiên cứu phê bình văn học, các cán bộ giảng dậy và học viên (khoá 5)

trường viết văn Nguyễn Du đã tề tựu tại Hội trường mới xây dựng của trường

viết văn Nguyễn Du. Về phía các cơ quan tổ chức buổi lễ, có mặt: nhà văn Vũ

Tú Nam - Tổng thứ ký - và các đồng chí uỷ viên Ban Chấp hành Hội nhà văn

Việt Nam; nhà nghiên cứu Phong Mê - Viện trưởng Viện Văn học; đồng chí

Vũ Dong - Chủ tịch Hội văn học nghệ thuật Hải Hưng; Đồng chí Phạm Vĩnh

Cư - Hiệu phó Trường viết văn Nguyễn Du. Về phía các vị khách, có các đồng

chí: đại tướng Võ Nguyên Giáp, trung tướng Trần Độ, và đồng chí Trương

Quang Được - Uỷ viên Trung ương Đảng. Tổng cục trưởng Tổng cục Hải

quan... Đại diện của các nhà xuất bản, các báo chí, phát thanh, truyền hình,

Tổng công ty phát hành sách cũng có mặt. Tới dự lễ kỷ niệm với tư cách đại

diện thân quyến nhà văn Nguyễn Công Hoan có: ông bà Lê Văn Lương - em

ruột nhà văn, ông bà Hà Ngọc Tiết - em ruột nhà văn, ông bà Nguyễn Tài -

con trai và con dâu nhà văn, ông bà Trần Diệp và Lê Minh - con rể và con gái

nhà văn, cùng các cháu nội, ngoại của nhà văn.

Chương trình kỷ niệm nhà văn Nguyễn Công Hoan gồm hai phần: buổi

sáng - lễ kỷ niệm chính thức; buổi chiều - viếng mộ và thăm quê hương nhà

văn ở Xuân Cầu, Nghĩa Trụ - huyện Mỹ Văn, Hải Hưng.

Dưới đây, chúng tôi xin trân trọng trích giới thiệu các ý kiến phát biểu

trong lễ kỷ niệm.

V.N.

Nhà văn Nguyễn Công Hoan đã để lại cho giới cầm bút chúng ta nhiều

bài học lớn. Suốt quá trình sống và làm việc, ông đã từng đồng thời là nhà

văn, nhà giáo, nhà báo và là một con người đôn hậu, khiêm tốn và tận tuỵ.

Thật đáng khâm phục tài năng, nghị lực và sức làm việc của Nguyễn

Công Hoan. Trong năm 1937, ông cho ra bốn đầu sách: Những cảnh khốn

nạn, Tấm lòng vàng, Tình khuyển mã, Một công trình vĩ đại. Năm 1938, ba

đầu sách: Đào kép mới, Tơ vương, Bước đường cùng. Năm 1939, ba đầu

sách: Lá ngọc cành vàng, Sóng vũ môn, Người vợ lẽ bạn tôi. Năm 1940, ba

đầu sách: Ông chủ bút, Nợ nần, Những cảnh khốn nạn (tập II). Năm 1943, ba

đầu sách: Lệ Dung, Thanh đạm, Nghịch cảnh. Năm 1944, bốn đầu sách: Ông

chủ - bà chủ, Bơ vơ, Cô làm công, Danh tiết...

Phải là một người tâm huyết lắm với cuộc sống và văn chương mới có

được cường độ lao động như ông. Ông có ý thức chính trị rất sớm, từ 1936

chịu ảnh hưởng trực tiếp của Đảng Cộng sản Đông Dương và sau này ông

trở thành một nhà văn Cộng sản.

57 năm cầm bút, Nguyễn Công Hoan đã để lại cho dân tộc ta những di

sản vô giá. Tác phẩm của ông đã được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới.

Lưu Trọng Lư đã từng đánh giá về ông: "Một cây bút khai sơn phá thạch cho

nền văn xuôi trào phúng Việt Nam". Thanh Tịnh thì nhận xét: "Nguyễn Công

Hoan là một nhà văn châm biếm có biệt tài, nhưng lại mang tâm hồn thơ đôn

hậu trữ tình.

Năm 1963, kỷ niệm 60 năm ngày sinh Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài

viết: "Nếu ta nhầm từ cái hồi mà lời văn bổng trầm khóc đứng khóc ngồi đến

thời kỳ văn chương sạch sẽ kiểu Tự Lực, thì lực lưỡng như một tay đô vật

không có địch thủ, từ Kiếp hồng nhan tới nay, truyện ngắn, truyện dài Nguyễn

Công Hoan sừng sững tạo thành một thế Tam Đảo Ba Vì hùng vĩ, vượt qua

hai thời kỳ, tiến vào Cách mạng tháng Tám...".

Hôm nay, kỷ niệm 90 năm ngày sinh của cố chủ tịch Hội nhà văn Việt

Nam, chúng ta có thể mượn lời đánh giá của Tô Hoài để tưởng nhớ và học

tập nhà văn Nguyễn Công Hoan kính mến.

VŨ TÚ NAM

Tổng thư ký Hội nhà văn Việt Nam

Tôi cứ nghĩ rằng: làm sao cuộc đời tôi lại có cái hạnh phúc lớn là có

một thời gian được làm việc, được là bạn với một nhà văn lớn như thế.

Nguyễn Công Hoan hơn tôi hai chục tuổi, nhưng trong khi làm việc, tôi thấy

ông đối xử như những người đồng lứa, không có gì phân biệt.

Tôi nhớ có một chuyến đi công tác cùng Nguyễn Công Hoan; tôi có ý

định làm thân với ông và hỏi ông: "Anh có kinh nghiệm viết văn gì, xin anh

truyền lại cho tôi với". Thấy tôi hỏi nghiêm túc quá, ông ấy phá ra cười, cười

mãi rồi mới bảo: "Có gì đâu, cứ bịa giỏi là được". Và ông ấy thêm: "Nhưng

phải bịa như thật!" Thực ra nói như vậy nghĩa là người viết văn phải có đầu óc

tưởng tượng rất lớn, chứ không phải cứ bê nguyên si những điều mình quan

sát được vào văn. Một bài học khác mà ông truyền lại... tôi định giữ bí mật,

nhưng hôm nay trong không khí thân mật, tôi xin nói lại. Cái kinh nghiệm thứ

hai mà ông truyền cho tôi, tôi xin dịch lại cho dễ hiểu và cho đỡ bất tiện, là:

Muốn viết văn thì phải có tình yêu. Ông bảo: "Tớ yêu nhiều lắm...".

Tôi thấy Nguyễn Công Hoan là người rất vui, ông sống hồn hậu, trung

thực.

Ông nhìn bất cứ cái gì cũng tìm thấy chuyện buồn cười. Văn tài của

ông đã nhiều người đánh giá. Tôi không thể nói gì hơn. Tôi thấy đúng là

Nguyễn Công Hoan có một vị trí rất lớn trong văn học Việt Nam, cả về tác

phẩm lẫn nhân cách. Quí nhất ở Nguyễn Công Hoan là ông làm việc gì cũng

tận tuỵ. Nguyễn Công Hoan là một hình ảnh mà tôi muốn học tập suốt đời. Tôi

luôn tự nhận là một người học trò của Nguyễn Công Hoan và coi đó là một

điều vinh dự đối với tôi.

Nhà văn TRẦN ĐỘ

Tôi thấy Nguyễn Công Hoan là một nhà văn lớn. Có lần anh Hoan tự

nói mình là một người bi quan. Nhưng tôi thấy anh là một con người bi quan

mà tin tưởng. Anh Hoan châm biếm, trào phúng, mà rất nghiêm chỉnh. Cái

quý nhất ở Nguyễn Công Hoan là con người có tâm huyết, có bản lĩnh. Anh

Hoan vừa có tâm vừa có tầm. Anh đã đặt cơ sở cho nền văn xuôi và văn học

hiện thực phê phán nước ta, Tôi cũng rất quí nhà văn Nguyễn Công Hoan về

mặt ngôn ngữ. Ngôn ngữ của anh rất dễ hiểu. Anh đã làm giàu ngôn ngữ Việt

Nam. Từ rất sớm, Nguyễn Công Hoan đã thấy con đường chính nghĩa để đi

tới một xã hội tốt đẹp, tới tương lai của dân tộc ta. Anh là người không viết

theo chiều gió, mà viết theo lý tưởng của mình, có nghị lực, có lòng dũng

cảm.

Là một người có tâm huyết, gắn bó với sự nghiệp cách mạng, anh

Hoan đã tham gia vệ quốc quân, viết báo vệ quốc quân. Anh Hoan từng chủ

trì một lớp học, dạy văn hoá cho 53 chiến sĩ nam và 2 chiến sĩ nữ mà trình độ

của họ không đồng đều. Thú thực tôi không hình dung nổi anh Hoan dạy

những người này như thế nào. Anh Hoan bảo: Anh đã dạy cho người ta biết

những điều người ta cần, để từ đó đi vào cuộc sống chiến đấu.

Tuy chỉ là một thời gian ngắn làm việc với lớp học đó, nhưng anh Hoan

đã thể hiện tất cả nhiệt tình của mình. Hôm nay, tôi muốn nói lên lời cảm ơn

của quân đội đối với anh. Chung lại, tôi thấy vai trò của anh Hoan rất lớn.

Chúng ta nên làm cho sự nghiệp của anh Hoan đi sâu vào đời sống

hơn nữa. Sự nghiệp của anh Hoan sẽ còn mãi mãi.

Đại tướng VÕ NGUYÊN GIÁP

Những năm trước Cách mạng tháng Tám, thế hệ thanh niên chúng tôi

đọc một cách say mê những tác phẩm của Nguyễn Công Hoan, trước hết để

giải trí. Nhưng rồi, những số phận, những nhân vật, những tư tưởng, tình cảm

mới mẻ cứ thấm dần vào tâm trí chúng tôi, hoà nhập vào tình cảm và nhận

thức của chúng tôi. Bên cạnh tiếng vang của phong trào cách mạng lúc đó,

tác phẩm của Nguyễn Công Hoan và một số nhà văn tiến bộ khác đã góp

phần cổ vũ chúng tôi, giúp chúng tôi hiểu dần dần cái ý nghĩa chân chính nhất

của văn học. Ý nghĩa chân chính ấy, cho đến bây giờ vẫn chưa hề mất đi, và

cần phải mở rộng, đào sâu thêm cho phù hợp với yêu cầu đổi mới sau này.

Có lần tôi hỏi: "Tôi đọc, tôi thấy anh viết rất dễ dàng và thoải mái. Có đúng thế

không anh?" Ông cười và bảo: "Thế cậu tưởng mỗi khi mình viết mình không

nghĩ gì à! Cái gì cũng phải nghĩ, nghĩ rồi mới viết, vừa viết vừa nghĩ, viết xong

lại nghĩ. Có điều muốn viết thì phải cầm lấy bút, chứ cứ ngồi mà nghĩ mãi thì

cũng chẳng viết được gì". Có lẽ đấy cũng là một điểm trong cách làm việc của

ông. Ngoài ra, gặp ông bao giờ cũng được nghe những câu nói đùa lý thú. Sự

hóm hỉnh, tính lạc quan của ông cũng được thể hiện trong tác phẩm của ông.

Nhà thơ VŨ CAO

Khi anh Hoan làm Chủ tịch Hội thì tôi tham gia thường vụ, do đó có

điều kiện gặp gỡ, bàn bạc, công tác với anh. Đọc anh, tôi thấy Nguyễn Công

Hoan là một tài năng trời cho. Làm việc với anh, thấy anh vui tính, mặc dầu

văn anh nói những chuyện chua chát ở đời. Có những cái rất khó nhưng khi

anh nói ra thì rất dễ hiểu, dễ nhớ. Tôi kể một kỷ niệm. Trong thường vụ Hội,

công tác đối ngoại trước do anh Nguyễn Xuân Sanh phụ trách; sau anh Sanh

bàn giao cho anh Hoan; rồi sau, anh Hoan lại giao cho tôi. Khi giao việc, anh

Hoan bảo: "Ông Sanh giao việc cho mình một ngày mới hết, mình chỉ nói với

cậu một phút thôi. Đối ngoại là việc rất khó, nhưng cũng rất dễ. Vì những nhà

văn nước ngoài họ đến rồi họ lại đi. Để họ nói nhiều, còn ông nói ít thôi. Khi

người ta đi rồi, nếu họ viết thư cho ông thì ông hãy trả lời "Thật giản dị".

Nhà thơ TẾ HANH

Nguyễn Công Hoan khởi bút khi ông 17 tuổi, ấy là năm 1920. Vậy là,

khi tôi chào đời, ông đã có 30 năm cầm bút. Khi tôi có điều kiện tiếp cận và

hiểu được văn chương, ông đã có ngót nửa thế kỷ gắn bó với Văn học. Và khi

tôi chập chững vào nghề nghiên cứu, nhà văn Nguyễn Công Hoan đã ở

chặng cuối của con đường sáng tạo bền bỉ, dẻo dai suốt trên nửa thế kỷ với

một sự nghiệp vừa độc đáo, vừa đồ sộ gồm 300 truyện ngắn và trên 30 tập

tiểu thuyết, truyện dài.

Viết, đối với Nguyễn Công Hoan trước hết là sự trang trải với cuộc đời

và số phận của những con người mà trái tim nhậy cảm của ông, tấm lòng

nhân ái, biết đau đời của ông, tình yêu thương đồng loại sâu xa nơi ông, đã

khiến ông phải vì nó mà đa mang. Viết với ông, dường như một cách sống,

để ông gửi gấm những yêu thương hay căm giận, bênh vực, bảo vệ hay phê

phán, đả phá, chở che, san sẻ hay bóc trần, tố cáo... văn là đời, ít thấy và hầu

như không thấy qua trang văn những dấu tích riêng của cuộc đời ông, ông lặn

mình, quên mình đi giữa thế giới những con người mà ông yêu thương.

Cũng chính vì thế, ngòi bút Nguyễn Công Hoan cũng chỉ tố cáo, đả phá

những gì từng đè nén chà đạp lên những con người xung quanh ông, chưa

bao giờ ông tố cáo, bênh vực cho chính mình, dẫu cuộc đời ông đầy những

gian truân và lận đận...

Biết vượt lên cái tầm thường để sống cao, sống đẹp. Biết quên mình đi

để vì người. Biết vượt trên nỗi đau của riêng mình để đau nỗi đau của đồng

loại... Phải vì thế mà Nguyễn Công Hoan sớm thành nhà văn và đã là một nhà

văn lớn, một tài năng lớn.

Phó tiến sĩ MAI HƯƠNG

Tôi biết Nguyễn Công Hoan qua Hải Triều. Xin trích một đoạn của sách:

"Thành công của chủ nghĩa Mác - Lênin - Tư tưởng Hồ Chí Minh" (730 trang,

xuất bản 20 tháng 3 năm 1993 tại t/p Hồ Chí Minh), trích trang 426, chương

VI, mục "Đấu tranh tư tưởng trên mặt trận văn nghệ".

... Cuộc đấu tranh ngắn ngủi giữa Hải Triều và Thiếu Sơn tuy đã được

nhiều người chú ý nhưng chưa gây thành phong trào đấu tranh trên báo chí.

Phong trào đấu tranh trên báo chí bắt đầu sau khi tập sách "Kép Tư Bền” của

Nguyễn Công Hoan được Hải Triều giới thiệu, được nhiều nhà phê bình văn

học xem như một lời tuyên chiến nữa của phe nghệ thuật vị nhân sinh đối với

khuynh hướng nghệ thuật vị nghệ thuật.

Từ nay theo Hải Triều - mà cũng đúng như vậy trong thực tế - tình thế

thay đổi, có triệu chứng rõ rệt của một hiện tượng văn học mới ở đó văn nghệ

coi vị nhân sinh là phương châm. Tác phẩm Kép Tư Bền theo Hải Triều, có

tính chất khai mở kỷ nguyên, (il faut souligner cette phrase - G).

"Nay tôi có thể tự đắc mà nói rằng: có rồi, có rồi, ông cứ xem Kép Tư

Bền đi. Cái chủ trương nghệ thuật vị nhân sinh của tôi ngày nay đã biểu hiện

bằng những bức tranh rất linh hoạt dưới ngòi bút tài tình của nhà văn sĩ

Nguyễn Công Hoan mà người ta đã tặng cho cái tên hay hay là nhà văn của

hạng người khốn nạn".

Mượn lời của một độc giả, Hải Triều nhận định tiểu thuyết của Nguyễn

Công Hoan là gần với người hơn tiểu thuyết của Khái Hưng, và mượn lời một

nhà phê bình văn học Hải Triều kết luận.

"Với Khái Hưng là cái thế giới đang tàn, mà với Nguyễn Công Hoan thì

là cái thế giới đang nhóm dậy".

Trích thư của Giáo sư TRẦN VĂN GIÀU

Chúng tôi là những đọc hậu sinh trung thành và chuyên cần của nền

văn chương quốc ngữ, chúng tôi càng quí trọng một trong những người đặt

nền móng đầu tiên là Nguyễn Công Hoan. Cũng chính ông là người tiếp tục

cần mẫn lần lượt leo lên nhiều tầng giàn giáo của công trường văn xuôi quốc

ngữ Việt Nam. Một công trường thật sự là đông đúc, nhưng những bậc thợ cả

trong số đó như Nguyễn Tuân, Nam Cao, Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố,

Nguyễn Công Hoan, Thạch Lam, Khái Hưng, Tô Hoài, Nguyên Hồng... thì quả

chưa phải là nhiều. Còn chưa nhiều nên mới quí. Và càng quí khi tất cả họ,

khi trong con số ít ỏi ấy ở họ, lại là những chân dung rất khác nhau, những

gương mặt hoàn toàn không lẫn vào nhau. Nghĩ về Nguyễn Công Hoan tôi

luôn luôn nhớ đến một tiếng cười riêng, tiếng cười Nguyễn Công Hoan, tiếng

cười gây cười, lập tức làm ta bật cười, cười không cản được, cười to lên

hoặc tủm tỉm, nhưng rồi ngay sau đó là một vị chát, có lúc như nghẹn đắng,

có lúc làm cay nơi mắt ta. Ngẫm ra thật là "sợ" cho ngữ ngôn, cho văn tự, cho

chữ nghĩa Nguyễn Công Hoan.

Nhà lý luận phê bình PHONG LÊ

Với sự nghiệp văn học vĩ đại, Nguyễn Công Hoan đã làm giàu có thêm

truyền thống văn hiến của quê hương Hải Hưng và của đất nước. Chúng tôi

cùng các đồng chí làm việc trong lĩnh vực văn học nghệ thuật, văn hoá giáo

dục và đào tạo sẽ tiếp nhận những hiểu biết thêm về nhà văn Nguyễn Công

Hoan trong dịp kỷ niệm rất có ý nghĩ này để rồi sẽ tiếp tục nghiên cứu, phát

huy hơn nữa những giá trị tư tưởng và nghệ thuật của những tác phẩm văn

học của ông trong việc bồi dưỡng nhận thức, tình cảm, nhân cách con người

mới, nhất là trong việc giáo dục đào tạo thế hệ trẻ.

VŨ DONG

(Chủ tịch Hội Văn nghệ Hải Hưng) 

Nguyễn Công Hoan nổi tiếng bởi nghệ thuật trào phúng, nghệ thuật

châm biếm hết sức sắc sảo. về mặt này chưa mấy ai cạnh tranh được với

ông trong nền văn xuôi nước ta. Nhưng tiếng cười yêu đời của Nguyễn Công

Hoan tuyệt nhiên không mang tính phá phách, tính hư vô chủ nghĩa. Nó bắt

nguồn cảm hứng từ một lý tưởng nhà văn sâu sắc, và kiên định và thấm

đượm nhuần nhuyễn chất trữ tình. Chính sự kết hợp tinh tế chất châm biếm

với chất trữ tình ấy tạo nên cái duyên riêng, cái thi vị khó diễn tả của ngòi bút

Nguyễn Công Hoan, có sức hướng dẫn lớn đối với bạn đọc trong nước và

ngoài nước. Một sự kết hợp độc đáo như thế không dễ đạt được ngay ở các

nền văn học phát triển trên thế giới.

PGS PHẠM VĨNH CƯ

Đầu mùa hè năm 1977. Cha tôi vào nằm bệnh viện; ban đầu chỉ tưởng

là bệnh thông thường; lúc đó tôi công tác ở Bộ Nội vụ, rất bận, chỉ có thể

thăm Cha vào các ngày nghỉ. Bỗng một chiều, tôi được báo là Cha tôi phải

đưa vào phòng cấp cứu; tôi đã thu xếp vào ngay. Suốt đêm hôm đó ngồi cạnh

Cha trên giường bệnh, khi đó Ông đã bắt đầu hôn mê, tôi thấy nét mặt của

Cha tôi sao mà hồn nhiên thế, sao mà hiền từ thế! Lần đầu tiên trong đời và

cũng là lần cuối trong đời, tôi được ngắm nhìn Cha tôi lâu như thế. Biết bao

kỷ niệm thân thương hiện ra, từ thời tôi còn thơ ấu đến khi ra ngoài đời và

dần dần trưởng thành; tôi thấy như tìm ra một sự thật: Các con của Cha,

người đã mất trước Cha, người còn sống, người theo bước chân của Cha,

người làm nghề khác, trong con đường đi của từng người, đều có phần ảnh

hưởng tâm hồn và tính cách của Cha và Mẹ, hình ảnh của Cha luôn luôn sâu

đậm trong tâm trí của các con, cháu trong gia đình.

Từ cơn hôn mê, Cha tôi đã ra đi thanh thản.

Từ sau ngày 6-6-1977, tất cả những chuyện vui hay đau buồn xảy ra

đối với gia đình tôi, cũng như đối với ngoài xã hội, đã không chút gì ảnh

hưởng đến sự yên nghỉ của Cha tôi.

Riêng về cuộc đời văn của Cha tôi, cho đến nay sách của Người vẫn

đến tay bạn đọc, không chỉ là tái bản, mà có một số xuất bản lần đầu, thông

qua Tổng Công ty phát hành sách và các Nhà xuất bản như: Văn học, Hội

Nhà văn, Trường viết văn Nguyễn Du, Thanh niên, NXB Hà Nội, NXB TP Hồ

Chí Minh; và chuyển thể từ tiểu thuyết thành phim ảnh.

Trong dịp đúng ngày sinh của Ông, 6-3 năm nay, các báo chí trong

Nam ngoài Bắc, đài Tiếng nói Việt Nam đã có những bài viết hoặc dành số

riêng để nhớ về Ông.

Nhân dịp này, xin cho tôi thay mặt gia đình cám ơn các cơ quan xuất

bản, các cơ quan thông tin đại chúng về những tình cảm chân thành đối với

đời văn của Cha chúng tôi.

Trước khi nhường lời, xin cho phép tôi trình bày rằng Mẹ tôi do sức

khoẻ, đã không thể đến dự buổi lễ kỷ niệm hôm nay, được tổ chức tại Trường

viết văn Nguyễn Du. Chiều hôm qua, đại diện Hội Nhà văn, Trường viết văn

Nguyễn Du, cơ quan Truyền hình đã đến thăm Mẹ tôi tại nhà. Mẹ tôi đã ngỏ

lời cảm tạ.

Đối với lễ kỷ niệm hôm nay, cũng xin cho tôi thay mặt gia đình cám ơn

Hội Nhà văn Việt Nam, Viện Văn học, Trường viết văn Nguyễn Du, Uỷ ban

Nhân dân tỉnh và Hội Văn nghệ tỉnh Hải Hưng quê nhà, Ban tổ chức buổi lễ kỷ

niệm; cám ơn các Bác, các Anh, các Chị, bạn văn hoặc bạn đọc của Cha

chúng tôi, cùng các bạn bè thân quen; đã biểu lộ sự trân trọng đối với đời văn

của Cha chúng tôi, cũng như tình cảm yêu thương quí mến đối với Cha chúng

tôi; tuy hôm nay Người vắng mặt. Tôi xin cám ơn về tất cả những lời tốt đẹp

đã dành cho Cha chúng tôi.

NGUYỄN TÀI

(Con trai thứ của nhà văn Nguyễn Công Hoan)

(Văn nghệ 46-13-XI-1993)

NHÀ VĂN NGUYỄN CÔNG HOANNGUYỄN MINH CHÂU

Đời văn Nguyễn Công Hoan nằm vắt ngang chiều dài nền văn xuôi

nước ta, một đời văn thật dài và thật đồ sộ. Ngày sinh thời nhà văn, một lần

ngồi trò chuyện văn chương với ông, được biết rằng ông đã viết và in tác

phẩm đầu tay từ năm 1920, nghĩa là phải nhiều năm sau mình mới ra đời, tự

nhiên tôi cứ ngỡ ngàng nhìn ông đầy tôn kính và sợ sệt, như trước một con

khủng long đã sống từ thời cổ đại; và tôi chỉ muốn tìm thấy ở trong nhà văn

rất lão thành ấy, đâu là cái phần người cầm bút cùng thời với các nhà văn Hồ

Biểu Chánh, Nguyễn Trọng Thuật, và đâu là cái phần con người của ông

đang ngồi trò chuyện với mình.

Chúng ta thường hình dung vào nhà văn Ngô Tất Tố, tác giả Lều chõng

như một nhà nho cuối thời, cầm bút sắt mà búi tó, khăn xếp, áo dài. Nguyễn

Công Hoan thua Ngô Tất Tố 10 tuổi, nhưng Nguyễn Công Hoan viết sớm hơn

cụ đồ Tố nhiều. Năm 1939 Ngô Tất Tố in Tắt đèn thì Nguyễn Công Hoan đã in

tất cả 6 tập truyện ngắn (cả in báo bao gồm gần 100 truyện và nhiều truyện

vừa, tiểu thuyết).

Đọc Nguyễn Công Hoan và Ngô Tất Tố, tôi cứ nghĩ giá hai ông viết một

chút gì về cái nghề dập bút sắt vừa ra đời ở nước ta (hay là cái công nghiệp

ấy bấy giờ vẫn chưa có?) cùng với cảm tưởng của một lớp người đã quen

dùng cây bút lông vừa viết vừa ngắm nghía cái hoa tay của mình gieo xuống

trong từng nét bút, thế mà bây giờ, phải cầm lóng ngóng cái quản bút đeo

bằng gỗ ở đầu có chêm một cái ngòi bút bằng sắt tây cứng đơ - cả ngòi bút

và tờ giấy tây đều cứng - chắc là cái tiếng loạt xoạt đầu tiên phát ra đó, dội

vào tai người cầm bút sẽ làm nảy ra ở trong cái đầu óc vốn tràn đầy trào lộng

của Nguyễn Công Hoan nhiều sự bất ngờ và lý thú lắm.

Văn xuôi của ta ra đời vào cái thời buổi Tàu đi Tây đến - cái buổi giao

thời của hai nền văn hoá như thế. Giữa biết bao nếp nghĩ vay mượn, cách

diễn tả vay mượn, giữa biết bao sự mời gọi đầy quyến rũ tưởng không cưỡng

nổi của ảnh hưởng văn hoá ngoại lai, giữa cái thời mà ngay từ đầu văn xuôi

của ta đứng trước nguy cơ bật gốc trốc rễ ra khỏi miếng đất dân tộc của

mình, thì sự ra đời rất sớm của một cây bút như Nguyễn Công Hoan thật

đáng quí.

Nguyễn Công Hoan chẳng chịu ảnh hưởng hoặc vay mượn một chút

nào của nước ngoài. Không biết có đúng không. Nghe nói ông cũng biết tiếng

Tây nhưng chẳng đọc được hết một cuốn sách truyện bằng tiếng Tây nào cả.

Ở trong con người ông có một thứ bản năng tinh thần dân tộc mạnh mẽ đến

mức gần như bảo thủ. Thêm vào đó, như ông đã viết trong hồi ký đời viết văn

của mình, những điều tai nghe mắt thấy ở ngoài đời, ông đều nhìn bằng con

mắt của người hay pha trò, hay ỡm ờ, hay chế giễu. Thế mà trong khi ấy chế

độ thực dân phong kiến lại đầy ra những chuyện bịp bợm, bỉ ổi. Đã thế,

những kẻ đạo diễn tấn hài kịch là bọn quan Tây, quan bản xứ lại luôn mồm

diễn thuyết đạo đức, khai hoá, văn minh. Trong một bối cảnh xã hội như thế,

Nguyễn Công Hoan đã ra đời như một tác giả truyện cười dân gian, mà ngày

xưa vào thời nào trong nông thôn ta cũng có.

Ngoài ra, cũng cần phải kể thêm một hoàn cảnh khách quan nữa góp

vào sự định hình cách viết của ông là văn khoảng những năm 1928-1930,

Nguyễn Công Hoan gần như chiếm được độc quyền mục "Việt Nam nhị thập

thế kỷ xã hội ba đào ký" trên tờ Annam tạp chí của Tản Đà. Cái mục báo đã

đặt tên như vậy thì người viết phải viết như vậy. Ngòi bút hiện thực của

Nguyễn Công Hoan lôi kéo được chú ý của dư luận từ khi những truyện ngắn

"xã hội ba đào ký" của ông được liên tiếp đăng ở cái mục báo ấy trên tờ

Annam tạp chí.

Cái mới trong văn học đã ra đời như vậy. Với những truyện ngắn đăng

báo, Nguyễn Công Hoan cũng không biết mình là người đang đặt viên gạch

đầu tiên xây nền móng cho nền văn xuôi hiện thực phê phán. Nhưng ông biết

ông đang làm một điều khác với những người cầm bút viết văn đương thời.

Phải nói rằng văn xuôi của ta trong hồi mới ra đời bấy giờ, như được người

mẹ văn vần vừa cho ra ở riêng, còn trầm bổng, véo von lắm. Sau đó lại phải

trải qua một giai đoạn sạch sẽ như văn Tây dịch ra của Tự lực văn đoàn.

Giữa khi ấy, cả nội dung lẫn hình thức truyện Nguyễn Công Hoan chẳng có

màu mè văn chương mây gió gì hết, truyện lại đầy những nghịch cảnh, trái

khoáy, y như những tấn trò đời, loại truyện này cho đến nhiều năm về sau có

cả một loạt nhà văn viết những lúc bấy giờ, có vẻ nó nôm na, trần trụi quá.

Thậm chí có người còn coi Nguyễn Công Hoan chỉ là "một kép hát được vài

câu bông lơn có duyên".

"Việc cuốn Kép Tư Bền được hoan nghênh làm tôi tin rằng tôi có thể

viết nổi tiểu thuyết và tôi có thể theo đuổi được nghề văn". Trong hồi ký Đời

viết văn của tôi ông đã phải thốt lên như vậy. Khuynh hướng hiện thực của

Nguyễn Công Hoan hồi bấy giờ đã được nhà phê bình văn học mác xít Hải

Triều nhìn ra rất sớm và viết nhiều bài khen ngợi như một khuynh hướng

sáng tác "nghệ thuật vị nhân sinh".

Sau khi cuốn Kép Tư Bền in ra năm 1935, ngòi bút hiện thực của

Nguyễn Công Hoan mới được giới phê bình trong cả nước công nhận, và

cuốn sách của ông được coi như một thứ vũ khí của phái "nghệ thuật vị nhân

sinh" của Hải Triều.

* * *

Ngày nay, đọc lại truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, ở trong cái khối đồ

sộ về số lượng (200 truyện ngắn) đã nói lên hết tư chất con người lẫn văn tài

của ông. Bao giờ chúng ta cũng nghe thấy được từ phía sau những vô vàn

cung cách, hình thức mà ông liên tục xoay xở, phía sau những câu tiếng Việt

lấy ra từ nghĩa gốc gác mà ông đã dùng để tả từ một mụ me Tây đến một tên

quan huyện, quan phủ, đang vẳng lên một lời khuyên nhủ đầy chí tình của

ông: "Đừng bao giờ lười biếng nằm ỳ ra trên một cách viết như một sự tự

khuôn định, và cũng đừng bao giờ để cho văn chương trở nên xa lạ với đời

sống dân tộc của mình" mà có lẽ cũng vì thế, ông đã đem ra tả rất nhiều kiểu

cách con người lai căng kể cả với loại người này, ông cũng mô tả bằng ngôn

ngữ dân tộc, bằng cái lối nói nôm na đầy ý vị của người Việt Nam.

Ngày nay, ta có thể chê ông là thủ cựu, nhưng phải thừa nhận dòng

máu Việt Nam ở trong con người ông thật thuần khiết. Dòng máu ấy đã có

trong một con người tượng trưng cho trí thông minh của dân gian là Trạng

Quỳnh, truyền sang một người đàn bà cầm bút tài năng là Hồ Xuân Hương,

dòng máu ấy từ lâu đã thấm sâu vào trong đất, biến thành truyện tiếu lâm và

ca dao, tục ngữ, rồi bà mẹ ông đã giẫm lên cái lốt chân của một người nào đó

chuyên môn bịa những truyện cười kiểu như "bong bóng thì chìm, gỗ lim thì

nổi" để sinh ra ông - một thể chất văn xuôi hiện thực và trào lộng, đầy vóc vạc

và đầy năng động tính. Ngòi bút ông có đủ sức vừa cười cợt và lột trần mọi

thói ác, thói tham, thói rởm, trong cái chế độ thực dân và phong kiến để cho

tên ông - ba chữ Nguyễn Công Hoan - đối với chúng ta ngày nay không chỉ là

một tên riêng, mà còn như một tính từ, một hình dung từ, để chỉ ra tính cách

của một ngòi bút. Nguyễn Công Hoan là thế, nhọn sắc và đổ những trận cười

đôi khi cũng hơi nhẫn tâm, nhưng ông lại là một con người rất đỗi trung thực

và cũng đầy ngây thơ. Ông thật đáng yêu biết bao vào những lúc ông say sưa

giảng giải cho lớp người cầm bút hậu thế nghe về những "mẹo" những "ngón"

mà suốt đời ông đã đem dùng trong nghệ thuật cấu trúc truyện. Tuy là một

con người rất hiểu đời nhưng ông vẫn chưa ý thức được đầy đủ rằng cái ông

làm ra lớn hơn những lý thuyết văn học của ông rất nhiều.

Nhà văn Nguyễn Công Hoan đã viết hai chục cuốn tiểu thuyết. Nhưng

cái phần đặc sắc chỉ riêng Nguyễn Công Hoan mới có, lại ở truyện ngắn.

Những truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan hiện ra trước mắt chúng ta với

những lớp lang và đối thoại như trong một màn kịch, và từ cuộc sống đã thối

rữa dưới chế độ cũ mà Cách mạng tháng Tám năm 1945 sắp sửa đem chôn

đi ấy, Nguyễn Công Hoan có biệt tài tóm bắt lấy những dáng nét tiêu biểu mà

lại nực cười, tự cho phép mình từ đầu chí cuối một truyện ngắn chỉ viết những

câu ngắn - mà câu nào câu nấy cứ rắn như một nhát búa, nhát sau đập chồng

vào nhát trước, cứ thế, cho đến nhát cuối cùng mới là lời tuyên án.

Chính đời sống ngột ngạt trước Cách mạng đã dâng hiến cho nhà văn

cái nghệ thuật biểu hiện ấy. Nó cũng là cái ngữ điệu của thời đại, cái ngữ

pháp nghệ thuật của thời đại. Những văn tài của các thời đều là lỗ tai thính,

lắng nghe và lọc ra được giữa muôn tầng âm thanh hỗn độn, cái điệu của thời

mình, cái tinh cốt tiếng nói của thời mình.

Sự vật hiện ra dưới con mắt của chúng ta ngày nay với muôn mặt,

muôn vẻ khách quan của nó, và trong muôn vàn mối tương quan nhân quả

đầy chằng chịt luôn luôn tác động lẫn nhau.

Vì thế mà một cái nhìn con người và cuộc sống bao giờ cũng chỉ thấy

hai mặt (thật và giả) của nhà văn Nguyễn Công Hoan - dưới con mắt nhìn sự

vật của chúng ta ngày nay - có cái gì đó có phần cực đoan và hơi đơn giản.

Nhưng phải công nhận rằng chính nhờ có một cái nhìn như vậy mà trong giai

đoạn hiện thực phê phán trước cách mạng, ông đã tạo cho mình một cách

viết gây thật nhiều ấn tượng, những truyện của ông có một sức tố cáo mạnh

mẽ. Và cũng với con mắt ấy - vừa cực đoan vừa trào lộng - đã tạo nên phong

cách truyện ngắn vô cùng độc đáo, đứng riêng một mình một miếng đất và

không hề giống một ai của ông.

Một lần trong khi bình luận về Ba Ben, I. Êrenbua đã viết đại ý: có nhà

văn nhìn những cái bình thường bằng con mắt không bình thường, có nhà

văn nhìn cái không bình thường bằng con mắt bình thường. Riêng Ba Ben lại

nhìn cái không bình thường bằng con mắt không bình thường. Hình như lời

bình luận của I. Êrenbua về Ba Ben có phần nào ứng nghiệm với cả Nguyễn

Công Hoan. Ví dụ, truyện ngắn Đào kép mới là một truyện rất hay, toàn bộ

câu chuyện ông đem ra kể về một gánh hát, rệu rã, lại được ông nhìn dưới

một con mắt không bình thường chút nào. Điều này chúng ta có thể tìm thấy

trong nhiều truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan, thậm chí thấm đượm trong

từng câu văn. Chính cái nhìn không bình thường ấy - bộc lộ từ chủ nghĩa

nhân văn độc đáo của ông - đã tạo nên cốt cách hoạt kê, trào phúng mà sau

ông, chúng ta không còn tìm thấy xuất hiện ở một người nào như thế nữa

trong làng văn xuôi. Hình như cái mạch trào lộng của những truyện kể dân

gian chảy đến Nguyễn Công Hoan thì ngừng. Đấy là điều chúng ta phải nên

tìm hiểu thêm, để khơi lại, đặng làm giàu có thêm truyền thống văn xuôi mang

tính nhân dân của chúng ta.

Đến Cách mạng tháng Tám năm 1945, dân tộc Việt Nam vùng dậy bẻ

gãy xiềng xích nô lệ, thở căng lồng ngực bầu không khí tự do, hiên ngang

trong tư thế dân tộc của một nước độc lập. Từ những ngày đầu, tác giả Bước

đường cùng chào đón Cách mạng tháng Tám với tất cả tấm lòng hân hoan.

Ngay khi chính quyền nhân dân còn trứng nước, phải đương đầu với thù

trong giặc ngoài, ông đã hăng hái nhận nhiệm vụ Giám đốc Sở tuyên truyền

Bắc Bộ. Khi kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ông vào bộ đội: giữa những năm

tháng đầy gian khổ của núi rừng Việt Bắc, Nguyễn Công Hoan trở thành Đảng

viên Cộng sản (1948). Kháng chiến kết thúc, ông mới trở lại nghề viết văn với

cương vị Chủ tịch Hội Nhà văn (1957).

Giai đoạn này ông ít viết truyện ngắn. Những tập bút ký, hồi ký và tiểu

thuyết của Nguyễn Công Hoan sau Cách mạng đã bổ sung hoàn chỉnh bức

tranh xã hội cũ và chân dung giai cấp thống trị mà ông đã vẽ bằng ngòi bút

trào lộng đầy sắc sảo trong giai đoạn hiện thực phê phán.

Một nhà văn mà sở trường là đả kích, tố cáo chế độ cũ, khi ra nhập

hàng ngũ cách mạng - nghĩa là bây giờ những lý tưởng của chế độ cũng là lý

tưởng của nhà văn - nhà văn và chế độ đã là một - thì sự rèn luyện để làm

biến đổi thói quen ngòi bút phải tự đặt ra thật nghiêm khắc và ý thức.

Tiểu thuyết hiện thực xã hội chủ nghĩa của Nguyễn Công Hoan đã có

phần khắc phục được những mặt hạn chế trước đây của ông. Nếu như trước

đây ông chỉ chú ý nhiều đến các hiện tượng quan sát được bên ngoài thì bây

giờ, với một cái nhìn mới, bọn nhà giàu tham lam, bọn hào lý sâu mọt, bọn

quan lại đục khoét đã được ông nhìn từ bản chất chính trị phản động và thủ

đoạn bóc lột kinh tế của chúng. Tranh tối tranh sáng, Hỗn canh hỗn cư, Anh

con trai người bạn đọc ấy có những mảng hiện thực hoàn toàn mới mẻ, có

những mảng hiện thực cũ được vẽ lại kỹ lưỡng hơn, dưới một con mắt nhìn

rành rẽ hơn. Đi đến với nhân dân, cái nhìn của ông đối với những người lao

động nghèo khổ đúng đắn hơn. Anh con trai người bạn đọc ấy là một bước

tiến đáng kể của ngòi bút tiểu thuyết Nguyễn Công Hoan sau Cách mạng.

Phương pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa đã giúp ông biết tự kiềm

chế không pha trộn tuỳ tiện phóng đại và trào lộng, nên các hình tượng chân

thực hơn, ý nghĩa phê phán sâu hơn. Tác phẩm này là một cố gắng của nhà

văn trên bước đường đi từ hiện thực phê phán sang hiện thực xã hội chủ

nghĩa - vào lúc ông đã sáu mươi tuổi.

Thời nào một đời nhà văn cũng có lúc khởi đầu, giai đoạn sáng tạo rực

rỡ nhất và cũng phải đến lúc hao cạn dần. Mặc dầu nhà văn vẫn sống, vẫn

viết, nhưng chẳng có thể làm thêm cái gì hay hơn nữa. Đấy là cả một tấn bi

kịch của bao nhiêu nhà văn lớn, mãi mãi sẽ không bao giờ hết tấn kịch nghề

nghiệp ấy của những nghệ sĩ sáng tạo.

Đối với một đời văn, cái đáng kể là những điều nhà văn ấy đã làm được

cho đời. Nhà văn Nguyễn Công Hoan đủ để lại cho chúng ta ngày nay những

truyện ngắn hay và nhiều truyện dài, trong đó có cuốn Bước đường cùng. Chỉ

để lại thế, ông đã phải lao động cật lực suốt đời.

Những năm về già, nhà văn Nguyễn Công Hoan vẫn giữ được tính tình

hồn hậu - một ông già đôn hậu và nhân từ, trong con mắt vẫn lấp lánh những

tia sáng nhìn người của một nhà văn hoạt kê đầy tài năng. Điều đó gây cho

mọi người chúng ta cảm tưởng Nguyễn Công Hoan - cái con khủng long ấy,

vẫn trẻ trung mãi. Biết rằng cái mặt mạnh của mình là kho vốn sống xã hội cũ

đã trút ra hết, ông viết tiểu luận về Tú Xương, Nguyễn Khuyến, Tản Đà, cộng

tác làm từ điển và ngữ pháp. Ông khiêm tốn viết hàng loạt bài phỏng vấn các

đồng nghiệp bậc đàn em (Hỏi chuyện các nhà văn). Sự nghiệp văn học của

ông thật phong phú, nhiều mặt, như một cây cổ thụ sum suê trái. Tác phẩm

của ông đã được dịch ra ở Liên Xô, Bungari, Hunggari, Anbani, Cộng hoà dân

chủ Đức, Cuba, Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản.

(Báo Văn nghệ số 40, ngày 5-10-1985) 

NGUYỄN CÔNG HOANPHONG LÊ

Nguyễn Công Hoan là một trong số không nhiều nhà văn đã có thể in rõ

dấu ấn bản sắc riêng mình lên bối cảnh văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt là

văn học 1930-1945. Ông viết khá nhiều sáng tác văn xuôi thuộc mọi thể loại,

nhưng trong đó truyện ngắn có lẽ là phần đặc sắc hơn cả; và do vậy, đó cũng

là phần chắc chắn sẽ còn sống lâu dài với thời gian. Tuy vậy bàn về Nguyễn

Công Hoan nếu chỉ xét riêng truyện ngắn thì có thể sẽ không có được một cái

nhìn toàn bộ về nhà văn trong cả mặt mạnh lẫn mặt yếu của nó, cũng như

trong cả quá trình phát triển đi lên, lắm lúc khá quanh co của nó.

Không cần phải là người nghiên cứu sâu sắc cũng có thể thấy rõ chính

sự từng trải và kinh nghiệm sống dồi dào mà bộ mặt xã hội trong sáng tác của

Nguyễn Công Hoan hết sức phong phú, nhiều vẻ hơn một số nhà văn tiến bộ

khác cùng thời. Đó là cả một xã hội gồm đủ mặt các loại người nông dân, địa

chủ, lý dịch cường hào, nghị viện, quan lại (huyện, phủ, án, tuần...), công

nhân, phu phen thuyền thợ, con buôn, tư sản, thầu khoán, các loại tiểu tư sản

trí thức, người làm nghề tự do, thầy thuốc, nhà báo, nhà giáo, nhà văn, nghệ

sĩ, học trò, công chức, cô đầu, gái điếm, phu xe, con sen, đứa ở, kẻ cắp, hát

xẩm, bồi bếp, lính tráng, hàng rong, tây trắng, tây đen, me tây, kép hát, lính

cơ, thầy quyền, phán, than, chủ báo... Tất cả họ lại, làm thành một bức tranh

đời khá nhiều màu sắc, một tấn trò đời với nhiều cung bậc khác nhau của tình

cảm: hài hước, đau xót, thương tâm, uất ức, khinh bỉ, căm giận... Nếu có

hiếm hoi thì là hiếm hoi một thứ màu sắc tươi sáng, một niềm vui, một tình

cảm lạc quan... Nhưng biết làm thế nào, khi đó là nét chính, là mặt chủ đạo

của xã hội cũ.

Điểm đặc sắc của Nguyễn Công Hoan là những đòn công kích chế độ

quan trường, công kích bộ mặt quan lại. Ấy là những đòn rất mạnh mẽ, cay

độc, nghe rất sướng tai. Nhưng cũng do hạn chế trong chỗ đứng, trong cách

nhìn như đã nói trên, nên tiếng chửi của nhà văn tuy cay độc, tuy có lúc rát

mặt rát mày nhưng vẫn chưa điểm đúng huyệt, chưa đi được vào các mặt cốt

lõi để đánh gục chúng. Ở đây, phạm vi công kích của Nguyễn Công Hoan vẫn

còn bị hạn chế trong mặt luân lý, nếp sống, nhân cách, sinh hoạt... Tố cáo

nhân cách, sinh hoạt, những ngọn đòn của Nguyễn Công Hoan đối với quan

lại về mặt này phải nhận là đau. Nhà văn đã thực sự làm nhục chúng trong dư

luận xã hội. Những chuyện thương luân bại lý, chuyện nhân cách sinh hoạt,

chưa phải là mặt chính, càng chưa phải là toàn bộ sự thối nát của giai cấp

thống trị lúc này. Hơn nữa, những mặt đó, tuy giai cấp có chịu phần trách

nhiệm, nhưng trách nhiệm cá nhân vẫn nhiều hơn, dễ thấy hơn. Người ta có

thể nghĩ: chế độ quan trường thối nát xấu xa, chính là do các cá nhân cá biệt

chịu trách nhiệm. Chẳng hạn tên huyện này, tên phủ kia. Cho nên cũng có thể

có những viên quan tốt, có nhân cách trong sạch, có ý thức trách nhiệm về

nghĩa vụ của mình, không làm những chuyện thương luân bại lý... và trong

điều kiện như vậy, với những bậc thực sự là "phụ mẫu" như vậy, dân có thể

sống yên ổn, dễ chịu được. Có thể đó là nguyên nhân khiến cho Nguyễn

Công Hoan có lúc vẫn mơ ước một chế độ quan trường tốt với những kiểu

quan tốt như Lê Sĩ Cư trong Thanh đạm (1943).

Nếu không tính đến các truyện ngắn, thì có thể xem đỉnh cao của

Nguyễn Công Hoan là Bước đường cùng (1938). Do ảnh hưởng của phong

trào quần chúng trong thời kỳ Mặt trân Dân chủ, trên tác phẩm này, nhà văn

đã tiếp cận được với cái nhìn của nhân dân, đã thấy ở bọn địa chủ không

phải chỉ có mặt thương luân bại lý mà còn biết đào sâu vào các âm mưu, thủ

đoạn kinh tế và chính trị của chúng. Ở đây bản chất giai cấp, động cơ giai cấp

của nhân vật đã được nhà văn nhìn nhận một cách đúng đắn, nghiêm chỉnh.

Mới hay phong cách hài hước, trào lộng không phải lúc nào cũng thích hợp

với nhà văn ưa châm biếm này, mặc dù quan niệm của ông về xã hội cũ là cả

một tấn trò đời oái ăm.

...Điểm đặc sắc ở Nguyễn Công Hoan còn là cái nhìn trào lộng.

Đặc điểm này bộc lộ rõ trong truyện ngắn. Ông sử dụng tiếng cười như

một thứ vũ khí. Ông đứng lên trên tất cả mà cười. Cười với mọi cung bậc: hả

hê, khoái trá, chua chát, chế giễu, khinh bỉ, đau xót, căm giận... Có cái cười ra

nước mắt của một tấm lòng ưu ái, nhân hậu. Nhưng cũng lại có cái cười để

mà cười, của một người vui tính hoặc vô tâm, thậm chí có khi lạc điệu. Cho

nên cần thấy nét đặc sắc trong cái cười của Nguyễn Công Hoan, nhưng cũng

phải thấy không phải cái cười nào của ông cũng đúng chỗ và có ý nghĩa. Mặt

khác người hay cười đời ấy lại là một kẻ bi quan. Vì đời đáng cười nghĩa là

đời toàn những chuyện vô nghĩa, nhố nhăng, không có gì đáng cho ông tin

yêu hy vọng. Do cái nhìn bi quan ấy nên đóng góp chính của Nguyễn Công

Hoan, thiên về mặt phê phán, là sự xây dựng những hình tượng phản diện.

Nguyễn Công Hoan từng nói: "Tôi vẽ người xấu nhạy hơn người tốt.

Bởi vì tôi vốn bi quan nên nhìn mọi vật bằng con mắt hoài nghi, chỉ thấy

phía xấu. Phía xấu dễ nhập tâm hơn phía tốt". Trong tình hình xã hội cũ và

trong yêu cầu của văn học hiện thực phê phán, đóng góp đó của Nguyễn

Công Hoan rất đáng quí. Nhưng cũng chính vì chỉ mới dừng lại ở mặt phê

phán đó nên văn học hiện thực không thể đi xa hơn. Cố nhiên, đối với

Nguyễn Công Hoan, sự phê phán không phải là sự phủ định sạch trơn, sự

đập phá vô chính phủ như Vũ Trọng Phụng. Hình như đâu đây vẫn còn le lói

một chút ánh sáng toát ra từ một ít lòng tốt ở đời. Tuy vậy, từ ánh sáng đó

vẫn chưa thật đậm đà, thật nổi hẳn, với tất cả sức hấp dẫn, làm cho con

người tin tưởng chắc chắn, vì dường như chính bản thân nhà văn cũng chưa

thật tin hẳn. Ta hiểu vì sao trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan thỉnh

thoảng vẫn xuất hiện một vài nhân vật chính diện như cô giáo Minh (Cô giáo

Minh), như thầy giáo Nhượng, hoặc anh học trò Đức (Tấm lòng vàng) biết

cách cư xử, hoặc biết sống tu nhân tích đức, biết giúp đỡ những người nghèo

khổ hơn mình. Có điều các nhân vật đó thường ít sinh động, bởi lẽ đối với

Nguyễn Công Hoan, đó không phải là sự đúc kết những mẫu người có thực

của cuộc sống mà chỉ là kết quả của một niềm mơ ước. Cho nên người ta lại

nghĩ, đối với Nguyễn Công Hoan, nhân vật tốt chỉ có thể có trong tưởng

tượng, trong ý muốn, còn trong cuộc đời thì rất hiếm.

Tập truyện ngắn Nông dân với địa chủ (1955) viết về đời sống nông

thôn với những đau khổ và quá trình vùng lên của người nông dân trong cải

cách ruộng đất vẫn chưa phải là sáng tác hay và bản thân nhà văn cũng

không thoả mãn. Ông thông cảm với những đau khổ của họ, nhưng nguyên

nhân gốc rễ của những đau khổ đó, lại là một thực tế, cho đến lúc này ông

mới nhận ra. Rồi quá trình vùng lên, quật khởi ở họ, đối với ông lại càng là

chuyện mới mẻ. Tất cả những nhận thức mới ấy chưa thật sự biến thành ấn

tượng, thành kinh nghiệm trong vốn sống của ông.

Mặt mạnh của Nguyễn Công Hoan vẫn là những kinh nghiệm về mặt

trái của đời sống xã hội cũ. Ông lại trở về đề tài quen thuộc của mình trong

Tranh tối tranh sáng (1958), Hỗn canh hỗn cư (1961). Các tác phẩm trên đều

có những ưu điểm, những đổi mới, trong nhận thức, trong cách nhìn, so với

trước. Người đọc thấy rõ có một sự nỗ lực của nhà văn trong việc miêu tả

những mặt tích cực của con người lao động, nhất là miêu tả cách mạng.

* * *

Cho đến bây giờ chỗ mạnh của Nguyễn Công Hoan vẫn là chỗ mạnh

của một cây bút hiện thực sắc sảo về nhiều mặt xâu xa của xã hội cũ. Ưu

điểm này thể hiện rất rõ ràng trong hệ thống truyện ngắn của Nguyễn Công

Hoan trước Cách mạng, và nhiều chương đoạn của các truyện dài ông viết

sau này.

Nguyễn Công Hoan tuy đã già nhưng niềm mong muốn sáng tạo, theo

chỗ hiểu biết của chúng tôi, thì vẫn còn rất dồi dào. Nói như nhà văn "còn sức

thì cố mà viết". Cách mạng đã cho ông một chỗ đứng cao hơn, một tầm nhìn

xa hơn. Mong rằng với ưu thế đó, có hướng đi sâu vào lĩnh vực quen thuộc

nhất của mình, Nguyễn Công Hoan vẫn còn tiếp tục có khả năng đóng góp.

Tuy vậy với những gì ông đã đem lại cho người đọc trên hơn bốn mươi

năm qua, Nguyễn Công Hoan thực sự đã giữ được cho mình một vị trí riêng

trong văn học Việt Nam hiện đại.

(Trích trong Văn và người, NXB Văn học, Hà Nội, 1976)

NGUYỄN CÔNG HOAN - VĂN VÀ NGƯỜIBÙI VIỆT THẮNG

Nguyễn Công Hoan sinh ngày 6-3-1903 tại làng Xuân Cầu, huyện Văn

Giang, tỉnh Hưng Yên, mất ngày 6-6-1977 tại Hà Nội. Ông đã sống qua cái

mức "cổ lai hy" và đã theo nghiệp văn hơn nửa thế kỷ, vì thế văn và người

Nguyễn Công Hoan là một tấm gương cho các thế hệ văn chương Việt Nam.

Có thể nói, Nguyễn Công Hoan đã ươm giống, chăm xới để làm ra hoa kết

quả một di sản lớn trên 200 truyện ngắn, gần 30 truyện dài và nhiều tiểu luận

văn học có giá trị.

Những tác phẩm văn học của Nguyễn Công Hoan được Giải thưởng

Hồ Chí Minh (đợt I- 1996) gồm Kép Tư Bền (truyện ngắn 1935), Bước đường

cùng (tiểu thuyết, 1938), Nông dân với địa chủ (truyện ngắn, 1955), Tranh tối

tranh sáng (truyện dài, 1956), Người cặp rằng hầm xay lúa ở ngục Côn Lôn

năm 1930 (1960), Hỗn canh hỗn cư (truyện dài, 1961), Đời viết văn của tôi

(hồi ký, 1971) và Tuyển tập Nguyễn Công Hoan (3 tập).

Xuất thân làm nghề giáo, và qua nhiều lần thay đổi địa bàn làm việc

Nguyễn Công Hoan có dịp đi nhiều, chứng kiến nhiều cảnh sống của nhiều

tầng lớp xã hội. Cuộc sống thôi thúc ông cầm bút viết về "những điều trông

thấy mà đau đớn lòng". Nguyễn Công Hoan bắt đầu văn nghiệp của mình vào

những năm hai mươi của thế kỷ này khi ở Việt Nam, văn học được viết bằng

quốc ngữ đã phổ biến. Mười bảy tuổi, ông đã có truyện in báo và đến năm 19

tuổi (1922) cho in tập Truyện thế gian do Tản Đà thư cục xuất bản. Năm

1923, Nguyễn Công Hoan lại tự xuất bản tập truyện ngắn Kiếp hồng nhan.

Nhưng phải đến năm 1935 với tập truyện Kép Tư Bền, Nguyễn Công Hoan

trở thành nhà văn có danh tiếng trên văn đàn Việt Nam lúc bấy giờ. Năm

1938, Nguyễn Công Hoan cho xuất bản tiểu thuyết nông dân, một tác phẩm

góp phần vào bức tranh chung về nông thôn Việt Nam trước Cách mạng bên

cạnh những trước tác bất hủ của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng... Từ sau Cách

mạng tháng Tám. Nguyễn Công Hoan tham gia nhiều công tác văn hoá xã hội

ở nhiều cương vị khác nhau và tiếp tục sáng tác. Các tác phẩm Nông dân với

địa chủ, Tranh tối tranh sáng, Hỗn canh hỗn cư của ông tiếp tục phản ánh

cuộc sống và con người nông thôn Việt Nam trong những thời điểm lịch sử

quan trọng trước và sau Cách mạng. Là một nhà văn lão thành, Nguyễn Công

Hoan đã có ý thức đúc rút, tổng kết kinh nghiệm sáng tác kinh nghiệm của

mình để truyền lại cho các thế hệ sau trong nghiệp văn. Vì lẽ đó mà Đời viết

văn của tôi (1971) như là một cẩm nang văn học đối với những "hậu duệ văn

học". Tuyển tập Nguyễn Công Hoan có thể xem là một bộ sưu tập khá đầy đủ

về thành tựu sáng tác của Nguyễn Công Hoan trong hơn 50 năm cầm bút.

Nói đến Nguyễn Công Hoan trước hết là nói đến một bậc thầy truyện

ngắn trong văn học Việt Nam hiện đại. Thế giới truyện ngắn của Nguyễn

Công Hoan đa dạng, phong phú như một "bách khoa thư", một "tấn trò đời"

mà đặc trưng là xã hội phong kiến của thực dân ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ

hai mươi. Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan có nhiều nét gần với truyện cười

dân gian, tiếp thu được truyền thống lạc quan của nhân dân muốn dùng tiếng

cười như một "vũ khí của người mạnh" để tống tiễn cái lạc hậu, cái xấu xa

vào dĩ vãng. Năm 1935 khi Kép Tư Bền xuất hiện đã làm cho phái "nghệ thuật

vị nhân sinh" mà Hải Triều là người khởi xướng, có đủ chứng cứ để đấu tranh

với phái "nghệ thuật vị nghệ thuật". Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan với đặc

điểm của nó đã nâng cao khả năng nhận thức và khám phá các hiện tượng

của xã hội phức tạp. Chế độ phong kiến nửa thực dân ở Việt Nam trước 1945

đầy rẫy sự lừa bịp và khôi hài thế nhưng kẻ thống trị luôn luôn tìm mọi cách

tạo ra cái vẻ ngoài "nghiêm chỉnh" của nó. Cần phải phanh phui mâu thuẫn

nội tại đó để làm lộ rõ sự không khớp giữa bản chất và hiện tượng, giữa nội

dung và hình thức, làm bật lên tiếng cười đả kích sâu cay tất cả sự xấu xa

của xã hội cũ. Đào kép mới và hàng loạt truyện ngắn Nguyễn Công Hoan

trước 1945 là chĩa vào các thói xấu của kẻ thống trị và phê phán một cách

không thương tiếc. Chúng ta có quyền tự hào về Nguyễn Công Hoan và coi

ông là bậc thầy truyện ngắn.

Nguyễn Công Hoan cũng đã thử sức mình trong truyện dài và gặt hái

nhiều thành công. Trong số các tác phẩm viết vào thời kỳ 1936-1939 thì Bước

đường cùng là cuốn tiểu thuyết có tính tư tưởng và nội dung hiện thực sâu

sắc, Bước đường cùng chính là vấn đề dân cày, vấn đề của cuộc cách mạng

dân tộc - dân chủ ở Việt Nam được thể hiện bằng hình tượng nghệ thuật sinh

động, là cuốn tiểu thuyết trong đó nhà văn đã xây dựng được những tính cách

điển hình trong hoàn cảnh điển hình theo yêu cầu của chủ nghĩa hiện thực.

Tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan có một tiếng vang lớn trong thời kỳ Mặt

trận Dân chủ (sau khi xuất bản, sách bị cấm lưu hành và tàng trữ trong toàn

Đông Dương). Sau này, ngòi bút Nguyễn Công Hoan còn tiếp tục viết về nông

thôn Việt Nam trong thời kỳ chuyển biến cách mạng. Các tác phẩm Tranh tối

tranh sáng, Hỗn canh hỗn cư được viết trên cơ sở kinh nghiệm vốn sống dồi

dào của ông về xã hội cũ, về nông thôn Việt Nam với một cảm xúc và một ánh

sáng tư tưởng mới, cho nên đã tạo ra được sức hấp dẫn.

Nguyễn Công Hoan là nhà văn có công khai phá, mở đường cho chủ

nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam thời kỳ hiện đại. Sau năm 1930, và

đặc biệt với sự xuất hiện của Kép Tư Bền đã ghi sâu sự trưởng thành của

nhà văn hiện thực phê phán. Nguyễn Công Hoan viết văn cùng thời với Hồ

Biểu Chánh, Nguyễn Trọng Thuật, Vũ Đình Long... những người theo cách

gọi của ông Vũ Ngọc Phan là "các nhà văn đi tiên phong". Đó là thời kỳ mà

quan niệm "Văn dĩ tải đạo" còn chi phối ảnh hưởng mạnh đến sáng tác.

Nguyễn Công Hoan đã đột phá vào những thành trì, khuôn khổ của giáo huấn

và tiếp nhận, tuân theo một chủ nghĩa khách quan lịch sử khi miêu tả hiện

thực. Giới nghiên cứu văn học khi bàn đến sự hình thành chủ nghĩa hiện thực

trong văn học Việt Nam đều nhất trí đánh giá cao vai trò, vị trí của Nguyễn

Công Hoan, người có những tác phẩm được coi là "cổ điển" trong nền văn

học hiện đại. Từ khi còn là học sinh, nhà văn tương lai Nguyễn Công Hoan đã

say mê truyền thống trào phúng của dân tộc. Vì thế không phải ngẫu nhiên

mà Nguyễn Công Hoan mến yêu Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Tản Đà, Tú Mỡ

và đã có những bài nghiên cứu sắc sảo, thú vị về các tác giả này.

Nguyễn Công Hoan là người lao động nghệ thuật đích thực, là người

sống giản dị, khiêm nhường với tất cả sự chân thành của mình. Ngay khi viết

hồi ký Đời viết văn của tôi, ông tâm sự: "Tuổi tôi tuy cao, nhưng sức chưa

yếu, tôi còn làm việc được lâu. Ngay từ lần này, tôi viết cuốn này, mà có hôm

say mê, tôi cặm cụi tới mười hai, mười ba giờ đồng hồ chưa thấy mỏi",

Nguyễn Công Hoan là tấm gương của một người đã trọn vẹn đời mình công

hiến cho sự nghiệp văn học, tấm gương của một người đã miệt mài lao động

sáng tạo nghệ thuật hơn nửa thế kỷ. Nói đến Nguyễn Công Hoan là nói đến

một nhà văn yêu nước, một ngòi bút chiến đấu vì lẽ phải bằng tiếng cười

chính nghĩa và tài năng trong văn chương.

(Các nhà văn được giải thưởng Hồ Chí Minh.

NXB Hội nhà văn, H. 1997)

NHỮNG CÁI NHÁY MẮT TINH NGHỊCHVƯƠNG TRÍ NHÀN

Trong các từ điển cùng các cuốn sách giáo khoa dùng ở phổ thông và

đại học, Nguyễn Công Hoan thường được đánh giá xác đáng như nhà văn tả

chân độc đáo, một trong những tác giả tiêu biểu của trào lưu hiện thực phê

phán trong văn học tiền chiến. Nhưng với các truyện ngắn của Nguyễn Công

Hoan thời kỳ đó, luôn luôn người ta còn có thể đọc ra những mối liên hệ sâu

xa với văn học dân gian và qua ông, hiểu thêm thực trạng của những người

cầm bút đương thời.

Trạng là một nhân vật đặc biệt của văn học dân gian Việt Nam, biểu

tượng tập trung của trí thông minh và cách sống khôn ngoan mà những người

dân bình thường vốn ưa thích. Dù sống ở thời nào và khoác tên gì, song các

nhân vật trạng đều giống nhau ở chỗ tinh ranh ma quái, giỏi biến báo và nhất

là giỏi đối đáp. Trước những tình thế khốn quẫn, những nghịch cảnh trớ trêu,

họ linh hoạt tìm ngay được cách thích ứng. Không làm gì, nhưng họ biết tất

cả. Không để bị ai lừa, họ còn luôn luôn "đi guốc trong bụng thiên hạ". Lại

cũng do biết nhiều quá, nên như một triết lý hư vô thường cũng phảng phất

trong cách nhìn đời của các trạng. Óc thực tế chắc chắn cộng với một trí

tưởng tượng hồn nhiên thường trực, đã giúp cho các trạng nhìn đâu cũng

thấy truyện buồn cười, dù sau khi cười, họ cũng không biết làm gì hơn!

Trước khi trở thành nhân vật của các truyện cười dân gian, các loại

trạng nói trên đã thả sức tung hoành trong xã hội trung cổ Việt Nam nhiều thế

kỷ. Sang thời hiện đại, trong khi các mẩu chuyện trạng trong quá khứ bắt đầu

sưu tầm ghi chép, thì các trạng hiện đại tiếp tục hành nghề. Lại có những nhà

văn hấp thụ được cái mạch truyện cười dân gian đó để viết đều đều, chẳng

hạn như trường hợp Nguyễn Công Hoan, cây bút cả đời sống đạo mạo trong

nghề dạy học, song vẫn mang tâm hồn nghịch ngợm trẻ trung của một thứ

trạng hiện đại.

Tấn kịch dân gian

Có nhiều dấu hiệu khác nhau để xác nhận sự vững vàng và lý do tồn tại

thật sự của ngòi bút, song dấu hiệu quan trọng nhất là do khả năng của ngòi

bút đó trong việc áp đặt một cách nhìn đời riêng cho bạn đọc. Thế giới do nhà

văn tạo nên có thể lớn, có thể nhỏ. Nhưng thế giới đó phải có sức sống nội

tại, phải thống nhất lại theo những qui luật riêng mà chỉ nhà văn đó mới có.

Trong giới cầm bút ở xứ ta thế kỷ này, Nguyễn Công Hoan thuộc về

một số ít ỏi những người tìm được lý do tồn tại thật sự như vậy. Từ cách khái

quát hiện thực, cho tới cách dựng truyện tìm nhân vật, cách đặt câu dùng

chữ, văn ông luôn luôn có một thần thái riêng trộn không lẫn. Mà nguồn gốc

của tất cả những cái làm nên thần thái riêng ấy là một lối nhìn đời theo kiểu

trạng dân gian trên kia đã nói. Vào các trang sách của ông, cuộc sống xã hội

Việt Nam thuở giao thời hiện lên với không biết bao nhiêu là vớ vẩn nhảm nhí.

Đám giàu sổi mới nảy nòi, nhố nhăng lố bịch (Cô Kếu gái tân thời, Nỗi lòng ai

tỏ, Một tấm gương sáng); bọn quan lại keo bẩn ngu dốt, sẵn sàng làm bất cứ

việc gì xấu xa, miễn bóp nặn được người dân và thăng quan tiến chức (Thật

là phúc, Cái nạn ô tô, Xuất giá tòng phu...). Sự suy đồi phong hoá diễn ra ở

khắp nơi, trong mọi gia đình (Mất cái ví, Nỗi vui sướng của thằng bé khốn

nạn...). Từ thành thị đến nông thôn những người dân túng bấn, nghèo khổ,

chìm đắm trong cảnh tối tăm vô nghĩa (Sáng, chị phu mỏ, Thanh! Dạ!, Quyền

chủ, Chính sách thân nhân...) Bằng một cách nói có phần táo tợn, trong cuốn

hồi ký Đời viết văn của tôi (in ra năm 1971, lúc nhà văn đã 68 tuổi), Nguyễn

Công Hoan từng nhiều lần trình ra những đức tính bẩm sinh chẳng có gì hay

ho của mình lúc còn trẻ, nào là "khinh thế ngạo vật", "nghịch ngợm ranh

mãnh", thích tìm những thói xấu của người chung quanh để trêu ghẹo, đôi khi

tôi trở thành bất nhẫn "hư đốn, mất dạy" (trích ở Đời viết văn của tôi, các

tr.42, 45). Trong những lời lẽ đó, không phải chỉ có chút ít thậm xưng, mà còn

rất nhiều sự thực. Bàng bạc sau các câu chuyện tức cười là một khái quát

thản nhiên về thói đời đen bạc. Ở đời có ai tốt bụng với ai đâu, người ta chỉ tỏ

ra tử tế khi thấy có lợi, giống như người đàn bà nọ, hết lòng trông nom người

ốm chỉ biết chẳng bao lâu người ốm đó sẽ chết và mình sẽ xin được mái tóc

(Tôi xin hết lòng).

Hoặc ông chủ nhà đòn đám ma mang lê táo đến thăm một gia chủ, cốt

để xí phần trông nom ma chay (Một tin buồn). Bởi vậy, sẽ là ngớ ngẩn nếu ta

tin ở những lời hứa hão, như lời hứa trở về của người vợ đi du học ở nước

ngoài (Thế là mợ nó đi Tây), hoặc lời mời chào của một kẻ thị dân trong cơn

túng quẫn (Thằng điên). Theo cách trình bày của Nguyễn Công Hoan, sự

nông nổi phải được xem như một thứ bản tính thứ hai của con người. Với sự

nông nổi ấy, người ta đã làm bao tội ác mà không hay biết, tình thế trớ trêu

chẳng khác cảnh đám lính huyện lỵ nọ hùa nhau chôn sống rồi cười cợt trên

sự đau đớn của một con ngựa già hoặc một ông tri châu bắn bừa bắn bãi sáu

mạng người - thực ra là những kẻ vô tội - sau đó vu cho họ là giặc, và đi báo

trên lĩnh thưởng. Không phải ngẫu nhiên, trong hồi ký, Nguyễn Công Hoan kể

lại rằng khi đi học, có lần thầy giáo ra đầu bài "Ở đời anh có hy vọng gì", ông

đã viết mỗi một câu "Ở đời tôi không hy vọng gì cả", rồi đem nộp. Để hiểu cái

đành hanh khinh bạc trong nhiều truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, có lẽ nên

xem mẩu chuyện bâng quơ đó như một thứ chìa khoá đích thực.

Khinh bạc, hư vô, bi quan đến cùng cực trước sự đời, nên trong nhiều

tác phẩm, ông đã đứng ra vạch vôi vào những gì gọi là giá trị, là tốt đẹp, từ vẻ

nghiêm chỉnh của một ông giáo (Thầy cáu) tới cái mải miết của một kẻ đi theo

dõi các hành tung nghi vấn (Cái lò gạch bí mật), từ sự trịnh trọng của một ông

đồ già viết phúng điếu (Xin chữ cụ nghè) cho tới những lời quảng cáo của một

gánh hát nghèo nơi tỉnh nhỏ (Đào kép mới). Với Nguyễn Công Hoan, hình

như bao giờ cũng thế, không có gì mới trên đời này cả!

Kẻ sống bên lề

Trong số các nhà văn Việt Nam sống và viết ở thế kỷ XX, Nguyễn Công

Hoan thuộc loại viết khoẻ, viết nhiều bậc nhất. Truyện dài của ông ta đã lên

tới 30 quyển, bao gồm cả những tiểu thuyết dài dài và nổi tiếng bởi những lý

do rất khác nhau như Tắt lửa lòng, Lá ngọc cành vàng, Bước đường cùng.

Truyện ngắn - lĩnh vực bộc lộ đầy đủ văn tài của ông - cũng vậy, số lượng

những cái ông đã cho in đâu những trên 200, mà riêng số thật hay, thường

được in đi in lại cũng đến dăm sáu chục. Vào dịp Nguyễn Công Hoan lên lão

60, với tư cách một kẻ hậu sinh, một cậu học trò Nguyễn Công Hoan Tô Hoài

đã ghi nhận: "Lực lưỡng như một tay đô vật không có địch thủ, từ Kiếp hồng

nhan tới nay, truyện ngắn truyện dài Nguyễn Công Hoan sừng sững tạo thành

một thế Tam Đảo, Ba Vì hùng vĩ, vượt qua cả hai thời kỳ, tiến vào Cách mạng

tháng Tám” (Kiếp hồng nhan là tập truyện ngắn đầu tay của Nguyễn Công

Hoan in ra năm 1923; hai thời kỳ nói ở đây là trước và sau 1930 - V.T.N).

Ấy vậy mà trước sau Nguyễn Công Hoan không sống hẳn về nghề văn.

Nghề tay phải của ông vẫn là nghề dạy học. Chẳng ai ngăn cản, mà ý ông

chủ vậy. Nghe người ta gọi mình là nhà văn, ông thấy ngần ngại. Nguyễn

Công Hoan chỉ nhận mình là người viết văn, thế thôi! Mỗi lần có thể được,

ông đều tìm cách làm ngược những điều thiên hạ quen hình dung về các nhà

văn, coi đó làm vui. Ví như xưa nay ai cũng nghĩ người viết văn phải đọc sách

nhiều.

Thì ông công khai bảo là rất ngại đọc sách, có những cuốn rất nổi tiếng

đã cầm lấy rồi, chỉ đọc ít trang rồi bỏ.

Người ta chỉ có thể hiểu được những điều ấy, nếu nhớ tới cá tính riêng

của Nguyễn Công Hoan và nhất là đặt con người ông, nhân cách ông, trong

mối quan hệ với cái môi trường mà ông chịu nhiều ảnh hưởng. Thời gian hình

thành tính cách của ông là hai chục năm đầu của thế kỷ. Tuy lúc ấy chế độ

thực dân đã được xác lập để dần hướng xã hội theo hướng tư bản, song tàn

tích phong kiến còn rất nặng. Bản thân Nguyễn Công Hoan lại lớn lên trong

một gia đình quan lại, loại quan nhỏ, sống có phần thanh bạch. Lý tưởng

phong kiến - ở cái phần thanh cao tốt đẹp - cộng với cảm hứng dân gian lành

mạnh đã giúp cho ông một thái độ sống có lương tri, thương người nghèo,

ghét kẻ giàu, nhất là luôn luôn cười giễu những cái xấu xa dơ bẩn. Nhưng

quan niệm phong kiến về văn hoá vốn nghiệt ngã. Nó rất ghét những gì gọi là

phi chính thống vượt ra ngoài khuôn khổ. Nói chung thì đó là một quan niệm

hẹp hòi khô cứng. Có lẽ là do tâm thức ăn sâu những quan niệm kiểu đó, nên

một người thạo viết quen viết, sinh ra để viết như Nguyễn Công Hoan, chỉ coi

những truyện mình viết ra là để cười cợt cho vui, mà không phải việc nghiêm

chỉnh. Mặt khác, cũng phải nhận là vào thời Nguyễn Công Hoan viết nhiều

viết khoẻ, nghề viết văn ở Việt Nam chưa ra quy củ nề nếp gì cả. Những điều

mà Nguyễn Công Hoan mang rêu rao nào là ở đây "như một cái chợ", quá

nhiều kẻ tầm thường đeo đuổi những cái danh hão: nào là "một dạo người ta

sợ những người làm nghề cầm bút như sợ... hủi", không phải là không có lý.

Quá trình dân chủ hoá trong xã hội bấy giờ vừa mới bắt đầu thì đã bị làm

hỏng. Cách nhìn cao ngạo lối sống bên lề mà Nguyễn Công Hoan lựa chọn là

một cách phản ứng trước thời đại. Sự phản ứng ấy lại nhiều phần phù hợp

với bản chất tự do của sự sáng tạo và cũng ăn nhịp với xu hướng vận động

của lịch sử, nên đã góp phần giải phóng ở Nguyễn Công Hoan một sức làm

việc dồi dào mà mỗi lần nghĩ tới, không ai là không kính phục.

(Cánh bướm và đoá hướng dương, NXB Hải Phòng, 1999) 

CÓ NHIỀU TÁC GIẢ NGUYỄN CÔNG HOAN TRONG MỘT NGUYỄN CÔNG HOAN

HOÀNG NHƯ MAI

Độc giả, nhất là lớp độc giả mới đến với văn học bằng con đường nhà

trường trung học, đại học không ai không biết nhà văn Nguyễn Công Hoan.

Ấy là một nhà văn có một địa vị rất cao trong lịch sử văn học hiện đại. Tên

tuổi của nhà văn gắn liền với sự khâm phục đối với một cây bút sắc sảo, vạch

trần những xấu xa, những lố lăng của cái xã hội thời Pháp thuộc; bằng sự

trào phúng - cái trào phúng giết chết, như một ngạn ngữ phương Tây đã

tuyên bố - nhà văn giáng những đòn chí mạng vào cái xã hội thực dân nửa

phong kiến ấy.

Là vì, khi ngồi trên ghế lớp học, các độc giả này chỉ được giới thiệu một

Nguyễn Công Hoan của Bước đường cùng và vài ba truyện ngắn hiện thực

phê phán.

Các khán giả của sân khấu cải lương - nhất là lớp khán giả gọi là bình

dân thì lại say mê với một Nguyễn Công Hoan kia, một Nguyễn Công Hoan -

nếu dùng những từ ngữ mà một số nhà nghiên cứu phê bình quen dùng khi

viết về giai đoạn văn học trước 1945 - "Lãng mạn, tiêu cực, thoát ly, sướt

mướt". Là vì các khán giả này đã được "bi luỵ" với Lan và Điệp (cũng gọi là

Hoa rơi cửa Phật), vở cải lương đã nhiếp hồn hàng triệu hàng triệu con người

mộ diệu.

Thực ra có nhiều tác giả Nguyễn Công Hoan trong một Nguyễn Công

Hoan. Ấy là thường tình của các nhà văn thời kỳ 30-45. Ngày nay, ta hay áp

đặt cho họ một căn cước chỉ lấy trong toàn bộ các tác phẩm của họ một số và

lờ đi những số khác, có thể do động cơ tốt để cứu họ, hoặc do tư tưởng trừng

phạt để xoá hộ tịch của họ trong văn học sử.

Nói chung, làm như vậy không thực thà, không công bằng, và dù muốn

trừng phạt hay muốn cứu, kết quả đều làm cho họ không phải là họ, thành tàn

tật, chỉ còn là một phần trong cái tổng thể của họ.

Thời kỳ 30-45 là một thời kỳ bão táp, gió cấp 10 cấp 12 và xoay chuyển

đủ bốn phương tám hướng. Cái phong vũ biểu nhà văn giao động dữ dội.

Những tương quan lực lượng trong xã hội không ổn định. Thật giống như một

cuộc kéo co, trước khi một bên thắng dứt khoát, lúc thì bên này kéo bên kia

về phía mình, lúc thì bên kia co bên này về phía họ.

Trong tình trạng ấy nhà văn, nếu đúng là nhà văn, chỉ là nhà văn không

hơn không kém, chuyển từ vị trí này sang vị trí kia, đang nhìn theo hướng này

bỗng quay nhìn hướng khác là chuyện thường xảy ra và không có gì khó

hiểu.

Nếu ta cố gắng thực sự khách quan thì sẽ thấy trong số nhà văn được

xếp vào hạng nhà văn hiện thực cũng có một hai tác phẩm lãng mạn và trong

số bị coi là lãng mạn không phải chỉ thuần lãng mạn.

Tôi viết đoạn văn trên để một số độc giả nào đó đừng ngỡ ngàng với

cuốn sách đang đọc của Nguyễn Công Hoan.

Dường như đã có một định kiến là nhân vật của tác giả Bước đường

cùng toàn là xấu, là tồi, là hèn kém.

Ở đây trái lại ta gặp đông đảo những con người tốt, khoẻ, đẹp. Sơn một

người viết văn có lương tâm, có lý tưởng. Sinh, Thuỷ những người bạn chân

thành và trung thành. Ngọc, Tham Khai người chị và người anh rể hào hiệp.

Huyện Hậu và vợ, những con người vị tha. Cả Ông Cửu Bà Cửu cũng không

phải những thứ cha mẹ "làm hại" con. Cả độc giả của nhà văn Sơn, thính giả

của diễn giả Sơn, các cây bút phê bình Sơn đều là những người quí tài năng

Minh Châu thì quá trong sáng, đúng là một viên minh châu.

Độc giả khó tính - bây giờ số độc giả này không phải ít ỏi (đối với văn

chương cần khó tính, không được dễ dãi, nhưng khó tính như kiểu các ông

bà già trái tính trái nết, hễ thấy ai, thấy cái gì hơi khác ý mình là quát lác, sợ

vả thì không nên) - có thể chê cuốn tiểu thuyết là có luận đề, lãng mạn.

Cũng đúng thôi.

Nhưng, mà trong lẽ phải có người có ta...

Nhà văn đập phá, cũng là việc để xây dựng cái gì. Ước mơ là cái quyền

của con người. Mà nó cũng là một thuộc tính của nhân loại, là bông hoa tự

nhiên mọc trên miếng đất hiện thực.

Là nhà văn - cái thứ "nhà văn An nam khổ như..." đã được miêu tả

trong một bài thơ của Nguyễn Vỹ ấy - Nguyễn Công Hoan ước mơ và hình

dung ra một xã hội mà người ta hiểu giá trị của văn chương, biết quý trọng

nó, nuôi nó sống và tạo mọi điều kiện tinh thần và vật chất cho nó đơm hoa

kết trái. Cuốn tiểu thuyết trình bày một luận đề. Đúng thế. Nói chung bất kỳ

sáng tác nào cũng có luận đề. Chỗ khác nhau chỉ là phơi bày hay ẩn kín,

nhiều hay ít thiếu thiện chí, hữu lý hay vô lý, lý giải khéo hay vụng.

Cái luận đề trong cuốn tiểu thuyết không phải hoàn toàn lãng mạn, với

nghĩa thuần tuý tưởng tượng.

Cái xã hội thời Pháp thuộc không phải dày đặc bùn tanh và bóng tối, chỉ

toàn là ma quỷ đầu trâu mặt ngựa - như ngày nay những người ưa suy diễn

từ một quan điểm ý thức hệ máy móc sơ lược thường miêu tả. Một xã hội như

thế, ai sống nổi?

Có những người tốt, tất nhiên là hiếm, nhưng có. Những người như

Minh Châu, Sinh, Thuỷ... và Sơn có mặt trong cuộc sống. Đương nhiên từ

thực tế vào tác phẩm có hư cấu. Đừng nên phê phán tác giả là ảo tưởng, nếu

cần có lẽ gọi là viễn tưởng cũng được. Có thứ lãng mạn đánh lạc hướng hiện

thực, nhưng cũng có thứ lãng mạn gợi ý, chỉ hướng thúc đẩy hiện thực, nó

đem cho ta hy vọng để cố gắng phấn đấu, chờ đợi.

Tôi trân trọng - và không rụt rè miễn cưỡng chút nào - giới thiệu với độc

giả một Nguyễn Công Hoan - Nguyễn Công Hoan của Tắt lửa lòng, Lá ngọc

cành vàng, Cô giáo Minh... để chúng ta thấy rõ Nguyễn Công Hoan đích thật

là một nhà văn lớn vì sáng tác của ông rất phong phú, đa dạng, đa diện.

(Lời nói đầu cuốn tiểu thuyết Bóng người qua

(tên của tác giả: Trên đường sự nghiệp) Nxb Văn Nghệ, 1988) 

NGUYỄN CÔNG HOAN NHƯ TÔI BIẾTHOÀNG TRUNG THÔNG

-I-

Người thầy giáo Nguyễn Công Hoan với bài báo “Godautre” lúc bấy giờ

tôi không hiểu nhưng cũng thấy thú vị. Gõ đầu trẻ. Thật là hóm hỉnh. Là một

ông thầy giáo mới nghĩ ra một từ như vậy. Người nói là gõ đầu trẻ ấy chẳng

gõ vào đầu trẻ bao giờ mà chỉ gõ vào đầu những bọn bóc lột, những bọn giả

nhân giả nghĩa. Cụ chánh bá mất giày, Báo hiếu trả nghĩa cha, Báo hiếu trả

nghĩa mẹ. Và cũng người đó đã viết Xã hội ba đào ký.

Nguyễn Công Hoan viết văn rất sớm, mà tôi lại được làm quen với anh

rất muộn vì tuổi tôi chỉ bằng tuổi con anh. Mặc dầu tuổi anh đã cao mà tâm

hồn của anh luôn luôn trẻ. Cho đến phút cuối cùng cuộc đời của mình anh

vẫn hóm hỉnh và như chế nhạo với những cái gì không phải là sự sống.

Người ta thường nói văn anh ít nhiều rơi vào chủ nghĩa tự nhiên. Có

thể như vậy. Nhưng đối với bạn bè, anh không hề rơi vào tự nhiên chủ nghĩa.

Anh là một người chí tình chí nghĩa cho nên đọc văn của anh chúng ta cũng

phải nên đọc thận trọng, không nên nói một cách giản đơn "ông ấy chỉ bông

đùa cười cợt" vì nếu không có sự nhận xét và trí tuệ sắc sảo thì không thể đả

kích bọn cường hào ác bá một cách sâu cay đến thế, dầu rằng dưới hình

thức bông đùa đi nữa, và phải chăng bông đùa không phải là trí tuệ.

Nguyễn Công Hoan xuất thân trong một gia đình quan lại mà là một gia

đình cách mạng, anh hiểu sâu sắc xã hội phong kiến, anh căm ghét xã hội

thời Tây. Tất nhiên anh không phải không có khuyết điểm nào trong sáng tác

văn học của mình nhưng chúng ta phải hiểu anh cho rõ hơn. Có lần anh đã

nói với tôi là vì ghét các quan tri phủ tri huyện Tây học nên tôi viết Thanh đạm

đề cao quan thanh liêm. Sự phê phán cuốn sách ấy lúc bấy giờ là đúng.

Nhưng chúng ta cũng phải thể tất cho những quan điểm của anh chống

những tri phủ tri huyện tân thời.

Có một lần ở Trung Quốc trong khi nói chuyện với một sinh viên Trung

Quốc, tôi nói đã đọc quyển Gia đình của Ba Kim rồi, và bằng tiếng Trung

Quốc võ vẽ, tôi đã lược thuật Tắt lửa lòng và Lá ngọc cành vàng của Nguyễn

Công Hoan ra tiếng Trung Quốc, thì người ta nói với tôi rằng quyển truyện

này tích cực hơn cuốn Gia đình của Ba Kim, mặc dù đây là một bộ ba Gia,

Hạ, Thu và ta mới chỉ dịch Gia. Một tờ báo Pháp lại gọi quyển Gia (famille) có

giá trị ngang với Chiến tranh và hoà bình và Ana-Ka-rê-ni-na của Lép Tônxtôi.

Chúng ta đã in Gia đình của Ba Kim và ta hiểu rõ giá trị của nó. Tại sao ta lại

không in Tắt lửa lòng và Lá ngọc cành vàng của Nguyễn Công Hoan để có

dịp so sánh xem ai hơn ai kém. Theo tôi biết thì Lan và Điệp đã trở thành kịch

bản và diễn hàng mấy trăm lần ở Hà Nội và Sài Gòn. Còn Gia nghĩa là "nhà"

thì ở Việt Nam mấy ai đọc.

-II-

Cùng đi với tôi trong nhiều chuyến, anh Nguyễn Công Hoan tỏ ra là một

người sống chân thực. Nhưng con người chân thực ấy vẫn biểu lộ tâm hồn và

cá tính của mình. Hơn ai hết Nguyễn Công Hoan viết văn rất Việt Nam. Việt

Nam từ cốt truyện, từ lời văn và từ đó những truyện ngắn của anh đã mang

một cốt cách Việt Nam rõ rệt. Chúng ta phải gạt đi một đôi chỗ tự nhiên chủ

nghĩa trong văn, trong tiểu thuyết của anh. Và chúng ta thấy anh hiểu sâu xã

hội Việt Nam mặc dầu anh là nhà giáo đồng thời lại là nhà văn. Tôi biết anh

đã từng dạy học ở Trà cổ, rồi lại dạy học ở Thái Bình. Nhưng rồi anh vẫn là

nhà văn Nguyễn Công Hoan. Một nhà văn rất nhân dân.

Những truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan đã ghi dấu ấn một thời và

còn ghi dấu ấn nhiều thời nữa. Vì cái tài của anh không phải tài kể chuyện mà

còn vì nội dung của những truyện ngắn ấy đã tác động xã hội thời đại chúng

ta đã đổi thay rồi, con người của chúng ta đã đổi thay rồi. Nhưng tác phẩm

của Nguyễn Công Hoan người ta vẫn còn đọc. Tại sao như thế? Là vì những

tác phẩm đó vẫn có một giá trị không chỉ có ý nghĩa lịch sử mà còn có ý nghĩa

xã hội. Không những có một ý nghĩa quá khứ mà còn có ý nghĩa đương đại.

Không những có ý nghĩa đương đại mà còn có ý nghĩa nghệ thuật sâu sắc.

-III-

Nguyễn Công Hoan thường nói với tôi là anh không đọc ai cả. Nhưng

tôi biết rằng anh có đọc. Không thể một người như anh mà không đọc Guy đơ

Môpátxăng hay Anatôn Phrăngxơ và nhất là không đọc Tản Đà, một người

mà anh say mê với lối viết văn vừa trữ tình vừa châm biếm đó.

Nguyễn Công Hoan đã viết mấy trăm truyện ngắn. Tất nhiên có những

truyện hay và những truyện chưa hay lắm, nhưng cái sức viết của con người

ấy với những áng văn ngắn dài thật rất đáng khâm phục. Tôi gặp Nguyễn

Công Hoan ở Việt Bắc và sau này ở Hà Nội, nơi sơ tán ở Đôn Thư, thỉnh

thoảng anh lại hỏi tôi đôi câu chữ Hán mà anh tưởng tôi giỏi chữ Hán lắm.

Nhưng có biết không, tôi hiểu rằng anh thuộc thơ Nguyễn Khuyến, Tú Xương,

Tản Đà còn giỏi hơn tôi nhiều lắm. Tôi phải học anh đúng hơn là anh đến hỏi

tôi. Anh là một người viết văn cho đến hơi thở cuối cùng.

Chị Nguyễn Công Hoan là một nội trợ rất giỏi. Chị làm món bún thang

rất ngon. Giucôpxki nhà văn Ba Lan, Nguyễn Tuân và tôi đã được ăn món

bún thang ấy ở tại nhà anh Nguyễn Công Hoan. Chúng tôi khen lấy khen để

món ăn ngon lành này. Anh Nguyễn Công Hoan đã từng nói với tôi: "Nếu chị

Thông muốn học làm món bún thang thì chuyển sơ tán sang làng chúng tôi

đang ở. Làng đó là làng Đôn Thư". Tôi vẫn thường qua lại ở đó và anh

Nguyễn Công Hoan đã từng nói vói tôi: "Tôi đã nhắm cho gia đình anh một

chỗ ở cạnh nhà tôi và tôi đã về làng Quỳnh của anh, học được việc đào hầm

ở dưới đất, trên để bộ phản".

Tôi hỏi nhà tôi thì bà ấy không bằng lòng vì đây có cơ quan Báo Văn

nghệ.

Còn đi vào Đôn Thư thì khó khăn quá, khi cần xe cộ thì lấy gì mà đi.

Đùng một cái Mỹ ném bom xuống ngôi nhà mà anh Nguyễn Công Hoan

dạm hỏi cho gia đình tôi ở. Sau đó anh Nguyễn Công Hoan chuyển về bên kia

sông Nhuệ. Tôi có đến thăm anh và anh hỏi các cháu của anh: "Có biết chú

này là chú nào không?". Hoà Bình trả lời: "Làm sao cháu lại không biết. Đây

là chú Đồ Nghệ kể chuyện Đồ Nghệ đi Matxcơva và Bắc Kinh". Anh Nguyễn

Công Hoan cười hà hà.

Tôi không ngờ sau này lại cùng ở với anh trong bệnh viện, những ngày

anh ốm rất nặng. Tôi sực nhớ lại ngày cưới con gái thứ hai của tôi, trời mưa

to thế mà anh vẫn đội mưa đến nhà để chúc mừng cháu gái. Cái tình của anh

đối với chúng tôi vẫn thiết tha mặn nồng không bao giờ quên được. Từ anh

Pha trong Bước đường cùng đến Anh con trai người bạn đọc ấy, tôi tuy

không phải là một người trong bước đường cùng, nhưng cũng là người con

trai người bạn đọc ấy. Tôi yêu anh, kính trọng anh.

-IV-

"Chốc đà mười mấy năm trời". Câu thơ ngậm ngùi của Nguyễn Du nói

về nàng Kiều nào đó hiện ra trong tác phẩm là người đang sống, còn Nguyễn

Công Hoan nhà văn kiệt xuất, vĩnh biệt chúng ta tính đến nay là năm thứ

mười (1987).

Mười năm!

Rất thực

Mà rất mơ.

Di hài của anh được đưa về quê, quê anh không xa Thủ đô bao lăm,

nhưng nơi đó vẫn là "quê quán mình", nơi chôn rau cắt rốn.

Chợt nhớ có lần anh Nguyễn Tuân nói với tôi: "Ở nước ta có hai nhà

văn không nghịch ngộ gì lắm mà lại làm thơ, viết văn trào phúng".

Tôi hiểu anh Tuân có ý muốn nói đến hai người: Tú Mỡ và Nguyễn

Công Hoan.

Tài trào phúng của hai người thì ta đã rõ. Nhưng chi tiết này thì chưa

mấy người biết. Một hôm ở Việt Bắc, nhà văn Nguyễn Công Hoan chỉ tay vào

nhà thơ Tú Mỡ mà nói với tôi:

"Anh xem, cứ xem kỹ đi, Tú Mỡ có giống Lý Toét trong Ngày Nay,

Phong Hoá không?"

Tôi đã xem, và xem rất kỹ. Quả giống thật, chỉ thiếu có cái ô cắp nách

thôi.

Còn bác Tú Mỡ thì sao? Sau khi nghe câu ấy, bác trả lời ngay không

một chút ngại ngùng:

"Đúng, đúng, tôi nghĩ ra Lý Toét, nhưng rồi hoạ sĩ lấy tôi làm người

mẫu".

Tú Mỡ và Nguyễn Công Hoan cũng cười sảng khoái một cách thật thà.

Cả hai người cùng đánh vào bọn cường hào một thời ấy, họ hiểu nhau,

họ thân nhau, họ đùa nhau mà không bợn một chút gì riêng tây nhỏ nhặt.

Tôi còn nhớ nhà văn Nguyễn Công Hoan và tôi vào nói chuyện ở

Trường Đại học Sư phạm Vinh, sơ tán về Quỳnh Lưu. Sau buổi nói chuyện

thú vị với sinh viên, Nguyễn Công Hoan ghé về làng tôi và ăn cơm ở nhà chị

tôi, do nhà tôi nấu nướng. Anh Hoan nói: "Trong Đại hội Đảng, có hai làng

được chụp ảnh chung với Bác Hồ, đó là làng anh và làng tôi".

Thú thật tôi không quan tâm đến vấn đề này lắm, nhưng anh đã nói thì

tôi lắng nghe.

Cơm dọn ra. Chén vừa cầm tay, tôi mới bắt đầu chú ý. Người nói đầu

tiên là anh lái xe: "Thức ăn rất ngon, nhưng rượu nhạt như bia ngoài Hà Nội".

Anh Nguyễn Công Hoan nâng chén rượu lên, cười rồi mới từ từ nói:

"Thức ăn làm món nào ra món ấy, nhấp rượu xong, ăn một miếng,

thưởng thức xong, hạ đũa xuống mới bắt đầu bình phẩm". Sau đó tôi chờ sự

bình phẩm của anh. Quả nhiên tôi có ngay. Anh nói: "Thức ăn rất ngon,

nhưng rượu hơi nhẹ".

Tôi sướng quá, vợ tôi cũng sướng quá. Giá như nhà văn cũng nói nhạt

như bia thì còn gì. Nhưng anh nói rượu hơi nhẹ. Đã nhẹ mà còn hơi nhẹ.

Đó là sự tế nhị của người Bắc. Đừng ai chỉ hiểu anh viết văn tự nhiên

chủ nghĩa. Với cái xã hội tây, ta lộn xộn hồi đó, không tự nhiên chủ nghĩa

không được, nhưng quá đi thì không nên.

* * *

Thế rồi tôi phải vào bệnh viện sau một cơn đau cấp cứu vì cao huyết

áp: 250/150. Các cô y tá đo cho tôi hai ba lần đều lắc đầu. Không thể có một

trường hợp quá cao như thế. Đo đi, đo lại, cũng vẫn thế thôi. Gọi bác sĩ trực

lên. Bà hơi chau mày. Cũng vẫn thế thôi. Nhưng bà trấn tĩnh ngay: Phải tiêm

ngay cho đúng liều lượng. Liều lượng ghi trên giấy. Trên giấy là cho đơn. Vợ

tôi bồn chồn. Còn tôi ngơ ngác.

Chỉ hai ngày sau, tôi giảm huyết áp. Vợ tôi rất vui.

Nhưng bên kia tôi bỗng bùi ngùi, nhìn thấy một người, tôi không thể

nào quên được: Nguyễn Công Hoan.

Bây giờ tôi đã sống. Tôi đang mơ màng. Chao ơi, những nàng, những

nàng áo trắng. Tiếng hát xa xôi như gần gũi mà như xa vắng. Tôi, từ chiếc

giường con nhổm dậy và hét ra ngoài: Nguyễn Công Hoan thế nào? Nhưng

bao lần hét mà chẳng một lần nghe tiếng đáp. Lá cây lao xao. Tôi nào được

gặp, huống chi tiếng chào.

Thế rồi bỗng nhiên tôi được chuyển sang khoa tiêu hoá vì bạch cầu

xuống rất thấp.

Duyên may tôi được gần anh Hoan cùng với Chế Lan Viên và Huỳnh

Văn Gấm. Thực ra sức tôi chưa đến nỗi yếu lắm. Sức anh đã gầy mòn. Anh

nói: So với anh tôi yếu hơn.

Những ngày ở bệnh viện, tôi qua lại với anh luôn. Trên mặt anh lấm

tấm đỏ. Người ta nghi là bị dị ứng. Nhưng là một chứng bệnh khác. Dầu ốm

nặng, anh vẫn rất vui. Và tôi không ốm đau đến thế, tôi cũng vui lây.

Một hôm anh hỏi tôi:

- Này anh Thông, anh khá về Hán học, chắc anh giỏi chơi cờ.

Tôi ngớ ra, nào tôi chơi cờ bao giờ đâu, nhưng tôi có hiểu đôi chút. Tôi

trả lời anh:

- Tôi có biết nhưng tôi chưa đánh bao giờ. Anh Hoan ạ, tôi đã từng đọc

"Quất trung bí" mà người ta nói mở đầu qua quít rồi thấy hai ông già đánh cờ

ngồi trong đó. "Quất trung bí" đưa ra những thế cờ hiểm hóc rồi hướng dẫn

người ta phá những thế cờ đó. Sau đó tôi có đọc "Tương kỳ tâm đắc” một

tổng kết hiện tại của Trung Quốc rất hay. Nhưng tôi chỉ xem cho biết và liên

hệ với việc viết văn của mình. Tôi chưa bao giờ đánh cờ.

Anh Hoan vội nói:

"Cờ thế là xong, cờ đến tay ai người nấy phất, nhưng còn tổ tôm?"

Tôi lúng túng hồi lâu mới nói.

- Anh Hoan ạ, tôi khổ sở quá nhiều năm để tìm hiểu chữ "tổ tôm", tổ

tam chăng? Đánh năm người kia mà. Nhưng thời đó là việc của các nhà ngôn

ngữ học. Tôi mới bắt đầu học đánh ở bệnh viện, "chèo đò" luôn anh ạ. Thế

mà cũng có lần được một ván chi nẩy đấy.

Nguyễn Công Hoan cười hà hà:

- Thảo nào chị ấy vẫn làm món ốc, lươn cho anh.

Anh Hoan ơi! Tôi có tham gì ăn những ốc, lươn. Tôi thích sao viết được

và viết hay.

Tôi chưa nói hết thì anh Hoan có việc cần. Tôi dìu anh đi. Anh đi chậm

rãi, tựa mình vào tôi cũng đang mệt mỏi. Nhưng tôi còn đủ sức. Tôi chờ một

lúc, rồi anh lại ra. Không phải đi về nhà mà đi về phòng bệnh viện.

Có ai đến đây chưa?

Dù đẹp bao nhiêu, thương bao nhiêu

Dù có bao phương tiện

Cũng không bằng một ánh mắt một nụ cười của người thân

Cũng không bằng người của mình hò hẹn không tính toán phân vân.

Tôi dìu anh đi...

Đã biết không có lần dìu anh nữa.

Bỗng một hôm mới khổ.

Anh nắm tay hỏi tôi:

"Tác phẩm tôi, anh đọc đến đâu rồi?"

Tôi nói vội vàng: "Đọc hết.

Hay, nhưng phải chữa đôi chỗ, những nơi còn chưa đạt".

Anh quắc mắt lên: Những chỗ nào?

Tôi nói với anh: Anh ơi hãy nghỉ.

Cô Lê Minh sẽ làm việc đó.

Để rồi còn xem sao, càng xem càng tỏ, chuyện này không nhỏ nhưng

chưa đâu vào đâu.

Anh gật đầu

Bác sĩ đến

Mọi người giục giã đưa anh đến nơi nào

Anh không rõ

Tôi cũng không rõ

Nhưng mọi người tiếng to tiếng nhỏ

Anh sang phòng cấp cứu chỉ riêng anh.

Tôi đứng trước gian phòng bệnh viện

Nhìn lên anh lần cuối bạn bè chung

Anh không gọi mà tôi đã đến

Đến đưa anh vào cõi vô cùng.

Tôi mặc quần áo bệnh viện bước vào căn phòng đó, một căn phòng

lạnh lẽo như chúng ta biết, nhưng ở đây bỗng ấm lên trái tim những người

thân, và bạn bè,

Anh nằm thẳng trong bộ quần áo mới may, nét mặt vẫn như xưa không

giấu nổi cái miệng có hơi châm biếm. Tất cả các thủ tục tôi không nhớ gì

nhưng đã phải ghi hình ảnh và lời nói của chị Tài (con dâu của nhà văn) khóc

thút thít khi chị cho vào túi anh một đồng 20 và nói: "Để ông xuống đó mà

tiêu".

Anh Hoan ơi. Anh chưa từ giã được đâu. Anh và những tác phẩm đồ sộ

tới mức khổng lồ của anh vẫn ở trong lòng chúng tôi và mọi người mãi mãi.

-V-

Nguyễn Công Hoan 85 tuổi.

Có lẽ cũng có người nghĩ rằng đó là một nhà văn lão thành đã khuất,

mà chúng ta tưởng nhớ. Nhưng anh không già, vì văn anh luôn luôn trẻ và sẽ

còn trẻ mãi. Nhà văn đó đã trải qua một đời văn khó nhọc và phong phú biết

bao nhiêu.

Xuất thân trong một gia đình nhà nho nghèo, nhưng dấu vết nhà nho

trong văn chương anh rất ít, vì anh phải lặn lội trong cuộc đời thực, cuộc đời

thực dân nửa phong kiến mà anh đã trải qua.

Sống giữa không khí văn chương thời đó với lối chương hồi biền

ngẫu của Trung Quốc, văn chương cổ điển và hiện đại của Pháp, anh

vẫn tìm ra con đường đi của mình, con đường Việt Nam.

Là một nhà giáo, anh đã sớm theo nghề văn và tác phẩm của anh đã

được hoan nghênh, nhưng thầy giáo nhà văn đó đã bị đầy đi khắp nơi khắp

chốn, và do đó anh lại hiểu rõ được hai mặt của cuộc đời.

Anh tham gia cách mạng từ trước, nhưng vì hoàn cảnh gia đình, các

em và các con đều đi theo chí hướng cách mạng của anh, anh đành chịu đưa

vai gánh vác huynh trưởng gia đình. Nhưng anh không hề khom lưng cúi cổ

cúi đầu trước thực dân và lũ cường quyền.

Tác phẩm của anh có lúc bị kiểm duyệt, bị cấm lưu hành và ngòi bút

của anh có lúc cũng bị cấm viết. Thế mới biết con mắt của anh nhìn vào cuộc

đời, tấm lòng của anh hướng theo cách mạng, theo những người nghèo khổ,

xấu số, ngòi bút của anh không chịu lùi lại trước bất kỳ thế lực nào.

Anh nhìn thấu suốt cái xã hội ba đào, anh đã nếm đủ cay đắng của

những cuộc đời oan trái, và hơn nửa, anh thấy rõ những quan lại vô lương,

dối trá, dâm ô, tàn nhẫn... mà anh không chịu nổi. Nhìn thấy rõ những thảm

kịch của xã hội và số phận những con người, những gì đẹp đẽ mà anh chứng

kiến, những gì là độc ác bất công đã đập vào mắt anh thì anh ghi lại thành

văn, có khi bằng truyện ngắn, cũng có khi bằng truyện dài.

Tất cả những tác phẩm của anh đã chứng minh điều đó, không phải

chờ đến sau này đọc hồi ký Đời viết văn của tôi chúng ta mới rõ. Anh đã từng

nghe và viết, nghĩ về "chuyện Tây chuyện ta, chuyện quan nha tổng lý,

chuyện hàng phố, chuyện dân quê, chuyện dối trên lừa dưới, chuyện trai gái

bịp bợm...", và rồi anh "nghĩ đến tương lai đất nước nó ảm đạm như cảnh

chiều tà".

Tác phẩm của anh cứ liên tiếp ra đời, vạch trần những mâu thuẫn xã

hội, mặc cho chúng tìm cách kiểm duyệt, và có lúc anh phải đổi tên.

Tác phẩm của anh cứ tiếp tục ra đời, được nhân dân cả nước đón đọc

và coi như anh đã nói hộ cho họ những điều họ muốn nói.

Nhìn thẳng vào sự thật và viết sự thật bằng tác phẩm văn học, đó là

Nguyễn Công Hoan.

Viết sự thật, trung thành với sự thật, mà không sợ áp lực của bọn

cường quyền, đó là Nguyễn Công Hoan.

Đừng ai hiểu lầm câu nói của anh, "tiểu thuyết nghĩa là bịa mà y như

thật". Đó là anh không thích dùng chữ hư cấu đó thôi. Anh không bịa chút

nào. Anh rất thời sự. Anh chỉ viết những điều mắt thấy tai nghe, viết những

điều có thực trong cuộc đời, với sự sáng tạo của riêng anh và mọi người đều

nhận thấy đó là sự thật.

Viết với cả tấm lòng, với cả tình thương những người nghèo khổ,

những người bị áp bức, bị chà đạp, tính xã hội kết hợp tính nhân đạo. Đó

cũng là Nguyễn Công Hoan. Nếu bảo anh chỉ có tố cáo, anh chỉ châm biếm

thôi là không đủ.

...Có người nói, từ Ông chủ, bà chủ, Nguyễn Công Hoan đã có ý thức

về giai cấp giữa nông dân và địa chủ. Lúc đó người nông dân vẫn còn bị

động. Nhưng sau cách mạng, anh viết Nông dân và địa chủ, thì nông dân lại

ở thế chủ động. Đúng như thế.

Nguyễn Công Hoan là nhà văn sớm biết phát hiện ra những mâu thuẫn,

những trái khoáy của cuộc đời, rồi lần lần tìm ra mâu thuẫn dân tộc, mâu

thuẫn giai cấp. Đến khi cách mạng thành công, anh lại biết lật ngược lại vị trí

của những con người trong xã hội mới, dầu còn rất mới. Đống rác cũ cũng là

một cách nghĩ, cách làm việc, cách viết đó của anh. Ai có thể viết được như

anh, những trang cuộc sống quá khứ hay như thế.

Đừng nghĩ rằng sau Cách mạng tháng Tám, Nguyễn Công Hoan viết

kém đi. Đúng ra đáng lẽ anh còn phát huy được truyện ngắn của anh hơn,

nhưng anh viết nhiều truyện dài. Truyện dài của anh không phải chỉ là khôi hài

trào lộng như có người phê bình, mà với hiểu biết hơn về cách mạng, anh đã

cắm sâu được những sự việc, những con người, nhất là những nhân vật

phản diện thời đó, mà lớp nhà văn trẻ sau này không sao xây dựng nổi.

Chúng ta thường nói Nguyễn Công Hoan là nhà văn kiện tướng của

chủ hiện thực phê phán. Nếu chỉ phê phán không, thì làm sao tác phẩm của

nhà văn lại được trong chúng ta những hình tượng không thể nào quên.

Trong phê phán của anh có tính trữ tình rất sâu đậm. Chính vì vậy truyện anh,

văn anh đã được người đọc yêu mến.

Anh có cuộc sống dồi dào cũng như vốn học dồi dào, nhất là vốn văn

học dân tộc. Trong thế hệ nhà văn cùng với anh, chẳng ai làm được hơn anh.

Trong một chuyến đi vào Nghệ Tĩnh, có Nguyễn Công Hoan, Nguyễn

Đình Thi, Bùi Huy Phồn, Vũ Thị Thường, Hoàng Trung Thông, chúng tôi có

đến thăm mộ Nguyễn Du. Tìm quanh tìm quẩn mãi rồi cũng ra mộ thi hào họ

Nguyễn. Chúng tôi đứng trước mộ và cử anh Nguyễn Công Hoan cắm

hương, đứng nghiêm trang mặc niệm.

Tại sao năm nay 85 tuổi Nguyễn Công Hoan (1988), một nhà văn kiệt

xuất của thời đại chúng ta, chúng ta không đứng nghiêm trang thắp bó

hương, đặt vòng hoa trên mộ.

("Tuyển tập Nguyễn Công Hoan" NXB Văn Học, 1983) 

NGUYỄN CÔNG HOANVŨ NGỌC PHAN

Ông là một nhà tiểu thuyết kỳ cựu nhất trong các nhà văn lớp sau.

Ngay hồi ông còn thanh niên lắm, hồi Hồ Biểu Chánh nổi tiếng về tiểu thuyết

trong Nam và Hoàng Ngọc Phách nổi tiếng về tiểu thuyết ngoài Bắc, ông đã

có tiểu thuyết do Tản Đà thư cục (Hà Nội) xuất bản rồi. Nhưng những truyện

ngắn, truyện dài của ông được mọi người chú ý đến một cách đặc biệt, mới

trong khoảng mười năm trở lại đây. Những truyện ấy đều đăng trong Tiểu

thuyết thứ bảy và Phổ thông bán nguyệt san, do Tân Dân (Hà Nội) xuất bản.

Hãy kể những tiểu thuyết chính nhất của Nguyễn Công Hoan:

Cô giáo Minh (Tân Dân - Hà Nội, 1936), Tắt lửa lòng (P.T.B.N.S. Số 1 -

1-12-1936), truyện ngắn (P.T.B.N.S. Số 8 - 1-7-1937), Tơ vương (P.T.B.N.S.

Số 18 - 1-7-1938), Bước đường cùng (P.T.B.N.S. Số 23 - 16-7-1938), Lá

ngọc cành vàng (P.T.B.N.S. Số 34 - 1-5-1939), Tay trắng, trắng tay

(P.T.B.N.S. Số 55 - 16-3-1940), Chiếc nhẫn vàng (P.T.B.N.S. Số 58 -1-10-

1940), Nợ nần (P.T.B.N.S. Số 68 - 1-5-1940), Trên đường sự nghiệp (3

quyển, P.T.B.N.S. Số 94, 95, 96 - 1 và 16-11, và 1-12-1941).

Đến những truyện ngắn của ông, phải kể những tập sau này:

Kép Tư Bền (T.T.T.B. Xuất bản, in tại Tân Dân - Hà Nội, 1935), Hai

thằng khốn nạn (P.T.B.N.S. Số 5 - 1-4-1937), Đào kép mới (P.T.B.N.S. Số 13

- 1-12-1937), Sóng vũ môn (P.T.B.N.S. Số 26 - 1-12-1938), Người vợ lẽ bạn

tôi (P.T.B.N.S. Số 48 1-12-1939), Ông chủ báo (P.T.B.N.S. Số 61 - 16-6-

1940).

* * *

Tất cả tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan, dù là truyện ngắn hay truyện

dài, đều là tiểu thuyết tả thực, tiểu thuyết tả về phong tục Việt Nam, về hạng

trung lưu và hạng nghèo.

Tập Cô giáo Minh của ông là một tiểu thuyết tả những tục cổ hủ ở một

nhà quan; ông đã đặt một cô gái tân tiến vào, để những hủ tục ấy nổi lên.

Vào hồi Cô giáo Minh ra đời (1936), báo Phong Hoá (số 180-ngày 27-3-

1936) đã nêu lên "một vụ án văn" và bảo khi viết tập tiểu thuyết này, Nguyễn

Công Hoan đã phỏng theo Đoạn tuyệt (Đời Nay - Hà Nội, 1935) của Nhất

Linh.

Nếu đem hai tập tiểu thuyết đối chiếu, người ta thấy ở Đoạn tuyệt cái

mới với cái cũ không thể dung nhau được; còn ở Cô giáo Minh, mới và cũ tuy

có xung đột với nhau lúc đầu, nhưng rồi sau điều hoà cùng nhau, và điều hoà

trong phạm vi luân lý và lễ giáo.

Cố nhiên, trong Cô giáo Minh, rút cục cá nhân bị xoá nhoà, để cho đại

gia đình chiếm đoạt hết cả; còn trong Đoạn tuyệt, cá nhân kết cục được trội

hơn lên và có sự chia rẽ.

Đó là toàn thể hai tập tiểu thuyết, còn nếu xét riêng từng nhân vật,

người ta thấy ở cả hai tập, vai mẹ chồng đều là vai cổ hủ cực điểm và ác liệt

đến điều, vai em chồng ở cả hai tập đều là vai nanh nọc và chua ngoa, vai

thiếu phụ có óc tân tiến ở hai tập tiểu thuyết đều là những người bị gả ép và

đã thầm yêu một thanh niên lỗi lạc.

Nhưng có một điều khác nhau rất quan hệ là ở tiểu thuyết Cô giáo

Minh, người con gái tân tiến là người không mơ mộng và bao giờ cũng được

chồng yêu, tuy anh chồng là người nhu nhược, hết sợ mẹ quá đáng lại hay

nghe em gái xui xiểng; còn ở tiểu thuyết Đoạn tuyệt, người con gái tân tiến là

người mơ mộng rất nhiều, và người chồng bao giờ cũng vào hùa với mẹ để trị

vợ mình. Có lẽ vì thế mà một đằng, mới cũ có thể điều hoà (cái tình yêu nồng

nàn của chồng thật là mối dây khó gỡ cho người vợ) còn một đằng có thể dứt

đường ân ái mà đi đến chỗ "đoạn tuyệt".

Còn như bảo Nguyễn Công Hoan phỏng theo Đoạn tuyệt, tôi cho là

không đúng. Bảo tác giả Cô giáo Minh viết phản lại, có lẽ đúng hơn. Hai

quyển tiểu thuyết đều tả những phong tục cổ hủ trong những gia đình thuộc

giai cấp phong lưu Việt Nam, nhưng nếu đem so sánh với nhau thì cả hai đều

là hai tập luận thuyết. Một đằng kết luận: Mới cũ không điều hoà được; còn

một đằng cãi: mới cũ có thể điều hoà được.

* * *

Lá ngọc cành vàng mà Nguyễn Công Hoan đặt vào loại xã hội tiểu

thuyết thật ra chỉ mới hơi đả động đến vấn đề giai cấp thôi.

Nga, con gái một quan phủ, yêu một thanh niên có học thức,

nhưng chàng lại là con một người đàn bà goá bán xôi chè ở cổng phủ,

nên cha mẹ nàng nhất định không ưng thuận, đến nỗi nàng đã có mang với

chàng rồi, mà cha mẹ vẫn ép nàng uống thuốc thôi thai để đến nỗi ngộ

độc mà chết.

Một tấn bi kịch về tình mà nguyên nhân ở như giai cấp phong lưu

không thể gần gũi được giai cấp nghèo hèn.

Đây là tâm sự của Nga, con gái yêu ông phủ, và vai chính trong truyện:

"... Nga thấy cái phú quí nó làm cho người ta cao xa quá. Mà cao xa

quá thì cô độc. Cô độc thì buồn vì không được hưởng những cái vui vẻ bình

dân, cái vui vẻ dễ kiếm, đầy rẫy.

Nga hiện đang sống bằng cái đời học sinh, cái đời bình đẳng ở trong

trường, không có sự phân biệt giàu, nghèo, sang, hèn. Nay nàng thấy Chi,

người thiếu niên mà nàng gặp đầu tiên, là một người thanh cao, giản dị. Có lẽ

vì nghèo, nên Chi mới có tính cách thanh cao, giản dị chăng?..." (trang 50).

Rồi từ đây, nàng mê Chi, luôn luôn muốn gặp mặt Chi, nhưng chàng

này không dám "chơi chòi" sợ luỵ đến thân. Nga bị cha mẹ cấm đoán, thất

vọng rồi hoá điên. Đối với bệnh của con, ông Phủ, bà Phủ chỉ tin có thuốc ta,

ở sự cúng lễ và tin ở phúc ấm tổ tiên, về những quan niệm cổ hủ, về những

thói kênh kiệu của cha mẹ Nga, ngòi bút tả chân của Nguyễn Công Hoan rất

sắc sảo.

Hãy xem tác giả tả ông Phủ khi mới về nhà:

"Ông Phủ trước khi ngồi xuống ghế, thì đứng thẳng người, giơ hai cánh

tay quặt ra đằng sau. Nga biết hiệu, chạy lại cởi áo ba-đờ-xuy lót lông cừu ra,

treo lên mắc và tháo cái khăn len lù xù ở cổ. Lúc ấy người mới trông rõ cái cổ

áo trắng không gài khuy mà mé bên phải tụt hẳn xuống. Mãi đến khi ông móc

cái ví to xù ra để ở bàn, hai bên cổ áo mới lại cao đều nhau. Ông ngồi xuống

tháo thẻ bài ném xuống bàn, tức thì một tên lính xách đôi guốc kinh, ngồi thụp

bên cạnh, cởi giầy, bí tất. Anh ta nhớ cả việc lấy bí tất lau các khe ngón rồi

khe khẽ nâng chân đặt vào guốc" (trang 23).

Cách tả tỉ mỉ là lối đặc biệt của Nguyễn Công Hoan. Ông Phủ không nói

một lời, nhưng điệu bộ ông đủ làm cho người ta thấy ông là người mà sự giàu

sang đã làm cho mất nết.

Những lời ông Phủ nói với đốc tờ thật đúng là lời một ông quan nhà

nho và nệ cổ, không biết tiếng Pháp và cũng không biết ứng đối:

Ông đốc tờ hỏi bằng tiếng Pháp, ông Tham thông ngôn rằng:

- Ngài hỏi từ lúc nãy, cháu ra sao?

Ông Phủ đương ngồi, đứng dậy chắp hai tay, đáp:

- Dạ, cám ơn quan lớn, cháu vẫn điên”, (trang 91)

"Rồi quan Phủ bàn với ông đốc tờ:

- Bẩm quan lớn, chúng tôi nghĩ nếu bệnh tâm lý thì có thể giảng giải

cho nó nghe lẽ phải được.

Bác sĩ lắc đầu:

- Với người điên, không có gì là lẽ phải nữa. Có khi ông rồi cũng bị

cô ấy chửi đó.

Ông Phủ gật đầu, chịu.

- Dạ, thường cháu vẫn chửi tôi và bà nó nhà tôi luôn. Mới đầu chúng tôi

thấy con nhà gia giáo lại làm những cái trái ngược với luân lý như thế, chúng

tôi giận lắm, nhưng rồi chúng tôi cũng quen đi và sẵn lòng tha thứ", (trang 94)

Thật là lời một bác hủ nho chỉ biết câu nệ và lễ giáo, đến nỗi không biết

bệnh điên là thứ bệnh như thế nào. Những chữ "chúng tôi giận lắm" và "sẵn

lòng tha thứ" vừa tả cái thói con người lúc nào cũng muốn lấy uy quyền xử

sự, lại vừa tả con người dớ dẩn, không biết ứng phó với người ngoại quốc,

chỉ là tài nghệ quát tháo kẻ dưới. Cái câu mà tác giả đặt vào miệng ông tham,

em ông Phủ, là một câu tả rất đúng tính tình một số đông các ông nhà nho

nước ta: "Nhưng nhà nho còn câu nệ bằng trăm, bằng nghìn đàn bà ấy. Lại

còn tự phụ nữa. Có khi cũng tin, cũng chịu, nhưng nhất định không làm. Nhất

là xui làm những điều trái với cổ tục thì càng khó", (trang 108).

Trong Lá ngọc cành vàng những đoạn Nguyễn Công Hoan tả Nga điên

là những đoạn ông quan sát rất tỉ mỉ và rất đúng. Đọc những đoạn ấy người

ta thấy sự xét nhận của tác giả thật là tinh vi. Đây là đoạn tả Nga còn ở trong

trường nữ học và bắt đầu rối trí.

"Đến đêm, Nga lần sang giường bên cạnh, đánh thức người bạn dậy.

Tuy người bạn không lấy gì làm thân, nhưng nàng cũng thở dài, tưởmg như

sắp thổ lộ những câu tâm sự.

- Chị ạ, tôi đau đớn lắm, Chà! Nói ra nó dài lắm. Thôi chị ngủ đi. Rồi

Nga lại chạy đến giường khác, cũng thân mật nói như thế. Được một lát, cả

buồng thức dậy mà Nga chỉ cười sặc sụa, như có vẻ đắc chí lắm..." (trang 81)

Đó là thời kỳ Nga mới loạn óc, các bạn chỉ mới lấy làm lạ. Đến lúc Nga

đã phải bỏ học về ở nhà chú là ông Thám để tĩnh dưỡng, vì bệnh nàng đã

nặng hơn, nàng mới thật tỏ ra người điên nhưng vẫn còn là điên hiền. Đây là

lúc mẹ nàng đang bàn với ông Tham về cách chữa chạy cho nàng:

"Ngẫm nghĩ, bà Phủ nói:

- Chị là đàn bà, chẳng biết thế nào là nên. Hay là chú thím viết giấy

bẩm anh xem.

Nga nghe tiếng nói chêm vào:

- Anh cũng chẳng cho phép được.

Rồi nàng cười sằng sặc nhưng đang cười dở thì giơ tay sờ soạng câu

đối, và như quên hẳn việc vừa mới làm.

Bà Phủ cau mặt:

- Con chớ nói càn.

Nga trợn mắt đáp:

- Anh không có phép mắng tôi.

Rồi hầm hầm lên gác, nằm cười khanh khách.

Các con ông Tham thấy Nga như thế, đều thích xem lắm. Chúng nó coi

như những trò ngộ nghĩnh nhưng thỉnh thoảng Nga đánh chúng nó đau quá,

lại có lúc vỗ về, kể chuyện cho chúng nó nghe. Song chuyện chẳng đâu vào

đâu, Nga phệnh phạo kể:

- Một hôm, chị ăn mặc như con ăn mày. Chị đội cái nón rách bươm. Chị

mặc cái quần rách bướp. Chị khoác cái áo tam tài. Chị đi bộ từ nhà sang tận

bên Tàu, chị vào cung vua ông Tưởng Giới Thạch. Chị thấy cái súng, cầm lấy

chị bắn đánh đùng! Ơ kìa! Ông Tưởng Giới Thạch ông ấy bắt tay chị đấy.

Các em phá ra cười, hỏi:

- Thế ông ấy có khen chị không?

Nga gật:

- Có, ông ấy bảo: C’est bien!" (trang 82, 83).

Thật là một trò điên tả tuyệt khéo. Đến những cảnh điên sau là lúc Nga

đã điên một cách hung tợn, xé hết cả quần áo và trần truồng, tác giả tả cũng

rất tài tình. Cái đoạn ông Tham để Chi vào thăm Nga (từ trang 123 đến 126)

là một đoạn thật cảm động; rồi đến những đoạn sau, đoạn ông Phủ doạ Chi

và bắt Nga uống thuốc thôi thai và Nga chết là những đoạn cảm động nhất

trong cuốn tiểu thuyết.

Trong các truyện dài của Nguyễn Công Hoan, Lá ngọc cành vàng là

cuốn tiểu thuyết hay nhất. Song ở vài đoạn ông vẫn không tránh được sự quá

đáng.

Thí dụ, ông Phủ là một người rất cổ hủ, điều đó, tác giả đã cho người ta

thấy rồi, những giữa thế kỷ XX này, làm gì còn có người khấn ông vải về để

trừng trị em:

"Ông Phủ lấy cái khăn bàn phủ lên lò sưởi và đặt hai cây nến đồng hai

bên, rồi cung kính, ông bưng cái ảnh cụ cố, đặt ngay ngắn vào giữa...

Rồi ông giải chiếc chiếu trước chỗ thờ; ông đứng nghiêm trang, chắp

tay, đoạn thụp xuống lễ bốn lễ; rồi quỳ, suỵt soạt khấn...

Cả nhà im lặng. Ông Tham mặt cắt không còn hột máu, rất lo sợ. Ông

biết rằng vì anh quá khắt, nên mới sửa phạt ông bằng cách khấn các cụ về để

trừng trị ông là đứa con vô phúc.

... Ông Phủ đứng cạnh chỗ thờ, nghiêm chỉnh nói giọng dõng dạc như

giọng quan toà:

- Tội chú đáng đánh đòn. Nhưng anh nghĩ thương cho chú đã lớn, và

đã là ông nọ ông kia, nên anh trình các cụ tha cho chú. Vậy chú vào lễ tạ các

cụ, rồi nằm xuống đây.

Ông Tham rưng rưng nước mắt, vào lễ tạ bốn lễ... Đoạn, ông Phủ nói:

- Bây giờ chú chịu tôi đi.

Lập tức ông Tham nằm sấp trên chiếu, duỗi thẳng cẳng, gục đầu xuống

ván gác. Ông Phủ lấy chiếc ba toong, nâng hai tay, quay về phía thờ, vái dài

một cái, rồi để ở ngang mông em. Rồi ông đứng cạnh bàn thờ, nhìn ông

Tham mà diễn thuyết..." (trang 114, 115, và 116).

Đó là một cảnh đại khôi hài. Nếu ông Phủ gàn dở đến thế, thì ông

Tham là một người tân học và có nhiều lương tri, như tác giả đã viết, lẽ nào

lại "mặt cắt không được hột máu" và "rất lo sợ" rồi cái ông tân học ấy lại "rưng

rưng nước mắt", lại "nằm sấp trên chiếu" nữa. Thì ra ông Tham người có óc

tân tiến, đã biết theo lời thầy thuốc Tây để chữa cho Nga, đã dám đưa cả Chi

là người yêu của Nga vào dỗ dành Nga cho Nga khỏi bệnh, mà lại sợ "cụ cố"

đã qua đời từ lâu đánh như thế ru? Đó là một đoạn tức cười mà không hiểu

sao Nguyễn Công Hoan lại đặt vào một quyển tiểu thuyết rất cảm động như

quyển Lá ngọc cành vàng? Người ta thấy hình như bao giờ ông cũng muốn

ngả về hoạt kê, nên ông hay già tay trong món vui cười bất cứ ở đoạn nào.

Ông ngả về mặt này nhiều hơn nữa trong các truyện ngắn của ông.

* * *

Người ta nhận thấy Nguyễn Công Hoan sở trường về truyện ngắn hơn

truyện dài. Trong các truyện dài, nhiều chỗ ông lúng túng, rồi kết thúc giản dị

quá, không xứng với một truyện to tát ông đã dựng. Trái lại, ở truyện ngắn,

ông tỏ ra một người kể chuyện rất có duyên. Phần nhiều truyện ngắn của ông

linh động, lại có nhiều cái bất ngờ, làm cho người đọc khoái trá vô cùng.

Những truyện ngắn của ông tiêu biểu cho một thứ văn rất vui, thứ văn mà có

lẽ từ ngày nước Việt Nam có tiểu thuyết viết theo lối mới, người ta chỉ thấy ở

ngòi bút ông thôi.

Trong tập Kép Tư Bền, có những truyện: Thằng ăn cắp (trang 21),

Samandji (trang 55), Nỗi vui sướng của thằng bé khốn nạn (trang 87), Mất cái

ví (trang 133) là những truyện hay hơn cả.

Truyện Thằng ăn cắp là một truyện linh hoạt và bình dị vô cùng; tác giả

tả khéo quá, người đọc tưởng như thấy ngay trước mắt cái cảnh tả trên trang

giấy.

Đây là một thằng nửa ăn mày nửa ăn cắp "ra trò" giữa đám hàng rong:

"Một hôm, nó vơ vẩn giữa đám hàng bán rong.

Thấy nó, bà hàng rau đứng dậy, quảy gánh lên vai, đi chỗ khác. Bà

hàng thịt sờ lại ruột tượng. Bà hàng bún riêu nắn lại túi tiền. Bà hàng lê bấm

cô hàng bánh đúc. Chị bán bánh rán sốt đưa mắt cho bác bán khoai.

Họ thì thào:

- Thằng ăn cắp!" (trang 21).

Ấy là nó mới sán lại gần mà đã gây được sự hoạt động và sự liên kết

của các cái mồm, cái mắt, cái tay của bọn bán quà rong như thế.

Bây giờ thằng ăn cắp mới bắt đầu hoạt động:

"... Nó ngồi sán vào cô bán bánh đúc. Nó chìa tay ra xin một miếng. Cô

hàng ôm khư khư lấy mẹt vào lòng, xua lấy xua để.

- Chưa bán mở hàng đấy! Khỉ ạ!

Nó lại lê dịch sang kề nồi bún riêu.

- Lạy bà, con ăn mày bà một bát.

- Ba mươi sáu cái nõn nường! Mỗi bát mấy đồng xu của người ta đấy!

Thôi đi! Dơ!

Nó lại mó vào củ khoai lang, tủm tỉm cười.

Bà ấy vội hất tay nó ra và mắng:

- Bà thì tát cho một cái bây giờ, đừng láo!

Bà hàng lê chắc chẳng đời thuở nào nó dám động đến hàng mình, là

thứ xa xỉ phẩm, đùa nói rằng: .

- Một hào một quả, bỏ tiền đây, tao bán cho.

Nó cười, lắc đầu.

Bà ấy ném vào lòng nó một mảnh vỏ quít. Nó đỡ được bỏ vào mồm,

nhai gáu gáu.

Rồi nghĩ thế nào, nó đứng dậy, tay nó đếm xu trong túi, nói với bà hàng

bún riêu:

- Bà bán cho cháu một bát.

- Mày có tiền không?

Nó gật đầu mạnh bạo. Rồi đắc chí, nó lắc túi.

Bà ấy múc cho nó một bát đầy. Nó ăn, Phu phù! Nóng! Suỵt soạt! Cay!

Ngon quá!" (trang 23)

Thằng ăn cắp tuy cũng là thằng người, nhưng các bà hàng rong coi nó

như một con khỉ ghẻ. Họ ghê tởm nó, họ sợ nó, nhưng nó cũng là một trò giải

trí cho họ trong khi họ không thiệt hại gì. Đến khi họ bị thiệt hại, thì dù là vài

đồng xu, họ cũng kêu trời kêu đất, nhất là họ thiệt hại về một thằng không

đáng thiệt hại. Ở đời vẫn thế, chỉ những kẻ giàu mới được ăn người và được

người ta sẵn lòng để cho ăn, có khi kẻ bị thiệt còn lấy làm vinh dự nữa.

"Thì quả nhiên, ăn xong bát bún, thằng ăn cắp cắp đít chạy thật:

- Ối ông đội sếp ơi! Thằng ăn cắp! Ai đuổi hộ tôi!

Bọn bán hàng nhốn nháo. Chạy tứ tung. Quang gánh vướng. Người

ngã. Hàng đổ. Bát vỡ.

- Bắt lấy nó!" (trang 24)

Và rồi nó bị hàng chục người đuổi, sự tuyên truyền mỗi lúc một sai từ

phố nọ sang phố kia: người thì bảo nó giật khăn, người thì bảo nó giật đôi

khuyên vàng; sau người ta bắt được nó, khám túi nó không thấy gì, người ta

lại cho là nó có đảng, tẩu thoát tang vật rồi:

Ức! Một cái đá vào mạng mỡ... Hự! Một cái tống vào ngực... Huỵch!

Huỵch! Bốp! Bốp!.. Alê! lên cẩm!... Nó mềm như sọi bún, không dậy được...”

(trang 25, 26, 27).

Còn "sự chủ" thì "áo lấm, khăn xổ, tóc rũ” chạy "lạch đạch như con vịt"

còn ở mãi phía sau, xa thằng ăn cắp đến sáu bảy mươi thước. Đến khi tới

gần, người ta xúm lại hỏi:

" - Bà mất gì?

Bà ấy cố trả lời, nói rời rạc như người sắp tắt:

- Nó ăn... của... tôi... hai xu... bún... riêu... rồi... nó quịt... nó chạy!"

(trang 28)

Tả chân đến thế thì tuyệt khéo đặc kiểu Guy de Maupassant.

Truyện Samandji của ông cũng là một truyện rất ngộ nghĩnh, trong có

những cái bất ngờ làm cho người đọc không nhịn cười được. Trong truyện

này, tác giả lại cho người ta thấy một tâm hồn giản dị và chất phác của người

da đen nữa.

Nguyễn Công Hoan viết tất cả ba truyện ngắn về tây đen của ông và

đều lấy một nhan đề là Samandji.

Trong tập Kép Tư Bền (trang 55), Samandji (đó là tên anh tây đen) mới

lấy vợ và cô vợ của anh ta làm cho bạn anh ta hết hồn về cái chân ngoèo ở

gậm bàn và lời trách của anh ta - trách sao sắp lấy vợ mà không báo cho

biết!!!

Trong tập Hai thằng khốn nạn (P.T.B.N.S. Số 5, trang 9) Samandji lại

làm cho bạn anh ta hoảng hồn lần nữa; lần này vợ chú tây đen chạy vào nhà

bạn chồng và nhảy tọt vào màn để trốn chồng thì vừa ngay lúc ấy chồng chị ả

đến với nét mặt hầm hầm, sừng sộ. Ông bạn hết vía, nhưng rút cục, Samandji

nói cho biết là đi tìm con sen và vợ anh cũng đang... đi tìm!

Trong tập Đào kép mới (P.T.B.N.S. Số 13, trang 56) Samandji làm cho

bạn anh ta khiếp sợ đến run lên như dẽ; vợ chú oẳn đến lấy mất tấm ảnh của

chồng rồi hôm sau thình lình anh tây đen vốn giận bạn từ lâu đến tìm bạn, rủ

lại nhà và trách bạn như mọi lần: "Anh không tốt!" Ông bạn đã tưởng anh da

đen bắt được tấm ảnh của mình và nghi mình có ngoại tình với vợ hắn.

Nhưng rút cục anh Samandji tuyên án:

"Phải. Anh nghe đây. Anh với tôi bạn bè bao nhiêu lâu rồi, khi vui có

nhau, lúc buồn có nhau, thế mà anh nỡ lòng nào không cho tôi đứng cùng với

anh để chụp ảnh. Anh khinh tôi, anh không tốt!" (P.T.B.N.S. Số 13, trang 69).

Thật là những tấn đại hài kịch do ở sự động chạm của người văn minh

với người óc còn cổ sơ. Tác giả đã xét đoán về những n như Samandji bằng

mấy câu này rất đúng:

"Tôi tưởng có một con cừu và một con sư tử cùng ở trong óc họ. Có lúc

họ hiền lành, phúc hậu, thực đáng thương. Có khi thì đùng đùng thịnh nộ,

tưởng chừng như có thể ghé răng cắn vỡ đôi cả quả đất". (P.T.B.N.S. Số 13,

trang 57).

Truyện Mất cái ví trong tập Kép Tư Bền là một truyện nhạo đời, đáng

để răn những người hay đến quấy nhiễu và ăn bám bà con, và để mai mỉa cả

những kẻ muốn xa lánh họ hàng nghèo. Một truyện nửa nhạo báng, nửa khôi

hài, nhất là cái câu bất ngờ: "Tôi vờ thế, chứ ví đây này..." (trang 141) của lão

Tham làm cho người đọc phải phì cười về cái tính đểu cáng của con người

phong lưu và thương hại thay cho người bà con nghèo của hắn.

Đến truyện Nỗi vui sướng của thằng bé khốn nạn trong tập Kép Tư Bền

(trang 87) là một truyện rất có nghệ thuật. Tính tình một đứa trẻ thơ ngây

được tác giả phô diễn ra hết trong cái cảnh mẹ nó đú đởn với trai trước bàn

thờ cha nó. Hãy đọc đoạn văn rất kín đáo sau này:

"Được mua bóng nó sướng mê. Cầm lấy tiền, nó chạy tọt ra cửa,

nhưng còn ngoái cổ lại nói rằng:

- Thế đến mai bác Phán mua cho Dần cái ô tô nhé. Chốc nữa cậu Dần

về, rồi mai Dần vặn máy cho cậu mợ Dần và bác Phán đi chơi cho mà xem.

Ừ khép chặt cửa lại.

Vừa mới một lát, đã thấy nó đẩy cửa vào, nét mặt tiu nghỉu. Nhưng nó

vội chạy ngay lại đứng cạnh bác Phán mà làm nũng:

- Bác Phán hôn cả Dần nữa kia!" (trang 91)

Dần là đứa lên bốn, mới mồ côi cha. Mẹ nó dan díu với người mà nó

gọi là bác Phán. Cái câu người ta bảo thằng bé: "khép chặt cửa lại" thật là

một câu ý nhị. Đến câu: "Bác Phán hôn cả dần nữa kia!" của thằng bé đủ cho

người đọc hiểu bác Phán đã hôn ai rồi, nên nó mới ghen. Thật là đoạn văn

kín đáo.

"... Nó thong thả đến gần mợ nó, nó lại làm nũng:

- Mợ ơi mợ khấn cậu về nữa đi.

Mợ nó thở dài một cái, cầm hai tay nó, nhìn nó rồi đưa mắt lên giường

thờ cậu nó, rồi lại liếc sang bên bác Phán. Mợ nó ôm nó vào lòng ra cách âu

yếm, cúi đầu, kề cái miệng lên làn tóc lơ thơ của nó. Rồi hình như trông thấy

hai cái dải khăn ngang rũ đằng trước ngực, thì không biết mợ nó nghĩ những

gì nó thấy mợ nó lại thở dài, mà xung quanh mắt thì ươn ướt. Nó liền giơ hai

tay bé tí tẹo lên vuốt má mợ nó, rồi bá cổ xuống hít một cái thật dài mà hỏi

rằng:

- Mợ ơi, mợ làm sao thế?" (trang 92)

Thật không cần phải lời nói, chỉ những dáng điệu của người đàn bà

cũng tỏ hết nỗi băn khoăn của nàng. Con nàng như nhắc cho nàng biết chồng

nàng chết chưa được trăm ngày (nàng còn thắt khăn tang), nhưng người tình

nhân của nàng lại hứa hẹn cho nàng biết bao điều vui thú...

Những đoạn bác Phán đưa cho mợ thằng Dần cái ảnh của cậu nó để

mợ nó quạt màn, rồi mợ nó doạ cho nó ngủ để tự do hú hí với trai, và đến khi

nó tỉnh dậy giữa ban đêm, không thấy mợ nó đâu, chỉ thấy cái ảnh cậu nó úp

sấp trên bàn, ướt đẫm nước, là những đoạn rất cảm động. Tính tình con trẻ,

tả đến như thế thật là sâu sắc. Nguyễn Công Hoan ít viết những truyện về

tình cảm, vậy mà truyện này có lẽ là một truyện hay nhất của ông về tình cảm.

Ông còn mấy truyện ngắn nữa cũng thú vị chẳng kém những truyện

trên này. Đó là truyện Chiếc quan tài, in trong tập Sóng vũ môn (P.T.B.N.S.

Số 26, trang 59), Tôi nói dối bà thì tôi làm kiếp chó, in trong tập Hai thằng

khốn nạn (P.T.B.N.S. số 5, trang 19), truyện Anh hùng tương ngộ trong tập

Sóng vũ môn (P.T.B.N.S. số 26, trang 99). Những truyện này - không kể

truyện Chiếc quan tài – đều rất vui, có tính cách đặc Việt Nam, vừa hoạt kê,

vừa chua chát, ai đọc cũng phải phì cười.

Trong truyện Chiếc quan tài, tác giả tả cái cảnh nghèo nàn của người

dân quê Việt Nam thật là thê thảm, thê thảm đến cả trong khi chết. Cái cảnh

lụt ở nơi đồng ruộng đã được Nguyễn Công Hoan tả bằng ngọn bút chân xác

tuyệt khéo. Hay nhất là đoạn cái quan tài tự bật lên và theo dòng nước, trôi

hết trong vườn, ra đến ngoài lạch, rồi ra đến cánh đồng, để rồi giạt vào vườn

một bác Khoá - gieo tai vạ cho bác này - và được treo lên cây, để rồi lại bị gió

đánh rơi xác chết xuống, mình một nơi đầu một nẻo.

Trong truyện Tôi nói dối bà thì tôi làm kiếp chó, quả thật về sau vì trốn

nợ, bác nhà quê ấy tự nằm vào củi chó, rồi tự chui qua lỗ chó chui. Trong

truyện Oẳn tà rroằn, cô ả có đến một trăm nhân tình, không biết ngủ với anh

nào mà bụng ễnh, nên hết gạ lấy anh này, lại gạ lấy anh nọ, và đối với anh

nào chị ta cũng đổ là đã làm chị ta có mang. Rút cục có mấy anh hứa sẽ nhận

đứa bé làm con sau khi chị đẻ và rồi sẽ cưới chị làm vợ. Đến khi chị ta ở cữ

tại một nhà thương, hết anh nhân tình nọ lễ mễ đem quà vào thăm, đến anh

nhân tình khác ôm đồm các thứ lại cho đứa bé, nhưng rút cục anh nào cũng

chuồn cả, vì đứa con chị ta đẻ ra là một thằng bé... tóc quăn như bụt ốc và da

đen như than.

Đến truyện Anh hùng tương ngộ thì thật là tuyện tức cười, chẳng khác

nào những truyện vui của Ả Rập. Ba chàng mê một ả mặt rỗ nhằng nhịt ở bên

cạnh nhà bạn, mà chỉ vì cái nồi nước tiểu để ở hàng rào; rồi ba anh cùng gửi

thư tán cô ả và nhờ bạn viết, ông bạn chép luôn một đoạn thư trong một cuốn

tiểu thuyết cho cả ba người – cố nhiên là cả ba không biết nỗi riêng của nhau.

Rồi đến lượt chị ả láng giềng đến nhờ ông bạn đọc lần lượt cả ba bức thư,

ông ta mới vỡ ra cả ba người bạn của ông đều say cô mặt rỗ, mà chỉ vì... cái

nồi hông. Họ đã nhìn và họ đã cảm. Ông viết hộ cô ả ba bức thư đều giống

nhau, dặn cả ba chàng đến một chỗ hẹn và nhớ ăn mặc giả gái giống như cô

ta. Thế là chỉ có ba anh gặp nhau, và đó là câu chuyện "anh hùng tương ngộ".

Cả ba truyện đều có thể coi như những tấn hài kịch rất ngộ nghĩnh, làm

cho người đọc khoái trá vô cùng.

Ông còn nhiều truyện ngắn khác tuy không xuât sắc bằng mấy truyện

trên này, nhưng so với những văn phẩm của nhiều nhà văn, thì nó vẫn có một

dấu riêng, vẫn có chỗ đặc sắc hơn nhiều. Những truyện ấy là: Kép Tư Bền

(Kép Tư Bền, trang 5), Ngựa người và người ngựa (Kép Tư Bền, trang 43 -

truyện này giống một cảnh trong Tôi kéo xe của Tam Lang), Báo hiếu trả

nghĩa cha (K.T.B trang 61), Bố anh ấy chết (K.T.B trang 77), Tôi chủ báo, anh

chủ báo, nó chủ báo (K.T.B trang 97), Giết nhau (K.T.B trang 143), Ai khôn

(P. T.B.N.S. Số 5, trang 40), Đào kép mới (P.T.B.N.S. Số 13, trang 31), Xà lù

(P.T.B.N.S. Số 13, trang 88).

* * *

Hầu hết các truyện ngắn, truyện dài của Nguyễn Công Hoan đều thuộc

loại tả chân và rặt tả những cái chướng tai gai mắt, cùng đồi phong bại tục,

mà phần nhiều đều ngả về mặt hoạt kê.

Bảo ông là một nhà tiểu thuyết xã hội là lầm. Ông không hề viết một

quyển tiểu thuyết nào về những cảnh lầm than hay về sự sống giản dị của

dân quê và thuyền thợ. Trong số những nhà viết tiểu thuyết về phong tục, ông

đã đứng riêng hẳn một phái: phái tả chân và phái khuynh hướng về hoạt kê,

nhưng ông không hoạt kê như Vũ Trọng Phụng khi viết Số đỏ, hay như Đồ

Phồn khi viết Một chuỗi cười, cái cười của ông là cái cười sặc sụa, cái cười

hể hả của người sung sướng và ngoại cuộc.

Tuy vậy, nếu xét về những vấn đề ông thường quan tâm và luôn luôn

nó khêu gợi nguồn hứng của ông trong các truyện, chúng ta thấy ông băn

khoăn nhất về những sự đụng chạm của cái giàu với cái nghèo trên đường

đời. Sự xung đột giữa kẻ giàu người nghèo là cái cốt của hầu hết các truyện

ngắn truyện dài của Nguyễn Công Hoan. Khi hạng nghèo động chạm với

hạng giàu, bao giờ người ta cũng thấy ông ngả về hạng nghèo; nhưng khi tả

riêng hạng nghèo, ông cũng tả bằng ngọn bút hoạt kê như khi ông tả riêng

hạng giàu, mà nhiều khi cũng cay độc.

Ông tả đủ hạng người trong xã hội, nhưng ít khi ông tả những ý nghĩ

của họ - nhất là những điều u ẩn của họ thì không bao giờ ông đả động đến.

Bao giờ ông cũng đặt họ vào những khuôn riêng, đó là khuôn lễ giáo hay

khuôn phong tục mà họ đã "ra trò" với những bộ mặt phường tuồng của họ.

Ông là một nhà tiểu thuyết tả chân, mà tả về phong tục, nhưng ông đã có một

nụ cười riêng, một nụ cười chỉ ông mới có, chỉ ông mới diễn ra một cách điềm

đạm ở những văn phẩm của ông trong khoảng mười năm nay.

Ông có một lối văn vui và giản dị, không giống một nhà văn nào, nên

ông viết truyện nhi đồng rất tài tình. Truyện Phần thưởng danh dự của ông,

đăng trong báo Truyền bá (do Tân Dân - Hà Nội, xuất bản năm 1942) là một

truyện nhi đồng có tính cách hoàn toàn giáo dục: trong đó người ta vẫn thấy

cái khuynh hướng bênh vực người nghèo của ông. Trong truyện, cậu học trò

con nhà nghèo là cậu đã được phần thưởng danh dự.

Nhân nhắc đến loại truyện nhi đồng mà Nguyễn Công Hoan rất sở

trường, tôi xin nói để độc giả biết rằng trong bộ phê bình văn học Việt Nam

hiện đại này, tôi chỉ nhắc qua đến truyện nhi đồng thôi, vì dù là hay đến mấy,

phần nhiều những truyện nhi đồng hiện thời ở nước ta vẫn còn chưa tới cái

trình độ văn chương và giáo dục như những truyện nhi đồng của các nước,

như vậy thiết tưởng không nên vội xét đoán trong khi nó đang tiến hoá.

Về Nguyễn Công Hoan, tôi còn nhận thấy điều này nữa: ông viết rất

đều tay, và đọc ông, không bao giờ người ta phải phàn nàn rằng ông chỉ

quanh quẩn trong mấy đầu đề như nhiều nhà văn khác. Trong luôn mười năm

nay, ngòi bút tả chân của ông vẫn giữ nguyên tính chất tả chân và lối văn ông

viết vẫn nguyên một lối văn bình dị. Tương lai sẽ cho ta biết ông có thay đổi gì

không, nhưng tôi tin rằng chỉ trong phạm vi tả chân và trào lộng, cây bút của

Nguyễn Công Hoan mới có thể vững vàng, còn ngoài phạm vi ấy, tôi e rằng

nó sẽ lung lay.

(Nhà văn hiện đại, trong Tổng tập văn học, tập 24A -

Nxb KHXH H. 199) 

SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN CÔNG HOAN TRƯỚC CÁCH MẠNGVIỆN VĂN HỌC

Về văn xuôi hiện thực, người được độc giả miền Nam đọc nhiều trong

thời kỳ này là Hồ Biểu Chánh. Xét cho kỹ, khuynh hướng của tác giả này khá

phức tạp. Trong một số tác phẩm, Hồ Biểu Chánh có phê phán những kẻ giàu

sang cậy thế áp bức nhân dân lao động. Một mặt khác ông cũng tỏ ra hiểu

biết sinh hoạt của thợ thuyền, nông dân, dân nghèo ít nhiều. Nhưng ông ta

cho rằng trong tầng lớp nào cũng có kẻ xấu người tốt. Cho nên ông ta mô tả

nhiều bác nông dân như những kẻ cục cằn, nhiều chị nông dân như những

người đĩ thoã. Những đức tính của nhân dân lao động mà ông ta ca ngợi lại

có màu sắc phong kiến: nhân, hiếu, tiết, nghĩa. Trên cơ sở đó, ông ta giải

quyết các vấn đề xảy ra trong quan hệ giữa mọi hạng người, phần nhiều giải

quyết ổn thoả, câu chuyện kết thúc một cách "có hậu", "giáo dục" một thứ

luân lý cũ không thích hợp với hoàn cảnh đấu tranh gay gắt đương thời. Do

đó, truyện của Hồ Biểu Chánh tuy có một số yếu tố hiện thực, nhưng có nhiều

yếu tố bảo thủ. Lời văn của ông ta giản dị, đại chúng, nhưng nhiều khi cẩu

thả, dễ dãi. 

Nhà văn hiện thực tiêu biểu trong thời kỳ này là Nguyễn Công Hoan.

Ông bước vào làng văn từ những năm 20. Đến năm 1931, ông bắt đầu nổi

tiếng. Bước sang thời kỳ Mặt trận Dân chủ, ông đã là một trong mấy nhà văn

được chú ý nhiều nhất. Những nhà lý luận văn học theo chủ nghĩa Mác như

Hải Triều đã dựa vào phần thành công trong sáng tác của ông giao chiến với

phái Nghệ thuật vị nghệ thuật. Vì vậy, mặc dầu đại bộ phận tác phẩm của ông

được xuất bản thành sách từ 1935 đến 1943 (nhiều tác phẩm được đăng báo

trước đó, sau mới in thành sách hay một loại sách dưới danh nghĩa "tạp chí"

là Phổ thông bán nguyệt san).

...Phần tiến bộ, có giá trị hiện thực cao trong sáng tác trước Cách mạng

của Nguyễn Công Hoan là phần chủ yếu. Chúng tôi sẽ đi sâu vào phần này.

(Trong các tác phẩm phức tạp, cũng có yếu tố hiện thực).

Ông sở trường về cách mô tả tư cách hèn hạ, đê tiện hết chỗ nói của

bọn quan lại sâu mọt, bọn nha lại, bọn hãnh tiến giàu có sang trọng và khinh

người. Trong Ông chủ (1934), bọn phong kiến đã bị vạch trần là những kẻ

dâm ô. Hai thằng khốn nạn (1934), một mặt nêu lên cảnh thương tâm của

người nghèo gặp năm đói phải gánh con đi bán, mặt khác nêu lên tư cách

của một "quan nghị" mua đứa bé trả ba hào nhưng lại trừ hai xu vì thấy lưng

đứa bé có nhiều nốt ruồi. Trong Báo hiếu: trả nghĩa mẹ, một tên trọc phú

khinh rẻ bà mẹ là người sống một cách nghèo nàn ở thôn quê, làm cho bà mẹ

phải chết; nhưng đến khi mẹ chết thì hắn lại làm ma linh đình. Xuất giá tòng

phu là một truyện ngắn nêu bật tư cách đốn mạt của hạng người hiến vợ cho

chủ để leo lên bậc thang danh lợi. Mất cắp cái ví (trong tập Kép Tư Bền) nói

lên một khía cạnh khác trong tư cách đểu cáng của hạng người phong lưu:

khinh rẻ bà con họ hàng đến nhờ vả mình.

Bọn quan lại lũng lạm một cách bẩn thỉu bị vạch mặt trong các truyện

ngắn Đồng hào có ma (1937), Thịt người chết (1938).

Bọn đế quốc thực dân cũng bị nhà văn công kích ít nhiều trong các

truyện như Người vợ lẽ bạn tôi (1939). Những thói hư tật xấu của tư sản và

tiểu tư sản thành thị, mặt trái của lối sống tư sản, lối sống "tân thời" cũng bị

nhà văn đả kích đích đáng: xu hướng "theo mới" một cách kệch cỡm, lố bịch

(Chồng cô Kếu tân thời viết năm 1933); xu hướng mất gốc, sống theo lối

"đầm" trở nên người vô tình bạc nghĩa của một số ít phụ nữ (Thế là mợ nó đi

Tây trong Kép Tư Bền); xu hướng hiếu danh của bọn con nhà giàu và tư cách

xâu xa của một loại nhà báo (Tôi chủ báo, anh chủ báo, nó chủ báo trong Kép

Tư Bền); thói chim chuột lăng nhăng của một số thanh niên thành thị (Anh

hùng tương ngộ trong Sóng vũ môn); tính ham mê truyện trinh thám, (Cái lò

gạch bí mật, 1936),... Tác phẩm của Nguyễn Công Hoan nói chung là một

bức tranh khá phong phú về cái xá hội nhố nhăng đương thời.

Nhà văn tuy nổi tiếng là người giỏi trào phúng, nhưng lại cũng ưa nói

những chuyện thương cảm, buồn giận, phẫn uất. Người ta không thể cười

được khi đọc những truyện ngắn như Kép Tư Bền, hoặc đọc nhiều trang

trong Bước đường cùng.

Nhân vật tích cực trong nhiều truyện của Nguyễn Công Hoan, hạng

người mà ông chú ý đề cao ca ngợi, phần nhiều là trí thức, tiểu trí thức xuất

thân nghèo hèn, hoặc có một địa vị hèn kém (Tắt lửa lòng, Tấm lòng vàng).

Những người này vừa có học, có chí khí nghị lực, lại biết thương người, ăn ở

có tình nghĩa, muốn làm việc có ích cho đời. Đây không phải là những kẻ

khuếch khoác kiểu Lộc trong Nửa chừng xuân hoặc những kẻ anh hùng rơm

như Dũng, trong Đoạn tuyệt. Những nhân vật ấy của Nguyễn Công Hoan có

tính chất chân thực tiêu biểu cho tiểu tư sản tốt mà chúng ta vẫn thấy trong xã

hội cũ. Nhưng họ không phải là những người đóng góp phần tích cực nhất

cho việc cải tạo xã hội, nên khi tác giả ca ngợi họ thì chúng ta đọc lại vẫn thấy

hơi nhạt nhẽo.

Trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan trước Cách mạng, một số

truyện ngắn và cuốn tiểu thuyết Bước đường cùng là những tác phẩm có giá

trị cao nhất.

Nhà văn vốn là người có hiểu Cách mạng ít nhiều. Trong thời kỳ Mặt

trận Dân chủ, ông đã được một số đảng viên cộng sản tuyên truyền ít nhiều

về chủ nghĩa cộng sản. "Càng gần gũi anh em chính trị phạm cũ, tôi càng hiểu

chủ nghĩa cộng sản là nhân đạo, đấu tranh giai cấp chính là để giải phóng cho

đất nước, cho quảng đại nhân dân" (Thời kỳ Mặt trận Bình dân, tôi đã chịu

ảnh hưởng Đảng. Tập san Nghiên cứu văn học, 1-1960). Cuốn sách được

viết đúng vào lúc phong trào lên cao nhất trong thời kỳ 1936-1939, tức là năm

1938.

Chủ đề của Bước đường cùng là quá trình phá sản của một nông dân

bị địa chủ dựa vào đế quốc quan lại, thi hành nhiều thủ đoạn thâm độc để

chiếm đoạt ruộng nương, ở Bước đường cùng cả một hệ thống người từ tên

địa chủ Nghị Lại đến viên quan huyện, thừa phái, nho, lính lệ, cường hào,

nghĩa là bọn người xưa nay vẫn dựa vào nhau mà đè đầu cưỡi cổ nông dân,

đều được tác giả chú ý mô tả. Bọn công chức Pháp như Tây đoan cũng được

nhà văn phác hoạ qua mấy nét để nêu lên tính chất tàn nhẫn của chúng. Kẻ

có nhiều thế lực thì bóp nặn nhân dân nhiều, và có cái "phong cách đểu cáng"

riêng của "quan trên". Bọn có ít thế lực thì dựa dẫm vào quan trên mà kiếm

chác miếng thịt, cút rượu. Chúng cũng có cái tư cách đê tiện của bọn vũ phu

hống hách, nạt nộ người, đấm đá người, lần từng đồng hào trong khố rách

của người dân cày có việc đến cửa công. Địa chủ Nghị Lại được tác giả kể rõ

lai lịch từ đầu. "Vì lăn lộn trong xã hội phồn hoa sớm thế, nên ông sớm học

được đủ các ngón, mà ngón nào cũng rất tinh"; "Ông chỉ chửi lại cha mẹ có

hai lượt, vì ngày xưa, ông ở nhà rất ít để phụng dưỡng song thân"... Từ cái

tường cắm tua tủa "những mảnh chai sáng nhoáng" "như lưỡi lê của đội quân

canh", đến cái nhà, cái buồng, cái cách bày biện trang hoàng trong phòng

khách của hắn đều vẽ ra tính chất con người hắn: trên tường là bức tranh

khiêu dâm kiểu "Tàu"; góc nhà là một pho tượng khiêu dâm kiểu "Tây"; nhưng

ở gậm giường phòng khách thì "một mùi tanh tanh ở trong gậm xông ra. Nó là

mùi han đồng của những đỉnh, những đèn, những mâm, những nồi, xếp la liệt

dưới sập". Đó hẳn là của ăn cướp được của nông dân bằng cách này, cách

khác, tích luỹ lại! Cái kẻ vừa ngu xuẩn lại vừa láu lỉnh, vừa ốm yếu nghiện

ngập lại vừa dâm dục, vừa có một ngôn ngữ hạ tiện lại biết mềm mỏng khúm

núm khi cần thiết, vừa giàu nứt đố đổ vách lại vừa keo kiệt bẩn thỉu, cái kẻ ấy

đã dùng nhiều mưu mô như xui nguyên giục bị, lợi dụng sự dốt nát của nông

dân, nhân những khi người nông dân phải nộp sưu cao thuế nặng, phải phạt

vạ, chứa đám, để cho vay nợ lãi, chiếm đoạt ruộng nương của nông dân, làm

cho người nông dân không tài nào sống nổi. Thêm vào những cái ách đó, bọn

lý dịch lại còn phù thu lạm bổ, lợi dụng hủ tục khiến nông dân phải kiệt quệ...

Mỗi trang trong cuốn sách là một niềm uất ức khiến người đọc phải nghẹt thở.

Người đọc rất dễ hiểu tại sao anh Pha từ một người hiền lành, nhẫn nhục,

dần dần uất quá phải vùng dậy đấu tranh, dù chỉ mới biết đấu tranh một cách

tự phát, một cách tuyệt vọng. Ngoài một vài chỗ còn sơ lược, tính chất phong

phú của cuốn sách, việc mô tả sắc nét nhiều nhân vật, việc dẫn dắt các tình

huống một cách biện chứng, tác dụng gây căm thù sâu sắc và kích động đấu

tranh của tác phẩm làm cho Bước đường cùng đã vượt khỏi ít nhiều giới hạn

của chủ nghĩa hiện thực phê phán và đi gần tới chủ nghĩa hiện thực cách

mạng.

(Trích Sơ thảo lịch sử văn học Việt Nam 1930-1945.

NXB Văn học, H. 1964).

TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN CÔNG HOAN VÀ TRUYỆN NGẮN CỦA SÊKHÔP

JAN MUCKA

Hãy cho phép tôi đề cập đến đề tài của tôi bằng cách dẫn lời của

Sêkhôp: "Tôi chỉ muốn nói một cách thành thực với mọi người rằng: "Anh hãy

tự nhìn vào bản thân. Hãy xem mình sống khổ sở và trong bực dọc!"... "Điều

quan trọng hơn cả là có người hiểu được điều đó và một khi đã hiểu thì chắc

chắn họ sẽ tự tạo cho mình một đời sống tốt hơn... Một người sẽ trở nên tốt

hơn khi anh chỉ cho người đó thấy họ là người như thế nào".

Theo ý tôi, những suy nghĩ đó thể hiện đúng cái đặc thù trong sự tìm tòi

mỹ học đối với con người về phía Sêkhôp cũng như về phía Nguyễn Công

Hoan. Trên cơ sở đó, cái cơ sở trong chừng mực nào, như là một mẫu số

khách quan.

Tôi muốn so sánh ở đây những tác phẩm ngắn của hai nhà văn lớn

thuộc hai nền văn học và văn hoá khác nhau và rất xa nhau, hai nhà văn

được nghiên cứu chẳng những với tư cách những sáng tạo cá nhân khác

nhau mà còn với tư cách những đại biểu của một kiểu loại thể và một phong

cách khá gần gũi nhau về phương diện tư tưởng mỹ học. Dĩ nhiên, ở đây

không phải là vấn đề hồi tưởng lại Sêkhôp trong tác phẩm của Nguyễn Công

Hoan, mục đích của chúng tôi, đúng hơn, là làm nổi bật lên những sự tương

ứng nhất định trong sự hiểu biết của các nhà văn này về đời sống bên trong

của con người. Đồng thời, chúng tôi chú ý đến một sự kiện rất quen thuộc là

ở thời kỳ trước cuộc chiến tranh thế giới thứ hai đã xuất hiện trong các nhà

văn Việt Nam một thể loại truyện ngắn, có khuynh hướng đi vào tâm lý nhân

vật...

Cho phép chúng tôi chọn hai cặp truyện ngắn để rút ra một vài khía

cạnh tương ứng. Trong trường hợp thứ nhất là truyện ngắn của Những người

bạn gái (1937) của Nguyễn Công Hoan và truyện Anh béo và anh gầy (1883)

của Sêkhôp. Ở tác giả Việt Nam, có thể nói rằng đây là một tác phẩm viết

dưới ngòi bút của một nhà văn mà tài năng đã già dặn và kết tinh. Trong lúc ở

nhà kinh điển Nga, đó là công trình của một tác giả đang trên đường hình

thành về phương diện mỹ học, nhưng là một công trình mà tuyệt nhiên không

thể xem là "một thí nghiệm văn học". Nhiều hoàn cảnh đã khiến cho chúng tôi

quyết định việc lựa chọn này, những yếu tố chính được xem xét tới là sự

tương tự về chủ đề và tính chất châm biếm của hai truyện. Chúng tôi thử so

sánh giữa hai truyện, chủ yếu ở hai lĩnh vực cụ thể, sự gần nhau và sự xa

nhau về mặt tư tưởng mỹ học và nghệ thuật.

Mọi tác phẩm nghệ thuật ở vào một giai đoạn nào đó đều biểu hiện một

hệ thống phức tạp mà các yếu tố của nó chỉ có thể hiểu được trong mối quan

hệ qua lại và sự gắn bó của chúng với các lĩnh vực bên ngoài, phi văn học (ví

dụ hệ tư tưởng), Ở Sêkhôp cũng như ở Nguyễn Công Hoan, có một "quan

niệm sáng tác chung" nhất định, quan niệm này được thực hiện ở chỗ toàn bộ

"cái chung" phải được hiểu là "chung về mặt xã hội". Hiện thực thẩm mỹ đối

với họ chỉ có thể có được là cái xấu được nguỵ trang trong cái hàng ngày,

một cái xấu mà họ cách điệu hoá và bằng cách đó đem lại cho cái thông tục

hoặc cái tầm thường một ý nghĩ mỹ học tâm lý. Họ dùng nhiều sắc thái, từ

khôi hài đến châm biếm, trong lúc ở Nguyễn Công Hoan khuynh hướng đó

đôi khi xuất hiện như một mục đích tự thân và cách cường điệu sự phủ định

(ví dụ kết luận của truyện). Ở Trung tâm của hài hước hoặc châm biếm,

người ta tìm thấy bản thân nhà văn trong sự đối lập với những tính cách hài

hước và như là hiện thân của nguyên tắc không thâm nhập và xa lạ với các

nhân vật của truyện. Một sự tương tự nhất định cũng tồn tại giữa Sêkhôp và

Nguyễn Công Hoan trong việc miêu tả và tính chức năng của chi tiết mà vượt

lên trên những chi tiết này là cuộc sống với tất cả sự rộng lớn của nó đã ẩn

náu. Tuy nhiên, chỉ cần người ta tưởng tượng điều mà các tác giả dành cho

sáng kiến của người đọc. Ở họ, bằng ý nghĩa của nó, chi tiết thông thường

đồng nghĩa với trật tự xã hội chống con người và đồng thời cũng là yếu tố

năng động của sự phát triển chủ đề cũng giống như trong trường hợp

Sêkhôp, giới phê bình trách Nguyễn Công Hoan đã miêu tả cuộc sống và con

người với một sự bàng quan, thậm chí một thái độ thiếu thông cảm. Thực ra,

tình trạng dốt nát của quần chúng mà ông thường minh hoạ một cách hài

hước, đối với ông, chủ yếu là chất nguyên liệu nhằm tố cáo xã hội thực dân

nửa phong kiến, xã hội mà ngay từ lúc đầu đã nhấn chìm quần chúng trong

sự dốt nát. Vì vậy, đây là một thứ hài hước ở mức độ cao mà bằng một hình

thức đặc biệt đối với bản thân nó, đã bóc trần những mâu thuẫn của cuộc

sống và có thái độ phê phán đối với trật tự xã hội. Độc giả cảm thấy cái hài

hước ấy ở chỗ họ tự nâng mình lên trên tính chất hài hước, mà họ xem như

một sự đi chệch nhất định ra ngoài chuẩn mực, một sự phá rối lý tưởng có ý

thức về phẩm giá của chính mình. Đồng thời, cả Sêkhôp lẫn Nguyễn Công

Hoan không xem sự đi chệch chuẩn mực ấy là một nét gắn liền với nhân vật,

mà chỉ như kết quả tác động của hoàn cảnh cuộc sống trong đó nhân vật ấy

hành động.

Trong hai tác phẩm châm biếm cỡ nhỏ này, đều có cuộc gặp gỡ bất

ngờ giữa hai người bạn trai hoặc hai người bạn gái. Cái khác là ở chỗ trong

truyện của Sêkhôp, họ là hai người bạn thực sự từ tuổi thơ, đã lâu không gặp

nhau, vì vậy không biết gì về nhau cả (chính sự phát triển về sau của truyện

được xây dựng trên sự kiện này), trong lúc ở Nguyễn Công Hoan, họ là

những người gọi là bạn gái, dĩ nhiên biết nhau rất rõ, nhưng thực tế chưa bao

giờ là những người bạn theo nghĩa chân chính của từ này mà trở thành bạn

theo nghĩa hài hước. Ở Sêkhôp, sự tan vỡ đột ngột xảy ra vào lúc người này

biết người kia đạt tới một danh vọng hết sức cao, là được bổ nhiệm làm hội

viên tư vấn (người gầy đột nhiên tái mặt, sửng sốt...). Ớ Nguyễn Công Hoan,

một tình huống như vậy xảy đến vào lúc vợ viên tuần phủ nắm lấy cổ tay

người kia, ở địa vị xã hội thấp hơn (vợ viên chánh tổng Đồng Quân) (Hé! Hé!

Hé! Bà chị lên tỉnh từ bao giờ thế?). Ngay cả khi hình thức phản ứng của hai

nhân vật khác nhau thì những nhân vật ấy về cơ bản vẫn hoạt động một cách

như nhau. Bắt đầu từ lúc ấy, dưới con mắt của các tác giả đó không còn là

những con người mà chỉ là những giá trị xã hội, một cao hơn, một thấp hơn.

Trong lời đối thoại của họ được đánh dấu bằng sự ca tụng quá đáng của

nhân vật thấp hơn, hai tác giả đều gợi cho độc giả thấy ý nghĩa ẩn ở phía sau

văn bản, trong đó tác giả nhấn mạnh tính chất quỵ luỵ của sự kính trọng đối

với những người nói chung ở địa vị cao hơn, độc lập đối với phẩm chất cá

nhân của con người. Hơn thế, Sêkhôp còn nhấn mạnh cái hài hước của tình

huống bằng việc nhân cách hoá đồ vật ("các thứ vali, gói và hộp của anh ta

cũng chợt lún xuống, bĩu môi"). Truyện ngắn Anh béo và anh gầy phân làm

hai bình diện rõ rệt: Bình diện thứ I là sự gặp gỡ giữa hai người, bình diện thứ

II là sự gặp gỡ của những phẩm chất xã hội. Điều đó cũng toát ra từ kết luận

của cả hai phần, trong đó chúng ta hầu như tìm thấy một câu nói giống nhau

được lặp đi lặp lại: "... họ lấy làm ngạc nhiện một cách thú vị", nhằm nhấn

mạnh sự tương phản giữa tình bạn chân thực và sự tuỳ thuộc của kẻ tôi đòi.

Truyện ngắn Những người bạn gái không có sự phân chia như vậy. Trong khi

miêu tả, Nguyễn Công Hoan dựa trên tính năng động của đối thoại và của

những tình cảm bên trong hơn là dựa vào môi trường xung quanh ("Cụ lớn

phải kéo mãi bà mới dám ngồi trên chiếc ghế bành đánh bóng"). Trái với

truyện ngắn của Sêkhôp, sự đụng độ xảy ra trong truyện ngắn của Nguyễn

Công Hoan và lúc bằng một bức thư, tác giả cho thấy "người bạn gái" ăn

không 500 đồng. "Khi nghe xong thư, bà Chánh Tiền nhăn nhó rồi thở dài

mãi. Thì té ra bây giờ, xoay ngược lại. Bà ta là con nợ của cụ lớn".

Nguyễn Công Hoan giải quyết mâu thuẫn này bằng sự châm biếm trật tự xã

hội, cái trật tự phân chia con người một cách máy móc bằng sức mạnh ngu

dại và không chịu tính đến phẩm cách của con người... (nhưng chỉ cần bà ta

nghe: "Ấy kìa! Hé! Hé! Hé! Bà chị! Tôi mong mãi!", bà Chánh Tiền bỗng

quên hết mọi sự. Bà lại cảm động, rơm rớm nước mắt và hởi lòng, hởi

dạ như thường").

Ở cả hai truyện ngắn, chủ nghĩa nhân đạo và nhân phẩm chỉ là những

giá trị thứ yếu trong quan hệ giữa con người với con người, trong khi giá trị

hàng đầu là địa vị của người đó trong xã hội. Thực tế, ý nghĩa đáng buồn của

cái hài hước là ở đó và đồng thời cái hài hước thực sự của các tác giả cũng ở

đó.

Trong cả hai truyện ngắn, bố cục được dắt dẫn bằng vai trò trung gian

có điều kiện của người kể chuyện (ngôi thứ ba), người kể này không trở nên

nhân vật có thật và không thuộc vào số người của tác phẩm nghệ thuật. Vì

vậy, vấn đề ở đây là hình thức tường thuật chủ quan hoàn chỉnh bằng một sự

đánh giá trực tiếp đối với biến cố. Chẳng hạn, ở Sêkhôp, truyện mở đầu

bằng: "Ở nhà ga xe lửa Ni-cô-la, hai người bạn thân, một anh gầy, một anh

béo đã gặp nhau. Anh béo vừa mới ăn cơm tối xong ngay tại nhà ga",... Cũng

giống như vậy, đoạn đầu truyện ngắn Nguyễn Công Hoan là: "Lúc ấy, bà

Chánh Tiền đương đi vội vàng trên hè. Bà không để ý đến đường phố, bởi vì

ở nhà quê ra tỉnh, bà định sắm ít xẻng cuốc, cùng vài thứ lặt vặt nên đi đi lại

lại ở phố Khách đến mười lượt, để khảo giá các hiệu bán đồ sắt...". Trong cả

hai trường hợp, lời của người kể chuyện tham gia vào biến cố hoàn toàn chỉ

với tư cách bình luận sự phát triển của câu chuyện. Trái với tính chất truyền

thống khép kín của chủ đề (Nguyễn Công Hoan theo sát điều này cho đến

cùng), Sêkhôp đã bỏ ngỏ kết thúc, do đấy tạo ra một khoảng cách cho ý muốn

giải thích của độc giả theo kinh nghiệm của riêng họ. Nhiều lần, giới phê bình

đã trách ông về chỗ ấy, như là đã viết thiếu quá trình xây dựng hoặc thiếu nói

rõ, nhưng chính sự sáng tạo có tính toán của Sêkhôp là ở chỗ đã bỏ lửng

"không kết thúc" đó. Sự ăn ý giữa hai tác giả về chức năng của người kể

chuyện là không để cho họ thâm nhập vào ý thức của nhân vật mà chỉ ghi

nhận ngôn ngữ, điệu bộ và cử chỉ của nhân vật mà thôi. Một điểm giống nhau

quan trọng khác là hai tác giả nắm chủ đề biểu hiện của mình (ở đây là mối

quan hệ con người - nhân cách), một cách sao cho mỗi một chi tiết được

miêu tả xuất hiện như sự thể hiện của một tổng thể.

Hai truyện ngắn không có những sự miêu tả độc lập đối với bản chất,

nhưng đều có xung đột sâu xa và đều rung lên độ căng về nội tâm. Sự hài

hước chuyển từ việc châm biếm sang việc tha hoá phẩm cách con người ở

nước Nga Sa hoàng độc đoán và ở nước Việt Nam thực dân nửa phong kiến.

Chúng ta cũng có thể tiến hành sự so sánh như vậy giữa hai truyện

ngắn khác của Sêkhôp và của Nguyễn Công Hoan, cụ thể là Cái chết của một

viên công chức (1883) và Thằng điên (1935). Truyện thứ nhất mang tính chất

hài hước hơn truyện thứ hai. Trong truyện thứ hai này chỉ có cái ngây thơ

mang ít nhiều tính chất hài hước của một người nông dân được đem đối lập

với lôgic của chủ nghĩa nhân đạo là điều duy nhất làm cho tác giả quan tâm.

Người nông dân tội nghiệp là Mùi đã mang đỡ hành lý cho một ông có tầm cỡ

quan trọng, là người ở Hà Nội trong lúc đang gặp khó khăn. Ông này thân ái,

nồng nhiệt mời anh ta đến chơi. Với tâm hồn chất phác, anh Mùi thực sự

muốn đến thăm ông ta. Nhưng khi anh đến nơi, ông này không còn nhận ra

anh ta, hết lời chửi rủa, gọi anh ta là thằng điên và đuổi ra khỏi nhà. Bị sỉ nhục

và tuyệt vọng, theo lời khuyên của người đầy tớ ông nọ, Mùi trở về nhà để

khỏi bị xem là thằng điên. Trong truyện ngắn Cái chết của một viên công

chức, tác giả miêu tả sự cố gắng tức cười của người thư ký Bộ tư pháp

Secviacôp tìm đủ cách thanh minh với viên tướng Bơritgialôp rằng trong một

buổi xem biểu diễn sân khấu, tình cờ trong lúc hắt hơi đã làm bắn nước bọt

vào viên tướng này. Cuối cùng, viên tướng đuổi anh ra khỏi cửa vì cho anh ta

là kẻ nhạo báng mình hay một thằng điên, Secviacôp tuyệt vọng đến mức đã

chết.

Ở đây cũng vậy, phong cách kể chuyện được một người thứ ba thể

hiện. Tuy nhiên, lời bình luận của người kể chuyện của Sêkhôp có một sắc

thái hài hước hơn ("Viên thư ký Bộ tư pháp cũng không kém phần đẹp đẽ”).

Và chuyển thành một ngôn ngữ hài hước ("người ta không cấm bất cứ ai hắt

hơi và hắt hơi ở bất kỳ đâu"). Hơn nữa, chỉ riêng tên gọi của hai nhân vật

(Secviacôp, Bơritgialôp) cũng đã đưa một không khí hài hước vào cách hành

động của họ. Trong truyện của Nguyễn Công Hoan chủ yếu chỉ là sự thể hiện

thái độ đối với sự phát triển của biến cố (yêu cầu sự giúp đỡ của người nông

dân, đó là việc thường và Mùi không từ chối) hoặc "một câu mời dơi, một câu

hứa vượn", hành động trong truyện Sêkhôp cô đúc, diễn ra theo một nhịp điệu

nhanh, không miêu tả thiên nhiên hoặc môi trường, ở Nguyễn Công Hoan,

người ta thấy những câu miêu tả thiên nhiên trong một hình thức tiết kiệm

("Trời nắng, cái nắng mới làm cho người ta khó chịu, dễ sinh giận dữ, gắt

gỏng với cả mọi người"). Trong phần kết luận, người đọc nhận thấy ngoài tác

dụng hài hước còn thêm một cảm giác buồn bã. Cũng như Sêkhôp, Nguyễn

Công Hoan tính đến trực giác của người đọc và xây dựng tác phẩm của mình

sao cho có giá trị thẩm mỹ khái quát được thể hiện triệt để trong mối liên hệ

với những mặt hết sức khác nhau của đời sống tinh thần của người đọc. Vì

vậy, tác giả tính đến những yếu tố chủ quan của độc giả.

Một điểm của chủ đề được nêu lên qua vấn đề điển hình hoá, cái mà cả

hai tác giả miêu tả. Đối tượng của mọi thứ văn hoá nghệ thuật là hệ thống đặc

biệt của những chân dung, ở Sêkhôp, hệ thống này được xây dựng sao cho

trong đó thể hiện nguyên lý phổ biến của con người trong những xung đột

hàng ngày, một nguyên lý mà trong những hậu quả tối hậu của nó, với những

quy tắc có hiệu lực phổ biến của nó đã dẫn tới sự từ bỏ cuộc sống. Tính chất

miêu tả chân dung của Nguyễn Công Hoan đơn giản hơn trong hệ thống

những chi tiết tượng trưng, nhưng cũng dẫn tới một hiệu lực phổ biến. Đến

với cái hài trong truyện của tác giả không bao giờ thể hiện sự nhập cuộc của

người viết. Ở ông, mô típ hài hước thực sự của tình huống và mô típ giải

thích độc đáo của nhân vật gặp nhau; cái mô típ thứ hai này vẫn gây ấn

tượng phi lôgic và ấn tượng hài hước, mặc dù về bản chất là lôgic trong tình

huống được trình bày.

Trong hai truyện ngắn trên đây của hai tác giả, vấn đề chính là đặt

những nhân vật trong mối mâu thuẫn, tuỳ theo vị trí của họ mà trật tự xã hội

quy định. Chính điều này đã giải thích rõ ràng cách thức hoạt động của những

nhân vật. Sự vắng mặt tư tưởng của người kể trong cấu trúc của truyện nhằm

nhấn mạnh sự có mặt của tư tưởng như là một triệu chứng, một dấu hiệu của

phương pháp sáng tạo nghệ thuật của hai nhà văn.

Đúng là những truyện ngắn kể ở đây chỉ mới trình bày một thế giới thu

nhỏ trong bộ khung sáng tác phong phú của hai tác giả, nhưng chúng giữ một

vị trí xứng đáng trong quá trình phát triển nghệ thuật của mỗi nhà văn. Vào

cuối thế kỷ trước, Sêkhôp đã đóng góp những bức tranh nhỏ đặc sắc vào mô

thức văn học Nga lúc đó. Cũng như vậy, trong những năm 30 ở thế kỷ này,

Nguyễn Công Hoan đã đưa vào văn học Việt Nam một cách không theo

truyền thông một thể loại truyện ngắn mang tính chất xã hội mạnh mẽ, truyện

ngắn châm biếm.

(Tham luận tại Hội nghị Văn học so sánh thế giới, 1976).

CHẤT HÀI TRONG CÂU VĂN NGUYỄN CÔNG HOANNGUYỄN THANH TÚ

Như chúng ta đều biết, chất văn tiềm ẩn ở tất cả các cấp độ của ngôn

ngữ văn bản: ngữ âm, từ vựng, câu, đoạn, toàn bài. Nó không chỉ có ở trong

mỗi yếu tố mà chủ yếu ở quan hệ giữa các yếu tố cùng cấp độ và các cấp độ

khác với nhau. Đấy chính là quan niệm nghiên cứu ngôn ngữ như là một hệ

thống mà "giá trị của bất cứ một yếu tố nào cũng đều do những yếu tố xung

quanh quy định".

Đi tìm chất hài hước trong truyện ngắn trào phúng của Nguyễn Công

Hoan người nghiên cứu cũng phải làm công việc như đi tìm chất văn ở các

văn bản của các nhà văn khác. Ở đây chúng tôi chỉ dừng lại xem xét chất hài

trong câu văn của ông.

Trước hết phải thấy rằng Nguyễn Công Hoan có một quan niệm nghệ

thuật độc đáo. Đó là quan niệm đời chỉ là một sân khấu hài kịch:

"Tôi là một người bi quan, hoài nghi, nên khinh thế ngạo vật hay đùa và

hay chế nhạo. Sống dưới chế độ thống trị của tiểu thuyết, tôi thấy cái gì cũng

là giả dối, lừa bịp, đáng khôi hài. Thế mà thằng làm trò khôi hài, là thằng thực

dân, lại làm ra mặt nghiêm chỉnh. Thật là buồn cười. Cho nên tôi hay chế

giễu, mỉa mai để khôi hài tác giả việc khôi hài. Tôi coi thường tất cả. Tất cả,

đối với tôi, chỉ là trò cười. Vì vậy, tôi hay pha trò cười. Tôi viết tiểu thuyết cũng

mang cái giọng nói thường tôi là trào phúng và hài hước".

Chính từ quan niệm nghệ thuật này đã cho phép nhà văn có một thái độ

tiếp cận cuộc sống một cách hết sức suồng sã, xoá bỏ mọi khoảng cách ngôi

thứ, đạp đổ mọi tôn ti trật tự, bóc trần mọi giáo lý giả tạo... để trơ ra một "thế

giới bị lộn trái".

1. Ngôn ngữ của Nguyễn Công Hoan là một thứ ngôn ngữ suồng sã để

"lật ngửa, lộn trái, nhòm ngó từ dưới và từ trên, đập vỡ vỏ ngoài để nhìn vào

bên trong". Đó chính là "một thái độ không biết sợ". Nhà văn không ngần ngại

khi tả cái râu của ông quan huyện một cách mỉa mai, ví đó chỉ là "lông tơ"

(Đồng hào có ma). Tả bộ mặt quan bà lại trông ra là chiếc bánh giầy đám

cưới (Đàn bà là giống yếu). Lại ví ông quan, bà quan là "một con nhái bén

bám vào một quả dưa chuột" (Đàn bà là giống yếu). Khi tả, nhà văn lại hay

xen vào các thán từ tỏ thái độ: "Chà! Chà! Béo ơi là béo!..." (Đồng hào có

ma); "Gớm! Béo đâu có béo lạ béo lùng thế!" (Hai cái bụng)... để mỉa mai.

2. Trong nội bộ câu văn của Nguyễn Công Hoan thường mang mâu

thuẫn hài hước đối chọi ở bên trong. Có khi là hài hước: "Nàng vì quá nhẹ dạ,

nên phải nặng lòng, cái khối lo nó đương nằm co ở trong bụng. Chàng lo vì vô

tình định thoả bụng muốn, bây giờ phải cố tình đẩy cái không muốn ra" (Oẳn

tà rroằn). Có khi là mỉa mai: "Bởi cần kiếm thêm nhiều tiền, nên tôi phải bớt

nhiều sự liêm chính" (Tôi tự tử). "Đối với lời nói ngọt ngào của quan phụ mẫu

này, người ta sợ như gà phải cáo" (Chính sách thân dân). Có khi vừa hài

hước vừa tàn nhãn: "Ít người chết thì mình sống làm sao" (Một tin buồn).

Cũng có mâu thuẫn hài hước ra nước mắt: "Nỗi vui sướng của thằng bé khốn

nạn"; "Sự thành công của anh cu Bản đã làm vợ anh goá chồng" (Ngậm

cười).

3. Cường điệu là một trong những thủ pháp nghệ thuật cơ bản của văn

học trào phúng. Có thể nói, không có cường điệu thì không có trào phúng.

Văn học dân gian thường sử dụng thủ pháp này để tạo nên tiếng cười. Lối

cường điệu của Nguyễn Công Hoan thường làm biến chất sự vật:

"Hình như trời đã đặt một cái khuôn riêng để đúc nặn các người làm bà

lớn. Nên chẳng mấy chốc, bà phủ đã được đúng kiểu mẫu. Chỉ riêng bộ mặt

cũng đã đủ long trọng. Người ta tưởng chiếc bánh giầy đám cưới, ở giữa đặt

một quả chuối ngự, và ngay đầu quả chuối, nằm dài hai múi cà chua. Rồi khi

hai múi cà chua tách ra để theo nhịp với cặp mắt híp, đưa quan ông vào chỗ

nát bàn, thì ai cũng phải thấy một cái hố sâu thăm thẳm, sâu như bụng dạ một

người đàn bà" (Đàn bà là giống yếu).

Tả người mà hoá vật. Đấy là cách tả Nguyễn Công Hoan và trong văn

học Việt Nam chỉ có ở Nguyễn Công Hoan:

"Vậy thì bà nằm đó. Nhưng thoạt trông, đố ai dám bảo là một người.

Nếu người ta chưa nom rõ cái mặt phị, cái cổ rụt, cái thân nung núc và bốn

chân tay ngắn chùn chùn, thì phải bảo là một đống hai ba cái chăn bông cuộn

lại với nhau, sắp đem cất đi" (Phành phạch).

4. Nhà văn có những lối ví von so sánh, độc đáo, những liên tưởng bất

ngờ, thú vị; "Quan ngắm một lúc, hai con mắt sáng quắc như hai ngọn đèn

giời..." (Thật là phúc). Lại có cách so sánh để "đá móc" một sự vật, hiện

tượng khác: "Mỹ thuật nhất là cái ngực đầy như cái ví của nhà tư bản, chứ

không như cái óc của ông Nghị ngay cả trước ngày họp hội đồng" (Samandji).

Có so sánh bất ngờ mà ngộ nghĩnh: "Xe thứ bảy, thì một cô xấu nhưng tân

thời, mặt phấn má hồng, môi đỏ, rẽ lệch, chiếc áo căng lườn, trông tức anh

ách như một bài thơ thất luật" (Đào kép mới).

5. Lối chơi chữ và phép nghịch nghĩa được dùng rất phổ biến trong câu

văn Nguyễn Công Hoan. Ngoài lối chơi chữ ở hầu hết khắp các tên truyện,

phép nghịch nghĩa cũng được coi như một thủ pháp tạo dựng cái hài. Ông đối

lập từ Hán Việt có sắc thái trang trọng và từ thuần Việt có sắc thái thông tục

để làm bật ra tiếng cười:

"Thì lúc ấy, trên bờ đầm, quan huyện tư pháp là một, cụ lục sự là hai,

cậu lính lệ là ba, cùng trịnh trọng làm việc và cùng trịnh trọng khạc nhổ" (Thịt

người chết).

Từ "Trịnh trọng" (Hán Việt) và từ "khạc nhổ" (thuần Việt) đi liền nhau lại

không hợp nhau về nghĩa. Đã "khạc nhổ" hẳn chẳng có gì là "trịnh trọng" cả.

Từ sự đối lập về sắc thái này mà bật ra sự mỉa mai về cách "làm việc" của vị

"quan huyện tư pháp".

"Mà thực, giá ông này có khôn thiêng mà nhìn thấy sau linh cữu mình,

một vị đeo thẻ bài ngà lững thững đi một cách nghiêm trang, thì có lẽ sung

sướng quá đến nỗi sống lại mất" (Chính sách thân dân).

Hai từ "lững thững" và "nghiêm trang" cũng đối lập nhau về sắc thái. Đã

"lững thững" hẳn chẳng còn gì là "nghiêm trang" cả. Chất mỉa mai toát ra

chính nhờ sự vô lý này.

Hầu như từ Hán Việt lại được dùng để gây ra sự hài hước. Bản thân

những từ này mang sắc thái trang trọng nhưng lại để chỉ những việc chẳng

trang trọng tí nào.

"Cái áo dài vải tây đen, nay chỉ còn giữ được màu nước dưa, thì ở

lưng, vai, tay, ngực bướp ra, mà năm khuy thì về hưu trí bốn. Mỗi chỗ rách là

kỷ niệm một trận đòn mê tơi, kết quả của một kỳ công về sự nghiệp trong đời

sinh sống của nó" (Bữa no đòn).

Hoặc:

"Lắm đứa sợ thầy đánh, hoặc vô ý không biết, cứ đưa cả vào lớp cho

thầy và bạn hưởng chung cái tác phẩm của nhà soạn giả ẩn danh" (Thầy

cáu).

"Tác phẩm" của "nhà soạn giả ẩn danh” là cái gì vậy? Đó là mùi thối đã

làm náo loạn lớp Đồng ấu của ông thầy nọ. Nếu nói kiểu thông tục: "Lắm đứa

sợ thầy đánh, hoặc vô ý không biết, cứ đưa cả vào lớp cho thầy và bạn

hưởng chung cái mùi thối" thì đâu còn hài hước, đâu còn là Nguyễn Công

Hoan.

6. Nhằm mục đích tạo ra sự hài hước mỉa mai, văn trào phúng có thể

chấp nhận kiểu tư duy phi lôgic. Sự cố tình mâu thuẫn trong tư duy này để

gây ra tiếng cười, kiểu như: gió sợ bờ tường, bờ tường sợ chuột cống, chuột

cống sợ mèo, mèo sợ mẹ đĩ nhà hề... trong văn chương dân gian. Câu văn

của Nguyễn Công Hoan cũng có trường hợp ấy:

"Con ngựa ô ấy, ông huyện, hồi ở Yên Dũng, đã mua lại của ông phó

công sứ Bắc Giang, sắp về Tây. Vì lẽ đó, nó cũng có tên là ngựa Tây. Và

cũng vì là ngựa Tây, nên nó không hiền lành như ngựa ta. Nó dữ, khoẻ mạnh

và hung hăng lắm" (Con ngựa già).

7. Cơ chế của phép châm biếm, mỉa mai là nói A sao để cho độc giả

thấy rằng cái mà mình muốn nói không phải là A. Chẳng hạn nói "Đẹp (mặt)

nhỉ!" nghĩa là "Xấu hổ chưa?". Trong lời văn, nó thể hiện ở cách nói vòng:

"Tang vật đó to bằng vành khăn đàn bà, cuộn khoanh lù lù trên mặt đất

thành một bãi, đầu hình búp măng, màu vàng, mà đứt đuôi là có hơi ngạt, thôi

thối" (Cái lò gạch bí mật).

Đọc lên, người đọc hiểu ngay tác giả muốn chỉ vật gì. Cách nói vòng

cho phép tạo ra những liên tưởng gợi lên sự thú vị ở độc giả, đồng thời cho

phép đưa vào lời văn những từ mang dụng ý hài:

"Nhất là mũi ông không thể lúc nào tránh được mà không giao thiệp với

cái không khí không được êm đềm" (Thầy cáu).

Nếu nói thẳng: "Nhất là mũi ông không thể tránh được mùi thối" thì chất

muốn hài sẽ giảm hẳn.

8. Câu văn Nguyễn Công Hoan thường ngắn gọn. Đó là cách cần thiết

để tạo ra kịch tính cho câu chuyện:

"Nó đứng ở cạnh bàn, run lên bần bật. Nó liếc nhìn quan. Ngài oai vệ

quá.

Nó lại sợ hơn nữa. Nhưng dù run hay sợ, nó cũng không quên được

việc vi thiềng quan" (Đồng hào có ma).

Câu ngắn có tác dụng tạo ra nhiều hình ảnh. Đoạn văn như là một đoạn

phim ngắn:

"Xong đâu đấy, cô lận đôi giầy mang cá, ôm cái ví đầm, đến trước tủ

gương mà đứng: Cô quay đằng trước, cô quay đằng sau. Cô đi đi. Cô lại lại.

Cô uốn éo. Cô thướt tha. Rồi cô đứng yên. Cô ngắm. Cô bàn. Cô bình

phẩm... Cô khoái lắm!" (Cô Kêu, gái tân thời). Nhờ câu ngắn mà hình ảnh cô

Kếu hiện ra rõ mồn một. Chất hài toát ra từ chính những động tác của nhân

vật này.

Câu văn nhiều khi lại bị lược chủ ngữ theo một ý đồ nào đấy.

"Anh này hiểu ý, ra hiên đứng nhìn, rồi đến cạnh cụ, cúi xuống nhặt...

rồi thu thu vào trong bọc. Rồi len lén ra ngoài ao. Rồi giơ thẳng cánh tay, ném

xuống nước. Tõm!..." (Cụ chánh Bá mất giầy).

9. Câu văn Nguyễn Công Hoan có sự tuân thủ phép lặp cú pháp vì mục

đích nghệ thuật gia tăng sắc thái hài hước.

"Nào hoa tai, nào hột vàng, nào tráp đồi mồi, nào ống nhổ sứ, ai trông

cũng đoán được là nhà giàu" (Báo hiếu: trả nghĩa mẹ).

Ngoài diễn tả hình ảnh, phép lặp cú pháp diễn tả hành động:

"... Rồi cô rẽ lệch đường ngôi. Rồi cô uốn lại mái tóc cho cong xuống,

và thò ra mang tai, rồi cô bôi phấn khắp mặt, tai và gáy. Rồi cô vươn cổ ra để

xoa cho đều. Rồi cô rề dài môi ra để tô son..." (Cô Kếu, gái tân thời).

Nhờ phép lặp cú pháp này mà người đọc cảm thấy nhân vật như là một

con rối diễn hề.

10. Để tạo nên sự sống động tự nhiên, giễu cượt nhẹ nhàng, tác giả để

cho lời kể chuyện và lời thoại của nhân vật giao hoà đến mức khó phân biệt:

"Bà cắt cho nó việc ấy, thật là bà đủ lòng nhân đạo đối với một con bé

ở mười hai, mười ba tuổi đầu. Phải, còn gì nhẹ nhàng bằng việc ngồi yên một

chỗ, cầm chiếc quạt, khẽ đưa đi đưa lại. Bà đã vì thương người mà nuôi cơm

không cho nó là tốt. Chứ ngữ ấy, cơm chẳng biết thổi, nước chẳng biết gánh,

quần áo chẳng biết giặt, nếu chẳng xin ở công không để kiếm ăn, tất chỉ có đi

ăn mày..." (Phành phạch).

Những trường hợp như vậy, sự tường thuật được đi từ ngôi thứ ba vừa

có giọng người kể, vừa có giọng nhân vật. Do vậy, xuất hiện tính chất hội

thoại chung của ngữ điệu, của cú pháp, của từ ngữ vốn là thuộc tính người

kể. Có thể tìm nhiều ví dụ như thế trong Cô Kếu, gái tân thời, Cái nạn ô tô...

11. Yếu tố nhại trong truyện ngắn trào phúng Nguyễn Công Hoan rất đa

dạng, phong phú. Đó có thể là nhại phong cách lời văn của các thể loại văn

khác hoặc nhại phong cách giọng nói của một tầng lớp xã hội nào đấy. Nhại

văn hành chính, công vụ (Tinh thần thể dục, Đi giầy, Chính sách thân dân).

Nhại văn báo chí - công luận (Thằng Quýt, Ông chủ báo chẳng bằng lòng,

Một tấm gương sáng). Nhại văn cáo phó (Báo hiếu: trả nghĩa mẹ). Nhại văn

trữ tình lãng mạn (Thế là mợ nó đi Tây). Nhại văn trinh thám (Cái lò gạch bí

mật). Nhại giọng hát tuồng (Đào kép mới). Nhại giọng cải lương (Anh sẩm).

Nhại giọng trí thức Tây học (Cái ví ấy của ai). Nhại giọng nhõng nhẽo tiểu thư

(Nỗi lòng ai tỏ). Nhại giọng con buôn thớ lợ (Hé! Hé! Hé!)...

Chức năng của lời văn nhại là hạ bệ, là làm trúi nhào những gì gọi là

nghiêm túc, lột cái vỏ hào nhoáng để trơ ra cái giả dối, cái lố bịch, cái đáng

cười. Nói như M.Bakhtin: "Phỏng nhại hoá là tạo ra những kẻ đồng dạng bị hạ

bệ, đó cũng là thế giới lộn trái".

Đáng chú ý hơn, trong lời văn Nguyễn Công Hoan có nhiều kiểu nhại

một cách nhìn, một suy nghĩ (có thể gọi là nhại tư tưởng):

"Thằng bé cúi đầu, sợ sệt. Ông nhìn nó một lúc, rồi hỏi cả lớp:

- Chúng mày có dám vô phép như nó không?

Cả lớp đồng thanh

- Bẩm không ạ.

- Ừ, chúng mày phải...

Học trò tiếp:

-... nghe lời, kính trọng, yêu mến thầy như cha ạ.

Ông giáo gật đầu:

- Hễ hỗn láo thì phải...

-... phạt ạ". (Thầy cáu).

Đám học trò nhại theo ý nghĩ của thầy như những con vẹt, không hơn.

Có thể nói đây là một chứng tích về lối dạy học của một thời đã qua.

Để gây hài, nhiều khi người kể chuyện tự nhại lại giọng mình. Sự cố ý

này làm bật ra ý mà tác giả muốn giễu. Chi tiết "đôi giầy mới nguyên, kiểu Gia

Định, đế cờ lếp" nhại đi nhại lại trong "Cụ Chánh Bá mất giầy" mang dụng ý

nghệ thuật rõ rệt.

Vũ Trọng Phụng cũng thường hay dùng thủ pháp nhại để tạo nên cái

hài:

"Xuân tóc đỏ điên tiết lên mà rằng:

- Thế ông, ông có là con nhà bình dân không? Ông lạ lắm! Ông không

đúng mốt, phải biết cái gì là hợp thời trang chứ?

Người kia ra vẻ hổ thẹn lắm! Quần áo đã hủ lậu mà lại đến cả dòng

giống cũng lại là con nhà tử tế không hợp thời trang! Thật là hỏng bét cả" (Số

đỏ).

Ở đây, lời của Xuân tóc đỏ, một kẻ vô học được nhại lại trong lời kể

chuyện đã làm bật ra ý mỉa mai, châm chọc của tác giả.

Ở Nguyễn Công Hoan, nhại cũng là để mỉa mai:

“-Thầy đem Tết tôi, thầy cứ thử ngắm xem cái mả khoai lang của nhà

thầy bầy ở giữa buồng giấy này trông có đẹp không đã?

Ông Lý sợ hãi, trống ngực thình thịch. Quả là cái mả khoai lang đã làm

tiêu cả vẻ hùng vĩ của bộ da cọp và hai khoanh quất treo trên tường..." (Gánh

khoai lang).

Trên đây là một số thủ pháp nghệ thuật biểu hiện cái hài trong câu văn

của Nguyễn Công Hoan. Chúng tôi hy vọng sẽ trở lại vấn đề này trên cấp độ

khác, cấp độ văn bản.

(Tạp chí Ngôn ngữ, số 1, 1995)

LỜI VĂN SONG ĐIỆU TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN CÔNG HOAN

NGUYỄN THANH TÚ

Lời văn song điệu, hiểu một cách đơn giản là lời mà trong đó vừa có

giọng của tác giả (hay người kể chuyện), vừa có giọng nhân vật. Người đầu

tiên nghiên cứu về lời văn song điệu là M. Bakhtin trong công trình nghiên

cứu về Đôtxtôiepxki. Ở ta, lời văn kiểu này mới được chú ý, tuy nhiên chỉ có

vài ba công trình mang tính chất giới thiệu. Dưới đây chúng tôi xin đề cập đến

lời văn song điệu trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan.

Trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, lời văn này xuất hiện không

nhiều nhưng nó góp phần làm nổi bật mục đích nghệ thuật của tác giả là dùng

để gây cười với nhiều cung bậc: hài hước, châm biếm, mỉa mai.

"Hai vẻ mặt cùng lo, nhưng hai cái lo khác nhau. Nàng vì quá nhẹ dạ,

nên phải nặng lòng, cái khối lo nó đương nằm co ở trong bụng. Chàng lo vì vô

tình định thoả bụng muốn, bây giờ phải cố tình đẩy cái không muốn ra". (Oẳn

tà rroằn).

Xét về mặt ngữ pháp, lời văn kết câu theo lối đối chọi tạo lên kịch tính

trong lời văn (chủ ý của lời kể chuyện). Trong lời văn lại rõ ràng có giọng cả

hai nhân vật (Nguyệt và Phong) tuân theo một hệ quy chiếu tâm lý: "lo" (Chữ

"lo" được nhắc lại tới 4 lần trong đoạn). Chất bài toát ra từ sự giao hoà hai

giọng này (Người kể chuyện và nhân vật) cũng với nguyên nhân nỗi "lo"!!!

"Bà cắt cho nó việc ấy, thật là bà đủ lòng nhân đạo đối với một con bé

mười hai, mười ba tuổi đầu. Phải, còn gì nhẹ nhàng cho bằng việc ngồi yên

một chỗ cầm chiếc quạt, khẽ đưa đi đưa lại. Bà đã vì thương người mà nuôi

cơm không cho nó là tốt. Chứ ngữ ấy, cơm chẳng biết thổi, nước chẳng biết

gánh, quần áo chẳng biết giặt, nếu chẳng xin ở công không để kiếm miếng

ăn, tất chỉ có đi ăn mày. Con đỏ con, cả ngày chỉ có việc bế anh, rồi làm phụ

dưới bếp. Rồi đến khi anh ngủ, có chuông bà gọi, thì lên quạt hầu bà. Bà có

khiến nó làm việc gì nặng nhọc quá sức nó nữa đâu?" (Phành phạch).

Tác giả dường như trao chức năng tự bộc lộ "lòng nhân đạo" cho nhân

vật. Giọng lưỡi nhân đạo nhưng thực chất lại cực kỳ vô nhân đạo. Nuôi đứa

bé ở "công không" với công việc "bế anh", "làm phụ bếp" và "quạt hầu bà".

Mảnh đoạn sau tả cảnh bà bắt quạt suốt đêm. Nó mệt, nó ngủ gật. Bà "giúi

vào nó một cái thực mạnh". Cảnh tương phản: "Bà mát, dễ chịu lắm. Nó mệt

khó chịu lắm!", đủ thấy giọng lưỡi nhân đạo kia giả dối đến mức nào.

Có thể đặt tên cho lời văn trên là lời nhân vật mang quan điểm tác giả.

Tương tự, một ví dụ khác:

"Ừ thì gật, thì câm, thì cừu, thì hám danh, thì hại nước, ông hãy biết

hiện giờ ông ăn tiên chỉ trong làng cái đã. Cái khoanh bí mọi khi làng đem

biếu ông bá Văn, thì từ nay ông được ăn. Thành ra danh lợi lưỡng toàn, sung

sướng quá!

Thôi thì hay hớm gì cái bướng với nhà nước. Ai yêu cầu chính phủ thây

ai, ai chất vấn quan trên thây ai. Ông là dân ông cứ giữ cho phải đạo, lôi thôi

lắm thì bị ghét nhiều. Ở đời, hay ở nghị trường cũng vậy, ngu si hưởng thái

bình. Cho nên, cứ yên phận là đáng quý hơn hết" (Đi giầy).

Người kể chuyện hoà giọng mình vào giọng nhân vật, mượn giọng

nhân vật để đay đả, chỉ trích. Trước hết là công kích nghị viện giả hiệu. Sau

nữa là đả kích chính nhân vật. Chính giọng ông nghị Xuân chấp nhận mọi

người coi ông là nghị "gật", "câm", "cừu", "hám danh", "hại nước”. Nhưng ông

"sung sướng" vì ông "ăn tiên chỉ trong làng". Ông là nghị viện nhưng ông lại

kệ "thây ai". Quan điểm của ông là "ngu si hưởng thái bình". Giọng ông nghị

Xuân vạch trần bản chất các nghị viện: chỉ biết lợi cho riêng mình ”ăn tiên chỉ

trong làng", vô trách nhiệm "thây ai", và "yên phận" cùng với sự "ngu si".

"Vả lại, không nhân ngày giỗ bố, mà làm bữa tiệc cho thực linh đình,

mời mọc cho thật đông khách, để tỏ rằng mình tuy nhờ trời làm ăn được khá,

nhưng chẳng phải hạng uống nước quên nguồn – bởi đạo làm con phải báo

hiếu cho cha mẹ, để khỏi phụ công sinh thành dưỡng dục - thì thế gian họ

cũng cười cho". (Báo hiếu: trả nghĩa cha)

Dưới góc độ lôgic, câu văn được cấu trúc theo phương thức nguyên

nhân - kết quả. Trong phần cấu trúc nguyên nhân của câu lại tồn tại các cặp

nguyên nhân - kết quả bộ phận: "Nhờ trời làm ăn được khá", "đạo làm con

phải báo hiếu cho cha mẹ". Cả phần nguyên nhân này chỉ đi đến kết quả: "thế

gian họ cười".

Lời song điệu có mặt ở cấu trúc nguyên nhân - kết quả này - nhất là kết

quả "thế gian họ cười" đã lột chân dung chủ nhà: kẻ hám danh tiếng, kẻ cơ

hội bẩn thỉu (nhân ngày giỗ bố...).

"Nhờ được cái nhanh nhảu, láu lỉnh, liều lĩnh, mà chẳng biết nó làm ăn

ra sao, nó có được ít vốn, rồi lấy được ở đâu một con vợ giàu. Từ đó, thằng

ấy ngày một khá, buôn bán phát tài. Nay giàu đến hàng mươi vạn". (Báo hiếu:

trả nghĩa cha).

Lời văn được giao hoà hai giọng: giọng người kể và giọng bà cụ (tức

mẹ "nó"). Sự giao hoà giọng này tạo nên hai hiệu quả nghệ thuật: vì có giọng

bà cụ nên đảm bảo được tính chân thực của "tiểu sử" ông chủ hãng ôtô Con

Cọp (tức "nó”); Có giọng người kể chuyện lại nêu bật ra được công thức làm

giàu trong xã hội tư sản. Nguyên nhân (cả chủ quan lẫn khách quan): nhanh

nhảu, láu lỉnh, liều lĩnh + vốn + vợ giàu + buôn bán. Kết quả: giàu. Công thức

này khó ai phản bác được.

Lời văn song điệu quả là có một sức mạnh nghệ thuật riêng, độc đáo,

cần được nghiên cứu sâu hơn.

(Tạp chí Trung học phổ thông số 11-9-1946)

KỊCH HOÁ TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN CÔNG HOAN

NGUYỄN THANH TÚ

Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan đã đem lại tiếng cười bằng một hình

thức nghệ thuật mới: kịch hoá trần thuật. Đây có thể xem là một yếu tố đổi

mới trần thuật, làm phong phú loại hình kể chuyện, làm giàu cho nghệ thuật

tự sự trong văn học Việt Nam ở thế kỷ này.

I. VỀ KHÁI NIỆM "KỊCH HOÁ TRẦN THUẬT"

Trần thuật là "phương diện cơ bản của phương thức tự sự, là việc giới

thiệu, khái quát, thuyết minh, miêu tả đối với nhân vật, sự kiện, hoàn cảnh, sự

vật theo cách nhìn của một người trần thuật nhất định".

Lý thuyết tự sự trước nay ghi nhận hai hình thức trần thuật: trần thuật ở

ngôi thứ ba (khách quan hoá) và trần thuật ở ngôi thứ nhất (chủ quan hoá).

Nhưng cách phân biệt này mới chỉ dừng ở hình thức bề ngoài chứ chưa đi

sâu vào phương thức tự sự bên trong. Có khi trần thuật ở ngôi thứ nhất

nhưng vẫn khách quan. Sự phân biệt này còn dẫn đến chưa xem người kể

đứng gần hay xa các sự kiện, nhân vật trong truyện một cách cụ thể.

Hiện nay, người ta còn nêu vấn đề kịch hoá trần thuật. Kịch hoá trần

thuật là một bước cụ thể hoá hình thức trần thuật ở ngôi thứ nhất. Người kể

được nhân vật hoá. Nó thoả mãn hai chức năng: chức năng miêu tả các biến

cố, sự kiện và chức năng phát hiện ra thế giới bên trong của nhân vật - người

trần thuật. Người kể đóng vai nhân vật, do vậy tất yếu phải tự biểu diễn với

một thái độ, tình cảm nhất định, với ngôn ngữ, giọng điệu của một con người

cụ thể. Vì thế, câu chuyện không chỉ lôi cuốn sự chú ý của người đọc theo

dòng các biến cố mà còn lôi cuốn người đọc vào cả lời kể, cách kể.

Từ đó mà nảy sinh hai hiệu quả: tạo ảo giác ở độc giả về tính khách

quan của nội dung câu chuyện và thể hiện đậm nét dấu ấn chủ quan của

người kể chuyện.

II. KỊCH HOÁ TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN CÔNG HOAN

1. Một vài vấn đề chung

Truyện cười dân gian kể về một câu chuyện tự nó vốn đã buồn cười.

Cái cười ở đây lộ liễu, dễ thấy. Ví dụ truyện Đến chết vẫn hà tiện thì dân gian

cười tính hà tiện của anh nhà giàu nọ. Do vậy, truyện cười dân gian không

được kịch hoá.

Đến truyện ngắn trào phúng Nguyễn Công Hoan, theo quan niệm của

chúng tôi, đã xuất hiện cái cười mới, cao hơn, sâu sắc hơn cái cười thông

thường. Tiếng cười của ông chĩa vào từng sự tha hoá trong xã hội, qua đó

mà tầm phổ quát của nó là tố cáo trạng thái tha hoá của toàn xã hội. Ngoài

nhu cầu mỉa mai, đả kích, trong truyện ngắn của ông còn có cả nhu cầu biểu

hiện thái độ, tình cảm... Ngoài bản thân câu chuyện tự nó vốn đã buồn cười,

nhà văn còn gây cười bằng chính lời kể, có cách kể kéo người đọc vào

truyện. Để cho "xôm trò", tác giả cũng nhảy vào làm trò với nhiều kiểu cách

khác nhau.

Khi tác giả nhảy vào làm trò, tức tác giả nhập vai nhân vật. Lúc này,

điểm nhìn trần thuật là điểm nhìn từ nhân vật, từ bên trong. Kẻ cao đạo nói về

thằng lưu manh là giọng bề trên nói về kẻ dưới. Như vậy, tất yếu tạo lập một

khoảng cách. Kẻ khốn nạn nói về kẻ khốn nạn, khoảng cách sẽ bị phá vỡ. Vì

đó là cái nhìn từ bên trong, cái nhìn tận gan ruột. Do vậy, nó rất thật. Nếu có

bịa cũng là "bịa y như thật".

Nhà văn xưng "tôi" hoặc cho "tôi" xuất hiện là để phá vỡ khoảng cách

trần thuật giữa chủ thể trần thuật và các sự kiện được trần thuật. Nói khác đi,

là xuất phát từ nhu cầu kịch hoá trần thuật.

2. “Tôi” đóng trò ngốc nghếch, dớ dẩn

Theo Nguyễn Công Hoan, "... viết truyện là - đánh vào tình cảm của

người đọc". Sự xuất hiện nhân vật "tôi" ngốc nghếch dớ dẩn này cũng là một

cách đóng kịch. Cái tài của nhà văn là để "tôi" giả vờ (mà độc giả biết là giả

vờ) nhưng độc giả cứ bị cuốn hút theo dòng biến cố. Ở đây là giả vờ chứ

không phải nói dối. Nói dối là không thật, là đánh lừa. Giả vờ là vừa giả vừa

thật. Giả vờ, trước hết phải như thật nhưng phải hé cho người đọc thấy điều

giả vờ này không phải là thật. Như vậy "giả vờ" mang hiệu quả nghệ thuật

lưỡng tính: thật mà giả, giả mà thật. Độc giả hồ nghi cứ muốn theo dõi tiếp sự

phát triển của truyện.

Ngay ở phần đầu được mở rộng ở truyện Cái lò gạch bí mật, người kể

đã "vô phép" độc giả vì "trong khi kể chuyện có điều gì sơ xuất xin được bỏ

quá đi cho”. Nghĩa là chuyện sắp kể chưa chắc đã thật, mà nếu có thật hẳn

chưa chắc đã tin được.

Trinh, có lẽ vì đọc quá nhiều tiểu thuyết trinh thám, nên mắc bệnh "trinh

thám". Trinh nhìn điều gì cũng thấy cần phải "trinh thám” cả. Còn nhân vật

"tôi" dớ dẩn đến mức Trinh bảo cái gì làm cái ấy. Người đọc buồn cười vì

những câu nói ngây ngô này của "tôi":

"- Tiếng súng lục to bằng tiếng pháo tép hay pháo đùng?"

“- Nó (tức tang vật) treo trên tường hay để dưới đất?"

Nhưng cũng "tôi" lại có những liên tưởng thú vị chả dớ dẩn tí nào:

"Trông bốn thằng chồm chỗm, đen ngòm, ngồi trên bốn góc thành tường cũng

đen ngòm, tôi nghĩ ngay đến cái xe đám ma. Mà cũng may, nghĩ vậy, tôi tự

nhiên thấy phấn chấn trong lòng. Vì nếu cảnh này giống cái xe đám ma, thì

sao chả có một xác chết. Cái xác chết ấy bao giờ cũng ở giữa xe. Thế vị chi

là thằng giết người chốc nữa nó chui vào giữa lò. Thế thì nó chết. Chúng tôi

sống".

Như vậy, "tôi" giả vờ dớ dẩn với độc giả để dẫn chuyện. Chẳng dớ dẩn

để đủ tỉnh táo xen vào ý nghĩ "xôm trò".

Ở truyện Lại chuyện con mèo, "tôi" lôi cuốn người đọc từ bất ngờ này

đến bất ngờ khác qua các câu hỏi rồi tự trả lời: "Đi nhà thương?... Hay thằng

Jean...?". Nhưng "Nó vẫn hồng hào, ngoan ngoãn...", "Đẻ? Ai đẻ? Hay bà

chủ? Không có lý. Bà ấy mới có mang được bốn tháng... Hay là đẻ non?"

Những câu hỏi cứ dồn dập và sự ước đoán vẫn "dớ dẩn": "Ô hay? Ba thằng

Jean sắp đi? Chủ tôi sắp đi? Đi đâu? Không có lẽ ông lại đi nhà thương để

đẻ". Người đọc dù có ngây ngô đến đâu cũng thừa hiểu "tôi" này giả vờ, vì

làm gì có chuyện có mang "bốn tháng" mà "đẻ non", càng không có chuyện

"ông chủ lại đi nhà thương để đẻ". Tất cả những sự "dớ dẩn" ấy, để kết thúc

câu chuyện "tôi" mới bật mở nguyên nhân quá đỗi bình thường: con mèo Mini

của ông chủ sắp đẻ.

Ở những truyện Mánh khoé, Samandji, "tôi" cũng đóng trò ngốc nghếch

dớ dẩn. Riêng ở truyện Tôi chủ báo, anh chủ báo, nó chủ báo lại là quá trình

từ "ngốc nghếch" tới "khôn" của chàng Lê Hùng Dũng. Nhưng cái "khôn" của

"tôi" là để tạo ra sự ngốc nghếch của "tôi" mới, tức một Lê Hùng Dũng mới.

3. “Tôi” đểu cáng, khốn nạn.

Mình khen mình, ngườì đời khó tin. Mình chê mình, người đời thường

là tin, vì ở đời mấy ai "vạch áo cho người xem lưng".

Kể xấu người mà lấy "tôi" ra kể thì "thâm" thật. Còn phải kể đến có ai

"bị chạm nọc, họ cũng không giận tác giả đã lật tẩy họ".

Trong Tôi tự tử, "tôi" tự kể chuyện của mình về "ngày ấy", thời "tôi" làm

quan: "Tính tôi thích chơi bời" và "Bởi cần kiếm thêm nhiều tiền, nên tôi phải

bớt nhiều sự liêm chính". "Tôi" vô trách nhiệm để đê vỡ, "nào những nhà trôi,

người chết, nào những của cải tan tành”. "Tôi" trốn tránh bằng cách giả vờ tự

tử. Kết quả "Nhờ việc tự tử tôi thoát nạn. Và sự gian dối ấy có lợi cho tôi trong

những lần thăng thưởng về sau".

Giả sử không có "tôi" trong truyện mà thay vào đó là một nhân vật

mang ngôi thứ ba, độc giả sẽ nghi ngờ: chắc là tác giả tố cáo một tay đểu giả

mà người viết thù hằn. "Tôi" có mặt phá tan sự nghi ngờ này. Độc giả càng tin

hơn khi cuối truyện chính "tôi" bổ sung "sự thật": "Bây giờ, đến tuổi về hưu, tôi

nhớ lại việc cũ, cho là có nói thật cũng không hại gì cho bước đường công

danh của tôi".

Truyện Con ngựa già điển hình cho quan niệm về con người tha hoá,

phi nhân tính của nhà văn. Đám lính đem con ngựa già đi chôn sống. Họ bày

trò chặt cụt bốn cẳng con vật. Con vật tội nghiệp đau đớn nằm ngửa trong

huyệt "phi” bằng bốn cẳng cụt. Con vật kiệt sức, người ta bổ lưỡi dao vào mặt

nó, nhắc nó chạy tiếp để "tiếng cười lại nổi lên rầm rĩ”. "Tôi cười, nhảy lên mà

cười, vỗ tay mà cười. Vui quá!".

Câu chuyện tưởng không có gì nhưng lại là cả một vấn đề lớn ẩn đằng

sau đó: sự vô ơn bạc nghĩa, sự tha hoá thảm hại tính người, tình người.

Sự việc xảy ra do "tôi", cùng "tôi", mang rõ dấu ấn cảm xúc của "tôi".

Tôi kể sự việc ấy với độc giả như nó vốn có: trung thực và sống động.

4. "Tôi" là nhân vật chính, tự kể lại chuyện mình

Nhân vật chính chiếm vị trí trung tâm, tập trung cao độ nhất xung đột

của cốt truyện. Chính vì thế nó thể hiện rỏ nhất tư tưởng chủ đề của truyện.

Khi "tôi" là nhân vật chính, "tôi” trực tiếp chứng kiến mọi biến cố. Mọi

biến cố xoay quanh "tôi". Từ thời hiện tại, "tôi” kể lại thời quá khứ (ngày ấy).

Vì kể lại chuyện trong đời mình, khoảng cách giữa hai thời hiện đại và quá

khứ không quá xa nhau, do vậy, truyện kể vẫn đậm tính thời sự. Một số

truyện: Tôi tự tử, Tôi chủ báo, anh chủ báo, nó chủ báo, Chiến tranh, Thằng

ăn cướp... nằm ở dạng này.

Truyện Chiến tranh tố cáo sự tàn bạo của bọn sĩ quan Nhật đang tâm

giết những người lính bị trọng thương của chính quân Nhật khi thấy họ không

thể đánh nhau được nữa. Đây là một truyện có giá trị tư tưởng cao. Xét về

mặt nghệ thuật xây dựng cốt truyện, công bằng mà nói, có chỗ phi lý. Đầu

truyện, "tôi" cho biết "Chiến địa thực là mênh mông", "tôi đã biết vết thương ở

bụng nặng nhất. Xương đùi bên trái của tôi gãy, và cánh tay bên phải chỉ còn

dính lỏng lẻo vào vai bằng một lượt da. Tôi ê ẩm, đau đớn, nhắm mắt lại, chờ

chết". Nhưng đến cuối truyện, "đến tận tối mịt, tôi mới cố bò về Trương

Châu". Một người bị trọng thương "chờ chết" không thể "bò về Trương Châu"

được, nghĩa là phải vượt qua khoảng cách "mênh mông" từ "chiến địa" đến

Trương Châu? Đúng như một nhà phê bình đã nhận xét, nhiều khi ông hy

sinh cả tính chân thật của cốt truyện.

Điều quan tâm là sự có mặt của "tôi" làm tăng thêm sức mạnh tố cáo.

Chính "tôi" cầm súng. Chính "tôi" bị thương. Chính "tôi" nhìn thấy viên đại uý

cầm súng lục "gí vào thái dương Hítto". Chính "tôi", "ngày nay" kể lại câu

chuyện. Ai còn bắt bẻ vào đâu được!

Truyện Thằng ăn cướp là những lời trò chuyện giữa nhân vật chính

xưng "tôi" với một người khác (có thể là tác giả mà tên ăn cướp gọi bằng

"anh"). Tất cả mọi sự kiện có liên quan đều bao choán trong trường nhìn của

"tôi". "Tôi" đi ăn cưóp. "Tôi" gặp thằng ăn cướp khác cao tay hơn nhiều, đó là

viên quan huyện. Điểm nhìn trần thuật từ "tôi" chiếu thẳng ống kính sang viên

quan. Như thế, viên quan huyện lại là đối tượng phản chiếu. Lúc này người

chiếu ống kính mặc sức lia ống kính của mình dưới góc độ nào là tuỳ thuộc

vào ý muốn chủ quan. "Tôi" đã chiếu "ống kính" vào tận tim đen của tên quan:

Tao giữ kín cho mày tội này, và sẽ cho mầy về nhà, đem tiền lên đây nộp

tao".

Đây là một truyện được nhà văn khách quan ghi lại từ câu chuyện chủ

quan của thằng ăn cướp. Hiện thực câu chuyện (viên quan) được khúc xạ

qua nhân vật "tôi", khúc xạ một lần nữa qua tác giả. Nếu hiện thực câu

chuyện chỉ khúc xạ một lần qua tác giả, nghĩa là không có nhân vật "tôi", tên

truyện Thằng ăn cướp là chính nó, chính thằng ăn cướp. Trong truyện có

"tôi", nghĩa là hiện thực được khúc xạ qua hai lần, tên truyện Thằng ăn cướp

không còn là thằng ăn cướp nữa mà chính là viên quan ăn cướp kia. Nếu nhà

văn không tuân theo quy luật khúc xạ này lại đặt tên truyện là "Quan ăn

cướp", quả thực sẽ quá non tay, vì, nói như nhà văn là "nói toẹt" cả truyện ra

rồi!

Đến đây, chúng tôi xin nói thêm, nếu chỉ nói "hiện thực cuộc sống được

khúc xạ qua lăng kính nhà văn", e rằng đúng nhưng chưa đủ. Những truyện

như truyện Thằng ăn cướp trên, hiện thực còn được khúc xạ qua nhân vật

nữa.

5. “Tôi" là nhân vật phụ kể lại các biến cố được trực tiếp chứng kiến

Nhân vật phụ chỉ đóng vai trò thứ yếu so với nhân vật chính trong sự

phát triển của cốt truyện. Nhưng trong những tác phẩm tự sự không thể thiếu

vắng kiểu nhân vật này.

Người kể chuyện xưng "tôi" tức người kể chuyện cũng được "nhân vật

hoá". Nhân vật này kể lại tất cả những gì mắt thấy, tai nghe. Có khi chứng

kiến trung thực, khách quan. (Gói đồ nữ trang, Người vợ lẽ bạn tôi, Mánh

khoé, Nhân tài, Xin chữ cụ Nghè...), có khi tham gia hẳn vào các biến cố

(Samandji, Cái lò gạch bí mật, Con ngựa già, Thằng Quýt). Loại truyện có

"tôi" chứng kiến trung thực, khách quan để nhấn mạnh giọng điệu hiện thực

và tái hiện sự kiện theo cái nhìn của "tôi", cách kể của "tôi" chứ không phải ai

khác. Thậm chí lấy "tôi" ra để đối sánh với nhân vật khác ("tôi" và cụ Nghè

trong Xin chữ cụ Nghè, "Tôi" ù cạc như vịt nghe sấm. Cụ Nghè dù nổi tiếng

"hay chữ", nghĩ mãi cuối cùng cũng chỉ viết được bốn chữ "Hạc giá tiên du"

rậm rì, to tướng đã quá quen thuộc. Truyện này có thể xếp vào thể nhại. Nhại

hình tượng (cụ Nghè), nhại khuôn mẫu (bốn chữ "Hạc giá tiên du").

Sự hiện diện của "tôi" có xu hướng rút ngắn khoảng cách trần thuật

giữa người kể và sự kiện. Sự kiện được tái hiện trực tiếp như phơi bày trước

mắt người đọc.

Khi "tôi" tham gia hẳn vào các biến cố, sẽ có hai khả năng xảy ra. "Tôi"

là người kể chuyện nên có quyền điều chỉnh các biến cố. "Tôi" là nhân vật

nên chịu tuân theo quy luật diễn biến của các biến cố. Do vậy, "tôi" bị co kéo,

bị phân thân giữa hai thời điểm: hiện tại (kể chuyện) và quá khứ (nhân vật).

Vấn đề ở chỗ, điều này mang lại hiệu quả gì? Trước hết, nó cố gắng che mờ

khoảng cách thời gian giữa hiện tại và quá khứ tạo nên tính thời sự. Đồng

thời cho phép "tôi" (người kể chuyện) xen vào những lời bình luận mang tính

chủ quan, thường là để châm chọc: "Đời nó sẽ phẳng lặng, sung sướng một

cách buồn tẻ như đời một vị quốc trưởng, có gì đáng ghi thêm" (Thằng Quýt).

6. “Tôi” là người kể chuyện

Khi người kể chuyện là "tôi", "tôi" kể việc "tôi" biết cho độc giả nghe.

"Tôi" đối thoại, tranh luận với độc giả. "Tôi" dẫn độc giả từ sự kiện này đến sự

kiện khác theo ý "tôi".

Mạch trần thuật đang trôi theo dòng sự kiện bỗng bị rẽ ngang bởi sự

xuất hiện của người kể chuyện. Sự xuất hiện này, có thể là để "hãm tình cảm

của độc giả đi chậm lại". Căn cứ vào sự phát triển của cốt truyện, có thể coi

nó là cái bản lề khép mở kết quả và nguyên nhân của một hiện tượng. Phần

"kết quả" của truyện "Lập gioòng" là chú quyền Ván cách bị "lập gioòng".

Trước khi chuyển sang phần "nguyên nhân" có sự xuất hiện của nhà tiểu

thuyết:

"Nhà tiểu thuyết chẳng để chỗ thủng ấy vừa chỗ cho độc giả đánh dấu

hỏi. Vậy xin kể cái miếng võ nó rình đánh vào chỗ yếu của thầy quản, và mưu

mẹo nó lừa ra sao".

Có khi tận cuối truyện, người kể chuyện mới xuất hiện để "góp vui":

"Vậy xin độc giả đoán nét mặt ông nghị Đào tôi lúc bấy giờ thế nào. Và ông có

lên nhà xơi nước hay không?" (Cái thú tổ tôm). Nhưng "tôi" là người kể

chuyện thường xuất hiện ở đầu truyện tranh luận mang tính chất định hướng

với độc giả, hay "rào đón", "thuyết phục", khơi gợi sự tò mò ở độc giả:

"Tôi cực lực công kích sách vệ sinh đã dạy ta ăn uống phải sạch sẽ,

nếu ta muốn được khoẻ mạnh béo tốt. Thuyết ấy sai! Trăm lần sai! Nghìn lần

sai! Vì tôi thấy sự thực, ở đời này, bao nhiêu những anh béo khoẻ, đều là

những anh thích ăn bẩn cả" (Đồng hào có ma).

Chất mỉa mai bật ra từ mâu thuẫn giữa "sách vệ sinh" và "sự thực ở

đời". "Tôi" khẳng định cái "sai” của sách bằng một phép tăng cấp để nhấn

mạnh: "Thuyết ấy sai! Trăm lần sai! Nghìn lần sai”. Để cho sự khẳng định ấy

được chấp nhận, "tôi" chứng minh bằng thực tế hẳn hoi: "...Ở đời này, bao

nhiêu những anh béo khoẻ, đều là những anh thích ăn bẩn". Đây lại là một

mâu thuẫn nữa, mâu thuẫn trong thực tế: những anh béo khoẻ là những anh

ăn bẩn.

Đến cuối truyện, độc giả mới thấy những mâu thuẫn tưởng chừng vô lý

này lại thành có lý.

Vào truyện Một tấm gương sáng, "tôi" rào đón độc giả bằng ngay đoạn

mở đầu:

"Điều tôi lấy làm bực mình nhất, là thế nào cũng có một độc giả đa nghi,

xem xong câu chuyện này, bảo một người bạn rằng:

- Hắn bịa.

Tôi hay cãi trước rằng:

- Thưa không bịa tí nào".

Đồng thời định hướng cho độc giả cảm nhận về "Đời" bằng một câu

thật khinh bạc: "Đời" đã hoá ra một con mụ chửa hoang đẻ bậy, sinh non ra

toàn những hạng hoặc mất dạy, hoặc đói cơm". Qua câu chuyện về cuộc đời

"tiết hạnh khả... nghi" của bà Nguyễn Thị Bống, "tôi" chứng minh câu nói này.

Có khi "tôi" lại vòng vo thuyết phục độc giả bằng một loạt hiện tượng

đáng ra Sở cẩm phải phạt. Từ giả định: "Nếu có luật Cẩm phạt như trên kia

thật", để đi đến khẳng định "thì cái tác phẩm của Lê Văn Tám mới in thành

sách, còn đáng Cẩm phạt nặng gấp đôi". Sau đó "tôi" kể lại câu chuyện bẩn

thỉu giữa nhà phê bình Việt Sỹ và "tác giả" Lê Văn Tám để chứng minh cho

khẳng định này (Nhân tài).

(Thông báo khoa học của các trường Đại học 1996,

Ngôn ngữ - Văn học).

CHẤT TRÍ TUỆ CỦA TIẾNG CƯỜI VÀ ÓC CHÂM CHỌC TINH QUÁI CỦA NGUYỄN CÔNG HOAN

TRẦN VĂN HIẾU

Là tác giả của trên 200 truyện ngắn và gần 30 truyện dài, truyện vừa,

trong đó tác phẩm có phẩm chất nghệ thuật cao chiếm một tỉ lệ không nhỏ,

Nguyễn Công Hoan được đánh giá là một nhà văn lớn. Tuy nhiên, nói đến tài

năng và phong cách Nguyễn Công Hoan, trước hết người ta nhớ đến ông

như nhớ đến một nhà truyện ngắn trào phúng bậc thầy. Nhiều nhà nghiên

cứu đã khẳng định tài năng nổi trội của Nguyễn Công Hoan ở phương diện

nghệ thuật trần thuật và nghệ thuật sử dụng ngôn từ tạo chất hài. Bài viết này

đi sâu vào một phương diện khác không kém phần quan trọng của tài năng và

phong cách trào phúng Nguyễn Công Hoan: nghệ thuật tạo dựng cấu trúc trí

tuệ và "máu" châm chọc, óc tinh quái của nhà văn trào phúng.

1. Chất trí tuệ trong tiếng cười của Nguyễn Công Hoan.

Tiếng cười bao giờ cũng có tính trí tuệ bởi không có trí tuệ, không thể

nhận ra những mâu thuẫn trong cuộc sống, vì thế, không thể cười. Ở bản

thân mỗi con người cũng như ở cuộc sống xã hội nói chung luôn có những

mâu thuẫn trái với tự nhiên, những điều vô lý, ngớ ngẩn, rất buồn cười. Nhà

triết học hiện sinh Đan Mạch thế kỷ XIX Kierkegaard nói rằng "Có cuộc sống

thì có mâu thuẫn" và "chỗ nào có mâu thuẫn thì chỗ ấy có cái hài hiện diện".

Tiếng cười nảy sinh để phản ứng những gì trái với tự nhiên. Có những người

nghiêm túc là do bị hạn chế không thấy được những mâu thuẫn. Những

người có trí tuệ thông minh mà nghiêm túc là giả vờ nghiêm túc. Tất cả những

gì trái với tự nhiên không lọt qua được mắt họ. Tất nhiên, để có thể cười, còn

nhiều yếu tố khác như cái nhìn thế giới và năng khiếu nghệ sĩ chẳng hạn.

Như vậy, có thể coi trí tuệ là một thuộc tính của hài hước. Thuộc tính này

thường được thể hiện dưới dạng một cấu trúc: cấu trúc trí tuệ.

Cấu trúc trí tuệ là khái niệm của Arthur Koestler, người Mỹ, tác giả cuốn

The Act of Creation (1946) - Hành động sáng tạo - một công trình lý thuyết

tổng hợp về sự cười. Khái niệm này thực chất cũng nhằm diễn tả mâu thuẫn

hài hước nhưng nhấn mạnh yếu tố quan trọng của tiếng cười: yếu tố trí tuệ.

Nó thể hiện sự nhận thức cụ thể hơn và diễn tả chính xác hơn cách nhận

thức và diễn tả thông thường về bản chất của hài hước (mâu thuẫn hài

hước). Thực ra, tác phẩm văn học nào cũng được xem như một cấu trúc trí

tuệ (hiểu theo nghĩa rộng). Tuy nhiên, chất trí tuệ trong cấu trúc của mỗi tác

phẩm lại không giống nhau, nhất là đối với những tác phẩm văn học trào

phúng. Do sự chi phối của đặc trưng thể loại, các tác phẩm văn học trào

phúng của mỗi tác giả có những nét tương đồng nhưng cũng có nhiều điểm

khác biệt, sự khác biệt này, thậm chí thể hiện ngay trong những sáng tác của

cùng một tác giả. Giá trị trào phúng của mỗi tác phẩm cao thấp phụ thuộc

không chỉ ở sự phản ánh cái đáng cười như nó vốn có mà còn ở sự gia công

sáng tạo nghệ thuật của nhà văn. Vấn đề quan hệ giữa hài hước và trí tuệ

sắc sảo đã được các tác giả kịch Anh thế kỷ XVII, thế kỷ XVIII đề cập. Thực

ra, từ thế kỷ I, Quintilian đã nêu vấn đề này. Tác giả này cho rằng những điều

nực cười tự nó đã buồn cười nhưng những điều này càng buồn cười nếu như

nhà văn thêm cái gì đó của chính mình, cụ thể là thêm trí tuệ sắc sảo của

chính mình. Một câu đối đáp hóm hỉnh vừa linh hoạt, vừa duyên dáng thường

là sản phẩm của một sự sáng tạo nghệ thuật có ý thức. Trong tiểu luận Bàn

về trí tuệ sắc sảo và hài hước, Hazlitt (1778-1830) cũng cho rằng hài hước là

sự miêu tả cái gì đó tự nó đã buồn cười; trí tuệ sắc sảo là sự trình bày cái gì

đó, so sánh, đối chiếu nó với cái gì khác. Hài hước là những gì sinh trưởng

trong tự nhiên với những sự rủi ro, tình cờ, còn trí tuệ sắc sảo là sản phẩm

của nghệ thuật và trí tưởng tượng sáng tạo. Sử dụng khái niệm cấu trúc trí

tuệ của Arthur Koestler, chúng tôi muốn nhấn mạnh vai trò sáng tạo của chủ

thể nhà văn trong việc tạo dựng tiếng cười.

Thử phân tích truyện cười anh keo kiệt "thà chết còn hơn" để thấy rõ

hơn bản chất cấu trúc hài hước và lời nói dí dỏm. Trong tác phẩm này, tiếng

cười nảy sinh từ xung đột của hai lôgic: lôgic của lương tri và lôgic của sự keo

kiệt. Ở đây, người bạn đã xử sự theo lôgic của lương tri (cứu sinh mạng của

bạn mình bằng mọi giá). Nhưng anh keo kiệt cứ khăng khăng theo lôgic keo

kiệt của mình (tiền là tất cả, thậm chí hơn cả tính mạng mình). Có một chi tiết

thú vị: người bạn có sự nhân nhượng (từ 5 quan hạ xuống 3 quan) nhưng

anh keo kiệt trước sau vẫn nhất quán với các lôgic keo kiệt của mình. Ở đây

không chỉ có sự đối lập giữa lôgic của lương tri với lôgic của sự keo kiệt mà

còn có sự đối lập giữa sự mềm dẻo, uyển chuyển và sự cứng nhắc, cực

đoan. Truyện kết thúc mà không rõ anh keo kiệt chết đuối hay được cứu

sống. Câu nói "3 quan vẫn đắt, thà chết còn hơn" kết thúc truyện - không làm

chức năng mở nút, nó nhằm hoàn chỉnh tính keo kiệt, lôgic keo kiệt, càng làm

nổi bật sự tương phải giữa hai khung quy chiếu: khung quy chiếu thứ nhất -

lôgic lương tri và khung quy chiếu thứ hai - lôgic người hà tiện.

Cảm nhận con người và sự vật, tình thế và sự vật cùng một lúc ở hai

khung quy chiếu bất khả dung hợp. A. Koestler xem đây là cấu trúc trí tuệ của

mọi hình thức hài hước, lời nói dí dỏm, bông đùa và những trò đùa khác. Đây

là một phương diện cơ bản nhất tuy không phải duy nhất của hài hước nói

chung cũng như của tiếng cười Nguyễn Công Hoan nói riêng.

Là người có trí tuệ sắc sảo, bản thân lại có năng khiếu hài bẩm sinh,

Nguyễn Công Hoan rất nhạy cảm trong việc nhận ra những mâu thuẫn trái tự

nhiên vốn đầy rẫy trong xã hội đương thời. Dưới mắt nhà trào phúng, con

người luôn tồn tại dưới dạng tương phản giữa tốt và xấu, chân thật và giả dối,

đạo đức và vô đạo, tử tế và đểu giả, có lương tâm và bất lương, công lý và

bất công... Đối với nhà trào phúng, con người luôn được nhìn nhận ở hai bình

diện lủng củng, xung khắc nhau: con và người, bản năng thân xác và trí tuệ lý

trí, nói và làm, thực sự sống như thế nào và lẽ ra phải sống như thế nào. Tác

phẩm của ông là sự nắm bắt con người ở xung đột giữa sự thuyết giáo và lối

sống thực tại, giữa sự rao giảng đạo đức và hành động thực tiễn xấu xa, giữa

lời nói trống rỗng và việc làm bậy bạ... Tiếng cười của ông thường bật ra khi

bản chất nhân vật diễn trò bộc lộ qua hai khung quy chiếu bất khả dung hợp

này.

Cũng như các nhà văn hiện thực phê phán khác, Nguyễn Công Hoan

luôn hướng ngòi bút vào cuộc sống và phản ánh một cách chân thực cuộc

sống như nó vốn có vào tác phẩm của mình. Thế giới hình tượng trong tác

phẩm của ông thường được tạo dựng trên nguyên tắc đối lập giữa các nhân

vật và các sự cố. Đọc Nguyễn Công Hoan, thấy nổi lên hai cặp xung đột phổ

biến: xung đột đẳng cấp trong quan hệ xã hội và xung đột đạo đức trong quan

hệ gia đình.

Loại xung đột thứ nhất: xung đột giữa kẻ giàu và người nghèo, giữa kẻ

có quyền và tiền bạc với người nghèo khổ lép vế. Những tác phẩm loại này

thường mang tính đối kháng giai cấp, thể hiện chủ đề phê phán xã hội. Nhà

phê bình văn học Vũ Ngọc Phan đã có một nhận định xác đáng: "Nếu xét về

những vấn đề ông thường quan tâm và luôn nó khêu gợi nguồn cảm hứng

của ông trong các truyện, chúng ta thấy ông băn khoăn nhất về những sự

đụng chạm của cái giàu với cái nghèo trên đường đời. Sự xung đột giữa kẻ

giàu người nghèo là cái cốt của hầu hết các truyện ngắn, truyện dài của

Nguyễn Công Hoan".

Loại xung đột thứ hai: xung đột này thường diễn ra giữa hai thế hệ: già

và trẻ, hai giới tính: nam và nữ. Đôi khi lại diễn ra giữa vợ cả và vợ lẽ. Đây là

loại xung đột trong những mối quan hệ gia đình, chủ yếu xoay quanh các vấn

đề luyến ái nam nữ, vấn đề hôn nhân, thể hiện chủ đề luân lý đạo đức trong

phạm vi hẹp của những quan hệ này. Ở những truyện loại này, nhìn chung,

Nguyễn Công Hoan thường đứng về phía người già, nam giới, vợ lẽ để phê

phán. Nhân vật diễn trò thường là nữ giới, người trẻ, vợ lẽ (Oẳn tà rroằn, Thế

là mợ nó đi Tây, Nỗi vui sướng của thằng bé khốn nạn, Người vợ lẽ bạn tôi,

Truyện Trung kỳ...) Cách giải quyết xung đột này thể hiện rất rõ và nhất quán

quan điểm đạo đức có tính chất bảo thủ phong kiến của Nguyễn Công Hoan.

Những xung đột xã hội như nói ở trên, bản thân nó chưa hẳn là những

xung đột trào phúng, nghĩa là xung đột trực tiếp gây cười. Đó là những xung

đột có tính chất nền tảng thể hiện khuynh hướng tư tưởng chung của truyện

ngắn Nguyễn Công Hoan. Trên nền tảng tư tưởng này, nhà văn đã sáng tạo

ra hàng loạt cấu trúc phong phú, đa dạng. Nhìn một cách tổng quát, có thể

thấy Nguyễn Công Hoan đã sáng tạo cấu trúc, tác phẩm theo hai loại lớn.

Loại thứ nhất: Chất trí tuệ thể hiện như những xung đột bên ngoài giữa

nhân vật này và nhân vật khác. Ở loại này, Nguyễn Công Hoan lại sáng tạo

nhiều tiểu loại khác nhau nhưng tựu trung có ba loại chính:

Loại xung đột giữa hình thức và nội dung: những vấn đề xã hội, vấn đề

đạo đức trong quan hệ gia đình mà Nguyễn Công Hoan phản ánh trong tác

phẩm của mình thường mang một vẻ ngoài đẹp đẽ, có ý nghĩa nhưng thực

chất bên trong xấu xa, vô nghĩa. Tiếng cười thường bật ra khi người đọc cảm

nhận cùng một lúc hai khung quy chiếu: khung quy chiếu thứ nhất (hình thức

có vẻ đẹp đẽ, có ý nghĩa) và khung quy chiếu thứ hai (nội dung xấu xa, vô

nghĩa). Hai khung quy chiếu này là bất khả dung hợp như đã nói. Đây là loại

xung đột được khai thác phổ biến trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan cũng

như trong các tác phẩm trào phúng nói chung. Nhưng điều thú vị là dưới ngòi

bút nhà trào phúng Nguyễn Công Hoan, loại mâu thuẫn này thể hiện ở rất

nhiều dạng thức khác nhau. Chẳng hạn, ở truyện Xuất giá tòng phu, xung đột

giữa hình thức và nội dung được biểu hiện dưới dạng ngôn từ rất đạo đức

nhưng lại để đạt được mục đích vô luân, ở truyện Đồng hào có ma là bề

ngoài oai nghiêm sang trọng nhưng thực chất là ăn cắp vặt một cách ti tiện

của viên tri huyện, ở truyện Đào kép mới là hình thức có vẻ mới nhưng nội

dung cũ, ở truyện Cái ví ấy của ai là bề ngoài lịch sự sang trọng nhưng thực

chất xỏ xiên, bần tiện, ở Tinh thần thể dục là mục đích bên ngoài có vẻ chính

nghĩa nhưng thực chất phi nghĩa của chính sách thể thao, thể dục của thực

dân, ở truyện Báo hiếu: trả nghĩa cha và Báo hiếu: trả nghĩa mẹ là hình thức

đại hiếu thực chất đại bất hiếu, ở truyện Xin chữ cụ Nghè là bề ngoài có vẻ

hay chữ nhưng thực chất dốt nát, ở truyện Chính sách thân dân là bề ngoài

nhân đức nhưng thực chất bất lương, ở truyện Thế là mợ nó đi Tây lại là

dạng bề ngoài tiết hạnh thuỷ chung, thực chất dối trá, hư hỏng... Thật khó có

thể liệt kê đầy đủ những dạng thức của loại xung đột này. Có thể nói, cấu trúc

trí tuệ tạo dựng nên trên cơ sở tạo xung đột giữa hình thức và nội dung chiếm

đại bộ phận trong truyện ngắn trào phúng Nguyễn Công Hoan. Ngoài loại chủ

yếu này, tác giả còn sáng tạo hai loại xung đột khác, tuy về bản chất nó cũng

là xung đột giữa hình thức và nội dung.

Loại xung đột giữa phúc và hoạ: những tác phẩm loại này tuy chiếm tỉ

lệ không cao nhưng là những sáng tạo độc đáo của Nguyễn Công Hoan.

Nhân vật trào phúng trong những tác phẩm loại này thường được mô tả như

những người gặp được điều may mắn, hạnh phúc nhưng thực ra lại gặp phải

những tai hoạ khôn lường (Hé! Hé! Hé!, Được chuyến khách, Thật là phúc...).

Loại xung đột giữa nguyên nhân nhỏ nhặt, bình thường, kết quả to tát

nghiêm trọng: những truyện như Thằng ăn cắp, Thế cho nó chừa, Nỗi lòng ai

tỏ, Cái lò gạch bí mật, Lại chuyện con mèo... được Nguyễn Công Hoan xây

dựng theo nguyên tắc đối lập giữa nguyên nhân và kết quả: nguyên nhân

nhỏ, bình thường nhưng kết quả to, nghiêm trọng. Trong Thằng ăn cắp, tác

giả mô tả một thằng ăn mày bị mọi người đuổi bắt và đánh đập hết sức dã

man (kết quả to, nghiêm trọng) chỉ vì nó ăn hai xu bún riêu rồi nó chạy, tức nó

ăn quỵt tiền để bà bán bún riêu hô hoán ầm ĩ lên là "Thằng ăn cắp", (nguyên

nhân nhỏ, bình thường).

Loại thứ hai: những cấu trúc thể hiện như những xung đột trong nội tâm

nhân vật: loại này số lượng không nhiều nhưng rất sâu sắc. Ở đây, nhân vật

hài thường diễn trò với chính mình. Tính bi hài kịch thường diễn ra chủ yếu

trong nội tâm nhân vật. Loại cấu trúc trí tuệ này thường xuất hiện trong những

sáng tác mà cốt truyện không có gì đáng cười nhưng do tác giả tạo được

những tương phản thể hiện như những xung đột trong nội tâm nhân vật diễn

trò, do đó tiếng cười vẫn bật ra. Nhưng đó là tiếng cười chua chát, cười ra

nước mắt. Chẳng hạn trong Tôi cũng không hiểu tại làm sao (I) và Tôi cũng

không hiểu tại làm sao (II), xung đột diễn tả trong nội tâm nhân vật chính thể

hiện ở sự "bất hoà" giữa hai khung quy chiếu: khung quy chiếu thứ nhất là

lòng tự trọng của người có học và khung quy chiếu thứ hai là thái độ hèn nhát

của kẻ mất quyền tự do. Đây là hai trong số không nhiều những tác phẩm viết

về cái nhục của người dân nô lệ. Cuối tác phẩm Tôi cũng không hiểu tại làm

sao (II), nhân vật Nghĩa nói với nhân vật Sinh: "Cái kiếp chúng mình như thế.

Nô lệ thì còn đâu có nhân cách mà giữ. Chúng mình nên đành chịu, chứ biết

làm thế nào?". Ở những sáng tác loại này, tiếng cười tác giả có nội dung trữ

tình cảm động.

Những cấu trúc tác phẩm trào phúng như đã nói ở trên, tự nó đã gây

cười. Nhưng hiệu quả trào phúng tăng lên nhiều lần do Nguyễn Công Hoan

phóng đại những xung đột đó lên theo cách của ông. Nhà văn sử dụng phóng

đại nhằm tăng cường sự đối lập lý tưởng thẩm mỹ của mình với đối tượng

châm biếm để độc giả thấy rõ hơn khoảng cách quá xa giữa lý tưởng tiến bộ

và nhân vật hài hước. Nguyễn Công Hoan tỏ ra rất sở trường về lối gây cười

trực tiếp bằng cách phóng đại những xung đột trào phúng để làm nổi bật tính

hài hước của đối tượng trào phúng. Nhìn chung, tác giả đã sử dụng phóng

đại như một thủ pháp chính để tạo nên những trận cười hả hê thể hiện một

phong cách trào phúng bộc trực, bạo khoẻ, có tác dụng đả kích sâu sắc. về

phương diện này, Nguyễn Công Hoan có nét tương đồng với Vũ Trọng

Phụng. Chẳng hạn, trong Ngựa người và người ngựa, tác giả đã tạo dựng

xung đột bi hài kịch của anh phu xe đồng thời dẫn dắt các tình tiết nhằm

phóng đại xung đột đó lên theo lối tăng cấp. Truyện kể cứ như "bịa" nhưng

đây là "chuyện bịa có thật" bởi mọi chi tiết, tình tiết được tác giả sắp xếp, dẫn

dắt theo một mạch kể hợp lôgic. Tất cả đều tham gia vào việc tăng cấp xung

đột trào phúng để cuối cùng bộc lộ xung đột ấy một cách đột ngột, bất ngờ khi

cô gái giang hồ chuồn mất. Tiếng cười đã bật ra. Nhưng đó là tiếng cười đau

xót cho những kiếp "ngựa người và người ngựa", tiếng cười hoà nước mắt.

Nói chung, nghệ thuật trào phúng chấp nhận rộng rãi thủ pháp phóng

đại. Nhưng phóng đại quá cái độ cần thiết, lập tức tính chân thực của hình

tượng sẽ bị vi phạm và tiếng cười sẽ thiếu cơ sở hiện thực, tính thuyết phục

sẽ bị giảm đi. Nhà trào phúng bậc thầy Nguyễn Công Hoan trong một số

trường hợp đã không tránh khỏi những hạn chế trên. Ấy là khi nhà văn hoặc

mải chạy theo tiếng cười, ít chú ý đến tính tư tưởng, hoặc là không kìm chế

được thiên kiến chủ quan dẫn đến thiếu tỉnh táo và khách quan trong phản

ánh hiện thực. Hạn chế này thể hiện rõ nhất trong những truyện xây dựng

mẫu thuẫn trào phúng trên nguyên tắc xung đột đạo đức (quan hệ luyến ái,

hôn nhân và gia đình), về điểm này, so với Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công

Hoan tỏ ra không có sở trường bằng Vũ Trọng Phụng, trong Số đỏ chẳng

hạn, đã sử dụng phóng đại hết sức thoải mái nhưng hình tượng trào phúng

vẫn đầy sức thuyết phục bởi nhà văn luôn giữ cho hình tượng của mình cái

hạt nhân hiện thực cần thiết.

So với Vũ Trọng Phụng và Nam Cao, chất trí tuệ tiếng cười Nguyễn

Công Hoan có nét khác. Nguyễn Công Hoan thường xây dựng xung đột trào

phúng đơn giản nhằm bộc lộ một tật xấu, một thói hư nào đó của một loại

người nhất định. Mỗi truyện ngắn của ông thường chỉ có một xung đột trào

phúng, đối tượng trào phúng thường được người đọc cảm nhận cùng một lúc

ở hai khung quy chiếu bất khả dung hợp tạo ra tiếng cười đơn. Vũ Trọng

Phụng trong Số đỏ chẳng hạn, lại thường xây dựng những cấu trúc trí tuệ

nhằm bộc lộ những nét đáng cười của nhiều hạng người trong cả một xã hội

vô nghĩa lý. Đọc Số đỏ ta thấy tác giả đã sáng tạo cả một hệ thống xung đột

trào phúng hết sức phức tạp. Đối tượng trào phúng có khi được cảm nhận

cùng một lúc ở hai khung quy chiếu tạo tiếng cười đơn, cũng có khi lại được

cảm nhận cùng một lúc ở nhiều khung quy chiếu tạo tiếng cười kép. Nam Cao

tuy không chuyên về trào phúng nhưng những tác phẩm mang tính chất trào

phúng của ông cũng thường tạo ra những cấu trúc trí tuệ nhằm bộc lộ một nét

xấu nào đó của nhân vật mang tính hài (chủ yếu là loại nhân vật tiểu tư sản trí

thức) và trong một số trường hợp, tuy không nhiểu, nhưng Nam Cao cũng

xây dựng những cấu trúc trí tuệ phức tạp tạo ra tiếng cười kép như Vũ Trọng

Phụng. Cùng xây dựng cấu trúc trí tuệ theo nguyên tắc xung đột giữa nội

dung và hình thức nhưng ở Nguyễn Công Hoan và Vũ Trọng Phụng, sân

khấu trò diễn chủ yếu là bối cảnh xã hội, nhân vật diễn trò thường thông qua

cử chỉ, hành vi và ngôn ngữ (nhân vật diễn trò của Nguyễn Công Hoan

thường chủ động làm trò, nhân vật diễn trò của Vũ Trọng Phụng lại diễn trò

theo sự giật dây của bàn tay định mệnh), còn ở Nam Cao thì sân khấu các trò

diễn là ở nội tâm nhân vật, nhân vật của Nam Cao nhiều khi diễn trò không

hẳn có ý thức, nghĩa là diễn trò ngoài ý muốn chủ quan. Nhân vật có tính trào

phúng của ông thường bị lưỡng hoá. Trong nhân vật, cùng một lúc tồn tại hai

con người: con người triết lý cao siêu đối lập với con người bản năng phàm

tục. Xung đột tư tưởng giữa hai con người trong nhân vật thường diễn ra âm

thầm, lặng lẽ nhưng quyết liệt giằng dai trong đời sống nội tâm.

Ở Nguyễn Công Hoan và Vũ Trọng Phụng xung đột trào phúng thường

được phóng đại nhiều lần, tuy mức độ thành công ở mỗi nhà văn có khác

nhau. Những xung đột ấy thường được đặt trong những tình huống hài kịch.

Nam Cao là một trường hợp khác. Ông hầu như không dùng phóng đại để

tăng cấp xung đột, nói đúng hơn, Nam Cao ít dùng phóng đại và nếu có dùng

thì sự phóng đại thường không thật rõ nét. Bí quyết tiếng cười của nhà văn là

ở chỗ: sau khi phát hiện xung đột trào phúng, tác giả thường đặt hai mặt đối

lập của xung đột ấy cạnh nhau và đưa nó vào một tình huống trào phúng

(thường là tình huống bi hài kịch nội tâm) để xung đột trào phúng tự bộc lộ.

Do không được phóng đại nên xung đột trào phúng thường không thật nổi bật

và khó nhận ra một cách nhanh chóng. Người đọc thường chỉ nhận ra những

xung đột ấy sau khi ngẫm nghĩ, liên tưởng. Từ sự ngẫm nghĩ liên tưởng mà

tiếng cười xuất hiện một cách lặng lẽ, trầm lắng. Khác với Nguyễn Công Hoan

và Vũ Trọng Phụng, Nam Cao không cười to mấy khi, nghĩa là không bật cười

một cách giòn giã, hả hê mà chỉ cười nhếch mép, cười nửa miệng, cười

không thành tiếng. Đó là tiếng cười nuốt vào bên trong cái vị chát mặn của

nước mắt, những giọt nước mắt của sự xấu hổ bởi sự tự ý thức về tình trạng

"sống mòn" của chính mình và giai cấp mình.

2. Óc châm chọc tinh quái của Nguyễn Công Hoan

Tạo xung đột giữa hai "khung quy chiếu", hai "văn cảnh liên tưởng" là

phương diện cơ bản của mọi hình thức hài hước, lời nói dí dỏm, bông đùa và

những trò đùa khác. Ngoài phương diện cơ bản này, còn một phưong diện

khác không kém phần quan trọng: đó là sự "châm ngòi" tạo ra động lực cảm

xúc của hài hước, châm chọc và óc tinh quái, cần thấy rằng, trong hài hước,

"máu" châm chọc có những mức độ rất khác nhau: ở những mức nhẹ là đùa

yêu, đùa vui, đùa chơi, đùa giỡn, đùa nghịch... cao hơn là trêu chòng, châm

chọc..., những mức độ mạnh, gay gắt là công kích, xâm kích, đả kích... óc tinh

quái cũng cố nhiều sắc thái khác nhau: có khi ác ý bộc lộ công khai, sát phạt,

phỉ báng, mạt sát... xúc phạm thô bạo... có những ác ý khiến người ta nghĩ

đến chơi khăm, chơi đểu, chơi xỏ và cũng có khi ác ý chỉ loáng thoáng, nhẹ

nhàng hoà vào những tình cảm tốt đẹp như cảm tình, thân thiện, yêu thích...

không phải trường hợp hài hước nào "máu" châm chọc và óc tinh quái cũng

lộ rõ, dễ nhận thấy. Hài hước thường hướng về một đối tượng bị cười, nhằm

vào những khuyết điểm, nhược điểm của đối tượng đó. Nếu như tác giả hài

hước có tinh thần khoan hoà với con người của đối tượng thì nụ cười hài

hước đậm đà hương vị nhân văn. Tinh thần khoan hoà có thể làm dịu đi óc

châm chọc tinh quái nhưng không phải vì vậy tiếng cười hài hước trở nên tẻ

nhạt. Tẻ nhạt hay đậm đà là ở sự hóm hỉnh, trí tuệ sắc sảo của tác giả hài

hước.

Đọc truyện ngắn trào phúng Nguyễn Công Hoan, ta thấy chất muối hài

hước dường như đã hoà tan trong "món ăn chế biến và nấu giỏi". Tuy nhiên,

nếu tinh ý, vẫn có thể nhận ra cái "máu" châm chọc và óc tinh quái của nhà

trào phúng. Cái "máu” này, cái tính này thể hiện ở tất cả các cấp độ nghệ

thuật song đậm nét và nổi bật nhất là ở hình bóng một Nguyễn Công Hoan cứ

ẩn hiện thấp thoáng trên từng trang viết của nhà văn. Điều này được thể hiện

tập trung ở những lời bình luận trữ tình ngoại đề hết sức độc đáo, ở lối giễu

nhại phong cách ngôn ngữ nhân vật, nhất là ở hình ảnh những nhân vật có vẻ

ngờ nghệch, ngu ngơ của tác giả.

Trước hết ta thấy hình ảnh tác giả hiện lên một cách trực tiếp qua

những lời trữ tình ngoại đề hết sức độc đáo của nhà văn. Truyện ngắn

Nguyễn Công Hoan được xem như cái cầu nối giữa truyện truyền thống

thuyết lý đạo đức (tiêu biểu là truyện của Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học) với

truyện hiện đại (thời kỳ 1930-1945). Trong tác phẩm truyện đạo lý, nhà văn

thường đứng ra thuyết giảng đạo đức một cách trực tiếp. Trung tâm hứng thú

của người viết truyện là cốt truyện chứ không phải là nhân vật, tính cách. Ở

đây, bút pháp ngoại hiện được sử dụng như một thủ pháp nghệ thuật chủ

yếu. Tâm lý, tính cách nhân vật được thể hiện trực tiếp qua hành vi bên ngoài

hay hành động nghệ thuật ngoại hiện của nhân vật. Đây là điểm hạn chế

trong nghệ thuật trần thuật của truyện truyền thống. Hạn chế này còn để lại

dấu vết trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan. Tuy nhiên, ở Nguyễn Công

Hoan, cùng với sự tồn tại những hạn chế mang tính quá độ của lối trần thuật

truyền thống (thể hiện chủ yếu ở giai đoạn sáng tác đầu) là sự xuất hiện yếu

tố mới mẻ và hấp dẫn tính cách tân của nghệ thuật trần thuật hiện đại (thể

hiện rõ nét ở những sáng tác ở giai đoạn sau) ấy là lời trữ tình ngoại đề hết

sức độc đáo của nhà văn. Trử tình ngoại đề là một yếu tố quan trọng thường

gặp ở những tác phẩm văn xuôi hiện đại. Ở nhà văn nào cũng có trữ tình

ngoại đề nhưng trữ tình ngoại đề một cách hóm hỉnh, tinh quái với những lời

suồng sã, đùa vui thoải mái và mang lại hiệu quả nghệ thuật cao thì có lẽ

Nguyễn Công Hoan là một trong không nhiều nhà văn đã tỏ ra thành công

xuất sắc. Thông thường người ta sử dụng trữ tình ngoại đề trong văn trữ tình

để thuyết minh, biện luận nhằm mở rộng tâm tưởng tác giả (những tác phẩm

văn xuôi trử tình của Nguyễn Tuân, Nhất Linh là những ví dụ tiêu biểu). Là

"chuyên gia" về trào phúng, Nguyễn Công Hoan khác các tác giả cùng thời ở

việc sử dụng trữ tình ngoại đề. Trong truyện ngắn trào phúng của mình, ông

thường xây dựng những tình huống đối lập, những tình huống này tự nó đã

hấp dẫn nhưng sự hấp dẫn như được nhân lên bởi tác giả chen vào những

lời trữ tình ngoại đề hết sức độc đáo. Cái riêng, cái độc đáo, cái không thể

trộn lẫn của lời trữ tình ngoại đề này thường không dài, được đưa vào tác

phẩm một cách điểm xuyết, thích hợp với từng trường hợp cụ thể (có khi ở

đầu truyện, có khi ở giữa truyện, có khi ở cuối truyện). Nó thường ngắn gọn

nhưng hết sức độc đáo, sắc sảo và mang lại hiệu quả trào phúng cao. Mặt

khác trữ tình ngoại đề của Nguyễn Công Hoan không chỉ nhằm dựng tâm tư

tình cảm thuần tuý mà còn thể hiện lý trí, trí tuệ của người viết. Tính lý trí, trí

tuệ này thể hiện ở lời nói suồng sã, vui đùa thoải mái nhưng đầy chất thông

minh, hóm hỉnh, tinh quái của tác giả. Đây là nét độc đáo của phong cách trào

phúng Nguyễn Công Hoan. Chẳng hạn, mở đầu truyện ngắn Đồng hào có

ma, Nguyễn Công Hoan đã lập luận một cách vừa dí dỏm tinh quái, vừa hiểm

hóc phũ phàng về một tên tri huyện như thế này: "Tôi cực lực công kích sách

vệ sinh đã dạy ta ăn uống phải sạch sẽ, nếu ta muốn được khoẻ mạnh, béo

tốt. Thuyết ấy sai. Trăm lần sai! Nghìn lần sai! Vì tôi thấy, ở đời này, bao

nhiêu những anh béo, khoẻ đều là những anh thích ăn bẩn cả". Ta có thể tìm

những ví dụ tương tự trong nhiều tác phẩm khác (Một tấm gương sáng, Cái lò

gạch bí mật, Chính sách thân dân...).

Hình ảnh tác giả cũng có khi hiện lên qua thủ pháp giễu nhại phong

cách ngôn ngữ nhân vật. Giễu nhại lại biến thành trò cười tất cả những gì

được xem là trang nghiêm bằng cách mô phỏng hay hí phỏng một cách hài

hước lời nói, giọng điệu của nhân vật nào đây hoặc phong cách ngôn ngữ

của một tầng lớp xã hội nào đấy thuộc thế giới có vẻ nghiêm trang ấy. Sự mô

phỏng này thường được cường điệu, phóng đại để tô đậm tính chất giả dối và

lố bịch của đối tượng chế giễu, làm bật ra tiếng cười tự nhiên. Thủ pháp này

được sử dụng phổ biến trong văn trào phúng song mỗi nhà văn lại có sở

trường và tài nghệ riêng. Nếu Vũ Trọng Phụng (trong Số đỏ) giễu nhại ở tầm

vĩ mô, nghĩa là giễu nhại cả một xã hội vô nghĩa lý thì Nguyễn Công Hoan chủ

yếu giễu nhại ở tầm vi mô, nghĩa là giễu nhại ở cấp lời nói, nói đúng hơn là

giễu nhại phong cách ngôn ngữ nhân vật. Lối giễu nhại của ông cũng rất

phong phú đa dạng: giễu nhại ngôn ngữ quan lại (Gánh khoai lang), giễu nhại

ngôn ngữ lính tráng (Thật là phúc), giễu nhại ngôn ngữ hành chính (Tinh thần

thể dục), giễu nhại ngôn ngữ trí thức Tây học (Cái ví ấy của ai), giễu nhại

ngôn ngữ văn chương lãng mạn (Thế là mợ nó đi Tây), giễu nhại ngôn ngữ

văn trinh thám (Cái lò gạch bí mật), giễu nhại ngôn ngữ hát tuồng (Đào kép

mới), giễu nhại lối văn cáo phó (Báo hiếu: trả nghĩa mẹ), giễu nhại ngôn ngữ

thầy đồ (Thầy cáu), giễu nhại ngôn ngữ hối lộ (Tinh thần thể dục)...

Hình ảnh tác giả có khi lại hiện lên qua thủ pháp xây dựng nhân vật có

vẻ ngu ngơ, ngờ nghệch của nhà văn. Đọc Nguyễn Công Hoan, thấy sắc thái

tiếng cười của ông có một cái gì tinh quái kiểu Trạng Quỳnh. Điều này thể

hiện rõ nét ở nghệ thuật sáng tạo nhân vật giả vờ ngu ngơ, ngờ nghệch,

nghĩa là tác giả dựng lên một loại nhân vật đóng vai người trong cuộc hay

người chứng kiến. Nhân vật này có vẻ ngờ nghệch để làm người đọc cũng

như bị ngờ nghệch theo. Người đọc có thể nhận ra rằng sau nhân vật có vẻ

ngờ nghệch này một Nguyễn Công Hoan với tất cả sự thông minh, hóm hỉnh,

tinh quái (Oẳn tà rroằn, Cái lò gạch bí mật, Nỗi lòng ai tỏ, Lại chuyện con

mèo). Trong Lại chuyện con mèo chẳng hạn, nhân vật "Tôi" là nhân vật ngờ

nghệch trước lý do không khí căng thẳng trong gia đình ông chủ người Tây có

mèo đẻ. Ai đi nhà thương? Ai cần bông băng? Những câu hỏi có vẻ ngờ

nghệch ấy của nhân vật làm cho người đọc cũng như ngờ nghệch theo mà tự

hỏi như thế. Truyện Nổi lòng ai tỏ, nhân vật ngờ nghệch là bà mẹ. Nhân vật

này ngờ nghệch trước nguyên nhân nỗi buồn của cô con gái yêu. Những

phán đoán ngờ nghệch của bà mẹ về lý do nỗi buồn của người con gái ấy

khiến người đọc cũng như bị ngờ nghệch theo vậy. Nhà nghiên cứu Nguyễn

Đăng Mạnh đã đưa ra một nhận định xác đáng: "... Một trong những thủ pháp

hóm hỉnh nhất của nhà văn (tức Nguyễn Công Hoan - TVH) là dùng những chi

tiết đánh lạc hướng độc giả khỏi cái đích thực sự của câu chuyện. Người đọc

càng bị lạc đi xa bao nhiêu thì khi kết thúc, càng bị bất ngờ bấy nhiêu. Đây là

chỗ mà nhà trào phúng có thể nghĩ ra đủ thứ "cạm bẫy" thú vị. Cũng là thủ

thuật đánh lạc hướng, nhưng ở nhiều trường họp, tác giả lại dùng một loại

nhân vật đóng vai người trong cuộc hay người chứng kiến. Nhân vật này bộ

dạng thường thật thà, ngớ ngẩn, kỳ thực mang tất cả cái hóm hỉnh, ranh

mãnh của nhà văn". Ngoài ra chứng ta còn có thể thấy hình ảnh tác giả hiện

lên qua những thủ pháp gây cười khác của nhà văn: so sánh ví von, chơi

chữ, xáo trộn các phong cách ngôn ngữ.

Nếu nói Nguyễn Công Hoan là một tác giả xuất sắc của truyện ngắn

hiện đại thì cũng có nghĩa nói ông là "cây” truyện ngắn trào phúng xuất sắc

nhất bởi phần đóng góp quan trọng và nổi bật của ông cho văn học hiện đại

Việt Nam chính là truyện ngắn trào phúng. Nguyễn Công Hoan là một trong

số không nhiều nhà văn hiện đại đã kế thừa và phát huy truyền thống trào

phúng của văn học dân tộc. Tác phẩm của ông được xem như một mảng mầu

không thể thay thế trên bức tranh trào phúng toàn cảnh vốn hết sức phong

phú và đa dạng của những thời kỳ 1930-1945. Đặc sắc truyện trào phúng

Nguyễn Công Hoan được thể hiện trên nhiều phương diện và ở nhiều cấp độ

song nghệ thuật tạo dựng chất trí tuệ và óc châm chọc tinh quái có thể được

xem như một đóng góp riêng, độc đáo và quan trọng của nhà trào phúng

Nguyễn Công Hoan.

Hà Nội, tháng 11 năm 1998 (Tạp chí Văn học số 2-1999)

NGUYỄN CÔNG HOAN (1903-1977)NGUYỄN HOÀNH KHUNG

Nguyễn Công Hoan là nhà văn thuộc lớp kỳ cựu, sáng tác từ hồi văn

xuôi "quốc ngữ" còn chập chững. Sau hơn năm mươi năm cầm bút, ông đã

để lại sự nghiệp văn học có thể nói là đồ sộ. Ông là một trong những tên tuổi

tiêu biểu của trào lưu văn học hiện thực phê phán Việt Nam đương thời.

Nguyễn Công Hoan là cây bút được nhiều người chú ý từ sớm. Tên tuổi của

ông nhanh chóng trở nên quen thuộc với đông đảo bạn đọc trong nước.

Nhiều tác phẩm của ông thuộc vào những tác phẩm "cổ điển" trong nền văn

xuôi trước Cách mạng, được in lại nhiều lần và được dịch ra nhiều thứ tiếng

nước ngoài. Tuy vậy, trong sự nghiệp văn học có thể nói là đồ sộ của Nguyễn

Công Hoan chứa đựng nhiều mâu thuẫn và chất lượng không đồng đều một

cách rõ rệt. Và việc khẳng định những đóng góp to lớn và độc đáo của nhà

văn đối với văn học dân tộc, đồng thời, lý giải những mâu thuẫn trong tư

tưởng và sáng tác của ông, dù đã được giới nghiên cứu văn học chú ý vẫn

còn cần được tiếp tục làm sáng tỏ. 

I. VÀI NÉT VỀ TIỂU SỬ VÀ Ý THỨC SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN CÔNG HOAN

1. Nguyễn Công Hoan sinh ngày 6 tháng 3 năm 1903 tại làng Xuân

Cầu, huyện Văn Giang, tỉnh Bắc Ninh (nay thuộc tỉnh Hưng Yên), trong một

gia đình quan lại phong kiến xuất thân khoa bảng bắt đầu sa sút. Ông thân

sinh là Nguyễn Đạo Khang, đỗ tú tài, làm Huấn đạo. Vì nhà nghèo đông con

nên ông Huấn đạo phải gửi Nguyễn Công Hoan ở nhà anh ruột là ông Phó

bảng Nguyễn Đạo Quán làm tri huyện. Sinh ra và lớn lên ở nhà quan, Nguyễn

Công Hoan từ nhỏ đã nghe và đã thấy đủ chuyện của quan trường.

Tốt nghiệp trường Sư phạm, năm 1926, Nguyễn Công Hoan đi dạy học

và vừa dạy học, vừa viết văn, cho tới Cách mạng tháng Tám 1945. Nhà giáo

tiểu học đó không được cấp trên ưa vì không thuộc loại trung thành, dễ bảo,

nên thường bị "đổi" đi nhiều nơi, chẳng ở nơi nào được lâu. Ông đã ngồi "gõ

đầu trẻ" ở thị xã Hải Dương, huyện Nam Sách, huyện Kinh Môn; thị xã Lào

cai, thành phố Nam Định, đảo Trà Cổ... Song, nỗi long đong của nghề giáo lại

là điều may mắn trong nghề văn nhà văn Nguyễn Công Hoan có điều kiện "đi

thực tế" nhiều nơi, tiếp xúc với nhiều người, quan sát nhiều cảnh đời...

Từ nhỏ, cậu bé Nguyễn Công Hoan đã nghe trong nhà nói đến ông Đề

Thám, cụ Phan Bội Châu, cụ Phan Chu Trinh, "ông" Đông Kinh nghĩa thục và

rất cảm phục họ. Sau ông được đọc các báo Việt Nam hồn, Le Paria (Người

cùng khổ) gửi bí mật từ Pháp về, đọc những sách viết về Tôn Dật Tiên, Phan

Bội Châu, Lê Nin, sách của Nam đồng thư xã, Cường học thứ xã. Gia đình

(các em ruột, các con trai), họ hàng, bè bạn của ông có nhiều người thoát ly

làm cách mạng và bị tù đày. Năm 1928, Nguyễn Công Hoan gia nhập Việt

Nam Quốc dân đảng song chưa hoạt động được mấy thì gặp khủng bố. Thời

kỳ Mặt trận Dân chủ, Nguyễn Công Hoan có tiếp xúc với một số chiến sĩ cộng

sản ở Nam Định như Lê Đức Thọ, Lê Văn Phúc... được nghe giảng về "thặng

dư giá trị", "đấu tranh giai cấp". Thời kỳ này, nhà văn chịu ảnh hưởng của

Đảng Cộng sản rõ rệt. Sở mật thám thực dân cho ông là "một tay cộng sản

nguy hiểm và chuyển ông từ thị xã Nam Định - nơi tập trung nhiều thợ thuyền

- ra hòn đảo Trà cổ hẻo lánh. Nhà văn đã tranh thủ viết hối hả tiểu thuyết

Bước đường cùng để "trang trải món nợ lòng với anh em cộng sản ở Nam

Định" trước khi đi. Bước đường cùng (1938) là kết quả tích cực của ảnh

hưởng đó. Chính quyền thực dân đã ra lệnh cấm lưu hành Bước đường

cùng, và trong thời kỳ Đại chiến lần thứ hai, lại mật lệnh cho Sở kiểm duyệt

không in bất cứ những gì ông viết. Chúng theo dõi ông, thường khám nhà và

có lần truy tố ông trước toà. Năm 1945, ông còn bị Nhật bắt vì hoạt động

chính trị và vì gia đình có người làm cách mạng.

Nguyễn Công Hoan đã hết sức hào hứng đón Cách mạng tháng Tám.

Ông được giao làm Phó giám đốc Sở tuyên truyền Bắc Bộ. Khi kháng chiến

toàn quốc bùng nổ, ông gia nhập quân đội, làm báo Vệ quốc quân rồi Giám

đốc trường Văn học quân nhân trung cấp, chủ nhiệm tờ Quân nhân học báo,

được kết nạp vào Đảng Cộng sản (1948). Từ ngày hoà bình (1954) ông trở lại

sáng tác một cách tập trung và khi Hội Nhà văn thành lập (1957), ông được

bầu làm Chủ tịch Hội khoá chấp hành đầu tiên và uỷ viên thường vụ Hội các

khoá tiếp theo.

2. Sinh trưởng trong một gia đình quan lại khoa bảng, Nguyễn Công

Hoan chịu ảnh hưởng khá nặng của hệ tư tưởng phong kiến từ rất sớm.

Trong thời buổi Tây, Tầu nhố nhăng ấy, đám quan lại xuất thân khoa bảng bị

thất thế nên họ bất mãn với thực dân với thời cuộc. Sự đắc chí của bọn quan

lại hãnh tiến, vốn từ cai đội, bồi bếp, thông ngôn... nhờ nịnh Tây và có thành

tích chống phá cách mạng mà ngoi lên, là sự xúc phạm đối với họ. Song vì

bất lực, họ chỉ biết phản ứng một cách tiêu cực bằng cách cố giữ nền nếp

Nho phong cùng đạo đức phong kiến lỗi thời, tự an ủi bằng thứ ưu thế quý tộc

tinh thần, khinh bỉ bọn quan lại mới, bọn tư sản thành thị "Âu hoá" và cả cái

trật tự thuộc địa mới. Ở họ vẫn có nhiều tinh thần dân tộc, và trong hệ thống

tư tưởng, tình cảm nhà Nho thanh bạch của họ vẫn có những yếu tố lành

mạnh tích cực của văn hoá truyền thống, mang tính nhân dân, tuy sự bất mãn

của họ có phần là do địa vị quyền lợi giai cấp bị đụng chạm.

Đứng trên lập trường của lớp quan lại lỗi thời, lép vế, Nguyễn Công

Hoan có khi đả kích không thương tiếc bọn quan lại hãnh tiến hắt chấp lễ

nghĩa liêm sỉ, bọn tư sản chạy theo lối sống "Âu hoá" nhố nhăng đồi bại cũng

bao nhiêu chuyện vô đạo vô luân trong xã hội thực dân thối nát đương thời,

tất cả đều như lăng nhục đối với những giá trị đạo đức cổ truyền. Khi phủ

định, lập trường đạo đức đó của nhà văn nói chung phù hợp với lập trường

đạo đức của nhân dân, ngoài trừ trong vấn đề phụ nữ và hôn nhân gia đình,

ông tỏ ra khá bảo thủ. Nhưng khi khẳng định, lập trường đạo đức bảo thủ đã

khiến ông đi chệch khỏi con đường của chủ nghĩa hiện thực, rơi vào phương

pháp chủ quan với khuynh hướng giáo huấn. Nếu trong truyện ngắn, ngòi bút

trào phúng Nguyễn Công Hoan đã dựng nên cả hệ thống nhân vật phản diện

rất sinh động, rất chân thực thì trong truyện dài, ông đưa ra một loạt những

mẫu người lý tưởng không mấy chân thực: những trí thức tiểu tư sản nghèo

xuất thân Nho gia, nhất là những phụ nữ theo khuôn mẫu nền nếp phong

kiến. Tư tưởng phong kiến bảo thủ của Nguyễn Công Hoan biểu lộ tập trung,

đầy đủ nhất trong tiểu thuyết Thanh đạm (1943), trong đó, nhà văn hầu như

thần thánh hoá một nhân vật quan lại với tất cả đạo lý, lễ giáo, phong tục

phong kiến lỗi thời ngày xưa.

Song qua toàn bộ sáng tác của Nguyễn Công Hoan trước Cách mạng,

có thể thấy rõ quan điểm đạo đức phong kiến mặc dù sâu sắc cũng không

phải là quan điểm nhìn nhận hiện thực duy nhất và chủ yếu nhất của nhà văn.

Có thể nói chủ đề bao trùm trong truyện ngắn, truyện dài của Nguyễn Công

Hoan không phải là chủ đề đạo đức phong kiến là là Sự mâu thuẫn giàu -

nghèo trong xã hội. Mâu thuẫn giàu - nghèo trong xã hội là nỗi ám ảnh

thường trực, trở thành ý thức nghệ thuật của Nguyễn Công Hoan, chi phối cả

cách dựng truyện, cách kết cấu, xây dựng nhân vật trong phần lớn tác phẩm

của ông. Quan điểm giàu - nghèo của Nguyễn Công Hoan tuy còn trừu tượng,

chưa phải là quan điểm giai cấp thật chính xác, song điều đáng chú ý là nhà

văn tỏ ra khá nhạy cảm trước mối mâu thuẫn xã hội đó và ông luôn đứng về

phía người nghèo bị ức hiếp bóc lột để lên án bọn giàu có quyền thế mà bất

nhân bất nghĩa... Đó là quan điểm xã hội căn bản của Nguyễn Công Hoan, là

cảm quan hiện thực khoẻ khoắn, tiến bộ của nhà văn, khiến ông sớm đi ngay

vào con đường chủ nghĩa hiện thực. Mặc dù nhiều khi chao đảo, phức tạp,

nhìn chung, chủ nghĩa hiện thực phê phán vẫn là phương pháp sáng tác chủ

yếu trong phần nhiều tác phẩm của ông.

Quan điểm đạo đức phong kiến và nhất là quan điểm giàu - nghèo là

hai quan điểm nhìn nhận hiện thực chủ yếu ở Nguyễn Công Hoan. Hai quan

điểm này vừa thống nhất, vừa mâu thuẫn và có sự diễn biến do tác động của

hoàn cảnh xã hội - lịch sử. Chính việc tìm hiểu sự vận động của mối quan hệ

biện chứng giữa hai quan điểm nhìn nhận hiện thực đó là đi vào cái đầu mối,

cái lôgic của sự nghiệp sáng tác phong phú nhưng chứa nhiều mâu thuẫn và

có quá trình diễn tiến không hoàn toàn xuôi chiều của nhà văn.

Trên nét lớn, có thể thấy rằng khi chịu ảnh hưởng mạnh của cách

mạng, nhà văn thường đứng trên lập trường xã hội tiến bộ, màu sắc quan

điểm giàu - nghèo, còn khi ảnh hưởng của cách mạng bị giảm sút do hoàn

cảnh lịch sử không thuận lợi, nhà văn dường như từ bỏ quan điểm giàu -

nghèo và chỉ đứng trên lập trường đạo đức phong kiến bảo thủ để sáng tác.

Đó là nói trên nét lớn, chứ trong thực tiễn sáng tác của Nguyễn Công Hoan,

sự tranh chấp, xen kẽ của hai quan điểm còn phức tạp hơn nhiều.

Là một trí thức "Tây học" thuộc thế hệ 1930, song do ảnh hưởng sâu

sắc của truyền thống và môi trường văn hoá lúc thiếu thời, do tuổi đời, có thể

nói Nguyễn Công Hoan là con đẻ của hai nền văn hoá lúc giao thời: "cựu học"

và "tân học". Sáng tác của ông là bằng chứng về tính chất quá độ của hai thời

đại. Ông bước vào làng văn khi mà nền văn học truyền thống đang chuyển

mình sang phạm trù hiện đại; ngòi bút dồi dào của ông đã đóng góp tích cực

vào quá trình hiện đại hoá khẩn trương của văn xuôi khi đó, đồng thời, cũng

biểu lộ những dấu vết của một thời kỳ chuyển biến chưa xong, còn bị chi phối

ít nhiều bởi cái cũ.

Khuynh hướng giáo huấn, quan điểm "nghệ thuật vị nghệ thuật" tư sản,

quan điểm vị nhân sinh, quan điểm hiện thực tiến bộ cùng đồng thời tồn tại

trong ý thức sáng tác của Nguyễn Công Hoan, xen kẽ nhau và tranh chấp

nhau. Tuỳ theo sự phát triển diễn biến của điều kiện xã hội - lịch sử và hoàn

cảnh riêng của nhà văn, quan điểm sáng tác của ông cũng có biến đổi qua

các thời kỳ.

Quan điểm văn học, phương pháp sáng tác, tư duy nghệ thuật ở

Nguyễn Công Hoan đều không thật nhất quán và đều mang dấu vết rõ rệt của

thời kỳ quá độ. Không thấy rõ điều đó thì khó lý giải thoả đáng những mâu

thuẫn trong sáng tác và chỗ mạnh, chỗ yếu trong bút pháp nghệ thuật của

nhà văn.

II - TRUYỆN NGẮN

Nguyễn Công Hoan sáng tác hầu như song song cả truyện ngắn và

truyện dài, song có thể nói, chính ở truyện ngắn, vị trí vẻ vang trong văn học

sử của ông mới thật sự được khẳng định. Ông viết rất nhiều - có tới trên hai

trăm truyện ngắn - một con số kỷ lục trong văn học Việt Nam. Không phải mọi

truyện đều có giá trị, song số truyện có giá trị là phần nhiều, trong đó có

không ít truyện thật xuất sắc.

1. Vài nét về quá trình sáng tác truyện ngắn

Sự nghiệp của nhà truyện ngắn Nguyễn Công Hoan thật sự bắt đầu là

từ 1929, khi ông ra mắt khá thường xuyên trên mục Xã hội ba đào ký của An

Nam tạp chí do Tản Đà chủ trương. Sau đó, ông viết đều trên báo Nhật Tân

rồi Tiểu thuyết thứ bảy và Phổ thông bán nguyệt san của nhà Tân Dân. Trước

Cách mạng, một số lớn truyện ngắn của ông đã được tập hợp xuất bản thành

tập: Hai thằng khốn nạn (1934), Kép Tư Bền (1935), Đào kép mới (1938),

Sóng vũ môn (1939), Người vợ lẽ bạn tôi (1939), Ông chủ báo (1940).

Cũng như với truyện dài, quá trình sáng tác của truyện ngắn Nguyễn

Công Hoan trước Cách mạng có thể chia làm ba thời kỳ, khá phù hợp với ba

thời kỳ vận động phát triển của toàn bộ văn học dân tộc của tình hình xã hội:

thời kỳ 1929-1935, thời kỳ 1935-1939, thời kỳ 1940-1945.

Thời kỳ 1929-1935

Trong khi Tự lực văn đoàn với "tiếng cười Phong hoá" và những truyện

ngắn, truyện dài lãng mạn đang lôi cuốn công chúng tiểu tư sản mạnh mẽ, thì

ngay từ khi ra mắt trong mục Xã hội ba đào ký trên An Nam tạp chí - là mục

chuyên viết những "cảnh xuống” như lời "đặt hàng" của Tản Đà - Nguyễn

Công Hoan tự vạch con đường riêng: nhìn thẳng vào hiện thực, bằng tiếng

cười trào phúng, phơi ra mặt trái của xã hội đầy bất công thối nát, kẻ giàu

sống phè phởn, vô đạo, còn người nghèo thì bị ức hiếp và đói khổ cùng cực.

Tập Kép Tư Bền, xuất bản 1935, gồm 15 truyện ngắn sáng tác trong khoảng

1929-1935, đã gây tiếng vang lớn, được Hải Triều biểu dương nhiệt liệt, coi

đó là "cái tác phẩm thuộc về trào lưu tả thực xã hội của nước ta".

Với Kép Tư Bền, Nguyễn Công Hoan vừa là một trong những người

mở màn, vừa là người cắm ngọn cờ chiến thắng cho khuynh hướng văn học

hiện thực - được gọi bằng "tả chân", "xã hội", "tả thực" - trên khu vực văn học

hợp pháp đương thời.

Trong khi "tiếng cười Phong hoá" của nhóm Tự lực văn đoàn là nhằm

vào cái hủ lậu, "nhà quê", thể hiện mối mâu thuẫn mới - cũ, “văn minh" và cổ

hủ, thì tiếng cười trào phúng của truyện ngắn Nguyễn Công Hoan lại làm nổi

bật lên sự bất công có tính chất giai cấp của xã hội, "sự xung đột giữa kẻ giàu

- nghèo", "sự đụng chạm của cái giàu và cái nghèo trên đường đời", như lời

Vũ Ngọc Phan (Nhà văn hiện đại, quyển tư, tập hạ).

Trong Răng con chó của nhà tư bản, sự đụng độ giàu - nghèo thể hiện

thật rõ rệt. Ông chủ hãng ôtô đã phóng xe đuổi theo người ăn mày vì người

này đã dám đánh gãy răng con chó Tây của ông khi nó chồm vào cắn anh ta.

"A mày tát gãy răng chó ông, ông chỉ kẹp cho mày chết tươi, rồi ông đền

mạng. Bất quá ba chục bạc là cùng!" - câu nói của nhà tư bản bộc lộ đầy đủ

bản chất giai cấp lang sói của ông ta và cho thấy cái giá trị thảm hại của

người nghèo trong xã hội đồng tiền lạnh lùng đó.

Người nghèo trong cái xã hội ấy không những khổ vì đói rách mà còn

khổ vì bị xúc phạm về nhân phẩm và bị chà đạp phũ phàng. Dư luận thành

kiến bất công trút lên kẻ nghèo đói đủ mọi thứ tội lỗi xấu xa, trong khi họ chỉ

có "tội"... nghèo đói! Vì đói quá mà những "thằng ăn cắp" phải ăn quỵt hai xu

bún riêu, vài củ khoai luộc, một chiếc bánh... để rồi bị gán cho những tội tầy

đình và bị đánh đập" rất dã man; tất cả đều coi chúng như những kẻ hết sức

nguy hiểm (Thằng ăn cắp, Bữa no đòn, Thế cho nó chừa)! Trong khi đó,

những kẻ giàu sang, ông Huyện, ông Đốc, kỹ sư, cử nhân, bà Tham, bà Cử,

rất lịch sự, văn minh, nhưng lại... ăn cắp ví tiền của nhau (Cái ví ấy của ai)!

Nhà văn chua chát so sánh hai hạng ăn cắp: một hạng vì đói khát phải "ăn

cắp dấm dúi để nuôi thân", một hạng giàu có sang trong lại “ăn cắp đường

hoàng”.

Khinh ghét hạng giàu mà bất nhân, vô đạo, ngòi bút trào phúng của

Nguyễn Công Hoan đặc biệt sắc sảo trong việc vạch trần bộ mặt tàn ác và

nhem nhuốc của chúng, từ những quan phụ mẫu, những cụ Chánh, ông Lý ở

nông thôn đến các ông chủ, bà chủ ở thành phố.

Thật là phúc là câu chuyện rất tiêu biểu về thói nhũng nhiễu, hống hách

của đám nha lại, lính tráng, dựa thế quan làm mọi trò ngang ngược; đồng

thời, cho thấy sự thối nát của bộ máy pháp luật khi ấy qua cách xử của một

ông quan về vụ án "lấy thịt đè người" của tên lính cơ "ván cách". Ngài mải ván

tổ tôm nên chẳng buồn để ý nghe những lời kể lể của kẻ bị ức hiếp khốn khổ.

Và cuối cùng: "Khi câu chuyện bẩm xong thì vừa hết ván bài. Quan ngẩng

đầu lên nhìn anh Tam rồi cho gọi chị Tam vào. Quan ngắm một lúc, hai con

mắt sáng quắc như hai ngọn đèn trời, khiến cho hai vợ chồng nhà hàng bánh

giò phải thất đảm (...). Một lúc, ngài sang sảng tiếng truyền xuống, như ông

Long thần ban hạnh phúc cho chúng sinh mà dạy rằng: "Đáng lẽ đương đêm

chúng bay đánh nhau, thì không biết nếp tẻ ra sao, ông hãy bỏ tù hăm bốn

giờ cái đã! Nhưng ông tha cho về mà làm ăn lương thiện, không được lôi thôi

nữa. Vả lại vợ mày mặt mũi thế kia chắc hẳn cũng có thế nào với nó thì nó

mới thế chứ! Thôi ông cho về! Ông đang bận". Thật tồi tệ hết chỗ nói! Lính

tráng thì đểu cáng, trắng trợn, quan phụ mẫu thì vô trách nhiệm tới quái gở,

không thèm đếm xỉa đến công lý và luật pháp. Người dân lương thiện bị ức

hiếp liệu còn biết kêu vào đâu!

Cái nạn ôtô, Đàn bà là giống yếu... tiếp tục đả kích cay độc giới quan

lại. Không những hống hách bóp nặn của dân đen, các quan còn thẳng tay

bóp nặn cả của đám thuộc hạ một cách trắng trợn. Và các quan lớn bề ngoài

oai nghiêm nhưng lắm khi rắt mực thảm hại trước các bà lớn trong tư thất...

Cụ Chánh bá mất giày vừa đả kích cay độc bọn cường hào địa chủ vẫn

tác oai tác quái ở nông thôn, vừa vạch trần thói ăn cắp đê tiện của "hạng

giàu”. Đằng sau bộ mặt tôn nghiêm đáng sợ "khét tiếng trong hàng tổng", "hét

ra lửa" của "cụ Chánh Bá" là tâm địa ti tiện một tên ăn cắp... chính tông! Cụ

dàn dựng màn kịch mất giày để kiếm giày mới rất xuất sắc: ăn cắp mà cứ...

oai nghiêm như không!

Những "ông chủ”, "bà chủ" tư sản và cả xã hội đồng tiền cũng bị

Nguyễn Công Hoan đả kích thẳng tay trong hàng loạt truyện. Bọn chúng giàu

có, sang trọng mà bất hiếu bất nghĩa, giả đạo đức tới kinh tởm (Báo hiếu: trả

nghĩa cha; Báo hiếu: trả nghĩa mẹ). Khi cần thì chúng ngọt ngào tử tế, khi

không cần thì giở mặt đểu cáng (Thằng điên). Và còn bao nhiêu chuyện chua

chát về thế thái nhân tình trong cái xã hội phong hoá suy đồi ấy (Mất cái ví,

Bà chủ mất trộm, Thế là mợ nó đi Tây).

Ngòi bút trào phúng của Nguyễn Công Hoan tỏ ra thật sắc sảo khi miêu

tả đám "gái mới" lãng mạn con nhà giàu nhõng nhẽo, đua đòi ăn diện và yêu

đương tự do. Trước làn sóng "Âu hoá", "vui vẻ trẻ trung" lan tràn ở thành thị

khi đó, Nguyễn Công Hoan dứt khoát lên án. Về căn bản, sự lên án đó là lành

mạnh, tiến bộ. Vừa từ lập trường đạo đức, vừa từ quan điểm xã hội giàu -

nghèo, ông không khoan nhượng với lối sống xa hoa, đú đởn, tự do cá nhân

quá trớn của xã hội tư sản "Âu hoá", đang là sự phỉ báng đối với nền nếp đạo

lý truyền thống cũng như với tình cảnh lầm than của đám dân nghèo khổ. Cô

Kếu gái tân thời, Chồng cô Kếu gái tân thời châm biếm thói đua đòi ăn diện

đang là cơn sốt trong thanh niên nhà giàu thành thị khi đó. Nỗi lòng ai tỏ là

chuyện một tiểu thư suốt ngày chỉ ngắm vuốt trước gương và nằm ườn

nghiền tiểu thuyết tình rẻ tiền. Cái "nỗi lòng" sâu kín khiến cô đau đớn thổn

thức mà cô chỉ có thể thổ lộ với bạn thân, nó là thế này: "Gớm, mình đọc đến

chỗ tả Vân chết, mình buồn - buồn - buồn là..."!

Cái lò gạch bí mật đã châm biếm những "nhà viết truyện trinh thám An

Nam" khá cay độc. Cái hóm hỉnh sắc sảo kết hợp với cái hài hước lành mạnh

giàu lương tri và có phần mặn mà của tiếu lâm khiến nhà văn đả kích khá

trúng thứ văn chương "hiện đại" lai căng toàn những sự ly kỳ rẻ tiền đó.

Với Nguyễn Công Hoan, văn chương lãng mạn thời thượng khi đó là

những tiểu thuyết Mịt mù của văn sĩ Lê Văn Tầm bút danh Lãng Mạn tử, bất

tài nhưng thèm nổi tiếng. Những "gái mới" lãng mạn nói năng văn hoa kiểu

cách được Nguyễn Công Hoan đặt vào miệng những phụ nữ hư hỏng rẻ tiền

trong Oẳn tà rooằn, Một công trình vĩ đại, những truyện đả kích rất ác đám

"gái mới" phóng đãng, truỵ lạc đương thời.

Thời kỳ này, Nguyễn Công Hoan có một số truyện ngắn cảm động thể

hiện tình cảnh khổ cực của người nghèo, hầu hết là dân nghèo thành thị,

thuộc đám "dưới đáy": phu xe, thằng quýt, con sen, ăn mày, lưu manh, gái

điếm... (Thằng ăn cắp, Vợ, Được chuyến khách, Thanh! Dạ!, Ngậm cười...).

Đáng chú ý có mấy truyện gây ấn tượng mạnh trong thời kỳ này là Kép Tư

Bền, Ngựa người người ngựa, hai truyện đều có cái cười mang dư vị chua

chát thấm thía, đi vào những tình huống oái oăm dở cười dở khóc và làm toát

lên nỗi cay cực khốn khổ của người nghèo trong xã hội đồng tiền. Tư Bền là

một kép hát nghèo đã ký hợp đồng biểu diễn cho một ông chủ gánh hát. Mặc

dù bố ốm nặng sắp chết, lòng dạ đau đớn, anh vẫn phải ra sức pha trò bông

lơn trên sân khấu để cho đám khán giả có tiền kia được cười thoả thích, hả

hê... Vì phải kiếm tiền mà kẻ nghèo không được tự do trong cả việc khóc

cười; trong lúc muốn khóc lại phải cười, chỉ vì cái cười của anh đã được trả

tiền rồi (Kép Tư Bền)! Ngựa người, người ngựa lại là một câu chuyện trớ trêu

khác. Đây là sự đụng độ oái oăm bất đắc dĩ trong đêm giao thừa giữa một

anh phu xe ế khách với một gái giang hồ cũng đang đi kiếm khách. Vì không

có khách, không trả được tiền xe nên cô gái điếm đã lừa quỵt anh xe, bỏ mặc

anh một mình trong đêm giao thừa sau khi chạy suốt mấy tiếng đồng hồ

không công. Cái kết thúc thật buồn: anh phu xe bàng hoàng khi biết mình bị

lừa, bao nhiêu hy vọng đặt vào chuyến khách đêm tất niên thế là tan thành

mây khói, lòng chết cay chết đắng, anh lủi thủi dắt xe đi giữa lúc tiếng pháo

chào năm mới nổ ran khắp nơi!... Ở mấy truyện này, đằng sau tiếng cười trào

phúng là niềm thương cảm chân thành của nhà văn đối với số phận kẻ

nghèo.

Như vậy, khuynh hướng hiện thực, ý thức phê phán xã hội đã được

khẳng định rõ rệt trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan thời kỳ này.

...

Bên cạnh tiếng cười trào phúng có ý nghĩa xã hội rõ rệt thì trong một số

truyện ngắn thời kỳ này của Nguyễn Công Hoan còn có tiếng cười khôi hài

mà nội dung phù phiếm, không có mấy ý nghĩa (Samandji, Quan tham nữa

giờ, Kìa con!, Nhân tình tôi...). Chủ nghĩa hiện thực tuy được khẳng định rõ

rệt ở sáng tác Nguyễn Công Hoan thời kỳ này, nhưng ngòi bút nhà văn vẫn

có lúc chông chênh, dao động, chưa thật vững vàng trên lập trường hiện

thực. Đây cũng là tình trạng chung của các cây bút "tả chân" thời kỳ này

(Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Tam Lang...).

Thời kỳ 1936-1939

Bước sang thời kỳ cao trào Mặt trận Dân chủ, được tiếp xúc với các

chiến sĩ cộng sản và sách báo cách mạng, lại được không khí đấu tranh sôi

nổi cổ vũ, ngòi bút Nguyễn Công Hoan xông xáo tung hoành, đứng vững hơn

trên lập trường hiện thực để đánh mạnh, đánh trúng hơn trước. Tiếng cười

trào phúng của ông càng sảng khoái, hả hê, nhưng lại có ý nghĩa xã hội

nghiêm túc, sâu sắc hơn rõ rệt. Đối tượng đả kích chủ yếu vẫn là bọn quan

lại, địa chủ cường hào, tư sản... song nhà văn nhìn rõ hơn, sâu sắc hơn vào

bản chất giai cấp của chúng.

Với bọn quan lại, bên cạnh những truyện ngắn tiếp tục đả kích cay độc

thói dâm ô bỉ ổi (bộ ba truyện ngắn Vẫn còn trịnh thượng, Chiếc đèn pin, Nạn

râu kể lại những chuyện bê bối của một ông quan huyện "dê già", mấy lần bị

bắt quả tang mà vẫn chứng nào tật ấy một cách trơ tráo đến quái gở), một

loạt truyện khác tập trung vạch trần thói ăn tiền hết sức tệ hại của chúng. Thịt

người chết đúng là một chuyện "ăn bẩn" ghê tởm: một ông huyện tư pháp cố

tình dây dưa doạ dẫm không cho chôn ngay một cái xác chết đã trương thối

để kiếm chác. Ông thản nhiên mặc cả món tiền đút bên xác chết. Truyện kết

thúc bằng chi tiết mỉa mai cay độc: "Và một giờ sau, lũ muỗi, lũ nhặng, lũ cá,

lũ quạ, tiếc ngẩn ngơ. Chúng có biết đâu rằng quan huyện tư pháp đã tranh

mất món mồi ngon của chúng"! Trước miếng mồi béo bở là món "thịt người

chết", ngài quan huyện cũng chỉ là một thứ ruồi, nhặng, cá, quạ, không hơn

không kém! Những truyện như Thằng ăn cướp, Cái nạn ôtô, Ngượng mồm,

Gánh khoai lang, Chính sách thân dân... mỗi truyện là một thủ đoạn ăn tiền

bẩn thỉu khác nhau của bọn quan lại.

Trong Thằng ăn cướp, nhà văn nói thẳng vào mặt bọn quan lại rằng

chính chúng mới là ăn cướp, ăn cướp ghê gớm hơn cả kẻ cướp! Kẻ ăn cướp

bất hợp pháp phải xin thua kẻ ăn cướp hợp pháp! Ăn cướp một cách trắng

trợn, vô liêm sỉ cao độ, không hề biết "ngượng mồm" khi vòi của đút - đó là

đặc tính của quan lại.

Truyện Sáu mạng người kể về tội ác đẫm máu của một tên quan. Đây

là hiện tượng có thật, và vì vậy, truyện có ý nghĩa như một hành động tố cáo

dũng cảm của nhà văn trước dư luận một vụ giết người của tên quan sát

nhân.

Đòn đả kích nhằm vào giới "ông chủ" của truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan thời kỳ này cũng mạnh mẽ, sắc sảo hơn trước. Sự đối lập giàu - nghèo

càng được phơi bày thật chướng mắt (Quyền chủ, Phành phạch, Hai cái

bụng, Lại chuyện con mèo...). Với bọn "ông chủ", đồng tiền đã giết chết

những tình cảm tự nhiên giữa người và người. Một tin buồn là chuyện một

ông chủ hiệu xe đòn đám ma, do cái nghề đặc biệt của mình - đúng hơn là do

đạo lý đồng tiền của tầng lớp ông ta - mà có những cái vui - cái buồn khác

thường: nghe tin có người sắp chết thì hí hửng mở cờ trong bụng, còn nghe

tin người ấy sắp khỏi không chết nữa thì buồn bực, cáu bẳn! Truyện Tấm giấy

một trăm đã nói đến bóc lột giá trị thặng dư của tư bản! Một bà chủ xưởng dệt

đánh mất tấm giấy một trăm, tuy "bà có thể một buổi vặn chậm đồng hồ ở

xưởng lại năm phút, là đủ thu lại xấp xỉ món tiền bị thiệt", "hàng ngày chồng

bà có thể thu hơn ngần ấy lại" ở xưởng dệt đó, nhưng bà nhất định không

chịu thiệt; bị mất của bà cứ đổ riệt tội ăn cắp cho người nghèo. Các ông chủ,

bà chủ giàu có luôn gán tâm lý vụ lợi, hám tiền của họ cho người nghèo, với

các lôgic tư sản: "Trăm thằng nhà nghèo, thằng nào không có tính ăn cắp?

(...) Thấy đồng tiền, đến thánh cũng híp mắt, nói chi người phàm tục như bọn

mình, nói chi bọn nghèo khổ?". Và đây là giọng lưỡi kẻ đại diện pháp luật:

"Trăm thằng thằng nào cũng có một lối nói. Bà ấy có quyền lơ đễnh. Nhưng

hễ mày lấy thì mày phải tù". Rõ ràng pháp luật, cảnh sát chỉ là công cụ của

bọn giàu mà không đếm xỉa đến người nghèo.

Ngòi bút Nguyễn Công Hoan khi viết về người nghèo thời kỳ này cũng

sâu sắc, thấm thía hơn trước. Họ không chỉ là phu xe, gái điếm, ăn mày, ăn

cắp... mà còn có nông dân, công nhân, và cách nhìn của nhà văn đối với họ

cũng tri âm, trân trọng hơn.

Chiếc quan tài (I) là bức tranh thương tâm về số phận thê thảm của

người nông dân lao động. Truyện không có chuyện này lại nói được những gì

thật xúc động. Cái xác chết người nghèo đã chôn rồi còn bị bật lên để trôi nổi

dập dềnh trên cánh đồng quê lụt lội mênh mông kia, chẳng là biểu tượng xót

xa kiếp sống khốn khổ, chết còn bị đày đoạ gió dập sóng dồi không yên của

người nông dân trong cõi trần gian mà như địa ngục rùng rợn đó sao!

Được chuyến khách nói về nghề kéo xe vô cùng vất vả, cay đắng, mỗi

miếng ăn phải đổi bằng bao nhiêu mồ hôi nước mắt, có khi cả bằng máu!

Truyện bớt đi tiếng cười nhưng thấm thía dư vị trữ tình, cảm thương.

Sáng, chị phu mỏ là truyện đặc sắc, khá đột xuất, viết về người phụ nữ

công nhân. Không những nhà văn nói được phần nào tình cảnh lầm than khổ

cực của người thợ mỏ bị bóc lột tàn tệ mà còn phát hiện và khẳng định nhân

phẩm đẹp đẽ và sức phản kháng tiềm tàng mà mãnh liệt của họ. Sáng là một

chân dung đẹp đẽ khoẻ khoắn về người phụ nữ lao động, với lòng hiếu thảo

cảm động, có ý thức nhân phẩm mạnh mẽ. Cô đã chống cự quyết liệt tên chủ

Tây, con quỷ dâm dục, khiến nó hết sức ngạc nhiên. Hình ảnh "ông chủ nhì"

người Tây được miêu tả khá sắc sảo. Chỉ vài câu, nhà văn đã lột trần bộ mặt

đểu cáng, miệt thị người bản xứ một cách hỗn xược của tên tư bản thực dân

dâm ô: "Sáng vừa vào, ông chủ đã làm ngay như mọi bận. Ông đến cửa, vặn

khoá, bỏ chìa vào túi, và nhăn nhở cười, ôm thốc lấy người con gái. Không

nếp tẻ gì cả. Bởi vì ông yên trí là hạng này chỉ là những vật cho ông tiêu khiển

khi vắng vợ. Họ với ông cách nhau một vực một trời, thì nói chuyện làm gì

cho mất thì giờ. Ông là chủ kia mà, cần gì phải tán tỉnh lôi thôi".

Cùng với nhận thức tiến bộ về bản chất mâu thuẫn xã hội và tình cảm

yêu ghét chính xác, sâu sắc hơn, ngòi bút Nguyễn Công Hoan thời kỳ này đã

cố gắng hướng tới những chủ đề chính trị - thời sự và có tính chiến đấu trực

tiếp, mạnh mẽ hơn. Nếu trong thời kỳ trước, nhà văn về căn bản mới đứng

trên lập trường đạo đức phong hoá để phê phán, thì thời kỳ này, không

những quan điểm xã hội của ông đã tiếp cận với quan điểm giai cấp, mà ở

nhiều truyện còn có màu sắc chính trị thời sự mang tính chiến đấu rõ rệt.

Kể ra, đả kích thẳng những ông chủ Tây (Lại chuyện con mèo, Sáng,

chị phu mỏ...), đả kích quan trường đương thời một cách mãnh liệt, liên tục,

cũng đã có ý nghĩa chính trị thời sự rồi. Song bên cạnh đó, Nguyễn Công

Hoan còn có những truyện ngắn đề cập thẳng tới những chủ trương chính

sách của nước thực dân với thái độ chế giễu cay độc.

Tinh thần thể dục (I, II) là hai truyện ngắn chung chủ đề, đã lật mặt trái

cái chủ trương thể dục thể thao bịp bợm của chính quyền thực dân nhằm tô

vẽ cho cái trật tự thối nát đó và làm lạc hướng thanh niên. Cuộc đá bóng mà

quan trên, quan dưới dàn dựng hết sức hăng hái và hò hét, đôn đốc người

xem một cách gắt gao ấy, đối với người nông dân nghèo chỉ là một tai hoạ, họ

phải van xin, lạy lục, đút lót, lẩn trốn... và cuối cùng, trời chưa sáng, cả làng

náo loạn vì cuộc lùng sục tróc nã những kẻ... được cử đi xem đá bóng mà lẩn

trốn!

Đào kép mới là một truyện ngắn ám dụ, đả kích vào trò hề cải tổ Nam

triều - một âm mưu thâm độc của thực dân Pháp, được tuyên truyền rầm rộ

và không phải không lừa bịp được một số người. Nguyễn Công Hoan nhìn rất

rõ trò bịp đó và dựng nên hình ảnh gánh hát khổ An Lạc đã mất hết tín nhiệm

với người xem, bèn giở trò thay ria đổi mũ cho mấy đào kép đã cũ, rồi quảng

cáo rùm beng "Đào kép mới! Bản rạp chấn chỉnh" để câu khách... Thực ra

bên trong cái cổng kết lá dừa với hàng chục lá cờ Pháp, Nam bay tíu tít, vẫn

cái màn lở sơn cũ, vẫn cái triều đình cũ, khác chăng là vai vua lần này mặt

mũi phương phi không đeo râu và: "Cái anh lần trước ngồi kia thì bây giờ bỏ

bộ râu ra và ngồi đây. Cái anh ngồi bên này bây giờ vận mũ khác áo khác và

vẽ mặt khác"! Truyện kết thúc bằng một hình ảnh thảm hại, nhiều dư vị: "Từ

hôm sau trở đi, chiều nào cũng vậy, cứ độ năm giờ, bọn đào kép ban An Lạc

lại mũ măng, phấn sáp, râu ria ngồi trơ tráo trên xe cao su, đi diễu qua các

phố để phơi nắng cái đời hát tuồng còn ngắc ngoải.

"Nhưng những người đã xem diễn qua một tối, họ đều chán ngán.

Nghe tiếng trống kèn cổ động ầm ĩ, họ cũng biết rằng gánh hát còn sống đó,

song, chẳng ai muốn để ý xem tối nay, trong rạp, bọn vua quan trò hề ấy họ

ậm oẹ với nhau những trò gì!".

Chủ đề "vua quan phường chèo" đã được Nguyễn Khuyến, Tú Xương,

Phan Bội Châu sử dụng để đả kích. Nguyễn Công Hoan tiếp tục truyền thống

đó và nhằm vào một sự kiện thời sự đương thời, bằng hình thức truyện với

nhiều chi tiết sống động, lại có nghệ thuật trào phúng sắc sảo, nên có tính

chiến đấu mạnh.

Nguyễn Công Hoan cũng như mọi cây bút hiện thực khác khi đó sáng

tác trong điều kiện hợp pháp, nên chưa đả kích bọn thực dân thống trị bằng

những đòn thật thích đáng. Kẻ thù chính của dân tộc chưa trở thành nhân vật

phản diện chính trong tác phẩm. Đó là điều đáng tiếc. Song, đây đó, nhà văn

không quên những ông chủ Tây phè phỡn, khinh miệt dân thuộc địa. Cặp

truyện Tôi cũng không hiểu tại sao (I, II) không những đã thể hiện khá chân

thực kiếp làm thuê thảm hại của anh viên chức nghèo trước cái uy quyền láo

xược của đồng tiền mà còn có ý nghĩa thức tỉnh cái thân phận tủi nhục của

người nô lệ mất nước. Kỷ luật của thực dân là kỷ luật của chết đói và với thân

phận nô lệ, con người không còn có thể tự trọng và có nhân cách. Dù cho

nhân phẩm trí thức của anh có bị xúc phạm thì anh vẫn cứ phải chịu nhục một

cách hèn hạ. Không thể tự trọng, giữ nhân cách bằng cách chăm chỉ làm việc;

cũng không thể bằng cách không đi làm; mà chỉ có một cách: phá bỏ cái trật

tự ngang với sự thống trị của những sếp Tây, chấm dứt kiếp nô lệ. Câu

chuyện toát lên một ý nghĩa chính trị tích cực.

Tóm lại, truyện ngắn Nguyễn Công Hoan thời kỳ này có sự chuyển biến

tiến bộ rõ rệt. Nội dung phản ánh phong phú, sâu sắc hơn, chất lượng tư

tưởng và tính chiến đấu cao hơn. Cao trào cách mạng thời kỳ Mặt trận Dân

chủ đã có ảnh hưởng tích cực đến Nguyễn Công Hoan, phát huy mạnh mẽ

những nhân tố tiến bộ trong tư tưởng và tài năng của nhà văn.

Thời kỳ 1940-1945

Nếu trong thời kỳ Mặt trận Dân chủ, ngòi bút Nguyễn Công Hoan xông

xáo, sắc mạnh thì thời kỳ này, khi cách mạng bị đàn áp, xã hội Việt Nam

thuộc địa trở nên hết sức đen tối, ngòi bút đang có đà ấy bị chặn lại và có sự

sa sút rõ rệt. Sự sa sút đó thể hiện ở truyện dài rõ hơn truyện ngắn. Mấy năm

1940-1945, trên Tiểu thuyết thứ bảy ông vẫn cho đăng nhiều truyện ngắn tiếp

tục mạch hiện thực trào phúng, trong đó có những truyện có giá trị (Công

dụng của cái miệng, Người thứ ba, Con ve, Chuộc cụ, ba truyện trích từ

truyện dài Cái thủ lọn, Rước sắc, Đọc văn, Phần biếu). Ông còn viết Hồi còi

báo động, gồm một loạt mẩu chuyện vừa bi vừa hài mỗi khi hồi còi báo động

nổi lên. Ý nghĩa hiện thực của tác phẩm không nhiều; có chăng là sự châm

biếm tâm lý và sinh hoạt tư sản, tiểu tư sản thành thị. Vậy mà tác phẩm cũng

vẫn bị kiểm duyệt bỏ vì thực dân cấm không được nói đến chiến tranh. Nhà

văn còn sáng tác truyện Êu êu Mê đo, chế giễu cay độc bọn thực dân Pháp ở

Đông Dương sau khi thất thế. Cả truyện này cũng bị cấm và tác giả bị "treo

giò": chính quyền thực dân ra mật lệnh cho Sở kiểm duyệt không cho in tất cả

những gì Nguyễn Công Hoan sáng tác, và sự nghiệp viết truyện ngắn của

Nguyễn Công Hoan trước Cách mạng kết thúc.

2. Nghệ thuật truyện ngắn trào phúng của Nguyễn Công Hoan

Khối lượng truyện ngắn Nguyễn Công Hoan sáng tác khá lớn, chất

lượng nghệ thuật (và tư tưởng) rất không đồng đều, một số truyện dễ dãi,

song khá nhiều truyện hay, có những truyện rất hay, thuộc vào những sáng

tác hay nhất, "cổ điển" trong văn xuôi quốc ngữ Việt Nam hiện đại. Nếu

Nguyễn Công Hoan xứng đáng được coi là "một cây bút bậc thầy" "một tài

năng lớn", thì có thể nói, "tài năng lớn" của Nguyễn Công Hoan chủ yếu thể

hiện ở thể loại truyện ngắn. Đúng như nhận xét của nhà nghiên cứu Xô Viết

N. Niculin, "chính trong loại truyện ngắn trào phúng đó, thiên tài xuất sắc của

nhà văn được nảy nở hết sức mạnh mẽ. Cho đến nay, kinh nghiệm nghệ

thuật truyện ngắn trào phúng của Nguyễn Công Hoan vẫn đang còn nhiều ý

nghĩa đối với các thế hệ nhà văn sau ông.

Nguyễn Công Hoan có một năng khiếu trào phúng dường như bẩm

sinh. Ngay khi còn học tiểu học, cậu bé Hoan đã rất thích hài kịch Molière và

mấy anh em đả diễn những đoạn kịch Molière trong nhà, "chỉ có mục đích làm

cho mọi người cười sặc sụa". Rồi sau đó "tìm những thói xấu của người xung

quanh làm đề tài, dựng nên kịch để chế nhạo". Lớn lên như nhà văn kể lại "tôi

là một người bi quan hoài nghi, nên khinh thế ngạo vật, hay đùa và hay chế

nhạo, sống dưới chế độ thực dân tôi thấy cái gì cũng là giả dối, lừa bịp (...)

Tôi coi thường tất cả. Tất cả, đối với tôi, chỉ là trò cười. Vì vậy, tôi hay pha trò

cười". Như vậy hoàn cảnh xã hội, môi trường gia đình, thế giới quan nhà văn

đã mài sắc, phát huy năng khiếu trào phúng của ông, và ngay từ sớm, cảm

quan trào phúng đã bắt gặp cảm quan xã hội tiến bộ của nhà văn.

Nguyễn Công Hoan rất nhạy bén phát hiện ra những tình huống gây

cười, những mâu thuẫn hài hước trong các sự vật, hiện tượng xung quanh.

Có thể nói, sự nhạy bén đặc biệt trước những mâu thuẫn trào phúng trong đời

sống là đặc điểm quan trọng nhất trong tư duy nghệ thuật của Nguyễn Công

Hoan. Dường như nhà văn luôn luôn nhìn xã hội đương thời dưới lăng kính

trào phúng. Bản thân cái xã hội thuộc địa nửa phong kiến đầy rẫy mâu thuẫn

thối nát, "rất chi là ối a ba phèng" ấy, cái "tấn trò đời" ấy, vốn rất trào phúng.

Song vẫn phải có sự nhạy bén của người nghệ sĩ trào phúng thì điều đó mới

trở nên sinh động, nổi bật.

Mỗi truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan thường là một cảnh tượng,

một tình thế mâu thuẫn đầy tính chất hài hước trong cái "tấn trò đời" nhố

nhăng đồi bại ấy. Một ông quan to béo oai vệ rất sang trọng nhưng ăn tiền

một cách... mất vệ sinh; mộ cụ Chánh bá oai nghiêm dữ tợn "chúa ghét thói

ăn cắp" nhưng lại bày trò đi ăn cắp một cách đê tiện; một ông quan khác đã

phẫn nộ thẳng tay đánh vợ và dạy vợ bài học "tam tòng tứ đức" vì vợ ông

không chịu nghe ông để... đi hầu quan trên cho ông chóng thăng chức; một

bà Phủ ngủ với trai ngay trong buồng quan Phủ bị chồng bắt quả tang nhưng

chính quan Phủ lại bị bà mắng xa xả...; Lý trưởng, Trương tuần đốt đuốc cầm

tay thước đi lùng sục bắt giải những người... được cử đi xem đá bóng mà lẩn

trốn như trốn giặc; ông Tri châu giết một lúc sáu mạng người vô tội lại hy

vọng sẽ được thăng chức, v.v...

Để làm nổi bật mâu thuẫn trào phúng của sự vật, hiện tượng, nhà văn

thường dùng biện pháp phóng đại. Phóng đại có thể coi như là đặc điểm

không thể thiếu của sự hư cấu nghệ thuật trong văn trào phúng. Đó không

phải là đi chệch ra ngoài hiện thực mà chỉ thể hiện "một thái độ nào đó châm

biếm hoặc hoài nghi những cái được thừa nhận, có khuynh hướng lật mặt

trái, hơi xuyên tạc đi một ít, chỉ ra cái không hợp lý trong cái bình thường" -

như lời Lê Nin nhận xét về nghệ thuật trào phúng. Biện pháp phóng đại được

sử dụng khá rộng rãi trong sáng tác Nguyễn Công Hoan và làm cho mâu

thuẫn càng nổi bật và chất muối trào phúng càng đậm đà. Trong thực tế, ít có

những tình thế oái oăm, "trào phúng" như trong Kép Tư Bền, Ngựa người

người ngựa, Thật là phúc, Cụ Chánh bá mất giày, Lập gioòng, Vẫn còn trịch

thượng... Càng khó có những chuyện như trong Báo hiếu: trả nghĩa cha; Báo

hiếu: trả nghĩa mẹ, Hai thằng khốn nạn... Song, trong xã hội thối nát mà hình

thức bề ngoài với nội dung bên trong, hiện tượng và bản chất... là luôn luôn

mâu thuẫn một cách phi lý ấy, không thiếu những kẻ oai quyền tôn nghiêm

mà kỳ thật lèm nhèm đê tiện, những tên nhà giàu bất hiếu bất mục nhưng lại

làm ma bố mẹ linh đình để lây tiếng, phô trương với thiên hạ... Chuyện có thể

không thật song có cái lý của sự thật nên vẫn có sức thuyết phục. Sẽ không

đúng nếu phản đối nhà văn hay sử dụng biện pháp phóng đại; vấn đề là sử

dụng như thế nào và hiệu quả nghệ thuật của sự phóng đại ấy. Phóng đại thế

nào đó thì sự vật không còn là nó, hình tượng mất ý nghĩa chân thực và

không thuyết phục; còn phóng đại thế nào đó thì hình tượng lại thật hơn sự

thật, vì cái thần sự thật bộc lộ rõ hơn. Ở truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, nói

chung sự phóng đại của tác giả là chấp nhận được, song cũng có những

trường hợp mà người đọc thấy quá đáng, lộ rõ bàn tay của tác giả, câu

chuyện có phần thiếu chân thực (Báo hiếu: trả nghĩa mẹ, Thằng Quýt I, II).

***

Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan thường ngắn gọn, chủ đề rõ ràng, chỉ

một tuyến tình tiết đơn giản. Kết cấu truyện ngắn Nguyễn Công Hoan rất gần

với kết cấu truyện kể dân gian, trong đó, cốt truyện có vai trò quan trọng hàng

đầu. Đó là kiểu cốt truyện có tính kịch, có thắt nút, cởi nút và nói chung là rất

hấp dẫn. Trên tinh thần đó, nhà văn có thể thử nghiệm sáng tạo nhiều hình

thức cốt truyện, nhiều cách dựng truyện linh hoạt. Có truyện không có chuyện

(Hai cái bụng), có truyện không có nhân vật (Chiếc quan tài), có truyện chỉ

gồm những bức thư (Thế là mợ nó đi Tây), có truyện do ghép những mẩu đối

thoại riêng biệt (Tinh thần thể dục)... Song dù cách nào, nhà văn cũng thường

dẫn dắt tình tiết sao đó để mâu thuẫn trào phúng ngày càng nổi lên và cuối

cùng, bộc lộ một cách bất ngờ, tiếng cười vang lên và truyện "hạ màn"... Nhà

văn rất chú ý chỗ kết thúc sao cho bất ngờ, tạo ấn tượng mạnh: "Câu kết của

tôi là một cái lờ. Nó thường làm độc giả đột ngột cũng như đến chỗ hẹp, nước

chảy mạnh, thì cá bất thình lình bị đẩy tuột vào hom" (Đời viết văn của tôi).

Để làm nổi bật mâu thuẫn trào phúng, nhà văn còn chú ý tạo nên sự so

sánh đối lập, sự lắp lại - một cảnh tượng, một tình huống, một lời nói... - vì để

dẫn chuyện một cách tự nhiên và gây hứng thú bất ngờ, tác giả thường dùng

thủ thuật đánh lạc hướng người đọc bằng những ngôn ngữ, chi tiết lập lờ,

đánh bẫy, khiến người đọc phán đoán lầm (Truyện con mèo, Nỗi lòng ai tỏ,

Samandji, Xuất giá tòng phu...). Đặc biệt, nhà văn thường dựng lên một nhật

vật "tôi" thật thà, ngơ ngác, hiểu lầm để đánh lạc hướng người đọc (Samandji,

Truyện con mèo, Cái lò gạch bí mật...). Giọng văn kể chuyện của Nguyễn

Công Hoan cũng có vai trò quan trọng trong việc gây hứng thú và tạo bất ngờ:

ông làm ra vẻ kính trọng đối với nhân vật phản diện đáng kính và làm như

khinh ghét, chế giễu nhân vật mà ông thương xót bênh vực (Cụ Chánh bá

mất giày, Thằng ăn cắp...). Nói chung, ngòi bút Nguyễn Công Hoan khá linh

hoạt, phong phú trong việc sử dụng các biện pháp kể chuyện hấp dẫn, gây

cười, ông có thể già tay "thắt nút" để câu chuyện "ly kỳ, hồi hộp", và khi "cởi

nút" bất ngờ, tiếng cười càng giòn giã, sảng khoái; một cách "gói kín, mở

nhanh" kiểu truyện trào phúng dân gian, nhằm đạt kịch tính cao nhất, hứng

thú nhiều nhất.

Cũng như trong tự sự truyền thống, nhà văn không chú ý nhiều đến

việc xây dựng tính cách. Ở truyện ngắn và trong truyện dài Nguyễn Công

Hoan, tính cách có phần đơn giản. Mỗi nhân vật, nhà văn thường chỉ nêu lên

một nét tính cách cơ bản, bộc lộ qua hành động, ngôn ngữ, tình huống nào

đó. Ngòi bút trào phúng sắc sảo ấy lại ít khả năng đi sâu thăm dò thế giới nội

tâm phong phú, phức tạp của con người. Tâm lý nhân vật của ông thường

giản đơn, một chiều, thiếu đa dạng. Là nhà văn "thế hệ 1930" nhưng tư duy

nghệ thuật của ông còn đậm tính chất truyền thống, lối viết truyện của ông

chưa xa kiểu truyện kể dân gian, cổ điển. Ở đây, cốt truyện thường lấn át tính

cách, hành động lấn át tâm lý. Nhân vật truyện ngắn Nguyễn Công Hoan

chưa có bề sâu tâm lý. Song không vì vậy mà chúng không chân thực, không

sinh động. Có thể nói trái lại: chỉ bằng vài nét, nhà văn đã phác ra được một

bộ mặt, một tư thế, một chân dung khá sinh động với nét tâm lý chủ yếu nổi

bật, rất phù hợp với bản chất xã hội nhân vật. Song nhà văn chỉ khắc hoạ một

nét tâm lý nổi bật chứ không xây dựng được một tính cách đa dạng, đầy đặn,

cũng như ông chỉ giỏi thể hiện một khoảnh khắc tâm lý đơn giản chứ không

thành công trong việc miêu tả quá trình tâm lý phức tạp. Ở truyện ngắn,

nhược điểm này ít bộc lộ hơn trong truyện dài, chưa làm yếu giá trị nghệ thuật

của truyện.

Về mặt ngôn ngữ văn học, ngòi bút Nguyễn Công Hoan có những đặc

sắc, góp phần đáng kể vào sự phát triển của văn xuôi Việt Nam hiện đại. Hơn

hai mươi năm cầm bút trước Cách mạng, có mặt trên văn đàn ngay từ khi câu

văn xuôi quốc ngữ còn đang chập chững, Nguyễn Công Hoan có quá trình

sáng tác phản ánh sinh động sự trưởng thành nhanh chóng đến kỳ diệu của

ngôn ngữ văn xuôi quốc ngữ. Nếu những truyện ngắn trong Kiếp hồng nhan

(1923) và cả trong tiểu thuyết Tắt lửa lòng (1933), nhà văn còn thỉnh thoảng

viết những câu văn du dương trầm bổng, xen lẫn văn vần, thì trong truyện

ngắn 1929-1930 trở đi, ông đã có một ngôn ngữ phong phú sống động rất gần

đời sống, khác hẳn với thứ ngôn ngữ sạch sẽ, kiểu cách của Tự lực văn đoàn

khi đó. Văn Nguyễn Công Hoan là thứ văn rất tự nhiên, thoải mái, linh hoạt vô

cùng. Ông mạnh dạn đưa lời ăn tiếng nói hàng ngày của quần chúng vào văn

chương một cách rộng rãi, khiến văn chương mất hết vẻ "đài các", "văn

chương", mà trở thành ngôn ngữ của đời sống hàng ngày đậm đà. Đọc văn

ông, người đọc có cảm giác nhà văn đang nói chuyện một cách hết sức tự

nhiên với mình; điều đó khiến cho truyện có một sắc thái sinh động đặc biệt.

Cũng đôi khi, ngòi bút Nguyễn Công Hoan có phần sa đà, đem cả một ít ngôn

ngữ dung tục hàng ngày vào tác phẩm. Song nhìn chung, văn truyện ngắn

Nguyễn Công Hoan là thứ văn xuôi trong sáng, sống động, đặc biệt là rất vui.

Vũ Ngọc Phan nhận xét: "Những truyện ngắn của ông tiêu biểu cho một thứ

văn rất vui, thứ văn mà có lẽ từ ngày nhà văn Việt Nam có tiểu thuyết viết

theo lối mới người ta chỉ thấy ở ngòi bút ông thôi" (Nhà văn hiện đại).

Để có "thứ văn rất vui" ấy, nhà văn đã sử dụng nhiều biện pháp ngôn

ngữ linh hoạt phục vụ cho việc gây cười. Ông thường chơi chữ, dùng từ ngữ

hai nghĩa: "thế là mợ nó đi Tây" "hai thằng khốn nạn", "thích ăn bẩn", "xuất giá

tòng phu”, “hai con mắt sáng quắc như ngọn đèn giời”... Thỉnh thoảng có

những so sánh bất ngờ thú vị: cái áo của cô Kếu vẽ hoa "rắc rối như thời cục

nước Tàu", cái ngực của chị vợ anh lính da đen Samandji "đầy như cái ví của

nhà tư sản, chứ không như cái óc của ông Nghị ngay cả trước ngày họp hội

đồng"...

Đặc biệt, ngôn ngữ nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan thật

đặc sắc. Nhà văn rất thuộc lời ăn tiếng nói của mỗi hạng người trong xã hội.

Quan lại, lính tráng, chánh tổng, lý trưởng, mẹ Tây, gái mới lãng mạn... loại

nào có ngôn ngữ của loại ấy, không trộn lẫn. Chính ngôn ngữ nhân vật đã làm

bản chất tính cách nhân vật tự bộc lộ một cách sinh động.

Đây là ngôn ngữ một mụ me Tây giàu có: "Thế mới biết người ta nói

phú quý sinh chữ nghĩa là phải. Chẳng giấu gì ông, từ ngày đánh bạn với

quan nhà tôi, tôi mới được học. Thành ra bây giờ, sách Tây, sách Tầu tôi đã

được xem qua. Nhưng tôi suy nghĩ, không quyển nào có giá trị bằng bộ La

Thông Tảo Bắc".

Và đây là khẩu khí một lý trưởng, khi nhận lễ khấn: "Ông lý nhăn mặt,

nhặt ba hào bỏ túi: "Làm việc mà cứ gặp phải những người như bà, thì tôi đến

chết mất". Và khi ông áp giải đám dân Ngũ Vọng đi xem đá bóng: "Chín mươi

tư thằng ở đây, xếp hàng năm lại, đi cho đều bước. Tuần chúng bay phải kèm

chung quanh giúp tao. Đứa nào mà trốn về thì ông bảo (...). Mẹ bố chúng nó,

cho đi xem đá bóng chứ ai giết chết mà phải trốn như trốn giặc"!

Rồi giọng đon đả thớ lợ của bà lớn Tuần (Hé! Hé! Hé! - bà lớn đã luyện

được giọng điệu đó để dùng vào việc moi tài sản kẻ khác!); giọng nhõng nhẽo

của tiểu thư con nhà giàu (Nỗi lòng ai tỏ); giọng cải lương Sài Gòn của đám

vua quan phường hề (Đào kép mới); ngôn ngữ đám hàng quà trong Thằng ăn

cắp, v.v...

Ngay trong ngôn ngữ kể chuyện của tác giả, nhiều khi nhà văn cũng

dùng lối nói của nhân vật với những từ ngữ, tiếng lóng, vừa gián tiếp bộc lộc

tính cách, vừa làm câu chuyện thêm sống động, chân thực và hóm hỉnh.

Trong Thật là phúc kể về câu chuyện.... "lấy thịt đè người" của gã lính cơ

"Ván cách", ông cũng dùng giọng lính tráng, xen lẫn những tiếng Tây bồi lính

tẩy: "ma phăm anh hàng giò", "đề mi tua", "lập gioòng", "cẩm ma lách", "sú ca

nia", "đi la mát" "kèn la vầy", "măng den", "a la văng", "tăng xương"... Giọng

kể chuyện và cách viết câu của nhà văn cũng rất linh hoạt, thoải mái. Có khi

câu rất ngắn. Đây là đoạn tả "thằng ăn cắp" ngồi ăn bún riêu: "Bà ấy múc cho

nó một bát đầy. Nó ăn. Phù phù! Nóng! Xuỵt xoạt! Cay! Ngon quá! Ai cũng

yên bụng, không ai để ý đến nó nữa. Họ nghênh xe đạp. Họ nhìn ôtô. Họ pha

trò. Họ cười ha hả. Nó vẫn ăn. Ngon quá. Năm phút... Mười phút... Bỗng

chốc: - Ối ông đội xếp ôi! Thằng ăn cắp! Ai đuổi hộ tôi! Bọn bán hàng nhốn

nháo. Chạy tứ tung. Quang gánh vướng. Người ngã. Hàng đổ. Bát vỡ"

(Thằng ăn cắp).

Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan không giống truyện ngắn Thạch Lam

với chất thơ trong đời sống bình lặng hàng ngày, nhẹ mà thấm; cũng không

giống truyện ngắn Nam Cao, chân thực đến nỗi tưởng chừng chỉ là cuộc đời

thực không hề hư cấu nhưng lại mang triết lý sâu xa... Truyện ngắn Nguyễn

Công Hoan thuộc loại hồn nhiên, mặn mà, có cái hóm hỉnh thông minh của trí

thức tiểu tư sản, song chủ yếu gần với truyện cười dân gian khoẻ khoắn.

Tiếng cười trào phúng trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan không thuộc loại

nhẹ nhàng, thâm trầm mà thường giòn giã, sảng khoái, ném thẳng vào mặt kẻ

thù. Tiếng cười ấy là sự kế thừa và phát huy tiếng cười lạc quan, giàu tính

chiến đấu trong truyền thống trào phúng của văn học dân tộc. Truyện ngắn

trào phúng của Nguyễn Công Hoan là một biểu hiện cụ thể về sức sống mạnh

mẽ của truyền thống đó trong thời kỳ hiện đại.

III - TRUYỆN DÀI

Nhìn chung, truyện dài của Nguyễn Công Hoan không có giá trị cao

bằng truyện ngắn. Tuy nhiên, khối lượng truyện dài của nhà văn khá lớn,

trong đó có những truyện có giá trị đặc sắc, thuộc vào những tác phẩm tiêu

biểu nhất của văn học hiện thực phê phán, có những truyện giá trị có hạn

song đã từng được dư luận chú ý hoan nghênh vì nhiều lẽ. Mặt khác, trong

truyện dài, tư tưởng và nghệ thuật của nhà văn, cũng như quá trình diễn biến

có tính quy luật của sự nghiệp văn học của ông, đã bộc lộ khá hệ thống. Do

đó, mảng sáng tác quan trọng đó của nhà văn cũng cần được nghiên cứu

nghiêm chỉnh.

1. Nhìn chung quá trình sáng tác truyện dài của Nguyễn Công Hoan trước Cách mạng.

Nếu không kể truyện vừa Phải gió, Quyết chí phiêu lưu viết từ rất sớm

không xuất bản, chưa có một nội dung và nghệ thuật nghiêm túc, cũng không

kể truyện dài Những cảnh khốn nạn mới viết và xuất bản chưa đầy đủ, chưa

có gì đặc sắc, thì có thể coi sự nghiệp sáng tác truyện dài của Nguyễn Công

Hoan thật sự bắt đầu từ cuốn Tắt lửa lòng (đăng trên báo Nhật Tân, 1933).

Cho đến hết 1935, Nguyễn Công Hoan đã viết và đăng báo liên tiếp các

truyện dài: Tắt lửa lòng (báo Nhật Tân, Lệ Dung (Nhật Tân, 1934), Tấm lòng

vàng (Cậu Ấm, Lá ngọc cành vàng (Tiểu thuyết thứ bảy, 1935), Ông chủ

(Tiểu thuyết thứ bảy, 1935), Bà chủ (Tiểu thuyết thứ bảy, 1935), Một cái

chương trình quyết thực hành (Tiểu thuyết thứ bảy, 1935), Cô giáo Minh (Tiểu

thuyết thứ bảy, 1935)...

Nếu trong truyện ngắn, ngay từ khi ra mắt bạn đọc trên mục Xã hội ba

đào ký của An Nam tạp chí chuyên nói về những "cảnh xuống" của xã hội,

Nguyễn Công Hoan đã tự giới thiệu như một cây bút "xã hội", "tả chân", tự

vạch ra con đường riêng cho mình, thì trong truyện dài thời kỳ đầu, nhà văn

lại đi vào những truyện tình lãng mạn lâm ly nhuốm màu đạo đức Nho phong.

Tiêu biểu cho loại này là Tắt lửa lòng, ngay từ khi còn đăng dần trên báo đã

làm cho khá nhiều độc giả nữ giới say mê. Khi tác phẩm được đưa lên sân

khấu cải lương Nam Kỳ với nhan đề Lan và Điệp, rồi những lời ca não nùng

của nó được thu đĩa, thu băng thì từ đó trở đi, từng làm nhiều thế hệ công

chúng cải lương từ Nam chí Bắc say sưa thổn thức. Nội điều đó cũng nói lên

nhiều về tính chất cuốn tiểu thuyết.

Giá trị của cuốn tiểu thuyết chủ yếu ở mặt phê phán xã hội, trước hết là

phê phán bọn quan lại thối nát đương thời. Mối tình trong sạch, cao thượng

của Lan và Điệp vì đâu mà bị tan vỡ cay đắng? Chính là do lão phủ Trần (sau

thăng Chánh án) độc ác, thâm hiểm, có những âm mưu đê tiện, ra tay phá

hoại. Dưới ngòi bút Nguyễn Công Hoan, bọn quan lại thường được vẽ bằng

những nét biếm hoạ già tay, tô đậm cái hình thù ít nhiều quái dị và cái tâm địa

độc ác, bỉ ổi, mất cả tính người của chúng. Chúng là tai hoạ đối với người

lương thiện. Điệp cứ nghĩ đến lão phủ Trần "như nghĩ đến một con cọp, một

con ma".

Sự phê phán quan lại trong tác phẩm rất dứt khoát, mạnh mẽ, nhưng

Tắt lửa lòng vẫn chưa phải là một tác phẩm hiện thực. Nhà văn chưa phản

ánh hiện thực trên bình diện xã hội mà mới dừng lại ở bình diện đạo đức. Tác

giả đã lý tưởng hoá dễ dãi nhân vật của mình để bắt họ trở thành những tấm

gương đạo đức. Ông Tú gây dựng cho Điệp, dù anh nghèo, thi trượt; Lan,

vừa là nhân vật chuyện tình bi luỵ, vừa như hiện thân của sự hy sinh cao

thượng, có lòng vị tha đến mức cực đoan gàn dở; Điệp, đúng là kiểu nhân vật

nam giới lý tưởng của Nguyễn Công Hoan: anh học trò nghèo có chí, có lòng,

trong tình yêu thì cao thượng, vị tha, thuỷ chung. Chàng từ bỏ phú quý vì Lan,

quyết học thành tài - đỗ "y khoa bác sĩ" - nhưng chỉ làm vì nghĩa không vì tiền;

chàng đã đứng ra gây dựng cho Xuân, em Lan, lén gài tiền vào mũ thằng Vũ,

lặng lẽ cứu sống vợ chồng Thuý Liễu vốn là kẻ thù... Đúng Tắt lửa lòng là một

truyện tình lãng mạn, song đây là thứ lãng mạn vẫn rất nền nếp "Nho phong";

gần với Tuyết Hồng lệ sử, Người quay tơ, Giọt lệ sông Hương - thứ lãng mạn

"tiền Tự Lực" - hơn là với Hồn bướm mơ tiên, Đoạn tuyệt, Đời mưa gió... Có

lẽ do chiều theo thị hiếu thời thượng của công chúng tiểu tư sản khi đó đang

bị cuốn hút mạnh mẽ bởi phong trào lãng mạn, Nguyễn Công Hoan đã đưa ra

câu chuyện tình éo le mùi mẫn, đủ cả chôn hoa chôn bướm, đi tu, ốm tương

tư, chết chóc... Song dù vậy, cảm hứng chủ đạo của tác phẩm không hẳn là

tình yêu mà chính là đạo đức. Tình tiết câu chuyện, tính cách nhân vật đều bị

uốn nắn để phục vụ cho chủ đề đạo đức và do đó, ít chân thực. Mối tình phải

đẫm lệ, đồng thời, phải thật đậm màu sắc đạo đức, đậm vị hy sinh. Nghệ

thuật tiểu thuyết Tắt lửa lòng cũng chưa thật mới mẻ, đặc sắc. Vừa có một

chút Tuyết Hồng lệ sử, vừa mang dáng dấp kiểu truyện giáo huấn đạo đức, lại

pha tính chất trinh thám (chương kể chuyện thằng Vũ tìm cha và bí mật tẩm

thuốc độc và gói kẹo để gửi cho Thuý Liễu), đồng thời, có những trang trào

phúng, "tả chân", Tắt lửa lòng là sự pha trộn nhiều bút pháp khác nhau. Rõ

ràng, tác giả đang dao động về phương pháp sáng tác và bị lôi cuốn bởi trào

lưu lãng mạn đang chiếm ưu thế khi đó. Về phương diện kỹ thuật thể loại, Tắt

lửa lòng cũng như hầu hết truyện dài Nguyễn Công Hoan - đánh dấu thời kỳ

phát triển buổi đầu của tiểu thuyết quốc ngữ lối mới. Ông chưa vượt qua

khuynh hướng giáo huấn và cách viết chưa mấy hiện đại, mải chạy theo tình

tiết mà chưa thật chú ý đến tính cách.

Lập trường đạo đức có phần bảo thủ của Nguyễn Công Hoan bộc lộ rõ

hơn trong những tiểu thuyết đề cập trực tiếp đến vấn đề phụ nữ, vấn đề hôn

nhân gia đình. Cô giáo Minh (1935) là một tiểu thuyết luận đề, trong đó,

Nguyễn Công Hoan đã chống lại cách giải quyết của Tự lực văn đoàn về vấn

đề này. Trong phần trên của Cô giáo Minh, ngòi bút Nguyễn Công Hoan với

sự châm biếm sắc sảo, sử dụng phóng đại, đã mạnh hơn cả Nhất Linh trong

việc miêu tả cái hủ lậu lố lăng đến quái gở của bà mẹ chồng phong kiến.

Cảnh cưới chạy tang được miêu tả như một cuộc bắt cóc thê thảm, mẹ chết

cô dâu không được khóc, không được về nhìn mẹ lần cuối cùng... Nhà văn

cũng thể hiện mối xung đột mẹ chồng nàng dâu, cũ và mới, hết sức căng

thẳng. Sau khi "thắt nút" thật chặt, tác giả đã gỡ ra cách nào? Phản đối cách

giải quyết của Nhất Linh - phái mới "đoạn tuyệt" với phái cũ, "theo mới đến

cùng” - Nguyễn Công Hoan cho cô giáo Minh cứ ở lại nhà chồng, "ăn ở lại với

mẹ chồng, với chồng", để cảm hoá họ. Vì "nếu ly dị, bỏ đi là suốt đời tai tiếng"

làm cho phái cũ khinh thường! Và Minh đã dứt hẳn Nhã, người tình cũ, ra sức

chiều chuộng thờ phụng mẹ chồng, lại làm những việc rất "cao thượng" như

lặng lẽ giúp em chồng thoát khỏi cảnh gia đình tan nát, bỏ tiền của nàng (vừa

trúng số độc đắc!) ra cúng cho tổ chức từ thiện nhưng đứng tên là bà Tuần để

bất ngờ đem danh giá cho bà... Cô gái mới đó đã ngoan ngoãn tự nguyện

chịu đựng cảnh làm dâu đại gia đình phong kiến, cố trở nên người dâu thảo

vợ hiền theo quan điểm cổ hủ: "Tôi đi làm dâu có gì là khổ (...). Mẹ yêu thì mẹ

phải dạy, đó là lẽ thường". Rõ ràng đó là sự đầu hàng tiêu cực, là thủ tiêu tình

yêu và hạnh phúc cá nhân, chủ trương khôi phục lễ giáo và chế độ hôn nhân

gia đình phong kiến. Ấy thế nhưng Nguyễn Công Hoan lại đề lên thành sự

chiến thắng vẻ vang của phái mới: phe cũ đã bị cảm hoá, "cái cũ phục cái

mới" và cũng theo mới! Bà Tuần rất đỗi cổ hủ bỗng hăng hái tập đánh phấn tô

môi, tuyên bố bỏ kiêng tên, tập bắt tay!... Và sự từ bỏ hạnh phúc cá nhân lại

được coi là hạnh phúc, sung sướng: "Cái sung sướng này là cái sung sướng

cao thượng về tinh thần!". Sự nguỵ biện dễ dãi và việc miêu tả bất chấp lôgic

của tính cách, không che giấu được thực chất tư tưởng bảo thủ của tác giả.

Năm 1935, Nguyễn Công Hoan sáng tác rất dồi dào. Có thể coi đây là

năm bản lề, chuyển sang một thời kỳ mới trong sự nghiệp sáng tác của nhà

văn. Về truyện dài, bên cạnh Cô giáo Minh là một loạt tiểu thuyết hướng tới

đề tài xã hội, có khuynh hướng phê phán và giá trị hiện thực rõ rệt. Trong số

đó, đáng chú ý hơn cả là Lá ngọc cành vàng và Ông chủ. Về nhiều mặt, hai

truyện dài này có ý nghĩa đánh dấu sự chuyển biến của ngòi bút Nguyễn

Công Hoan nói riêng, trào lưu hiện thực phê phán nói chung, sang giai đoạn

phát triển rực rỡ thời kỳ Mặt trận Dân chủ.

Nếu trong Cô giáo Minh nhà văn đã rơi vào lập trường đạo đức phong

kiến bảo thủ khi giải quyết vấn đề phụ nữ và hôn nhân gia đình, thì trong Lá

ngọc cành vàng, Nguyễn Công Hoan đã bênh vực tình yêu tự do ngoài lễ

giáo, phê phán mạnh mẽ lực lượng bảo thủ đã phá hoại hạnh phúc của thanh

niên. Sẽ không thể giải thích được sự mâu thuẫn đó trong quan điểm Nguyễn

Công Hoan nếu không thấy mối mâu thuẫn - thống nhất giữa hai quan điểm

nhìn nhận hiện thực của nhà văn: quan điểm đạo đức phong kiến và quan

điểm giàu - nghèo, trong đó, quan điểm giàu - nghèo là quan điểm xã hội cơ

bản của ông. Trong Lá ngọc cành vàng, sự xung đột giữa mối tình Nga - Chi

với vợ chồng phủ Lê không chỉ là sự xung đột mới - cũ, giữa tình yêu tự do

với lễ giáo phong kiến, mà trước hết, đó là mối xung đột giàu - nghèo. Lão

phủ Lê ngăn cấm một cách tàn ác, lạnh lùng mối tình của con gái lão không

phải chỉ vì đây là tình yêu ngoài lễ giáo, mà chủ yếu vì Chi là con nhà "hèn

hạ", không xứng với Nga "lá ngọc cành vàng". Với Lá ngọc cành vàng, nhà

văn đã đề cập tới sự đụng độ giai cấp, sự đối lập giàu - nghèo, và đứng hẳn

về phía người nghèo bị ức hiếp, xúc phạm. Lập trường xã hội tiến bộ đó của

Nguyễn Công Hoan đã khiến ông chiến thắng được tư tưởng bảo thủ phong

kiến cố hữu của bản thân để có quan điểm khá tiến bộ trong vấn đề tình yêu

và hôn nhân, một vấn đề mà ông vốn bảo thủ.

Ông chủ là truyện dài đầu tiên đã đề cập trực diện tới mối mâu thuẫn

giai cấp gay gắt ở nông thôn, giữa người nông dân lao động nghèo khổ và

bọn địa chủ thống trị. Với cuốn tiểu thuyết có giá trị tố cáo mạnh mẽ này,

Nguyễn Công Hoan đã đứng hẳn về phía người nông dân bị áp bức bóc lột và

vạch trần bộ mặt tàn ác, dã man của bọn địa chủ, sống trên mồ hôi nước mắt

của người nghèo lương thiện. Câu chuyện tập trung tố cáo thói dâm ô đểu

cáng và tâm địa độc ác của giai cấp địa chủ. Nhà văn cũng bước đầu thấy sự

bóc lột kinh tế thậm tệ của chúng đối với tá điền.

Nhìn chung, truyện dài Nguyễn Công Hoan sáng tác thời kỳ 1935-1939

có sự chuyển biến rõ rệt theo khuynh hướng hiện thực phê phán. Tuy có

truyện vẫn đi vào những mối tình éo le và đầy sự hy sinh giả tạo (Tơ vương,

1938) song xu hướng chính là hướng về đề tài xã hội - chính trị, tố cáo hiện

thực bất công thối nát. Bà chủ (1935) dựng nên nhân vật "bà chủ" đóng vai

đức hạnh - Trưởng ban chấn hưng đạo đức - song kỳ thật rất đĩ thoã, chẳng

qua nhờ đồng tiền mà che giấu đời tư nhem nhuốc, lại được xã hội tôn kính.

Truyện Bơ vơ miêu tả số phận trớ trêu lạ lùng của một tên cướp vốn là một

đứa con hoang bị bỏ rơi, qua đó, lên án cái xã hội giả dối vô nhân đạo, nhất là

bọn quan lại. Một công trình vĩ đại (1937) cũng đả kích thẳng tay bọn quan lại

độc ác, nhất là hạng công tử con quan với lối sống ăn chơi dâm ô tàn bạo,

đồng thời đả kích phong trào "Âu hoá", "vui vẻ trẻ trung" có tính chất truy lạc

đương thời. Truyện Một chương trình quyết thực hành (1935) có tính chất

hoạt kê châm biếm một tên nhà giàu vừa hiếu danh và hiếu sắc, bị lừa bởi

một gái đĩ thập thành. Tình khuyển mã (1936-1937) tiếp tục đả kích cay độc

bọn quan lại tàn ác đã đối xử một cách tàn nhẫn với cả bọn tay chân khuyển

mã rất mực trung thành với chúng. Cô làm công-(1936), dưới hình thức nhật

ký của nhân vật chính, một cô làm công cho một hãng buôn lớn, đã phản ánh

khá chân thực đời sống khổ nhục của đám tiểu tư sản nghèo bị xã hội đồng

tiền hắt hủi, nhân phẩm bị xúc phạm.

Năm 1938, Nguyễn Công Hoan sáng tác Bước đường cùng. Đây là tác

phẩm xuất sắc đánh dấu đỉnh cao về tư tưởng của nhà văn trước Cách mạng

và là một trong những thành tựu tiêu biểu nhất của trào lưu văn học hiện thực

phê phán Việt Nam.

Năm 1939, Nguyễn Công Hoan viết Cái thủ lợn "cùng một tinh thần với

Bước đường cùng", như lời tác giả gửi ông Giám đốc Nhà xuất bản Đời mới,

in ở đầu sách. Tác phẩm bị kiểm duyệt không được in, sau khi Nhật đảo

chính, mới ra mắt.

Câu chuyện xoay quanh một vụ tranh chấp ngôi tiên chỉ ở một làng

quê, giữa hai tay cường hào trong làng; qua đó, tác phẩm đả kích trước hết

vào bọn cường hào địa chủ tác oai tác quái ở nông thôn đương thời. Chúng lo

lót quan trên để được làm chỗ đầy tớ đi lại của quan nên được quan che chở

và tha hồ áp bức bóc lột dân đen. Mũi đả kích thứ hai là nhằm vào quan lại,

chủ yếu là vạch ra thói ăn tiền trâng tráo, đê tiện của chúng. Trong cái xã hội

thối nát ấy, tệ đục khoét hoành hành từ dưới lên trên: "Rút cục, chỉ con em là

khổ. Mà ghê thế, dột từ nóc dột xuống, trong làng lý trưởng, chánh hội đã là

hạng mọt già, thì cả phó lý lẫn ban hương hội, cho chí khán thủ, trương tuần

đều hùa nhau làm hại làng. Người dưới làm liều đã được người trên bênh

vực", "một loạt đều ăn tàn phá hại đểu giả ngang nhau". Thái độ của tác giả

đối với bộ máy thống trị, trật tự xã hội đó hoàn toàn phủ nhận. Ý nghĩa phê

phán mạnh mẽ của tác phẩm chính là ở đó. Song Cái thủ lợn chưa có được

nội dung hiện thực phong phú, sâu sắc với khái quát rộng rãi của Bước

đường cùng. Mặc dù bề bộn chi tiết, sự việc, có nhiều tài liệu về sinh hoạt

đình đám, việc làng ở thôn xã... tác phẩm chưa dựng được bức tranh xã hội

rộng lớn có tính chân thực, ý nghĩa điển hình cao.

Thời kỳ 1940-1945 là thời kỳ bế tắc và lạc hướng của ngòi bút Nguyễn

Công Hoan. Đúng ra, trong truyện ngắn, ông vẫn còn hướng về đề tài xã hội

và thời sự chính trị, có truyện đả kích bọn thực dân Pháp thất thế (Êu êu Mê

đo), châm biếm tâm lý sinh hoạt tiểu tư sản (Hồi còi báo động). Nhưng trong

truyện dài, nhà văn đã từ bỏ con đường hiện thực; tư tưởng phong kiến bảo

thủ vốn có gốc rễ sâu xa trong con người của ông, nay gặp ngọn gió phục cổ

thổi tới trong lúc ông đang mất hướng, đã trỗi dậy chi phối ngòi bút của ông.

***

2. Bước đường cùng

Bước đường cùng đánh dấu đỉnh cao tư tưởng Nguyễn Công Hoan

trước Cách mạng và là một trong những tác phẩm tiêu biểu của văn học hiện

thực phê phán đương thời. Nguyễn Công Hoan đã viết Bước đường cùng một

cách hối hả, khẩn trương - chỉ trong 16 ngày, như một sự thôi thúc bên trong

mạnh mẽ, "để trang trải món nợ lòng đối với anh em cộng sản ở Nam Định".

BỊ nghi là "phần tử cộng sản nguy hiểm", nhà văn nghĩ "bướng": "ừ, ông cộng

sản đấy: và lao vào viết Bước đường cùng. Tác phẩm mang chủ đề xã hội

chính trị tiến bộ đó chính là sự hưởng ứng tích cực của nhà văn đối với phong

trào Mặt trận Dân chủ. Bước đường cùng đã trực tiếp phản ánh nông thôn

Việt Nam trước Cách mạng trên bình diện xung đột giai cấp, đã làm nổi bật bộ

mặt tàn bạo thối nát của giai cấp địa chủ phong kiến cùng toàn bộ "chế độ

thối nát chống hương thôn” và đời sống cùng khổ của người nông dân bị áp

bức bóc lột, bị đẩy tới "bước đường cùng" không cách gì cưỡng nổi. Với ba

mươi chương sách, Bước đường cùng đã cố gắng dựng nên một bức tranh

rộng lớn về đời sống nông thôn đương thời. Tác giả có ý thức phản ánh thật

đầy đủ những nỗi khổ điển hình của người nông dân, với bao nhiêu tai hoạ

khác nhau, cứ chồng chất đè nặng lên số phận của họ. Bước đường cùng đề

cập đến đủ cả: nạn Tây đoan bắt rượu lậu, nạn quan lại tham nhũng, nạn sưu

cao thuế nặng, nạn cường hào ức hiếp bóp nặn, nạn xôi thịt chè chén, khao

vọng, ngả vạ, rồi cảnh phu phen tạp dịch, cảnh lụt lội đói kém, bệnh dịch

hoành hành, tình trạng dốt nát tối tăm, mê tín dị đoan, ăn ở mất vệ sinh, v.v...

Về một mặt nào đó, Bước đường cùng có thể coi là một tiểu thuyết phóng sự,

đã cung cấp nhiều tài liệu cụ thể về nhiều mặt của đời sống nông thôn sau luỹ

tre xanh trước Cách mạng.

Trong đủ mọi thứ tại hoạ đối với người nông dân, tác phẩm làm nổi bật

lên tai hoạ chủ yếu: sự bóc lột của giai cấp địa chủ. Tuy mở ra trên bề rộng,

tác phẩm đã tập trung xoáy sâu vào việc lên án tội ác của giai cấp địa chủ

phong kiến, kẻ thù không đội trời chung của người nông dân lao động, đã xây

dựng một hình tượng nhân vật địa chủ khá thành công, có ý nghĩa điển hình:

Nghị Lại. Nghị Lại có ngoại hình và đời sống đạo đức chẳng lấy gì làm đẹp:

nước da xanh mét và cặp môi thâm sịt của dân nghiện, thêm hai nếp nhíu

soạc hai bên mép như "khủng bố" mọi người, lúc trẻ đã từng chơi bời đĩ điếm

lêu lổng... Lão chẳng có mấy chữ nghĩa và rắt keo bẩn, ăn bớt từng lẻ gạo

cho vay... Song, miêu tả địa chủ, lần này nhà văn không dừng lại ở bình diện

đạo đức, văn hoá mà tập trung tố cáo tội ác bóc lột của chúng. Đáng chú ý là

ở Bước đưòng cùng, Nguyễn Công Hoan xoáy sâu vào tội ác cướp đoạt

ruộng đất của giai cấp địa chủ. Chiếm đoạt ruộng đất của nông dân bằng đủ

mọi cách, đó là niềm say mê, dục vọng điên cuồng của Nghị Lại. Tư bản chạy

theo lợi nhuận, say mê vàng - vàng là "tư bản" đẻ ra lợi nhuận, thì địa chủ làm

giàu bằng bóc lột địa tô, một thứ bóc lột siêu kinh tế, nên rất thèm khát nhiều

ruộng đát. Cốt truyện Bước đường cùng đã xoay quanh việc Nghị Lại dùng

mọi thủ đoạn cướp kỳ được tám sào ruộng của anh Pha. Cùng với Pha là bao

nhiêu nông dân khác, Trương Thi, San, bác đám Ích, Thị Anh... trước sau lần

lượt đều bị mất ruộng vào tay Nghị Lại.

Đáng chú ý, khi miêu tả giai cấp địa chủ, Nguyễn Công Hoan đã đặt

chúng trong mối quan hệ với hệ thống trật tự thực dân phong kiến đương thời

và vạch ra bản chất chính trị phản động của chúng. Là nghị viện của cái Viện

dân biểu do thực dân nặn ra, từng được thưởg kim thánh, mề đay, phẩm

tước của "nhà nước", Nghị Lại tỏ ra hết sức trung thành với chế độ thực dân.

Cảnh Nghị Lại xun xoe vồ vập tên Tây đoan, mời rượu sâm banh và bàn việc

đổ tội cho người nông dân lương thiện, tuy chưa phải đã phản ánh đầy đủ sự

câu kết giữa địa chủ phong kiến và thực dân, song cũng rất có ý nghĩa. Nghị

Lại còn là "cánh hẩu" của quan, thường dắt mối cho quan, chi phối cả việc xử

án của quan, rồi dựa thế quan, hắn chỉ huy bọn hào lý địa phương trong việc

đàn áp, đục khoét nhân dân. Và tất nhiên là hắn rất thù ghét cộng sản. Hắn

bảo anh Pha: "Mày không nên ngu dại, nghe hoặc bắt chước đứa vô luân

thường đạo lý, những đứa ngông cuồng, những đứa cộng sản, làm sách, viết

báo để chúng nó nói xấu quan này, nói xấu quan kia. Người ta xấu, người ta

cũng là ông quan cai trị mình"(!).

Trước Bước đường cùng, chưa có tác phẩm văn học nào phơi bày tội

ác của giai cấp địa chủ một cách sâu sắc và toàn diện đến thế.

Mặt khác, với Bước đường cùng, Nguyễn Công Hoan đã có những tiến

bộ quan trọng trong việc thể hiện người nông dân. Trước đó, ông đã có

những sáng tác về nông dân: các truyện ngắn Hai thằng khốn nạn, Thằng

điên, Ngậm cười, Thịt người chết, Chiếc quan tài... và một truyện dài Ông

chủ. Nhưng trong truyện ngắn, ông chưa thể đi sâu vào nỗi khổ của người

nông dân một cách toàn diện, cụ thể và cũng chưa chú ý đến sự phản kháng

của họ.

Đến Bước đường cùng, Nguyễn Công Hoan không những đã đi sâu

miêu tả nổi khổ cực nhiều mặt dẫn tới "bước đường cùng" không gì cưỡng lại

được của người nông dân bị áp bức bóc lột thậm tệ mà còn cố gắng thể hiện

sự phản kháng tích cực của họ để giành quyền sống. Nhân vật Pha có một vị

trí đặc biệt trong văn học hiện thực trước Cách mạng: đó là hình tượng nhân

vật nông dân duy nhất có sự phát triển về ý thức đấu tranh chống kẻ thù giai

cấp đòi quyền sống. Ở nhân vật này có cái gì mới mẻ, tiến bộ và chỉ có thể

giải thích bằng ảnh hưởng của phong trào cách mạng thời kỳ Mặt trận Dân

chủ đối với tác giả. Bước đường cùng vừa là câu chuyện thương tâm về số

phận thê thảm của người nông dân, vừa là lời kêu gọi nông dân vùng lên đấu

tranh để tự cứu. Có áp bức, có đấu tranh, con đường sống duy nhất của

người nông dân là đoàn kết nhau lại, dũng cảm đấu tranh đến cùng với kẻ thù

giai cấp - đó là ý nghĩa toát lên từ hình tượng tác phẩm, cũng còn là chủ đề

tác phẩm, là tâm huyết của tác giả.

Pha, nhân vật trung tâm của tác phẩm - được xây dựng dưới ánh sáng

của tư tưởng đó. Đây là một tính cách có quá trình phát triển về giác ngộ

quyền lợi giai cấp, về ý thức và tinh thần đấu tranh.

Ở những trang cuối cùng của tác phẩm, Pha thể hiện một tinh thần

chiến đấu thật dũng cảm triệt để. Anh nói: "Tôi thề rằng sẽ chiến đấu đến

cùng". Anh đã giữ lời thề. Chiếc đòn gánh phang vào đầu Nghị Lại với tiếng

quát "Đồ ăn cướp" của Pha không còn là sự phản kháng mù quáng liều lĩnh

của kẻ cùng đường bế tắc. Bị trói khiêng đi, biết chắc chắn sẽ bị tù tội song

Pha không tuyệt vọng. "Trông đôi môi mím chặt, thì biết rằng không phải vì

đau mà anh không nói, nhưng chính là anh muốn nuôi trong lòng một mối hận

nghìn năm". Anh còn nói thẳng với những bạn đi theo anh: "Tôi không ở làng

nữa. Tôi không còn gì ở làng nữa. Ngày này sang năm, các anh sẽ biết

chuyện tôi". Anh đang nghiền ngẩm một đường đi. Lời lẽ của Pha mập mờ

nhưng thực ra anh đã có chủ định: sẽ ra mỏ với Hoà, và tiếp tục đấu tranh.

Bước đường cùng đã xây dựng thành công hai nhân vật chính: Nghị

Lại và Pha. Do cái nhìn xã hội tiến bộ, gần với quan điểm giai cấp, nhà văn đã

thể hiện khá sâu sắc bản chất giai cấp bọn địa chủ và số phận người nông

dân lao động.

IV - KẾT LUẬN

Trong mấy năm tiền khởi nghĩa, Nguyễn Công Hoan rơi vào tình cảnh

bế tắc đáng buồn. Có lúc ông làm cả thơ tình bi luỵ, khóc gió than mưa! Sau

này nhớ lại, ông bảo: "Đúng là một trái tính của người viết tiểu thuyết xã hội

sắp đến ngày cáo chung”.

Cách mạng tháng Tám đã giải phóng dân tộc đồng thời giải phóng nhà

văn khỏi sự bế tắc. Nhà văn phấn khởi chào đón cách mạng và hăng hái tham

gia công tác ngay từ buổi đầu. Trong cuộc kháng chiến trường kỳ chống thực

dân Pháp, Nguyễn Công Hoan tận tuỵ trong mọi công tác lớn nhỏ, chủ yếu là

viết báo và dạy học trong quân đội. Ông là một trong số văn nghệ sĩ đầu quân

sớm nhất. Thời kỳ này ông sáng tác ít và không mấy đặc sắc, một phần vì bỡ

ngỡ trong việc phản ánh cuộc sống mới của nhân dân cách mạng. Đối với

một cây bút chỉ quen viết những "mặt trái" dơ dáy, những "cảnh xuống" của

cái xã hội thối nát, điều đó không có gì lạ. Chỉ từ sau khi trở về Thủ đô giải

phóng (1954), Nguyễn Công Hoan mới thật sự chuyên vào công việc sáng

tác, và từ đó, bắt đầu giai đoạn sáng tác dồi dào mới của ông. Giai đoạn này,

ông tập trung sức vào những truyện dài phản ánh xã hội Việt Nam trước Cách

mạng. Ông lần lượt cho in: Tranh tối tranh sáng (1958), Hỗn canh hỗn cư

(1961), Đống rác cũ (tập I, 1963), Anh con trai người bạn đọc ấy (viết 1965 in

1976).

Việc sáng tác của Nguyễn Công Hoan sau Cách mạng chưa có những

thành tựu thật xuất sắc, chưa tương xứng với chủ đề lớn của các tác phẩm

đó và với tên tuổi của nhà văn lớn, có lẽ một phần quan trọng là do nhà văn

đã gần như từ bỏ thể loại sở trường - truyện ngắn trào phúng - để tập trung

sử dụng thể loại mà ông sở đoản - truyện dài.

Chỉ đáng tiếc là, thể loại truyện ngắn trào phúng mà Nguyễn Công

Hoan là cây bút bậc thầy, đã không được ông tiếp tục phát huy. Ở đây có

những khó khăn khách quan và chủ quan, nhưng phải chăng, có phần là do

suốt một thời gian dài sau Cách mạng, vẫn chưa có quan niệm thật đúng, thật

rõ vai trò và tính chất của vũ khí trào phúng trong nền văn xuôi mới, vẫn ngại

tiếng cười phê phán?

Sau Cách mạng, hoạt động văn học của Nguyễn Công Hoan mở rộng

nhiều mặt hơn trước. Ngoài truyện ngắn, truyện dài, ông còn viết ký sự, hồi

ký, trong đó Những ngày tháng Tám ở Côn Đảo (1960, ghi theo lời các chiến

sĩ cách mạng bị tù ở nhà tù Côn Đảo) và Người cập rằng xay lúa năm 1930

(viết 1960, kể lại những ngày ở Côn Đảo của Chủ tịch Tôn Đức Thắng). Đặc

biệt là tập hồi ký về cuộc đời cầm bút của nhà văn: Đời viết văn của tôi

(1971), không chỉ có giá trị ở chỗ đã kể lại trung thực, sinh động quá trình

hoạt động văn học phong phú của tác giả, một nhà văn lớn, mà còn qua đó,

đã dựng lại diện mạo, không khí của đời sống văn học khu vực hợp pháp Việt

Nam thời kỳ trước Cách mạng, một thời kỳ văn học sôi động, phức tạp, lý thú,

trong đó nổi lên những phác hoạ sinh động chân dung nhiều khuôn mặt văn

học đương thời: Tản Đà, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Tuân, Tam

Lang, Vũ Bằng... Những kinh nghiệm nghệ thuật của nhà văn về viết truyện,

nhất là truyện ngắn trào phúng, được tổng kết trong cuốn sách, cũng có nhiều

ý nghĩa. Sau này, để cung cấp những tài liệu cụ thể về lịch sử, xã hội, văn

hoá, văn học... thời kỳ trước Cách mạng, nhà văn đã "nhớ và ghì" lại hơn 600

sự việc, hiện tượng lớn nhỏ về đời sống Việt Nam cũ (NXB Tác phẩm mới đã

xuất bản một phần sau khi ông mất).

Suốt nửa thế kỷ cầm bút, tiếng nói nghệ thuật vang dội nhất của

Nguyễn Công Hoan là tiếng nói tố cáo gay gắt, đanh thép xã hội Việt Nam

thuộc địa nửa phong kiến đầy bất công và hết sức lố lăng thối nát, là tiếng nói

bênh vực chân thành những con người nghèo khổ bị chà đạp, xúc phạm. Đó

là tiếng nói mạnh khoẻ, đầy tính chiến đấu, đã kế thừa và phát huy tiếng cười

trào phúng đặc sắc giàu sức sống trong văn mạch dân tộc.

Là người khơi nguồn cho dòng văn học "tả chân", "vị nhân sinh" tiến bộ

chảy xiết và cắm ngọn cờ chiến thắng vẻ vang cho nó trong đời sống văn học

khu vực hợp pháp, Nguyễn Công Hoan còn là một trong những người đặt nền

móng cho nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. Có mặt ngay từ buổi bình minh của

văn học "quốc ngữ", bằng sức sáng tạo dồi dào dẻo dai, bằng một tài năng

xuất sắc, độc đáo, thấm đậm bản sắc dân tộc, Nguyễn Công Hoan đã đóng

góp quan trọng vào sự phát triển mạnh mẽ đặc biệt của văn xuôi dân tộc

trong thời kỳ đang hiện đại hoá hết sức khẩn trương. Khi nhà văn 60 tuổi, Tô

Hoài đã viết: "Nếu ta nhẩm từ cái hồi mà lời văn bổng trầm khóc đứng khóc

ngồi đến thời kỳ văn chương sạch sẽ kiểu Tự lực thì, lực lưỡng như một tay

đô vật không có địch thủ, từ Kiếp hồng nhan tới nay, truyện ngắn, truyện dài

Nguyễn Công Hoan sừng sững tạo thành một cái thế Tam Đảo, Ba Vì hùng

vĩ, vượt qua hai thời kỳ, tiến vào Cách mạng tháng Tám..." (Người bạn đọc

ấy).

(Trích "Văn học Việt Nam 1900-1945" NXB Giáo dục, Hà Nội 1997)

Phần 2. TÁC PHẨM NGUYỄN CÔNG HOAN NHỮNG THÀNH CÔNG VÀ ĐÓNG GÓP

ĐỌC "TUYỂN TẬP NGUYỄN CÔNG HOAN"

TRƯƠNG CHÍNH

Chúng ta đã viết nhiều về Nguyễn Công Hoan. Ông cũng đã viết về ông

khá đầy đủ trong tập hồi ký Đời viết văn của tôi. (Nhà xuất bản Văn học,

1971).

Nhân tuyển tập của ông ra mắt bạn đọc, tưởng nên có một nhận định

về ông cho toàn diện. Muốn vậy không gì bằng đọc lại tác phẩm đồng thời

dựa vào tập hồi ký trên, tập này có một điều đáng quý là rất trung thực. Ông

không tô son điểm phấn đã đành, nói kỳ hết những điều mình suy nghĩ một

cách thật thà, ngay những lời khen, thấy không đúng, ông cũng không nhận.

Chẳng hạn như về cuốn Bước đường cùng, ông có nhắn nhủ các nhà nghiên

cứu, phê bình mấy lời, chắc ai đọc cũng giật mình: "... Nghiên cứu về những

nhà văn lớp trước, tôi xin anh em chớ gán cho chúng tôi những ưu điểm mà

chúng tôi không có, làm chúng tôi phát ngượng". "Các nhà nghiên cứu phê

bình văn học, coi cuốn Bước đường cùng như là tác phẩm tiêu biểu của tôi.

Mỗi lần nhắc đến những truyện tiến bộ trước Cách mạng, người ta đều nói

đến cuốn ấy. Tôi cho việc này là không đúng". Cho hay viết phê bình về

những nhà văn tiếng tăm, đừng tưởng tìm cách hạ được một lời khen là đắc

sách.

* * *

Điều ông không thể từ chối được là trong các nhà văn hiện thực của ta,

thì ông đứng hàng đầu, không những trước Nguyên Hồng, Nam Cao, Tô

Hoài, mà cả trước Ngô Tất Tố nữa, mặc dầu tác giả Tắt đèn hơn ông những

mươi tuổi. Thiên truyện có ít nhiều tính chất hiện thực của ông mà chúng ta

được đọc, Sóng vũ môn, là viết năm 1920, một truyện, về nội dung cũng như

về hình thức nghệ thuật, không sút kém so với những truyện của ông sau

này. Tái bản năm 1939, đặt nó đứng cạnh nhiều truyện khác, không thấy

vướng. Khuynh hướng hiện thực của ông càng rõ rệt với những truyện đăng

trên An Nam tạp chí dưới mục Việt Nam nhị thập thế kỷ xã hội ba đào ký. Cho

đến năm 1939, là năm Ngô Tất Tố xuất bản Tắt đèn, ông đã cho in ít nhất 6

tập truyện ngắn hiện thực, gộp lại có đến 89 truyện. Đó là chưa kể những tập

truyện vừa, truyện dài khác. Nguyễn Công Hoan là nhà văn có ngòi bút dồi

dào không ai sánh kịp. Tô Hoài viết về ông một câu nhận định có hình ảnh

như sau:

"Nếu ta nhẩm từ cái hồi mà lời văn bổng trầm, khóc đứng khóc ngồi

đến thời kỳ văn chương sạch sẽ kiểu Tự lực thì lực lưỡng như một tay đô vật

không có địch thủ, từ Kiếp hồng nhan tới nay, truyện ngắn, truyện dài,

Nguyễn Công Hoan sừng sững tạo thành một thế Tam Đảo, Ba Vì hùng vĩ,

vượt qua cả hai thời kỳ, tiến vào cách mạng tháng Tám!" (Người bạn đọc ấy,

Văn nghệ số 2, ngày 10-5-1963).

Một điều nữa cũng khó phủ nhận là tính chất hiện thực của ông bắt

nguồn từ cuộc sống Việt Nam nửa đầu thế kỷ này, chứ không phải mô phỏng

các nhà văn hiện thực Pháp. Ông đủ tiếng Pháp để đọc họ, nhưng ông không

đọc. Về Mô-pat-xăng, ông chỉ đọc có mỗi truyện Lão ăn mày trong một tập

nào đó, "rồi không xem thêm nữa!" Những kẻ khốn nạn của Victo Huygô

mười một quyển, "trông thấy một chồng dầy, tôi mới ngại làm sao. Tôi cố đọc.

Nhưng cũng chỉ được gần một nửa, thì tôi bỏ dở”. Alech-xăng Đuy-ma, mà

ông cho là tài tình nhất, ông cũng chỉ đọc có một chương đầu cuốn Le comte

de Mont Cristo. Có thể nói ông chẳng chịu ảnh hưởng của ai. Nhưng ông

trung thành với yêu cầu của Tản Đà khi mở mục Việt Nam nhị thập thế kỷ xã

hội ba đào ký trên tờ Annam tạp chí tục bản (1930): "Viết những điều mắt thấy

tai nghe trong khoảng 30 năm nay để giao dịch kiến văn, sau là làm tài liệu

cho người sau viết sử". "Những điều mắt thấy tai nghe" đó là "những cảnh

xuống của xã hội", cũng là đề tài mấy lâu nay ông đã viết thành truyện ngắn

rồi, bây giờ ông đem vào. Mục ấy tự nhiên trở thành mục đăng truyện ngắn

của Nguyễn Công Hoan, và truyện ngắn Nguyễn Công Hoan độc quyền mang

cái tên đầy ý nghĩa: "Xã hội ba đào ký". Những cảnh ấy ông lấy ở thời sự

hàng ngày, lấy ở những người thật, việc thật mà ông biết, "chỉ thêm bớt một

đôi chi tiết để làm nổi bật được ý định của mình mà thôi".

Thực ra, những truyện đi xuống trong xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX

đầu thế kỷ XX thì nhan nhản, và là nội dung chủ yếu của thơ Nguyễn Khuyến,

Trần Tế Xương, Nguyễn Thiện Kế. Rất dễ hiểu vì sao Nguyễn Công Hoan

gần gũi và có cảm tình với các nhà thơ ấy, xem các vị như là những người

đồng tình, đồng điệu. Cho nên không phải là nhà nghiên cứu văn học, mà ông

vẫn có những kiến giải khá sâu sắc về các vị. Khi Nguyễn Công Hoan bước

vào làng văn, tính hiện thực từ thơ ca đã chuyển sang kịch nói: Chén thuốc

độc, Toà án lương tâm của Vũ Đình Long, Bạn và vợ của Nguyễn Hữu Kim,

ông Tây An Nam của Nam Xương, rồi lại chuyển sang một thể tài mới là

phóng sự với những cây bút như Tam Lang, Vũ Trọng Phụng. Tam Lang thì

có Những cái mắt thấy, Nạn thất nghiệp ở Hải Phòng, Màn trời chiếu đất, Tôi

kéo xe, Một đêm trước. Vũ Trọng Phụng cũng đã có Cạm bẫy người. Mục Xã

hội ba đào ký của Tản Đà đặt ra để đăng bài viết về "những cảnh đi xuống"

của xã hội là nằm trong phong trào hiện thực ấy. Nhưng Nguyễn Công Hoan

là người có sáng kiến đưa truyện ngắn vào mục này, thật ra ông đã đưa vào

văn chương Việt Nam một cách phản ánh hiện thực xã hội sinh động khái

quát hơn là phóng sự, và đầy đủ, tỉ mỉ hơn là thơ ca. Công của ông ở chỗ đó.

Có thể nói, trước ông, chỉ có mỗi một thiên truyện Sống chết mặc bay của

Phạm Duy Tôn, ngày nay còn đọc được, nhưng truyện này ai cũng biết là

phảng phất truyện Ván bi-a của An-phông-xơ Đô-đê. Một con chim én bay về

chưa thể nói đã là mùa xuân. Phải từng đàn. Với Nguyễn Công Hoan, chúng

ta mới thấy cả đàn chim én.

Nguyễn Công Hoan cũng là người đầu tiên khai thác nguồn cảm hứng

dồi dào của văn học dân tộc. Ấy là truyện cười, truyện tiếu lâm. Những "điều

mắt thấy tai nghe", "cảnh xuống của xã hội", ông đều nhìn bằng con mắt của

người "hay pha trò, hay ỡm ờ, hay chế giễu, hay chua chát" - như chính ông

nhận xét về mình. Nhìn vào đâu, ông cũng thấy toàn những trò cười. Một

người bạn đã nói với ông như sau:

- Mày biết lắm chuyện buồn cười, và hay nói chuyện buồn cười thì mày

nên viết hài kịch.

Quả tình, ông rất thích hài kịch. Nghe người anh đọc, một đoạn hài kịch

Mô-li-e, ông đã từng bắt chước Mô-li-e, cũng làm hài kịch, lấy trộm mũ áo đại

trào của ông bác ra mặc để đóng kịch. Đó là hồi nhỏ. Nhưng khi bắt

đầu cầm bút viết văn, thì ông không viết kịch, vì ông cho là gò bó, mà viết tiểu

thuyết, viết truyện ngắn. Và truyện ngắn của ông chủ yếu là truyện trào

phúng, truyện khôi hài. Ông cho rằng những ai không dám cười là "lãng phí

quá mức sự đứng đắn một cách không cần thiết", nhất là khi trong xã hội Việt

Nam buổi giao thời, có không biết bao nhiêu là chuyện buồn cười! Thế là ông

tìm ra được phong cách độc đáo cho truyện hiện thực của mình. Cũng như

truyện cười dân gian, truyện ngắn trào phúng của Nguyễn Công Hoan sử

dụng tiếng cười như một vũ khí đả kích vào thói hư tật xấu trong xã hội.

Hầu như truyện nào của ông cũng xen yếu tố hài hước vào. Ông đặt

nhân vật vào những cảnh ngộ buồn cười để rồi đi đến những kết thúc ngộ

nghĩnh làm cho người ta không thể nhịn cười được. Ông lại dùng thoải mái

những thủ thuật của truyện tiếu lâm, ông thích nói chuyện quan hệ nam nữ, vì

chuyện quan hệ nam nữ cũng dễ gây cười. Mục đích của ông là đánh ngã kẻ

thù và gây tiếng cười, cách nào cũng tốt cả. Thành thử, truyện của ông cũng

xây dựng thành hài kịch. Trong cuốn Đời viết văn, ông tự nhận xét về mình

như sau:

"Tôi là một người bi quan, hoài nghi, nên khinh thế, ngạo vật, hay đùa

và hay chế nhạo. Sống dưới chế độ thống trị của thực dân, tôi thấy cái gì

cũng giả dối, lừa bịp, đáng khôi hài. Thế mà thằng làm trò khôi hài là thằng

thực dân lại làm ra mặt nghiêm chỉnh. Thật là buồn cười. Cho nên tôi hay chế

giễu, mỉa mai để khôi hài tác giả việc khôi hài. Tôi coi thường tất cả. Tất cả

đỗi với tôi chỉ là trò cười. Vì vậy, tôi pha trò cười. Tôi viết tiểu thuyết cũng

mang cái giọng nói của tôi là trào phúng và hài hước... Viết lối văn hài hước

và trào phúng, tôi muốn độc giả đọc mỗi truyện của tôi đều có tiếng cười chua

chát để khinh để ghét, để thù những kẻ đáng khinh, đáng ghét, đáng thù".

Nói như thế là đúng, không cường điệu chút nào. Chỉ có điều là "Tác

giả việc khôi hài" dưới mắt ông không phải lúc nào cũng là bọn thực dân

phong kiến, quan lại, nhà giàu, ông tham, bà phán, tên lính lệ.... Mục đích viết

truyện của ông không phải lúc nào cũng là vạch "những mặt trái của xã hội",

mà rõ ràng có khi ông viết "chỉ để cười cho khoái trí" mà thôi. Có những đối

tượng không nên đem ra làm trò cười, có những chuyện thương tâm, có chi

tiết nào đó cũng buồn cười, nhưng không ai cười được, dưới ngòi ông, vẫn là

đề tài để ông mua vui và mua vui cho người khác. Điều này dính đến lập

trường, quan điểm.

* * *

Lập trường, quan điểm của Nguyễn Công Hoan khi đi vào văn chương

hiện thực là quan điểm, lập trường của một nhà trí thức tiểu tư sản, như phần

lớn các nhà văn của chúng ta trước Cách mạng. Căm thù thực dân phong

kiến và lũ tay sai, ghét cay ghét đắng bọn nhà giàu đê tiện. Nhưng còn mơ

hồ, vì không hiểu rõ bản chất của những đối tượng ấy. Thành ra, đối với

chúng, miếng đòn của ông ác nhưng có khi chưa thật trúng. Tố cáo chúng

dâm ô, hay keo kiệt là vạch những khía cạnh không cơ bản. Còn thương xót

bất cứ ai "không có tiền" thì có khi thương xót nhầm phải một thằng ăn cắp,

một tên lưu manh. Trong một số truyện, ông lẫn lộn bạn và thù, khi nhìn ra kẻ

thù rồi, ông cũng không biết nhằm vào chỗ hiểm mà đánh. Chỉ sau thời kỳ Mặt

trận dân chủ, chịu ít nhiều ảnh hưởng của Cách mạng, sự phê phán của ông

mới sắc bén hơn. Kiểm duyệt bãi bỏ. Ngòi bút ông "tung hoành", chuyển từ

đề tài xã hội sang đề tài chính trị. Có điều, lúc này, những nhà văn hiện thực

trở nên đông đảo, ai cũng có dịp "tung hoành". Ai cũng đả kích không dè dặt

đủ các hạng người trong xã hội thực dân phong kiến, đặc biệt là bọn tư sản,

quan lại, cường hào. Truyện ngắn của ông tuy tiến bộ, nhưng không hấp dẫn

như trước nữa. Nếu như không có Bước đường cùng.

Phải nói ngay rằng, viết tác phẩm này, ông định đưa vào nhiều phong

tục tập quán của nông thôn như các cuốn tiểu thuyết phong tục đương thời.

Lại nữa, tư tưởng chủ đạo trong Bước đường cùng là tư tưởng cải lương,

người nông dân bị áp bức đè nén là vì ngu dốt không được học hành. Và ông

cũng "chưa có ý thức tố cáo" gì cả, chỉ là do "tiềm thức” nên ông chọn những

cảnh như cảnh lên quan, cảnh thu thuế, đốc thuế, cảnh vay nợ, cảnh ăn khao,

cảnh mê tín dị đoan... Nhưng những điều thuộc chủ quan ấy của tác giả

không làm cho tác phẩm giảm bớt ý nghĩa. Bước đường cùng vẫn là tác

phẩm thành công nhất của ông. Ở đây, ông đã thật sự đồng tình với nhân vật

của mình. Ông đã thấy người nông dân bị bóc lột quá đỗi, không nhẫn nhục

được nữa, đã vùng dậy. Pha, nhân vật chính trong truyện, cùng với những

người cùng số phận, đã đoàn kết với nhau, không cho thợ gặt của tên địa chủ

xuống ruộng gặt lúa của mình. Rồi đến khi hắn đưa lính khố xanh về hộ vệ

cho bọn thợ gặt cướp lúa của anh, anh đã hăng tiết lên, vơ được một chiếc

đòn càn, xông vào Nghị Lại, phang một cái thật mạnh vào đầu:

- Đồ ăn cướp!

Sức phản ứng của người nông dân trong Bước đường cùng mãnh liệt

hơn sức phản ứng của người nông dân trong Tắt đèn nhiều. Và cũng tả sự

thất bại của người nông dân trước lực lượng còn mạnh của địa chủ, Nguyễn

Công Hoan không bi quan như Ngô Tất Tố.

Về cuốn Bước đường cùng, trong hồi ký Đời viết văn của tôi, Nguyễn

Công Hoan có viết một đoạn như sau: "Cái sự kiện vùng dậy chưa đúng với

thực tế hồi bấy giờ. Tôi suy nghĩ mãi. Vì chưa bao giờ tôi viết cái gì mà lại

không đúng với thực tế. Đó là vì tôi đã chịu ảnh hưởng của tư tưởng trong

các sách báo cộng sản hồi bấy giờ". Ông chịu ảnh hưởng của tư tưởng cộng

sản trong sách báo, điều ấy đã rõ. Nhưng nói rằng "cái sự kiện "vùng dậy"

chưa đúng với thực tế, thì lại chứng tỏ ông hiểu chữ "thực tế" một cách hẹp

hòi, và chưa thấy nhiệm vụ của nhà văn. Có thể sự kiện vùng dậy, chưa phổ

biến khắp nơi, nhưng nó đã xảy ra nhiều lần nhất là những năm 30-31 trong

phong trào xô viết Nghệ Tĩnh, và có tính chất điển hình, hợp với quy luật cuộc

sống, có ý nghĩa đối với cách mạng. Nhiệm vụ của nhà văn là phải phản ánh

cái thực tế điển hình đó, có lợi cho cách mạng. Đủ biết ảnh hưởng của tư

tưởng cộng sản đối với ông lúc bấy giờ chưa lấy gì làm sâu sắc.

Cũng chính vì lẽ đó mà sau khi Cách mạng thành công, ông theo cách

mạng, làm việc cho cách mạng, mà cầm bút viết thì lại lúng túng. Những tác

phẩm của ông về sau cũng không gây được tiếng vang như mọi người mong

mỏi. Ông không chịu tìm hiểu chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa một cách

nghiêm túc. Ông quan niệm văn học phục vụ chính trị hết sức đơn giản và

phiến diện. Cho nên tư liệu về xã hội cũ ông dồn vào các cuốn Tranh tối tranh

sáng, Hỗn canh hỗn cư, Đống rác cũ vô cùng phong phú, nhưng chỉ đáp ứng

được sự tò mò của một số độc giả, chứ không đáp ứng được yêu cầu của

cách mạng, không đáp ứng được đòi hỏi của Đảng đối với nhà văn. Trong tập

hồi ký của mình, ông có cho biết một vài kinh nghiệm sáng tác của ông. Ông

nói:

Tôi đã nhìn vào đời hoạt động văn học của tôi mà rút ra một sự thực.

Sự thực ấy là sở dĩ tôi đã viết được tiểu thuyết là do tôi có khiếu, có nhiệt

tình, và nhất là có sống”. Chính câu nói ấy giải thích vì sao, sau cách mạng

ông không có một thành tựu nào đáng kể. Kinh nghiệm của ông là kinh

nghiệm của người viết văn thời trước, khi chưa có Đảng, chưa có chủ nghĩa

hiện thực xã hội chủ nghĩa, ai muốn viết gì, viết thế nào thì viết, không cần

theo đường lối nào cả.

Ngày nay khác. Có những vấn đề mà nhà văn không thể không biết.

Ví dụ như phản ánh thực tế, nhưng là thực tế nào? Hiện thực phê phán khác

hiện thực xã hội chủ nghĩa ở chỗ nào? Viết về đời sống cũ như thế nào cho

hợp với yêu cầu của thời đại? Nói chuyện dâm loạn thời trước, đến mức độ

nào thì có ý nghĩa tố cáo, mức độ nào thì có tác dụng ngược lại? Phản ánh

cái xấu của xã hội mới như thế nào? Xây dựng nhân vật tích cực, chính diện

ra sao? Vân vân và vân vân. Quả có như ông nói: "Nghề viết văn, không phải

do đọc lắm kinh nghiệm và lý luận mà thành thạo được. Muốn thành thạo,

trước hết ta phải làm và làm nhiều. Anh muốn biết bơi thì anh phải nhảy

xuống nước mà tập. Chỉ đứng trên cạn mà hỏi cách thì thiên vạn cổ anh cũng

chẳng biết bơi".

ĐỌC LẠI TRUYỆN NGẮN TRÀO PHÚNG CỦA NGUYỄN CÔNG HOAN

NGUYỄN ĐĂNG MẠNH

Phong cách Nguyễn Công Hoan không thiên về lối thâm trầm kín đáo.

Ông thích bốp chát, đánh vỗ ngay vào mặt đối phương. Tiếng cười đả kích

của Nguyễn Công Hoan, vì thế, thường là những đòn đơn giản mà ác liệt.

Những vấn đề chỉ có ý nghĩa khi nhà văn nhằm trúng đối tượng cần

đánh, nghĩa là kẻ thù thật sự của nhân dân, của cách mạng. Cái gì đã chỉ đạo

nhà văn trào phúng của chúng ta trong việc xác định đối tượng đả kích?

Trước hết, đó là một quan điểm xã hội tạm gọi là quan điểm giàu

nghèo. Hầu hết truyện ngắn, truyện dài của Nguyễn Công Hoan đều xoay

quanh sự đối chọi giữa kẻ giàu và người nghèo. Một đằng chẳng làm gì cả

mà ăn ngập mày ngập mặt không hết tiền, hết của. Một đằng thì vất vả đủ

đường mà suốt đời đói rách. Hai cái bụng có thể coi là dạng kết cấu đơn giản

nhất nhưng tiêu biểu của truyện ngắn Nguyễn Công Hoan theo quan điểm nói

trên. Đây là một thứ quan điểm xã hội có tính chất kinh nghiệm chủ nghĩa,

nhưng dù sao cũng có nội dung chân lý phổ biến của nó. Ở Nguyễn Công

Hoan, quan điểm này đã trở thành một niềm tin, một nguyên tắc nhận thức

luận bền vững giúp ông khám phá ra biết bao chuyện bất công, vô lý, vô

nghĩa trong xã hội cũ.

Trong sự đối lập giàu nghèo ấy, dĩ nhiên nhà văn đứng về phía người

nghèo. Vì lối đánh là lối đánh ác, nên một khi đánh trúng thì truyện ngắn của

Nguyễn Công Hoan thường đem đến cho độc giả những giây phút hả lòng hả

dạ. Đó là những khi đòn châm biếm giáng vào bọn thực dân, quan lại (cả

quan ông lẫn quan bà), bọn tư sản, địa chủ, cường hào, lính tráng. Ông ghét

cay ghét đắng hai tội này của chúng: cậy quyền cậy thế lấy thịt đè người và

tham lam vô độ, vơ vét cả đến đồng xu cuối cùng của người dân nghèo.

Không phải ngẫu nhiên mà Nguyễn Công Hoan tả chứng nhất loạt đều to béo,

béo đến chảy mỡ, đến phát phì ra. Đây là cách giải thích rất Nguyễn Công

Hoan: "Tôi cực lực công kích sách vệ sinh đã dạy ta ăn uống phải sạch sẽ,

nếu ta muốn được khoẻ mạnh, béo tốt. Thuyết ấy sai. Trăm lần sai! Nghìn lần

sai! Vì tôi thấy sự thực, ở đời này, bao nhiêu những anh béo khoẻ, đều là

những anh thích ăn bẩn cả" (Đồng hào có ma). "Ăn bẩn" nghĩa là đục khoét

dân, hút máu hút mủ của dân. Hàng loạt truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan

chỉ xoay quanh các mánh khoé "ăn bẩn" của bọn quan lại, cường hào thôi mà

không hề trùng lặp. Có những cách "ăn uống" thật oái ăm, kỳ lạ và hết sức đê

tiện. Nghĩ lại, thấy người dân đen ngày trước thật cực khổ vô cùng: Khổ vì

nghèo đói đã đành, đến con chết cũng không được chôn (Thịt người chết),

mẹ chết không được đưa ra đồng (Người thứ ba), thậm chí khóc cũng không

được khóc.

"Cụ thư ký (...) mặt hầm hầm, trỏ ba toong vào mặt chị Cu, hất hàm hỏi:

- Ai cho phép mày khóc?

- Lạy cụ, mẹ con chết thì con khóc.

Rồi không nhịn được nỗi thương tâm, chị ti tỉ:

- Mẹ ơi!

Hai mắt long lên, cụ Ký giơ năm đầu ngón tay:

- Ông thì vả vỡ tan họng mày ra bây giờ! Mẹ mày chết, mày đã trình

báo gì tao chưa, mà đã dám khóc?" (Công dụng của cái miệng).

Có một đề tài cứ trở đi trở lại luôn trong truyện ngắn của Nguyễn Công

Hoan: Chuyện ăn cắp, thói ăn cắp. Có lẽ xoay quanh những vụ trộm cắp, nhà

văn dễ tìm ra những tình tiết ly kỳ hấp dẫn chăng? Có phần chắc là, viết về đề

tài này, Nguyễn Công Hoan có dịp thuận tiện để đem công lý của người

nghèo chọi lại một cách thú vị "công lý" của nhà giàu. Nghĩa là ông đóng vai

trạng sư cãi trắng án cho những kẻ ăn cắp do nghèo đói mà phải ăn quỵt hai

xu bún riêu, bốc trộm củ khoai, một tấm bánh (Thằng ăn cắp, Bữa no đòn,

Thế cho nó chừa...), ngược lại, ông chỉ đích danh thủ phạm chính là bọn nhà

giàu. Cách dựng truyện ở đây dắt dẫn độc giả bắt quả tang những vụ trộm bất

ngờ: Chẳng hạn, Cái ví ấy của ai? là chuyện mấy ông huyện, ông đốc, bà

tham, bà cử nào đó rất chi là sang trọng lịch sự, đang khiêu vũ với nhau, nói

toàn tiếng Tây, tưởng đâu chỉ có say vì nhạc, mê vì tình. Ấy thế mà xoay ra

lần ví của nhau. Thằng Quýt tố cáo một ông phán ăn cắp tiền của đầy tớ một

cách đểu giả, độc ác. Cụ Chánh Bá mất giày cũng là một kiểu ăn cắp không

hơn không kém: dựng đứng lên chuyện mất cắp để thực sự ăn cắp một đôi

giày mới. Đê tiện và bất ngờ nhất có lẽ là vụ Đồng hào có ma: người dân đen

ngày trước đã vào đến cửa quan thì như con sâu cái kiến, ai chửi bới, bóp

nặn cũng phải chịu. Nhưng có ngờ đâu quan huyện oai vệ là thế mà lại đi ăn

cắp mà ăn cắp một đồng hào đánh rơi của người dân nghèo, mặt cứ tỉnh như

không, đúng là ăn cắp chính tông! Một trường hợp khác còn có phần ly kỳ

hơn: quan huyện ăn cướp của một thằng ăn cướp đến nỗi nó phải giải nghệ

vì lỗ vốn to với quan lớn (Thằng ăn cướp)...

Thế là trong cái xã hội của truyện ngắn, truyện dài Nguyễn Công Hoan,

bọn thống trị chỉ là một lũ ăn cắp, ăn cướp. Luật pháp của chúng bày ra chỉ là

để đè đầu người dân xuống mà ăn cắp, ăn cướp. Nguyễn Công Hoan đã

phản ánh được chính xác, một khía cạnh bản chất của hiện thực.

Quan điểm gọi là giầu nghèo dĩ nhiên là có nhiều nhược điểm. Bởi vì

giàu, nghèo là những khái niệm khá mơ hồ. Ta hiểu vì sao ngòi bút của

Nguyễn Công Hoan nhiều phen chuệch choạc, lẫn lộn bạn thù, nhất là trong

những sáng tác thời kỳ đầu. Đến thời kỳ Mặt trận dân chủ (1936-1939), chịu

ảnh hưởng của Cách mạng, ngòi bút Nguyễn Công Hoan có những bước

chuyển biến rõ rệt: quan điểm giàu nghèo có xu hướng đi tới gần quan điểm

giai cấp. Vì thế, tuy cũng nhằm vào những đối tượng cũ, nhưng những đòn đả

kích của ông bây giờ nhiều khi đã đụng được đến bản chất giai cấp của

chúng. Sức tố cáo của ngòi bút Nguyễn Công Hoan do đó càng mãnh liệt

hơn, ý nghĩa khái quát của hình tượng càng rộng lớn, sâu sắc hơn (Sáu mạng

người, Thịt người chết, Tấm giấy một trăm...) Nhiều tác phẩm khác dám đánh

thẳng vào bọn thực dân và những chính sách xảo quyệt của chúng (Sáng, chị

phu mỏ, Đào kép mới, Tinh thần thể dục,...)

Một chuyển biến quan trọng nữa của nhà văn là từ chỗ chỉ quẩn quanh

với những lớp dân nghèo thành thị (phu xe, kép hát, người ở, ăn mày, gái

điếm, lưu manh...), ông đã mở rộng thế giới nhân vật của mình, đi vào đời

sống công nhân, nông dân. Mà không phải chỉ mô tả như những nạn tiêu cực,

mà còn phát hiện ở họ bản chất ngoan cường bất khuất. Hình ảnh chị công

nhân Sáng quyết liệt chống lại thằng chủ Tây dâm ác trong Sáng, chị phu mỏ,

và hình ảnh anh Pha phang đòn gánh vào đầu tên địa chủ Nghị Lại trong

Bước đường cùng, cũng xuất hiện năm 1938, tuy chưa chứng tỏ nhà văn đã

nhận thức được điều gì rõ ràng, chính xác về đường lối cách mạng, nhưng

trong khuôn khổ của chủ nghĩa hiện thực phê phán, đó là những dấu hiệu tư

tưởng mới mẻ, táo bạo chỉ có thể có được trong không khí cách mạng sôi nổi

lúc bấy giờ.

Về thời kỳ sáng tác này của Nguyễn Công Hoan, riêng tôi rất chú ý đến

mấy truyện ngắn này: Chiếc quan tài (I), Tôi cũng không hiểu tại làm sao? (I

và II). Có một cái gì như là sự thay đổi về bút pháp một cách đặc biệt. Câu

chuyện về chiếc quan tài lênh đênh trên đồng nước lụt, cứ ám ảnh người đọc,

gợi lên biết bao suy nghĩ về kiếp sống thê thảm của người dân cày; sống đã

không thước đất cắm dùi, chết cũng không có chỗ mà chôn, sống điêu đứng

vất vả, chết lại đành chịu cho gió dập, sóng vùi... Tôi cũng không hiểu tại làm

sao? lại thuộc vào số những tác phẩm không phổ biến lắm của nhà văn viết

về cái nhục của người dân nô lệ: "Nô lệ thì đâu có nhân cách mà giữ", ở

những tác phẩm như thế, tiếng cười của Nguyễn Công Hoan có nội dung trữ

tình cảm động, thật sự là tiếng cười ra nước mắt.

Tiếng cười của Nguyễn Công Hoan xét về một phương diện nào đó,

như là muốn kế tục mạch trào phúng của Tú Xương vậy. Cũng như Tú

Xương, ông cảm thấy đau đớn, phẫn uất trước tình trạng chủ nghĩa thực dân

và sinh hoạt tư sản đã đẻ ra biết bao quái thai, ngang nhiên xéo lên những

truyền thống đạo đức của cha ông.

Tú Xương từng chứng kiến:

Nhà kia lỗi phép con khinh bố

Mụ nọ chanh chua vợ chửi chồng.

Đến thời Nguyễn Công Hoan, tình trạng còn thối nát hơn nhiều. Nhà

văn đã ghi lại nhiều cảnh thật tồi tệ; Một ông chủ xe ô tô Con Cọp nào đó giỗ

cha rất linh đình, nhưng mà mẹ nghèo còn sống sờ sờ ra đây thì cấm cửa

(Báo hiếu: trả nghĩa cha), một bà tham hay bà đốc gì đó đã đền ơn chồng

bằng cách "Thế rồi mợ nó đi Tây"; một ông viên chức nọ vác ba toong dạy vợ

về đạo tòng phu, hiểu theo nghĩa phải vâng lệnh chồng đi ngủ với cấp trên

(Xuất giá tòng phu), một bà quả phụ quan tuần phủ kia kiếm được bốn chữ

"Tiết hạnh khả phong" bằng cách vứt bỏ chính cái tiết hạnh của mình (Một

tấm gương sáng), Hai thằng khốn nạn, Thật là phúc, Mất cái ví, Thằng điên...

cũng đều là những truyện đặc sắc nói về tính cách "khốn nạn" của bọn thống

trị, bóc lột trong xã hội cũ. Ở những tác phẩm như thế, quan điểm đạo đức đã

thống nhất chặt chẽ với quan điểm giàu nghèo, giúp nhà văn luyện được

những đòn vừa chính xác vừa hiểm hóc.

Đối với nhà văn trào phúng, việc tìm ra mâu thuẫn trào phúng cũng có ý

quyết định hệt như việc tìm ra tứ thơ đối với một nhà thơ. Nhưng nếu từ tứ

thơ đến bài thơ còn biết bao việc phải làm, thì từ mâu thuẫn trào phúng đến

một truyện ngắn trào phúng hoàn chỉnh cũng thế. Công việc quan trọng nhất

phải giải quyết là sắp xếp cốt truyện, xây dựng nhân vật và chọn cách kể

chuyện. Ở những nhà văn nào khác, tính cách là trung tâm, tính cách chi phối

cốt truyện, nhưng ở Nguyễn Công Hoan thì ngược lại, cốt truyện là điều quan

trọng nhất, nhiều khi để cho cốt truyện ly kỳ hấp dẫn, nhà văn sẵn sàng hy

sinh cả tính hợp lý, tính chân thực của những quá trình diễn biến tâm lý nhân

vật (Chồng cô Kếu, Gái tân thời, Cái vốn để sinh nhai, Tôi xin hết lòng, Truyện

Trung Kỳ...). Nhược điểm này càng bộc lộ rõ hơn, nặng hơn ở truyện dài của

Nguyễn Công Hoan. Nhưng để bù lại, ông có một cái duyên kể chuyện hết

sức hấp dẫn. Người ta nói có nhà văn hài hước nào đó đã buộc cả kẻ thù

phải bật cười. Sự thực, có nhiều người thuộc một xu hướng thẩm mỹ khác,

không tán thành Nguyễn Công Hoan về quan điểm này, quan điểm khác,

thậm chí cho những điều ông viết là bịa đặt, vô lý nữa, vậy mà vẫn bị ông lôi

cuốn không sao cưỡng lại được. Thành công của Nguyễn Công Hoan do

nhiều nguyên nhân: phương thức kể chuyện biến hoá, tài vẽ hình, vẽ cảnh

sinh động, khả năng dựng đối thoại có kịch tính, giọng kể chuyện tự nhiên

hoạt bát, lối ví von so sánh độc đáo, cách chơi chữ táo bạo, dí dỏm... Nhưng

về đại thể, bí quyết chủ yếu vẫn là nghệ thuật dẫn dắt tình tiết sao cho mâu

thuẫn trào phúng, tình thế hài hước bật ra ở cuối tác phẩm một cách thật đột

ngột bất ngờ. Ở đây, một trong những thủ thuật hóm hỉnh nhất của Nguyễn

Công Hoan là dùng những chi tiết đánh lạc hướng độc giả khỏi cái đích thật

sự của câu chuyện. Người đọc càng bị lạc đi xa bao nhiêu thì khi truyện kết

thúc, càng bị bất ngờ bấy nhiêu. Đây là chỗ mà nhà trào phúng có thể nghĩ ra

đủ thứ "cạm bẫy” thú vị. Cũng là thủ thuật đánh lạc hướng, nhưng ở nhiều

trường hợp, tác giả lại dùng một loại nhân vật đóng vai người trong cuộc hay

người chứng kiến. Nhân vật này bộ dạng thường thật thà, ngớ ngẩn, kỳ thực

mang tất cả cái hóm hỉnh, ranh mãnh của nhà văn (Lại chuyện con mèo, Nỗi

lòng ai tỏ, Oẳn tà rroằn, Cái lò gạch bí mật, Lập gioòng...)

Nói chung, nghệ thuật trào phúng chấp nhận rộng rãi biện pháp phóng

đại. Thực ra, trong văn học trào phúng thường có hai lối gây cười. Có lối gây

cười gián tiếp, nghĩa là cứ trình bày khách quan và bình luận sự việc, để mặc

cho người đọc tự mình rút ra kết luận trào phúng từ chính cái vô lý, vô nghĩa,

cái lố bịch, ngu xuẩn của hiện thực được phản ánh. Lối gây cười này thường

thấy ở những phong cách thâm trầm, kín đáo. Nhưng cũng có lối gây cười

trực tiếp, nghĩa là nhà văn không giấu giếm vai trò bố trí sắp xếp của mình đối

với câu chuyện và đặc biệt thường dùng lối phóng đại để làm nổi bật tính chất

hài hước của nó. Tiếng cười Nguyễn Công Hoan thuộc loại thứ hai này.

Muốn đánh giá đầy đủ vị trí văn học sử của Nguyễn Công Hoan, cần

nhớ lại nền văn xuôi nước ta trong buổi đầu xây dựng khoảng trước sau năm

1930. Lúc bây giờ trên sách báo còn đầy rẫy thứ văn biền ngẫu ước lệ sáo

rỗng, dài dòng, luộm thuộm. Lối viết của Hoàng Tích Chu có nhu cách tân táo

bạo đây nhưng lại quá cộc lốc. Sau này những cây bút Tự lực văn đoàn có

đưa đến cho câu văn xuôi khả năng diễn đạt nhuần nhị và trong sáng hơn,

nhưng là thứ trong sáng của ngôn ngữ trí thức trưởng giả, cũng nhanh chóng

trở thành kiểu cách, mòn sáo. Chính lúc ấy Nguyễn Công Hoan xuất hiện, đã

tìm được cho mình hướng đi đúng đắn: hướng đi của chủ nghĩa hiện thực,

của tiếng nói giàu có và đầy sức sống của nhân dân. Bị lôi kéo bởi nhu cầu

trào phúng có lúc mất tỉnh táo, ông đã đem lầm vào văn học một ít rác rưởi

của ngôn ngữ vỉa hè. Nhưng nhìn chung tiếng nói văn học của Nguyễn Công

Hoan là thứ tiếng nói giản dị, trong sáng, linh hoạt, mới mẻ, và rất đỗi Việt

Nam.

Cũng cần đánh giá cao vai trò của Nguyễn Công Hoan trong việc xây

dựng và phát triển thể tài truyện ngắn hiện đại ở nước ta. Mấy năm sau này

sẽ xuất hiện hàng loạt cây bút truyện ngắn xuất sắc như Thạch Lam, Nam

Cao, Nguyên Hồng, Thanh Tịnh, Tô Hoài, Bùi Hiển... Nhưng lịch sử văn học

vẫn mãi mãi ghi đậm nét tên tuổi của những người có công phá lối, mở

đường, tiêu biểu là Nguyễn Công Hoan.

Tuy nhiên nếu như thể tài truyện ngắn nói chung đã được nhiều nhà

văn có tài năng nối tiếp nhau phát triển và hoàn thiện mãi, thì riêng lối truyện

ngắn trào phúng của Nguyễn Công Hoan, chưa thấy có cây bút kế thừa. Điều

đáng chú ý là ngay bản thân Nguyễn Công Hoan, sau Cách mạng tháng Tám,

cũng không tiếp tục thể tài rất sở trường này của mình nữa.

Trong nhiều lý do, có thể lý do này chăng: chúng ta chưa chú ý đúng

mức tới văn xuôi trào phúng cũng như chưa chú ý đúng mức tới nhiệm vụ

phê phán của chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa. Mặt khác, bản thân nghệ

thuật trào phúng hiện thực xã hội chủ nghĩa cũng có khó khăn riêng của nó.

Hình như ở đây, tính đảng phái thật sự trở thành bản năng, phải thấm sâu

vào thói quen tư duy nghệ thuật thì mới có thể có được tiếng cười chân thực,

thoải mái mà chính xác.

Trong văn học cũng như trong đời sống, cười cợt tự nhiên mà sâu sắc

chính xác vẫn chứng tỏ bản lĩnh cao hơn là nói chính xác một cách nghiêm

nghị khô khan.

Dù sao cũng không thể đi đến kết luận nào khác là cần phải chú ý phát

triển mạnh mẽ hơn nữa các thể loại văn học trào phúng, nhất là văn xuôi, và

hiện tượng cho đến nay, chưa có ai vận dụng và phát huy kinh nghiệm của

truyện ngắn trào phúng của Nguyễn Công Hoan là một hiện tượng đáng tiếc.

8-1978

(Nhà văn, tư tưởng và phong cách. NXB Văn học, Hà Nội, 1983)

NGUYỄN CÔNG HOANNGUYỄN ĐỨC ĐÀN

1. Mấy ý kiến về truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan

Nguyễn Công Hoan là nhà văn viết sớm và viết nhiều. Ông có cái vinh

dự là người đi tiên phong của trào lưu văn học hiện thực phê phán. Ông bước

vào làng văn từ những năm 20. Riêng truyện dài có ngót hai chục tác phẩm.

Truyện ngắn phải tính đến hàng trăm. Hai tập chọn lọc do Hội nhà văn xuất

bản gồm 68 truyện mới chỉ là một số ít.

Với một số lượng khá lớn như vậy, truyện ngắn của Nguyễn Công

Hoan họp lại thành một bức tranh rộng lớn, khá đầy đủ về xã hội cũ. Hầu hết

các tầng lớp trong xã hội thực dân phong kiến đều có mặt: nông dân, công

nhân, tiểu tư sản, trí thức làm các nghề tự do như thầy thuốc, nhà làm báo,

nhà văn, nhà giáo, các nghệ sĩ, rồi tư sản, nhà buôn, nhà thầu khoán, địa chủ,

quan lại, cường hào, nghị viện, công chức, học sinh, cô đào, nhà thổ, đứa ở,

phu xe, kẻ cắp, anh hát xẩm, chị bán hàng rong, binh lính, bồi bếp... từ các

giai cấp bị áp bức bóc lột, các giai cấp thống trị và các tầng lớp trung gian cho

đến những người ở dưới đáy (bas-fond) của một xã hội hết sức phức tạp. Tất

cả đều có vai trò trong tấn bi hài kịch đồ sộ với bao nhiêu màn, lớp.

Trên sân khấu ấy đã diễn ra hầu như đủ mọi tân trò đời, bao nhiêu

truyện ngắn là bấy nhiêu cảnh sống của cái xã hội thối nát cũ. Tất nhiên đó

đây cũng có những nét vẽ lệch lạc hoặc ít hoặc nhiều nhưng toàn phòng triển

lãm toát lên một ý nghĩa tố cáo mạnh mẽ. Người xem tranh có thể tự mình rút

ra một kết luận: xã hội ấy thật là đen tối, bất công, bẩn thỉu, và như vậy thì

nhất định không thể tồn tại lâu dài được. Thay đổi như thế nào đây, chúng ta

chưa biết và cố nhiên nhà văn cũng chưa thể nói cho ta biết được nhưng nhất

định là phải thay đổi.

Chúng tôi nghĩ rằng nhà nghệ sĩ làm cho người xem đi đến kết luận

như vậy là đã thành công. Trong bức thư gửi Mina Kaoxki năm 1885,

Ăngghen có viết: "Một cuốn tiểu thuyết có xu hướng xã hội chủ nghĩa đã hoàn

thành sứ mệnh của nó khi vẽ lên một bức tranh trung thành với các mối quan

hệ hiện thực, nó đã phá huỷ những ảo tưởng giả tạo về bản chất của các mối

quan hệ ấy, làm lung lay chủ nghĩa lạc quan của xã hội tư sản, buộc người ta

phải nghi ngờ tính chất trường cửu của trật tự hiện hành mặc dầu tác giả

không trực tiếp chỉ ra giải pháp, mặc dầu có trường hợp tác giả không đứng

về một phía nào rõ ràng".

Ở trường hợp Nguyễn Công Hoan nếu chúng ta xếp các nhân vật

thành hai tuyến đối lập, ta sẽ thấy rằng mặc dầu có đôi khi nhà văn chưa hẳn

đã đứng ở tuyến những người bị áp bức bóc lột nhưng khi nào ông cũng

đứng ở thế đối lập với tuyến thống trị.

Ngay từ năm trước 1930, có lần Nguyễn Công Hoan đã đưa lên sân

khấu cái mâu thuẫn gay gắt trong đời sống giữa bọn tư sản và những người

cùng khổ trong xã hội.

Một em bé vì quá đói đã liều mạng tranh nhau đĩa cơm với một con chó

của nhà tư sản. Tên tư sản đã phóng bừa ô tô đuổi theo, định tâm đâm chết

em vì em đã làm gãy mất chiếc răng của con chó trong lúc tự vệ. Cái răng của

con chó còn quí hơn sinh mạng của em bé! Tên tri huyện trong Đồng hào có

ma đang tâm ăn một đồng hào của người đàn bà nghèo khổ. Hắn lấy chân

giậm lên đồng hào chờ cho người đàn bà tìm mãi không thấy, phải bỏ đi mới

cúi xuống với tay nhặt đồng hào lên, phủi sạch bỏ vào túi. Đồng hào có ma

làm cho chúng ta liên tưởng đến một truyện ngắn của Sêkhôp, trong đó có

một viên chức vừa giơ tay cầm đồng tiền hối lộ thì cũng vừa lúc lão giám đốc

vào phòng. Hắn sợ quá cứ để nguyên đồng tiền trong lòng bàn tay và nói với

người dân: "Kìa, mày để quên cái gì trong tay tao đấy kìa!".

Năm 1933, Nguyễn Công Hoan viết Kép Tư Bền, câu chuyện một

người nghệ sĩ, hôm cha chết cũng còn phải hò hét trên sân khấu cho thiên hạ

mua vui. Số phận của người nghệ sĩ trong xã hội cũ là như vậy. Tài năng của

họ chỉ là một món hàng hoá, người ta có thể mua. Cũng như câu chuyện có

thật ở vùng tạm chiếm miền Nam năm trước về cái chết của một nghệ sĩ hài

hước, một "ông vua cười" đã làm cho thiên hạ phải cười rất nhiều nhưng bản

thân ông lại chưa bao giờ được cười bởi lẽ cuộc đời của ông quanh năm suốt

tháng chỉ vùi đầu vào những lo lắng về đời sống vật chất. Kép Tư Bền được

dư luận khen ngợi và đã mở đầu cho cuộc tranh luận lớn về nghệ thuật. Tôi

cũng không hiểu tại làm sao là một truyện đặc sắc về tâm sự đau xót của

những người công chức còn có lương tri, lòng tự trọng nhưng cuối cùng chỉ vì

miếng cơm manh áo mà phải luồn cúi, phải chịu nhục với bọn chủ. Sáng, chị

phu mỏ viết về tư sản và công nhân, tuy chưa đề cập đến quan hệ bóc lột lao

động nhưng nhà văn đã miêu tả một hình tượng nhân vật công nhân khá đẹp

đẽ bên cạnh một nhân vật tư sản hết sức bất nhân, đểu cáng.

Nguyễn Công Hoan đả kích, châm biếm những thói tục lố lăng cùng cái

thế thái nhân tình của một xã hội trong đó đồng tiền làm bá chủ: Nỗi lòng ai tỏ,

câu chuyện một cô gái nhà giàu đâm ra ngớ ngẩn vì mê tiểu thuyết, Xuất giá

tòng phu, người đàn bà vì chồng mà phải lấy thân mình làm quà cho ông chủ,

Báo hiếu: trả nghĩa cha, Báo hiếu: trả nghĩa mẹ... Nhưng thành tựu chính của

Nguyễn Công Hoan là trong một loạt truyện ông đã đưa bọn thống trị lên sân

khấu cho chúng tự lột mặt nạ trước quần chúng. Cái sở trường của Nguyễn

Công Hoan chính là ở chổ đó, cái sở trường tố cáo, vạch mặt bọn thống trị.

Chúng ta thấy rõ ràng Nguyễn Công Hoan là nhà văn có tài xây dựng

nhân vật phản diện. Nhận xét về nghệ thuật xây dựng nhân vật phản diện của

Nguyễn Công Hoan, Trương Chính cho rằng "cách tập trung tất cả những tính

xấu vào nhân vật phản diện là cách sáng tạo điển hình màu nhiệm nhất. Cách

đó sẽ làm cho nhân vật trở thành kỳ dị, thiếu tính chất hiện thực và do đó mất

tác dụng của nó". Chúng tôi không nghĩ như vậy. Việc xây dựng nhân vật

phản diện cho phép nhà văn được tô đậm, khuếch đại những nét tiêu biểu.

Chúng tôi nghĩ rằng trong thực tế đời sống xã hội ngày xưa, quả nhiên bọn

thống trị xâu xa, bẩn thỉu vô cùng, e rằng nếu nhà văn cố tình tô vẽ một vài

nét sáng sủa cho có vẻ "thực" hơn thì chính lại là không thực. Banzăc đã từng

nói rằng những câu chuyện bịa trong tuyết thuyết thực ra còn thua xa so với

những câu chuyện có thực trong cuộc đời. Đúng như vậy. Chỉ sợ nhà văn

chưa nói hết cái xấu của bọn thống trị trong xã hội thực dân phong kiến thối

nát chứ không sợ nhà văn nói quá.

Biểu hiện thành công các nhân vật phản diện là sở trường của nhà văn

hiện thực phê phán. Chúng ta thấy khi xây dựng nhân vật chính diện, có khá

nhiều trường hợp Nguyễn Công Hoan không thành công, cố nhiên cũng có

những truyện trong đó nhân vật chính diện là nhân vật trung tâm và tốt: Sáng,

chị phu mỏ, Anh xẩm, Kép Tư Bền, Thằng Quýt, Phành phạch... Ở đây nhân

vật chính diện chưa có gì sâu sắc lắm nhưng biểu hiện một cái nhìn đúng

đắn, một thái độ thông cảm trung hậu của tác giả. Nhưng các trường hợp

không thành công của Nguyễn Công Hoan về mặt này không phải ít. Không

phải không có lý do khi Nguyễn Công Hoan viết trong Đời viết văn của tôi:

"Nhân vật quen thuộc của tôi đều là những nhân vật xấu trong xã hội thuộc

Pháp. Họ là bọn nhà giàu cậy quyền thế mà áp bức bóc lột người nghèo. Họ

là quan lại, là địa chủ, là tư sản, là tiểu tư sản lớp trên. Vẽ họ tôi tìm đủ các

nét nhơ bẩn về vật chất cũng như về tinh thần. Còn nhân vật chính diện thì tôi

thường chỉ tả họ qua ngôn ngữ, cử chỉ để thấy được con người của họ". Tác

giả viết tiếp: "Tôi vẽ người xấu nhạy hơn người tốt. Bởi vì tôi vốn bi quan nên

nhìn mọi nhân vật bằng con mắt hoài nghi, chỉ thấy phía xấu. Phía xấu dễ

nhập tâm hơn phía tốt". Chính vấn đề là ở chỗ này. sống trong một xã hội mà

bọn thống trị bày ra trước mắt đủ mọi thứ xấu xa, nhà văn đi đến chỗ hoài

nghi con người và nhìn tầng lớp nào trước hết cũng thấy mặt xấu. Do thiếu

một quan điểm giai cấp chính xác, vững vàng mà Nguyễn Công Hoan nhiều

khi đã nhìn quần chúng nghèo khổ một cách lệch lạc, thậm chí có những tiếng

cười châm biếm, rất lạc điệu.

Về nghệ thuật viết truyện ngắn, phải nói rằng Nguyễn Công Hoan là

người có nhiều khả năng và kinh nghiệm. Truyện của ông thường rất ngắn.

Lời văn khúc triết, giản dị. Cốt truyện được dẫn dắt một cách có nghệ thuật để

hấp dẫn người đọc. Thường kết cục bao giờ cũng đột ngột. Mỗi truyện

thường như một màn kịch ngắn có giới thiệu, thắt nút và mở nút.

2. Đọc lại Bước đường cùng

Trước hết phải nói rằng Bước đường cùng là một tập tư liệu có giá trị

về xã hội cũ. Nguyễn Công Hoan đã từng nói rằng lúc viết tiểu thuyết, thực ra

ông chưa hiểu gì về lý luận của chủ nghĩa hiện thực phê phán mà thường

nghĩ rằng mình viết những tiểu thuyết phong tục. Quả thật trong Bước đường

cùng, tác giả đã ghi lại rất nhiều tư liệu về phong tục của xã hội thực dân

phong kiến. Những cảnh vợ đẻ ở nông thôn, cảnh nông dân thù hằn nhau,

cảnh vào cửa quan với bao nhiêu nhũng nhiễu, phiền phức, cảnh khao làng

xóm họ mạc khi có con thi đỗ, cảnh thu sưu thuế và kìm kẹp đánh đập, bắt

trâu bò như ăn cướp, cảnh lính lệ về sách nhiễu nhân dân... Đọc Bước

đường cùng những anh em trẻ tuổi của thế hệ sau cách mạng sẽ hiểu được

rất nhiều những cảnh lố lăng, ngang trái của xã hội cũ. Những cảnh ấy đã

được ngòi bút của Nguyễn Công Hoan ghi lại bằng những nét thật sinh động.

Nhưng trong Bước đường cùng, cái thành công chính của Nguyễn Công

Hoan không phải ở đấy mà là ở chủ đề tư tưởng tiến bộ của tác phẩm thể

hiện thông qua hệ thống hình tượng nhân vật.

Bước đường cùng là câu chuyện về số phận một người nông dân bị áp

bức bóc lột trong xã hội thực dân phong kiến, bị bần cùng hoá đến mức phải

đứng dậy phản kháng lại bọn thống trị. Cũng như ở truyện ngắn, trong Bước

đường cùng Nguyễn Công Hoan dàn nhân vật thành hai trận tuyến rõ rệt. Ở

đây nhà văn tập trung sự chú ý vào hai nhân vật, một chính diện (Pha) và một

phản diện (Nghị Lại) trong đó chủ yếu là nhân vật chính diện. Điều này không

giống như ở nhiều truyện khác của Nguyễn Công Hoan trong đó tác giả

thường chỉ tập trung sự chú ý vào nhân vật phản diện.

Đó là một chuyển biến mới của nhà văn. Khuynh hướng của Nguyễn

Công Hoan thường nghiêng về mặt nhân vật phản diện nhưng phong trào đấu

tranh rộng lớn của quần chúng trong thời kỳ Mặt trận Dân chủ đã dội vào nhà

văn, tạo nên một chuyển hướng mạnh mẽ, làm cho ông quan tâm theo dõi số

phận của những người cùng khổ hơn.

Đọc Bước đường cùng điều đáng cho chúng ta chú ý là Nguyễn Công

Hoan đã bước đầu trông thấy quy luật đấu tranh trong xã hội. Cố nhiên cái

nhìn của nhà văn còn có hạn chế nhưng rõ ràng là Bước đường cùng đã nói

lên cái nhận thức của Nguyễn Công Hoan về quy luật đấu tranh giai cấp:

quần chúng lao động bị đè nén bóc lột nhất định cuối cùng sẽ nổi dậy đấu

tranh với lực lượng thống trị. Trước đây trong các tác phẩm của mình có thể

nói Nguyễn Công Hoan chưa bao giờ trông thấy điều đó. Thường nhà văn chỉ

mới nói lên được cái cực khổ của quần chúng, cái xấu xa của bọn thống trị và

rồi dừng lại ở đây để cho chúng ta hoài nghi trật tự hiện hành chứ chưa cho

chúng ta thấy một cái gì mới.

Trong Bước đường cùng, tác giả đã nêu lên quá trình phá sản của một

gia đình bần nông, gia đình anh Pha. Sưu cao, thuế nặng, tô tức, đói rét đã

làm cho gia đình ấy lụn bại dần. Gánh hàng của vợ là một nguồn sinh sống

quan trọng trong gia đình cũng phải bán lại cho người khác. Cuối cùng vợ

chết, con chết, ruộng đất rơi vào tay Nghị Lại. Anh Pha sa vào bước đường

cùng. Nhưng anh không khoanh tay đầu hàng số mệnh thực tế là đầu hàng

bọn thống trị. Ớ chỗ này tác giả đã giải quyết vấn đề như thế nào? Một nhóm

bốn người Dự - Pha - Thi - San đều là những nạn nhân của bàn tay bóc lột

tàn bạo, độc địa của Nghị Lại, bốn người đã đoàn kết với nhau kiên quyết đấu

tranh không cho Nghị Lại cướp ruộng lúa của họ. Cuộc đấu tranh của họ đã

tranh thủ được sự đồng tình của những anh em thợ gặt nhà Nghị Lại và đã

làm cho Pháp, tên tay sai của Nghị Lại phải chùn. Với hoàn cảnh lúc bấy giờ,

với tính chất một hành động tự phát riêng lẻ, dĩ nhiên họ chưa thành công.

Nhưng điều đó cũng đã là một lời cảnh cáo mạnh mẽ đối với bọn bóc lột.

Con đường mà Dự, Pha, Thi, San đã đi cũng là con đường mà quần

chúng lao động bần cố nông sẽ đi và qua đó đến với cách mạng. Trên cơ sở

căm thù và bất khuất ấy, được sự giáo dục của giai cấp công nhân, những

người nông dân sẽ trở thành một lực lượng cách mạng hùng hậu.

Ở đây có một vấn đề mà chúng ta cũng nên suy nghĩ thêm. Đó là sự

chuyển biến trong Bước đường cùng từ nhận thức có tính chất cải lương đến

nhận thức có tính chất cách mạng. Trong lịch sử văn học, chúng ta cũng đã

thấy có những trường hợp như vậy. Một là do hiện thực cuộc sống đang phát

triển có ảnh hưởng đến nhận thức của nhà văn, hai là do lô gíc phát triển của

tình huống và nhân vật trong truyện buộc nhà văn phải sửa đổi ý đồ chủ quan

của mình.

Nhiều nhà văn đã làm đề cương chi tiết về các chương trong truyện

nhưng lúc viết lại phải thay đổi chứ không giữ vững được đề cương như cũ.

Cuộc sống trong tác phẩm cũng có quy luật riêng của nó, nhà văn không thể

cưỡng lại được. Cưỡng lại tức là giả tạo. Nhiều người trách Tônxtôi sao lại để

cho Anna Karênina phải chết, Tônxtôi trả lời rằng chính nhà văn cũng không

muốn thế nhưng không thể nào làm khác được. Có thể lấy một ví dụ về một

tác phẩm nổi tiếng mà chúng ta đều biết: Những người khốn khổ của Victo

Huygô định lấy giám mục Mirien làm cái trục trung tâm của tác phẩm nhưng

chừng như Huygô thấy con đường Mirien không ổn, nên về sau đã chuyển

trung tâm tác phẩm sang phía chiến luỹ và do đó hình ảnh giám mục Mirien

cũng mờ dần. Enjôret và Gavrôt nổi hẳn lên. Điều đáng chú ý là cuối cùng

Huygô đã dẫn tất cả các nhân vật nghèo khổ của mình lên chiến luỹ. Cả Jăng

Vanjăng cũng đến chiến luỹ nhưng có điều là Jăng Vanjăng không chiến đấu

chống quân thù mà chỉ lo bảo vệ các chiến sĩ cách mạng. Tác giả Những

người khốn khổ có một sự chuyển hướng như vậy chính là do lô gic nội tại

của tác phẩm và cũng là do nhà văn nhận thức được hiện thực khách quan

của xã hội Pháp trong sự phát triển có quy luật.

Trở lại Bước đường cùng, Nguyễn Công Hoan viết Bước đường cùng

không phải với một dàn truyện để trước mặt. "Nếu ai đọc kỹ cuốn ấy cũng có

thể nhận thấy là độ 20 trang đầu, tôi đã tả những chi tiết loanh quanh, đẻ đái

với mất gà mất qué, bởi vì lúc ấy tôi chưa nghĩ ra chuyện". Nghĩa là đại khái

nhà văn định viết về con đường cùng khổ của một người nông dân nhưng sự

việc sẽ diễn ra cụ thể như thế nào thì chưa có dự định trước. Đó cũng là một

điều kiện khách quan thuận lợi cho sự chuyển biến của nhà văn trong tác

phẩm. Cho nên thoạt đầu ta thấy Tân và Pha quan niệm rằng mọi sự khổ cực,

tình trạng bị đè nén, bóc lột là do sự dốt nát mà ra, do họ là những người

không được học hành hiểu biết. Tân nói: "Dân quê còn chết về nhiều cái nạn

khác nữa, nạn ăn ở bẩn thỉu, dại dột, nạn sưu cao thuế nặng, nạn lụt, nạn đại

hạn, nạn hủ lậu, rút cục nạn gì cũng do cái dốt nát nó đẻ ra cả". Cố nhiên thất

học có nhiều cái hại nhưng thất học, dốt nát không phải là nguyên nhân của

đời sống cực khổ của quần chúng. Lúc bị Nghị Lại lừa, Pha nghĩ: "Tôi căm thù

ông Nghị Lại bao nhiêu, tôi oán ông huyện bấy nhiêu, tôi lại bực mình về cái

dốt bấy nhiêu. Cho nên tôi quyết thế nào cũng phải học cho biết chữ quốc

ngữ".

Nhưng rồi nhân vật Tân mờ dần và sau đó nhân vật Dự xuất hiện với

một quan điểm khác: "Nếu ở nông thôn không có thằng nhà giàu nó bóc lột

đến nỗi dân cầy chúng ta không còn cái khố mà đeo thì đâu đến nỗi làng ta

tiều tuỵ, dân ta dốt nát”. Dự đã thấy rằng nguyên nhân của cái cực khổ, cái

dốt nát là cái nghèo mà nghèo là do bị địa chủ bóc lột. Sự phát triển sau này

sẽ làm sáng tỏ quan điểm của Dự. Pha ngày càng bị Nghị Lại đè nén, bóc lột

thậm tệ. Cũng chính quan điểm của Dự đã dẫn Pha, Thi, San cùng nhau hợp

sức lại đấu tranh chống Nghị Lại. Họ giải quyết bằng con đường dùng bạo lực

để đấu tranh chứ không phải bằng con đường học chữ. Điều đáng chú ý là

càng về sau, nhân vật Dự càng có những luận điểm tiến bộ, đúng đắn. Dự

giải thích cho anh em thợ gặt của nhà Nghị Lại: "Những ruộng lúa chín vàng

kia phần nhiều là của ông Nghị. Nhưng tôi hãy hỏi không có công chúng ta

làm thì nó đáng giá bao nhiêu tiền. Để kệ ông ấy một mình thì cả bốn trăm

mẫu ấy chỉ là đất bỏ hoang, một xu cũng không đáng. Vậy chính chúng ta là

người có công nhất, làm cho ông ấy giàu mà ông ấy đền cho ta cái gì? Chẳng

đền cái gì cả. Trái lại, ông ta lại còn đối xử tàn nhẫn với chúng ta, chỉ rình dịp

để cướp ruộng chúng ta...". Dự cũng có nói đến việc phải học chữ nhưng rõ

ràng anh xem đó là một phương tiện để hiểu biết về xã hội mà đấu tranh

chống các thế lực thống trị. Nhân vật Dự tuy xuất hiện không nhiều nhưng là

nhân vật đã dẫn dắt đến kết cục phản kháng quyết liệt ở cuối truyện. Dự đã

thuyết phục và tổ chức Pha, Thi, San lại để đấu tranh với địa chủ mặc dầu Dự

không trực tiếp bị Nghị Lại cướp ruộng. Dự là một nông dân tiến bộ. Bên cạnh

Dự, trong Bước đường cùng còn có Hoà, anh ruột của Pha, một công nhân,

tuy chỉ xuất hiện thoáng qua nhưng tác giả đã lưu ý chúng ta: "Lúc nào anh

(Pha) cũng nghĩ đến Hoà, với cái áo tây xanh, với câu nói hoạt bát, với lý sự

cứng cỏi mà trước kia khi còn ở nhà, Hoà không có". Có lần Hoà đã nói vói

Pha: "Dân cày chỉ chết về cái sống rời rạc nhau quá, cho nên dễ bị áp chế tàn

nhẫn. Chính ra hai cánh tay mình qúi lắm. Nó làm giàu cho người làm mình

nghèo. Vậy phải họp tất cả những cánh tay ấy lại cho mạnh thì ai chả phải

sợ".

Nếu chúng ta theo dõi sự phát triển của tiểu thuyết phương Tây trong

thế kỷ XIX chúng ta sẽ thấy rằng trong khoảng nửa đầu thế kỷ, các tình huống

và nội tâm nhân vật trong tác phẩm thường vận động, biến đổi và sinh thành.

Càng về nửa thế kỷ sau thì tình huống và nội tâm nhân vật ngày càng

có tính chất cố định, ít chuyển biến. Cho đến lúc chủ nghĩa tự nhiên ra đời thì

trong tác phẩm, tính chất định mệnh của số phận nhân vật càng rõ rệt. Người

ta giải thích hành động và số phận con người bằng tính di truyền, bằng

nguyên nhân sinh lý, chứ không phải bằng nguyên nhân xã hội.

Nhìn lại Bước đường cùng, chúng ta thấy tâm lý và hành động của

nhân vật luôn luôn vận động theo sự vận động của các tình huống. Sự vận

động của nhân vật ở đây rõ ràng không có tính chất định mệnh mà có những

nguyên nhân xã hội. Pha là một nông dân thật thà, hiền lành, có khi nhút nhát

nữa là khác. Nhưng dần dần với sự áp bức bóc lột quá đáng và trắng trợn

của Nghị Lại, với sự giúp đỡ của những người xung quanh đặc biệt là Dự,

anh đã hiểu tại sao và vì ai mà anh cực khổ. Do đó, dần dần anh đã trở thành

mạnh dạn, bướng bỉnh và đi đến hành động đấu tranh quyết liệt. Từ chỗ cúi

đầu, gãi tai: "bẩm quan lớn", "thưa quan lớn" với một sự kính trọng và sợ hãi,

dần dần Pha đã dám đương đầu với Nghị Lại. Trước mặt tên địa chủ hống

hách quen thói, định gặt lúa ruộng anh, anh nói thẳng: Quan để sau vụ gặt

hãy hay, vì lúa của con cấy, con có quyền gặt". Nghị Lại giơ tay toan tát

nhưng Pha chống lại: Ông không có phép đánh tôi. Ông ăn hiếp vừa chứ!".

Đến đây ta thấy đã có một khoảng cách rất xa giữa anh Pha khúm núm

sợ sệt với anh Pha dám chống đối lại tên địa chủ thống trị ở địa phương. Ai

đã sống trong nông thôn thời trước mới biết cái uy thế truyền từ đời này qua

đời khác của bọn địa chủ là một thế lực rất đáng ghê sợ, đè nặng xuống đầu

xuống cổ người nông dân tưởng không còn gì có thể lay chuyển được. Cho

nên đứng trước thái độ chống đối của Pha ta phải thấy hết cái đổi thay lớn lao

trong con người anh. Nhưng đến màn cuối thì Pha đã chuyển lên một bước

cao hơn nữa. Anh thuyết phục các bạn nghèo: "... Người ta chỉ lợi dụng sự rời

rạc của anh em mình để bắt nạt. Nhưng đến khi anh em mình biết hợp sức

nhau thì người ta cũng phải kiêng dè. Đẩy một người có thể làm ngã được

chứ đẩy ba người chụm lại nhau thật chặt chẽ, tôi tính khó lòng nổi... Tôi thề

rằng sẽ chống đến cùng". Sau khi công khai gặt lúa về nhà và trước thái độ

hung hãn của Nghị Lại, Pha đã xông vào, phang chiếc đòn càn thật mạnh vào

đầu hắn và thét lên: Đồ ăn cướp!". Tính cách của nhân vật đã được tác giả

đẩy đến mức phát triển cao nhất. Pha ở đầu tác phẩm với Pha ở cuối tác

phẩm khác nhau như trắng với đen, nhưng người đọc không ngạc nhiên vì

tính cách của nhân vật đã trải qua một quá trình phát triển lôgic nghĩa là hợp

với qui luật. Thực tế cuộc sống đã giác ngộ Pha. Từ chỗ có lúc thành thật

cám ơn Nghị Lại, cho Nghị Lại là tốt, cuối cùng anh đã thấy hắn là một tay địa

chủ gian ác và cái giàu của hắn chính là do những người nghèo như anh mà

ra. "Thì ra chính bọn anh đã cứu sống ông Nghị, trong khi ông nằm khểnh

khơi hút thuốc phiện, nghĩ kế bóp hầu bóp cổ bọn anh". Nhân vật Trương Thi

cũng đáng cho ta chú ý. Thoạt đầu Trương Thi thù Pha đến nỗi bỏ rượu lậu

vào ruộng Pha rồi đi báo đoan. Nhưng cuối cùng nhận ra kẻ thù chung là Nghị

Lại, Thi lại đoàn kết với Pha để chống Nghị Lại. "Tôi với anh Pha thực chả có

thù hằn gì nhau, chẳng qua chúng ta mắc lừa tay bợm già". Sự phát triển của

tính cách nhân vật này cũng là sự phát triển lôgic hợp với qui luật.

* * *

Trước nay một số trong chúng ta thường xem chủ nghĩa hiện thực phê

phán chỉ có giá trị duy nhất là phê phán, tố cáo. Cố nhiên nhiệm vụ chủ yếu

của nó là phê phán nhưng bên cạnh đó, ở một vài nhà văn ưu tú cũng có thể

có mặt khẳng định tuy là ở vị trí thứ yếu. Nhân nói đến mâu thuẫn trong

Banzăc, Ăngghen viết: "Những người duy nhất mà ông bao giờ cũng cảm

thấy khâm phục khi nói tới, đó lại là những người chống đối rõ ràng nhất của

ông, những người theo chế độ cộng hoà, những anh hùng của phố Cloatơrơ,

Xanh Meri, những con người mà khi ấy (1830-1836) thực sự là đại biểu của

quần chúng nhân dân. Tôi cho rằng một trong những thắng lợi to lớn nhất của

chủ nghĩa hiện thực, một trong những đặc điểm quí giá nhất của Banzăc là ở

chỗ ông bắt buộc phải đi ngược lại những cảm tình giai cấp và các chính kiến

của bản thân, ông nhìn thấy sự sụp đổ tất nhiên của những người quí tộc mà

mình yêu và miêu tả họ là những con người không đáng hưởng một số phận

tốt hơn thế và ông nhìn thấy những con người thực sự của tương lai ở nơi mà

chỉ ở đấy mới tìm thấy họ". Chúng ta biết rằng văn học hiện thực phê phán

thường phát triển trong môi trường có các cuộc đấu tranh xã hội gay gắt. Ở

Việt Nam cũng vậy, chính nhờ những cuộc đấu tranh xã hội ấy mà một mặt

các nhà văn hiện thực thấy được những ung nhọt thối tha của xã hội, mặt

khác cũng nhờ đó mà một số nhà văn hé thấy được các lực lượng đang lên

trong lịch sử. Điều mà Ăngghen thấy được ở Banzăc cũng là điều mà ta thấy

ở một vài nhà văn hiện thực phê phán Việt Nam. Đặc biệt là các nhà văn hiện

thực Việt Nam lại sống trong hoàn cảnh một cuộc đấu tranh giai cấp sâu rộng

do chính Đảng của giai cấp vô sản lãnh đạo. Điều này nhất định có ảnh

hưởng đối với một số cây bút tiến bộ mà chúng tôi sẽ có dịp nói đến ở phần

bài về các đặc trưng của văn học hiện thực Việt Nam. Ở đây chúng ta chỉ nói

trong phạm vi Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan. Muốn hay không

muốn chúng ta cũng thấy rằng chẳng những Nguyễn Công Hoan tố cáo quá

trình bần cùng hoá của nông dân trong xã hội thực dân phong kiến mà còn hé

ra cho ta thấy kết cục quá trình bần cùng hoá ấy tất yếu sẽ dẫn đến đâu. Nhà

văn đã đề cập đến và đã khẳng định trong tác phẩm của mình tính tích cực

của quần chúng bị áp bức bóc lột. Đó là điều mà các nhà văn tự nhiên chủ

nghĩa không thể thấy được. Những người cùng khổ trong các tác phẩm tự

nhiên chủ nghĩa không hiểu được vì đâu mà họ nghèo khổ cho nên thái độ

của họ là khoanh tay đầu hàng trước định mệnh khắc nghiệt và tìm cách sống

yên phận. Nhiều nhà văn hiện thực và ngay cả Nguyễn Công Hoan ở nhiều

tác phẩm cũng chưa đến mức khẳng định được tính tích cực của quần chúng

lao động. Bước đường cùng và một số ít tác phẩm giống như vậy là sản

phẩm của một thời kỳ lịch sử nhất định, thời kỳ mà phong trào đấu tranh của

quần chúng rầm rộ nổi lên khắp nơi dưới lá cờ lãnh đạo của giai cấp vô sản.

Do đó, ta thấy rằng kết cục của Bước đường cùng dường như nhuộm vẻ bi

quan (Pha bị đánh và bị bắt) nhưng thực ra toàn bộ tác phẩm toát lên một sức

sống và một niềm tin. Nhân đây cũng nhắc lại là bên cạnh Pha, có nhân vật

Dự. Dự chưa phải là Đảng viên cộng sản nhưng ít nhất anh cũng là một nhân

vật có tính chất tiên phong. Anh am hiểu khá sâu sắc các mâu thuẫn giai cấp

ở nông thôn, rất căm thù địa chủ, có ý thức chú ý giác ngộ chân lý cho những

người nghèo khác và cuối cùng tuy anh không phải là nạn nhân trực tiếp bị

địa chủ cướp ruộng nhưng anh đã đứng ra tập hợp Pha, Thi, San lại để lãnh

đạo họ đấu tranh chống Nghị Lại. Bóng dáng thấp thoáng của người công

nhân ở nhân vật Hoà cũng là một dấu ấn của thời đại trong tác phẩm.

Bước đường cùng chứng minh rằng trong những điều kiện xã hội nhất

định - sự áp bức bóc lột tàn khốc, giai cấp thống trị sa đoạ, phong trầo quần

chúng mãnh liệt - thì trong văn học, vấn đề tính tích cực của quần chúng lao

động được đặt ra theo một chiều hướng khẳng định. Đây là một trong những

vấn đề cần nghiên cứu kỹ bởi có liên quan đến vấn đề kế thừa của chủ nghĩa

hiện thực xã hội chủ nghĩa đối với chủ nghĩa hiện thực phê phán. Nếu như

trong văn học hiện thực phê phán tính tích cực của người bị áp bức bóc lột

bắt đầu được thể hiện trong thái độ phản kháng trật tự xã hội cũ thì tính tích

cực của người lao động trong văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa là tính tích

cực có ý thức cao, có tổ chức và lãnh đạo, biểu hiện trong sức mạnh phá vỡ

xã hội ấy để xây dựng một xã hội mới có những con người mới, những con

người có sức làm chủ xã hội, làm chủ thiên nhiên và làm chủ số phận của

mình.

(Trích Mấy vấn đề văn học hiện thực phê phán Việt Nam.

NXB Khoa học xã hội, Hà Nội 1968)

NHÂN XEM QUYỂN KÉP TƯ BỀN NGUYỄN CÔNG HOAN, NHÀ VĂN CÓ NHIỀU HY VỌNG

HOÀI THANH

Nhà văn có thể lấy tài liệu hoặc trong những điều mắt thấy tai nghe,

hoặc trong những mối cảm xúc, nói một cách khác, cuộc đời thực tế cùng tâm

linh của mình là hai cái kho vô tận của nhà văn, hai cái thế giới đầy những

điều hay sự lạ, chỉ chờ nhà văn đưa về làm câu chuyện vui, buồn, mừng, giận

cho người đời.

Xét cho đúng, hai cái thế giới ấy không có giới hạn rõ ràng. Trong một

tác phẩm văn nghệ, ngoại giới vẫn thường đúc theo một cái hình riêng và

muốn nhuốm lấy một cái sắc riêng, cái hình sắc nhà văn đã trao cho nó. Trái

lại, những sáng tác xuất tự thiên tài của nhà văn, những ý tứ hay, những mối

cảm lạ vẫn không khỏi chịu ảnh hưởng của ngoại giới và thường vẫn phải vin

vào ngoại giới, vào những sự thực giữa đời để phô diễn ra với người đời.

Tuy vậy, tuy không có thể dựng bờ cõi ngăn đôi tâm giới với ngoại giới,

người ta vẫn có thể nhận thấy hai xu hướng trong văn chương, hai hạng văn

sĩ có tính cách khác nhau rõ rệt. Một hạng chú trọng về nghe thấy, một hạng

chú trọng về ý tứ. Một bên sáng tạo, một bên tìm kiếm.

Tôi muốn để Nguyễn Công Hoan vào hạng sau này: hạng tìm kiếm.

Cho dễ hiểu, tôi lại tìm một nhà nữa tiêu biểu cho hạng trên, hạng sáng tạo.

Tôi có thể lấy hoặc Lưu Trọng Lư hoặc Khái Hưng. Tôi chọn Khái Hưng, vì

Khái Hưng có ra quyển Tiếng suối reo cũng là một tập truyện ngắn như tập

Kép Tư Bền, tiện cho sự so sánh của tôi hơn. Có người cho Khái Hưng là một

nhà văn tả thực. Nhưng cái thực của Khái Hưng là cái thực đầy thi vị, một thi

vị nhẹ nhàng mà trong trẻo. Thi vị ấy xuất ở tài sáng tạo, ở tâm hồn của Khái

Hưng. Quyển Tiếng suối reo xem xong ta thấy mát mẻ thực đúng với cái tên

của nó: một tiếng suối bên đường khách giang hồ dừng chân nghe trong chốc

lát, cho đỡ nỗi nhọc nhằn rồi đi qua. Ngoài sự tiêu khiển trong giây phút, Khái

Hưng hình như không mong ước cho sáng tác của mình có cái ích lợi gì khác

nữa. Cho nên người xem có cái vui nhẹ nhàng, vô tội và hồn nhiên.

Quyển Kép Tư Bền không thế. Kép Tư Bền là góp nhặt những sự tìm

kiếm của Nguyễn Công Hoan. Nguyễn Công Hoan thực đã dày công quan sát

những người, những việc ở chung quanh mình. Một tý gì có thể thêm ý vị cho

câu văn, hình như là nhà làm văn cố ghi lấy không bỏ sót. Tôi tưởng tượng

Nguyễn Công Hoan là một người có đôi mắt tinh ranh lắm, tò mò lắm. Tôi sợ

những người như thế...

Cái khó nhọc của nhà làm văn trong lúc quan sát nó lây đến cả người

xem văn. Văn Nguyễn Công Hoan xem mệt mà có ích. Văn như thế xem khôn

người ra.

Tình đời, chua, cay, mặn, lạt như vẽ ra dưới ngòi bút Nguyễn Công

Hoan. Không phải chỉ vẽ ra trong cốt truyện: Một đám người vô tình bắt một

kẻ kép hát bông lơn giữa lúc cha anh hấp hối, một anh phu xe ba mươi tết

kéo phải một chị giang hồ không tiền cùng đi tìm khách hay một người mẹ bỏ

con nằm một mình đi theo trai.

Cốt truyện không quan hệ cho lắm, quan hệ là ở cách kể chuyện. Tài

nghệ của nhà văn là ở cách kể chuyện. Nguyễn Công Hoan đã khéo lấy

những điều quan sát có ý vị lắp vào những cốt truyện không có gì. Đó là cái

đặc sắc của ông.

Chính vì đặc sắc ấy mà Nguyễn Công Hoan, như tôi nói trên đầu đề, là

một nhà văn rất nhiều hy vọng.

Alphonse Daudet kể chuyện một người có bộ óc rất quí, bộ óc bằng

vàng. Anh ta cứ moi ra mỗi ngày một ít tiêu dùng. Nhưng moi mãi, vàng hết.

Rồi anh ta chết. Anh chàng lạ lùng ấy là nhà văn, đúng hơn nữa, là nhà văn

chuyên moi óc ra mà viết, như người ta vẫn thường nói. Nhưng óc moi mãi

cũng ngày phải hết, sức sáng tạo của một người, cho dầu người có thiên tài

cũng vậy, nó có hạn. Chỉ cuộc đời thực tế, cảnh trí thiên nhiên muôn hình vạn

trạng mới là kho tài liệu vô tận cho nhà văn biết nghe biết xem. Nguyễn Công

Hoan quả là một nhà văn biết nghe biết xem. Cái sự thực ông nghe thấy lại là

cái sự thực của hết thảy mọi người, thiếu những nét, những âm thanh nên

thơ do một tâm hồn thơ tô điểm, nhưng dồi dào và tinh vi.

Cho nên Nguyễn Công Hoan có rất nhiều hy vọng. Khái Hưng vừa

bước vào làng văn đã được chói lọi vì những sáng tác của Khái Hưng không

cần phải trau dồi lắm, tự nhiên đã gần được hoàn toàn. Nguyễn Công Hoan

ra đời từ 1920, tới nay hơn mười lăm năm mà danh tiếng vẫn phải đi sau Khái

Hưng vì những văn liệu của Nguyễn Công Hoan lấy giữa thực tế phiền phức

và hỗn độn, cần phải có tài nhà nghề khéo léo sắp đặt, chọn lựa mới có thể

vừa ý người xem.

Nhưng Khái Hưng là một ngôi sao rực rỡ mà chóng mờ. Hiện nay ta đã

thấy mờ dần. Khái Hưng có lẽ phải nghỉ đi ít lâu mới viết lại được như trước,

vì trí sáng tạo của người ta không phải một bộ máy có thể chạy được luôn

luôn. Giữa lúc đó thì Nguyễn Công Hoan càng lâu càng được công chúng

hoan nghênh. Mà hoan nghênh là phải vì càng lâu nghệ thuật của Nguyễn

Công Hoan càng luyện hơn, càng tinh tế hơn.

Nguyễn Công Hoan trước sau viết hơn tám mươi truyện ngắn và mười

truyện dài. Trong những nhà văn có tiếng bây giờ ông vào hạng viết nhiều

nhất và lâu nhất. Làng văn phải tôn ông vào bậc lão làng, nhưng một ông lão

còn tráng kiện, mỗi ngày một thêm dẻo dai.

Từ quyển Những cảnh khốn nạn đến quyển Kép Tư Bền gần đây, tôi

thấy nghệ thuật Nguyễn Công Hoan tiến bộ nhiều lắm. Những đoạn vụng về,

những đoạn vô ích, những đoạn rườm rà nhan nhản trong quyển trước, trong

quyển sau thấy ít lắm - tuy vẫn còn. Tài quan sát của Nguyễn Công Hoan

trước sau không thay đổi mấy nhưng nghệ thuật của ông thay đổi rất nhiều.

Có hồi người ta thấy ông chịu ảnh hưởng nghệ thuật lãng mạn viết những câu

văn sỗ sàng và ngô nghê. Gần đây người ta lại thấy văn ông đã nhiễm được

vẻ kín đáo của văn thuật hiện giờ. Tôi mong ông gắng lên; một ngày kia nghệ

thuật ông sẽ hoàn toàn và tự khắc sẽ được công chúng hoan nghênh một

cách hoàn toàn.

(Báo Tràng An, ngày 28-6-1935)

KÉP TƯ BỀN MỘT TÁC PHẨM THUỘC VỀ CÁI TRIỀU LƯU "NGHỆ THUẬT VỊ DÂN SINH"

Ở NƯỚC TA

HẢI TRIỀU

Ở xứ này muốn chủ trương một vấn đề gì mà đến khi tìm vài cái chứng

giải thiết thực về xã hội, thật nhiều khi không biết vớ vào đâu. Tôi nhận thấy ở

nước ta, trong văn học giới đã bắt đầu có cái triều lưu "Nghệ thuật vị dân

sinh", tôi đã thừa nhiều cơ hội để đề khởi đến nó và đã có phen bút chiến với

ông Thiếu Sơn về vấn đề ấy (Báo Đời mới số 1,3,4). Nhưng đến khi ai hỏi tôi

cái tư triều văn nghệ vị dân sinh ở nước ta đầu nào? Thật tôi cũng tự thấy

lúng túng mà không "biết kiếm đâu cho ra một cái chứng cớ đích xác. Nhưng

đến ngày nay, tôi đã có thể tự đắc mà nói rằng: "Có rồi, có rồi, ông cứ xem

quyển Kép Tư Bền đi. Cái chủ trương "Nghệ thuật vị dân sinh" của tôi ngày

nay đã biểu hiện bằng những bức tranh rất linh hoạt dưới ngọn bút tài tình

của nhà văn sĩ Nguyễn Công Hoan mà người ta đã tặng cho cái tên hay hay

là "nhà văn của hạng người khốn nạn".

Tôi có người bạn gái rất thích đọc tiểu thuyết của Khái Hưng, Nhất

Linh,... Nhưng ngày nay tôi lại thấy bạn tôi thích đọc tiểu thuyết Nguyễn Công

Hoan làm cho tôi lấy làm lạ mà hỏi duyên cớ. Bạn tôi trả lời bằng một câu gọn

gẫy mà rất có ý nghĩa: "Tiểu thuyết Nguyễn Công Hoan gần người hơn".

* * *

Sau những cuộc khủng hoảng về chính trị, kinh tế và xã hội, nước ta

mấy năm gần đây, người nào có ý khảo sát về hiện tượng xã hội, đều nhận

thấy có một sự tiến chuyển "revirement" trong tinh thần của phần đông trí

thức nước ta. Họ, hoặc vì kinh khiết và sinh ra bi quan, hoặc vì thất bại mà

sinh ra hoài nghi, hoặc vì cùng kế mà sinh ra hưởng lạc. Những cái tư tưởng

lãng mạn, thần bí, tôn giáo, cá nhân khoái lạc do đó mà bồng bột phát sinh

giữa cuộc phân tranh của xã hội, họ muốn kiếm một cái địa thế trung lập

(Zone neutre) để tránh hết những sự gay go, bực bội đã đem đến cho họ gần

mấy năm về trước. Văn học chịu ảnh hưởng trực tiếp của tình trạng ấy rất

nhiều, nên chúng ta thấy sản xuất ra không biết bao nhiêu là tác phẩm đầy

rẫy những tư tưởng "yêu đời, vui đời, chán đời, lãng mạn, du dương, mơ

mộng, thần bí". Tác giả tự đưa văn nghệ ra khỏi cái tình trạng thiệt hiện của

xã hội, họ đánh cắp văn học lên núp trên những "cái tháp ngà" (tour d’ivoire)

rồi ngồi trên ấy họ tự đắc mà bảo chúng ta: "Ở trên này chúng tôi lấy làm mãn

nguyện lắm, chúng tôi lấy nghệ thuật mà phụng sự cho nghệ thuật cũng

sướng chán. Chẳng những thế, chúng tôi còn giúp ích cho đời nữa. Các anh

khổ à? Hãy leo lên mà nếm những cái quả mà chúng tôi biếu đây, các anh

cũng sẽ vui sướng như chúng tôi và quên hết nỗi khổ ở trần gian". Vô tâm

hay hữu ý, các ông ấy đã lừa chúng ta bằng cái thủ đoạn "nhìn rừng mơ cho

đỡ khát nước".

Giữa sự sống vất vả và khốn khổ, đầy những mâu thuẩn của xã hội

ngày nay, người ta đang ao ước, về mặt tinh thần, đọc những tác phẩm có

thể diễn dịch được nỗi lòng của họ. Cái buồn, cái vui, cái giận, cái tiếc, cái

thương, cái mơ ước đều sáng suốt đẹp đẽ hay là cục cằn thô lỗ, cũng cứ việc

tô vẽ ra cho họ bằng những câu văn chân thật, cứng cỏi, mạnh bạo. Họ không

cần những lời văn hoa mỹ mà điêu ngoa. Họ ưa những thể văn bình dị mà

thiết thực. Bao nhiêu những tác phẩm đương lưu hành trong xã hội hiện tại

đều làm cho họ chán nản vô cùng, vì họ chỉ thấy rặt những chuyện tình với

tình, cái tính mơ mộng ở đâu trong mây, trong mưa, còn những cái khổ sở

lầm than của họ, sự bực tức tối tăm của họ, không mấy ai để ý đến. Giữa tình

trạng ấy, quyển Kép Tư Bền ra đời, dầu nó chưa được hoàn toàn, nhưng

cũng có thể nói rằng nó phù hợp với cái khuynh hướng chung của một số

đông người đương khát vọng. Thời các ngài hãy đọc những truyện như

Người ngựa và ngựa người, Thằng ăn cắp, Kép Tư Bền... các ngài sẽ thấy

trong xã hội, một số đông người phải bán thân nuôi miệng, hoặc các ngài thấy

một giai cấp đủ ăn mặc, chực mua cái cười, cái vui bên cái khổ của kẻ nghèo

khó. Rồi các ngài lại đọc qua những truyện như Báo hiếu, Mợ nó đi Tây, Tôi

chủ báo... các ngài sẽ thấy trình bày biết bao nhiêu những sự xấu xa, mục nát

của một chế độ xã hội. Những cái đạo đức, luân lý, tình ái mà trước họ cho là

thiêng liêng cao quí lắm, thì ngày nay đã hoá ra một bức màn che đậy biết

bao nhiêu sự thối tha hèn mạt ở trong.

Sau khi nếm cái vị cay chua, bực tức, buồn cười của cái xã hội nhố

nhăng này, gấp quyển sách lại, dầu các ngài vô sự đến mấy, các ngài cũng

nghe thấy như bồi hồi, man mác, cái bồi hồi man mác tự nhiên của con người

có một chút tình đối với nhân loại. Cái mục đích của thuyết nghệ thuật vị nhân

sinh đến đây gọi là có chút thành quả vậy.

Thứ văn nghệ mà ngày nay trên thế giới được công chúng hoan

nghênh hơn hết là thứ văn nghệ có hàm xúc được hai cái đặc điểm này:

1 - Về hình thức (Forme) khuynh hướng về "tả thực".

2 - Về nội dung (fond) khuynh hướng về xã hội.

Hình thức và nội dung có đi đôi với nhau thì tác phẩm mới có giá trị.

Xem văn của Kép Tư Bền, chúng ta nhận thấy rõ tác giả đứng về mặt tả thực

chủ nghĩa (réalisme). Với những câu văn rất thành thực, chắc chắn, hí hởn,

ngộ nghĩnh, nhiều khi cục cằn thô bỉ nữa, chúng ta phải phục Nguyễn Công

Hoan là một nhà kể chuyện rất thiệt và rất có duyên, về phươg diện tả thực,

có thể nói tác giả đã đạt đến mục đích phần lớn rồi vậy. Nhưng về phương

diện xã hội thì thật chưa hoàn toàn. Cái đó cũng không đáng trách: vì dưới cái

ngọn bút tài tình của tác giả, chúng ta vẫn thấy cái quan niệm kia còn đang

phôi thai mà thôi. Vả chăng bị hoàn cảnh bó buộc dầu muốn nói chưa chắc đã

nói nên lời. Kép Tư Bền có thể nói rằng đã mở một kỷ nguyên mới cho cái tư

triều văn nghệ tả thiệt và xã hội ở nước ta.

Viết đến đây, tôi nghĩ không gì bằng nhắc lại câu phê bình của Thái Phỉ

để kết thúc bài này: "Với Khái Hưng thì là cái thế giới đang tàn, mà với Công

Hoan thì là cái thế giới mới nhóm dậy". Chính cái "thế giới mới nhóm" ấy nên

mới có bài phê bình này.

(Tiểu thuyết thứ bảy số 62, 3-8-1935)

CẦN XÁC ĐỊNH LẠI GIÁ TRỊ CỦA MƯỜI NĂM VÀ ĐỐNG RÁC CŨHÀ MINH ĐỨC

Cuộc kháng chiến chống Pháp kết thúc thắng lợi và cách mạng chuyển

sang một thời kỳ mới. Những năm đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội đặt ra

nhiều vấn đề phong phú và phức tạp cho sự phát triển văn học. Đề tài sáng

tác được mở rộng, nhiều tác phẩm đã tiếp cận và miêu tả hiện thực trên nhiều

bình diện mới. Ngoài những tác phẩm tiếp tục viết về đề tài chiến tranh, về

xây dựng chủ nghĩa xã hội, còn nhiều tác giả viết về thời kỳ trước cách mạng

như Vỡ bờ của Nguyễn Đình Thi, Sóng gầm, Cơn bão đã đến của Nguyên

Hồng, Mười năm của Tô Hoài, Đống rác cũ của Nguyễn Công Hoan. Viết về

xã hội cũ là một vấn đề khó. Từ vốn hiểu biết đời sống đến cách xử lý vấn đề

đều đòi hỏi người viết năng lực sáng tạo và bản lĩnh vững vàng. Đa số các

nhà văn viết về đề tài trên đều đã có những tác phẩm thành công từ thời kỳ

trước cách mạng như Bỉ vỏ và Những ngày thơ ấu của Nguyên Hồng, Kép Tư

Bền và Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan, Dế mèn phiêu lưu ký và

Quê người của Tô Hoài. Yêu cầu đặt ra trong hoàn cảnh mới là phải nhận

thức và miêu tả xã hội cũ theo quan điểm mới. Lúc này trong đời sống văn

học đang đề cao việc miêu tả con người mới xã hội chủ nghĩa. Cuộc sống xã

hội thì phong phú và phức tạp. Chuẩn mực về con người mới còn nặng về lý

thuyết. Do đó trong nhiều cuốn tiểu thuyết chưa tạo được sự thống nhất giữa

con người xã hội và con người riêng tư, chưa làm nổi bật được phẩm chất

con người mới trong quan hệ đời thường. Vấn đề miêu tả cái riêng tư và

những chất liệu tiêu cực trong cuộc sống cũng là một thử thách với người

viết. Thiếu sự hiểu biết đầy đủ cuộc sống, một số tác phẩm rơi vào sự gò bó,

và lý thuyết sách vở. Tránh công thức sơ lược nhưng lại thiếu định hướng và

chuẩn mực nên nhiều trang viết mang nặng tính chất tự nhiên chủ nghĩa, phê

bình văn học đã nhạy cảm và chỉ ra những thiếu sót của những sáng tác trên

nhưng đồng thời đã phê phán quá mức một số tác phẩm văn xuôi như Mười

năm của Tô Hoài, Vào đời của Hà Minh Tuân, Mạch nước ngầm, của Nguyên

Ngọc, Những người thợ mỏ của Võ Huy Tâm.

... Cùng loại đề tài viết về xã hội cũ ở giai đoạn sau, Đống rác cũ cũng

là một tác phẩm cần được đánh giá lại. Viết Đống rác cũ, Nguyễn Công Hoan

muốn phơi bày bộ mặt xấu xa của xã hội cũ qua vốn hiểu biết sâu rộng của

ông về quá khứ! Trong một lần trò chuyện với những người viết và bạn đọc

bàn về tác phẩm này, tác giả nói rõ ý định của mình nhằm giúp độc giả thanh

niên hiểu biết xã hội cũ để càng yêu mến cuộc đời mới. Nguyễn Công Hoan

một lần nữa đã nêu lại ý này trong Đời viết văn của tôi: "Đống rác cũ là

chuyện xã hội cũ, dưới chế độ cũ. Dưới chế độ cũ người nào không giữ được

bản lĩnh thì gái thành đĩ bợm, trai phải lừa lọc để sống. Họ chạy theo đồng

tiền, làm những việc thối tha, rất kinh tởm khiến bọn thống trị đã gây được

biết bao cảnh bất công. Nhưng giữa lúc cái bóng đen dầy đặc làm cho xã hội

nghẹn thở, thì ánh sáng của Đảng đã le lói hiện ra... Viết cuốn sách này, tôi

có ý định dựng lại xã hội ta dưới thời Pháp thuộc để giúp anh em thanh niên

thêm một sự hiểu biết. Anh em thanh niên sống trong chế độ mới tươi đẹp

của chúng ta chỉ biết là sung sướng hơn chế độ cũ nhơ bẩn. Nhưng anh em

chỉ biết chung chung là nhơ bẩn, chứ không biết cụ thể nó nhơ bẩn như thế

nào, đến mức nào. Thì đọc Đống rác cũ anh em có thể thấy được một vài

phần. Và khi đã biết chế độ cũ thế nào anh em mới thấy công ơn của Đảng là

vĩ đại và mới yêu quý chế độ mới, mới tha thiết bảo vệ chế độ mới" (NXB Văn

học, 1971).

Ý định của ông đã không được thực hiện như ông mong muốn. Nhiều

chất liệu về xã hội cũ được khai thác tuỳ tiện, thiếu chắt lọc làm cho bên cạnh

những mạch truyện hay còn lẫn lộn nhiều chuyện đời nhảm nhí. Tác phẩm bị

dư luận phản ứng qua một loạt bài phê bình nặng nề như một cuộc đấu tranh

và kết quả là người đọc chưa được đọc tiếp tập II để có một nhận định đầy đủ

hơn về giá trị tác phẩm. Thực tế Đống rác cũ là một bộ tiểu thuyết viết công

phu, có nhiều chương hay bộc lộ rõ lối viết sắc sảo về tài năng của Nguyễn

Công Hoan. Tác phẩm chứa đựng một khối lượng lớn kiến thức về xã hội cũ

từ cách làm ăn phất lên của bọn giàu có đến những chuyện xấu xa bẩn thỉu,

khôi hài tràn lan trong cuộc sống. Tác phẩm cũng khái quát được qua những

nhân vật và cảnh sống sinh động nhiều quy luật thế giới lần thứ 1 cho đến

khoảng sau năm 1930. Đây là thời kỳ giai cấp tư sản đang tìm mọi thủ đoạn

bóc lột, xoay sở làm giàu và khuếch trương thanh thế chính trị. Giai cấp

phong kiến dần mất hẳn vị trí xã hội và lễ giáo phong kiến đi vào suy thoái,

giai cấp vô sản bước lên vũ đài chính trị với sức mạnh của một giai cấp đang

lên hợp với quy luật phát triển lịch sử. Đống rác cũ đã phản ánh chân thực và

sinh động bản chất và quy luật của những cuộc đấu tranh giai cấp ở thời kỳ

lịch sử này. Thừa là một kiểu nhân vật tư sản bị tác giả chụp đúng hình dạng

và bóc trần chân tướng. Quá trình xoay sở làm giàu với nhiều thủ đoạn của

kẻ vô học lại pha chất lưu manh hoá đã tạo cho nhân vật những nét riêng.

Đống rác cũ có nhiều chương miêu tả hay. Các chương viết về gia đình cụ

Phúc Lâm đại diện cho giai cấp phong kiến hết thời trở thành thất thế và bị

bọn tư sản mới phất lên lừa đảo, về bi kịch của chuyện tình duyên của cô Lễ

với tên Thừa (Tập I) về những hành động của Thừa tham gia bóc lột ở đồn

điền và phá cơ sở cách mạng (Tập II) là những chương viết rất tốt. Tước bỏ

đi một số tình tiết có tính chất tự nhiên chủ nghĩa, Đống rác cũ là một tác

phẩm có giá trị hiện thực, một đóng góp không thay thế được của Nguyễn

Công Hoan về sự hiểu biết bản chất xã hội cũ. Nhà văn Tô Hoài nhận xét về

tác phẩm Đống rác cũ: "Chỉ mới nói riêng về những chương miêu tả gia đình

một nhà nho, một gia đình phong kiến điển hình với những thói tục hủ lậu và

giam hãm và hành hạ những người phụ nữ trong cửa của gia đình, người đọc

phải sửng sốt trước tài năng của ông. Ông đã phơi bày, đã kết tội chế độ

phong kiến, giai cấp bóc lột một cách đặc sắc nhất". Chính đó cũng là giá trị

tư tưởng và nghệ thuật của bộ tiểu thuyết, đồng thời nó cũng nói lên vốn hiểu

biết lớn lao của tác giả về xã hội cũ. Đời văn của ông chủ yếu cũng viết về xã

hội cũ. Ông thường sử dụng bút pháp hiện thực pha lẫn lối trào phúng châm

biếm. Phương thức miêu tả ấy rất thích hợp để miêu tả những chuyện đời lố

bịch mà đau lòng xót xa. Trong Đống rác cũ, hai lối viết trên chưa tạo được

sự hoà hợp nhuần nhuyễn nên nhiều khi lẫn lộn giữa chuyện thực nghiêm

chỉnh và chuyện vui hài hước.

Hai cuốn tiểu thuyết Mười năm và Đống rác cũ đã đặt ra nhiều vấn đề

có thể trao đổi ý kiến, rút kinh nghiệm những chất liệu quá phức tạp dễ làm

sai lệch đi bức tranh về cuộc đời cũ và ảnh hưởng đến sự tiếp nhận của

người đọc hôm nay. Mặt khác, cũng cần tránh xu hướng tước bỏ hết những

tình huống phức tạp làm cho những cảnh ngộ trở nên trong trẻo quá, không

phản ánh đúng thực trạng của cuộc đời cũ.

Đánh giá lại Mười năm của Tô Hoài và Đống rác cũ của Nguyễn Công

Hoan là biểu thị tinh thần công bằng trong việc nhận định các tác phẩm văn

học và cũng biểu thị ý thức trân trọng những giá trị văn học đích thực mà lúc

này, lúc khác chúng ta đã có cái nhìn còn thiên lệch, hạn chế.

(Báo Giáo viên nhân dân, số 27, 28, 29, 30, 31 tháng 7-1989)

TẤM LÒNG CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN CÔNG HOAN DÀNH CHO TRẺ EM

LÊ MINH QUỐC

Từ thuở văn xuôi viết bằng chữ quốc ngữ còn chập chững đi những

bước đầu tiên, nhà văn Nguyễn Công Hoan đã xuất hiện. Sự có mặt của tập

truyện ngắn Kiếp hồng nhan xuất bản năm 1923 đã ghi nhận điều này. Trong

trào lưu của dòng văn học hiện thực phê phán, bằng tác phẩm của mình, ông

đã khẳng định vị trí hàng đầu và được xem như một trong những người đặt

nền móng cho nền văn học bằng những tác phẩm xuất sắc nhất. Hơn 50 năm

cầm bút. Ông đã có dành một khoảng thời gian để sáng tác cho thiếu nhi.

Trong hồi ký Đời viết văn của tôi (NXB Văn Học 1971) có đoạn ông viết: "Lại

một người bạn của tôi là Nguyễn Đức Phong, tức Thái Phỉ, xuất bản tờ báo

nhi đồng lấy tên là Cậu Ấm. Báo Cậu Ấm đăng hai truyện dài và một truyện

ngắn. Một truyện dài là Tấm lòng vàng" (tr. 181). Xin đặt câu hỏi: - Ngoài tác

phẩm đã nêu trên thì một truyện dài và một truyện ngắn còn lại tên gì? Lâu

nay, do thiếu tư liệu nên các nhà nghiên cứu văn học đã không đề cập đến.

Theo tìm hiểu của chúng tôi thì đó là truyện dài Đảng Rổ Bẫy và truyện

ngắn Đồng trinh Gia Long. Trước hết xin đề cập đến tờ báo mà trong hồi ký

của nhà văn Nguyễn Công Hoan có đề cập đến. Tờ báo này từ số 1 đến số

12 (ra ngày 8-5-1935) có tên Cậu Ấm báo con trai. Bắt đầu từ số 13 (ra ngày

15-5-1935) được đổi tên thành báo Cậu Ấm Cô chiêu. Chủ nhiệm của báo là

ông Nguyễn Đức Phong, toà soạn đặt tại 82 Rue du Coton (phố Hàng Bông

Hà Nội), báo in theo khổ 19 X 29cm, dày 20 trang. Truyện dài Tấm lòng vàng

được tin từ số 1 đến số 13, trước khi chấm dứt có giới thiệu thêm: "Tấm lòng

vàng đã đặt ông Nguyễn Công Hoan vào vị trí số 1 nhà viết truyện cho trẻ em

có biệt tài, muốn biết ông Hoan hơn nữa thì đón xem Đảng Rổ Bẫy". Qua số

báo sau, tức số 14 (ra ngày 22-5-1935) bắt đầu in Đảng Rổ Bẫy và kết thúc

vào số 30 (ra ngày 11-9-1935). Còn truyện ngắn Đồng trinh Gia Long thì in

trên báo số 6 (ra ngày 27-3-1935).

Do truyện dài Đảng Rổ Bẫy chưa được in thành sách nên hầu như các

nhà nghiên cứu không biết đến cũng là điều dễ hiểu. Từ sự phát hiện này,

chúng tôi có viết thư báo cho nhà văn Lê Minh - con gái của nhà văn Nguyễn

Công Hoan. Và chúng tôi thật sự vui mừng khi trong thư phúc đáp, bà Lê

Minh cho biết cũng mới tìm được hai tác phẩm của bố. Đó là vở kịch Tấm

lòng vàng gồm 5 hồi, 3 cảnh do chính nhà văn chuyển thể từ truyện dài cùng

tên và truyện vừa Một đứa con đã khôn ngoan. Hai tác phẩm này thuộc tủ

sách Truyền Bá của NXB Tân Dân in vào năm 1942. Có được hai tác phẩm

này là do Bibliothèque Paris tặng cho Thư viện quốc gia - Bộ Văn hoá - Thông

tin, và nơi đây đã cho bà Lê Minh chụp từ microfim. Từ những sự phát hiện

này, chúng ta biết thêm một biệt tài của nhà văn bậc thầy Nguyễn Công Hoan

khi viết cho trẻ em. Ở đó sự giáo dục, hướng thiện đã được lồng vào cốt

truyện ly kỳ, gay cấn để hấp dẫn người đọc, chứ không chỉ là những lời giáo

huấn khô khan. Và điều đáng quý hơn nữa là những vấn đề mà nhà văn đặt

ra thì ở thời điểm này nó vẫn còn mang ý nghĩa thời sự.

Trong truyện Một đứa con đã khôn ngoan, nhà văn giáo dục cho trẻ em

đức tính yêu tiếng Việt. "Ta có tiếng nói riêng. Bổn phận ta là phải giữ lấy

tiếng ta, vì tiếng ta tức là tinh thần nước ta" (tr. 12). Cậu bé Chỉ trong truyện

này chỉ mê tiếng Pháp và cho rằng tiếng Việt không đủ để diễn tả hết mọi suy

nghĩ và sự vật. Ngay cả lúc viết thư cho bạn thì cậu cũng phải dùng chêm

tiếng Pháp. Cậu (bố) của cậu bé Chỉ không đồng ý và phân tích cho cậu rằng:

"Con thấy thiếu chứ tiếng ta không thiếu. Nếu thiếu chăng, thì nó thiếu ở ý

mới, vật mới xưa kia không có. Còn những ý cũ vật cũ thì tiếng nước ta vẫn

đủ như thường. Xem như về gia đình, ta có biết bao nhiêu tiếng: kỵ, cụ, ông,

bà, cha, mẹ, con, cháu, chắt, chút, chít, bác, cậu, mợ, dì, cô, thím, âu yếm,

thân, hiếu, đễ, từ và biết bao nhiêu tiếng nữa. Lại nói như cách mang đồ đạc,

ta có: đội, gánh, xách, vác, cầm, khênh, ôm, cõng, bê, tải, cắp, khuân, bế, mỗi

tiếng một nghĩa riêng” (tr. 13) và “Cậu dám đánh cuộc với các ông cử; ông

nghè Tây dùng tiếng Pháp mà dịch nổi tiếng "lôi thôi" của ta đấy" (tr. 13). Dù

được phân tích thấu đáo, nhưng cậu bé Chỉ vẫn không tin. Và cậu chỉ thật sự

tin khi mợ (mẹ) của cậu bị ốm và nhờ cậu đọc giùm tiểu thuyết tiếng Việt. Cậu

bất ngờ là không ngờ nó lại hay đến thế! "Truyện Tây cũng đến thế là cùng”

(tr 29). Chúng tôi bùi ngùi khi đọc lại những lời của người mẹ nói với con" "Mợ

mua sách Quốc văn, được sách hay đã đành, dù phải sách dở mợ cũng vui

lòng. Mình không có tài làm cho Quốc văn hay đẹp hơn lên, thì phải có chút

khuyến khích những người có công quý hoá ấy vậy" (tr. 18). Đừng quên rằng,

nhà văn Nguyễn Công Hoan đã tôn vinh tiếng Việt từ thập niên 40 - lúc mà

tiếng Pháp còn ngự trị trong mối quan hệ xã hội. Ngay lúc tiếng Việt còn bị rẻ

rúng thì sự mẫn cảm của nhà văn đã giúp cho ông thấy tương lai lớn mạnh tất

yếu của nó. Bây giờ, mọi người đang đổ xô nhau học ngoại ngữ như một

"mốt" thời thượng, thì truyện Một đứa con đã khôn ngoan đã nhắc nhở chúng

ta rất nhiều điều.

Đã từng đọc truyện dài Tấm lòng vàng thì chắc hẳn đã đôi lần chúng ta

phải ứa nước mắt trước hoàn cảnh bi đát của cậu học trò tên Đức. Đức có

biệt danh vua Zéro vì học dốt. Nào phải vì lười biếng, nhác học đâu, mà vì gia

đình nghèo. Bố mất, mẹ đi lấy chồng khác, cậu phải ở trọ. Không có tiền trả,

bà chủ sai cậu làm quần quật tối ngày, cậu không có thời giờ ôn bài. Biết

chuyện này, một thầy giáo đã âm thầm giúp Đức: mỗi tháng bỏ 3 đồng vào vở

để Đức trả tiền trọ. Từ đó, Đức học giỏi hẳn lên. Đây là một câu chuyện cảm

động. Cảm động vì thầy thương yêu học trò và sau này, khi công thành danh

toại thì học trò tìm cách giúp đỡ lại thầy trong cơn hoạn nạn. "Rồi đây, dù các

em có làm nên đến gì, mà dầu chẳng được đội ơn thầy nhiều như anh đây,

thì lúc nào cũng nhớ ơn thầy, tức là ơn người cha thứ hai vậy" (tr. 30). Đọc lại

vở kịch này, chúng tôi tin rằng, bây giờ trong môi trường sư phạm vẫn còn

những tấm lòng cao thượng như thế. Cho dù nó có phai nhạt đi ít nhiều thì sự

có mặt của vở kịch Tấm lòng vàng ở thời điểm này vẫn là điều cực kỳ đáng

quý và cần thiết trong việc giáo dục thế hệ trẻ.

Trong truyện Đảng Rổ Bẫy thì nhà văn viết về một thiếu niên tên là

Tâm. Trên đường trở về nhà, lòng đang nao nức muốn báo tin cho cha mẹ

biết là mình vừa đỗ Sơ học yếu lược. Không ngờ, khi đặt chân đến nhà thì

nghe tin cha bị bắt vì tội ăn cướp! Thế là Tâm lên tận huyện đường để minh

oan cho cha. Lần thứ hai lên gặp quan huyện thì chẳng may Tâm bị đảng

cướp Rổ Bẫy bắt cóc. Sau đó, nhờ trí thông minh và lòng dũng cảm, Tâm đã

khám phá ra tổ chức của đảng cướp này. Phải thừa nhận rằng, câu chuyện

này được nhà văn viết cực kỳ lôi cuốn, đã đọc thì không thể gấp sách lại nửa

chừng.

Được sự đồng ý của gia đình nhà văn Nguyễn Công Hoan (1903 -

1977), NXB Trẻ tái bản lại bốn tác phẩm này. Chúng tôi tin rằng, những tác

phẩm này hoàn toàn phù hợp với lý tưởng giáo dục trẻ em hiện nay.

(Lời giới thiệu cuốn: "Một đứa con đã khôn ngoan" -

NXB Trẻ 1998).

BƯỚC ĐƯỜNG CÙNG TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN CÔNG HOANTRƯƠNG CHÍNH

Bây giờ đọc lại Bước đường cùng ta mới biết tại sao cuốn này vừa ra

đời đã bị bọn thực dân phong kiến bóp chết ngay, chúng cấm lưu hành và

tàng trữ trong toàn cõi Đông Dương. Trước kia, và bắt đầu từ những truyện

ngắn đầu tiên của ông, Nguyễn Công Hoan đã từng tìm đề tài trong những

con người nghèo khổ, cùng khốn của xã hội. Nhưng những lần đó, ông chỉ

tìm những cảnh hài hước, buồn cười, những kết cục bất ngờ, ngộ nghĩnh. Ta

chưa kịp đau thương thì đã bật cười, cười rủ rượi. Tiếng cười làm dịu mất nỗi

chua xót, đánh tan mất lòng căm phẫn. Với Bước đường cùng ông thay đổi

cách viết, thay đổi thái độ. Ông nghiêm túc hơn và nhất là đã đồng tình với

nhân vật của mình. Hơn nữa, khác với những nhà văn hiện thực đương thời,

ông đã nhìn thấy người nông dân bị bóc lột quá đỗi, không chịu nhẫn nhục

mãi, đã vùng dậy. Anh Pha - nhân vật chính trong truyện - cùng Trương Thi

và San là những người cùng chung một số phận với anh, cùng bị Nghị Lại tịch

ký mất ruộng vì không trả được nợ, cả ba anh đã đoàn kết chặt chẽ với nhau,

không cho thợ gặt của tên địa chủ ấy xuống gặt lúa của mình. Rồi đến khi hắn

đưa lính khố xanh về hộ vệ cho bọn thợ gặt cướp lúa của anh, anh đã hăng

tiết lên, "vớ được một chiếc đòn càn, xông vào Nghị Lại, phang một cái thật

mạnh vào đầu:

- Đồ ăn cướp

Nghị Lại ngã rúi, kêu rầm rĩ".

Cố nhiên, rồi anh bị bọn lính ôm ghì lây, đè ngửa ra và trói gô lại,

khiêng đi... có lẽ là để đưa lên trình quan. Và truyện kết thúc một cách ấm ức,

nghẹn ngào:

"Pha giơ hai cánh tay bị trói lên trời, nắm chặt bàn tay run run vào ngực

để tỏ nỗi căm hờn, nghiến răng, rồi nhắm nghiền mắt lại, kệ cho hai dòng lệ

nó tuôn ra, và kệ cho ba anh em theo mình, không biết đến đâu mới trở lại...".

Sức phản ứng của người nông dân trong Bước đường cùng mãnh liệt

hơn trong Tắt đèn nhiều lắm và, cùng tả sự thất bại của người nông dân

trước lực lượng còn mạnh của địa chủ, Nguyễn Công Hoan không bi quan

như Ngô Tất Tố. Ngoài điểm mấu chốt ấy ra, Nguyễn Công Hoan còn cho các

nhân vật chính diện của mình những ý nghĩ, những lời nói và hành động tỏ ra

sức phản ứng nói trên của người nông dân bắt nguồn từ một sự giác ngộ về

giai cấp khá rõ rệt. Họ đã thấy "hai cánh tay mạnh mẽ" của họ là "hai cánh tay

làm cho đất cát có giá trị" (tr.203). Họ đã biết đoàn kết là sức mạnh; Pha nói:

"... Người ta chỉ lợi dụng sự rời rạc của anh em mình để bắt nạt. Nhưng

đến khi anh em mình biết hợp sức với nhau thì người ta cũng phải kiêng dè.

Đẩy một người, có thể làm ngã được, chứ đẩy ba người chụm lại nhau thật

chặt chẽ, tôi tính khó lòng nổi" (tr.197). Anh cũng đã nhìn thấy sự bất công

trong xã hội phong kiến. Anh nghĩ: "Nghị Lại quanh năm không rời cái bàn

đèn thì mỗi ngày thêm giàu có vì ruộng. Mà những người không ngày nào

không làm việc cho ruộng, như anh chẳng hạn, thì lại không được hột thóc

mà ăn..." (tr.190). Trời lụt, đi đắp đê dưới làn roi vọt của lính, và dưới những

trận mưa tầm tã, anh đã thấy rõ rằng: "Ba phần tư lúa má ở nơi mênh mông

này mà bọn dân đen vào cứu vớt được, là của Nghị Lại. Thì ra chính bọn anh

đã cứu sống Nghị Lại trong khi thằng này khểnh khơi nằm hút thuốc phiện,

nghĩ kế bóp hầu bóp cổ bọn anh” (tr.179)...

Có thể là Pha chưa nói được trơn tru như vậy, mạch lạc như vậy, có

thể là tác giả đã gợi ý cho anh những điều đó, nhưng nhất định những ý nghĩ

đó trước cách mạng cũng đã nằm sẵn trong tâm trí của người bần cố nông

làm lụng vất vả quanh năm, để làm giàu cho địa chủ, nhưng nào có phải như

thế là đã được yên thân đâu, còn bao nhiêu phen bị tủi nhục, bị hành hạ.

Ngày nay, trong phát động quần chúng, người nông dân còn hùng biện hơn

anh Pha nhiều, nhưng sở dĩ tôi trích dẫn những câu trên là vì, cách đây 17,

18 năm, mà tác giả Bước đường cùng viết được như thế, thì không thể không

chú ý được.

Tuy vậy, cũng chưa nên vội kết luận rằng, hồi bấy giờ, Nguyễn Công

Hoan đã có một lập trường đúng. Nguyễn Công Hoan 1938 không phải là

Nguyễn Công Hoan 1956. Điều đó không ai trách. Nhưng cần phải nói ra cho

được trung thực, bởi vì bản Bước đường cùng vừa mới xuất bản, so với bản

cũ có ít nhiều chỗ đã được sửa chữa lại, có thể khiến cho người đọc hiểu

nhầm.

Theo bản cũ thì, viết Bước đường cùng, Nguyễn Công Hoan có một ý

dụng rõ rệt, ý định đó thể hiện ở cách bố trí cốt truyện cũng như ở cách sáng

tạo một số nhân vật phụ. Ông chủ trương rằng: thảm trạng của nông thôn Việt

Nam sở dĩ kéo dài được là vì người nông dân dốt. Vì dốt, anh Pha mới bị

Nghị Lại xúi giục kiện cáo, vì dốt, anh mới không biết trong văn tự hắn viết

những gì để đến nỗi tám sào ruộng nhà bị đoạt mất mà gánh hàng xén của vợ

đáng giá ba mươi đồng cũng lọt vào tay quan huyện và các hào lý, lính lệ.

Nhiều lần, Pha đã thở dài nói với vợ: "Tôi bị bao nhiêu tai hoạ vì dốt nát...",

"Tôi căm ông Nghị Lại bao nhiêu, tôi oán ông huyện bao nhiêu, tôi lại bực

mình vì cái tội dốt bấy nhiêu..." (tr.117) Và theo lời bác Tân, anh đã bàn với

vợ học cho biết chữ quốc ngữ rồi mượn sách báo về đọc. Dự, anh ruột chị

Pha, và là người về sau đã giác ngộ cho Pha rất nhiều cũng nói: "... Tôi may

được bác Tân khuyên bảo học hành, nên bây giờ mới rạng ra một tí, biết thế

nào là lẽ phải, thế nào là áp bức...". Rồi y còn cho biết rõ chủ trương của y

hơn: "Những làng có người, đứng đắn trông nom công việc thì chỉ ba năm, bỏ

lệ ăn uống hủ lậu, là đủ có đường giải gạch, có trường dạy trẻ, và làm bao

nhiêu việc công ích. Làng ta, dân thất học, nhà cửa ẩm thấp, đường xá lầy lội,

nhất là cái ao nửa để tắm giặt rửa ráy, nửa để gánh nước ăn, thật là bẩn thỉu

tai hại" (tr.120). Những ý đó trong bản mới của Văn nghệ vẫn y nguyên. Tôi

tưởng không cần phê bình một chủ trương như thế. Đó cũng là chủ trương

của Khương, Duy trong Con đường sáng.

* * *

Sau cùng, tôi có một số ý kiến về những nhân vật phản diện. Sau khi

đọc Tắt đèn của Ngô Tất Tố, đọc đến Bước đường cùng của Nguyễn Công

Hoan, tôi thấy hơi ngấy. Cùng một đề tài nên hai tác giả đã xây dựng những

nhân vật giống nhau. Tuy ngòi bút của mỗi người có một lối riêng, nhưng các

nhân vật đó có những nét chung chung, làm cho người ta không chú ý nhìn kỹ

nữa. Đành rằng, địa chủ thì ác, quan thì tham, lính thì nhiễu nhưng có cần

phải tả một thằng địa chủ đểu như Nghị Lại, làm văn tự giả mạo bắt anh Pha

ấn dấu tay vào, một thằng quan vừa có một diện mạo kỳ khôi, vừa ăn tiền một

cách trắng trợn và có những thủ đoạn thu thuế ít thấy như thằng quan huyện

này, và những tên lính lệ huyện này,v.v..., người ta mới ghét chế độ phong

kiến, mới thấy cần phải đạp đổ giai cấp địa chủ. Đành rằng, trong thực tế, có

những thằng như thế. Trong cuộc phát động quần chúng vừa qua, chúng là

những tên đầu sỏ bị đưa ra đấu và bị nhân dân trừng phạt một cách xứng

đáng. Nhưng tôi tưởng, chúng ta có thể tả những nhân vật phản diện có tính

cách... người hơn, mà sức phản ứng của chúng ta không vì thế mà bớt mãnh

liệt. Trái lại chúng ta sẽ đau xót hơn khi thấy, trong chế độ phong kiến, con

người đã trở thành chó sói, ngoài ý muốn của mình, không cưỡng lại được.

Cách tập trung tất cả những tính xấu vào nhân vật phản diện có lẽ không phải

là cách sáng tạo nhân vật điển hình mầu nhiệm nhất. Cách đó sẽ làm cho

nhân vật trở thành kỳ dị, như bị phóng đại, thiếu tính chất hiện thực và do đó

mất tác dụng của nó. Tại sao một số tiểu thuyết ngày nay về cải cách ruộng

đất dễ rơi vào bệnh công thức, bệnh sơ lược chủ nghĩa? Có lẽ vì chúng ta chỉ

tìm tả bọn địa chủ gian ác đầu sỏ, mà gạt ra ngoài không tả bọn địa chủ

thường. Chúng ta sợ gặp phải phần... con người ở chúng chăng? Có khi gặp

thì đã sao! Không phải vì bọn địa chủ còn có tính chất người mà chúng ta

không ghét chế độ bóc lột địa tô, chiếm hữu ruộng đất nữa. Xây dựng nhân

vật phản diện như vậy ấu trĩ chẳng khác gì xây dựng nhân vật chính diện

bằng cách gán cho tất cả những gì tốt đẹp nhất trên đời. Những nhân vật đó

nhất định sẽ trở thành giả tạo, không hiện thực.

Đọc Bước đường cùng, tôi có cảm tưởng như đọc một tác phẩm vừa

sáng tác trong phong trào cải cách ruộng đất vừa qua. Đó là một lời khen.

Giữa lúc đế quốc và phong kiến còn có thế lực mà tác giả dám nói lên nỗi

phẫn uất cùng độ của người nông dân, thật phải can đảm lắm. Xã hội mục nát

đến nỗi một lời mỉa mai, giễu cợt không còn có tác dụng nữa, phải đả kích,

vạch mặt chỉ tên thật sự. Với Bước đường cùng, Nguyễn Công Hoan đã làm

việc đó. Có thể nói Nguyễn Công Hoan là nhà văn đàn anh dẫn đầu trong việc

đi sâu vào nông thôn, cảm thông với người nông dân để nói lên nỗi lòng của

họ.

(Thời báo Văn nghệ, số 144, 11-1956)

ĐỌC LẠI BƯỚC ĐƯỜNG CÙNG CỦA NGUYỄN CÔNG HOANNAM MỘC

Bước đường cùng ra đời vừa chẵn một phần tư thế kỷ. Đây là một

trong những cuốn tiểu thuyết trước Cách mạng đã hiếm hoi vượt qua thử

thách sống đến ngày nay và ngày càng tỏ ra có một giá trị tư tưởng và nghệ

thuật không ai chối cãi. Cuốn sách vừa được in lại lần thứ V với hai vạn bản

cách đây một năm và được đông đảo bạn đọc hoan nghênh. Đối với bạn đọc

cùng lứa tuổi với tác giả hoặc tác phẩm, Bước đường cùng làm cho họ nhớ

lại những năm đen tối đã qua, ôn cũ để càng biết mới, yêu mới, dũng cảm

xoá bỏ tàn tích cái cũ, thiết tha xây dựng cái mới. Đối với bạn đọc trẻ tuổi,

Bước đường cùng giúp họ thấy rõ được một phần đời sống cùng khổ của

người nông dân ta dưới chế độ thực dân nửa phong kiến, trên cơ sở nhận

thức cái cũ họ càng hiểu giá trị của cuộc sống mới mà Cách mạng tháng

Tám, cải cách ruộng đất và phong trào hợp tác hoá nông nghiệp xã hội chủ

nghĩa đã và đang xây dựng ở nông thôn. So với cuộc đời của anh Pha,

những người nông dân lao động dưới hai ba tầng áp bức bóc lột trước Cách

mạng, thì cuộc đời của những người nông dân xã viên ngày nay - quả đã là

một bước tiến từ mười tầng địa ngục đến ngưỡng cửa thiên đình. Họ đã vĩnh

viễn thoát khỏi áp bức bóc lột; cách làm ăn tập thể trong hợp tác xã đảm bảo

cho họ khỏi bị phá sản từ trung bần nông rớt xuống thành vô sản, cố nông,

đảm bảo cho họ ngày càng đuổi kịp và vượt mức sống trung nông lớp trên.

Anh Pha, nhân vật chính trong tiểu thuyết và cũng là một hình tượng chân

thật của hàng triệu anh Pha trong cuộc sống, nếu thoát được cảnh nhà tù đế

quốc và cảnh chết đói 1945, thì năm nay anh đã trên dưới năm mươi tuổi; và

sau khi vợ con anh chết đói, chết dịch hết, nếu anh "rổ rá cạp lại" và mắn ra

thì đứa con đầu lòng của anh đang độ thành niên. Hai thế hệ "cha và con", già

và trẻ ấy hiện nay đang kề vai sát cánh nhau xây dựng chủ nghĩa xã hội và

đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà. Những anh Pha ấy và các con anh

suy nghĩ những gì khi đọc Bước đường cùng, khi qua tác phẩm nhớ lại, sống

lại cuộc đời cũ của mình, của cha ông mình cách đây không xa lắm?

Bước đường cùng, chỉ ghi lại một bước đường ngắn ngủi, khoảng vài

bốn tháng trong cuộc đời đầy đau khổ dằng dặc của anh Pha trước Cách

mạng tháng Tám. Hồi đó anh đang tuổi trai tráng, khoẻ mạnh, một vợ một

con, có tám sào ruộng tư và một gánh hàng xén đáng giá ba chục đồng (bằng

khoảng ba trăm đồng bây giờ). Kể ra với tuổi tác, sức vóc và vốn liếng đó,

cộng thêm tính cần cù, cơ chỉ, chồng cầy cấy vợ chạy chợ, thì đời sống của

gia đình anh cũng không đến nỗi lao đao, vất vả; nếu cứ mưa thuận gió hoà

và mạnh chân khoẻ tay thì còn có thể khấm khá là khác. Nhưng chế độ thực

dân nửa phong kiến với bao nhiêu nanh vuốt của nó không cho phép anh Pha

cũng như hàng triệu nông dân lao động như anh được an cư lạc nghiệp. Tên

địa chủ Nghị Lại, do cướp bóc nông dân đã giàu nứt đố đổ vách với hai mẫu

vườn và bốn trăm mẫu ruộng, còn tìm cách thâm độc để chiếm nốt tám sào

ruộng của anh Pha. Hắn cấu kết với tên tri huyện sở tại, xui nguyên giục bị,

đẩy nông dân đi đến chỗ kiện cáo nhau để đục nước béo cò: quan thì ăn của

đút, địa chủ thì cho vay nặng lãi chiếm ruộng chiếm nhà. Nghị Lại xúc xiểm

Trương Thi và Pha đi kiện nhau. Hắn cho cả hai bên vay tiền để lễ quan. Vì

vụ kiện mà chính Pha không muốn có này, anh đã vấp nợ Nghị Lại ba chục

đồng. Rút kinh nghiệm đau đớn của bao nhiêu gia đình nông dân đã khánh

kiệt vì nợ lãi, vợ chồng Pha bán gánh hàng xén để lấy tiền trả nợ. Nhưng

Nghị Lại tìm cách chần chừ không chịu nhận tiền, vì hắn đã có âm mưu nuôi

lãi mẹ đẻ lãi con để cuối cùng chiếm ruộng của Pha. Kế đến vụ sưu thuế ập

tới. Cường hào có quan trên đồng loã, được dịp phù thu lạm bổ. Món tiền bán

gánh hàng xén của vợ Pha bị tiêu tán vào món thuế tám sào ruộng và ba suất

sưu của Pha và hai người anh ruột Pha tha phương cầu thực mà bọn cường

hào bắt anh phải đóng đậy. Hoạ vô đơn chí. Để tránh nạn đói giáp hạt, Pha lại

phải vay của Nghị Lại 5 thùng thóc. Nhưng 5 thùng thóc đó cũng không đủ

cứu đói cho cả gia đình. Vợ chồng Pha phải ăn củ chuối. Do đói và ăn bậy, lại

bị nạn mưa lũ úng thuỷ, nhân dân trong vùng nhiều người mắc bệnh dịch tả.

Vợ rồi con Pha cũng lần lượt chết về bệnh dịch. Nhân việc vợ con ốm, chết,

Pha lại bị mê tín và lệ làng làm cho thêm tốn kém: lễ bái, bốc mộ, cúng quan

ôn, tạ thần. Anh phải bán nhà và vay Nghị Lại thêm mười đồng nữa. Cuối

cùng gần đến vụ gặt và giữa lúc Pha trắng tay, Nghị Lại gọi Pha đến tính nợ:

30 đồng vay lễ quan, 10 đồng vay tạ thán cộng với 5 thùng thóc vay lúc giáp

hạt, tính cả vốn lẫn lãi thành 20 thùng, và tuyên bố: "Mày phải viết nhượng

cho tao chỗ tám sào của mày".

Nhưng việc đời cùng tắc biến, con giun bị xéo mãi cũng quằn. "Bước

đường cùng" mà Nghị Lại và cả cái chế độ tàn ác sau lưng hắn dồn anh Pha

tới, đã buộc anh và những người cùng cảnh ngộ với anh phải vùng dậy.

Trong cái làng An Đạo có dinh cơ của Nghị Lại, không riêng gì gia đình anh

Pha bị phá sản. Bà Ánh, hàng xóm của Nghị Lại bị hắn cướp vườn. Bác đám

ích hai lần mất nhà, mất ruộng vào tay hắn. Bác San cũng bị hắn lừa phỉnh,

vay tiền rồi mua bò mua lợn của hắn để mời cả làng ăn khao cái bằng sơ học

yếu lược của đứa con trai đầu lòng. Tất cả những con người đó đều thù oán

Nghị Lại, đồng bệnh tương liên với Pha. Ngay giữa Trương Thi và Pha, hai

người hàng xóm vốn hiềm khích nhau về chuyện người nọ lấy tên huý cha,

ông người kia để đặt tên cho con mình, đến nỗi Trương Thi định bỏ rượu lậu

vào ruộng Pha (nhưng không may lại bỏ lầm vào ruộng Nghị Lại) rồi báo Tây

đoan về bắt Pha, sau đó cả hai bị Nghị Lại gièm pha, xúc xiểm, đi kiện nhau

và vay tiền của hắn để đút quan, kết cục cả hai đều bị hắn cướp lúa, cắm

ruộng; ngay giữa hai người đó cuối cùng cũng san bằng mọi hiềm khích, thân

ái giúp đỡ nhau lúc tắt lửa tối đèn. Cuốn tiểu thuyết kết thúc bằng sự đoàn kết

giữa ba nhà Pha, San, Thi để chống lại sự cướp lúa, cắm ruộng của Nghị Lại.

Họ đã giúp nhau gặt chạy trót lọt lúa ở ruộng San và ruộng Thi. Nhưng đến

lượt ruộng Pha, thì Nghị Lại cầu cứu lính khố xanh về đàn áp. San, Thi chưa

kịp tới. Nhưng một mình Pha cũng liều chết chống lại. "Anh vớ được chiếc

đòn càn, xông vào Nghị Lại, phang một cái thật mạnh vào đầu" rồi "phang

huyên thiên. Nhưng anh thế cô, chẳng mấy chốc bị ba người lính khoẻ túm

chặt được, đè anh ngã ngửa và trói gô lại" (tr.166) giải lên huyện.

Hành động chống đối của Pha và bè bạn chưa phải là hoàn toàn tự

giác (theo ý nghĩa giác ngộ về lợi ích của giai cấp), nhưng cũng không hẳn là

hoàn toàn tự phát, hăng máu gà trong giây lát. Quá trình chuyển biến của Pha

từ một con người nhút nhát, cả tin, sợ và coi Nghị Lại như một ân nhân đến

một con người có suy nghĩ, mạnh bạo, thù ghét và đánh lại Nghị Lại, quá trình

ấy tuy ngắn ngủi, chỉ diễn ra trong vòng mấy tháng nhưng là một quá trình tất

yếu. Tai hoạ dồn dập đến với gia đình Pha, kinh nghiệm xương máu của anh

những khi chạm trán với Nghị Lại, quan huyện, nha lại, lính tráng, cường hào

là cơ sở thực tế để anh có thể chuyển biến về nhận thức, tư tưởng sự tiếp

xúc giữa anh với Dự (em vợ anh), Tân (anh cọc chèo của anh), Hoà (anh ruột

anh, một công nhân đi làm ở xa về) là những người hiểu biết hơn anh, đã

thúc đẩy sự chuyển biến đó từ khả năng đến hiện thực. Cố nhiên sự chuyển

biến đó cũng chỉ mới là bước đầu, bước đầu của quá trình cách mạng hoá lâu

dài và gian khổ của các tầng lớp nhân dân lao động, quá trình này đòi hỏi

phải được sự lãnh đạo sáng suốt, sự giáo dục kiên trì của Đảng, của giai cấp

công nhân. Nhưng dẫu sao đó cũng là một bước đầu đầy hứa hẹn. Những

người nông dân ấy, từ Pha đến San, Trương Thi đã bắt đầu có ý thức về sự

nghèo khổ của mình, đúng như lời Dự nói lúc Pha bị bắt:

"Chúng ta sống để làm gì? Không để ăn ngon, không để mặc đẹp,

không để sướng, nhưng là để chịu những sự bóc lột của địa chủ tàn nhẫn,

những nỗi áp bức của quan lại tham nhũng, những cái bất công của chế độ

thối nát chốn hương thôn, để bước đường cùng là đi đến chỗ phá sản" (tr.

167). Chỉ cần được tiếp xúc với ánh sáng chân lý của Đảng là những người

nông dân tự phát ấy có thể trở thành những người nông dân cách mạng,

hoàn toàn tự giác, những người nông dân cứu quốc của Mặt trận Việt Minh và

hơn nữa trở thành những người đảng viên cộng sản dẫn đầu toàn thể nông

dân lao động tiến lên như sóng cuộn trong những ngày bão táp của Cách

mạng tháng Tám để lật đổ cái "chế độ thối nát" chẳng riêng gì ở "chốn hương

thôn" mà trong phạm vi cả nước.

Nhiều người đọc trước Cách mạng đã đánh giá cao Bước đường cùng,

coi nó cùng với Tắt đèn của Ngô Tất Tố (ra đời năm 1939) là hai tác phẩm

văn học anh em đã lần đầu và bước đầu phản ánh một cách tài tình, sinh

động bằng hình tượng nghệ thuật trong một vài điểm cơ bản đã được nêu lên

trong vấn đề dân cày, một tác phẩm khoa học xã hội của Qua Ninh và Vân

Đình (bút danh của các đồng chí Trường Chinh và Võ Nguyên Giáp hồi đó)

xuất bản trong những năm 1937-1938.

Qua các hình tượng nhân vật chính diện Pha và phản diện Nghị Lại,

Bước đường cùng đã phản ánh được một số khía cạnh điển hình trong các

mâu thuẫn cơ bản giữa nông dân và phong kiến, đế quốc, trong các vấn đề

nợ lãi, sưu cao thuế nặng, quan lại cường hào tham nhũng là những cái ách

đè nặng trên vai nông dân dưới chế độ cũ. Bước đường cùng có những trang

rất hay, rất sống về cảnh địa chủ bóc lột nợ lãi, Tây đoan bắt rượu, cường

hào thu thuế, tri huyện đốc thuế, quan nha lính tráng nhũng nhiễu nhân dân

và ăn hối lộ. Ngòi bút vốn sở trường về châm biếm của Nguyễn Công Hoan ở

đây đã tỏ ra sắc sảo khi tả những nhân vật phản diện từ Nghị Lại, Tây đoan,

tri huyện, cai lệ, lính lệ đến chánh tổng, lý trưởng, chánh hội. Nhiều nhân vật

kể cả những nhân vật không có tên tuổi, lai lịch rõ rệt, chỉ mới được phác qua

vài nét, về hình dáng, ngôn ngữ và hành động, nhưng qua một số nét chấm

phá đó, người đọc cũng đã hình dung được khá rõ bản chất và cả cá tính của

chúng với những màu sắc thời đại và màu sắc địa phương khá đậm.

Đây là chân dung và phần nào chân tướng Nghị Lại qua một cái ảnh

truyền thần: "Ta nên nhớ rằng ông Lại chỉ mới là nghị viên. Song vì người

làng phải nghe ông mà gọi là quan, nên ông không cần nể ai, chụp ngay cái

hình mặc mũ áo đại triều và thuê vẽ. Hoạ sĩ lại là tay đồng chí của chủ nhân,

càng không cần nể ai nữa. Y đã tô màu tía lên trên áo rồng và vẽ thêm đôi

giao long dưới cầu mũ có rắc kim nhũ. Song trời ạ, cả một bộ triều phục uy

nghi ấy lại dùng để lồng ra ngoài một tấm thân có bộ mặt hom hem, dăn dúm,

khủng bố người ta bằng hai nét nhăn xoạc cong sang bên má, làm cho đôi

mắt đã xếch lại càng xếch thêm. Hoạ sĩ muốn tôn người có của, đã hoà màu

hồng cho khéo để tô da mặt hồng hào như người Mỹ tráng kiện, song sự thực

Nghị Lại là dòng dõi một giống người thuộc chủng tộc thứ sáu trên toàn cầu

(...) đích danh là thứ da của chủng tộc người nghiện" (tr.28).

Đây là hình tượng một tên lính lệ khi hắn bước vào nhà Pha: "Người lạ

mặt (tức tên lính lệ - N.M) có cái đặc biệt là mặc hai áo cộc. Áo trong bằng

vải, áo ngoài bằng đũi nhuộm vỏ sò mà cũng dài đến đầu gối, cùng may lối

năm thân và cũng có cổ rất cao. Người ấy mặt khinh khỉnh, đội khăn lượt

quấn có năm vòng, nhưng đằng trước đếm được hơn mười nếp. Người ấy

tay cầm chiếc roi mây quấn tròn đầu, đi tuột vào trong nhà, leo lên phản ngồi,

không chào ai cả" (tr.42-43). Khi thấy Pha bưng mâm cơm rượu lên, thì

"người lính ngồi nhổm dậy, duỗi khục hai cánh tay, đứng lên, vươn vai, vặn

lưng, bẻ đầu và vẫy cẳng rồi lại ngồi xuống (...). Khách kề cà vừa uống vừa

nhắm rất thô tục. Trong khi ăn anh ta chẳng nói với chủ một tiếng nào. Đánh

loáng hai đĩa thịt luộc đã gần hết. Pha phát ngượng về sự thiếu đồ nhắm, phải

làm lối lịch sự, xuống bếp chặt nốt chỗ thịt định để dành chiều hai vợ chồng

ăn với nhau. Thấy được tiếp đồ ăn, khách càng ăn càng uống dài. Hắn nốc

từng hụm rượu và nuốt ừng ực" (tr.42-45).

Và đây là hình tượng quan huyện: "Quan phụ mẫu là một người có

nhiều cái đặc biệt. Đứng trước ngài người ta có cảm tưởng như lại phải ăn

một mâm cỗ đầy ăm ắp những thịt mỡ khi người ta đã no nê. Nghĩa là người

ta phát ngấy về sự phì nộn của ngài. Ngài cúi mặt xuống, cả tấm thịt trên quai

hàm bị cổ áo là cứng nó đùn lên, nó vẽ nên một nét nhăn, chia má làm hai

khu đều nhau, khu nào cũng phinh phính và nung núc những thịt. Cái tấm má

ấy đầy đặn, đến nỗi giá chỉ một mũi kim nhỏ lỡ đụng vào, là có thể làm chảy

ra hàng lít nước nhờn nhờn mà người ta quen gọi là mỡ...". Khi Pha vào hầu

kiện, trình bức thư của Nghị Lại thì thấy: "Quan vừa đọc thư, vừa với tay vào

cái đĩa không để ở góc bàn. Ngài vét mấy lượt, chẳng được gì. Bỗng ngài

ngẩng lên nhìn thẳng vào Pha, ngạc nhiên hỏi: - Đâu?" (tr.52). Té ra Pha

quên đặt vào đĩa năm đồng bạc tiền trình theo lệ nhà quan. Vì thế anh bị quan

sai lính tống cổ xuống trại giam.

Địa chủ cường hào ấy, lính ấy, quân ấy, chúng hùa nhau cấu kết với

thực dân, làm tay sai đắc lực cho thực dân vơ vét nhân dân, đặc biệt là trong

những vụ sưu thuế, nhờ gió bẻ măng, tha hồ phù thu lạm bổ: sưu thuê vốn đã

nặng, thế mà thực dân đánh một, chúng còn thu gấp rưỡi, gấp đôi. Hàng năm

cứ đến vụ thuế đánh gióng ba là người nông dân rùng mình, có cảm tưởng

như là trống giặc, trống cướp, trống cháy nhà vỡ đê. Riêng gia đình Pha, có 8

sào ruộng và 3 suất đinh, phải nộp tới 13 đồng rưỡi, bằng khoảng 4 tạ gạo.

Chính một phần vì món sưu thuế đó, mà Pha phải mất hết ruộng vào tay Nghị

Lại, Những người khác như anh Cò định bán con để nộp sưu, nhưng không ai

mua, bị lý trưởng sai tuần phu bắt ra đình kìm kẹp bên cạnh hàng chục người

khác. Bà cụ Trứ có con trai chết đã 5, 6 tháng vẫn phải chạy tiền nộp sưu cho

con. Trong khi nông dân méo mặt vì thuế, thì địa chủ lại có dịp làm giàu thêm.

Đây là cảnh nông dân chen chúc nhau trước cổng nhà Nghị Lại để cầm đồ lấy

tiền nộp thuế:

"Người nào người nấy vẻ mặt buồn bã vì ốm đói, vì lo lắng, cố lách vào

đứng sát cánh cửa tò vò đóng kín. Trên chòi cổng lớn, Phát (đầy tớ của Nghị

Lại - N.M) luôn miệng hô:

- Chị nào cầm đôi đèn kia, hãy đứng giãn ra cho bà đám Rót vào trước!

Hoặc:

- Ai ôm cái áo bông kia mang về, đây không lấy áo.

Lúc hai cánh cửa hé mở, một người ra thì mấy chục người chen vào.

Ngọn roi mây như mưa vào các đầu và Phát đứng trên rát cổ vì hò hét ầm ĩ.

Hai cánh lại đóng ập lại sau khi nuốt chửng một người. Bác Thứ chen được

đến chỗ rộng, xổ cả khăn, mặt đỏ dừ. Vậy mà bác hể hả cười và khoe:

- Quan ông không nhận hoa tai, chê là vàng giả, nhưng quan bà cho

vay hai đồng.

Mọi người thèm muốn, nhìn bác Thứ, ước ao được may mắn như bác,

Pha hỏi:

- Lãi bao nhiêu?

- Mỗi đồng một ngày năm xu" (tr.107).

"Mỗi đồng một ngày năm xu"! Người nông dân "hể hả" vì vay được tiền

để nộp thuế, khỏi cái cảnh kìm kẹp, tù tội trước mắt. Nhưng nhất tội nhì nợ.

Để thoát tù tội vì sưu thuế của thực dân, người nông dân đã đút cổ vào cái

thòng lọng nợ lãi của địa chủ. "Mỗi đồng một ngày năm xu”! Một tháng sau,

hai đồng bạc vay nộp thuế sẽ biến thành năm đồng cả vốn lẫn lãi trong sổ nợ

nhà địa chủ, một thứ "sổ đoạn trường". Nông dân một khi đã mắc vào tròng

nợ lãi thì ít ai có thể gỡ ra. Rồi lãi mẹ đẻ lãi con, rút cục vẫn là "bước đường

cùng": phá sản, chết vợ, chết con, mất nhà mất ruộng và tù tội vẫn hoàn tù tội,

như Pha vậy.

* * *

Đối với lịch sử dân tộc Việt Nam, xã hội Việt Nam, cách mạng Việt

Nam, từ cách mạng dân tộc dân chủ đến cách mạng xã hội chủ nghĩa, vấn đề

nông dân là một vấn đề rất lớn, phức tạp, nhiều mặt. Trong "Lời nói đầu" tác

phẩm Vấn đề dân cày, các đồng chí Trường Chinh và Võ Nguyên Giáp đã

tuyên bố: Xét đến tình cảnh dân cày, chúng tôi không quên những vấn đề

ruộng đất, địa tô, sưu thuế, cho vay nợ lãi, hối lộ, giáo dục...". Sau đó, các

đồng chí đã khái quát một cách vừa súc tích vừa toàn diện thái độ các giai

cấp đối với dân cày và tính chất, lực lượng, khả năng của dân cày:

"Ở nước ta, bọn quan lại, quý tộc thường khinh miệt dân cày, cho là

một hạng "thấp cổ bé miệng". Bọn địa chủ thì cho dân cày là một hạng "ăn no

vác nặng" chỉ tốt cho họ bóc lột. Đối với bọn tư bản thì dân cày là một hạng

nhà quê ngờ nghệch, ngu xuẩn, không đáng cho người ta đếm xỉa đến.

(...) Chúng quên rằng một xứ nông nghiệp như Đông Dương, dân cày

chiếm 90 phần trăm dân số, 90 phần trăm ấy suốt ngày đầu tắt mặt tối ở

ngoài đồng để cho một số ít người no nê, phè phỡn một cách hỗn xược trước

cảnh lầm than đói rách của quần chúng.

Cái hạng người đen đủi, chất phác kia chịu khổ là vì không hiểu bởi đâu

mình khổ. Họ đành cầu trời, khấn Phật, mong cho con cháu sau này đỡ phải

điêu linh. Gặp nắng hạn thì họ tế lễ cầu mưa; gặp năm đói kém, ăn nhảm ăn

nhí cho đầy dạ dầy, không may dịch tả thì họ cúng quan ôn; bị bóc lột trăm

đường, làm ăn sa sút thì họ đi cất mồ cất mả, cầu khấn ông vải; hơn nữa họ

đi kiện quan, mặc sức cho bọn quan lại, thầy dùi đục khoét.

Nhưng mỗi khi không thể nào chịu nổi, họ liền tỉnh giấc, nhìn vào thực

tế thì bao nhiêu sự mơ màng dẹp lại mà nhường chỗ cho sự phẫn uất. Lúc đó

họ nhảy lên trường chiến đấu, quyết sống mái với kẻ bóc lột mình, cho hả

giận. Họ say máu đấu tranh, hình như nghĩ cứu mình không được thà chết!

Ấy chính cái tinh thần đấu tranh, phẫn uất hy sinh đó đã giúp cho cuộc

tiến hoá của dân tộc".

Cố nhiên là Nguyễn Công Hoan chưa thể có cái nhìn khái quát toàn

diện và sâu sắc của các tác giả vấn đề dân cày. Tuy nhiên, như đã phân tích

trên kia, Bước đường cùng phản ánh được một vài điểm cơ bản đề ra trong

vấn đề dân cày. Nguyễn Công Hoan chưa có dịp nghiên cứu mọi mặt vấn đề

dân cày khi viết Bước đường cùng. Nhưng quả thật ở đây nhà văn đã gặp

các nhà cách mạng ở một số nhận định. Đúng là Nguyễn Công Hoan hồi đó

đã vượt qua "mấy nhà văn quí phái, tư sản phóng ô tô chạy vụt qua nhà quê,

thấy cánh đồng bát ngát, xanh rì, buổi chiều mấy nóc nhà tranh khói lên nghi

ngút, (...) liền thêu dệt nên những bức tranh đầy "thi vị", nào có biết đâu...".

Mấy nhà văn đó "nào có biết đâu", nhưng qua Bước đường cùng,

Nguyễn Công Hoan đã tỏ ra có biết, biết khá nhiều, khá sâu đến hoàn cảnh

nông thôn, tính cách nông dân, mâu thuẫn giai cấp, phong tục tập quán trong

xã hội sau các luỹ tre xanh. Bước đường cùng thành công tốt đẹp, chính vì

Nguyễn Công Hoan đã hiểu biết đề tài và chủ đề mà mình lựa chọn để sáng

tác. Và Nguyễn Công Hoan hiểu biết chính vì ông đã "không phóng ô tô chạy

vút qua nhà quê", mà thực tế đã sống lâu với những cảnh và người mà ông

miêu tả. Ông xuất thân trong một dòng họ có cả quan lại, địa chủ, cường hào,

nông dân lao động, chiến sĩ cách mạng; và trong nghề dạy học của ông

trước, ông đã có nhiều dịp sống gần nông dân. Dù muốn hay không, Nguyễn

Công Hoan cũng đã "đi thực tế" lâu dài ở nông thôn: Trong các cửa phủ, cửa

huyện ở Thanh Oai, ở Phù Ninh, ở Thái Ninh rồi các cửa trường ở Nam Sách,

Kinh Môn, Trà cổ... Mặt khác, thời Mặt trận Dân chủ, ông đã có dịp tiếp xúc

với những người cộng sản đã được đồng chí Nguyễn Văn Phúc giảng cho

nghe về chủ nghĩa cộng sản, về giá trị thặng dư, đã đọc sách báo cách mạng,

và do đó thế giới quan của ông đã bắt đầu có chuyển biến, tiếp thu thêm

nhiều yếu tố tiến bộ. Trong bài hồi ký Thời kỳ Mặt trận Bình dân tôi đã chịu

ảnh hưởng của Đảng, Nguyễn Công Hoan đã kể lại: "Từ khi tôi hiểu thế nào

là thặng dư giá trị, thế nào là bóc lột, thế nào là giai cấp, thế nào là đấu tranh,

từ khi tôi đi theo dõi các cuộc đình công của công nhân đòi quyền lợi về kinh

tế và chính trị, từ khi có các cuộc điều tra của Chính phủ bình dân phái Gô-đa,

Vi-an sang Đông Dương và tự khi tôi thích đọc sách báo của Mặt trận Dân

chủ, thì tôi bắt đầu thông cảm với nỗi thông khổ của anh em lao động. Tôi tìm

hiểu dân cày, tìm hiểu thợ thuyền". Bước đường cùng chính là kết quả tốt đẹp

của sự "tìm hiểu dân cày", sự kết hợp vốn sống thực tế ở nông thôn với việc

"hiểu thế nào là thặng dư giá trị..." việc "thích đọc sách báo của Mặt trận Dân

chủ", việc "bắt đầu thông cảm với nỗi khổ của anh em lao động", nghĩa là sự

kết hợp kinh nghiệm sống phong phú với tư tưởng và tình cảm tiến bộ của

nhà văn.

Tô Hoài trong bài Người bạn đọc ấy có kể lại rằng: mùa hè 1938, trong

khi Nguyễn Công Hoan còn ở thị xã Nam Định, để hoàn thành Bước đường

cùng, thì một buổi trưa, có "một người "nhà quê" (...) trạc bốn mươi tuổi (...)

khuôn mặt (...) vừa rám đen nắng vừa vàng nghệ thành màu đất thó xám,

không thể đoán được là người đương ốm hay người khoẻ, (...) quấn khăn

lượt, mặc áo the lửng, tay cầm cái ô vải trắng lơ, đi đất" đến gõ cửa. Người

ấy tự giới thiệu quê ở Yên Mô, Ninh Bình rồi thốt lên một câu: "Ông ôi! Đời tôi

rất khổ". Rồi người ấy kể khổ với nhà văn, cuối cùng người ấy kết luận và yêu

cầu nhà văn: "Tôi chỉ thấy khổ như cảnh tôi là khổ đến tuyệt trần rồi, cho nên

tôi phải kể cho ông viết, nếu không thì chẳng ai biết dân đen chúng tôi cực

nhục đến như thế nào, bọn hào lý, quan trên kia độc ác đến như thế nào".

Rất có thể người "nhà quê" trên đây vừa là một bạn đọc lại vừa là một

nhân vật trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan. "Người bạn đọc ấy" đã coi

nhà văn như là người thân thiết ruột rà của mình, coi tác phẩm văn học như là

một lời tố khổ, một bản cáo trạng, một vũ khí đấu tranh và dốc tất cả những

dòng mồ hôi, nước mắt và máu trong cuộc đời mình cho tuôn chảy vào ngòi

bút của nhà văn. Và biết đâu trong sự thành công của Bước đường cùng lại

không có sự đóng góp trực tiếp của "người độc giả ấy". Biết đâu sự thành

công của Bước đường cùng không phải một phần là do nhiệt tình của nhà

văn muốn "trang trải món nợ lòng" đối với "người độc giả ấy" ở Ninh Bình

cũng như "đối với anh em cộng sản ở Nam Định"

Có người chê Bước đường cùng về mặt nội dung chưa phản ánh được

những điều cơ bản nhất của "Vấn đề dân cày", như ruộng đất và địa tô, và về

mặt nghệ thuật ngoài Pha ra, còn nhiều nhân vật quá tĩnh, đơn điệu, sơ lược,

thiếu diễn biến biện chứng trong tính cách, có những chi tiết tự nhiên chủ

nghĩa như cảnh vợ Pha đẻ, kỳ hào đánh chủ, lính lệ bóp vú, vợ Trương Thi

chửi mất gà... Lời chê ấy có phần nào đúng, nhưng quả là quá khe khắt.

Không nhất thiết tác phẩm văn học ưu tú nào cũng phải phản ánh đầy đủ

những mặt bản chất của hiện thực. Lê-nin đánh giá rất cao sáng tác của L.

Tônxtôi, coi đó là "tấm gương phản chiếu cách mạng Nga", mặc dầu trong

các tác phẩm của mình, L.Tônxtôi chỉ mới phản ánh "vài khía cạnh chủ yếu

của cuộc cách mạng". Tắt đèn của Ngô Tất Tố hầu như chỉ đề cập đến một

khía cạnh là vấn đề sưu thuế, nhưng qua vấn đề đó cũng đã đề cập đến khá

nhiều vấn đề khác đặt ra trong đời sống nông thôn và tố cáo một cách đanh

thép chế độ quan lại, địa chủ, cường hào thối nát và chính vì thế mà Tắt đèn

đã trở thành một tác phẩm ưu tú. Bước đường cùng, ngoài vấn đề sưu thuế,

đã đề cập tới vấn đề nợ lãi và qua hai câu sưu thuế và nợ lãi cũng đã phê

phán nghiêm khắc bọn địa chủ, cường hào, quan lại, ngoài ra còn phê phán

một số hủ tục mê tín. Và nhờ những chi tiết cụ thể, bề ngoài có vẻ như là tự

nhiên chủ nghĩa, Bước đường cùng đã phần nào tránh được công thức, sơ

lược, có màu sắc thời đại, địa phương sinh động. Nếu Bước đường cùng có

chỗ yếu, thì chỗ yếu ấy căn bản không phải là vì cách chọn đề tài, chủ đề, mà

chính là ở cách nhìn của tác giả. Cách nhìn này tuy đã có những yếu tố tiến

bộ nhờ ảnh hưởng của Mặt trận Dân chủ, nhưng cũng còn có những mặt bị

hạn chế. Chẳng hạn cảnh sinh nở khó khăn của vợ Pha, cách đỡ đẻ luộm

thuộm của bà trùm Sủng, cảnh nhà cửa chật chội, bẩn thỉu của gia đình Pha,

cảnh nhân dân kéo nhau đi xem Tây đoan bắt Pha... đáng được miêu tả với

một thái độ thương xót hơn là hài hước. Nhưng mặt hạn chế chủ yếu trong

Bước đường cùng là tác giả chưa thấy rõ ràng, dứt khoát quá trình vận động

cách mạng của hiện thực, chưa nhận ra hướng đi lên của giai cấp nông dân

và đà xuống dốc của chế độ quan lại, địa chủ, cường hào, chỉ mới nhìn thấy

"Bước đường cùng" của nông dân mà chưa nhìn thấy "Bước đường cùng"

của chế độ thực dân nửa phong kiến, mặc dầu về chủ quan tác giả đã được

bước đầu tiếp xúc với chủ nghĩa cộng sản và đã có "dự định viết tiếp đời anh

nông dân bị phá sản trong cuốn Bước đường ngoặt và viết cuốn Bước đường

sáng để nối vào Bước đường ngoặt là hai bước đường đưa nông dân tới

cách mạng dưới sự lãnh đạo của Đảng.

Do mặt hạn chế này mà nhà văn chưa nhìn thẳng vào nguyên nhân

chính làm cho nông dân phá sản là cơ sở xã hội, là bản thân chế độ thực dân

nửa phong kiến, là chế độ địa chủ chiếm đoạt ruộng đất bóc lột nông dân

bằng công tức, nhà văn lại nhìn chệch sang những nguyên nhân thứ yếu khác

thuộc phạm vi kiến trúc thượng tầng như hủ tục và nhất là trình độ văn hoá.

Về nguyên nhân "trình độ văn hoá này", trong tác phẩm đã có tới 11 đoạn đề

cập tới (tr.75, 76, 88, 90, 95, 96, 97, 98, 131, 155, 165). Ở chương cuối cùng,

Dự, một nhân vật có "giác ngộ" đã khuyên Pha muốn thoát khỏi cảnh khổ thì

"phải hiểu biết, và muốn hiểu biết phải học chữ" (tr.165). Có lẽ khi viết những

đoạn trên đây, tác giả đã ít nhiều chịu ảnh hưởng của phong trào Truyền bá

chữ quốc ngữ đương thời có lúc khá rầm rộ. Có người căn cứ vào đó mà quy

cho tác giả là có khuynh hướng cải lương xã hội chủ nghĩa. Lời quy kết này

cũng quá nghiêm khắc. Nhưng dẫu sao mặt hạn chế về cách nhìn của tác giả

cũng đã giảm một phần giá trị tư tưởng của tác phẩm.

Mặc dầu có chỗ yếu như trên, Bước đường cùng vẫn là một tác phẩm

văn học hiện thực ưu tú và có sức sống lâu dài. Cho đến nay nó vẫn là truyện

dài thành công nhất của Nguyễn Công Hoan. "Với Bước đường cùng lần đầu

tiên trong lịch sử văn học Việt Nam có một tác phẩm nói đến đời sống nông

thôn Việt Nam một cách sâu sắc, vạch trần được một trong hai mâu thuẫn cơ

bản của xã hội nước ta dưới thời Pháp thuộc là mâu thuẫn giữa nông dân và

địa chủ phong kiến".

(Tạp chí Văn học, số 3, 1963).

HỖN CANH HỖN CƯ CỦA NGUYỄN CÔNG HOANNAM MỘC

Hỗn canh hỗn cư là cuôn tiểu thuyết xuất bản gần đây nhất của Nguyễn

Công Hoan, sau Tranh tối tranh sáng của cùng một tác giả và Mười năm của

Tô Hoài, Một luồng gió mới của Hồng Chương, nó là một trong những tác

phẩm văn học đầu tiên sau hoà bình, đề cập một cách rộng rãi tới đề tài trước

Cách mạng tháng Tám.

Nội dung cụ thể của Hỗn canh hỗn cư là các đợt đấu tranh của nông

dân làng Văn Chương (một làng ở đồng bằng Bắc Bộ) dưới hai tầng áp bức,

bóc lột của phát xít Nhật-Pháp: chống đón rước tri huyện đi kinh lý, đòi chia lại

công điền, không trồng đay và đắp đường cho Nhật, cướp kho thóc. Văn

Chương là một làng có truyền thống cách mạng từ phong trào Văn thân và

phong trào Đề Thám, và có cơ sở của Đảng ngay từ sau khi Đảng mới thành

lập. Nhưng cơ sở bị thực dân Pháp khủng bố trắng làm cho tan rã; mãi tới

năm 1936, trong thời kỳ Mặt trận Dân chủ, sau khi Na, người làng, đi tù về,

phong trào mới dần dần được phục hồi và phát triển qua các đợt đấu tranh

trên đây. Sau khi Na thoát ly để tránh khỏi bị đi tù lần thứ hai, Hùng được

Đảng điều tới thay để chỉ đạo phong trào. Cuối cùng, chi bộ Đảng được thành

lập gồm có Hùng, Lê (em Na), Nhã, Phùng. Câu chuyện chính thức bắt đầu

ngót một năm sau khi năm tên lính cơ về đóng ở làng, ý chừng vào khoảng

năm 1941 và kết thúc bằng việc chi bộ Văn Chương lãnh đạo nhân dân cướp

kho thóc của Nhật ở đình làng sau ngày Nhật đảo chính Pháp 9-3-1945.

Trong Hỗn canh hỗn cư, Nguyễn Công Hoan đã dàn thành mặt trận khá

nhiều nhân vật. Về phía ta, ngoài Na, Hùng, Lê, Nhã, Phùng còn có cụ Na

(mẹ Na), chị Na (vợ Na), Lưu (con Na), Thái, Ban, cụ từ Hoài (bố Ban), cụ

giáo Quý và một số nhân vật khác, về phía đối phương, từ cấp thấp đến cấp

cao có: Lý trưởng Sinh, chánh hội Tuy, phó hội Dương, phó lý Kiên, tộc biểu

Chưng, trùm Hiệu, khoá Hường, bọn lính cơ, thông sự Hảo, tri huyện Lê

Sung, tuần phủ, chánh mật thám Phu-tít và Xi-va, tuần phủ, công sứ Vát-xi,

Duy-cu-roa, toàn quyền Đờ-cu, đại sứ Nhật Mát-sư-mô-tô và một số nhân vật

khác nữa như vợ lẽ Lê Sung, võ quan Nhật, chánh lục lộ.

Qua nội dung của tác phẩm, người đọc nhận thấy Nguyễn Công Hoan

đã cố gắng thông qua những nhân vật và sự kiện cụ thể, nói lên cuộc đấu

tranh giai cấp sống mái giữa một bên là nông dân lao động do Đảng lãnh đạo

và một bên là bọn đế quốc Nhật-Pháp và bọn quan lại, cường hào tay sai của

chúng, trong một thời kỳ lịch sử đen tối nhất của dân tộc, dưới hai tầng áp

bức bóc lột của phát xít Nhật-Pháp. Ưu điểm nổi bật của Hỗn canh hỗn cư so

với Bước đường cùng (truyện dài tiến bộ nhất và thành công của Nguyễn

Công Hoan trước Cách mạng viết về cùng một đề tài) là tác giả đã nhận thức

được vai trò lãnh đạo của Đảng tiền phong của giai cấp công nhân trong

phong trào nông dân làm cho phong trào này từ tự phát, mù quáng tiến tới tự

giác, có tổ chức, có tiền đồ. Những người nông dân ở đây không còn là

những người nông dân bi quan, tự ti, mê tín, thường chịu an phận, nhẫn nhục

một cách tiêu cực, chỉ đôi lúc cùng quá mới phản đối lại những kẻ áp bức bóc

lột, như con giun bị xéo lắm phải quằn, nhưng đó cũng chỉ là một sự phản

ứng lẻ loi, tuyệt vọng, đi vào "bước đường cùng". Những người nông dân ở

đây được cán bộ của Đảng kiên trì giáo dục đã tự tin ở lực lượng đoàn kết

của mình, vùng lên đấu tranh với kẻ thù, từ đợt này đến đợt khác, bước đầu

có ý thức kết hợp lợi ích kinh tế với lợi ích chính trị, lợi ích trước mắt và lợi ích

lâu dài, lợi ích bản thân, gia đình với lợi ích giai cấp, dân tộc. Trên cơ sở nhận

thức tư tưởng mới đó, Nguyễn Công Hoan đã vận dụng vốn sống của một

người đã từng trải nhiều dưới chế độ cũ, miêu tả được những bức tranh cụ

thể khá sinh động và đôi khi cảm động nữa, như cuộc đấu tranh chung quanh

đám ma cụ quản A (bố Thái), việc tri huyện Lê Sung tới trường bắt cụ giáo

Quý, đuổi không cho Lưu học nữa, trận đấu tranh giữa tri huyện Sung và một

số cốt cán nông dân Văn Chương chung quanh việc đắp đường cho Nhật,

việc dân phu lãn công trên công trường làm đường.

Nhưng Hỗn canh hỗn cư có nhiều nhược điểm về cả mặt nội dung hiện

thực, tư tưởng lẫn mặt hình thức nghệ thuật.

Nguyễn Công Hoan là một nhà văn có phong cách độc đáo, giàu kinh

nghiệm (kinh nghiệm sống cũng như kinh nghiệm viết), có một quá trình sáng

tác lâu dài (gần 40 năm kể từ tác phẩm đầu tay Kiếp hồng nhan ra đời năm

1923), viết khoẻ, viết nhiều và cũng tỏ ra "càng già càng dẻo càng dai". Trước

Cách mạng tháng Tám, ông là một trong số rất ít những nhà văn tiến bộ, đã

có những tác phẩm hiện thực phê phán giá trị như Kép Tư Bền, Đào kép mới,

Bước đường cùng. Sau Cách mạng tháng Tám, ông lại tiếp thu được thế giới

quan, nhân sinh quan cách mạng của chủ nghĩa Mác - Lê-nin và đường lối,

chính sách cách mạng của Đảng; ông đã có nhiều dịp đi vào đời sống đấu

tranh và lao động của công nông trong kháng chiến, cải cách ruộng đất, cải

tạo xã hội chủ nghĩa và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Cách nhìn mới và vốn

sống mới của nhà văn cách mạng ở ông đã bổ sung và cải tạo về nhiều mặt

cho cách nhìn và vốn sống của nhà văn tiểu tư sản trước Cách mạng. Tất

nhiên người đọc rất tôn trọng và yêu mến một nhà văn như thế, nhưng đồng

thời cũng mong muốn, đòi hỏi nhà văn ấy nâng cao thêm một bước chất

lượng tác phẩm của mình về cả hai mặt nội dung tư tưởng và hình thức nghệ

thuật. Hỗn canh hỗn cư cũng như Tranh tối tranh sáng có những điều kiện

khách quan và chủ quan thuận lợi hơn so với Bước đường cùng, cũng viết về

đề tài nông dân trước Cách mạng, nhưng sở dĩ chưa thoả mãn được yêu cầu

của người đọc (mặc dầu có một số ưu điểm mà Bước đường cùng, do còn bị

hạn chế về thế giới quan, nên chưa thể có), có lẽ một phần lớn là vì nhà văn

chưa bồi dưỡng, vận dụng và kết hợp được tới mức cần thiết vốn sống mới

và tư tưởng mới với kinh nghiệm sống trước Cách mạng, và một phần nữa là

vì nhà văn chưa chủ động cải tiến thêm một bước lối trào phúng của mình,

chưa chú trọng xây dựng tính cách điển hình sinh động có nội tâm phong phú,

còn để cho sự việc bên ngoài (nhiều khi không tiêu biểu) lấn mất những cảm

nghĩ sâu kín trong lòng và những quan hệ xã hội rộng rãi nhiều mặt của con

người trong tác phẩm.

(Nghiên cứu văn học, số 6, 1962)

ĐỌC LẠI THANH ĐẠMNGUYỄN THỊ NAM

Thanh đạm là cuốn tiểu thuyết gần năm trăm trang của Nguyễn Công

Hoan được viết năm 1942. Đọc THANH ĐẠM chúng ta sẽ bắt gặp một

Nguyễn Công Hoan không giống như ta đã từng thấy Ông trong nhiều tiểu

thuyết hoặc truyện ngắn khác.

Nhân vật chính là ông huyện Lê Sĩ Cư xuất thân học trò nghèo, văn hay

chữ tốt, đỗ đạt cao, được bổ làm quan huyện (như chức vị Chủ tịch UBND

huyện ngày nay). Ông huyện Cư là hình mẫu đẹp của một bậc cai trị dân. Và

như Nguyễn Công Hoan đã viết trong ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI: "Cuốn

THANH ĐẠM chia làm hai phần đều nhau. Phần trên là đời làm quan của vai

chủ động, phần dưới là đời dậy học".

Là một viên quan, ông huyện Cư hết lòng vì dân. Ông từng đã lặn lội rét

mướt mưa gió cùng dân phu hộ đê. Ông từng tìm cách cải thiện cuộc sống

của những người dân vùng lũ lụt, tìm cách dậy thêm nghề phụ cho dân kiếm

thêm thu nhập. Dân chúng từng đã bảo nhau: "Ngài bảo, thấy nhân dân khổ,

ngài không nỡ sung sướng một mình". Ông dậy nghề cho bọn tù để chúng có

công ăn việc làm khi về đời, theo dõi và giúp đỡ những kẻ tù tội đã hoàn

lương. Ông hiền từ không muốn ốp dân phu bằng roi vọt như người ta vẫn

làm. Ông nhân hậu trong việc phá án, thận trọng và mưu mẹo minh mẫn tránh

việc đánh đập tra khảo. Ông làm việc tận tuỵ và giữ gìn từng hành vi của

mình. "Ông kính trọng tục lệ trong dân nhưng không muốn sự xa xỉ ăn chơi.

Ông không dự hội hè vì nghĩ như vậy tức là xui ngầm dân làm trái ý ông. Rồi

vì ông về, họ lại đón rước tốn kém và có khi bọn đàn anh bầy vẽ ra, lợi dụng".

Nghĩ như vậy thì ông huyện Cư quả có lý và Nguyễn Công Hoan thật

giàu kinh nghiệm. Ở làng có người nghèo chết, không gọi được đủ người

khiêng (vì chắc chắn tang chủ không có gì để đãi họ), huyện Cư ăn mặc chỉnh

tề đến đưa tang, ghé vai khiêng đòn. Lẽ nào dân chúng lại để bậc phụ mẫu

phải làm thế. Họ đến xin ông để họ khiêng đòn. Quan kết luận: "Cho nên bao

giờ người đàn anh cũng phải làm gương tốt cho con em, dù có thiệt thân,

không nên kỳ quản".

Huyện Cư không phải là tham quan. Ông sống thanh bạch. Khi mẹ ông

qua đời, mọi người về làng phúng viếng mới phát hiện ra rằng: "Có một điều

ai nấy đều ngạc nhiên là không ngờ nhà quan phụ mẫu họ, thanh bạch quá.

Họ tưởng tượng nhà ông phải rộng chừng non mẫu, quây tường kín, có cổng

gạch đi vào, và trong, nào nhà thờ, nhà tiền tế, nhà cầu, nhà ngang, sân lát

gạch Bát. Ngờ đâu chỉ mấy gian nhà tranh với cái sân đất và khu vườn hẹp,

đến nỗi có bọn đi đông, phải ngồi xít lại với nhau mới đủ chỗ. "Ông cũng

không tham quyền nên đã hai lần từ chối sự cất nhắc: một lần thăng chức,

một lần chiếu vời ra làm quan sau khi đã từ quan về cư tang mẹ. Tác giả yêu

quý nhân vật của mình trọn vẹn đến cả việc miêu tả vẻ ngoài của huyện Cư.

"Người ông phương phi nhưng là cái đẫy đà thanh tú của con người phúc

phậu". "Ta có thể thấy trong dáng điệu của ông, tất cả một ông quan. Một ông

quan, nghĩa là một hạng người thiêng liêng, một hạng người trên hẳn những

người phàm thường, chỉ kém bậc thần thánh một chút..."

Và đã có một quan niệm đẹp như thế về ông quan, nên Nguyễn Công

Hoan đã đặt nhân vật chính của mình trong một thế giới "vua sáng, tôi hiền".

Mối quan hệ của huyện Cư với các chức sắc trong huyện, vừa kính vừa

nhường, quý mến nhau. Ông từ chối sự thăng thưởng, từ chối thông gia với

quan trên, nhưng các vị ấy không lấy thế làm mếch lòng. Đấng vua trên cửu

trùng biết đến ông quan giỏi và thanh liêm vời ra làm quan sau khi hết tang,

viên quan nhỏ ấy từ chối, cũng không làm vua bực tức. Một không khí thuận

hoà từ trên xuống dưới. Và như vậy trong khi vẽ nên hình mẫu lý tưởng về

một viên quan, Nguyễn Công Hoan cũng đồng thời xây dựng một môi trường

đẹp chốn quan trường. Ông quan này khuyến khích sự học, mở mang dân trí,

dân đức, giúp đỡ học trò nghèo có chí vươn lên. Thậm chí với những kẻ lạc

đường, ông cũng đem lòng cứu giúp, tạo công ăn việc làm...

Trong mối quan hệ hẹp hơn của quan huyện là gia đình. Nguyễn Công

Hoan cũng viết theo cùng một đích. Huyện Cư thanh đạm vì có người mẹ

trọng nghĩa, luôn dậy con những điều tốt, sống thanh bạch. Những tư tưởng

tốt, đạo đức hay của huyện Cư được vợ con ông tán đồng và làm theo. Vợ

quan đầu huyện nhưng bà vẫn hay lam hay làm, cửi canh chợ búa. Bà tán

thành cách lựa chọn của chồng, không tham địa vị chốn quan trường mà

dành sức dậy học trò, giúp đỡ dân cư nơi làng xóm. Bà đã có lần nói với ông:

"Dù ông làm đến Tổng đốc ngay bây giờ tôi không bỏ được cái khung cửi, cái

gánh làng. Vả lại dù sau này ông bổ gần hay xa, tôi cũng xin ở lại để trông

nom nhà cửa và dậy trẻ con, đàn bà trong làng ít nghề". Con gái lớn của họ

được bố dậy chữ, mẹ dậy cách làm ăn, cũng biết quý trọng tài năng và vui

theo quyết định của bố mẹ, từ chối những đám sang trọng, nhận lời lấy anh

trò nghèo, học giỏi... Cả một gia đình lớn sống đầm ấm, trong sạch. Những

điều tốt, những việc tốt được truyền bảo từ đời cha sang đời con như trong

nhà ông huyện Cư là cách Nguyễn Công Hoan đề cao giáo dục gia đình, đề

cao văn hoá gia đình Việt Nam được truyền nối, và truyền nối từ Mẹ.

Mặc dù Nguyễn Công Hoan có chia ra hai giai đoạn cuộc đời của "nhân

vật chủ động" trong cuốn tiểu thuyết của mình, nhưng nhìn xuyên suốt thì

chính là ông đã "trình bày cái tư tưởng của nhà nho ta ngày xưa. Ngày xưa

nhà nho học để đi thi. Thi đỗ thì tất được nhà vua cho làm. Nhưng làm quan

không phải là nguyện vọng của nhà nho có đạo đức chân chính. Nguyện vọng

của nhà nho có đạo đức chân chính là nhân việc làm quan mà đem tài trí đức

độ để phụng sự, mở mang dân trí, dân đức, dân sinh. Nhưng vì làm quan là

nắm vận mệnh của nhân dân trong hạt, nên nhà nho có đạo đức chân chính

bao giờ cũng áy náy rằng mình không làm tròn nhiệm vụ của người làm cha

mẹ. Ba đức chính: THANH, THẬN, CẦN, nếu thiếu sót thì người làm quan coi

như phạm tội..." (trích ĐỜI VIẾT VĂN CỦA TÔI).

Khi xây dựng hình tượng quan huyện nhà nho chân chính giữa một gia

đình và môi trường làm việc rất lý tưởng, tác phẩm THANH ĐẠM của Nguyễn

Công Hoan gần gụi với chủ nghĩa lãng mạn. Nhưng trong cái lãng mạn bao

trùm ấy lại là chất hiện thực.

Trước hết, hai nhân vật quan trọng là huyện Cư và bà mẹ ông được lấy

từ nguyên mẫu là những người thân của nhà văn: "Vai chủ động truyện, tôi tả

na ná giống bác tôi. Mẹ vai chủ động giống hệt bà tôi. Gia đình ấy chính là gia

đình tôi" (ĐVVCT). Cũng trong tập hồi ký đã dẫn, Nguyễn Công Hoan viết

rằng: "Sống ở trong quan trường lâu năm, tôi tự hào là biết rõ hơn ai hết về

cách sinh hoạt cổ và những nghi lễ cổ... tôi lại am hiểu lối sống giản dị của gia

đình quan lại nhà nho, và sự liên hệ giữa các nhà khoa bảng. Cho nên cuốn

THANH ĐẠM cũng là một phóng sự tiểu thuyết, tôi chiếu lại một số phim mà

độc giả thời nay không có dịp nhìn kỹ thấy nữa". Theo những "bộ phim" của

Nguyễn Công Hoan, người ta biết được về cảnh bình văn nơi Văn Miếu, ở lớp

học, những lễ nghi lịch sự trong các mối quan hệ giữa những người trí thức

và các gia đình gia giáo, cách cư xử, cách ăn mặc, cách tổ chức ở huyện

đường (với những danh từ như "cai việc", "lính nhà chè", "đội lệ"...) quả thật

đã chỉ còn trong truyện của Ông. Người đời nay cũng thấy được người đời

trước tôn trọng chức vụ như thế nào ở những trang tả hộ đê, tả ngày I Tết với

lễ khai bút, khai ấn được tổ chức trang nghiêm mà không hình thức, thấy

được người đời trước đã có nền nếp hiếu học như thế nào, kính yêu thầy dạy

của mình ra sao. (Thầy mất, học trò để tang, khi cụ Cử chết, ông huyện hỏi:

Cụ có đông học trò không?“ Người nhà trả lời: "Lạy quan lớn, Cụ con có đến

ba trăm khăn trắng"). Ngay việc cô Vy thường xấu hổ ngượng nghịu khi gặp

những chàng trai cùng lứa, khi nghe người thân bàn tán về chuyện hôn nhân

của mình cũng là nét hiện thực của một nền văn hoá gia đình Việt Nam mà

người phụ nữ lấy chữ đức làm gốc.

Rõ ràng những khát khao mà Nguyễn Công Hoan xây dựng lên trong

THANH ĐẠM đã có ở cuộc Sống xã hội nước ta, nếu nhìn từ thời xa xưa khi

tìm lại di sản văn hoá dân tộc để truyền nối và phát triển. Như Ông đã bộc

bạch trong ĐVVCT: "Viết THANH ĐẠM là để chửi rủa quan trường thời Pháp

thuộc một cách kín đáo". Tại sao Ông phải vòng vèo như vậy? Xin được trình

dẫn dưới đây:

"Vốn tôi thích đả kích quan trường. Ít lâu nay, quan trường càng tệ hại.

Nếu các sách báo không vạch mạch bọn mọt dân hại nước, tức là dư luận cứ

để vậy cho họ tự do hoành hành. Tôi phải làm cái việc phơi bầy tội ác của họ.

Nhưng nếu công kích thẳng quan trường như từ trước đến giờ tôi vẫn làm, tất

kiểm duyệt xoá hết sách của tôi. Tôi viết phí công. Tôi cần thay đổi chiến

thuật. Chiến thuật mới mà tôi cho là rất không khéo, thế nào kiểm duyệt cũng

mắc mưu, là tôi công kích quan trường một cách gián tiếp. Cách công kích

gián tiếp quan trường thời Pháp thuộc, không gì tốt hơn là nêu một số đức

tính của quan trường xưa, trước thời Pháp thuộc. Nếu được như vậy, tất độc

giả yêu quan ngày xưa, thì so sánh với quan ngày nay, họ sẽ khinh ghét, kinh

tởm bọn đỉa đói. Thế là tự độc giả làm cái việc công kích quan trường hiện

đại" (ĐVVCT. T.200).

Có nhiều cách để tiếp cận mục tiêu. Đi đường vòng, hiệu quả có thể

không mạnh bằng đi đường thẳng nhưng dù sao mũi tên cũng tới được đích.

THANH ĐẠM đã đạt được ý muốn của nhà văn. Và hình ảnh môi trường quan

lại trong sạch không bị ô nhiễm, hình ảnh những chuẩn mực đạo đức, tình

cảm mà Nguyễn Công Hoan đã dành công sức và tình cảm trau chuốt chẳng

là để khẳng định vai trò của trí thức ở mọi thời đại, luôn luôn phải là tấm

gương phản chiếu những tinh hoa của văn hoá dân tộc, và người giữ trọng

trách cai trị, phải biết quên mình vì nhân dân, cuộc sống đời thanh đạm, đem

trí tuệ đến mọi cuộc đời, đem nghề nghiệp đến cho dân được ấm no hạnh

phúc, kể cả với những kẻ lầm lẫn.

Tiểu thuyết THANH ĐẠM đến nay vẫn mang

giá trị riêng. Hà Nội, tháng 5-2001

SỨC TRẺ CỦA MỘT CÂY BÚTLÊ MINH

Đối với người cộng sản, tất nhiên chẳng có gì gọi được là định mệnh.

Vậy mà câu chuyện xa xưa ấy như đã vạch trước con đường sau này tôi sẽ đi

liền với cha. Có lẽ ngay cả khi ký tên tôi dưới truyện ngắn của mình, tên đứa

con gái nhỏ vừa mới chào đời, cha tôi cũng không hề ao ước, khi lớn lên tôi

sẽ theo nghề của cha. Nghiệp văn chương khi ấy chẳng là gì đối với một

người đàn ông như cha tôi, huống hồ đối với một đứa con gái. Truyện ngắn

xuất hiện trên trang báo với tên ký Nguyễn Thị Tài Hồng đã làm cho Tản Đà

sửng sốt. Là một nhà thơ lớn, một nhà nghiên cứu văn học thời bấy giờ, ông

quyết đi tìm để được gặp gỡ người nữ tác giả.

Mấy chục năm qua, Tản Đà không còn nữa, người đọc cũng đã quên

cái tên chỉ xuất hiện một lần trên văn đàn ấy, xã hội Việt Nam biến đổi qua

bao nhiều chặng đường cách mạng, và người viết văn phụ nữ không còn là

một chấn động trước độc giả, thì một lần trong vui câu chuyện, cha tôi kể kỷ

niệm này. Khi ấy tôi đương cũng ở một Hội nhà văn với cha, đi họp, đi học, đi

hội thảo các vấn đề văn học, hai cha con sóng đôi xe đạp, cùng đến, cùng về.

Bè bạn trong giới thường đùa vui: "Đi đến đâu cũng gặp hai cha con ông lão

này”. Không có ý niệm trước sẽ đến một lúc hạnh phúc kia không còn nữa,

chẳng bao giờ tôi kịp hỏi cha tôi, đằng sau những dòng chữ mà cha viết, ẩn

náu một cuộc đời thứ hai mà cha tôi đã tưởng tượng, đã xây đắp. Tôi vẫn

nghĩ, câu chuyện bếp núc đó chưa phải đến lúc cần bàn.

Trong một chuyến đi xa Hà Nội đến nhà máy Liên hợp gang thép, nơi

mà từ lâu tôi đã chọn làm quê hương sáng tác của mình, cha tôi đột ngột lâm

bệnh.

Trong gia đình không ai ngờ, vì vừa hôm trước cha tôi còn đi xe đạp

đến Hội nhà văn họp chấp hành. Không ai nghĩ cần phải báo tin ngay cho tôi.

Sau một tuần lâm bệnh, cha tôi khắc khoải nhắc ngay tôi về, và giây phút

trước lúc hôn mê, câu cuối cùng của đời người, cha gọi tên tôi.

Ngồi bên giường bệnh cầm tay cha im lặng, trong nỗi thổn thức bàng

hoàng, ngắm kỹ những ngón tay khô ráp của cha, một câu hỏi nghẹn ngào

trong tâm khảm tôi. Những ngón tay này là tay thợ cầm cưa, cầm búa, cầm

kéo xén cây, hay là tay cầm bút của một nhà văn. Mọi việc sửa sang lặt vặt

trong nhà, ngoài vườn, cha tôi là người thích làm hăm hở. Và những trang

truyện làm say mê lòng người, làm rạng rỡ nền văn học Việt Nam mở đường

cho một giai đoạn văn xuôi hiện thực Việt Nam, đã viết xuống cũng từ những

ngón tay thô ráp này ư - Đến tận bây giờ sao tôi mới nghĩ ra điều ấy.

Đối với tôi, một đứa con gái nhỏ, thì lúc nào cha tôi cũng chỉ là cha như

mội người cha khác ở trên đời này. Nhưng truyện cha tôi viết khác nào

chuyện thật hàng ngày cha tôi gặp, và ông vẫn kể trong bữa cơm gia đình

buổi chiều đi dạy học về, những tai nghe mắt thấy, chuyện thời sự với nỗi

lòng của cha tôi, những buồn vui uất ức, những hy vọng và cả những chuyện

khiến cả nhà bật rộ lên tiếng cười. Chưa bao giờ tôi kịp nghĩ cha tôi là nhà

văn. Trước mắt tôi, ông là một thầy giáo trường tiểu học thì đúng hơn. Vì từ

khi sinh ra, tôi đã nghe mọi người gọi cha tôi là ông giáo. Ông giáo nhân hậu

và vui tính, mà đã có lần tôi là học trò, khi tôi theo cha ra Trà cổ. Ở hòn đảo

nhỏ gần biên giới phía bắc đó không có trường tiểu học riêng cho con gái. Tôi

ngồi cùng bàn với những học trò trai và đứa nào cũng rất tinh nghịch. Họ là

con những người dân chài nghèo khổ, mùa đông gió thổi lạnh cứng tai, tái

mặt, khi đi học, bọn bạn tôi cũng chỉ một chiếc áo cánh mỏng và quần đùi.

Nhưng nhộn nhạo và nghí ngoáy trong lớp thì không ai bằng họ. Vào trường,

mấy tướng ấy không đi đường cổng mà nhảy vót qua hàng rào. Họ méo mặt,

phùng mang làm các kiểu mặt buồn cười để gỡ tội khi bắt gặp cha tôi nhìn

thấy họ. Ít khi cánh này thuộc bài. Ở nhà, họ phải làm đủ việc giúp đỡ cha mẹ

chuẩn bị đi khơi, kéo lưới. Nhưng họ cũng đủ trí thông minh để đối phó với

những câu hỏi của thầy giáo. Trong lớp, có mình tôi là đứa bé nhất. Còn họ,

cao lêu đêu bằng thầy, người hơn tuổi tôi ít nhất cũng phải cả chục. Vì ở vùng

thượng du heo hút như hòn đảo Trà cổ này, rất ít trẻ con được đi học, và nhà

trường cũng nhận những học sinh không theo hạn định tuổi, như ở vùng đồng

bằng. Chiều chiều, họ ra bãi biển chờ thuyền về, kéo lưới. Đã có một anh

cùng lớp tôi. khi lưới kéo vào đến mấp mé bờ nước, cá đang quẫy nhẩy đặc

trong lưới, thì một con cá mập phóng vọt lên, đóp trúng bọng chân anh. Anh

được mang tên đùa la Mập. Trong lớp. cha tôi cũng gọi anh là Mập.

Chiều nào chúng tôi cũng kéo nhau ra bờ biển từ lúc nắng mới bắt đầu

nghiêng bóng, quần đùa trong cát nóng chờ thuyền cá về, hoặc đuổi bắt nhau

trong nước, luồn dưới những gậm thuyền, gậm mảng, bập bềnh, hò hét vang

động mặt biển. Nhô lên nhìn nhau, mặt mũi tóc tai đứa nào cũng ướt mèm và

chúng tôi chạy ùa đến thầy giáo là cha tôi, khi ấy đương đứng lặng nhìn xa

khơi, trong tay điếu thuốc lá đương hút dở. Nụ cười và ánh mắt đầy nhân hậu

của cha nhìn chúng tôi đã tha thứ tất cả những trò chúng tôi tinh nghịch.

Những lúc ấy, lủ bạn lớn của tôi cũng đua nhau thầy thầy con con với ý nghĩa

không phải là thầy giáo nữa, mà là cha con trong nhà. Họ biết, cha tôi thương

yêu họ.

Mãi sau này đọc Đời viết văn của tôi, tôi mới hiểu ra, khi nhỏ cha tôi

cũng là một mũi nghịch, nghịch hơn cả lũ chúng tôi nữa. Vốn không tin vào

trời, Phật, cúng bái, một lần nhà có giỗ, cha tôi đã cùng người bác họ tôi - mà

hai người thân nhau từ thuở nhỏ - nhón vụng thức ăn bầy trên mâm cúng.

Hai người muốn thử xem có bị thần vặn cổ như lời doạ của người lớn

không.

* * *

Cái dáng cha tôi đứng lặng lẽ với điếu thuốc lá trong tay nhìn vào vô

tận, về sau tôi bắt gặp được nhiều lần. Những buổi chiều ăn xong cơm, tôi

đứng nép bên chân cha nhìn phố xá kẻ đi người lại. Sau này lớn lên đọc

truyện ngắn Đào kép mới tôi biết cha tôi đã viết từ hình ảnh chợt nảy đến

trong một buổi chiều hai cha con đứng chơi như vậy. Một gánh tuồng vừa

diễu xe quảng cáo đi qua, đào kép phấn son loè loẹt giấu cái nghèo nàn trong

những bộ cân đai ngũ áo đã sờn bạc, ngồi chồng lên nhau ba tầng, sàn xe,

đệm xe, tựa xe. Chiếc xe kéo đi trong phố buồn vắng, nổi trống, thanh la,

phèng phèng, gọi trẻ con chạy bu theo như đàn ong. Cái biển quảng cáo buộc

ấp sau lưng xe vẽ một cảnh trong vở diễn mà ai cũng đã thuộc nhẵn, nhưng

tên vở thì được kẻ lại bằng hàng chữ mới, đập vào mắt mọi người. Cha tôi

nhìn theo, cười mỉm:

- Đào kép mới!

Những suy nghĩ về thời cuộc đã nung nấu trong lòng ông từ lâu, về

những tên vua bù nhìn, con đẻ của thực dân cai trị Pháp nặn ra dưới cái

phông màn gọi là triều đình Huế, vừa được bôi mặt đổi tên hòng lừa dối thiên

hạ về chính sách cách tân của chúng. Những việc xảy ra hàng ngày dường

như chỉ thoáng qua và vô nghĩa đối với người khác, chỉ là câu chuyện bông

đùa, mà ông có thói quen kể trong những bữa cơm gia đình, đã là cái nút bật

ra tác phẩm.

Cha tôi là người hay quan tâm đến thời cuộc. Những chuyện xảy ra

ngoài đời, các tin tức đăng báo chí hàng ngày, ông đọc không bỏ sót. Ngày

ấy, cũng như cho đến tận sau này khi cao tuổi, lúc nào cha tôi cũng có một

cuốn sách đang đọc dở. Đọc, đánh dấu ở lề trang, và ghi những ý chợt đến

vắn tắt. Cha tôi rất ghét bọn người rởm chữ, đọc sách cóc nhảy để ăn cắp,

hoặc lười biếng cốt đi nghe lỏm rồi khoe mẽ. Phải chăng vì thế mà ông đã

từng trả lời những người đến phỏng vấn ông: ông không đọc của ai cả. Một

cách nói, kiểu của ông. Ông thường chế giễu, ở phòng khách nhà Nghị Nức

có một ô tủ dài trong để toàn sách bìa gấm, đóng gáy vàng, nhưng cả đời hắn

chưa bao giờ biết đến tên một cuốn sách hắn có trong tủ. Sách là đồ

trang sức theo mốt của bọn địa chủ vô học và bọn thị của.

Trong ba anh em, tôi là người sống với cha nhiều nhất. Không phải vì

sau này hai cha con cùng một nghề mà ngay khi còn bé, là đứa con gái út sau

hai anh, nên bất cứ cha tôi bị đổi đi dạy học ở đâu tôi cũng được theo cha.

Gia đình lênh đênh nay đây mai đó, không được ở đâu yên sau một

hoặc hai năm, chỉ vì những trang truyện của cha tôi không làm vừa lòng

những quan cai trị thời bây giờ. Khoang hầm tầu thuỷ là phương tiện di

chuyển vừa với túi tiền của gia đình tôi nhất. Ngột ngạt, nóng bức, hôi thối,

chúng tôi nằm lăn ngay trên sàn cùng với hàng hoá, đồ vật chất ngất bao

quanh. Mỗi khi bọn làm tầu đi qua, tiện lợi nhất là họ xéo luôn lên chỗ người

nằm cho khỏi vướng cẳng. Những lúc ấy cha tôi thường bật nhỏm dậy, thu

kéo chân tay tôi để che đỡ, và những tràng chửi phun ra từ những cái miệng

bóng nhờn của bọn làm tầu khi bất đồ một hình người nào đó dám phản ứng

giẫy cựa dưới cái xéo của họ. Đêm trên tầu là những cuộc sát phạt. Những

bàn mạt chược, bàn xóc đĩa mở ra thâu đêm suốt sáng trong ánh đèn vàng

nhờ. Những cuộc bán mua, những cãi lộn, những đâm chém. Tôi núp trong

cánh tay che chở của cha, mơ màng nghe tiếng máy tầu chạy xình xịch, nước

vỗ mạn réo rào rào, và mỗi khi còi tầu cất lên báo hiệu cặp bến, sao nghe

sông nước như mênh mông hơn, tiếng í ới người ta gọi nhau như tan trong

gió tròi, và giữa cái thế giới đầy khổ ải này, cha tôi vẫn là một mái nhà ấm ru

tôi trong những niềm ao ước trẻ thơ.

... Cha tôi thức thâu đêm là chuyện rất thường. Tôi ngủ một giấc, mờ

mắt ra thấy cha tôi ngồi gầm ghì trước bàn. Ngủ giấc nữa, hé mắt ra vẫn ánh

sáng của cây đèn vàng và khói thuỗc lá nghi ngút. Bừng mở mắt, tôi bắt gặp

cha tôi tỳ tay dưới cằm, ngước nhìn xa xa, cặp mắt vừa dịu hiền vừa cười

cợt. Tôi trở về với giấc ngủ yên lành trong bóng thức của cha tôi cúi xuống

trang giấy.

Sáng nào tôi cũng có một việc quen thuộc là đi đổ tàn thuốc lá cha tôi

hút suốt đêm qua. Một cái nồi con bằng đồng có hai quai cầm, hình như là nồi

nấu cơm cho cụ tôi khi đã già và bị loà. Đầy một nồi tàn thuốc. Cha tôi chỉ hút

một loại thuốc, thuốc Bastô. Tôi vừa rón rén đi, vừa nhìn cha tôi ngủ. Cả nhà

có thói quen ấy, đi khẽ, nói khẽ để cha tôi có thể ngủ thêm tý chút trước khi

đến trường dạy học. Ngày hai buổi cha tôi vắng nhà đến lớp, đêm mới là lúc

cha tôi ngồi vào bàn viết. Cả nhà không ai đụng đến chỗ bàn của cha tôi. Dù

chỉ là một mẩu giấy nhỏ chợt gió bay xuống đất, mẹ tôi cũng cẩn thận nhặt lên

để bàn và chặn lại. Tuổi thơ không cho tôi hiểu đầy đủ, nhưng cảm giác tôn

kính việc làm của cha đã cho tôi ý thức rằng đó là công việc thiêng liêng.

Một lần, khi tôi đã làm nghề viết truyện, tôi kể ý định của mình với cha,

sẽ viết truyện làng du kích, như làng tôi ở ven đường quốc lộ 5 chẳng hạn.

Không ngờ điều đó đã làm cha tôi vô cùng xúc động. Cha tôi kể về

những ngày cha còn nhỏ, cụ nội là người thông minh, dòng dõi nhà nho nên

thuộc rất nhiều sách vở thơ phú. Tối tối trước khi đi ngủ, cụ bà thường ngâm

nga rồi dạy truyền khẩu cho các cháu. Niêm luật của thơ ca, nhạc điệu của

ngôn ngữ được luyện vào tai cậu bé là cha tôi ngay từ ngày ấy.

Và không hiểu có phải nhờ truyền thống chống ngoại xâm vốn có ở

vùng Bắc Ninh quê tôi, mà cụ nội và bà tôi cũng đã ý thức được công cuộc

chống Pháp của nhiều lớp sĩ phu yêu nước, do đấy mà cha tôi đã mang sẵn

đầu óc ghét bọn Tây và quan ngay từ nhỏ. Bọn chúng thường được cha tôi

nhắc đến để phỉ nhổ mỗi khi bữa cơm có tý rượu, nhân ngày giỗ hoặc ngày

Tết. Những lúc ấy tôi thường níu cổ cha:

- Bố kể nữa đi, chuyện Nghị Lại ấy mà.

Anh em chúng tôi cười giòn tan hùa theo cha, còn mẹ tôi chau mày:

- Nói bé chứ, ở bên kia người ta nghe tiếng đấy.

Cha tôi càng nói to hơn:

- Thì chỉ cốt nói cho chúng nó nghe được mà lại.

Cha tôi quen biết Nguyễn Thái Học và đã tham gia hoạt động cùng với

ông. Song vì gánh nặng gia đình, cha sợ bỏ đi làm hội kín cả nhà sẽ bấu víu

vào ai. Một chú tôi đương học trường Bưởi trên Hà Nội, do hưởng ứng phong

trào để tang Phan Chu Trinh đã bị đuổi học và về ở với cha tôi. Một chú thứ

“hai, đột nhiên về thăm nhà trong dịp nghỉ hè và nói thật với cha tôi, bỏ vào

Sài Gòn làm thợ, gia đình đừng đi tìm. Cha tôi hiểu điều đó. Mãi bao nhiêu

năm sau, khi Mặt trận Bình dân lên cầm quyền ở bên Pháp, ân xá một số tù

Côn Đảo. Trong đó có Nguyễn Đức Chính là người cùng tham gia phong trào

Nguyễn Thái Học với cha tôi, ông đến báo một tin đầy hy vọng, ở Côn Đảo,

ông có gặp một người tù tên là Phạm Văn Khương. Người này khai làm nghề

chăn vịt, không biết chữ, không còn cha mẹ. Nhưng ông Chính ngờ, người ấy

có thể là chú ruột tôi. Chú bị kết án tử hình trong vụ giết tên cặp rằng Nhà Bè,

Sài Gòn. Nhờ phong trào đấu tranh do Đảng Cộng sản Pháp lãnh đạo, các án

tử hình được hạ xuống trung thân và chú bị đày ra Côn Đảo. Theo ông Chính,

người tù tên là Khương ấy không bao giờ có thư gia đình và rất kín miệng về

tông tích riêng. Song, căn cứ trên những biểu hiện sinh hoạt hàng ngày,

người tù ấy tỏ ra có văn hoá và thông minh, không thể là một người mù chữ

chuyên đi chăn vịt, mặc dù từ khi vào tù người ấy mới bắt đầu học chữ. Nghe

tả hình dáng và ước tính tuổi, cha tôi liền viết một bức thư gửi cho số tù ấy.

Trang thư mở đầu: "Thưa ông. Nếu phải ông là em tôi thì xin ông viết thư về

theo địa chỉ như sau cho gia đình hay tin. Cho phép tôi được coi như thư gửi

đến đúng em tôi vậy. Từ ngày em đi, mẹ hết sức mong ngóng và sót thương,

không hiểu em sống chết thế nào. Những người Tết đến, cả gia đình, nhất là

mẹ, không an vui được vì bặt tin em. Cũng đã tám năm...".

Tôi hiểu, nếu chỉ qua những truyện ngắn đầy tính hài hước, có thể

người đọc hình dung cha tôi là một người dễ tính, hồn nhiên đến vô tâm nên

hay bông đùa và lúc nào cũng thư thái. Đó đúng là vẻ bề ngoài biểu hiện một

phong cách của ông. Thật vậy, trong cuộc sống hàng ngày ông là ngưòi vô

cùng dễ tính và vui vẻ. Trong một dịp nghỉ hè (khi tôi mới được vài tuổi và cha

tôi đương là một ông giáo, nhưng những cuốn truyện của ông đã nổi tiếng

trong nước), cha tôi đi chơi khắp Đông Dương theo lời mời của những người

hâm mộ ông. Trước ngày về, ông đánh một bức điện báo cho gia đình chuẩn

bị đón khách và bữa cơm đầu tiên phải có món cá. Mẹ tôi vốn là người đàn

bà chiều chồng, nên đã làm đúng y lời dặn. Nhưng khi cha tôi bước vào nhà,

không thấy khách đâu cả. Từ từ, cha tôi mở một cái túi. Một chú mèo xiêm rất

xinh, mắt sáng, lông trắng, ngơ ngác nhìn mọi người và rón rén những đôi

chân run rẩy vì bị tù túng nhiều ngày, hay vì còn quá non nót, chú nép ngay

vào tôi là đứa bạn có lẽ cũng cùng lứa tuổi. Cha tôi cười:

- Khách đây. Món cá mời khách mang ra đi chứ.

Một lần ông cầm vải đi cắt áo, bước chân về đến cửa nhà đã khoe như

một chiến công:

- Mình tìm được một ông thợ may thật tài tình. Miếng vải ấy mà anh ta

cắt được những hai áo ngắn tay.

Mẹ tôi sửng sốt:

- Sao, chỗ vải ấy đủ may hai áo dài tay chứ.

Tiếng cười trong truyện của ông là tiếng cười nhân hậu. Ông không có

tiếng cười ác độc, ngay cả trong những chuỗi cười chua chát, sâu cay. Ai bảo

rằng đời ông chỉ có những tiếng cười. Sau chuỗi cười sảng khoái khi đọc

truyện ông, sao ta thấy lòng thắt lại, nghẹn ngào. Tiếng cười của người lóng

lánh những giọt nước mắt. Cái sâu sắc của một truyện ngắn cười, sức mạnh

lay động lòng người của tác phẩm ông, đã được ấp ủ trong mối tình người

trong sáng, bằng tính giản dị mang đầy nhựa sống dân gian. Ngôn ngữ truyện

của ông là ngôn ngữ ta nói hàng ngày được chọn lọc và nâng cao, có khi ông

đưa ca dao tục ngữ vào truyện một cách tự nhiên, thoải mái. Chữ ông dùng

giàu hình ảnh, từng nhân vật mang sắc thái ngôn ngữ riêng, bộc lộ tâm lý xã

hội. "Khi văn chương mà viết đúng như lối nói của dân tộc thì nó hay và đứng

vững. Bởi vì ngôn ngữ dân tộc sống mãi". Ông thường nhắc nhở những

người viết văn thế hệ sau như vậy. Truyện của ông đã không lẫn với bất kỳ

truyện cười nào khác trên thế giới, chính vì lẽ truyện cười của ông đã mang

tính dân gian và rất trữ tình.

Sống gần ông, tôi càng nhận rõ điều đó. Tôi hiểu rằng những tác phẩm

ông viết đều bật ra từ những cơn đau nhức nhối cho số phận con người,

những giận buồn không xoá nổi, và cả những thiết tha suốt đời người không

thể với tới. Chứng kiến những bất công của xã hội mà ông cũng có phần là

nạn nhân, càng đi nhiều càng thấy nhiều, ông càng không chấp nhận nổi.

Phải chăng vì lúc đó nghề thầy giáo của ông, nếu nhìn trong giới trí thức của

xã hội bấy giờ chỉ toàn là những công chức làm thuê cho bọn thống trị, mà ta

không thể coi đó là nghề của trí thức được, thì nghề dạy học dù sao cũng vẫn

coi là nghề truyền bá tri thức, truyền bá tư tưởng. Công việc hàng ngày ấy

nhắc người thầy giáo ý thức với dân tộc, với lớp trẻ. Cộng thêm bản chất

nghệ sĩ trong ông vốn nhạy cảm và trân trọng trước cái toàn thiện, toàn mỹ,

do đấy ông không chịu nổi những sự xúc phạm đến cái đẹp, cái tốt, đến con

người. Ông đã có sức rung động mạnh mẽ hơn người khác và cũng có sức

chống lại quyết liệt những gì đi ngược.

Có hai lần trong đời, tôi được chứng kiến cha tôi trong những nỗi đau

không hàn gắn được. Chưa phải là lần cha tôi đương dạy học và bị mật thám

bắt vì khám nhà thấy cuốn sách cấm, Xtalin viết về Lênin. Cũng không phải

lần cuối cùng cha tôi ngồi tù cho đến ngày khởi nghĩa tháng Tám. Cái chết

của những người trong gia đình đã cho tôi hiểu thêm về cha tôi, sau những

tiếng cười sảng khoái của ông mà tôi đã quen từ tấm bé. Những người cười

nhiều, ấy là người có cuộc đời tràn đầy nước mắt. Mỗi khi nhắc đến bà tôi,

bao giờ cha tôi cũng ôn kỷ niệm khi bà phải rời làng đi tản cư, đầu ngoái trông

về đám lửa cháy rừng rực đương thiêu huỷ xóm làng bị giặc tàn phá. Lần đầu

tiên trong đời phải lìa bỏ nơi chôn nhau cắt rốn của mình, bà vẫn tâm niệm có

ngày được trở lại. Nhưng một buổi chiều ở nơi tản cư xa lắc làng quê, một

đàn máy bay giặc đã ập đến trút bom trúng sập nhà. Căn nhà lá bốc cháy. Và

khi xóm giềng chạy đến cứu chữa, đã tìm thấy bà tôi trong đống tro than. Còn

thím tôi, tay bồng chặt đứa con út mới chập chững biết đi, cả hai ngã đổ ngay

trước cửa hầm. Sáu tháng trước chú tôi vừa hy sinh vì bom giặc trên đường

công tác nên bà tôi đến ở cùng với thím. Những cái chết dồn dập và đau

thương bất ngờ ấy đã khiến cha tôi câm lặng.

Ít lâu sau, trong khu rừng Việt Bắc, vì những cơn sốt rét dữ dội, cha tôi

nằm lại một cái lán của cơ quan. Một người bạn đã nhắn tin cho tôi đến.

Thật sửng sốt, khi trèo hết những bậc thang nhà sàn ọp ẹp, tôi không

thể nhận ra người đương nằm co, đắp chiếc tơi lá, mặt tái nhợt vì cơn sốt kia

là cha tôi. Cha tôi vụt nhỏm bật dậy khi nhận ra con gái, và một nét rạng rỡ

hiện nhanh trên gương mặt. Đã từ lâu lắm, cha con tôi mới được nhìn thấy

nhau. Ở rừng, cơ quan bí mật, nhất là chỗ cha tôi làm việc, trường dạy văn

hoá cho cán bộ cao cấp trong quân đội, đâu phải ai cũng được tới. Cha tôi

tòng quân ngay từ ngày đầu nổ ra cuộc kháng chiến chống Pháp, đã làm việc

tại tờ báo Vệ quốc quân và lúc bấy giờ, giám đốc Trường văn hoá Lý Thường

Kiệt.

Cha tôi mới đi dự cuộc tập trận của bộ đội quân khu 4 và trên đường

về, cha tôi đã ghé thăm mộ anh cả của tôi. Anh là người con mà cha tôi dành

nhiều xót thương nhất, vì những năm tháng anh bị tù đày từ khi chưa đủ tuổi

thành niên, do đã tham gia hoạt động cách mạng. Anh là người đầu tiên hy

sinh trong gia đình tôi ngay từ năm thứ hai của cuộc chiến đấu, khi anh mới

hai mươi tuổi. Không hy vọng có thể tìm gặp được tôi sớm, cha tôi viết một

bức thư dài sáu trang giấy, kể tỉ mỉ chặng đường đi tìm đến nơi anh đã ngã

xuống, gặp gỡ những đồng chí sống với anh giây phút cuối cùng, và ông đã

đến nghĩa trang liệt sĩ, nơi anh yên nghỉ. Cha tôi còn vẽ một sơ đồ nhỏ để nếu

có dịp về xuôi, tôi tìm đến với anh. Người anh mà ngay từ tấm bé đã dạy tôi

biết vẽ, biết âm nhạc, và biết đi vào con đường cách mạng. Những truyện cổ

tích ngày nay tôi còn nhớ là do anh tôi kể, những buổi tối khi tôi còn bé tí, anh

vừa xoa lưng, vừa ru tôi vào giấc ngủ. Trong ba anh em, anh là người giống

như đúc gương mặt cha tôi.

Đột nhiên cha tôi bật khóc. Một nỗi đau bấy lâu vùi kín, trỗi dậy xé nát

lòng tôi. Tiếng khóc của người cha. Người cha mà xưa nay tôi chỉ nghe tiếng

cười, chỉ nhận sự bồng bế nâng niu, ấp ủ. Đứa bé gái là tôi trong phút chốc

hiểu rằng mình phải "người lớn” hơn, phải đứng vào chỗ của anh, thay thế

anh, mang niềm vui và an ủi đến cho cha mẹ, để bù đắp... Tôi chưa kịp nói

một câu gì với cha tôi - rồi sau này mãi mãi cũng chưa bao giờ tôi kịp nói -

một chú bé giao thông xuất hiện ở đầu thang. Chú đem đến cho cha tôi một

bức thư dày. Tất cả đã đứt khúc. Chuyện cũ không bao giờ tôi dám khuấy

động lại nữa vì hy vọng nỗi đau sẽ trôi đi, nhưng những gì xảy ra buổi sáng

ấy, suốt đời không bao giờ tôi quên được. Một kỷ niệm xa xưa vẫn thường

hiện đến an ủi tôi, chia sẻ cùng tôi, ấy là khi tôi còn là đứa bé gái mới cắp

sách đến trường. Cha tôi có cái thích là bồng tôi xuống thang gác, đến cửa rồi

mới thả tôi xuống đi một mình. Ấy vậy mà giữa cái tuổi êm đềm đó, tôi đã phải

chứng kiến những cảnh nát tan của tổ ấm.

Đêm ấy nhiều tiếng đập cửa đùng đùng dữ tợn làm tôi giật bắn mình

tỉnh giấc. Nghe mơ màng tiếng cha tôi đứng ngoài bao lơn hỏi vọng xuống

đường:

- Ai?

- Có giấy của quan đốc học.

Giọng hách dịch, gắt gỏng. Tôi tỉnh hẳn ngủ. Cha tôi đã vào nhà, bật

đèn bàn. Mẹ tôi trở dậy rồi.

- Để tôi xuống mở cửa.

Mẹ tôi đã cảm nhận được điều không hay, nên đứng ra đó đỡ thay cha

tôi. Nhưng tôi vẫn nghe tiếng bước chân cha tôi xuống thang nặng nề, bực

bội. Tôi lóng tai xuống giường. Vì tiếng rằng nhà có gác, nhưng chỉ là gác ở

căn ngoài, căn trong là nhà ngang, cửa ván quay chốt kiểu thôn quê. Gác sơ

sài, nhà dưới nói gì, trên nhà nghe được hết.

Cửa mở khoá. Tiếng xí xố đông người, ồ vào khác thường. Giọng Tây

lai lơ lớ:

- Nguyễn Công Bông. Nguyễn Tài Khoái.

Trống ngực tôi đánh thình thịch. Chú tôi và anh tôi.

Mẹ tôi đáp dõng dạc:

- Để tôi đánh thức. Nửa đêm các ông đừng làm kinh động.

Giầy Tây xộc rối loạn gian nhà ngang.

Giọng mẹ tôi lúc này dịu ngọt và nâng niu làm sao:

- Con. Em. Dậy. Từ từ. Tỉnh ngủ hẳn đã.

Khoá xích khua loảng xoảng. Tiếng xích khua giữa đêm khuya vang

rợn vào tận tâm khảm đứa bé gái là tôi. Căn gác đột ngột rung chuyển.

Những tiếng giày dận mạnh lên thang. Tưởng như bao nhiều ván thang, ván

gác rã rời hết mộng mẹo, và đổ sập tức thì. Tôi dán chặt người xuống

giường.

- Còn những ai trên này?

Một phản ứng đột ngột xốc tôi ngồi bật dậy. Tôi giương to mắt. Đã lừng

lững trước mặt những đứa "đem giấy của quan đốc học" đến gọi một giáo

viên tiểu học nửa đêm là cha tôi.

- Ngồi im, không chết.

Doạ nạt một đứa trẻ gái.

Mẹ tôi nhẹ nhàng vắt màn. Tròn xoe một họng súng lục ở bàn tay "nó"

chĩa thẳng vào ngực tôi. Ngón tay "nó" lông lá đặt sẵn vào chỗ mà tôi hiểu

ngay rằng sẽ phát đi lập tức cái chết. Nhưng, trẻ thơ như tôi thì ngày nào tôi

đã chẳng "chết". Đến trường, cưỡi trên "lưng ngựa" (một đứa bạn), tay cầm

"kiếm" (cành lá xoan tây), tôi xông lên. Đối phương ngã lăn đùng, nhắm tịt

mắt. "Chết". Trống gọi vào lớp. Và hai đứa tôi lại nắm tay nhau đứng vào

hàng.

Nhìn cái nòng súng, tôi hiểu không phải chuyện đùa. Tôi giương mắt

nhìn "nó", cái thằng mà tôi đoán biết đây chính là tên mật thám thường ngày

cha tôi đã có lúc nhắc đến một cách khinh bỉ. Sách vở học của chúng tôi, qua

mỗi năm cất giữ trên giá, bị lôi tuột hết xuống, rũ rối tinh. Sách báo của cha

tôi, đến cả những trang vừa viết xong để trên bàn, cũng bị lật lộn xộn.

Những trang giấy bay lả tả xuống sàn. Cha tôi thức viết, vừa mới đi

nằm. Vậy mà "nó" không biết xấu. Chăn màn quần áo cũng bị lôi thốc ra. "Nó"

làm những việc mà cha tôi nghiêm cấm đối với chúng tôi. "Phải ngăn nắp trật

tự". "Đụng vào thứ gì của người khác, phải hỏi trước". "Trong khi người khác

nằm nghỉ hoặc làm việc, không được nói to làm mạnh”.

Tôi hiểu lập tức, bọn mật thám bao giờ cũng làm ngược những cái

thông thường con người làm. Chẳng thế mỗi lần gọi đến tên chúng, cha tôi đã

có chữ riêng, "bọn liếm gót giày cho Tây". Còn những bạn bè của chú và anh

tôi, thì thầm thào: "bọn chó".

Lũ "chó" đến quỳ trước chủ:

- Bẩm không có gì ạ.

Cặp mắt cha tôi gần như nảy lửa. Còn mẹ tôi, vẫn ở dưới nhà, có lẽ

còn canh chừng cho anh tôi và chú tôi chăng. Bọn "chó" chia đôi, vẫn một

nửa núp dưới nhà. Bọn được xuỳ lên gác lúc này đã cùng chủ nhao vội

xuống. Tôi nghe tiếng sủa dữ tợn:

- Đi.

Tiếng mẹ tôi cao giọng:

- Để tôi lấy cho con tôi cái áo sợi. Trời lạnh thế này.

Bấy giờ tôi mới kịp nhớ, đương mùa đông. Anh tôi nói như vừa mím

miệng:

- Thôi mẹ. Không sao.

Như là chú tôi ngoái đầu lại:

- Chị đừng phiền. Chúng em đi.

Sao lúc ấy tôi không biết chạy ngay ra cửa gác nhìn xuống, nhìn lần

cuối những người ruột thịt của mình bị bứt lìa khỏi tổ giữa lúc nửa đêm, để rồi

đàn "chó" ấy thả sức cắn xé. Tôi nghe vọng lên tiếng ô tô rồ máy. Ra là ô tô

chúng nó đỗ tận đầu phố, mà vì làm lụng nhọc mệt cả ngày, những người lớn

trong nhà không một ai biết.

Hôm sau tan học, cha tôi soạn lại nhà cửa giấy má, soát kỹ trong đống

sách vở của chúng tôi. Cha gọi tôi đến, nhếch cười:

- Lũ chúng nó mù.

Bức chân dung Lênin và Goócki do anh tôi vẽ vẫn còn nguyên trong

đống sách vở. Cha tôi ôm xiết tôi vào lòng.

... Bàn tay thô ráp là bàn tay thợ, hay bàn tay nhà văn. Tôi ve vuốt

những ngón tay. Tôi nắm chặt bàn tay không rời trong suốt một ngày cuối

cùng tôi được sống bên cha. Tôi không tự trả lời được câu hỏi. Những bàn

tay ấy đã sưởi ấm bước đường tôi đi và cho đến suốt đời.

Một câu mà cha tôi nhận xét về tôi, nói với người bạn, mà sau khi ông

mất rồi tôi mới được nghe kể:

- Nó viết cũng được đấy. Nhưng sao mình vẫn thấy nó là đứa trẻ con.

Tính cách ấy ở trong ông đã nuôi cho ông những trang viết đầy sức trẻ.

Tính cách ấy đã đưa ông vào vị trí các nhà phê bình đương thời đã đánh giá,

một nhà văn xuôi trào phúng Việt Nam duy nhất, lắm phen làm cho bọn thống

trị căm uất và những người cùng cực được nâng lên.

Cho đến hôm nay, vẫn nhiều bạn đọc hỏi tôi: trong Người bạn đọc ấy,

nhà văn Tô Hoài viết mừng 60 năm sinh cha tôi, có đoạn miêu tả nhà văn

Nguyễn Công Hoan trên bãi biển Trà Cổ, tay dắt cô con gái nhỏ, hai cha

con... Bạn đọc muốn biết người con gái nhỏ ấy bây giờ ở đâu?

Hình ảnh mà Tô Hoài bắt gặp một lần và ghi lại ấy đến hôm nay vẫn

nguyên vẹn trong tôi và mãi mãi nguyên vẹn. Bởi hôm nay và cho đến suốt

đời, tôi vẫn được trong bàn tay ấm nóng của cha dắt dìu như ngày nào trên

bãi biển Trà Cổ. Tôi vẫn được nép bên cha, lòng đầy thơ dại, được nhận

những vỗ về, những chỉ bảo, những an ủi, và nhiều lắm, tôi vẫn được nhìn

thấy cha tôi đứng trước mặt mình, nói với tôi bằng ánh mắt nhân hậu và cười

cợt của Người.

Trong nhiều năm nay, cạnh công việc văn học của mình, tôi còn được

một hạnh phúc làm nhiệm vụ sưu tầm và biên soạn những bộ sách của cha

tôi để lại. Từ những trang viết của Người đã đặt ra trước tôi biết bao nhiêu

câu hỏi, gợi nhớ biết bao kỷ niệm, trong tư cách tôi là một học trò của Người,

đồng thời còn là con gái nhỏ đã được chứng kiến và cùng chia sẻ những

đoạn đường văn học mà Người đã trải, đầy gập ghềnh đến khó hiểu.

Đọc nhiều đoạn viết của Người, tôi phải dừng lại. Tưởng như những

nét chữ viết tay kia biết thốt lên những lời tâm sự cùng tôi, và tôi đã chiêm

ngưỡng, đã kinh ngạc. Sau khi đọc đến trang chót của bộ tiểu thuyết Đống

rác cũ, ông hoàn thành vào năm ông 60 tuổi, mà bạn đọc chúng ta lúc ấy còn

chưa được trông thấy sách, thì quả thật tôi bàng hoàng.

Những nhân vật hiện hình như chính tôi đã trong cuộc, dù bối cảnh xã

hội của tiểu thuyết thuộc một thời cách xa thế hệ chúng tôi lắm. Nhưng sao từ

sâu kín tâm khảm, những nhân vật tự nó cứ thức dậy bám riết lấy tôi, diễn

những cảnh đời ngay trước mắt tôi, không vội vã, không khoa trương, như

thường tình, như mộc mạc, như đương ở ngoài đời kia. Chỗ thì vạch như

chân tơ kẽ tóc cho mà thấy, chỗ thì thoáng lướt qua cho mà hiểu. Như bảo

rằng hãy nhìn kỹ đi. để mà nhận diện, để kịp nghĩ ra, để mà biết giật mình, để

bật cười phá, để mà giận căm, mà phỉ nhổ, mà xót thương đến phải thổn

thức.

Bản cáo trạng, lời cảnh tỉnh, những nỗi niềm tâm sự cay đắng ngọt

ngào, cứ thế sừng sững dâng lên. Và nhân vật thì người nào ra người nấy, từ

gương mặt, quần áo, tóc tai, đến điệu bộ, tâm lý ẩn núp sau hành động, sau

những mưu toan, sau những cạm bẫy vừa tàn ác vừa lừa mị của một bọn,

cắn xé nhau đấy, liên kết nhau đấy, hoành hành trên lưng những người lương

thiện, những người nhân hậu, để cuối cùng đẩy họ vào nhiều kiểu chết.

Gập bản thảo, tôi còn nghe được những giọt máu trong tim ông nhỏ

xuống những trang viết. Biết bao ngày sau đó, ngồi trước tiểu thuyết mình

đang viết dở, tôi chỉ còn ngồi lặng, bất lực. Nỗi bất lực hiếm có trong một đời

văn, thúc giục ta phải lục lại vốn liếng, lục lại nhân vật, lục lại mối quan hệ

giữa người cầm bút với đời. Câu hỏi lại dấy lên trong tôi những kỷ niệm.

Ai cũng biết, và tất nhiên ông là người biết rõ hơn ai hết, có những kẻ

đã từng ăn ở tàn tệ bất lương đối với ông, công khai giày đạp tên tuổi ông,

phản bội tấm lòng ông. Nhưng cũng chưa bao giờ tôi thốt câu hỏi đó, và cũng

chưa bao giờ Người nhắc chuyện đó, dù trong giây phút tôi cảm nhận được

Người im lặng. Như rằng cũng là cái vốn trời cho, cứ để nó lặn vào trong ta,

để rồi tự nó sẽ sống bật dậy trong những nhân vật tiểu thuyết. Đến giây phút

cuối cùng của đời người, quả là tôi vẫn thấy ông cầm bút, ông còn ghi cả

những dự định tác phẩm sẽ phải làm. Mặc dù một thời, có lúc tay chân ông

cử động khó khăn và ông đề nghị có một người ghi chép giúp. Thì đến hôm

nay, di sản ông để lại, tất không chỉ như chúng ta đã biết.

Một tài năng nở rộ ở hai thời điểm của một đời người, khi ông ở tuổi trẻ

đang sung sức (Kép Tư Bền, Bước đường cùng) và khi ông ở tuổi đã thật

chín (Đống rác cũ). Lại một sự thật nữa đặt ra trước tôi. Cả hai thời điểm nở

rộ tài năng, ông đều phải gặp những cảnh ngang trái. Hàng mấy chục năm

sau, dần dần bạn đọc xác định. Quả vậy một thời rất dài, ghi những sự thật tai

nghe mắt thấy, dù của lịch sử đã qua chứ không kể là chuyện hôm nay. Nhớ

gì ghi nấy có giá trị đóng góp như với bộ bách khoa toàn thư sống về một thời

kỳ xã hội, người viết bị lên án. Phơi bầy những rác rưởi ghê tởm và sự tàn

bạo ở một xã hội cũ nhằm bảo vệ những giá trị con người, tác phẩm Đống rác

cũ bị đình chỉ lưu hành.

Bản lĩnh nhà văn lại một lần nữa được thử thách.

Đời nhà văn là đời toàn bộ tác phẩm. Một cuộc đời đi cạnh đời thường

mà nhà văn đã dốc sức, đã chắt lọc, đã chăm chút và xả thân vì nó. Ở cuộc

đời ấy, nhà văn sống vẫy vùng bằng nhịp đập của chính quả tim mình, bằng

cái đầu của chính mình, không chịu đội mũ của ai khác đè dấn xuống, hoặc

rượt đuổi theo cái bả người khác dứ gọi.

Sưu tầm và in lại toàn bộ tác phẩm của những nhà văn như ông đương

là một chủ trương của Đảng và Nhà nước, được thể hiện từ tinh thần nghị

quyết 05 Bộ Chính trị đã ban hành về công tác lãnh đạo văn hoá văn nghệ. Vì

đất nước ta trải qua chiến tranh, việc lưu trữ tác phẩm tại các thư viện không

còn đầy đủ. Vì đối với nhân dân, có một yêu cầu khẩn thiết về bảo vệ các di

sản của dân tộc. Vì những thế hệ đi sau chúng tôi, rất cần được đọc toàn bộ

những tác phẩm thuộc thế hệ trước trong nước mình. Một nền văn học muốn

phát triển theo hướng dân tộc hiện đại, không thể không đi lên từ cái nền mà

những thế hệ đi trước ta xây đắp. Kính trọng và nối tiếp những gì người trước

đã khám phá, đó là đạo đức xã hội chủ nghĩa. Trong lĩnh vực tài năng, làm

sao tồn tại được sự cào bằng, hoặc việc tẩy xoá. Một lần cha tôi đã đùa vui

bằng câu nói ấy. Hàng năm, cứ vào mùa xuân, ngày xưa, bè bạn cha tôi

thường kéo nhau lên Bưởi. Và khi ấy tôi được làm chân phụ bếp dọn mâm

giúp mẹ. Những kỷ niệm yên vui sao lúc nào cũng vẫn quấn quýt bên tôi.

Trong những giây phút buồn nản nhất, những giây phút mà tôi được nghe

hoặc chứng kiến những cảnh ngược đời đến phải thầm thì với cha, thì những

kỷ niệm kia dắt tôi đứng dậy và tôi lại được trong bàn tay ấm nóng của Người

dắt dìu, như ngày nào còn thơ bé trên bãi biển Trà Cổ.

Thỉnh thoảng lên Bưởi thăm một người bạn, mỗi khi đến đoạn rẽ vào

làng Võng Thị, có lẽ từ một nếp quen ẩn sâu trong tiềm thức, xe tôi đạp chậm

lại. Nhưng rồi chợt nhớ ra, tôi phóng vội. Một lần đã dắt xe vào con đường đi

về làng, nhưng cũng chỉ đến chỗ ngoặt sắp mở ra một khoảng rộng đi thẳng

đến tận cổng nhà cũ của mình thì tôi quay trở ra. Tôi không muốn có một hình

ảnh gì mới lạ in hằn trên những cảnh cũ đã gắn bó thân thuộc.

Con đường lát gạch nghiêng không bị các nhà đứng ven san sát ép

chặt hai bên như ở đoạn phía ngoài, đã mở ra thoáng đãng với những cảnh

ao sáng trưng dưới ánh mặt trời, những khu vườn xinh xinh với diềm hàng

rào cúc tần đội những sợi tơ hồng rối lồng bồng. Những hàng xoan đứng xít

vào nhau, đến mùa hoa nở tím bạc một khoảng không như sương phủ, và

đến mùa đông này, đeo lúc lỉu những quả vàng.

Cổng nhà tôi sơ sài hai cánh gỗ cài then. Một rặng nhãn ven theo ngõ

dẫn vào sân trước. Tường hoa thấp ngăn sân với vườn. Một phiến đá to nhẵn

thín kê nằm, có lẽ đã từ lâu lắm người ta dùng để đập lụa nhuộm thâm. Phiến

đá ấy nay thành cỗ ngồi chơi. Hai cây roi to xùm xoà cả bóng. Vào mùa hè,

sau một đêm mưa rào có những tiếng lộp bộp ngoài vườn, sáng ra chúng tôi

đi nhặt những quả roi chín trắng đã bị gió mưa vặt xuống hộ. Những trái roi

đường ngọt lừ. Mãi mãi sau này, chưa một làn nào chúng tôi được ăn những

quả roi ngọt mọng như thế. Trong vườn trước nhà có hai cây hoa mộc,

hương thơm toả đượm khí trời, và những gốc hồng nhung, hoa đỏ rực rỡ

điểm xuyết vào màu xanh của cây cỏ.

Sau những giờ ngồi viết miệt mài, cha tôi thường đi thong thả trong

vườn với điếu thuốc lá trên môi, xem ngắm từng gốc cây, từng cái lá, bắt sâu,

xáo gốc. Những giây phút im lặng một mình. Và sau đó là những trang giấy

được phủ kín bằng những hàng chữ viết đều đặn, rõ ràng, tỏ ra rằng mọi sự

ghi xuống đã được sắp đặt chau chuốt, tỉ mỉ và chính xác từ trong bộ não.

Trang bản thảo của cha tôi rất ít chỗ bị rập xoá lằng nhằng khó đọc. Một cách

làm việc của người viết tuyết thuyết mà thế hệ chúng tôi còn phải theo đuổi.

Mùa đông gió từ ngoài Hồ Tây thổi vào hút qua khe cửa lạnh cóng. Hồi

ấy làng Võng Thị chưa có điện, phải thắp bằng đèn dầu. Đêm đêm dưới ánh

đèn dầu, ông khoác chiếc áo dạ màu sẩm, dựng ngược cổ áo lên che ấm gáy

và khói thuốc lá toả nghi ngút. Chỉ có tiếng ngòi bút của ông lạo xạo trên giấy

cùng với quanh quất là bóng cây phủ xuống. Lấp loáng ánh đèn từ nội thành

hắt ra nhỏ li ti như những vụn sao trời.

Những ngày áp Tết, ông nghỉ viết. Năm nào cũng vậy, ông lặp lại câu

hỏi:

- Năm nay nhà ta có gói bánh chưng không?

Ông săng sái đi vác những cây củi rải rác trong vườn, gom vào bếp.

Ông nhận phần trước:

- Đêm nay cả nhà cứ ngủ yên, tôi thức canh nồi bánh.

Nửa đêm thức giấc nhìn ra, đúng là ông ngồi đó trước ánh lửa bập

bùng sáng rực một góc bếp. Ông nhìn ngọn lửa. Ông im lặng hàng giờ ngồi

nhìn ngọn lửa. Và cái bóng của ông in lên vách lung linh.

Người bạn mà ông đến chơi đầu năm bao giờ cũng là ông Tú Mỡ. Ông

Tú ở bên Láng. Từ Võng Thị ra chợ Bưởi, theo đường Đê la Thành đi thẳng

sang là tới. Nhà ông Tú có cây hoa mai. Hoa mai trắng bây giờ rất hiếm, và vì

nhiều người đã gọi lẫn hoa mận, hoa song mai, với hoa mai. Hoa mai trắng

cánh kép, bông to như hoa đào, nhưng thơm, rất thơm. Trong vườn có một

cây mai thì chỉ cần đến ngõ đã biết, nó phảng phất như phấn như hương mà

không bắt được. Mai hoa không kết quả. Những cánh hoa mai trắng rập rờn

bay trước gió rồi đậu xuống bờ cỏ quanh gốc. Cành mai khẳng khiu, dáng cây

gầy guộc, nhưng hoa trắng phủ kín cành và cánh hoa rơi đậu tản dưới gốc.

Mùa đông dưới nắng hanh, màu trắng lấp loáng rực rỡ và tinh khiết. Bao giờ

đến thăm nhau, hai ông cũng thăm vườn trước, và đến với gốc mai...

Hôm nay... Hình như cảnh vật đã không còn như cũ. Mọi sự đổi thay tốt

đẹp bao giờ cũng có đôi điều đáng tiếc. Vì thế tôi đã không dám quay trở lại

thăm ngôi nhà cũ đầy kỷ niệm. Tôi được biết, những người chủ mói đã nâng

cấp ngôi nhà và khu vườn khác lạ lắm rồi. Tôi muốn giữ nguyên những hình

ảnh đẹp một thời, mà vĩnh viễn sẽ không bao giờ trở lại.

Trước mắt tôi vẫn là ngọn lửa bập bùng chiếu sáng gương mặt của

ông. Ông ngồi trầm tư nhìn ngọn lửa. Và cái bóng của ông in trên vách lung

linh.

Phải chăng đó chính là giây phút thiêng liêng đã tụ hội những gì ông

chiêm nghiệm trong đời để sau này chảy vào tác phẩm.

Giây phút im lặng của người cầm bút. Giây phút đầy sóng gió nhưng vô

cùng quí hiếm.

Tết chuẩn bị cho người anh thứ hai của tôi đi vào chiến trường miền

Nam cũng là cái Tết cuối cùng gia đình chúng tôi ở Võng Thị.

Cha tôi chấp nhận việc ra đi của anh, người con trai duy nhất còn lại

sau người anh lớn của tôi đã hy sinh từ ngày đầu kháng chiến chống Pháp,

cũng bằng sự im lặng. Nhiều lần cha mẹ tôi ngồi trước ấm trà, cả hai tránh

nhìn nhau, cả hai cũng không nói. Xót thương đang phải nén xuống. Vì cần

cho người ra đi được yên lòng. Trên hết là nhiệm vụ với Tổ quốc.

Phút chia tay không ồn ào. Anh tôi ôm hôn cha mẹ và chúng tôi. Lặng lẽ

nhìn anh. Đúng lúc ấy, con trai nhỏ của anh tung bổng quả bóng bay qua cửa

sổ. Thế là buộc lòng người lớn phải bồng bế xuống thang để nhặt bóng. Linh

tính trẻ thơ đã mách bảo, không phải là bố đi một lát như mọi ngày, cũng

không phải vài ngày hoặc chủ nhật bố về như thường đi công tác. Bé phải

được gần bố thêm đến tận chót đường là cái sân dưới kia, mà ở đó là những

bác đang chờ để đưa bố đi xa, xa lắm. Bé không đòi, không khóc nhè, vì đây

là giây phút bé cảm nhận được đang là sự thiêng liêng. Ôi, trẻ thơ có đôi mắt

trong veo. Đôi mắt ấy đã là ngọn lửa soi sáng cho người ra đi trên những

đoạn đường tối tăm cay cực, mãi về tận sau này.

Cha tôi trầm ngâm nhìn xuống đường hút theo cái dáng đi dứt khoát,

cắm cúi, không ngoái lại một lần ấy. Ngôi nhà của chúng tôi vừa bị rút đi một

cây cột. Và lúc này gánh nặng gia đình lại chất lên vai người đàn ông sức vóc

nhất là cha tôi. Cha mẹ tôi dọn về ở cả trong căn phòng nhỏ của nhà 66 Hàng

Bông Thợ nhuộm để gia đình anh đỡ vắng thiếu.

Vài năm đầu thấp thoáng có tin anh mạnh khoẻ. Rồi kháng chiến chống

Mỹ lan ra miền Bắc, Hà Nội đi sơ tán. Từ nơi sơ tán, lâu lâu cha tôi về Hà Nội

để xếp hàng mua các thứ theo tem phiếu, và ngóng hỏi tin anh. Không có tin.

Hy vọng có thể là sự chậm trễ của đường dây liên lạc chăng. Nhưng càng

mong càng bặt. Nhiều năm bặt hẳn. Người gia đình không dám hỏi nhau,

không ai dám nhắc với nhau, vì cùng chung một đoán biết. Cha tôi dồn tâm

sức viết những tác phẩm văn học nhằm đóng góp trực tiếp với cuộc chiến đấu

trực tiếp của miền Nam. Anh con trai người bạn đọc ấy, Nếu không có anh

(sau này khi tôi đưa xuất bản đã đổi tên là Một kiếp người), Trong ấy... ngoài

này...

Ngày kết thúc cuộc kháng chiến chống Mỹ là niềm hân hoan chung của

dân tộc, nhưng cũng là những ngày đầy thấp thỏm lo âu thử thách đè nặng

trĩu xuống đôi vai những người gia đình tôi. Ngày thứ nhất qua đi, không có

tin của anh. Ngày thứ hai qua đi, vẫn không tin tức. Ngày thứ ba, ngày thứ

tư... Những ngày dài đằng đẵng. Trẻ thơ trong nhà đã lớn, các bé không dám

hỏi, không dám nhắc, không dám đùa nghịch, không dám nói to. Như trên tay

cả nhà đang nâng một cái bình dễ vỡ.

Khuya ấy đã sang ngày thứ bảy của chiến thắng, nỗi thất vọng và khiếp

sợ đã sắp nổ bung ra. Nếu cha mẹ tôi, nếu chị tôi và các bé nhận được tin...

Tôi không dám nghĩ hết điều ấy. Tôi cầu mong ở sự linh thiêng câu nói một

lần cha tôi đã thốt lên trong những năm bặt tin anh: "Kháng chiến chống Pháp

gia đình ta hy sinh sáu người, nhưng đến chống Mỹ thì được toàn vẹn".

Những đêm giao thừa Hà Nội, giữa tiếng pháo nổ râm ran, bùng cao rền trầm

rồi vút lên mạnh mẽ như những con sóng xô dạt, tiếng Bác Hồ đọc thơ chúc

Tết. Tôi đứng một mình trên sân gác thượng tầng ba nhìn về phương nam

thầm gọi tên anh, gọi thay cho cha mẹ, thay cho chị và các cháu, ở nơi xa nào

mà tôi không được biết, nếu nghe được tiếng gọi, anh trở về... về quây quần

đoàn tụ với gia đình...

Chợt nghe tiếng guốc lên thang. Thang gác bằng đá granitô, trong đêm

khuya, tiếng guốc giòn vang. Tôi bật choàng dậy. Tôi nhận ra ngay tiếng guốc

của cha gấp gáp. Trống ngực tôi thình thịch. Tôi mở vội cửa, thì cũng vừa lúc

cha tôi bước tới. Như ngọn gió mạnh ào đến, cha tôi vừa thở vừa nói: “-Có tin

anh Tài sống rồi". Nước mắt tôi tràn ùa xuống, tôi gục vào cha. Tiếng guốc lên

thang ấy mãi mãi vang lên trong tâm khảm tôi.

Sau khi Đống rác cũ của ông ra đời được toàn vẹn - sau 26 năm - bạn

đọc càng nhắc đến tên ông. Gặp những cảnh đời, gặp những cảnh trớ trêu

rác rưởi, những mưu đồ ám khí, bạn đọc lại nghĩ đến ngòi bút của ông, gọi

tên những nhân vật của ông.

Ông vẫn đang đi cùng với thời đại. Cây bút Nguyễn Công Hoan mãi mãi

ở độ tuổi của sức trẻ.

(Tuyển tập Nguyễn Công Hoan, tập I, NXB Văn học, Hà Nội, 1983)

CẢM NHẬN CỦA MỘT NGƯỜI ĐỌC TRẺMAI HƯƠNG

Nguyễn Công Hoan khởi bút khi ông 17 tuổi, ấy là năm 1920. Vậy là,

khi tôi chào đời, ông đã có 30 năm cầm bút. Khi tôi có điều kiện tiếp cận và

hiểu được văn chương, ông đã có ngót nửa thế kỷ gắn bó với Văn học. Và khi

tôi chập chững vào nghề nghiên cứu, nhà văn Nguyễn Công Hoan đã ở

chặng cuối của con đường sáng tạo bền bỉ, dẻo dai suốt trên nửa thế kỷ với

một sự nghiệp vừa độc đáo, vừa đồ sộ gồm 300 truyện ngắn và trên 30 tập

tiểu thuyết truyện dài.

Tôi thuộc lứa tuổi cháu của ông và thuộc thế hệ bạn đọc thứ ba của văn

ông. Trước tôi ít nhất đã có hai thế hệ độc giả và hai thế hệ nghiên cứu đọc

và nghiên cứu về ông. Chính bởi thế và trên ý nghĩa ấy, tôi coi mình là một

người đọc trẻ, và xin phép được nói một đôi cảm nhận của tôi về ông, một tài

năng lớn.

I - Trong cuốn Đời viết văn của tôi, Nguyễn Công Hoan tâm sự: "Chưa

bao giờ tôi có ý định viết văn để được gọi là nhà văn"... "Lòng muốn viết

những cái mà mình thấy cần viết, không viết không an tâm, không viết thì bứt

rứt, hậm hực, thấy canh cánh bên lòng" - Đó cũng là điều đầu tiên tôi cảm

nhận được qua những trang văn của ông. 

Viết, đối với Nguyễn Công Hoan trước hết là sự trang trải với cuộc đời

và số phận của những con người mà trái tim nhạy cảm của ông, tấm lòng

nhân ái, biết đau đời của ông, tình yêu thương đồng loại sâu xa nơi ông, đã

khiến ông phải vì nó mà đa mang. Viết với ông, dường như một cách sống,

để ông gửi gắm những yêu thương hay căm giận, bênh vực, bảo vệ hay phê

phán, đả phá, chở che, san xẻ hay bóc trần, tố cáo... văn là đời, ít thấy và hầu

như không thấy qua trang văn những dấu tích riêng của cuộc đời ông, ông lăn

mình, quên mình đi giữa thế giới những con người mà ông yêu thương. Cũng

chính vì thế, ngòi bút Nguyễn Công Hoan cũng chỉ tố cáo, đã phá những gì

từng đè nén chà đạp lên những con người xung quanh ông, chưa bao giờ

ông tố cáo, bênh vực cho chính mình, dẫu cuộc đời ông cũng đầy những gian

truân và lận đận...

Biết vượt lên cái tầm thường để sống cao, sống đẹp. Biết quên mình đi

để vì người. Biết vượt trên nỗi đau của riêng mình để đau nỗi đau của đồng

loại... Phải vì thế mà Nguyễn Công Hoan sớm thành nhà văn, và đã là một

nhà văn lớn, một tài năng!

II - Ở thế hệ chúng tôi, đọc tác phẩm của những nhà văn tiền bối sống

và viết trước hàng nửa thế kỷ, thường không khỏi có những điều khó hiểu,

những sự cách biệt, hoặc ít ra cảm nhận về cái hơi hướng cổ cổ, kể cả từ ý

tứ đến văn phong, chữ nghĩa. Nhưng thật lạ, đọc Nguyễn Công Hoan, tôi thấy

thoải mái và thanh thản. Ông như người của hôm nay - Người đồng hành

cùng chúng tôi và văn ông cũng vậy, nó hoà nhập, đồng thời với văn chương

hôm nay. Có khác biệt đâu giữa những truyện cuối cùng ông viết: Trong

chuyến xe lam (Văn nghệ 4-10-1975), Câu chuyện của cô ấy (Văn nghệ 27-

12-1975), với Sóng Vũ Môn và những truyện đầu tay của ông viết năm 1920,

cả về văn phong và ý tưởng? Và nếu đem đặt những sáng tác của Nguyễn

Công Hoan vào dòng chung của văn học Việt Nam hiện đại, đương đại, cũng

khó tìm thấy dấu hiệu của sự khác biệt, xưa cũ. Ngay giữa cuộc đời hôm nay,

gặp một điều gì nhiễu nhương, nhăng nhố, một điều gì thương tâm hay đen

bạc, tôi đã nghe nhiều người ao ước thốt lên: "Ôi, giá như cụ Nguyễn Công

Hoan còn sống, thế nào cũng lại có một truyện ngắn thật hay!"

Ngay trong văn phong - cái dễ bị "cũ", bị "lạc hậu" nhất - cũng không

cảm thấy sự xa, cũ khi đặt văn Nguyễn Công Hoan trong dòng chảy của Văn

học đương đại - Giản dị, dân giã, xúc tích mà giàu hình tượng, tự nhiên và

linh hoạt, bình dị và chắt lọc, tinh tế, tất cả những cái đó là gì nếu không phải

dấu hiệu của một tài văn đích thực, nó không cần đến sự gân cốt, không cần

phải làm duyên làm dáng, phải tỉa tót, công phu, không cần đến bất cứ một kỹ

nghệ "làm văn" nào.

Đọc Nguyễn Công Hoan, do vậy, tôi có cảm giác ông thật gần gặn, ông

là nhà văn của hôm nay, nhà văn của đương thời, người vẫn luôn luôn mang

đến cho tôi những điều mới lạ. Có lẽ trong lịch sử văn học Việt Nam, hiếm

nhà văn mang lại được cho mọi thế hệ độc giả cảm giác nhà văn của và luôn

của đương thời như thế!

Cùng đọc Nguyễn Công Hoan, cái cảm nhận ấy trong tôi rõ ràng, càng

đậm. Có một giới hạn nào không, có sự cũ càng, lạc lõng nào không ở những

tài năng? Văn nghiệp và văn tài của Nguyễn Công Hoan đã giúp tôi trả lời câu

hỏi ấy. Không, mọi sự phân chia ranh giới về thế hệ, về không gian, về thời

gian dường như đều vô nghĩa trước một tài năng đích thực.

III - Nhiều người đã nhắc đến số phận người nông dân và những người

lao động nghèo dưới đáy xã hội, đặc biệt cách nhìn nhận của nhà văn

Nguyễn Công Hoan với những lớp người nghèo khổ, bất hạnh ấy. Cố nhiên,

đó là đóng góp rất lớn của cây bút hiện thực xuất sắc Nguyễn Công Hoan.

Riêng tôi, một người phụ nữ, tôi thực sự xúc động trước tấm lòng và

những trang văn ông dành cho những người đàn bà bất hạnh trong cuộc đời.

Nếu nói văn chương lớn ở tấm lòng và tài năng văn chương chỉ thực sự có

được khi có cái tình, cái tâm làm "lõi cốt" thì hơn ở đâu hết, người đọc cảm

nhận được cái lớn cái tài của nhà văn Nguyễn Công Hoan qua tấm lòng nhân

ái và cái tình ông dành cho những người phụ nữ bất hạnh, lận đận này.

Trước Hết, phải thấy rằng: "Nguyễn Công Hoan có cái nhìn rất mới về

số phận người phụ nữ. Giữa xã hội thực dân, phong kiến, người đàn bà là

người phải gánh chịu tất cả mọi chua cay, đè nén của xã hội và gia đình. Đàn

bà là những số phận cùng cực nhất trong xã hội, đến nỗi, dường như họ

không còn được coi là những số phận, những con người - Ngay từ thời ấy,

Nguyễn Công Hoan đã công bằng để khẳng định, để viết về những số phận

đàn bà, và xẻ chia với những số phận đớn đau của họ - thực ra, ở thời ông,

cũng đã có những cây bút đàn ông "ghé xuống" đoái thương đến những phận

đàn bà, nhưng ở trang viết của họ, vẫn dễ nhận thấy cách nhìn của con mắt

đàn ông, nhìn vào, nhìn xuống, nhìn từ xa - Nguyễn Công Hoan trái lại đã

hiểu thấu đáo về người phụ nữ, ông đã thực sự là người trong cuộc để cùng

đau nỗi đau của họ, buồn nỗi buồn của họ, san xẻ nỗi nhọc nhằn, đớn đau

của họ, cảm thông và bênh vực họ đến cùng. Đồng thời ông cũng là người đã

phát hiện vẻ đẹp nhân hậu, bao dung tiềm ẩn tận thẳm sâu trong tâm hồn họ.

Tôi đã đọc bao lần truyện ngắn "Ngựa người và người ngựa", càng đọc

càng thấy xót xa, chua chát cho tình cảnh thê thảm của người đàn bà giang

hồ, cho cái con "người ngựa" mà chắc chắn chỉ có tình yêu thương và nỗi đau

với số phận đàn bà của Nguyễn Công Hoan, chỉ có ngòi bút tài tình của ông

mới có thể lẫy lách được đến những tầng vỉa cuối cùng của nỗi đau để mang

lại cho người đọc sự cảm thương sâu xa và chua chát đến dường ấy.

Vẫn tấm lòng ấy trong những số phận đàn bà trong Tắt lửa lòng, trong

Cô giáo Minh, trong Lá ngọc cành vàng, trong bao truyện dài và hàng trăm

truyện ngắn súc tích, đậm đà của ông. Và dường như tất cả đã đọng lại,

thăng hoa đến diệu kỳ ở Đống rác cũ.

Lần giở lại và suy ngẫm trên hơn một ngàn trang bộ tiểu thuyết đồ sộ

"Đống rác cũ” của ông, tôi càng rưng rưng thổn thức trong nỗi thương cảm,

day dứt về những số phận đàn bà được khắc hoạ trong những trang viết xuất

thần của một tài năng. Nhà văn Tô Hoài đã khẳng định những đóng góp đặc

sắc, lớn lao của Đống rác cũ. Theo ông "chỉ nói riêng về những chương miêu

tả gia đình một nhà nho, một gia đình phong kiến điển hình, với những thói

tục hủ lậu đã giam hãm và hành hạ những người phụ nữ trong ngưỡng cửa

của gia đình, người đọc đã phải sửng sốt trước tài năng của ông. Ông đã

phơi bầy, đã kết tội giai cấp bóc lột một cách đặc sắc nhất. Ông tố cáo xã hội

phong kiến thối nát thời kỳ mà thực dân Pháp mới xâm lược nước ta, đem giá

trị cao cho bộ tiểu thuyết công phu ấy của ông. Phần thành công trong biểu

hiện và mổ xẻ tư tưởng cũng như khung cảnh những nhân vật phong kiến ấy

hoạt động, đã là sự tích tụ biết bao từng trải cuộc đời với những cảm xúc và

suy nghĩ của riêng ông".

Quả đúng như vậy. Và cũng không chỉ trong Đống rác cũ, toàn bộ tác

phẩm của Nguyễn Công Hoan, như một bộ cẩm nang quý giá, đối với những

người đọc trẻ chúng tôi, giúp chúng tôi hiểu cả một xã hội, một thời kỳ lịch sử

dân tộc mà chúng tôi không được sống trải. Nếu như Ban zắc đã dựng được

một Tấn trò đời của xã hội phương Tây, thì ở Việt Nam hơn ai hết, Nguyễn

Công Hoan đã dựng được một "Tấn trò đời” của xã hội Việt Nam thời thực

dân phong kiến. Trong đó, là những tấn bi kịch thảm thương của phận đàn bà

đủ các giai tầng, hoàn cảnh, đủ các lứa tuổi, nghề nghiệp...

Những người đàn bà trong "Đống rác cũ" chịu số phận nổi chìm đau

đớn trong cả hai vòng quay đảo của xã hội và gia đình. Gắn với Anbe Thừa -

sự lai tạp giữa thằng Sở Khanh Á Đông với tên Tác Tuýp phương Tây - là

năm người đàn bà được chằng lại với nhau trong cái quan hệ gọi là "gia

đình": Mẹ Mão, cô Múi, cô Lễ, Xuy Dan và Mari. Trong đó ngoại trừ con quỷ

Tây lai Mari, là bốn người đàn bà Việt Nam chất phác. Từ những phương trời,

những cảnh ngộ khác nhau, cuộc đời đã dun dủi họ gặp Thừa để cùng rơi

vào cạm bẫy của tên Sở Khanh và thành vật hy sinh của nó. Quả trong văn

học Việt Nam hiếm có những bộ tiểu thuyết tập trung được nhiều những trang

viết đọng đậm lại ấn tượng sâu sắc đến thế về người phụ nữ. Mỗi chương,

trói lại một kiếp đàn bà, mở ra một tấn thảm kịch. Những chương viết về cái

chết tội nghiệp của cô Lễ, về tình cảm của mẹ Mão sau khi bị tù oan, về cuộc

"kỳ ngộ" đau lòng của Xuy Dan với người cha - để lại thành gái giang hồ,

thành "người ngựa" với chính người cha từng bỏ rơi cô khi còn đang bụng mẹ

sau khi đã lừa vét đến những đồng tiền cuối cùng của mẹ cô, để lại sinh ra

một "kiếp đàn bà" mới với những tấm thảm kịch chắc chắn còn muôn lần tồi tệ

hơn những gì Bà và Mẹ nó từng phải nếm trải.. Ngay khi ngồi viết những

dòng này, vẫn cứ day dứt, sâu xoáy trong tôi cái hình ảnh cô Lễ tội nghiệp với

những tiếng kêu, những trận đòn, những mũi giày đạp tới tấp vào mặt, vào

hai mạng sườn, vào khắp cái thân hình đã quá tiều tuỵ của cô, chỉ vì tội cô

không chịu cho thằng lừa đảo tiếp tục "đào mỏ”, một cái xác chết bé xíu, co

quắp, dưới chân tường bệnh viện, thế nhưng cái xác cô đơn và oan khốc ấy

vẫn tiếp tục bị hành hạ, bị mổ ra để làm cái gọi là bằng chứng cho một mưu

đồ bẩn thỉu mới của Anbe Thừa mà cả Pháp giới, Y giới và Giáo giới đã túm

tụm cùng hiệp sức để "phát minh" ra... vẫn cứ xoay vòng trong đầu tôi, hình

ảnh cái bè chuối nửa chìm, nửa nổi, quay đảo trong dòng nước lũ hung tợn

đang sắp nhấn chìm đi cái gọi là một kiếp người của mẹ Mão. Cái bè chuối

nửa chìm, nửa nổi, cái khung xương gầy gò, mù loà, đang kiệt đi vì đói, dậm

một nửa trong nước, vẫn cứ níu mãi trong tư tưởng của tôi... Và vẫn đang

hiển hiện bên tôi cô bé Xuy Dan trong trắng, hồn hậu, tay ôm đứa con mới

sinh, ngơ ngác, chua chát khi ngã ngủ ra rằng: cả hai mẹ con cô đều có

chung một người cha - tên Sở Khanh mang tên Anbe Thừa, vẫn đang hiển

hiện trước mắt tôi phút hấp hối của Anbe Thừa. Cả bốn người đàn bà tội

nghiệp lại hiện diện trong sự sám hối muộn màn của hắn, trong sự đối lập của

con quỷ Tây lai Mari với bốn người đàn bà Việt Nam nhân hậu, chất phác.

Nguyễn Công Hoan đã cho người đọc một lần nữa cảm thông đến tận cùng

nỗi đau của những kiếp đàn bà và mến phục vẻ đẹp nhân hậu, tiềm ẩn và

được gìn giữ sâu xa nơi họ. Vẻ đẹp ấy là vũ khí của cái thiện, nó đủ sức

mạnh khiến một tên sở Khanh, đểu cáng đên như Anbe Thừa cũng phải sám

hối...

Quả đó là những trang tuyệt bút, thật dữ dội, thật xót xa. Vừa tố cáo,

vừa bênh vực, bảo vệ. Nguyễn Công Hoan đã tố cáo quyết liệt những thế lực

chà đạp người phụ nữ để thiết tha bênh vực họ. Chỉ một người vốn sống gần

gũi, hoà đồng trong nhân quần lao khổ; vốn có sự quan sát tinh tế, sắc sảo;

vốn do tình yêu thương sâu nồng với những người đàn bà, như với người

mẹ, người chị, người em, người con, người cháu của chính mình và nhất là

sự một sự đồng cảm thường trực với những nỗi đau của con người... Chỉ có

một người như thế, mới có được những trang văn như thế, mới có được sự

mô tả, xẻ chia và lý giải nhất quán thấu lý, thấu về tình thân phận đàn bà

trong hàng loạt tác phẩm, trong suốt cả đời văn như thế.

Chính đó là dấu hiệu của tài năng và chính đó là cơ sở để khối tác

phẩm đồ sộ tới mức khổng lồ của Nguyễn Công Hoan vượt qua mọi giới hạn

để đến được với mọi thế hệ độc giả, và lưu lại mãi mãi trong lòng mến mộ

sâu xa của họ...

6-3-1993

NHỮNG PHÚT LẶNG TRONG MỘT ĐỜI VĂNLÊ MINH

Đã hơn nửa thế kỷ. Những năm tháng đầy sóng gió và bão táp dội

xuống gia đình tôi, mà Cha là người đứng mũi chịu sào. Tất cả vẫn thức dậy.

Phải đến khi trưởng thành, tôi mới dần hiểu, những năm 1939 - 1945 ấy đã

tạo biết bao biến đổi cho xã hội và cho cả gia đình mình.

Mở đầu là năm 1939, cha tôi vừa chuyển từ Trà Cổ về dạy học ở Thái

Bình. Ngày 29-9-1939, mật thám xộc vào khám nhà, sau đó ra trường bắt ông

giữa giờ đang lên lớp, giải sang sở mật thám Nam Định để tống giam. "Tội

tàng trữ một tài liệu của Đệ tam Quốc tế, hiện vật là cuốn Staline - Thuộc điều

3 và 4 của Sắc luật ngày 22-9-1939..., là một tài liệu tuyên truyền cộng sản...".

Nhờ sự can thiệp của Đảng xã hội Pháp (SFIO) mà ông đã gia nhập, khi dạy

học ở Nam Định, ông được ở tại ngoại và vì ông có giấy khai sinh là người Hà

Nội, nên toà Nam Án không có hiệu lực. Bản án đã kết tội ông 3 năm tù bị huỷ

bỏ.

Năm 1940. Nửa đêm, lần đầu trong đời, tôi nghe tiếng gọi cửa giật

giọng:

- Có giấy của quan đốc học.

Cha tôi đang dạy ở trường Monguillot. Bọn mật thám Tây, ta xồ vào nhà

như cơn bão. Khi chúng cuốn xéo, đồ dùng, sách vở lộn tung toé, nhà cửa

tan hoang. Chú Bông và anh Khoái tôi bị chúng xích tay cướp đi mất. Hai

ngày sau cha mẹ tôi bổ đi dò tìm mới biết, chúng giải cả hai sang sở mật

thám. Các anh Cương (Nguyễn Cơ Thạch), Đống (Mai Chí Thọ), Lộc (Thép

Mới)... Các anh vốn thân nhau từ lâu, chẳng chủ nhật nào không đến nhà tôi

khi còn ở gác số 7 phố Chợ Rồng, bên Nam Định. Khi Cha tôi bị tống ra đảo

Trà Cổ, một trường thượng du mà cha đã phải đi một lần, là Lao Cai - kỷ luật

giáng xuống Cha vì "đã quan hệ với thợ thuyền" - các anh và chú ở lại Nam

Định học tiếp.

Cha đổi về dạy ở Thái Bình, gia đình ở gọn một nơi. Sáng chủ nhật

nghỉ học, chú và anh thường xin phép đi chơi pic-nic. Thực là các anh ra bến

Tân Đệ. Khi bị bắt cả rồi, tôi mới hiểu, đó là địa điểm trung tâm giữa Thái Bình

và Nam Định ít bị để ý, khi hai bên các anh đến gặp nhau. Họ cùng trong một

tổ chức Thanh niên phản đế. Ba tháng sau bị giam giữ và tra khảo ở sở mật

thám Nam Định, anh tôi được tha về, còn tất cả đều nhận án tù đầy lên Sơn

La. Thời ấy đã có nhà tù cho trẻ dưới 17 tuổi gọi là "Nhà trừng giới", ở vùng

đồi hoang Tri Cụ (Bắc Giang). Anh tôi mới 16 tuổi, nhưng nhà chạy chọt lo lót

nhiều cửa, anh thoát và tiếp tục đi học.

Năm 1942. Tôi học năm thứ 2 trường thành chung và anh học năm thứ

4. Chiều thứ năm, lớp có một giờ libre (tự do), nên hơn 2 giờ tôi mới đi học.

Vừa rẽ vào con đường đến trường đã giật bắn mình. Chiếc xe ô tô

căng bạt kín đậu ngay trước cổng, lố nhố nhiều học sinh bị đẩy giúi lên xe. Tôi

nhận ra ngay anh Khoái. Trống ngực tôi đánh thình thình. Chờ xe rồ máy, tôi

chạy vù vào trường. Xôn xao, nhốn nháo. Tất cả 11 học sinh bị mật thám xích

khoá tay ngay giữa giờ học. Các bạn đến nắm tay tôi:

- Chắc cậu đã biết, các anh bình tĩnh lắm. Chúng mình thật khâm phục.

- Nhưng đáng khinh là có đứa đã báo mật thám.

Ngay sau đấy tôi được biết, chính là cháu lão đốc học. Lão vào làng

Tây, cho cháu ở ngay trong pensionnat (nhà lưu trú học sinh) do lão cai quản.

Từ ngày anh Khoái được tha về, hắn vẫn theo dõi. Thời ấy, xã hội rất ngại

giao dịch với gia đình luôn bị khám nhà và có người bị bắt vì làm cộng sản.

Vậy mà... các bạn của cha mẹ tôi vẫn đến. Lần này lo lót chạy chọt, anh phải

chịu án một năm tù. Tháng tháng, có một ngày phép, gia đình được vào đề

lao thăm, gặp nhau chỉ 15 phút trước mặt cai ngục. Cha đã làm quen bao giờ

không rõ, lần nào ông cũng mời thuốc lá và hai người chuyện trò vui vẻ. Vì

thế anh đủ thời gian dặn khéo tôi các việc. Có lần tôi vẫn kịp giúi cho anh ít

giấy gói thuốc lá rất mỏng vê nhỏ ra ngoài mẩu chì như que tăm, theo lời anh

dặn. Ở trong tù, tổ chức cách mạng vẫn hoạt động, anh viết tài liệu huấn

luyện chuyển qua các khám. Mẹ tôi đứng che chắn. Cha nói chuyện thời sự

với cai ngục, cốt đem thông tin mới cho anh.

Năm 1943 anh ra tù, bị quản thúc - tức là không được đi đâu ra khỏi thị

xã nếu không được phép của sở mật thám. Mỗi tháng, anh phải cầm sổ đến

trình diện. Thời kỳ này tôi vẫn có liên lạc với chị Kền ở Kiến Xương lên, từ

sau khi anh Đát (Lê Thành), người kết nạp tôi vào tổ chức bị bắt. Thư từ giữa

anh Khoái và tổ chức, tôi chuyển qua chị Kền. Ngày ngày, anh ngồi đọc sách

và viết. Lúc nhà vắng người, anh huấn luyện tôi về chủ nghĩa cộng sản, về

công tác cách mạng. Suốt đời không thể quên bài học: "Khi bị mật thám bắt,

phải thế nào?". Anh dạy tôi nhiều bài hát, trong đó có một bài gây nhiều xúc

động: "Kìa xa xa nơi Côn đảo, sóng nước muôn trùng". Hát thì thầm mà lòng

cũng thật lãng mạn. Tuổi trẻ, chỉ biết vươn tới. Tôi lần trên đàn măng-đô-lin

để ghi nốt nhạc, rồi in để phổ biến. Đồ lề in ấn, chúng tôi cất giấu trong thị xã

mà anh cần, đã có Cha. Tôi là con gái, dễ bị lộ, vì trong xã hội thời ấy, nam

nữ thụ thụ bất thân.

Ba tháng sau, chị Kền báo tin, đã tổ chức xong việc đưa anh tiếp tục đi

hoạt động. Tôi rà soát trong nhà, không để vương một dấu vết. Còn anh, anh

căn dặn tôi mọi việc tiếp tục. Biết rằng anh lại ra đi, sẽ khó được gặp và gian

truân thì quá nhiều. Tôi nhìn trộm anh lúc ngồi cắm cúi viết, anh đang cố để

lại cho tôi những bài huấn luyện. Thương mà xót. Những trận đòn tra tấn các

anh khi tôi đi đưa cơm vào sở mật thám vẫn còn văng vẳng bên tai, những

tiếng kêu, tiếng thét. Tôi đánh bạo thì thầm: "Để em cùng đi với". Anh nhìn tôi,

nghiêm khắc: "Bé, đi quẩn chân". Tôi chớp chớp mắt. Anh dịu giọng: "Đâu

cũng là việc, phải cùng cố gắng". Tôi nuốt nước mắt.

Mùa hè ấy, mọi tối, các anh trong nhà vẫn cùng các bạn ra chơi ở sân

vận động, trượt pa-tanh. Anh Khoái cũng tham gia. Khuya ấy mọi người

hoảng hốt về báo với Cha, không tìm thấy anh đâu chỉ có đôi guốc của anh để

trên bãi cỏ ven bờ sông. Có lẽ trời nóng, anh lội xuống bơi rồi trượt chân. Tôi

lặng lẽ. Sớm hôm sau, rồi liền trong 3 ngày, cha mẹ tôi thuê người đi tìm vớt

anh nhưng không thấy. Cha tôi phải cầm sổ quản thúc của anh đến trình sở

mật thám. Tôi nghe cha thốt với mẹ: "Để con còn kịp thời gian...". Cha tôi

ngầm hiểu.

Ba tháng sau, tin dữ đến với gia đình, anh bị bắt khi qua đò. Do cận thị

mà mặc giả nông dân thì không thể đeo kính, anh bị "chó" theo, không kịp

phát hiện. Đò đã nhổ sào. Lần này anh bị kết án 5 năm tù. Ít tháng sau, một

vụ án khác liên quan đến anh, anh bị giải lên Hà Nội. Được tin mật báo, tôi

đến bến ô tô, lên xe để ra Tân Đệ, nơi có tầu thuỷ đi Hà Nội. Trưa mùa hè

nắng chang chang. Lát sau, quả nhiên thấy anh. Đầu cạo trọc, áo số tù, chân

đi đất, tay xích khoá, lính áp giải đến bến xe, đẩy anh lên ô tô ngồi. Lính

xuống hàng nước ngồi, chờ đủ khách. Tôi nói vội các việc từ sau khi anh đi và

anh cũng cho tôi biết, lần này có thể anh phải án 20 năm và thế là bị đầy ra

Côn Đảo. Đêm nay, trên đoạn nào tầu thuỷ cập bến thuận tiện, anh sẽ trốn.

Tôi đứng trên bờ, nhìn anh bị lính đẩy xuống tầu. Người và hàng đông

nghịt. Tầu hú còi rời bến cũng là lúc tôi tìm được bóng dáng anh trên boong,

hai tay xích khoá đưa lên cao. Trong bóng chiều buông bảng lảng, vẳng bên

tai câu hát: "Kìa xa xa nơi Côn đảo, sóng nước muôn trùng". Con tầu nhoà

mờ.

Cha tôi luôn bị gọi đến sở mật thám. Một lần chúng doạ ông: "Có đứa

khai ra con gái ông, liệu mà bảo nó". Không một lời răn đe, trách mắng, cho

đến một hôm, học trò cũ của Ông làm trong sở đến báo tin, tên tôi có trong

danh sách. Ông đưa tôi đi trốn. Nhà một y tá mà ông quen biết, ở dưới Kiến

Xương. Dăm ngày vẫn yên ả, ông đón tôi về. Không hề nói ra mối quan hệ

của ông với ông y tá.

Những năm 1942-1943 ấy, đêm đêm Cha vẫn ngồi viết và luôn canh

chừng mọi động tĩnh. Ngày vẫn đi dạy học, còn mẹ trông nom cửa nhà. Tôi

xin thôi học, lấy cớ bị viêm phổi và đi dạy Truyền bá quốc ngữ, để phát triển

đoàn thể Phụ nữ cứu quốc. Thấp thoáng có người đến gặp Cha, thầy thầy

con con, như học trò cũ. Dần dần gia đình tôi là nơi đi về của cán bộ. Các anh

luôn nhớ những nắm cơm với tôm rang mẹ tôi gói theo khi các anh lại ra đi.

Mẹ còn giúp tôi đi bán tín phiếu cho Việt Minh, quyên quần áo để gửi lên

chiến khu. Còn Cha, giúp các anh nhiều việc khi các anh "nhờ".

Sau này mới biết, có anh là Tỉnh uỷ viên, Xứ uỷ viên. Họ rất tâm đắc khi

chuyện trò với Cha. Và Cha cũng thật quý trọng họ ở tầm hiểu biết. Ngày ấy

trong nhà tôi còn giấu một máy thu thanh tự tạo, để hàng đêm các anh nghe

tin đài phương Tây, theo sát những diễn biến của cuộc chiến tranh giữa hai

phe phát xít và đồng minh. Đến thời phát xít Nhật ngự trị ở Thái Bình, thì

nhiều lần Cha tôi đến gặp cụ Phan Kế Toại, lúc đó là Tổng đốc tỉnh. Ông

thuyết phục cụ đứng về phía Tổ quốc Việt Nam. Từ tình thế quân đội Nhật hất

cẳng Pháp và nông dân Thái Bình phải phá ruộng để trồng đay cho Nhật, nạn

đói hoành hành, người chết xám đen như ngả rạ khắp trong tỉnh... Cụ nên

ủng hộ tổ chức Việt Nam...

Đầu năm 1945, khi Cha tôi bị phát xít Nhật bắt về tội làm Cách mạng,

trong gia đinh chỉ có mẹ. Chú cháu, anh em tôi đều mỗi người mỗi địa

phương, hoạt động bí mật, không tin tức gì về với gia đình. Cuộc sống của

những người gia đình tôi tham gia cách mạng năm 1939-1945 đã như trong

bão tố, lúc im lìm, lúc nổi sóng. Mỗi người mỗi nhiệm vụ, tuỳ theo hoàn cảnh,

sức lực, kiên quyết theo đuổi lý tưởng đến cùng. Trong khi đó, không phải

không có những trường hợp đã xảy ra trong Đảng thời kỳ khốc liệt này. Có

những người ra tù vẫn hoạt động tiếp, không sờn lòng, dù đã nếm trải mọi tra

tấn, đầy đoạ. Nhưng cũng có người tìm cách lảng tránh, "trùm chăn" nằm im,

không dám liên lạc với cách mạng. Có kẻ đi làm tay sai cho phát xít, đế

quốc...

Lần giở những trang "Đời viết văn" của Cha, tôi nhìn rõ hơn con đường

Cha đã ghé vai gánh vác cùng anh em, chú cháu tôi và cả trong những đối

phó của Cha với cường quyền để giành giật một đời văn, như Hoàng Trung

Thông đã viết: "Khó nhọc và phong phú bao nhiêu".

Chính phủ thực dân phát xít hoá dần chế độ kiểm duyệt sách báo bị tái

lập. "Thấy tôi viết một vài truyện gây tinh thần phản chiến (Chiến tranh) và đề

cao ý thức kháng nhật của phụ nữ Trung Quốc (Thiếu Hoa), bọn thực dân

doạ tôi, khám nhà, suýt kết án tôi 3 năm tù. Nhưng tôi khai sinh ở Hà Nội,

không thuộc toà Nam Án xét xử" (Trích T.211).

"Quân đội phát xít Nhật tràn vào Đông Dương, việc kiểm duyệt càng

khắc nghiệt. Tôi bắt đầu viết một loạt truyện lấy tên chung là "Hồi còi báo

động". Tôi gửi đăng báo. Nhưng kiểm duyệt xoá gần hết. Trước đó, tôi có viết

một truyện ”Êu, êu Mê-đo), cũng bị xoá gần hết. Rồi "Công dụng của cái

miệng", "Người thứ ba", "Chuộc cụ"... đều bị cấm" (Trích T. 212 - T. 213).

"Nhân nhà xuất bản Tân Dân mở báo "Truyền bá" đăng truyện nhi

đồng, tôi viết cho "Truyền bá". Muốn cẩn thận, tôi không ký tên thật, xoay lại

những chữ thành tên giả là Ngọc Oanh. Truyện Ngọc Oanh được kiểm duyệt,

cho ra trót lọt... Lần thứ hai viết cho "Truyền bá", tôi ký hẳn tên tôi. Quả nhiên,

sách được ra. Tôi viết vài truyện nữa cho "Truyền bá" rồi lấn thêm một bước

nữa, viết tiếp tục cho người lớn đọc" (Trích T.217).

Quả là Ông "không chịu lùi trước bất kỳ thế lực nào. Ông không hề

khom lưng cúi cổ, cúi đầu trước thực dân và lũ cường quyền" (Hoàng Trung

Thông). Quả là một "ngòi bút sức lực, dũng khí, lạ lùng" (Tô Hoài).

Nghề viết là nhu cầu tự thân của nhà văn. Những dòng viết mang tư

tưởng và phẩm cách của nhà văn. Ngày 8 giờ, ông dạy học ở trường, về nhà

chấm bài cho học sinh. Ông đứng mũi chịu sào cả một gia đình lớn, triền miên

bị đế quốc rình rập, truy đuổi. Người Cha, người Anh phải thực mắt chứng

kiến số phận của các con, các em mình, tiếp nối tiếp đi trong bão lốc, bản

thân cũng trong bão lốc, trong nghèo nàn và cả... nợ nần. Bình tâm và quả

cảm xiết bao trong niềm tin ở lý tưởng, người nhà văn mới tự tách được mình

để "sống" số phận các nhân vật tiểu thuyết mà mình theo đuổi, gắn bó, mà

mình tự ý thức trách nhiệm phải tố cáo để bênh vực.

Nhà xuất bản lảng tránh Ông. Sở kiểm duyệt ra lệnh, bất cứ Ông viết gì

cũng không cho ra. Các ngả đường để tác phẩm của Ông đến được bạn đọc

đã bị chặn đứng. Hoặc tìm nghề khác kiếm sống? Hoặc bẻ queo ngòi bút, đầu

hàng? Hoặc cam chịu an phận? Ông vật lộn bằng nhiều kiểu mẹo, kể cả

"chiến thuật" đi vòng vèo để nguỵ trang tác phẩm (Thanh đạm), kể cả tìm

cách đưa xuất bản những tiểu thuyết mang ý tưởng của mình đăng trên báo

trước đây (Ông chủ - Bà chủ, Cô làm công...)- Riêng "Cái thủ lọn", Nhà xuất

bản Đời Mới hối lộ 15 đồng cho kiểm duyệt, vẫn ra đời được vào năm 1944.

Làm những việc "quẫy đạp", không phải Ông không biết đến sự theo

dõi và đòn thù của đế quốc sẽ giáng xuống con, em mình đang hoạt động

cách mạng bí mật, đang bị cầm tù - và chính bản thân Ông cũng đang làm

nhiều việc tự thấy cần thiết cho cách mạng, cũng như những việc do Đảng

giao phó. Sách và truyện của Ông bị "kiểm duyệt cấm" luôn là niềm tự hào

của Ông, của cả gia đình và bè bạn Ông. Cũng như việc gia đình thường

xuyên bị mật thám khám xét, bị bắt người, không làm bất kỳ ai trong gia đình

nao núng.

Tình cờ năm 2001, tôi thấy những dòng viết đánh giá đời văn của

Nguyễn Công Hoan trong giai đoạn này:

"Nguyễn Công Hoan đang như diều gặp gió thì việc "Bước đường

cùng" bị cấm và "Cái thủ lợn" không được in làm cho ông chán nản sáng tác"

("Nguyễn Công Hoan - Tác giả và tác phẩm" - T. 27). Có lẽ nên dùng từ chính

xác hơn. "Cái thủ lọn" bị kiểm duyệt cấm, khác nghĩa hoàn toàn với "không

được in". Chán ngán không thể đồng nghĩa với "Chán nản".

Khi Như Phong viết: "Nguyễn Công Hoan bắt đầu tự khẳng định được

mình một cách mạnh mẽ và vững chắc vào khoảng những năm 1929 - 1931.

Nguyễn Công Hoan đã tự vạch cho mình một con đường đi, một con đường

tích cực tiến bộ nhất so với tình hình văn học công khai nước ta hồi ấy". Vậy

đâu phải nhờ "gió" mà "diều" lên!

"... Vô hình chung Ông đã tuyên truyền không công cho phong kiến phụ

hoạ với thực dân..." (T. 87 - "Tìm hiểu truyện ngắn Nguyễn Công Hoan -

1979).

"Do Nguyễn Công Hoan còn thiếu nhận thức về mặt lý luận và phương

pháp sáng tác của bản thân nên đến thời kỳ đen tối của những năm 40, Ông

dễ bị phân hoá theo khuynh hướng xấu (lãng mạn, tiêu cực) rồi bế tắc, lúng

túng" (T. 91) - Cùng sách).

"Đầu thời kỳ Mặt trận dân chủ, Nguyễn Công Hoan có chịu ảnh hưởng

của Đảng... nhưng ông vẫn để lộ những nhược điểm vẫn có... ông vẫn đứng

trên cương vị một trí thức tiểu tư sản, chưa thật giác ngộ mà tiếp thu ảnh

hưởng đó... Nói thực ra ông chưa dám làm cách mạng, mới chỉ là nhà văn có

cảm tình với phong trào" (T. 72 - "Nguyễn Công Hoan 1903 - 1977").

"Quả là khi gặp những khó khăn khách quan thì những chỗ yếu vốn có

trong tư tưởng nhà văn lại bộc lộ và đời viết văn của Ông đến 1943 coi như

hoàn toàn xuống dốc" (T. 28 - "Nguyễn Công Hoan - Tác giả và tác phẩm).

"Qua một thời rực rỡ, đến lúc Nguyễn Công Hoan đang lâm vào tình

trạng bế tắc (1943) thì may thay cuộc Cách mạng tháng Tám thành công"

(T.33 - Cùng sách).

Đến đây thì những đánh giá về Nguyễn Công Hoan không còn thuộc

lĩnh vực văn chương, tác phẩm, mà thuộc về phẩm chất chính trị một nhà văn

trong những thời điểm gian nan nhất của cách mạng. Một con người phụ hoạ

với thực dân là con người đi lầm, đi chệch, mất phương hướng vì chưa thật

giác ngộ, chưa dám làm cách mạng. Vậy mà "đang lâm vào tình trạng bế tắc"

thì "may thay Cách mạng tháng Tám thành công). Chính phủ Cách mạng đưa

ngay Ông vào nhiệm vụ Giám đốc Sở Tuyên truyền Bắc Bộ. Chẳng hoá ra

Chính quyền Cách mạng quá dễ dãi? Ông bị phát xít Nhật bắt, bỏ tù về tội

chính trị, đến Cách mạng tháng Tám mới được tự do, chẳng hoá ra không lý

giải gì về cái gọi là ”1943-1945"? Và đến năm 1948, Ông được kết nạp vào

Đảng Cộng sản Đông Dương, khi đang công tác ở Tổng cục Chính trị Quân

đội nhân dân Việt Nam?

Đã thật tiên đoán khi Nguyễn Công Hoan viết một đoạn trong "Đời viết

văn của tôi”, từ năm 1957:

"Có một số hiện tượng văn học của ta hồi trước Cách mạng tháng Tám,

anh em làm nghiên cứu bây giờ có nhận thấy nhưng chưa tìm ra lý do...

Nghiên cứu để thấy hiện tượng là tốt, nhưng tìm ra lý do của hiện tượng mới

càng tốt hơn. Nếu không, sẽ suy luận... Người phê bình độc lập suy nghĩ và

phán đoán, không nhắc lại điều người trước đã viết. Chẳng lẽ có một khuyết

điểm của một tác phẩm mà người này nói rồi, người khác cũng nói lại. Chỉ lợi

cho mình là chẳng lẽ ta lại chẳng nói gì. Nên tránh cái lối quái gở thiếu vinh

dự ấy" (T. 388).

"Nếu công kích thẳng quan trường như từ trước đến giờ tôi vẫn làm, tất

kiểm duyệt xoá hết sách của tôi. Tôi cần thay đổi chiến thuật... Thế nào kiểm

duyệt cũng mắc mưu... Độc giả yêu quan ngày xưa, so sánh với quan ngày

nay, sẽ khinh ghét, kinh tởm bọn đỉa đói" (T. 388).

Tô Hoài cũng đã viết:

"Bây giờ có một bài đọc sách ngắn khoảng nửa gang tay chữ trên báo

Cờ Giải phóng in litô, phát hành bí mật (Vậy đâu phải là báo Cứu Quốc, như

người viết phê bình - T. 79 - "Nguyễn Công Hoan 1903 - 1977". Chắc người

ấy cũng chỉ nghe kể. Nghe rồi nói theo!). Rất tiếc khi nước nhà độc lập, các

nhà phê bình nghiên cứu văn học vẫn cứ nguyên tinh thần bài đọc sách ngắn

ngủi ấy mà nói lại... Ừ thì tác phẩm ấy có thể chứa đựng tư tưởng bảo thủ

nhưng phải được lý giải rằng bảo thủ thế nào, cái gì không thể chỉ im lặng và

lặp lại một bài điểm báo thông thường".

Sáng tạo văn học nghệ thuật mang nhiều đặc thù, hoàn toàn khác biệt

với mọi hình sản xuất khác, dù sản phẩm của nó cuối cùng cũng trở thành

hàng hoá. Lao động sáng tạo văn học nghệ thuật hoàn toàn không rập khuôn,

đầu này vào nguyên liệu, tức khắc đầu kia tọt ra sản phẩm, với năng suất đều

đặn như gà đẻ trứng.

Tiểu thuyết "Tranh tối tranh sáng", Nguyễn Công Hoan viết ngay khi

vừa mới ra tù tháng 8-1945 (do phát xít Nhật bắt về tội chính trị), viết ngoài

giờ gánh vác trách nhiệm giám đốc Sở Tuyên truyền Bắc Bộ bộn bề và mới

mẻ. Nhà xuất bản "Sự thật" ấn hành năm 1946, đang in dở dang thì kháng

chiến toàn quốc, nhà in phải di chuyển, bản thảo bị thất lạc, tình cờ Tô Hoài

nhặt được ở nhà in Tiến Bộ trong rừng, khoảng 40 trang. Mười năm sau

(1956), Ông viết lại, dày khoảng 463 trang in.

Cả hai sự kiện kể trên trong một đời văn dường như hiếm và cũng

đáng để ta suy nghĩ. Nếu không từ những vốn tích luỹ, quan sát tỉ mỉ, xuất

phát từ ý tưởng giác ngộ cách mạng quyết liệt và bền bỉ, từ tầm nhìn sâu sắc

được trang bị mạnh mẽ trong những tiếp xúc với Đảng ở giai đoạn 1942 -

1945, thì dù có sống giữa cơn lốc của nạn chết đói khủng khiếp mà tỉnh Thái

Bình là điển hình của cả nước, người nhà văn cũng chỉ còn ôm nỗi kinh

hoàng. Hoặc cho dù đến sau Cách mạng tháng 8 - 1945, nhà văn mới "bừng

tỉnh" để "đi lấy tài liệu", thì tiểu thuyết cũng không thể tọt ra như con gà đẻ

trứng để năm 1946 đã có ngay bản thảo ở nhà in. Và những nhân vật tiểu

thuyết làm sao đủ thời gian để hiện hình!

Bản thảo bị thất lạc, 10 năm sau (1956) nhà văn vẫn viết lại được,

chẳng là minh chứng về thực tế cuộc sống khốc liệt thời trước Cách mạng

tháng 8 mà Ông đã trải ở Thái Bình vẫn bám riết Ông, thôi thúc Ông. Nó

chứng minh giai đoạn mà đời văn của Ông buộc có những "phút lặng", do đế

quốc ngáng chặn ngòi bút, đến mức Ông phải dùng mọi "chiến thuật" để đến

với bạn đọc (tất nhiên kết quả không phải thuộc quyền của Ông). Cùng lúc,

Ông tìm một lối đi: tích luỹ, tạo độ chín để vượt cao hơn, và vì thế khi đất

nước vừa giành được độc lập, Ông mới kịp sinh ra được hàng loạt tiểu

thuyết, mà mở đầu là "Tranh tối tranh sáng" - NXB Sự Thật ấn hành năm

1946.

"Yếu tố quyết định một tác phẩm bao giờ cũng là sự sống. Trong "Tranh

tối tranh sáng", tôi đã viết một chuyện xảy ra ở nơi tôi đã sống, trong hoàn

cảnh xã hội tôi đã trải, với những nhân vật tôi đã thuộc" (T. 236 - Đời viết văn

của tôi). "Tranh tối tranh sáng" viết năm 1956 dày gấp 3 cuốn đã viết năm

1946. Tiếc rằng mất những trang có nhiều con số - mà có thể bây giờ không

tìm đâu ra... Những con số về diện tích Pháp, Nhật bắt nhân dân ta trồng đay,

những con số về số lương thực mà giặc thu từng mùa, ở từng tỉnh, số ấy tăng

dần từ vụ mùa 1942 cho đến vụ chiêm 1945" (T. 234 - T. 235).

Vậy mà cũng đã có một đoạn đánh giá "Tranh tối tranh sáng” đấy chứ,

trong "Nguyễn Công Hoan 1903 - 1977" (T. 85 - T. 86):

"Tranh tối tranh sáng viết về lúc giao thời; thời kỳ tiền khởi nghĩa, chủ

yếu lên án sự áp bức bóc lột của bọn địa chủ cấu kết với thực dân, đế quốc...

Ông đã nhìn thấy nhiều phẩm chất tốt đẹp của những cán bộ hoạt động bí

mật như: Hựu, "anh ấy"... Nguyễn Công Hoan đã chú ý xây dựng cả một hệ

thống hình tượng, từ những tên thực dân cáo già Vamê, Vatxi,... đến những

tên cha đạo, tên dự thẩm. Nhiều loại nhân vật khác đã xuất hiện như mật

thám,... nhiều sự việc với thái độ rõ ràng".

Vậy đã chẳng từ những tích luỹ, những nung nấu của những năm đế

quốc "treo giò" rồi cuối cùng bỏ tù ông, những năm trong nhà ông luôn có cán

bộ bí mật đi về và ông trực tiếp gánh vác nhiều việc của cách mạng. (Đến

năm 1998, bà Nguyễn Công Hoan được nhận bằng "Có công với nước").

Chính những cán bộ hoạt động mà ông tiếp xúc thời bí mật ấy, đã hoá thân

vào tác phẩm: "Hựu, anh ấy”. Bởi có một khắc nghiệt trong nghề văn, nếu

nhân vât được nhào nặn từ "tài" lấy mẫu của tác phẩm người khác, người đọc

nhận ra ngay. Nó không có phần hồn mang dấu ấn tác giả, để "sống thành

một hệ thống hình tượng trong tác phẩm".

Trong ký ức đời tôi, chưa phút nào gặp nguy nan Cha đứng ngoài lề

hoặc ngả nghiêng, trốn chạy. Không có Cha và Mẹ hoạt động theo cách của

riêng mình, cuộc đời tham gia cách mạng trong bí mật luôn bị khủng bố của

anh em, chú cháu tôi từ tuổi 13 - 14, đâu có thể kiên cường và liên tục cho

đến hôm nay. Vậy mà bước vào kháng chiến chống Pháp chưa được 6 tháng,

Ông đã chịu ngay nỗi đau, anh Khoái tôi hy sinh mới hơn 20 tuổi. Rồi liên tiếp,

6 tháng một lần, 6 người ruột thịt ngã xuống. Đến kháng chiến chống Mỹ vào

chiến trường miền Nam ông chấp nhận để người con trai duy nhất còn lại đi

vào chiến trường miền Nam. ít năm sau, anh bị bắt và biệt giam trong xà lim

trắng. Cuối cùng không khai thác được gì ở anh, "ngay trước khi xe tăng Bắc

Việt Nam tràn vào Sài Gòn, một quan chức cao cấp của CIA đã gợi ý với nhà

chức trách Sài Gòn là tiện nhất là y "biến mất" Bởi vì Tài là một tay khủng bố

có kinh nghiệm nên khó có thể mong đợi y là một người thắng trận rộng

lượng. Người Nam Việt đồng ý. Tài bị đưa lên một máy bay và ném xuống

biển Nam Hải từ độ cao 10 ngàn bộ. Đến đây thì ông ta đã trải qua 4 năm bị

biệt giam trong một phòng quét trắng toát và cũng chưa khi nào nhận một

cách đầy đủ mình là ai cả" (Decent Intervalt - dịch là "Khoảng cách thích hợp"

- của Frank Snepp, nguyên phụ trách phân tích chiến lược của CIA tại Việt

Nam, xuất bản tại Mỹ năm 1977 (Bản dịch của Cục Tình báo Bộ Nội Vụ (BCA)

ngày 2-6-1981).

Ông viết một loạt tiểu thuyết "Nếu không có anh", "Anh con trai người

bạn đọc ấy", “Trong ấy ngoài này", đáp ứng yêu cầu của cuộc chiến đấu giải

phóng miền Nam. Làm cha mẹ rồi, tôi mới thấu hiểu, ứng xử được như Ông

trước biết bao tình huống khốc liệt của đời người, triền miên dội xuống gia

đình, dội xuống đời văn, không thể từ một người mất phương hướng, lúng

túng, đi chệch và trượt xuống dốc.

Kẻ nào xô Ông xuống dốc? Nếu không là bọn đế quốc cấm đường, truy

diệt, rồi bỏ tù, can gì Ông phải tìm chiến thuật, đi đường vòng vèo, nguỵ

trang, để ý tưởng nung nấu của mình vẫn đến được với bạn đọc. Vậy đâu

phải tự Ông trượt xuống dốc? Không lẽ cuộc sống của một nhà văn khi trực

tiếp hoạt động cho cách mạng đã đẩy Ông xuống dốc? Những cuộc gặp gỡ

trao đổi với nhiều cán bộ hoạt động bí mật, có trình độ lý luận, am tường

chiến lược – những nhiệm vụ được giao cao hơn nhiều so với lần đầu tiếp

xúc thấp thoáng năm 1936 - mà từ đó Ông sinh ra "Bước đường cùng" - thực

chất đã mở ra trước Ông những tầm nhìn mới. Phút lặng - cho dù bắt đầu từ

bọn cường quyền, nhằm triệt hạ cấm đường Ông đến với bạn đọc - thì Ông

đã sử dụng như tấm màn nguỵ trang cho một giai đoạn mới tự vượt chính

mình trong đời làm cách mạng và đời văn. (Tất cả được phản chiếu những

vệt sáng trong "Tranh tối tranh sáng, "Hỗn canh hỗn cư",...). Nhiều người

sống ở thị xã Thái Bình thời ấy vẫn còn nhắc đến hình ảnh Ông giáo Hoan,

ngày ngày vào buổi trưa, đẩy xe bò cùng anh em thanh niên đi quyên gạo,

quyên cơm cứu tế đồng bào bị nạn đói. Đêm hôm bọn Nhật giải hai tên Công

sứ và phó Công sứ Pháp qua thị xã Thái Bình, một cuộc biểu tình lớn nổ ra

tập hợp nhân dân diễu hành kéo lên dinh Tổng đốc với khẩu hiệu: "Đả đảo

Varê, Valăng xô" - "Việt Nam độc lập". Ông giáo Hoan đi gõ cửa từng nhà.

Từng nhà đi theo Ông giáo Hoan, hô khẩu hiệu theo Ông giáo. Mà trời thì

đang mưa lạnh. Cuộc mít tinh họp ngay đêm ấy giữa sân dinh Tổng đốc và

mọi người thật ngạc nhiên đến thán phục - cán bộ Việt Minh diễn thuyết chính

là anh Tài Khoái, con trai ông giáo Hoan mới vừa từ nhà tù vượt ra, đầu còn

trọc tóc.

Rồi chỉ một thời gian rất ngắn ngay sau đó, chính ông phải vào nhà tù

của phát xít Nhật. Cách mạng tháng Tám thành công đâu phải "may thay" với

nhà văn Nguyễn Công Hoan! Và việc gọi là quay ra "làm thơ tình", đến bản

thân mình đã thấy nó không hay nên không thuộc, thì thơ gửi cho ai? Chẳng

cũng là một lối nói trào phúng của Ông vậy sao!

Một bài học Ông vẫn thường căn dặn thế hệ trẻ chúng tôi: Khi đi thực tế

nghiên cứu sự kiện, nhân vật, không thể chỉ đọc các báo cáo, nghe tự kể

hoặc mọi người kể, rồi nhìn hiện tượng. Có khi người ta kể thế, nhưng lại ẩn

đằng sau những điều ngược lại ta còn phải khám phá, bỏ công tìm tòi lý giải,

tự trả lời những câu hỏi từ bản chất cuộc sống, trong thời điểm lịch sử ấy.

Nếu không, ai cần đọc tiểu thuyết. Đời phong phú hơn nhiều.

Suy diễn tuỳ tiện đến chà đạp nhân phẩm của nhà văn, đâu phải

khuynh hướng của Đảng Cộng sản Việt Nam trong phê bình nghiên cứu văn

học. Với nghề văn, đòi hỏi trước tiên là cái tâm và cái đức. Đọc những dòng

tâm sự của Ông, càng thấu hiểu Ông hơn.

"Kể ra thì hồi này tôi còn viết được nhiều. Còn nhiều đề tài tôi chưa viết.

Có nhiều chuyện, tôi định viết, nhưng không viết nổi vì không nỡ, nó thương

tâm quá. Chẳng hạn một cảnh trong gia đình một anh phu xe. Ngày mà tên

đốc lý Hà Nội ra lệnh cấm ngồi xe cao-su hai người, và định giá mỗi cuốc

ngắn, khách phải trả một hào, thì ai cũng tưởng nó tốt với anh em lao động.

Nhưng cái áo ngoài nhân đạo che đậy cái âm mưu bên là nó giết anh em kéo

xe. Bởi vì trong khi ấy, nó hạ giá xe điện xuống mỗi chặng đỗ có hai xu. Cho

nên xe điện đương ế thì chật những khách. Người ta không đi xe kéo nữa, vì

đáng lẽ hai người thuê hai xe, phải trả hai hào, thì đi xe điện, mỗi người chỉ

mất có hai xu. Vì lẽ ấy mà anh phu xe tôi nói trên kia, không kiếm ra tiền để

nuôi nổi vợ và một con. Vợ anh vì bận con mọn, cũng chỉ đi gánh nước thuê,

mỗi ngày chẳng đủ ăn. Hai vợ chồng bèn đổi cách sinh sống, vợ làm nghề

mại dâm. Chồng dắt khách về. Cứ tối tối, người vợ trang điểm xong, thì mang

gửi con bên hàng xóm. Chồng đưa khách về nhà, thì ngồi chờ ở ngoài

đường. Rồi khách ra, anh kéo người ấy đi. Tôi đã ngồi vào bàn giấy, nghĩ ra

cảnh ấy để viết. Tôi đã tưởng tượng hai trường hợp để chọn lấy một. Một là

người khách ở trong nhà anh khá lâu, thì anh vui sướng thế nào. Hai là người

ấy vừa vào đã ra ngay, tức là không vừa lòng vợ anh, thì anh thất vọng và lo

buồn thế nào. Nhưng tôi không chọn được trường hợp nào. Và tôi đã khóc.

Không thể nào hạ bút được..." (T. 214 - T. 215).

Một tấm lòng. Một tâm hồn đáng kính. Một ý tưởng quyết liệt, từ giác

ngộ cách mạng. Suốt đời, Nguyễn Công Hoan trung thành với Tổ quốc, nhất

quán trong mọi ứng phó, trước biết bao tình huống khắc nghiệt (dù với việc

của gia đình, của đoàn thể, của ngòi bút). Ông coi nghề viết là sứ mạng

thiêng liêng. Ông không bao giờ "bứt lìa" hoặc "bán” ngòi bút của mình và

cũng không bao giờ ông tự "cãi" cho chính mình. Như một cây cổ thụ cam

chịu đứng trước giông bão. Như một con khủng long mà Nguyễn Minh Châu

đã từng "nhìn" thấy. Và Hoàng Trung Thông phải thốt lên: "Trong thế hệ nhà

văn cùng với Anh, chẳng ai làm được hơn Anh".

* * *

Tháng Chạp, Hà Nội trong những ngày sang mùa vừa thiêng liêng, vừa

xao xuyến. Những cơn gió heo may mát lạnh. Những đợt lá sấu già trút xuống

lòng đường, lăn lăn xào xạc. Người đi trong gió lạnh đầu mùa như vứt lại

đằng sau những gì nặng nề, những gì gay gắt và cáu kỉnh. Không khí thở nhẹ

nhàng. Những ý nghĩ bay bổng. Những ao ước thoáng đãng. Phía trước là cả

một chân trời. Mặc dầu ngày mai, ngày mai còn chưa biết thế nào. Không ai

tưởng tượng hết được.

Ở cuộc họp lần cuối cùng những người tình nguyện ở lại với Thủ đô,

chúng tôi chia tay nhau, không bịn rịn lo âu, chỉ lắc tay thật mạnh, rồi tan đi rất

nhanh. Ai về với công việc ấy. Đêm nay, 19 tháng 12 năm 1946, 7 giờ kém 5

phút, tất cả đều phải có mặt ở địa điểm chiến đấu đã được phân công.

Buổi chiều, tôi trở về nhà. Gọi là nhà để cho hợp với cách nói thời đại

hôm nay, chứ đó là nơi một số cán bộ chúng tôi thường đi về như một trạm

hẹn. Cha tôi, lúc đó làm việc ở Sở tuyên truyền Bắc Bộ. Ông đã ở đây từ

nhiều tháng trước. Vì thế, những ngày sắp nổ súng, tôi đi về để tiện với công

việc - ngõ Tân Hưng, nhà số 1 Bis, nay là ngõ Tức Mạc, rất gần ga Hàng Cỏ.

Gọi là cùng một nhà, nhưng cha con tôi rất ít dịp được gặp nhau. Mỗi

người đi về một giờ, mỗi người bận bịu một kiểu. Một tuần nay rồi, các cơ

quan Chính phủ đã không còn ở trong thành phố. Cha tôi chỉ thấp thoáng đi

về. Mà những khi ấy, tôi còn bận các việc được phân công ở lại. Mọi người

đều khẩn trương chuẩn bị cho Hà Nội kháng chiến và vận động nhân dân Hà

Nội nhất thiết phải tản cư ra khỏi thành phố.

Chiều 19 tháng 12, tôi trở về. Ngõ Tân Hưng vắng lặng. Đến nỗi tiếng

xích xe đạp cùng với bước chân tôi như vang lên rất to. Các nhà trong ngõ đã

không người. Ngôi nhà xế cửa không tiếng nhạc, không ánh đèn xanh. Rặng

y lan lặng phắc. Một mình tôi chạy lên thang. Tiếng khoá mở cửa sắc lạnh.

Tôi hé cánh và chợt lặng người. Dưới khe cửa có thư. Những dòng chữ viết

vội. Chữ của Cha.

"Tối nay không được ở nhà nữa. Nhớ giữ gìn sức khoẻ".

Không mùi thuốc lá vương lại. Vậy là Cha tôi đã trở về từ sớm? Cha đã

được nhận lệnh... Tôi như thấy bóng dáng Cha, vội vã chạy lên cửa. Cửa

không khoá xích. Vội vã viết dòng chữ. Dòng chữ đọng mọi nỗi niềm ấp ủ của

Cha với đứa con gái nhỏ. Dù đã là cán bộ thì vẫn là đứa con gái nhỏ đang

đứng trước phút giây biến cố sắp rung chuyển toàn đất nước, và cũng là giây

phút có thể quyết định số phận của con, mà cũng là của cả Cha.

Một tháng sau, khi tôi đang ở trong nhà in, bỗng cha tôi xuất hiện. Ba-lô

trên lưng, trấn thủ xám quân đội. Không hiểu sao cha tôi biết được cơ quan

đóng trong nhà dân ở đây mà tìm đến. Hàng ngày chúng tôi ra báo (Báo "Mê

Linh kháng chiến", cơ quan tuyên truyền của Quận VI, Hà Nội), in truyền đơn

và tài liệu do cấp trên đưa xuống. Đêm đêm, Đội tuyên truyền xung phong của

chúng tôi len lỏi vào những nơi địch chiếm trong nội thành, đem báo và tài liệu

đến nhân dân. Bốn chiếc máy in "Mi-nec đạp chân, những thợ in, một phóng

viên mặt trận, cùng với đội tuyên truyền xung phong làm việc không phân biệt

ngày đêm. Máy bay rú xoẹt trên đầu, thả bom, xả liên thanh. Chúng tôi bám

sát trận Vĩnh Tuy.

Cha tôi cũng chỉ ngồi được một lát để tôi giới thiệu với bà chủ nhà

đã cho cơ quan đóng, rồi phải đi. Cha lấy trong ba-lô ra mấy trái cam vàng đặt

vào đĩa biếu bà chủ, và tôi đi tiễn cha ra đến bờ đê. Không một dặn dò, không

một băn khoăn làm nhụt chí con. Như ngày mai cha con sẽ gặp lại. Vậy mà,

sao đến tận hôm nay tôi mới biết ngỡ ngàng. Có lẽ Cha tìm đến tôi vì sau khi

Cha nhập ngũ, khó còn có kịp khác. Mà tôi thì vẫn ở lại mặt trận Hà Nội không

biết sẽ thế nào.

Một lần Cha tôi nói:

- Kháng chiến chống Pháp, gia đình ta hy sinh 6 người. Nhưng đến

kháng chiến chống Mỹ, gia đình mình toàn vẹn.

Lòi ước của Cha nhói đau trong tim tôi.

Sau này Tô Hoài viết:

"Bấy giờ vào khoảng 1967, các vùng tạm chiếm miền Nam đương ngập

ngụa sách vở phản động, văn chương đồi truỵ. Ta cần tìm cách thổi luồng gió

mới vào. Cục Địch vận họp với một số nhà văn, đề nghị viết tác phẩm phù

hợp có thể in công khai trong thành, hoặc in ngoài chiến khu rồi bí mật đưa

vào các đô thị. Nhưng chưa ai làm được gì thì anh Nguyễn Công Hoan đã

xong một tiểu thuyết, trên một trăm trang bản thảo. Hồi kháng chiến chống

Pháp, anh đã viết một truyện theo yêu cầu như thế để quân đội in. Quyển tiểu

thuyết mang tên "Xổng cũi" dày 219 trang - Nxb quân đội (mà ông ký tên tác

giả là Nguyễn Văn Lung).

"Không chỉ một cuốn tiểu thuyết ấy, anh còn viết: "Anh con trai người

bạn đọc ấy", “Trong ấy, ngoài này..." đều trong kế hoạch đóng góp với chiến

trường miền Nam, của một nhà văn với đất nước".

Đã hơn nửa thế kỷ, từ kháng chiến chống Pháp. Đã hơn 60 năm, từ

1939 - 1945. Những việc xảy ra vẫn đi cùng với đời ta như hình với bóng, bất

chấp thời gian. Và sự tìm, để hiểu biết về một con người, vẫn chưa phải hết.

Vậy mà sự hoá thân của tác giả vào tác phẩm, đâu chỉ có thể chỉ cần đọc lướt

một lần.

Tôi cắm cúi xuống những trang tiểu thuyết của Cha, như người địa chất

đi tìm quặng gốc. Ngoài kia gió bấc đang lại tràn về.

Xuân Cầu 18-1-2002

NHÀ VĂN NGUYỄN CÔNG HOAN, NIÊN BIỂU VÀ TÁC PHẨM1. Ngày sinh: 6-3-1903 (8-2 năm Quý Mão). Quê quán: làng Xuân Cầu,

huyện Văn Giang, tỉnh Bắc Ninh, nay là huyện Mỹ Văn, tỉnh Hải Hưng.

2. Cha là Nguyễn Đạo Khang, đỗ tú tài khoa Canh Tý (1900), làm huấn

đạo (tức nghề dạy học) cho đến khi mất.

Mẹ là Tô Thị Tám, làm ruộng.

Bà nội dòng dõi nhà nho, thuộc lòng nhiều sách như Kiều, Nhị độ mai,

thơ Đường. (Dịch giả tập thơ Đường: Thiên thai, là ông Đặng Tích Trù, em

ruột bà). Bà làm nghề dệt vải.

3. Gia tộc họ Nguyễn, nhiều đời có người thi đỗ cao, được ghi tạc trên

tấm bia thân thế sự trạng họ Nguyễn để ở Xuân Cầu.

- Cụ Nguyễn Hằng, đỗ tiến sĩ năm 29 tuổi, khoa Bính Tuất, niên hiệu

Quang Hưng 9, (Mạc Đoan Thái thứ nhất - 1586), làm quan đến chức Tham

chính.

- Cụ Nguyễn Tính, đỗ tiến sĩ năm 30 tuổi, khoa Canh Thìn, niên hiệu

Dương Hòa 6 (1640), làm tới Lễ bộ hữu thị Lang Nghĩa quận công. Hiện còn

văn bia dựng tại Quốc Tử Giám, Hà Nội.

- Cụ Nguyễn Hành, đỗ tiến sĩ năm 33 tuổi, khoa Mậu Thìn, niên hiệu

Chính Hòa 9 (1688), có đi sứ, làm quan đến lại bộ tả thị lang Tước tử. Hiện

còn văn bia dựng tại Quốc Tử Giám, Hà Nội.

- Cụ Nguyễn Gia Cát, đỗ tiến sĩ khoa Đinh Mùi, niên hiệu Chiêu Thống

nguyên niên (1787).

4. Năm Nguyễn Công Hoan lên bốn tuổi (1907), đến ở với người bác

ruột là Nguyễn Đạo Quán, đỗ phó bảng khoa Mậu Tuất (1898) là đại khoa,

được bổ nhiệm tri huyện, sau thăng đến tri phủ. Ông Nguyễn Đạo Quán là tác

giả cuốn "Lịch sử 18 Hùng Vương" và cuốn "Hán văn khai tâm", do Tản Đà

thư cục xuất bản năm 1923.

- Lên sáu tuổi (1909) Nguyễn Công Hoan học chữ nho tại nhà, do bác

dạy. Lên bảy tuổi, bác dạy chữ quốc ngữ, học ca dao... Bác cho học chữ

Pháp vỡ lòng, nhờ thày ký rượu dạy, nhưng lại là học đánh đàn Quảng Đông

với thầy (Phù Ninh - Vĩnh Phú).

5. Năm 1912, Nguyễn Công Hoan 9 tuổi, lên Hà Nội học trường Bưởi,

lớp Đồng ấu (cours Enfantin), ăn ở trong trường.

1913, lên lớp Sơ đẳng B, ra trọ học ở số 8 phố Hàng Hài. (Từ cuối phố

Hàng Gai sang đầu Cửa Nam bây giờ gọi là Hàng Bông. Tên cũ chia theo

từng đoạn phố: Hàng Hài, Bông Đệm, Cây đa Cửa Quyền, Hàng Lờ). Tản Đà

thi sĩ ở xế cửa, nhà số 13. Từ đây quen biết Tản Đà và những nhà văn

thường lui tới đó.

1919, đậu sơ học Pháp - Việt nhưng không thi vào cấp Thành Chung,

trường Bưởi mà về quê.

1922, (17 tuổi), bỏ nhà ra Hải Phòng đi với người anh con bác Nguyễn

Đạo Quán, trọ ở bến Sáu Kho. Quen biết những người làm công Việt Nam và

Hoa kiều. Học các thứ nhạc cụ Phúc Kiến, viết "Quyết chí phiêu lưu" (10 trang

giấy học trò).

1923, trở về quê hương, viết truyện tai nghe mắt thấy khi ở phố phủ và

khi ở Hải Phòng. Lập gia đình. Vợ là Vũ Thị Yến, người làng Đôn Thư, huyện

Thanh Oai, tỉnh Hà Đông, con gái một thầy thuốc có tiếng trong vùng, thuộc

gia đình nho giáo.

1924, (19 tuổi), ra Hà Nội học ôn để chuẩn bị thi vào trường Nam sư

phạm (école normale d’instituteurs ở phố Cửa Bắc, nay là trường trung cấp

đào tạo giáo viên mẫu giáo). Bắt đầu viết truyện dài "Phải gió". Tháng 7

ngừng viết để thi. Trúng tuyển, tháng 9 vào ở nội trú. Chủ nhận ra chơi nhà

Tản Đà, lúc này ông đã mở Tản Đà thư cục. Tiếp tục viết truyện "Phải gió"

vào những buổi tối khi lên phòng ngủ. Bè bạn xem, cười rúc rích, do đó giám

thị biết và tịch thu mất. Bắt đầu đưa đăng một vài truyện đã viết ở quê vào tập

"Truyện thế gian" của Tản Đà thư cục.

6-1923, (20 tuổi), ra ở ngoại trú. Tập hợp những truyện viết hồi ở trong

quê, chưa đăng trong "Truyện thế gian", thành một tập với tên sách là "Kiếp

hồng nhan", Tản Đà thư cục xuất bản, gồm 10 truyện ngắn: Kiếp hồng nhan,

Sóng vũ môn, Cụ đồ Ba, Cô hàng nước, Trần ai tri kỷ...

1924, sinh con trai đầu lòng, đặt tên là Nguyễn Tài Khoái.

1926, bắt đầu đi dạy học tại trường thị xã Hải Dương. Sinh con trai thứ

hai, đặt tên là Nguyễn Tài Đông. Nhà ở 18 phố Đông Thị.

1928, dạy học ở phủ Hồng Châu (Nam Sách bây giờ) cũng trong tỉnh

Hải Dương. Gia nhập Việt Nam Quốc Dân Đảng của Nguyễn Thái học. Sinh

con thứ ba, con gái, đặt tên là Nguyễn Tài Hồng.

1931, dạy học ở thị xã Lào Cai. Liên tục ra mắt bạn đọc những truyện

ngắn đăng dưới mục Xã hội ba đào ký, trong An Nam tạp chí của Tản Đà: Cô

Kếu gái tân thời, Báo hiếu trả nghĩa mẹ, Thế là mợ nó đi Tây. Viết Những

cảnh khốn nạn.

1934, xuất hiện bài phê bình của Trúc Hà đăng ở tạp chí Nam Phong

số tháng 3-1932, trong đó có một đoạn dài, lần đầu tiên đánh giá về Nguyễn

Công Hoan.

1935, dạy học ở phủ Kinh Môn.

Tháng 9-1935, dạy học ở thị xã Nam Định, nhà ở số 7 phố Chợ Rồng

(trên gác). Ra tập truyện ngắn thứ hai gồm 15 truyện, lấy tên truyện ngắn

đứng đầu sách làm tên tập truyện: Kép Tư Bền. Ngay khi sách vừa xuất hiện,

18 tờ báo đã đăng bài khen ngợi. Kép Tư Bền cũng là đề tài cho một cuộc bút

chiến giữa hai chủ trương về nghệ thuật. Phái nghệ thuật vị nhân sinh của Hải

Triều viết nhiều bài đanh thép (tháng 8-1935).

Nhà sách Hương Giang (Huế) tổ chức cuộc gặp mặt tác giả với bạn

đọc để tác giả ký tên tác phẩm của mình do độc giả đưa đến. Cuộc gặp gỡ

kéo dài trên bốn tiếng đồng hồ. Cuộc trưng cầu ý kiến của hiệu sách Hương

Giang, kết quả bạn đọc trả lời, tác giả Kép Tư Bền đang được bạn đọc hoan

nghênh nhất. Cũng những năm này, gặp gỡ những người tù chính trị phạm từ

nhà tù Côn Lôn được phóng thích về. Tham gia ban trật tự trong cuộc biểu

tình 1-5-1936 do Mặt trận Bình dân tổ chức tại Nhà Đấu xảo, Hà Nội (nay là

Cung văn hóa Việt - Xô, đường Trần Hưng Đạo). Liên lạc với công nhân các

nhà máy dệt, máy tơ. Được bầu vào Đoàn Hội trưởng chi đoàn Ánh Sáng,

một tổ chức công khai của Đảng. Hồ sơ bí mật của Sở Mật thám ghi về

Nguyễn Công Hoan: "Một tay Cộng sản nguy hiểm cần đưa ra khỏi nơi tập

trung thợ thuyền này". Nghị định của Nha học chính Bắc kỳ thuyên chuyển

Nguyễn Công Hoan đi trường mạn ngược một lần nữa, ra đảo Trà Cổ. Trước

ngày rời Nam Định, trong 16 ngày (1-16 tháng 7 năm 1938) viết xong tiểu

thuyết Bước đường cùng. Báo Tin Tức có bài khen Bước đường cùng. Nhiều

hội ái hữu thợ thuyền xin phép chuyển ra kịch để diễn. Mấy tháng sau, lệnh

cấm lưu hành Bước đường cùng ở Bắc Bộ, rồi Trung Kỳ, rồi Nam Kỳ và Ai

Lao, Cao Miên. Năm nghìn cuốn Bước đường cùng đã bán hết sạch.

1938, dạy học ở trường Trà cổ, thuộc tỉnh Móng Cái.

1939, dạy học ở trường Monguillot, thị xã Thái Binh. Nhà ở thuê, phố

Armand Rousseau (bên trên cầu Kiến Xương). Ngày 29-9-1939, nhà ông bị

khám và ông bị bắt tại trường, trong giờ lên lớp và bị giải sang sở Mật thám

Nam Định để tống giam. Báo cáo mật như sau: "Tội tàng trữ một tài liệu của

Đệ tam quốc tế, hiện vật là cuốn Staline. Thuộc điều 3 và 4 của sắc luật ngày

22-9-1939. Nhận xét: Ngày 29-9-1939, Hoan, 35 tuổi, giáo học ở Thái Bình,

đã bị phát hiện tàng trữ tập sách "Staline", là một tài liệu tuyên truyền cộng

sản. Đương thẩm xét". Nhờ sự can thiệp của Đảng Xã Hội Pháp (SFIO) mà

ông đã gia nhập, ông được ở tại ngoại và vì ông có giấy khai sinh là người Hà

Nội nên toà Nam án không có hiệu lực đối với ông. Bản án đả kết tội ông 3

năm tù, bị hủy bỏ.

Cũng năm 1939, viết Cái thủ lọn, cuốn tiểu thuyết bị cấm và không

được in. Tiếp đó, các truyện ngắn bị kiểm duyệt liên tiếp, xóa bỏ gần hết hoặc

xóa sạch: Êu êu mê-đo, Hồi còi báo động, Công dụng của cái miệng, Người

thứ ba, Chuộc cụ... Ông bị treo bút.

1945, bị bắt về tội chính trị và giam tại nhà tù của Hiến binh Nhật, nay là

số 39 đường Trần Hưng Đạo, Hà Nội.

19-8-1945, ra tù, làm Giám đốc Sở kiểm duyệt báo chí Bắc bộ, kiêm

Giám đốc Sở Tuyên truyền Bắc Bộ.

1946 (43 tuổi). Viết Tranh tối tranh sáng (bản thảo đang in thì toàn quốc

kháng chiến nên thất lạc). Rời thủ đô đi kháng chiến. Gia nhập quân đội nhân

dân Việt Nam... làm Chủ nhiệm tờ Quân nhân học báo, chủ bút báo Vệ quốc

quân, tiền thân của tờ Quân đội nhân dân hôm nay.

1947. Viết Xổng cũi (theo tài liệu của Nha Công an), ký tên Nguyễn Văn

Lung. 20-5-1947, con trai đầu lòng của ông hy sinh tại Nam Định.

1948 (45 tuổi). Được kết nạp vào Đảng Lao động Việt Nam tại Chi bộ

Cục chính trị quân đội nhân dân Việt Nam. Viết truyện ngắn Bà lái đò Việt

Nam, đăng trên tạp chí Văn Nghệ. Em trai ông, Nguyễn Công Mỹ, Giám đốc

Nha Bình dân học vụ, hy sinh ở bến đò Nhật Lệnh, Hưng Yên.

1949. Chiều 19-12-1949, mẹ ông bị bom giặc sát hại ở nơi tản cư, làng

Hòa Xá (Hà Đông). Làm Giám đốc Trường Văn hóa quân nhân Lý Thường

Kiệt.

1952. Viết Bà Năm đi tản cư (chưa xuất bản). Làm ở Ban tu thư, Bộ

Giáo dục, soạn sách giáo khoa lịch sử.

1954. Trở về Thủ đô Hà Nội giải phóng, làm việc ở Hội Văn nghệ Việt

Nam. Viết một số truyện ngắn.

1955. Xuất bản tập truyện ngắn Nông dân và địa chủ, tiểu thuyết Tôi

quyết sống.

1956. Xuất bản tiểu thuyết Tranh tối tranh sáng (đã viết lại hoàn toàn).

1957 (54 tuổi). Hội Nhà văn Việt Nam thành lập, được bầu là Chủ tịch

Hội. Tháng 12-1957 viết xong sơ thảo cuốn Đời viết văn của tôi.

1961. Xuất bản tiểu thuyết Hỗn canh hỗn cư.

1962. Xuất bản tập bút ký Thăm nhà ngưòi anh em chiến đâu anh

dũng.

1963 (60 tuổi). Xuất bản bộ tiểu thuyết nhiều tập Đống rác cũ. Tập 1,

vừa mới ra đời đã bị cấm và thu hồi, đồng thời tập 2 đã có bản in rập thử đến

chương cuối, bị đình chỉ xuất bản.

1964 (21-3). Người con trai thứ hai của ông và là người con trai còn lại

duy nhất, đi công tác vào chiến trường miền Nam.

1965. Viết tiểu thuyết Anh con trai người bạn đọc ấy.

1967. Viết tiểu thuyết Nếu không có anh (theo yêu cầu của Cục địch

vận Quân đội nhân dân Việt Nam, để sẽ đưa vào vùng địch chiếm ở miền

Nam.

1968. Viết tiểu thuyết Trong ấy ngoài này... (theo yêu cầu của Cục địch

vận). Bắt đầu viết Hỏi chuyện các nhà văn.

1969. Hoàn thành bản thảo Đời viết văn của tôi. Tham gia Ban biên

soạn Từ điển tiếng Việt.

1970. Bắt đầu viết Nhớ gì ghi nấy (14-3-1970).

1971. Xuất bản Đời viết văn của tôi. Bặt tin của con trai (sau này mới

biết anh đã bị bắt và bị biệt giam từ 1970).

1973 (70 tuổi). Tái bản hai tập Truyện ngắn chọn lọc.

1975 (72 tuổi). Thăm miền Nam sau giải phóng, viết một số truyện

ngắn: Trong chuyến xe lam, Chuyện của cô ấy...

1977 (74 tuổi). Tiếp tục viết Chữ và nghĩa đăng trên các báo. Bài Về

chữ nhà (báo Văn nghệ số 21, ra ngày 21-5-1977).

6-6-1977, hồi 8 giờ 5 phút, từ trần tại Bệnh viện Hữu nghị Việt - Xô.

DANH MỤC TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN CÔNG HOAN (Xếp theo thứ tự năm viết)

1920. Quyết chí phiêu lưu, Kiếp hồng nhan, Sóng vũ môn (20-21-5-

1920).

1921. Cụ đồ Ba, Cô hàng nước, Trần ai tri kỷ...

1923. Tôi nói dối bà thì tôi làm kiếp chó...

1929. Nhân tình tôi, Răng con chó của nhà tư sản (12-1929).

1930. Oẳn tà roằn (27-2), Hai thằng khốn nạn (7-6), Thật là phúc (9-10),

Lập Giòong (11-12).

1931. Ngựa người và người ngựa (11-2), Nỗi vui sướng của thằng

bé khốn nạn (25-3), Hà thành nữ sĩ, Một cái chương trình quyết thực hành, Sỹ

diện, Chương trình năm năm.

1932. Ông chủ báo chẳng bằng lòng (3-4), Thế là mợ nó đi Tây (18-5),

Xin chữ cụ Nghè (6-6), Gói đồ nữ trang (16-6), Thằng ăn cắp (17-9), Bố anh

ấy chết, Kìa! Con..., Nổi tam bành, Quan tham nửa giờ, Chuyện chó chết,

Chuyên trình năm năm, Cái khổ tâm của người viết "Xã hội ba đào ký". 1930-

1932.

1933. Giết nhau (25-3), Báo hiếu: trả nghĩa cha (28-3), Báo hiếu: trả

nghĩa mẹ (31-3), Cô Kếu- gái tân thời (30-5), Chồng cô Kếu "tân thời" (4-6),

Mất cái ví (21-7), Kép Tư Bền (27-7), Cái ví ấy của ai (19-9), Cái vốn để sinh

nhai (24-11), Samandji (13-12), Đàn bà là giống yếu, Bà chủ mất trộm, Tôi

yêu quý nương, Xà lù, Chúc Tết, Anh hùng tương ngộ, Con ma nghề, Đời

đáng chán, Rồi đôi ta tự vẫn cũng cam lòng, Mày ngu lắm, Người tiết phụ, Ai

không, Tôi xin hết lòng.

1934. Cái nạn ô tô (1-1934), Bà chủ mất trộm (2-1934), Đàn bà là giống

yếu (2-1934), Tôi chủ báo, anh chủ báo, nó chủ báo (16-4), Thầy cáu (3-7),

Một tấm gương sáng (7-1934), Cái thú tổ tôm (19-9), Bữa no... đòn (24-10),

Được chuyến khách, Bạc đẻ, Bạch định kính chi chi, Số đào hoa, Xác thịt,

Cho tròn bổn phận, Vâng! thưa cô..., Mũi tẹt, Godautre, Anh xẩm.

1935. Samandji (4-1), Samandji (2-5), Thanh! Dạ! (2-7), Nhân tài (19-9),

Thế cho nó chừa (7-1935), Mánh khóe (14-9), Xuất giá tòng phu (12-1935),

Nguội điện, Bạn quý, Số độc đắc, Bốp! Bốp! Be be..., Đoạn trường có ai qua

cầu mới hay, Kiếp tài tình, Một bài tính đó, Trái tim với khúc ruột, Thằng điên,

Nỗi lòng ai tỏ, Ngậm cười.

1936. Đào kép mới (5-8), Một tin buồn (27-7), Cái lò gạch bí mật (2-10),

Nghĩ thương người ăn gió nằm mưa, Dám xa xôi mặt mà thưa thớt lòng, Con

lợn vàng, Phi phi.

1937. Thằng Quýt 1 (1-1937), Thằng Quýt 2 (1-1937), Quyền chủ (10-

7), Phành phạch (7-1937), Tôi cũng không hiểu tại làm sao (9-1937), Tôi cũng

không hiểu tại làm sao (30-9), Chiếc quan tài I, Chiếc quan tài II, Chiếc quan

tài III (30-9), Đồng hào có ma (12-1937), Hé! hé! hé!, Mở hàng, Năm mới, Bộ

ấm chén cổ, Tựa cửa chiều hôm, Vui vẻ, trẻ trung, Chuyến tài nam, Thằng ăn

cướp, Anh có vợ chưa, Tôi xà lù trời, Chiến tuyến bình, Giời.

1938. Cái nạn ô tô (1-1938), Con ngựa già (2-10), Ái tình tiểu thuyết,

Trần Thiện, Lê Văn Hà, Mưu làng bẹp, Mua bánh, Chiếc đèn pin, Biểu tình,

Phở, Đã bảo mà, Trên xe điện, Phúc tính, Srey keng, Mua lợn, Danh lợi

lưỡng toàn, Gánh khoai lang, Cái tốt của nhà đại văn hào, Tôi tự tử, Ngượng

mồm, Chuyện con mèo, Chính sách thân dân, Thịt người chết, Sáu mạng

người, Tinh thần thể dục, Sáng, chị phu mỏ, Giá ai cho cháu một hào, Nạn

râu, Đi giày, cấm chợ, Cho êm thấm, Đổi bạc, vẫn còn trịch thượng.

1939. Hai cái bụng (1-1939), Truyện con mèo (2-1939), Tấm giấy một

trăm (7-1939), Lại truyện con mèo (8-1939), Người vợ lẽ bạn tôi, Hồn quê,

Đánh bạc bịp, Nước gì, Tôi xin hết lòng, Con lợn vàng, Cậu ấy may lắm đấy,

Thụt két, Chiến tranh, Thiếu Hoa, Quả mít, Chừa thuốc phiện, Vừa láo vừa

bướng, Một đám cưới, Hồi còi báo động, Êu êu mê-đo.

1940. Người thứ ba (4-1940), Hai bữa cỗ, Những nhà đại văn hào,

Nhân và quả, Kẻ có tội, Hai mặt ấy, Rước sắc, Đọc văn, Phần hiếu, Một bài

học trong nghề xuất bản, Công dụng của cái miệng.

1941. Con ve (6-1941), Tầu đắm. 

1948. Bà lái đò Việt Nam.

1955. Nắm cơm, Mười năm trong ngục, Địa chủ, Quanh cái xác chết,

Công dụng của giấy nhật trình cũ, Chị Liều, Cây mít, Bãi cứt trâu, Chị vú em,

Thằng Giảng với Đảng, Trung thành, Xóm bản Sim, Lưu manh, Chị Trân học,

Phấn khởi.

1957. Anh Dụ, Xây dựng.

1959. Người cặp rằng hầm xay lúa ở ngục Côn Lôn năm 1930.

1960. Những ngày tháng Tám ở Côn Đảo.

1975. Trong chuyến xe lam, Thủ tiêu tù chính trị, Nỗi ray rứt của một

đại tá tỉnh trưởng ngụy quyền, Chuyện cái ví, Chuyện của cô ấy.

NGUYỄN CÔNG HOAN DANH MỤC TÁC PHẨM ĐÃ XUẤT BẢN

(Ghi theo năm xuất bản)*

1923. Kiếp hồng nhan – Tập truyện ngắn Tản Đà thư cục

1929. Vần chữ Việt Nam (sách giáo dục) – Văn Hải thư điếm xb

1932. Những cảnh khốn nạn (còn có tên: Tay trắng, trắng tay). – Tiểu

thuyết (tập I), Dương Xuân thư quán xb

1934. Chuyện chó chết - Xã hội ba đào ký, tập I Mai Lĩnh xb

1934. Người ngựa ngựa người - Xã hội ba đào ký, tập II Mai Lĩnh xb

1934. Hai thằng khốn nạn - Xã hội ba đào ký, tập III Mai Lĩnh xb

1935 . Kép Tư Bền (1931) - Tập truyện ngắn, Nhà in Tân Dân

1935. Đảng Rổ Bẫy - Truyện dài cho thiếu nhi Tân Dân xb

1936. Tắt lửa lòng (1933) - Tiểu thuyết - In lần thứ nhất - Tân Dân xb, In

lần thứ hai - Tân Dân xb, (Chuyển thể sang sân khấu cải lương).

1936 . Cô giáo Minh (1935) - Tiểu thuyết, Tân Dân xb.

1937. Hai thằng khốn nạn - Tập truyện ngắn, Tân Dân xb.

1937. Tấm lòng vàng (1934) - Tiểu thuyết, Tân Dân xb

1937. Tình khuyển mã - Tiểu thuyết, Tân Dân xb

1937. Một công trình vĩ đại - Tiểu thuyết, Tân Dân xb

1938. Đào kép mới - Tập truyện ngắn, Tân Dân xb.

1938 . Tơ vương - Tiểu thuyết, Tân Dân xb

1938. Bước đường cùng - Tiểu thuyết. (Bị kiểm duyệt cấm khi đã phát

hành hết 5.000 cuốn).

1939. Lá ngọc cành vàng (1934) - Tiểu thuyết, Tân Dân xb (Chuyển thể

sang sân khấu cải lương).

1939. Cái thủ lợn - Tiểu thuyết, Tân Dân xb (Bị kiểm duyệt cấm).

1939. Sóng vũ môn - Tập truyện ngắn. Tân Dân xb.

1939. Người vợ lẽ bạn tôi - Tập truyện ngắn. Tân Dân xb.

1940. Ông chủ báo - Tập truyện ngắn. Tân Dân xb.

1940. Nợ nần - Tiểu thuyết, Tân Dân xb

1940. Những cảnh khốn nạn (còn có tên là Chiếc nhẫn vàng - Tiểu

thuyết (tập II) Tân Dân xb

1941. Trên đường sự nghiệp - Tiểu thuyết, Tân Dân xb

1942. Tấm lòng vàng (kịch) - Tân Dân xb

1942. Một đứa con đã khôn ngoan - Truyện thiếu nhi Tân Dân xb

1943. Lệ Dung (1933) - Tiểu thuyết, Đời Mới xb

1943. Thanh Đạm (1942) - Tiểu thuyết, Đời Mới xb

1943. Nghịch cảnh - Tiểu thuyết, Đời Mới xb

1944. Ông chủ, bà chủ - Tiểu thuyết, Đời Mới xb

1933. Bơ vơ - Tiểu thuyết, Đời Mới xb

1944. Cô làm công - Tiểu thuyết, Đời Mới xb

1944. Danh tiết - Tiểu thuyết, Đời Mới xb

1944. Tấm lòng vàng - Tiểu thuyết, Đời Mới tái bản lần 1

1945. Cái thủ lợn -Tiểu thuyết, Đời Mới xb

1945. Người An Nam - Tiểu thuyết, Đời Mới xb

1946. Tranh tối tranh sáng - Tiểu thuyết, Nxb Sự thật (Kháng chiến toàn

quốc, bản thảo đang in dở bị thất lạc)

1946. Đồng chí Tơ - Tiểu thuyết. (In trong báo Sao Vàng từ số 2-21

năm 1946)

1947. Xổng cũi - Tiểu thuyết. Tủ sách Vệ quốc quân xb

1951. Tấm lòng vàng - Tiểu thuyết, Đời Mới tái bản lần 1

1952. Bà Năm đi tản cư - Tiểu thuyết.

1955. Nông dân và địa chủ - Tập truyện ngắn. Nxb Văn Nghệ.

1955. Tôi quyết sống -Tiểu thuyết. Nxb Văn Nghệ.

1955. Bước đường cùng - Tiểu thuyết. Nxb Văn nghệ tái bản lần 1

1956. Tranh tối tranh sáng (Viết lần thứ hai) - Tiểu thuyết. Nxb Văn

Nghệ tái bản lần 2

1956. Bước đường cùng -Tiểu thuyết. Nxb Hội Nhà văn tái bản lần 2

1957. Truyện ngắn chọn lọc - Tập truyện ngắn. Tập 1. Nxb Hội Nhà

văn.

1958. Truyện ngắn chọn lọc - Tập truyện ngắn. Tập 2. Nxb Hội Nhà

văn.

1958. Bước đường cùng - Tiểu thuyết. Nxb Văn học tái bản lần 3

1961. Hỗn canh hỗn cư - Tiểu thuyết. Nxb Văn học.

1962. Thăm nhà người anh em chiến đấu anh dũng - Bút ký. Nxb Văn

học.

1963. Đống rác cũ - Tiểu thuyết (tập 1). Nxb Văn học. (Bị cấm).

1971. Đời viết văn của tôi - Nxb Văn học

1973. Truyện ngắn chọn lọc - Tập I. Nxb Văn học

1974. Truyện ngắn chọn lọc - Tập II. Nxb Văn học

1977. Hỏi chuyện các nhà văn - Nxb Tác Phẩm Mới

1978. Nhớ và ghi (trích Nhớ gì ghi nấy 14-3-1970) - Nxb Tác Phẩm Mới

1983. Tuyển tập Nguyễn Công Hoan - Tập I - Nxb Văn Học

1984. Tuyển tập Nguyễn Công Hoan (trong đó có: Anh con trai người

bạn đọc ấy 28-12-65) - Tập II - Nxb Văn học - Tiểu thuyết.

1986. Tuyển tập Nguyễn Công Hoan (trong đó trích: Nhớ gì ghi nấy 14-

3-1970) - Tập II - Nxb Văn học

1988. Lá ngọc cành vàng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Văn Nghệ

Tp. HCM

1988. Bóng người qua (tên tác giả đặt: Trên đường sự nghiệp) - Tiểu

thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Văn Nghệ tp. HCM

1988. Ngựa người người ngựa - Tập truyện ngắn. Nxb Văn Học

1989. Một kiếp người (tên tác giả đặt: Nếu không có anh. 1967) - Tiểu

thuyết Nxb Hà Nội.

1989. Tắt lửa lòng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Văn Nghệ T/P Hồ

Chí Minh.

1989. Cái thủ lợn - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Hải Phòng

1989. Lá ngọc cành vàng - Chuyển thể phim vidêô

1989. Đống rác cũ (1963) - 4 tập - Tiểu thuyết. Nxb Thanh Niên.

1990. Trên đường sự nghiệp - Tiểu thuyết. Tái bản lần 2. Trường cao

đẳng sư phạm Tp. Hồ Chí Minh.

1990. Cô giáo Minh - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Cửu Long.

1991. Nợ nần - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Hà Nội.

1991. Tấm lòng vàng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 2. Nxb Văn Nghệ T/P

Hồ Chí Minh.

1992. Nguyễn Công Hoan - Chân dung văn học Tiểu luận chọn lọc.

Trường viết văn Nguyễn Du xuất bản.

1993. Nhớ về một thuở (trích Nhớ gì ghi nấy) - Nxb Hà Nội.

1993. Tơ vương - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Hà Nội.

1993. Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan - Nxb Hà Nội. Tái bản.

1993. Tấm lòng vàng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 3. Nxb Hà Nội

1993. Nguyễn Công Hoan - Nhà văn hiện thực lớn - Nxb Hội Nhà văn.

1994. Đời viết văn của tôi - Tái bản lần 1 Nxb Hội Nhà văn.

1995. Tơ vương- Tiểu thuyết. Tái bản lần 2. Nxb Văn Nghệ T/P Hồ Chí

Minh.

1995. Bước đường cùng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 4. Nxb Văn Nghệ

T/P Hồ Chí Minh.

1995. Ngựa người, người ngựa- Tập truyện ngắn Nxb Văn Nghệ T/P

Hồ Chí Minh.

1995. Tấm lòng vàng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 4. Nxb Văn Học.

1996. Truyện ngắn tuyển chọn - (Tập I) - Nxb Văn Học

1996. Truyện ngắn tuyển chọn (Bổ sung những truyện mới sưu tầm) -

(Tập II) - Nxb Văn Học.

1996. Nợ nần - Tiểu thuyết. Tái bản lần 2. Nxb Văn Nghệ T/P Hồ Chí

Minh.

1996. Tắt lửa lòng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 2. Nxb Văn Học

1996. Người cặp rằng hầm xay lúa - Nxb Kim Đồng

1997. (Tủ sách chọn lọc - Nguyễn Công Hoan - Nhân kỷ niệm 95 năm

sinh nhà văn): - Bước đường cùng - Nxb Hội Nhà văn Tiểu thuyết. Tái bản lần

5.

- Lá ngọc cành vàng - Tiểu thuyết. Tái bản lầh 2

- Trên đường sự nghiệp - Tiểu thuyết. Tái bản lần 3

- Những cảnh khốn nạn - (Tập I) Tiểu thuyết - Tái bản lần 1

1998. (Tủ sách Nguyễn Công Hoan - Nhân kỷ niệm 95 năm sinh nhà

văn)

- Tắt lửa lòng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 3

- Đời viết văn của tôi - Tái bản lần 2

- Cô giáo Minh - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1

- Đống rác cũ (Tập I) - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1

- Đống rác cũ (Tập II) - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1

- Lá ngọc cành vàng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 3

1998. Một đứa con đã khôn ngoan (Tập truyện cho thiếu nhi: Một đứa

con đã khôn ngoan - Đồng trinh Gia Long - Đảng Rổ Bẫy (Tiểu thuyết) - Tấm

lòng vàng (Kịch) - Nxb Trẻ - T/P Hồ Chí Minh.

1998. Cái thủ lợn - Tiểu thuyết. Tái bản lần 2. Nxb Hải Phòng

1998. Tấm lòng vàng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 5. Tủ sách Vàng. Nxb

Kim Đồng.

1998. Ông chủ - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Hồ Chí Minh.

1998. Nhớ gì ghi nấy (Toàn tập) - Nxb Hội Nhà văn.

1998. Nghịch cảnh - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Văn Nghệ T/P Hồ

Chí Minh.

1999. Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan - Tủ sách Vàng - Nxb Kim Đồng

(in lần 1 - lần 2)

1999. Bước đường cùng - Tiểu thuyết. Tủ sách Vàng - Nxb Kim Đồng.

Tái bản lần 6

1999. Bước đường cùng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 7. Nxb Văn Nghệ

T/P Hồ Chí Minh.

1999. Tuyển tập truyện ngắn (Tập I) - Nxb Hội Nhà văn.

1999. Tuyển tập truyện ngắn (Tập II) - Nxb Hội Nhà văn

1999. Nợ nần - Tiểu thuyết. Tái bản lần 3. Nxb Văn Nghệ T/P Hồ Chí

Minh

2000. Tuyển tập tiểu thuyết -I - Nxb Hội Nhà văn

* Bước đường cùng - Tái bản lần 8

* Cái thủ lợn - Tái bản lần 3

2000. Tuyển tập tiểu thuyết-II - Nxb Hội Nhà văn

* Lá ngọc cành vàng - Tái bản lần 4

* Tấm lòng vàng - Tái bản lần 6

* Trên đường sự nghiệp - Tái bản lần 4

2000. Tuyển tập tiểu thuyết-III - Nxb Hội Nhà văn

* Tranh tối tranh sáng - Tái bản lần 1

2000. Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan - Tái bản lần 3. Tủ sách Vàng -

Nxb Kim Đồng

2000. Nhớ và ghi - Nxb Hải Phòng

2001. Đống rác cũ (Toàn tập) - Tiểu thuyết. Tái bản lần 2. Nxb Hội Nhà

văn

2001. Bước đường cùng - Tiểu thuyết. Tái bản lần 9. Nxb Văn Học

2002. Ông chủ - Bà chủ - Cô làm công (In chung tập) - Tiểu

thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Thanh Niên

2002. Danh tiết - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Thanh Niên

2002. Bơ vơ - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Hải Phòng

2002. Lệ Dung - Tiểu thuyết. Tái bản lần 1. Nxb Hải Phòng

2002. Nhân kỷ niệm 100 năm sinh nhà văn Nguyễn Công Hoan (1903 -

2003), ấn hành các tập tác phẩm. - Nxb Thanh Niên

* Tập I: Tiểu thuyết

- Hỗn canh hỗn cư - Tái bản lần 1

- Cái thủ lợn - Tái bản lần 4

- Nợ nần – Tái bản lần 4

* Tập II: Tiểu thuyết.

- Tơ vương - Tái bản lần 3

- Thanh đạm - Tái bản lần 1

- Những cảnh khốn nạn - Tái bản lần 2

* Tập III: Nguyễn Công Hoan, nhà văn hiện thực xuất sắc

* Tập VI: Nguyễn Công Hoan với nghề văn

* Ghi chú: Từ năm 1977 - 2002 (25 năm sau khi nhà văn yên nghỉ) đã

xuất bản 79 tác phẩm trong đó 16 tác phẩm lần đầu xuất bản và 22 tác phẩm

gồm tiểu thuyết và nhiều truyện ngắn, tập văn mới sưu tầm được để lần đầu

tái bản.

MỤC LỤCLời nói đầu

Lời người biên soạn

PHẦN ICHÂN DUNG PHÁC THẢO NGUYỄN CÔNG HOAN

NHÀ VĂN HIỆN THỰC LỚN, BẬC THẦY TRUYỆN NGẮN TRÀO PHÚNG

TRÚC HÀ - Một ngọn bút mới - ông Nguyễn Công Hoan

NHƯ PHONG - Một nhà văn xuất sắc của dòng văn học hiện thực phê

phán

VŨ NGỌC PHAN - Nguyễn Công Hoan và những truyện ngắn của anh

PHAN CỰ ĐỆ - Nguyễn Công Hoan

NGUYỄN HOÀNH KHUNG - Nguyễn Công Hoan

TÔ HOÀI - Ngòi bút nhà văn Nguyễn Công Hoan, lực lượng, dũng

khí, lạ lùng

HỒNG CHƯƠNG - Một nhà văn tiêu biểu của chủ nghĩa hiện thực phê

phán

N.I.NICULIN - Nhà văn Nguyễn Công Hoan

TRƯƠNG CHÍNH - Nguyễn Công Hoan

KỶ NIỆM 90 NĂM SINH NHÀ VĂN LỚN NGUYỄN CÔNG HOAN - Một

nhân cách lớn, một sự nghiệp và những bài học lớn

NGUYỄN MINH CHÂU - Nhà văn Nguyễn Công Hoan

PHONG LÊ - Nguyễn Công Hoan

BÙI VIỆT THẮNG - Nguyễn Công Hoan - văn và người

VƯƠNG TRÍ NHÀN - Những cái nháy mắt tinh nghịch 

HOÀNG NHƯ MAI - Có nhiều Nguyễn Công Hoan trong một Nguyễn

Công Hoan

HOÀNG TRUNG THÔNG - Nguyễn Công Hoan như tôi biết

VŨ NGỌC PHAN - Nguyễn Công Hoan

VIỆN VĂN HỌC - Sáng tác và tác phẩm của Nguyễn Công Hoan trước

Cách mạng

JAN MUCKA - Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan và truyện ngắn Sê

Khốp

NGUYỄN THANH TÚ - Chất hài trong câu văn Nguyễn Công Hoan

NGUYỄN THANH TÚ - Lời văn song điệu trong truyện ngắn của

Nguyễn Công Hoan

NGUYỄN THANH TÚ - Kịch hoá trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn

Công Hoan

TRẦN VĂN HIẾU - Chất trí tuệ của tiếng cười và óc châm biếm tinh

quái của Nguyễn Công Hoan

NGUYỄN HOÀNH KHUNG - Nguyễn Công Hoan

PHẦN IITÁC PHẨM NGUYỄN CÔNG HOAN THÀNH CÔNG VÀ ĐÓNG GÓP

TRƯƠNG CHÍNH - Đọc tuyển tập Nguyễn Công Hoan

NGUYỄN ĐĂNG MẠNH - Đọc lại truyện ngắn trào phúng của Nguyễn

Công Hoan

NGUYỄN ĐỨC ĐÀN - Nguyễn Công Hoan

HOÀI THANH - Nhân xem quyển Kép Tư Bền

HẢI TRIỀU - Kép Tư Bền, một tác phẩm thuộc về cái triều lưu "nghệ

thuật vị dân sinh" ở nước ta

HÀ MINH ĐỨC - Cần xác định lại giá trị của "Mười năm" và "Đống rác

cũ"

LÊ MINH QUỐC - Tấm lòng của nhà văn Nguyễn Công Hoan dành

cho trẻ em

TRƯƠNG CHÍNH - Bước đường cùng, tiểu thuyết của Nguyễn Công

Hoan

NAM MỘC - Đọc lại Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan

NAM MỘC - Hỗn canh, hỗn cư của Nguyễn Công Hoan

NGUYỄN THỊ NAM - Đọc lại "Thanh đạm"

LÊ MINH - Sức trẻ của một cây bút

MAI HƯƠNG - Cảm nhận của một người đọc trẻ

LÊ MINH - Thay lời bạt: Những phúc lặng trong một đời văn

Nhà văn Nguyễn Công Hoan niên biểu và tác phẩm

---//---

NGUYỄN CÔNG HOANCÂY BÚT HIỆN THỰC XUẤT SẮC

(Tái bản có bổ sung)

VŨ THANH VIỆT (Tuyển chọn và biên soạn)

NHÀ XUẤT BẢN VĂN HÓA - THÔNG TIN

43 Lò Đúc - Hà Nội

Chịu trách nhiệm xuất bản: VŨ AN CHƯƠNG

Chịu trách nhiệm bản thảo: PHẠM NGỌC LUẬT

Biên tập: VŨ THANH VIỆT

Trình bày sách: NGỌC BÁCH

Sửa bản in: THẢO LINH

Vẽ bìa: LƯU CHÍ CƯƠNG

In 700 cuốn, khổ 14,5 x 20,5 cm. Tại Trường THKT In. Giấy phép xuất bản số:

868-XP-QLXB/32-VHTT. In xong và nộp lưu chiểu quý IV – 2003.