AZƏRBAYCAN TƏHSĠL NAZĠRLĠYĠ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT AKADEMĠYASI

“NEFT VƏ QAZ QUYULARININ QAZILMASI

TEXNĠKASI VƏ TEXNOLOGĠYASI”

FƏNNINDƏN MÜHAZĠRƏLƏRĠN

QISA KONSPEKTĠ

MÜƏLLĠFLƏR: T.E.N. DOS. ĠBRAHĠMOV RAFĠQ SALMAN OĞLU

ASS. BAXġƏLIYEVA ġĠRĠN OQTAY QIZI

© Rafiq İbrahimov,2012

BAKI-2012

MƏSLƏHƏT GÖRÜLƏN ƏDƏBIYYAT

1.Axundov B. Neft və qaz quyularını qzılması, Bakı, MAARĠF, 1977

2.Bəkirov ġ. Qazıma sənətinin incəlikləri, Bakı, Oskar NPM-nın mətbəəsi, 2006

3.R.Quliyev,H.Məcidov,S.Cəlalov. Qazıma məhlulları.Bakı,Elm,2003

4.Quliyev B.A., ġirinov M.M. Neft və qaz quyularının qazılması, Bakı, ADNA-nın

mətbəəsi, 2009

5.R.S.Ġbrahimov, L.B.Kərimov, S.Ə.Rza-zadə və b. “Neft və qazıma”, 2006

6. R.S.Ġbrahimov,Quyuların qazılmasında dağ süxurlarının dağıdılması,

Bakı,ÇaĢıoğlu,2011

7. R.S.Ġbrahimov,ġ.O.BaxĢəliyeva,Süxurdağıdıcı alətlər, Bakı,ÇaĢıoğlu,2011

8.T.Əliyev “Quyuların möhkəmləndirilməsi, sementlənməsi və tamamlanmsı”,

1982

9.Calal Mahmudov. Ġstehsal sahələrinin texnologiyası və sənaye

ekologiyası.Bakı,”ADĠLOĞLU”2001

10.Вадецкий Ю.В. Бурение нефтяных и газовых скважин. M, Академия, 2003

11.Булатов А.И. Справочник инженеpа по бурению, I, II том -М.: НЕДРА,

1985.

12.А.И.Булатов, Ю.М.Проселков, В.И.Рябченко Технология промывки

скважин. Москва, «Недра», 1981

13.А.И.Булатов, А.И.Пеньков, Ю.М.Проселков Справочник по промывке

скважин. Москва, «Недра», 1984

14.Я.А.Рязанов Справочник по буровым растворам. Москва, «Недра», 1989

15.А.И.Спивак, А.А.Попов «Разрушение горных пород при бурении

скважин», М. Недра, 1986

16.Баклашов И.В., Картозия Б.А. Механика горных пород. M.: НЕДРА, 1975

17.А.И.Булатов «Тампонажные материалы и технология цементирования

скважин», М, Недра, 1991

18. А.Г.Калинин. Б.А.Никитин. Бурение наклонных и горизонтальных

скважин. М.; Недра; 1997 (Справочник).

19. Б.А.Никитин, А.Г.Калинин, А.З.Левицкий. Технология бурения

разведочных скважин на нефть и газ. М, Недра, 1998. (Учебник для вузов).

20. Г.Г.Матишов, Б.А.Никитин, О.Я.Сочнев. Экологическая безопасность и

мониторинг при освоении месторождений углеводородов на арктическом

шельфе. М., 2001. Газоил. (Монография).

21.Hussain Rabia.Well Engineering &Construction

MÜHAZIRƏ DƏRSLƏRINDƏ TƏDRIS OLUNAN MÖVZULARININ

MƏZMUNUNUN SĠYAHISI

Proqramın

mövzuları

Mühazirə dərslərində tədris olunan

mövzuların məzmunu

İxtisas üzrə saatlar

1. Giriş.Neft və qaz quyularının fırlanma

üsulu ilə qazilması

6

1.1 Neft və qaz quyularının qazılmasının qısa

inkiĢaf tarixi

2

1.2 Neft və qaz quyularının inĢası, neft və

qaz quyularının qazılması üsulları

2

1.3 Dağ süxurlarının təsnifatı 2

2. Neft və qaz quyularının qazılmasında

dəniz özüllərı,üzən texniki vasitələr və

buruq əsasları

10

2.1 Quruda qurulan buruq əsasları 2

2.2 Dənizdə qurulan əsaslar və dəniz özülləri 2

2.3 Dərin qazıma üçün qurulan dəniz əsasları 2

2.4 Özüqalxan üzən qazıma qurğuları 2

2.5 Yarımdalma üzən qazıma qurğuları 2

3. Neft və qaz quyularının qazılmasında

istifadə edilən qazıma avadanlıqları və

alətləri

12

3.1 VıĢka,onun vəzifəsi və quruluĢu 2

3.2 Kronblok və tal blokları,qaldırıcı

qarmaqlar,tal kanatları,

2

3.3 Qazıma bucurqadları,bucurqadın

yukqaldırma qabiliyyətinin təyini

2

3.4 Buruqda fırladıcı mexanizmlər, rotorlar,

fırlanğıclar

2

3.5 Buruq nasosları və qazıma Ģlanqları 2

3.6 Səyyar və yarimsəyyar qurğuları,buruqda

elektrik təchizatı və qazıma intiqalina

olan tələblər

2

4. Quyuların qazılmasında istifadə edilən

süxurdağıdıcı alətlər

10

4.1 Neft və qaz quyuların qazılmasında

iĢlənilən baltaların təsnifatı;pərli və

ĢaroĢkalı baltaların inkiĢafı və növləri

2

4.2 Almazlı və ĠSM tipli baltalar 2

4.3 Baltaların materialları, damğalanması və

rənglənməsi

2

4.4 Rusiyanın istehsalı olan “Burintex”elmi

istehsalatın БИТ tipli baltaları

2

4.5 PDS qazıma baltaları; xüsusi məqsədlər

üçün baltalar

2

5. Rotorla neft və qaz quyularının

qazılması prosesinin texnologiyası

8

5.1 Dağ süxurlarının dağıdılması

mexanizmi,rotorla qazımanın texnoloji

sxemi

2

5.2 Süxurların qazımaya təsir edən əsas

xassələri, baltanın firladılması

2

5.3 Qazıma rejiminin təyini,baltanın quyuda

səmərəli iĢləməsi müddəti

2

5.4

Qazımanin reys sürətinin təyini,qazıma

rejiminin analiz üsulları

2

6. Maili və üfqi qazıma texnologiyası 10

6.1 Maili quyularının qazılmasının tətbiq

sahələri və məqsədi

2

6.2 Maili quyu profilinin layihə edilməsi 2

6.3 Maili quyuların qazılması üçün alətlər 2

6.4 Üfqi quyuların qazılması üçün texniki

tərtibatlar və qazıma texnologiyası

2

6.5 Ġnhirafetdiricilərin və istiqamətlən-

dirilməyən QKAH-in seçilməsi,

layihələndirilməsi və hesablanması

2

7. Quyuların möhkəmləndirilməsi 10

7.1 Quyu quruluĢları haqda ümumi

məlumatlar

2

7.2 Quyuların möhkəmləndirilməsi məqsədi 2

7.3 Qoruyucu borular və onların birləĢmələri

7.4 Tamponaj materialları haqda məlumat 2

7.5 Neft və qaz quyularının sementlənməsi

üsulları

2

8. Neft və qaz quyularında istifadə edilən

qazıma məhlulları

8

8.1 Qazıma məhlulunun qazımada

əhəmiyyəti

2

8.2 Gilli məhlullarin fiziki mexaniki xassələrı 2

8.3 Qazıma məhlulunun parametrlərinin

tənzimi

2

8.4 Qazima məhlulunun hazirlanması və

təmizlənməsi

2

9. Neft və qaz quyularının qazılmasında

qəzalarla mübarizə

4

9.1 Qazımada baĢ verən qəzaların səbəbləri 2

9.2 Qəzaların ləğv edılməsi

üsulları,mürəkkəb qəzaların ləğvi

2

10 Neft və qaz laylarinin açılması və

quyuların mənimsənilməsinə

hazırlannası

4

10.1 Süxurların təyini,quyuların karotaj

edilməsi, kəmərlarin perforasiyası

2

10.2 Neft və qaz laylarinin açılması üsulları 2

11 Neft və qaz quyularının qazılmasında

əməyin və istehsal prosesinin təşkili

4

11.1 Qazımada əməyin təĢkili,kəmərləri

endirib-qaldirilması üçün alətlər

2

11.2 Boru bazası,qazima turbinlərıtəmiri

bazası,balta meydançası

2

12 Neft və qaz quyularının qazılmasının

texniki iqtisadi göstəricilərı

4

12.1 Quyuların inĢası tskli və onun təĢkili 2

12.2 Qazımanın texniki iqtisadi

göstəricilərinin təyini

2

Cəmi 90 saat

MÖVZU N-1: GĠRĠġ. NEFT VƏ QAZ QUYULARININ QAZILMASININ

QISA INKIġAF TARIXI

Azərbaycanda neft çıxarılması tarixi çox qədimdir. Hətta X əsrdə yaĢamıĢ

ərəb alimi Ə.Məsudi Bakı Ģəhəri yaxınlığında qazılan neft quyularını görmüĢ,

onların qazılması üsulları ilə tanıĢ olmuĢ və bu barədə öz əsərlərində yazmıĢdır.

1733-cü ildə Bakıya gəlmiĢ məĢhur rus alimi doktor Ġ.Lerxe qazılmıĢ 52 neft

quyusu görmüĢ və eyni zamanda bir neçə quyunun qazılmaqda olduğunu qeyd

etmiĢdir.

1771-ci ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının tapĢırığı ilə Bakı neft quyuları

və onların qazılması üsuları ilə tanıĢ olmaq üçün Azərbaycana gəlmiĢ akademik

S.Qmelin də, AbĢeronda neft quyularının dərinliyi 40-50 m və diametrləri 0,7-1,0

m qədər olduğunu qeyd etmiĢdir.

Balaxanıda (Bakı) neft quyularının birində daĢ üzərində yazılmıĢ tarixdə

göstərilir ki, həmin quyu usta Allahyar Məmməd Nur oğlu tərəfindən 1594-cü ildə

qazılıb qurtarmıĢ və istismara verilmiĢdir.

Bunlardan əlavə, XVI-XVII əsrlərdə və sonralar Rusiyada duz və su

çıxarmaq üçün bir çox quyuların çox sadə və ibtidai üsulla qazılması da, tarixi

mənbələrdən bizə məlumdur.

1687-ci ildə Kostroma quberniyasında duz çıxarmaq üçün 5 quyunun

qazılması; 1831-ci ildə Peterburqda, 1833-cü ildə Riqada, Simferopolda, 1834-cü

ildə Tambovda, 1836-cı ildə HəĢtərxanda, Orenburqda və s. su quyularının

müvəffəqiyyətlə qazılıb qurtarmasını da ölkəmizin texnika tarixindən bilirik. Bu

quyuların dərinliyi 60-70 m və daha artıq olurdu.

1865-ci ildə Bryansk arsenalında müh.C.Q.Voyslavın dünyada ilk maili qiui

qazıması da bizə məlumdur.

1867-ci ildə Moskvada 80 m dərinlikdə ilk artezian quyusu qazılmıĢdı.

Yuxarıda göstərilənlərdən aydındır ki, ölkəmizdə neft, duz və su quyularının

bir qədər mexanikləĢdirilmiĢ vasitələrlə qazılması tarixi çox qədim və böyükdür.

Ġlk dövrdə neft quyularının qazılması üsulları çox sadə və ibtidai olduğu

üçün, bunbların dayaz olmasına baxmayaraq qazılması uzun vaxt və böyük xərc

tələb edirdi.

Qazıma texnikasının inkiĢafında rus alim və mütəxəssisləri həlledici rol

oynamıĢlar.

1865-ci ildə mühəndis S.Q.Voyslav Bryansk arsenalı sahəsində dünyada ilk

mail su quyusunu qazdı. Bu quyu 300 mailliyində olub, o dövr qazıma texnikasının

böyük nailiyyəti idi.

Rus alimləri texnika ilə bərabər nəzəri məsələlərlə də yaxından məĢğul

olurdular. 1884-cü ildə V.Ġ.Roqozinin neft sənaye haqqında hələ o zamana qədər

dünya ədəbiyyatına məlum olmayan birinci əsəri nəĢr edilir. “Neft və neft

sənayesi”adlanan bu əsər quyunun qazılmasına, istismarına və neft emalına həsr

olunmuĢdu.

Əvvəllər mədən mühəndisi, sonralar isə professor olmuĢ A.Vasilyev 1885-ci

ildə neft sənayesinə aid ilk dissertasiya yazır. Dissertasiyanın mövzusu “AbĢeron

yarımadasında neftin istehsalı və orada qazıma iĢinin müasir vəziyyəti” idi.

Tədricən inkiĢaf edən qazıma iĢi bu dövrdə (18850 həm nəzəri, həm də

əməli cəhətdən xüsusi bir elm Ģəklini alır. Beləliklə, dərin quyuların kütləvi surətdə

qazılmasına imkan yaranır.

1890-cı ildə Bakı mühəndisi K.Q.Simçenko dünyada ilk qazıma turbinini

ixtira edir.

1893-cü ildə Rusiyanın ikinci neft mənbəyi Qroznı iĢə baĢ.lanır. Burada

qazılan 142 m dərinliyində birinci quyu fontan vurur.

Bu illər ərzində Bakı və Qroznı çoxlu mühəndis və texnik qüvvələri cəlb

edilmiĢdir ki, bunların da xeyli hissəsi qazıma iĢində çalıĢırdı. 1899-cu ildən bu

mütəxəssislərin iĢtirakı ilə Bakıda müntəzəm olaraq “Нефтяное дело” adlı ilk

məcmuə nəĢr edilməyə baĢladı. Bu məcmuə rus dilində ilk dəfə çıxmaqla, yalnız

neft məsələlərini əhatə edirdi. O zamanlar, “Горный журнал” bəzən neft haqqında

məqalələr dərc edirdisə də, lakin o, xüsusi neft məcmuəsi deyildi.

Beləliklə, XX əsrin baĢlanğıcına qədər rus neft sənayesi öz inkiĢafının

müəyyən mərhələsinə gəlib çatır.

Mühəndis-texnik iĢçilərin yaradıcılıq fikri daha irəliyə gedir. 1901-ci ildə

mühəndis V.Volski hidravlik taran ilə qazıma üsulunu ixtira edir. Bu mexanizm

quyunun dibinə buraxılır və hidravlik vurğu nəticəsində baltanı quyunun dibinə

vurur. Bu hidravlik taran, qazıma sahəsində quyu dibində mühərriklər iĢlətmənin

nümunəsi, həm də plkəmizin qazıma texnikasında irəliyə atılan bir addım idi.

Lakin bu iĢ də o zaman intiĢar edə bilmədi.

1904-1911-ci ildə rus qazıma məktəbi klassiklərindən mühəndis Ġ.N.QluĢkov

ölkədə neft quyuları qazıma iĢinin 40 illik təcrübəsini yoxlamaqla, qazıma iĢinə

həsr etdiyi 4 cilddən ibarət əsərini nəĢr etmiĢçdir. Həmin əsər indi də vurma-

qazıma texnikası tarixinin əsas mənbəyi hesab olunur. Bu əsr “Quyu qazıma iĢində

rəhbərlik” adı ilə məĢhurdur.

Beləliklə, neft sənaye yaradılmasının birinci 40 ili ərzində Azərbaycan neft

mədənlərində Ģtanq və kanat ilə vurma qazıması inkiĢaf etməklə bərabər, bir çox

mükəmməl üsullar və alətlər yardılır. Bu inkiĢaf Ģübhəsiz ki, alim və

mütəxəssislərimizin köməyi ilə ilmuĢdur. Bu alimlərdən akad. Leybenzonu, akad.

Dinniki, prof. Uspenskini, mühəndislərdən QluĢkovu, Quskovu, Voyslavı və

Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü KapelyuĢnikovu xüsusilə qeyd etmək

lazımdır.

Müharibə illərində dəniz qazıması və mail quyuların qazılması geniĢ inkiĢaf

etdirilir. 1941-ci ildə turbin üsulu ilə dünyada birinci mail quyu qazıldı. Bu

quyunun dərinliyi 2000 m-dən artıq idi.

“Ġkinci Bakı” və Krasnokamsk rayonlarında da vertikal bə mail quyuların

qazılması çox inkiĢaf edir. Rusiyada birinci dəfə olaraq Krasnokamskda “kut”

adlanan, bir neçə quyunun bir əsasdan qazılmasına baĢlanır. 1944-46-cı il və daha

sonralar ölkəmizdə yeni quruluĢlu baltalar, yüksək təzyiqli nasolar, sabit və səyyar

mükəməl qazıma avadanlığı və sairə meydana çıxır. Bu qazıma avadanlığı Bakının

Kirov və leytenant ġmidt adına zavodlarında, Qorki Ģəhərinin Stalin adına

zavodunda, “UralmaĢda” və ölkəmizin bir çox baĢqa zavodlarında hazırlanır.

MÖVZU N-2: NEFT VƏ QAZ QUYULARININ INġASI, NEFT VƏ QAZ

QUYULARININ QAZILMASI ÜSULLARI

Azərbaycanda ilk neft quyularının qazılması üsulu ilə qısaca tanıĢ olaq.

Gələcək neft quyusunu mərkəzdə yerləĢdirmək Ģərtilə, yer üzündən diametri

qazılacaq quyu dərinliyinin iki mislinə bərabər olan və aĢağı getdikcə kiçilən konus

Ģəklində böyük bir çala qazılırdı (Ģəkil 1). Bu çala qazıldıqca onun divarlarında

pillələr qayrılır və qazılan süxur bir-bir pillədən pilləyə tullanaraq, nəhayət qazılan

çaladan xaric edilirdi.

ġəkil 1

Beləliklə, neft layına çatmıĢ çalanın dibi 1,5-2 m qədər geniĢlənir və sonra

vertikal quyunun divarları daĢ və ya taxta ilə tikilib bərkidilirdi. Quyu hazır

olduqdan sonra, onun ətrafında qazılmıĢ çala yenidən doldurulurdu.

10-15 m dərinlikdə belə neft quyusunun qazılması təxminən iki ilə qədər

çəkirdi.

Belə quyular o zaman çox uzun müddət istismar edilirdi. Bundan əlavə,

ikinci bir üsul olaraq, neft quyuları adi su quyuları kimi, lap əvvəldən 0,7-1,0 m

diametrdə qazılaraq neft layına çatdırılırdı. Lakin neft layından çıxam qaz çox

təhlekəli Ģərait yaratdığından bu üsul, quyu içərisində iĢləyən fəhlələr üçün bədbəxt

hadisələr törəədirdi. Bu ikinci, təhlüləki üsul daha ucuz baĢa gəldiyi üçün, quyu

sahibləri onun təbiqindən heç də çəkinmirdilər.

cədvəl 1

Quyuların adı Dərinliyi , m ilə Bir gündə verdiyi neft, t ilə

Əhliman 1 36,2 9.8

Səfərov 2 28 6,0

Mixaylovski 23,8 5,90

Cabbar 34 4,5

Salahi 19,8 2,62

Cəfərov 1 19,5 2,24

Xələfi 27,8 1,38

Ələkbər 30 1,27

Ağai 24,8 0,86

Əhliman 2 25,5 0,86

Qazi 24,1 0,51

Neft sənayemizin baĢlanğıc dövrünə yaxın illərdə (1870-ci il) AbĢeronda

yuxarıda göstərilən üsullarla qazılmıĢ 237 neft quyusu var idi, bunlardan da yalnız

211-i istismar edilirdi. Bu quyuların 118-i Balaxanıda, 47-si Binəqədidə, 21-i

Suraxanıda və 25-i Bibi-heybətdə idi.

Onlardan bir qisminin dərinliyi və onlardan çıxarılan neftin miqdarı cədvəl

1-də verilir.

Bu quyulardan neft tuluq və ya badyalar vasitəsilə çıxarılırdı.

Bir qayda olaraq, neft yataqları aĢkar edildikdən sonra onun müəyyən sahələrində

keyfiyyət quyuları qazılır, yatağın böyüklüyü və neftin hansı dərinlikdə yatması

təyin edilir.

Neft və ya qaz çıxarmaq məqsədilə yer üzərindən mexaniki vasitələrlər

qazılmış silindrik quyuya neft və ya qaz quyusu deyilir.

Müasir neft quyularının diametri onların dərinliklərinə nisbətən çox kiçik

olur: məsələn quyunun diametri 161mm olduğu halda, onun dərinliyi 10 km və

daha çox ola bilər. Hazırki neft quyularının ən böyük baĢlanğıc diametri 490 mm,

ən kiçik son diametri isə 100 mm-ə yaxın olur.

Quyunun yer səthindən baĢlanğıcına – quyunun ağzı, sonuna isə - dibi

deyilir. Bir qayda olaraq, quyunun dərinliyi artdıqca, onun diametri kiçilir.

AĢağıdakı Ģəkildə neft və ya qaz quyusunun prinsipal sxemi verilir ( Ģəkil 2).

ġəkil 2.Neft-qaz quyusunun sxemi

1-quyuağzı;2-quyu dibi;3-quyunun divarı(quyu lüləsı);4-quyunun oxu

Bu Ģəkildən görünür ki, quyunun dərinliyi artdıqca, onun diametri müəyyən

intervaldan sonra azalır.

Neft quyuları vəzifələrinə görə aĢağıdakı növlərə bölünür:

1.Axtarış quyuları. Belə quyularının qazılmasında məqsəd neft-qaz

yataqlarının olması haqqında ilkin məlumat toplamaqdan ibarətdir. Onların

dərinliyi 2000 m-dən çox olmur.

2.Kəşfiyyat quyuları. Bu quyular neft-qaz yataqlarının aĢkar edildiyi ərazidə

qazılır. Onların köməyilə yatağın böyüklüyü, layların təzyiqləri, süxurların

xassələri və s. müəyyənləĢdirilir. KəĢfiyyat quyularının dərinliyi 7-10 km və daha

çox, diametrləri isə 190,5; 161; 139,7 və s.

3.İstismar quyuları. Bu quyular yalnız yar qatlarından neft və ya qaz

məqsədilə qazılır. Onların dərinliyi yataqların yerləĢmə dərinliyindən asılı olaraq

müxtəlif olur.

4.İnjeksiya quyuları. Neft çıxarıldıqca layların təzyiqi azalır, bu da neft

hasilatının azalmasın səbəb olur. Bu hadisənin qarĢısını almaq üçün xüsusi sxem

üzrə quyular qazıb onların vasitəsilə daha böyük təzyiq altında su vurmaqdan

ibarətdir.belə quyulara injeksiya quyuları deyilir. Hal-hazırda neft və qaz

quyularını qazmaq üçün aĢağıdakı 3 müasir fərlanma üsulundan istifadə edilir.

1.Rotor qazıması.

2.Turbin qazıması.

3.elektirk qazıması.

Əvvələr neft quyularını qazmaq üçün vurma üsulundan istifadə edirdilər.

Belə halda mancanağa bağlanıb ipdən və ya kanatdan asılmıĢ vurma alətini –

baltanı fəhlə qaldırıb qüvvətlə aĢağı vururdu. Bu zaman balta süxuru dağıdır və

quyu dərinləĢirdi. Buna zərbə üsulu deyirdilər. Anvcaq bu üsulla quyu çox gec

qazılırdı, və, demək olar ki, bu üsul ləğv edilmiĢdir.

Rotor qazıma üsulu Azərbaycanda neft və qaz quyularının qazılması üçün

ən səmərəli üsullardan biridir.Bu üsulda balta qazıma boru kəkərini aĢağı ucuna

bağlanır, yuxarı ucuna isə “kvadrat” adlanan bir boru bağlanır. Yer üzərində

yerləĢən mühərrik kvadrat və qazıma boru kəməri də quyunun içində fərlanır.

Beləliklə, fırlanma baltaya ötürlür. Konusvari diĢləri olan balta isə süxurları kəsib

doğrayır və quyu dərinləĢdirilir.

Neft və qaz quyularının rotor üsulu ilə qazılmasının bəzi nöqsanlarına

baxmayaraq bu üsul geniĢ tətbiq edilir və yaxĢı nəticələr verir.

Turbin qazıması üsulunda hidravlik mühərrikdənistifadə edirlər. Bu üsulda

qazıma turbini quyuda baltanın üstündə yerləĢdirilir. Turbinin içindən gələn gilli

məhlul onun valını, val da ona bağlanmıĢ baltanı fırladır. Bu zaman qazıma

turbinin gövdəsi və qazıma kəməri fırlanmıĢ, yalnız irəliləmə hərəkəti edir. Bu

üsulda quyuya endirilən sistemin aĢağı hissəsi belə yığılır: balta, qazıma turbini və

qazıma boruları.

Müasir qazıma turbinlərinin qüsurlu cəhətləri vardır. Elə buna görə də turbin

qazıma üsulu rotor üsukunu tamamilə sıxıĢdırıb aradan çıxara bilmir.

Elektrik qazıma üsulunda elektrik qazıyıcısı da qazıma turbini kimi quyuya

endirilir və baltanın üstündə yerləĢir, yəni bu üsulda quyuya endirilən sistemin

aĢağı hissəsi belə yığılır: balta, elektrik qazıyıcısı və qazıma boruları. Elektrik

enerjisi qazıma borularının içərisindən keçən kabel vasitəsilə elektrik qazıyıcısına

verilir.

Elektrik qazıyıcısının ən böyük prinsipial üstünlüyü qazıma prosesində

avtomatik tənzimlənmənin nisbətən daha asan əldə edilməsidir. lakin bu üsulun ən

çətin məsələlərindən biri elektrik enerjisinin quyu dibi mühərrikə ötürülməsidir.

Belə ki, neft quyusunun qazılma Ģəraiti bunun üçün heç də əlveriĢli deyildir.

Vəziyyətdən çıxmaq üçün qısa kabellərdən ibarət mürəkkəb sistem tətbiq etmək

qərarına gəliblər. Bu kabellər qazıma borusu ilə kontaktadır. Borular bir-birilə

yivlə birləĢdikdə, qonĢu kontaktlar da birləĢir və vahid elektrik dövrəsi yaranır.

Neft və qaz quyularının qazılması prosesi, bir-birinin ardınca görülən

aĢağıdakı iĢlərdən ibarətdir:

-süxuru dağıdan baltanın quyu dibinə endirilməsi

-süxurun balta ilə dağıdılması

-baltanın quyudan çıxarılması

-quyunun qoruyucu borularla bərkidilməsi və sementlənməsi.

Bundan əlavə, qazıma zamanı bir sıra köməkçi iĢlər də aparılmalıdır.

Məsələn, süxur və maye nümunələri quyudan çıxarılmalı, quyunun əyriliyi

öyrənilməli və s.

Rotor üsulu ilə neft və qaz quyularının qazılmasının sadələĢdirilmiĢ texnoloji

sxemi Ģəkil 3-də verilir.

ġəkil 3.Rotor üsulu ilə neft və qaz quyularının qazılmasının texnolji sxemi

Balta (1), yüksək keyfiyyətli poladdan hazırlanmıĢ qazıma boruları (2)

vasitəsilə quyuya (3) endirilir. Bu borular bir-birinə qazıma qıfılı (20) ilə

birləĢdirilir.

Rotor üsulu ilə qazıma zamanı hərəkət ötürücü mexanizmlər vasitəsilə

buruqda qoyulmuĢ elektrik mühərriklərindən qazıma kəmərinə (2) keçirilir.

Qazıma kəmərinin yuxarısında iĢlək boru (10) yerləĢdirilir. Onun vəzifəsi hərəkəti

rotordan (12) qazıma kəmərinə keçirməkdir.

Balta, qazıma kəməri və iĢlək boru tal sisteminin qaldırıcı qarmağından

asılır. Tal sistemi vıĢkanın (13) yuxarısında qoyulmuĢ kronblokdan(5), tal

blokundan (7), qaldırıcı qarmaqdan (8) və tal kanatından (6) ibarətdir.

Qazıma zamanı quyu gilli məhlul nasos (17) vasitəsilə yuyulur. Naos

elektrik mühərriki (18) iĢləyit. Bu nasos gilli məhlulu qəbul çənindən (16) soraraq

manifold (19), dik boru (10), rezin buruq Ģlanq (9), fırlanğıc (21) vasitəsilə qazıma

kəmərinə vurur. Gilli məhlul süxur hissəciklərini özü ilə bərabər qazıma kəməri ilə

quyu divarındakı həlqəvi fəza (4) ilə yuxarı qaldırır. Quyudan çıxan gilli məhlul

novlar (14) və təmizləyici qurğular (15) vasitəsilə süxurlardan təmizlənərək, yenə

də nasosun qəbul çənimə daxil olur. Beləliklə, gilli məhlulun hərəkət dövranı

yaranır.

Quyunu qazmaqdan qabaq oraya ilk boru (22) endirilir, bu da Ģaxt borusu

və ya istiqamətləndirici adlanır.

Bir qədər qazıldıqdan sonra, quyuya birinci qoruyucu kəməri , daha

sonrakı intervallar qazıldıqdan sonra isə ikinci və üçüncü qoruyucu kəmərləri

endirilir. Onlar quyunun divarlarını uçulmaqdan qoruduğu üçün qoruyucu boru

adlanır. Sonra quyu sementlənir, yəni boru arxasına sement qatı (23) təĢkil edilir.

Sement bərkidikdən sonra sementlənmiĢ qoruyucu boru kəmərinin

içərisinə balta endirilərək, qazıma davam etdirilir. Sonra quyya növbəti borular

kəməri endirilir, sementlənir və s.

Quyuya endirilən sonuncu qoruyucu kəmərə isə istismar kəməri deyilir.

O, bəzi hallarda quyu ağzına qədər sementlənir.

Quyunu qazıyan baltaların ölçüsü, quyuya endirilən qoruyucu kəmərlərin

sayı, onların uzunluqları və s. – neft və ya qaz quyusunun quruluĢunu təĢkil edir.

Adətən, müəssisənin geoloji xidmət Ģöbəsi quyu quruluĢunun seçilməsi

zamanı istismar kəmərinin diametrini konkret Ģərait üçün müəyyən edir. Buna

əsasən quyuya endiriləcək qoruyucu boruların diametrlıəri təyin edilir.

Baltanın diametrlərinə uyğun gələn qoruyucu boruların diametrləri

aĢağıda göstərilir:

baltanın diametri 139,7 165,1 190,5 215,9 244,5

qoruyucu borunun

diametri

114,3 127,0 139,7 168,3 193,7

baltanın diametri 269,9 295,3 349,7 393,7 490,0

qoruyucu borunun

diametri

219,1 244,5 273,1 323,9 377,0

Daha sonra istismar kəmərinin yerini qazıyan baltanın diametrinə əsasən

aralıq kəmərlərinin diametrləri seçilir. Dərin quyular üçün isə qoruyucu borular

möhkəmliyə hesablanıb yoxlanılır.

Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, istismar kəməri quyunun əsas iĢçi kəməri

olub, bununla quyunun ömrü boyu laydan neft və ya qaz məhsulu çıxarılır.

Müxtəlif quyu quruluĢlarında neftçıxarmanın üsulundan asılı olaraq bunların

diametri 114-168 mm qədər olur. Çox dərin quyularda bu kəmər iki və ya üçölçülü

borulardan pilləli Ģəkildə də tərtib edilir. Bir qayda olaraq, istismar kəmərinin

diametri elə qəbul edilməlidir ki, quyunun mənimsənilməsi üçün onun içərisinə

buraxılacaq qaldırıcı lift asan və maneəsiz olaraq yüngül texniki Ģəraitdə endirilib-

qaldırıla bilsin. Istismar kəməri arxasında sement o qədər qaldırılmalıdır ki.

gələcəkdə aĢağıdan yuxarıya doğru istismar ediləcək laylar bağlanıb bir-birindən

ayrılsın. Bu hündürlük məhsuldar layların qalınlığından 50-100 m çox qəbul

edilməlidir.

MÖVZU N-3: DAĞ SÜXURLARININ TƏSNIFATI

Dağ süxurlarının ilkin yatım forması üfüqi Ģəkildə olur. Yer qabığında baĢ

verən tektonik proseslər nəticəsində laylar maili, büzüĢmüĢ və qırılmıĢ olaraq

müxtəlif struktur formalar əmələ gətirir. Əgər lay maili Ģəkildə yatırsa, onda o

üfüqi, Ģaquli və həqiqi qalınlıqlarla xarakterizə edilir. Layların yatım forması

dedikdə lay və ya lay dəstələrinin fəzada tutduğu mövqe, onlar arasındakı ardıcıllıq

və qarĢılıqlı münasibət nəzərdə tutulur. Süxurların yatım formaları və onların

qarĢılıqlı əlaqələrinə görə altda yatan laya nisbətən üstə yatmıĢ layların iki yatım

növü var: uyğun və qeyri-uyğun. (Ģəkil1.4).

Monoklinal Horst

ġəkil 4. Layların yatım növü

Təbiətdə yayılmıĢ bütün qırıĢıqlar onların əsas forması olan antiklinal və

sinklinal qırıĢıqların müxtəlif növlərindən ibarətdir. Lay və lay dəstələri qırıĢarkən

əyilmə hissələri yuxarıya doğru yönəlirsə, buna antiklinal qırıĢıq, aĢağıya doğru

yönəlirsə, sinklinal qırıĢıq deyilir. QırıĢıq öz elementləri ilə xarakterizə edilir.

QırıĢığın yan tərəfinə onun qanadları, qanadları əyilərək birləĢdirdiyi hissəyə isə

tağı deyilir. QırıĢığın qanadlarına çəkilmiĢ bucağa qırıĢma bucağı deyilir.

Sinklinalın nüvəsi cavan, kənarları isə qədim çöküntülərdən təĢkil olunduğu

halda, antiklinal qırıĢıqda əks vəziyyət müĢahidə edilir. Bunların hər ikisi birlikdə

ardıcıllıq təĢkil etdikdə tam və ya bütöv qırıĢıq adlanır.

Külli miqdarda neft və qaz, yalnız böyük həcmdə boĢluqları, yəni müəyyən

məsamələri olan süxurlarda yerləĢir.

Bu süxurlar əsasən çöküntü süxuru olub, müxtəlif fiziki-mexaniki xassələrə

malikdir. Ayrı-ayrı uataqların götürülmüĢ eyni süxur nümunələrinin xassələri də

tamamilə müxtəlif olur.

Süxur nümunələrinin quruluĢu, məsaməliyi, mineraloji tərkibi, laylanması,

həcm çəkisi və s. azacıq fərqləndikdə, onların fiziki-mexaniki xassələri çox

müxtəlif olur.

Rusiyada neft yataqları əsasən çöküntü süxurlardan ibarətdir. Bu süxurlar

maqmatik (püskürükmüĢ) süxurların mexaniki və ya kimyəvi dağılmsı nəticəsində

əmələ gəlmiĢdir.

Çöküntü süxurlar, dənələrinin ölçüsündən asılı olaraq, üç hissəyə ayrılır:

1) qalıq süxurları – mexaniki dağıdılma nəticəsində əmələ gəlmiĢ

süxurlar (konqlomeratlar, qumlar, toz Ģəklində çöküntülər);

2) gillər – çox xırda doğranılma və kimyəvi dağıdılma nəticəsində

əmələ gəlmiĢ süxurlar;

3) kimyəvi və orqanogen süxurlar – məhlullardan və ya koloidlərdən

çökmüĢ narın hissəciklərdən əmələ gəlmiĢ süxurlar (karbonat

süxurlar, silisiumlu süxurlar, halloidlər və b.)

Yer kürəsini təĢkil edən süxurlardan təxminən 65-80% gil, 15-30% qalıq

süxurları, 5%-i də kimyəvi və orqanogen süxurlardır.

Çöküntü süxurları, onların əmələ gəlməsi səbəblərindən asılı olaraq siniflərə

ayrılır.

Cədvəl 2-də çöküntü süxurların təsnifi (klassifikasiyası) verilmiĢdir.

Cədvəl 2

Mexaniki çöküntülər (plastik və

ya qalıq süxurlar)

Fiziki-kimyəvi (dənəli kristallik)

çöküntülər

Üzvi çöküntülər

Çaqıllar,

konqlomeratlar

Qumlar,

qumdaĢları,

arkozlar,

kvarsitlər

Gillər,

gilli

süxurlar,

Ģistlər

Sulfatlar və

xloridlər(anhidrid,

daĢ duz, gips və

s.)

Karbonatlar,

əhəndaĢı,

dolomitlər

Silikatlar

və

hidratlar

ƏhəngdaĢı,

təbaĢır

DaĢ

kömürlər

Bundan əlavə, qalıq süxurları da, dənələrinin ölçüsündən asılı olaraq, xüsusi

siniflərə ayrılır (cədvəl 3).

Cədvəl 3

Süxurlar Diametri, mm ilə

Ġri buzlaq daĢı 300 və daha böyük

Xırda buzlq daĢı 330-dən 100-ə qədər

Çaqıl 100 --10 --

Çınqıl 10 -- 2 --

Qaba qum 2 -- 1 --

Ġri qum 1 -- 0,5 --

Orta qum 0,5 -- 0,25 --

Xırda qum 0,25 -- 0,1 --

Ġri toz 0,1 -- 0,05 --

Narın toz 0,05 -- 0,01 --

Lil 0,01 -- 0,001 --

Gil 0,001 daha kiçik

Neft quyularının qazılması təcrübəsində, çox vaxt süxurların xüsusi və

həcmi çəkisini bilmək lazım gəlir.

Süxurların xüsusi çəkisi onların dənələrinin mineraloji tərkibindən,

quruluĢundan, qovuĢdurucu maddəsindən və s. asılıdır. Süxurun həcm çəkisi isə

onun məsamələrinin və yarıqlarının ölçüsündən asılıdır.

Bir çox qum dənələrinin xüsusi çəkisi 2,62-2,65 q/sm3 olur.

Gilli məhlulun hazırlandığı gillərin xüsusi çəkisi 2,53-2,90 q/sm3, həcm

çəkisi isə 1,40-2,25 q/sm3 olur.

Maqmatik süxurların məsaməlik koeffisieyenti hədsiz az olduğu halda (1%-ə

qədər), çöküntü süsurların məsaməliyi 50%-ə çatır.

Süxur məsamələri həcminin, süxurun tam həcminə olan nisbətinə məsaməlik

koefisiyenti deyilir və bu, adətən, %-lə ifadə edilir:

(1)

Burada, - məsaməlik koeffisieyenti;

- süxurun məsamələri həcmi;

- həmin süxurun tam həcmidir.

Süxurların məsaməliyinin və keçiricilik qabiliyyətinin, neft quyusunun

qazılmasında və istismarında böyük əhəmiyyəti vardır.

Cədvəl 4

Süxur Orta həcm çəkisi, q/sm3 ilə Orta məsaməlik koeffisieyenti

Bazalt 2,95 0,64-1,28

Qabbro 2,86 0,6-0,7

Diorit 2,81 0,25

Dolomit 2,80 3,0-10,5

ƏhəngdaĢı 2,55 0,53-13,35

QumdaĢı 2,30 3,48-29,24

Qum 1,98 25-30

Gil 1,43 8 və daha çox

Cədvəl4-də süxurların orta həcm çəkisi və orta məsaməlik koeffisiyenti

verilmiĢdir.

MÖVZU N-4: QURUDA QURULAN BURUQ ƏSASLARI

VıĢka və mexanizmlər üçün özül qurmaq qazıma iĢlərində mühüm

məsələlərdən biridir. Qazıma hazırlıq dövründə aparılan bu iĢlər xeyli xərc tələb

edir və çox vaxt aparır. Odur ki, özül qurmaq iĢini daha da səmərələĢdirməyin

böyük əhəmiyyəti vardır. Hazırda qazıma üçün quruda qurulan özüllər 2 tipdir:

sabit və səyyar özüllər. Səyyar özüllər metaldan və bir nöqtədən digərinə çəkilərək

aparılır.

Qazımanın, quruluĢun və süxurun xarakterindən asılı olaraq, qazımada sabit

özülləri ağacdan, betondan və ya bunların hər ikisindən qururlar.

Bu özüllərin dəyəri quyunun hesabına gedir, buna görə də qazımanın bir

metrinin dəyərni artırır. Səyyar özüllərvıĢka və mexanizmlərlə bərabər

köçürülərək, bunlarla bir neçə quyu qazıyırlar. Təbiidir ki, belə özüllə quyu daha

tez qazılmağa baĢlanır və daha ucuz baĢa gəlir.

Qazıma quruluĢları üçün özül seçilərkən sahədəki süxurların fiziki-mexaniki

xassələri, müqavimətləri və s. nəzərdə tutulmalıdır.

VıĢka bataqlıq və ya müqavimətsiz süxur üzərində qurulmalı olarsa, özüllər

yerə vurulmuĢ dayaqlar üzərində qoyulur.

Quruda qoyulan vıĢkanın ayaqları altında özül, adətən ağac dayaqlardan və

ya betondan olur.

Dərin və çox dərin qazımada vıĢka və mexanizmlərin özülləri əsasən

betondan qurulur, lakin burada səyyar metal özüllərdən də istifadə edilə bilər.

Dayaz və orta qazımada isə vıĢka üçün sabit özül, 20 sm diametrli 4 və ya 6

ağaz dayadan ibarət olur (Ģəkil 5). Bu halda qazıma mexanzimləri üçün də özüllər

ağac dayaqlar və bruslardan düzəldilir.

ġəkil 5

Dərin qazımada quruluĢ, buraxılan gərginliyi 2 kq/sm2-dən az olmayan süxur

üzərində qurulursa, özülləri beton ya metaldan hazırlamaq daha səmərəlidir.

Özüllər, buraxılan gərginliyi 1,5 kq/sm2 olan süxur üzərində qurulursa, bu özüllər

bruslardan və betondan ibarət olmalıdır. Belə hlada vıĢkanın özülü beton tumba

Ģəklində düzəldilir (Ģəkil6).

ġəkil 6

Qazıma iĢlərində özülər üçün hazırlanan betonun müqaviməti 90 kq/sm2

olmalıdır. Beton özüllər qurularkən, onların müəyyən yerlərində özül boltları üçün

xüsusi boĢluqlar saxlanır. Boltlar yerinə qoyulduqdan sonra bu boĢluqlar sementlə

doldurulur.

Buruq avadanlığının quruluşunun sxemi

1-vıĢka;2-viĢkanın özülləri;3-nov sistemi;4-viĢkanın körpüsü;5-vıĢkanın sarayı;6-

fırdi intiqal sarayı;7-nasos sarayı;8-transformator;9-nasoslar;10-motorların

nəqliyyat qutusu;11,12-ehtiyat çənləri;13-gil qatağı (qarıĢdırıcısı )14-kompensator

MÖVZU N-5: DƏNIZDƏ QURULAN ƏSASLAR VƏ DƏNIZ ÖZÜLLƏRI

Azərbaycanda neft sənayesinin perspektivləri dəniz yataqlarının

iĢlənməsi ilə əlaqədardır.Onu demək kifayətdir ki, əsrimizin birinci yarısında dəniz

neft hasilatı ümumdünya hasilatının 50%-ni təĢkil edəcəyi gözlənilir. Elə ona görə

də, son illərdə Xəzər dənizində də neft və qaz yataqlarının axtarıĢı, kəĢfiyyatı və

mənimsənilməsi iĢləri xeyli gücləndirilmiĢidir.

Qazıma və mədən təsərrüfatının dəniz Ģəraitində təĢkili çox çətin və

mürəkkəbdir. Buna baxmayaraq, Azərbaycanda xeyli dəniz neft mədəni təĢkil

edilmiĢ, yüksək məhsuldar texniki vasitələrin tətbiqi sayəsində dərin sahələrdə

dünya stamdartalrına uyğun kəĢfiyyat və istismar iĢlərinin aparılması mümkün

olmuĢdur.

Dəniz qazıması üçün 3 əsas üsuldan istifadə edilir:

1.Dəniz sahəsinin qurudulması

2.Dənizdə fərdi əsasların qurulması

3.Sahildən dənizə doğru və ya açıq dənizdə xüsusi körpünün tikilməsi.

Dənizdə neft və qaz quyularının qazılmasının texnologiyası

qurudakından bir qədər fərqlənir. Həmin fərq, əsasən, ondan ibarətdir ki, dəniz

Ģəraitində quyunu dəniz suyundan izolə etmək lazımdır.

Bunun üçün dəniz meydançası qurulub qazıma avadanlığı

yerləĢdirdikdən sonra balta qazıma kəməri ilə dəniz dibinə endirilir və dərinliyi,

məsələn, 50-60 m olan böyük diametrli quyu qazılır. Daha sonra alət quyudan

qaldırılır və oraya istiqamətləndirici adlanan qoruyucu boru kəməri endirilir və

sementlənir. Sement məhlulu istiqamətləndirici boru kəmərinin daxilindən vurulur

və o, quyu dibindən çıxaraq boru kəməri ilə quyu divarı arasında qalan həlqəvi

fəzanı doldurur. Sement məhlulu vaxt keçdikdə (24-36 saat) bərkiyərək sement

daĢına çevrilir. Beləliklə də. Quyu tamamilə dəniz suyundan izolə edilmiĢ olur.

Sonradan quyunun layihəyə əsasən, dərinləĢdirilməsi adi qaydada aparılır.

Dəniz qazımasının texnoloji xüsusiyyətlərdən biri də orada külli

miqdarda maili quyuların qazılmasıdır. Dənizdə qazılan quyuların 95%-dən çoxu

mail istiqamətdə olur.

Dayaqlar üzərində qurulan əsas.Bu tip əsaslardan vaxtilə çox yayılanı

müh. B.A.Raqinski tərəfindən təklif edilmiĢ əsas idir. Bu əsasın metal fermaları

dəniz dibinə basdırılmıĢ 24 boru dayaq üzərinə oturur. Bu dayaqlardan 20-sinin

diameri 85/8"

, vıĢka altındakı 4 dayağın diametri isə 123/4"

və əsasın faydalı sahəsi

42x19 m-dir.

Təbiidir ki, dəniz əsası üzərində buruq quruluĢ və mexanzimləri yalnız

müəyyən bir sxem üzrə yerləĢdirilməlidir (Ģəkil 7). Buruq otağı vıĢka əsasının

yanında, quyunun mərkəzindən 44 m məsafədə 4 dayaq üzərində qurulur və

bununla da xüsusi körpü vasitəsilə əlaqə saxlanılır.

ġəkil 7

Bu əsasın 18 dayağı su səviyyəsindən 3 m hündürlükdə, 4 vıĢkaaltı dayaq və

onların yanındakı dayaqlar isə sudan 4 m hündürlükdə kəsilir. Odur ki, bu sonuncu

dayaqların üzərinə qoyulan fermalardigərlərindən hündür olur. Bu fermalar 10 ayrı

seksiyadan ibarətdir.

Fermalar sahildə 65/8"

və 41/2"

borulardan qaynaqla hazırlanır. Seksiyaların

hazırlanması 5 m-dən artıq metal tələb edir.

Əsas, xüsusi dəniz kranı vasitəsilə qurulur. Sistemin sərtliyini təmin etmək

üçün dayaqlarla fermalar arasında dəmir çarpazlar dartılır.VıĢkanın 2 dartıcısı

əsasın uclarına, 2 digərləri isə basıdırlmıĢ xüsusi 65/8"

dayaqlara bağlanır.

Bu əsasda daha Ģaxt dayaqlarına ehtiyac olmur, çünki rotor altında dayaq

vəzifəsini hələ quyunun Ģaxt borusu daĢıyır. Dəniz Ģəraitində diametri 203/4"

olan

Ģaxt borusu adətən 30-40 m dərinliyə buraxılıb orada sementlənir. Odur ki, əsasın

Ģaxt hissəsində 4 əlavə çarpaz vasitəsilə bu Ģaxt borusu, çox möhkəm dayaq olur.

Qeyd edilməlidir ki, bu dayaqlar üzərində qurulan əsas ölkəmizdə dəniz

qazımasının ilk inkiĢafı dövründə müəyyən proqressiv rol onamıĢdır. Ölkəmizdə

bu tip əsaslar üzərində bir çox quyular qazlıb istismar edilməkdədir. Lakin bu tip

əsasın böyük mənfi cəhəti, dənizdə dayaqları basdırmağın meteoroloji Ģəraitdən

asılı olmasındadır. Azacıq külək əsdikdə kərəci vasitəsilə iĢləmək mümkün olmur.

Odur ki, havadan asılılığı mümükün qədər azaltmaq üçün bu sahədə texnikamız

bloklu əsasların qurulması istiqamətində inkiĢaf etmiĢdir.

Piramida tipli əsas.Dəniz qazıması üçün ilk blok tipli əsas ölkəmizdə 1944-cü ildə

mqühəndislər S.M.Quliyev, Y.Ə.Səfərov və R.Ġ.ġiĢĢenko tərəfindən təklif

edilmiĢdir. Bu təklifə qədər bütün dünyanın neft sənayesində bloklu tipdə dəniz

əsası məlum deyildi.

Odur ki, burada da mütəxəssislərimizin böyük nailiyyətləri və ölkəmizin

birinciliyi xüsusən qeyd edilməlidir. Bu blok tipli əsasın dayaqları üçtərəfli

pramida Ģəklində olduğu üçün piramidalı əsas deyə adlanır. Əsasın qurulmasında

aĢağıdakı amillər nəzərdə tutulmuĢdur:

1) quruluĢ iĢlərinin, mümükün qədər dənizin və havanın vəziyyətindən asılı

olmaması;

2) ayrı-ayrı blokların sahildə yığılması və tez bir zamanda dənizdə yerinə

qoyulması;

3) Ģəbəkə tipli sualtı hissələrinin dalğalar üçün minimal müqavimətli olması;

4) əsas dayaqlarını yerinə möhkəmlətmək iĢlərinin mümkün qədər

azaldılması və sadələĢdirilməsi;

5) dayaq tipli əsasın üst fermalarından burada da yenidən istifadə edilməsi.

Piramida tipli əsas, ölçüləri 8x32 m olan və bir-birindən 4 m məsafədə

qoyulan 2 müstəqil blokdan ibarətdir.

Birinci blokun üzərində vıĢkanın körpüsü, vıĢka və saray; ikincinin üzərində

isə - məhlul nasosları, gil və enerji təsərrüfatı və ehtiyat həcmləri yerləĢdirilir.

Дяниз вя океан шелфляриндя нефт вя газ гуйуларынын газылмасында мцхтялифлик

олдуьундан щазырда онлар цчцн хцсуси газыма тикилиляри йарадылмышдыр. Тикилилярин

типии ясасян дянизин дяринлийиндян вя онун дибинин эеоложи гурулушундан асылыдыр.

Тикилилярин конструксийасына газыма районунун иглим шяраити мцщцм дяряъядя тясир

эюстярир. Дяниз буруг тикилиляри фярди лайищяляр ясасында йарадылыр. Цмуми щалда

онлары дюрд група бюлмяк олар:

1. Дянизин дибиндя дайаьы олан дяниз буруг ясаслары;

2. Юзцгалхан цзян газыма гурьулары;

3. Цзян газыма эямиляри

4. Йарымдалма цзян газыма гурьулары.

Естакада йахуд ада ясаслары биринъи груп дяниз тикилилярини тяшкил едир. Артыг

онларын Хязяр, Гара вя Азов дянизляриндя тикинтиси цзря мцщцм тяърцбя

топланмышдыр. Ясасын цзяриндя йахуд естакадада серийалы газыма аваданлыьыны

йерляшдирмяк цчцн мейданча йарадырлар вя ондан мцяййян гядяр узаглыгда

газыма бригадасы цчцн мяишят отаглары йерляшдирирляр. Су цзяриндя мейданчанын

щцндцрлцйц дальанын ян бюйцк щцндцрлцйцндян асылы олараг 6-30 м тяшкил едир.

Адятян бир мейданчадан 3-20 гуйу газылыр. Онларын сайы эеоложи шяраитдян вя

мейданчанын юлчцсцндян асылы олур.Гуйуаьзыны кипляндирмяк цчцн аваданлыглар бу

щалда гурудакы кими олур.Газыма эямиляри дянизин 150-200 м дяринликляриндя

гуйулар газымаг цчцндцр. Газыма эямиси 7-35 мин м3 су тутан ади дяниз

эямисидир, эюйяртясиндя газыма аваданлыьы йерляшдирилир. Газыма эямисиндян

газыма заманы гуйу аьзы вя фонтана гаршы аваданлыг дяниз дибиндя йерляшдирилир.

Аваданлыьын идаря олунмасы эямидян дистансион олараг щяйата кечирилир. Гуйу аьзы

газыма эямиси иля телескопик щерметик су айырыъы кямярля бирляшдирилир. Газыма

эямиси газыма нюгтясиндя лювбярлярин йахуд динамики стабилляшдирмя системинин

кюмяйи иля сахланылыр. Дяниздя дальа олдугда эями иля гуйуаьзы арасындакы мясафя

дяйишилдийиндян газыма кямяри телескопик амортизатор гурулушуна малик олмалыдыр.

Америка мцтяхяссисляринин вердийи тювсийяляря эюря Цзян газыма васитяляри

дянизин дяринлийиндян асылы олараг ашаьыдакы шяраитлярдя истифадя олуна билярляр:

Далма .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 м-дяк

Юзцгалхан .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15-120 м

Йарымдалма гурьулар вя лювбярдя олан газыма эямиляри . . . . .30-200м

Йарымдалма гурьулар вя динамики стабилляшдириъи системли

газыма эямиляри .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200м

Дянизин мцхтялиф дяринлийиндя газыма апармаг цчцн газыма васитяляринин

синфинин сечилмяси игтисади амиллярля мцяййян олунур.

MÖVZU N-7: ÖZÜQALXAN ÜZƏN QAZIMA QURĞULARI

Юзцгалхан цзян газыма гурьуларыны 1956-1958-ъи иллярдя Дянизнефтлайищя

Институтунда йаратмаьа башлайыблар. Биринъи беля гурьу 1959-ъу илдя дянизин

дяринлийи 6,5 м олан йердя дяриндийи 1200 м-я чатан гуйуну газымаг цчцн тикилди.

1966-ъы илдя «Абшерон» адлы Цзян газыма гурьусу (ЦГГ) истифадяйя верилди ки, о,

дянизин 15 м. дяринлийиндя 1800 м дяринликли гуйу газымаг цчцн нязярдя

тутулмушду (шякил 19). Сонралар даща эцълц «Азярбайъан» гурьусу йарадылды ки,

онунла дянизин 22 м. дяринлийиндя 3000 м. газыма ишляри апармаьа имкан верилди

(шякил 20). 1975-ъи илдя «Бакы» адлы ЦГГ тикилди вя дянизин дяринлийи 60 м. олан

йердя 6000 м дяринликли гуйу цчцн нязярдя тутулду Ишчи вязиййятдя ЙГГ-нин

эювдяси су сятщиндян верилмиш щцндцрлцкдя кямярляр васитясиля сахланылыр. Нягл

олунма вязиййятиндя дайаг кямярляри понтон эюйяртяси цзяриндя

галдырылыр.ЙДЦГГ газылан гуйуларын гуйу аьзы су алтында йерляшир. Йанаъаг, бору,

газыма мящлулу вя диэяр материал ещтийатларына эюря ЦГГ автоном гурьу сайылыр

вя 30 эцн сащилля ялагяси олмадан ишляйя биляр.

Цзян газыма васитяляри йарымгалдырылмыш платформалар вя газыма

эямиляридир. Цзян йарымдалдырылмыш газыма платформасы понтонлардан вя газыма

гурьусу йерляшдирилмиш йухары газыма мейданчасындан ибарятдир. Понтонлу

мейданча стабилляшдириъи кямярлярлдя ялагяляндирилир. Ишчи вязиййятдя понтонлар 20-

25 м дяринлийиндя суйа галдырылыр ки, бу да дяниз дальаларынын платформайа тясирини

азалдыр. Лювбярляр йахуд динамика стабилляшдирмя системляри йарымдалдырылмыш

платформанын гуйу аьзында сахлайыр.

MÖVZU N-8: YARIMDALMA ÜZƏN QAZIMA QURĞULARI

Дянизин даща чох дяринликляриндяки нефт вя газ йатагларында ахтарыш вя кяшфиййат

ишлярини апармаг цчцн йарымдалма цзян газыма гурьуларындан истифадя олунур. Бу

гурьуларын эювдяси суйа батырылыр. Пантонлар щям нягл, щям дя иш заманы гурьуну

цзян вязиййятдя сахлайыр. ЙДЦГГ нягл едилян заман пантонларда аз балласт

сахланылыр. Иш заманы пантонун аракясмяляри (балласт пантонлары) су иля долдурулур

вя гурьу лазыми гядяр суйа чюкдцрцлцр, пантон су алтында олур вя буна дальа зяиф

тя’сир едир.

ЙДЦГГ-дя гуйуаьзы дянизин дибиндя йерляшир. Бцтцн гуйуаьзы аваданлыглар

бурада монтаж едилир. Гуйуаьзы ротор вя йума мящлулунун дювран системи, райзер

вя диверторун кюмяйи иля ялагяляндирилир. Бцтцн гуйуаьзы аваданлыглар порталда

хцсуси пулт васитяси иля идаря олунурлар. Бу заман телевизийа камерасы васитясиля

суалты аваданлыглар мцшащидя едилир. Гурьу комплекс дальыъ аваданлыглары иля дя

тяъщиз олунмушдур. Лазым эялдикдя дальыълар суалты аваданлыгда тядгигат ишляри

апара билирляр.

Гурьу газыма нюгтясиндя ишчи вязиййятиндя лювбяр васитясиля сахланылыр. Йухары

эюйяртядя вышка, буъургад, ротор вя с. буруг аваданлыглары йерляшдирилмишдир. Гурьу

лазыми гядяр хиласедиъи васитялярля тя’мин едилмишдир. Гурьу бир йердян башга йеря

эямиляр васитясиля апарылыр.

Беля гурьулар, ашаьы пантондан, алты сабитляшдириъи сцтунлардан вя йухары

эювдядян тяшкил едилмишдир. Бу типли гурьуларын дянизин дяринлийи 200 метря гядяр

олан сащяляриндя 6000 м дяринлийя гядяр ахтарыш, кяшфиййат гуйулары газымаг

имканы вар.

1. Габарит юлчцляри, м:

вертолйот мейданчасы нязяря алынмагла узунлуьу 97,9

лювбяр кронштейни нязяря алынмагла ени 71,56

вышка иля бирликдя щцндцрлцйц 94,135

2. Ясас юлчцляри, м:

Узунлуьу 62,38

Ени 49,20

Бортун щцндцрлцйц 6,0

3. Ашаьы пантон, м:

Узунлуьу (ян чох) саь 91,935

Узунлуьу (ян чох) сол 91,934

Ени 15

Щцндцрлцйц 6,0

4. Сабитляшдириъи сцтунлар, м:

Сцтунун диаметри 9,8

Щцндцрлцйц 18,47

Мигдары, ядяд 6,0

Сцтунларын охлары арасындакы мясафя 31,19

(узунуна)

Сцтунларын охлары арасындакы мясафя 49,20

(ениня)

5. Чюкмя (суйа отурма щядди), м:

Бош 4,75

Кечид заманы 5,6

Истисмар заманы 14,3

6. Су басымы: йцксцз, т 11460

Йцксцз: кючмя вахты, т 13890

Истисмар заманы , т 19770

7. Газыма заманы дянизин ян аз дяринлийи, м 90

8. Газыма заманы дянизин ян чох дяринлийи, м 200

9. Эювдянин эями аваданлыьы иля кцтляси, т 9102

10. Електрик аваданлыглары вя механизмляри

иля кцтляси, т 1818

11.Техники вя буруг аваданлыглары иля

кцтляси, т 500

12. Су вя ярзаг автономлулуьу, эцн 30

13. Йедяк аваданлыьынын имканы нязяря

алынмагла 2 бал кцлякдя йедяк сцр’яти 7 узел (1 узел 1852 м)

14. Чюкмя, суйун цзцня галхма

пантонлары майе (су) гябул етмякля гурьуну ишчи вязиййятиня гядяр суйа

чюкдцрцлмяси вя йа суйу байыра вурмагла су сятщиня галдырылмасы просесидир.

15. Гурьунун истисмар вязиййяти — онун газыма заманы олдуьу вязиййяти вя

щямчинин гуйуаьзы суалты аваданлыьын монтаж едилмяси, кямярин бурахылмасы,

онун сементлянмяси вя гуйунун мянимсянилмяси (сынаг едилмяси) вязиййятидир.

16. Фыртына вахты пис щидрометеороложи щава шяраитиндя дайанмаг.

17. Сярт фыртына вахты йашайышы тя’мин етмяк ян пис щидрометеороложи шяраитдя

дайанмаг.

18. Гурьунун газыма нюгтясиня гойулмасы, чыхарылмасы, маневр

едилмясиндя кюмякчи эямилярдян истифадя едилир.

19. Башга йеря кечяркян гурьуда 50% эями (702 тон) вя 50% технололжи йцк

(1075 тон) олмалыдыр.

Кечмя (переход) — гурьунун ейни йатагда йерини дяйишмяси

Кючмя (перегон) — гурьунун башга йатаг вя йа района кючмяси

Чюкмя (погружение) — майе (су) гябул етмякля гурьунун ишчи

вязиййятиня гядяр суйа чюкдцрцлмяси

Галхма (всплытие) — майе (су) байыра вурмагла су сятщиня галхмаг

Истисмар вязиййяти — гурьунун газыма заманы олдуьу вязиййятдир. Бу

гуйуаьзы

(эксплуатация) суалты аваданлыьын монтажы кямярин бурахылмасы,

сементлянмяси вя с. гуйунун мянимсянилмяси

вязиййятляридир

Чюкмя — фыртына вахты, суйа чюкмя, пис щидрометеороложи шяраитдя ишчи

вязиййятдя олмайан щалда дайанмаг вя йашайышы тя’мин

етмяк, щабеля газыма нюгтясиня гойанда вя йа орадан

чыхарданда, лювбярлярдя гойуланда вя йа чыхарданда

маневр едян вязиййяти тя’мин етмяк.

Йарымдалма цзян газыма гурьусунда eщтийат йцкцнцн кечид заманы пайланмасы

Ещтийат йцкляри

10%

эями

вя

10%

техно

ложи

ещтийа

т, т

10%

эями

вя

10%

технол

ожи

ещтийат

йцкц

вя

газыма

нын

тулланты

лары

иля, т

50%

эями

вя

50%

технол

ожи

ещтийат,

т

50%

эями

вя

50%

технол

ожи

ещтийат

йцкц

вя

газыма

-нын

тулланты

лары иля,

т

100%

эями

вя

100%

технол

ожи

ещтийат

лар, т

Вариант №

10170.901.088

1 2 3 4 5

Техноложи

ещтийат:

Газыма борулары

Газыма алятляри

Горуйуъу кямяр

Баш эюйяртядя

бункерляр 5 №-ли

Сцтунда

(колонда)

Амбарда кисяляр

Йума мящлулу

Превентор блоку

БП540х210 вя

СМ.610

Превентор блоку

БП350х700 вя

СМ.406

вя суалты

гуйуаьзы

аваданлыглар

Эями ещтийаты:

Ясас ещтийат

систернляриндя

йанаъаг

Мясряф

систерниндя

йанаъаг

Ичмяли су

Дузсуз су (ширин

су)

Екипаж (йцкляри

иля )

20

5

28

37

13

15

55

-

-

-

80

46

14

24

12

6

-

173

191

20

5

28

37

13

15

55

-

-

-

80

46

14

24

12

60

34

173

191

200

50

100

150

50

50

120

150

158

46

400

-

70

126

17

-

-

107

5

702

200

50

100

150

50

50

120

150

158

46

400

-

70

126

17

60

-

1075

702

200

50

100

150

50

50

120

150

158

46

800

46

141

239

23

60

-

1075

1374

MÖVZU N-9: VIġKA,ONUN VƏZIFƏSI VƏ QURULUġU

Qazıma üçün qurulan vıĢka qübbədən və bir, yaxud iki saraydan ibarət olur. Bu

saraylarda qazıma mexanizmləri və avadanlığı yerləĢdirilir. VıĢka, qazıma

kəmərini quyuya qaldırmaq və qoruyucu kəmər endirmək üçündür. Qazıma üçün

qurulan vıĢka aĢağıdakı texniki tələbləri təmin etməlidir:

1. Gözlənilən maksimumvertikal yüklərin ağırlığına davam gətirəcək

dərəcədə möhkəm və maksimum horizontal yüklərə qarĢı dayanıqlı olmalı;

2. Ġçərisində qazıma mexanizmləri rahat yerləĢməli və istifadə üçün kifayət

qədər hündürlüyü və sahəsi olmalı;

3. Sökülmədən, bir yerdən baĢqa yerə çəkilə bilməli;

4. Qazıma iĢçilərini və mexanizmlərini atmosfer təsirindən qorumalıdır.

Buruq quruluĢunun əsas hissələri bunlardır:

a) özül

b) vıĢka

c) saray

d) körpü

e) gilli məhlul cərəyanı sistemi

j) gilli məhlul üçün xüsusi təsərrüfat.

Qazıma vıĢkaları bir-birindən yükqaldırma, ayaqlarının oxuarasındakı

məsafə, hündürlük və səndəlinin (quĢxananın) hündürlüyü ilə fərqlənir. VıĢkanın

aĢağı oturacağı üzrə ayaqları arasındakı məsafə, qazıma dəzgahının ölçüləri və

qazıma texnologiyası proseslərinin rahat apaılması tələbləri ilə müəyyən edilir.

Yuxarı oturacaq üzrə ayaqlar arasındakı məsafə, quĢxananın yanında qazıma

Ģamlarının yerləĢdiyi zaman, tal blokunun sərbəst və sürətlə hərəkətinin təmin

edilməsi ilə müəyyən edilir.

VıĢkanın oturacaqları ölçülərini təyin edərkən, onun dayanıqlığının təmin

edilməsi də nəzərdə tutulmalıdır. VıĢkanın hündürlüyü – qazıma Ģamlarının

uzunluğu, tal bloku və qaldırıcı qarmağın sərbəst yerləĢməsi və eyni zamanda

kronblokdan müəyyən məsafədə qalması tələbatı ilə müəyyən edilir. Adətən

vıĢkanın hündrülüyü müvafiq qazıma Ģamının 1,5-1,65 uzunluğu qədər olur.

Buruğun quĢxanası, qazıma Ģamlarının orta uzunluğundan 1,25-2,8 m aĢağı

səviyyədə yerləĢdirilir. Yükqaldırma qabiliyyəti üzrə buruqlar yüngül və ağır tipli

olur.

Vaxtilə ölkəmizdə qaıma üçün vıĢkalar taxtadan qurulurdu. Hazırda isə

vıĢkalar yalnız metaldan qurulur.

Müasir qazıma vıĢkaları BM-41, BM-28, BM-41-2, B1-300-53 tipli olur.

VıĢkanın hündürlüyü, qazımanın dərinliyindən də müəyyən qədər asılı olur.

Dayaz qazımada iĢlədilən 17-18 m uzunluğunda Ģamlar üçün hündürlüyü 28 m,

dərin qazımada iĢlədilən 25-26 m Ģamlar üçün hündürlüyü 41 m və çox dərin

qazımada iĢlədilən 36-37 m Ģamlar üçün hündürlüyü 53 m olan vıĢka qurulur.

Hər bir qazılan buruğun yanında, qazıma ustası və iĢçilərinin istirahəti, iĢ

paltarlarının saxnması, texniki müĢavirələrin keçirilməsi və s. üçün buruq otağı

düzəldilir.

Metal vıĢkalar.Metal vıĢkalar 65/8"

və 41/2"

köhnə qazıma borularından və ya

profilli poladdan hazırlanır.

VıĢkaların elastik çarpazları (diaqonalları) diametri 27 və 16 mm olan

dəmirdən olur. B1-300-53 tipli vıĢkanın çarpazları isə sərt olub, profilli poladdan

hazırlanır.

Metal vıĢkaların küləyə müqavimət sahəsi, onun külək vuran tərəfindən

trapesiyası sahəsinin təxminən 12-18%-i qədər olur.

Metal vıĢkaları bir yerdən baĢqa yerə 10-12 dəfə və ya daha çox nəql etmək

mümkün olur. VıĢka ya sökülmədən bütöv halda, ya da sökülərək nəql edilir. Bu

xüsusiyyətlər metal vıĢkaların böyük üstünlüyüdür.

BM-41, BM-28, B1-300-53 tipli vıĢkalar, bunlardan B1-300-53 Ģəkil 68-də

göstərilmiĢdir.

ġəkil 8

Metal vıĢkaların texniki xarakteristikası cədvəl 4-da verilmiĢdir.

cədvəl 4

Metal qazıma vışkalarının texniki xarakteristikası

Parametrlər BM-28 BM-41 BM-41-2 B1-300-53

Yükqaldırma qabiliyyəti (statik) 110 150 150 300

Az müddətdə maksimum yüklənə

bilməsi

150 200 200 400

Hnüdürlüyü (istinad tavasından

kronblok ydayaqlarının üstünə

qədər)

28 41 41 53

AĢağı oturacaq çərçivəsinin

ölçüləri

8x8 8x8 8x8 10x10

Yuxarı oturacağın ölçüləri 2x2 2x2 2x2 2x2

Panellərin hündürlüyü 4 4,027 4,027 2,186

Ayağın ayrılan hissələri 4 4,05 4,05 4,372

QuruluĢu Sökülən-çarpazlı Sökülən

ikiçarpazlı

Ağırlığı 16 20 20 32

Panellərin sayı 7 10 10 24

Qapısının hündürlüyü 8 8 12 10,8

Qazıma vıĢkalarının oturacaq (çərçivə), Ģaxt və s. brusları ağac ya metaldam

olur. VıĢkanın Ģaxt brusları, quyu mərkəzindən hər iki tərəfə simmetrik olaraq,

qazıma dəzgahına paralel istiqamətdə qoyulur. Bu bruslar arasındakı açıq məsafə

800 mm olmalıdır. Ağac brusların kəsiyi ölçüləri 300x300 mm olur.

Газыма тикилиляриня вышкалар, ясаслар, гябул кюрпцъцкляри вя газыма вя горуйуъу

борулары йерляшдирмяк цчцн стеллажлар аиддир.

Мцасир газыма тикилиляри температуру - 400Ъ-дян ашаьы олмайан шяраитдя

ишлямяк цчцн нязярдя тутулмушдур.

Газыма вышкасынын йухары щиссясиндя ондан асылмыш вя газыма йахуд

горуйуъу кямярля йцклянмиш тал системли кронблок гойулмушдур. Вышкада ендириб

– галдырма ямялиййатыны механикляшдирмя васитяляри вя газымачынын икинъи

кюмякчиси цчцн балкон гурашдырылыр. Вышка еляъя дя газыма бору шамларыны шагули

вязиййятдя сахламаг цчцн нязярдя тутулур. Вышкада пиллякян вя ящатя олунмуш

сащяляр вардыр. Беляликля, вышка цстцндяки бцтцн аваданлыгларла бирликдя

йцкгалдырма тикилисидир.

Газымада ики тип вышкалар тятбиг олунур: гцлляли вя дор шякилли. Гцлляли

вышкаларда дюрд апаран дайаг олур ки, бунлар юз араларында чярчивя иля ялагяляняряк

ващид фяза системи ямяля эятирир. Дор шякилли вышкалар ики айаьа малик олуб, йухары

щиссядя бир-бириля ялагялянир. Бу вышкалар ики дайаьын кюмяйиля шагули вязиййятдя

дайанырлар.

Уралмашзаводун бурахдыьы вышкаларын ишарялянмяси ашаьыдакы кимидир:

мясялян ВБА-58 х 300 –АСП системли, файдалы щцндцрлцйц 58 м, йцксахламасы

3000 кЩ олан гцлляли вышка, Б-вышка; Б-гцлляли; А-АСП цчцн нязярдя тутулмуш; 58

–вышканын файдалы щцндцрлцйц; 300-гармагдакы йцксахлама, т. Дор шякилли

вышкаларда ики щярф йазылыр, мясялян, ВА-45 х 200 – файдалы щцндцрлцйц 45 м,

йцксахламасы 2000 кЩ олан А шякилли дорлу вышка.

Вышкаларын техники характеристикалары ъядвял 5-дя верилмишдир.

Газыма вышкаларынын техники характеристикалары

Ъядвял 5

Параметрляр

БУ

-

30Б

р

БУ

-

75Б

р

БУ

-80

Бр

ВА

-

41х1

70

ВА

-

45х2

00

ВА

-45

х250

ВА

-

45х3

20

ВБ

А-

58х3

00

ВБ

А-

58х4

00

Йцксахлама,

кЩ 500 750 800 1700 2000 2500 3200 4000 4000

Файдалы

щцндцрлцк, м 32 40 40,5 41 45 45 45 58 58

Балконун

йерляшдийи

щцндцрлцк, м

18,3 22,8 22,1 20,7 24,1 24,12 20,41 30,5 -

Цмуми

щцндцрлцк, м - 42,4 - 46,97 - 52,08 51,85 70 -

Ясас

дюшямясинин

щцндцрлцйц,

м

- - - 4,5 6,2 6,2 7,0 6,0 6,0

Айаглар

арасындакы

мясафя, м

5,5 6,2 7,2 9,2 10,3 10,3 10,3 16,5 14,5

Кцтляси. т 11,7 17,3 18,3 25,7 27,1 - - - -

Газыма вышкаларына ашаьыдакы тялябляр иряли сцрцлцр:

Гуйунун тикилмяси заманы техноложи ямялиййатларын йериня йетирилмяси

просесиндя верилмиш йцксахламанын етибарлыьы;

истисмар мцддятиндя мцхтялиф иглим шяраитляриндя тямирсиз ишлямя

габилиййяти;

гурашдырма вя сюкцлмянин ращатлыьы вя шагули вязийятдя йени газыма

нюгтясиня апармаьын мцмкцнлцйц;

вышка дахилиндяки фязада балконун вя АСП системи механизмляринин

йерляшдирилмясинин мцмкцнлцйц;

гиймятинин вя щазырланмада ямяк тутумунун аз олмасы;

вышкада йерляшдирилмиш аваданлыглара хидмятин ращщатлыьы вя хидмят щейяти

ишинин тящлцкясизлийи.

А шякилли дорлу вышкалар конструктив схеминя вя гурашдырылма цсулуна эюря

ейни типлидир. Вышка боруларындан йериня йетириляряк гайнагла щазырланмыш ики ядяд

шагули формайа маликдир. Диэяр дорлу вышкалардан фяргли олараг БУ-75БР, БУ-80

Бр вя ВА- 41х170 вышкалары бярабяр йанлы цчкцнъ прокатлардан щазырланыр. Щяр бир

ферма 10 м узунлуьу дюрд бюлмядян тяшкил олунур. Бюлмялярин сонунда юз

араларында бирляшдирилмяк цчцн фланслар вардыр ки, бунлар да йа болтлар, йа да хцсуси

хомутлар васитясиля бяркидилирляр.

Гцлляли вышкалар формасына эюря дюрд цзлц кясик пирамиданы хатырладыр.

Вышканын ясас дцйцнляри- айаглар, кямярляр, диагнал дартылар, дайаг дцйцнляри,

гапысы, кронблок алты чярчивяси, балконлары, ящатя олунмуш пиллякян вя сащяляридир.

Гцлляли вышкалар бору вя прокат материаллардан щазырлана билярляр. Онлар айрыъа

чубуглардан гурашдырылыр ки, бу да гурашдырмада чохлу болт вя ямяк тутуму тяляб

едир.

ВБА-58х300 гцлляли вышкасы БУ-300Е, БУ-300 ДЕ газыма гурьулары

комплектиня дахилдир.

ВБА-58 х 400 гцлляли вышкасы ися Уралмаш 15 000 газыма гурьусу

комплектиня дахилдир.

Яэяр вышка шимал шяраитиндя истисмар олунаъагса, онда онун бцтцн цзляри

дямир вярягя иля тикилир вя ичяриси гыздырылыр. Бу ишляйян газыма бригадасы цзвляри

цчцн дя ращатлыг йарадыр.

Фонтана гаршы аваданлыг гуйуаьзы иля газыма гурьусунун дюшямяси арасында

йерляшдирилир. Буна эюря дя системя дахил олан аваданлыглар компакт олмалыдырлар.

Нефтгазчыхарма сянайесиндя тящлцкясизлик гайдаларына эюря аномал йцксяк

лай тязйигли йатагларда щюкмян фонтана гаршы аваданлыглар дясти гурашдырылмалыдыр.

Гуйу аьзы кондуктор вя аралыг кямярляр бурахылдыгдан сонра превенторларла тямин

олунур. Фонтана гаршы аваданлыглар мющкямлийя вя щерметиклийя гаршы сынанырлар.

MÖVZU N-10: KRONBLOK VƏ TAL BLOKLARI,QALDIRICI

QARMAQLAR,TAL KANATLARI

Тал блоклары вя кронблоклар тал системи полиспст механизминин ясас

дцйцнляридир. Тал блоку вя она асылмыш газыма гармаьы йахуд елеваторла бирликдя

тал системинин щярякятли щиссясини тяшкил едир. Кронблок тярпянмяз дцйцн олуб тал

системинин гармагдакы йцкля бирликдя щярякятли щиссясини вышка цзяриндя сахламаг

цчцн тятбиг олунур. Щяр бир гаснаг адятян бир ъцт дийирлянмя йастыьы цзяриндя

гурашдырылараг ох цзяриндя отурдулур.

Тал блоклары анъаг бирохлу олурлар (шякил 9). Кронблоклар ися икиохлу да ола

билярляр (шякил 10). Ян эениш йайыланы, щазырланма вя истисмар цчцн ращат оланы ики

охлу ики дайаглф конструксийадыр (шякил 10).

Шякил 10. Гаснагларын блокларын

охларында йерляшмя схеми

Шякил 9. Тал блоку

1-сырьа, 2-бармагъыг, 3-кронштейн,

4-йанаг, 5-гаснаг, 6- дийиръякли йастыг,

7-ох, 8-гайка, 9-щалга, 10-траверс,

11-юртцк

Тал блоклары конструктив схемляриня эюря бир-бириндян аз фярглянирляр. Онлар

мцхтялиф йцкгалдырма габилиййятляриня вя уйьун олараг гаснагларын сайына вя ясас

деталларын юлчцляриня эюря фярглянирляр. Тал блокунун вя кронблокларын типик

конструксийаларындан бири шякил 9-дя вя шякил 10-дя тясвир олунмушдур.

Тал системляри газыма гурьусу галдырма комплексинин бир щисяси олуб, йейилмиш

балтаны дяйишдирмяк мягсядиля щяйата кечириллян ендириб-галдырма ямялиййаты

цчцн, сцхур нцмуняси эютцрян заман газыма кямярини ендирмяк, галдырмаг вя

асылы щалда сахламаг цчцн, гуйуда тутма вя диэяр ямялиййатлары йериня йетирмяк

вя еляъя дя горуйуъу борулары ендирмяк цчцн тятбиг олунур. Диэяр щалларда,

пярчимлянмиш вя йа гязайа уьрамыш газыма боруларыны гуйудан чыхармаг цчцн

гармагда тяляб олунан гцввя йаратмаьы тямин едир.

Тал системляри газыма буъургады галдырыъы барабанынын фырланма щярякятинин

газыма вя йа горуйуъу кямяр асылмыш гармаьын ирялилямя щярякятиня чевирирляр.

Ейни заманда онлар полипаст ролуну ойнайараг тал канатынын буъургад барабанына

сарынан апаран уъундакы эярилмяни азалдырлар. Бунунла галдырма валындакы фырланма

моменти, буъургада вя эцъ интигалына олан бцтцн гцввяляр азалмыш олур.

Тал системляринин техники характеристикаларынын (ъядвял. 6) ясас эюстяриъиси

Шякил 11. УКБА 7-500 кронблоку

1-чярчивя, 2-юртцк, 3 вя 4-дайаглар, 5- кюмякчи блок, 6-цчгаснаглы бюлмя, 7-

дюрдгаснаглы бюлмя; 8- кюмякчи блок

онларын йцкгалдырма габилиййятидир ки, буна уйьун олараг онларла мцхтялиф газыма

гурьулары комплектляшдирилир.

Тал системляринин техники характеристикалары

Ъядвял 6

Параметрляр Газыма гурьулары

БУ-

2000

БУ-

2500

БУ-

3000

БУ-

4000

БУ-

5000

БУ-

6500

БУ-

800

0

БУ-

1000

0

Гармагдакы ян бюйцк

йцк, МН

1,2 1,4 1,7 2,0 2,5 3,2 4,0 5,0

гаснаьын диаметри,мм 900 1080 1080 1140 1140 1280 136

0

1600

Тал канатынын диаметри,

мм

25 28 28 32 32 35 38 38-42

Ян бюйцк мцмкцн

теллянмя

4х5 4х5 5х6 5х6 6х7 6х7 6х7 7х8

Тал системи полиспаст механизмдян, газыма гармаьындан вя тал канатынын

тярпянмяз уъуну бяркитмя гурулушундан тяшкил олунур. Полиспаст механизминя

конструктив олараг бир блокда бирляшдирилмиш ики груп канат гаснаглары дахилдир.

Тярпянмяз гаснаглар групуну тямсил едян кронблок вышканын йухары

мейданчвсында гойулмушдур. О, тал канаты иля гармаг асылмыш щярякятли тал блокла

ялагялянир. Бязи щалларда тал блоку вя гармаг конструктив олараг бир дцйцндя

бирляшдиридлир вя гармагблок адланыр. Кронблокдан кечян тал канатынын апаран уъу

буъургада эедир вя онун барабанына бяркидилир, тярпянмяз уъу ися канаты вышканын

айаьына баьлайан хцсуси тяртибата бяркидилир.

Щярякятсиз тал системиндя канатын голларындакы гцввяляр мцнтязям пайланыр

вя ашаьыдакына бярабярдир:

1 2 3

( )... tc

a n

Q QP P P P P

m

буралда Пд , П1 , П2, П3 , … Пн-канатын апаран, биринъи, икинъи, цчцнъц, …

тярпянмяз уъундакы гцввяляр; Г-гармагдакы йцк; Гтс –тал системинин щярякятли

щиссяляринин (тал блоку, гармаг вя канат) чякиси; м- теллянмялярин сайыдыр.

Тал блокунун щярякяти заманы гаснаг йастыгларында вя канатла гаснаг

арасында сцртцнмя гцввяляри йараныр вя бунунла ялагядар олараг канат голларындакы

гцввялярин мцнтязямлийи дяйишир. Кямяри галдырма заманы ян бюйцк гцввя

апаран уъда, ян кичик гцввя тярпянмяз уъда олур:

( ) ( )

;ts ts tsa

ts

Q Q Q QP P

m m

бурада тс – тал системинин ф.и.я.-дыр.

Галдырмада канатын щяр голундакы гцввяни Г-дян асылы тапырыг:

П1 = Па ;

П2 = П1 = Па2

П3 = П2 = Па3

. . . . . . . . . . . .

Пм = Пм-1 = Пам

1

e

QP

m

Ахырынъы ики ифадянин саь тяряфляринин бярабярлийиндян цмуми ф.и.я.-ны тапа

билярик:

(1 )

(1 )

m

m

Гармаьын галхмасы заманы канат барабана гатларла сарыныр. Хариъи гатларын дахиля

кечмямяси цчцн канатын сарынмасы кип олмалыдыр, йяни вн= в1 м <20 м/с шярти

юдянилмялидир.

Тяйинатындан вя истисмар шяраитиндян асылы олараг мцхтялиф конструксийайа малик

полад канатлар щазырланыр ки, онлары цч група бюлмяк олар:

1) бир мяркязи метал вя йа гейри-метал

нцвяли полад мяфтиллярдян щазырлданмыш

канатлар:

2) нцвясиз полад канатлар;

3) щяр сарьыда вя мяркязи щиссядя цзви

вя йа синтетик нцвяли полад мяфтиллярдян

щазырланмыш канатлар.

Газыма гурьуларынын тал

системляри цчцн адятян биринъи груп

тятбиг олунур (шякил.12).

Канатын коррозийа вя фриксион мцщафизяси цчцн ону сцрткц йаьына

щопдурурлар, бу сцрткц канатын кясийиндя олан бошлуглары долдурур.

Чохлайлы сарынманын цч цсулу мювъуддур:

1) мяфтиллярин хятти тохунмасы (ЛК) иля сарынма;

2) мяфтиллярин нюгтяви тохунмасы (ТК) иля сарынма;

3) комбиня олунмуш сарынма (ТЛК)

Газыма гармаглары онлардан асгы вя елеваторун кюмяйиля газыма йахуд

горуйуъу кямярля вя фырланьыъла она бирляшдирилмиш газыма кямяринин асылмасы

цчцн тятбиг олунур.Газыма гармаглары тал системинин дцйцнц олуб йцкгалдырма

аваданлыгларына аид олунур.

Конструксийаларына эюря гармаглар бир, ики вя цч буйнузлу олурлар. Дярин

газыма цчцн нязярдя тутулмуш газыма гурьуларында анъаг цч буйнузлу газыма

Шякил 12. Алтыщюрцклц вя нцвяли тал

канаты 1-щюрцк; 2- нцвя.

гармаглары истифадя олунур. Ики буйнузлу гармаг БУ – 50 Бр-1 гурьусунун

комплектиня дахилдир, бир буйнузлу гармаглар структур –кяшфиййат газымасында

ишлядилир. Цч буйнузун олмасы аьыр гармагларын истифадяси цчцн ращатлыг йарадыр.

Ясас буйнуз, адятян фырланьыъын асылмасы цчцн истифадя олунур. Йан буйнузларда

газыма вахты да елеваторун асылмасы цчцн ики асгы йерляшир. Гармаьын беля

консруксийасы йцнэцлляшдирилмиш бир телли асгыларын тятбиг олунмасына имкан верир.

Газыма гармагларынын щазырланмасы цсулуна э.юря тюкмя, дюймя йахуд лювщя

шяклиндя ола билирляр. Онларын ясас техники эюстяриъиляри ъядвял 9-да

верилмишдир.1250 кН –дан йухары йцкгалдырма габилиййяти олан гармаглар лювщяли

шякилдя щазырланыр ки, бу да онларын етибарлыьынын артмасына сябяб олур.

Шякил 13-дя 1250 кН йцкгалдырма габилиййятиня малик олан цчбуйнузлу

газыма гармаьы эюстярилмишдир.

Газыма гармаглары айрыъа гармаг шяклиндя вя тал блоку иля гармаьын

конструксийасыны юзцндя бирляшдирян гармагблок шяклиндя щазырлана биляр.

Гармагблокун ясас цстцнлцйц ондадыр ки, онун щцндцрлцйц тал блоку иля гармаьын

цмуми щцндцрлцйцндян аз олур.

MÖVZU N-11: QAZIMA BUCURQADLARI, BUCURQADIN

YUKQALDIRMA QABILIYYƏTININ TƏYINI

Газыма буъургадлары газыманын сямярялилийини тяйин едян газыма

комплексинин баш агрегатларына аиддир. Гейд олунмалыдыр ки, онлардан истяр ендириб-

галдырма ямялиййатларында, истярся дя гуйунун газылмасы заманы истифадя олунур.

Газыма буъургадлары вя тал системинин кюмяйиля газыма кямярини ендирир,

галдырыр вя асылы вязиййятдя сахлайыр, горуйуъу кямярляри гуйуйа ендирирляр.

Галдырма заманы интигалдан буъургадын барабанына ютцрцлян фырланма щярякяти тал

канатынын васитясиля тал блокунун вя гармаьын ирялилямя щярякятиня чеврилир.

Ендирмя заманы ися яйлямя гурулушлары гуйуйа ендирилян кямярлярин аьырлыьындан

йаранан сцряти мящдудлашдырыр. Газыма буъургадларындан еляъя дя ротора щярякят

Шякил 13. 1250 кН йцкгалдырма габилиййятиня малик цчбуйнузлу газыма гармаьы

вермяк, борулары баьлайыб-ачмаг цчцн истифадя олунур.

Газыма буъургадлары вя онларын яйлямя системляри газыма технолоэи-

йасынынын тялябляриня вя истисмар шяртляриня ъаваб вермялидир. Онларын эцъц вя

дартма гцввяси кифайят гядяр олмалыдыр ки, ян аьыр техноложи ямялиййатлар йериня

йетириля билсин. Галдырма вя ендирмя сцрятляри ямялиййатларын гязасыз щяйата

кечирилмясиня тяминат вермяли, игтисади ъящятдян сямяряли вя йцксяк мящсулдар

олмалыдыр.

Буъургад газыма гурьусу галдырма комплексинин ясас механизмидир. Онун

тяйинаты ашаьыдакы ямялиййатлары йериня йетирмяк цчцндцр:

1. Газыма вя горуйуъу кямярляри ендириб-галдырмаг;

2. Газыма вя йума просеси заманы кямярин аьырлыьыны юз цзяриндя

сахламаг;

3. Борулары ялавя етдикдя кямяри галдырмаг;

4. Ротора фырланма щярякятини ютцрмяк;

5. Борулары баьламаг вя ачмаг.

Газыма буъургадларыны эцъляриня вя диэяр техники параметрляриня, еляъя дя

кинематик вя конструктив яламятляриня эюря фяргляндирирляр.

Газыма буъургадларынын эцъц 200 - 2950 кw щяддиндя олур вя газыманын

дяринлийиндян асылы олур. Сцрятляринин сайына эюря газыма буъургадлары ики, цч, дюрд,

беш вя алты сцрятли ола билирляр. Хариъи аналогларда 8 вя 10 сцрятли буъургадлар да

мювъуддур.

Истифадя олунан интигалдан асылы олараг газыма буъургадлары сцрятляри пиля иля,

фасилясиз пилляли, пиллясиз дяйишян олурлар.

Валларын сайына эюря бир-, ики вя цчваллы буъургадлар фяргляндирилир. Бир – вя

икиваллы буъургадлар айрыъа ютцрмяни дяйишян сцрятляр гутусуна малик олурдлар.

Ротора ютцрцлян сцрятлярин сайына вя ютцрмянин кинематик схеминя эюря дя

буъургадлар бир-бириндян фярглянирляр.

Эюстярилян фяргляндириъи хцсусиййятлярля йанашы буъургадларда диэяр фяргляр

дя вардыр. Мясялян, зянъир ютцрмясинин дамла-дамла йахуд ахынла йаьланмасы,

яйляъ гаснагларынын щава вя йа су иля сойудулмасы, щидродинамики вя

електромагнит кюмякчи яйляъляринин олмасы, ял иля йахуд узаг мясафядян идаря

олунмасы.

Газыма буъургадлары гайнаг олунмуш чярчивя цзяриндя йерляшдирилмиш

галдырыъы вя трансмисийа валларындан, ютцрмяни дяйишмя гутусундан, ясас (лентли) вя

кюмякчи (тянзимляймиъи) яйлямя системиндян вя идаря пултундан тяшкил олунур.

Газыма буъургадлары галдырма заманы эцъц ютцрмяк вя йаранан енержини

удмаг цчцн етибарлы яйлямя гурулушлары иля тямин олунурлар.

Сцрятлярин дяйишдирилмяси фриксион ямялиййат муфталары васитясиля щяйата

кечирилир. Бу муфталар ямялиййатлары минимум вахтда, щям дя сялис йериня йетирир.

Газыма буъургадларынын бирляшдириъи юлчцляри бунлардыр: тал канатынын диаметри

вя барабанын мяркязиндян ротор валы цзяриндя отурдулмуш зянъир чархынын

ортасынадяк олан мясафя. Канатын диаметри барабанын хариъи сятщиндя олан новларын

юлчцсц иля ейни олмалыдыр.

Мцасир газыма буъургадлары ясасян ики гурулушлу схем цзря щазырланырлар;

1. Буъургад бцтцн компонентляри иля цмуми чярчивядя гурашдырылыр. Бу

буъургадлар сцрятляр гутусундан зянъир ютцрмяси иля щярякятя эятирилмиш бир баш

вала малик олурлар (ЛБ-750, ЛБУ-1100, ЛБУ-1700 вя с.).

2. Ики вя цч валы буъургадлар ютцрмяни дяйишян гуту иля бирляшдириляряк бир

агрегат сайылыр 9У2-2-11. У2-5-5 вя с.)

MÖVZU N-12: BURUQDA FIRLADICI MEXANIZMLƏR, ROTORLAR,

FIRLANĞICLAR

Qazımada fırlanğıcların vəzifəsi ikidir:

a) onun vasitəsilə qrmaqdan asılmıĢ qazıma kəməri üçün fırlanmağa imkan

yaratmaq;

b) qazıma kəməri vasitəsilə quyunun dibinə gilli mhlul vurmaq.

Müasir qazımada iĢlədilən fırlanğıcların texniki xarakteristikası cədvəldə

verilmiĢdir.

ШВ14-160 fırlanğıcı, hər hansı baĢqa fırlanğıc kimi, iki hissələr qrupundan:

a) fırlanmayan, iĢ zamanı qarmaqdan hərəkətsiz asılan hissələr qrupundan və b) iĢ

zamanı qazıma kəməri ilə bərabər fırlanan hissələr qrupundan ibarətdir(Ģəkil13).

Birinci qrup hissələr bunlardır poladdan

tökülmüĢ və Ģtropun salınması üçün cibləri

olan gövdə (1). Gövdənin içi yastıqlar üçün yağ

hövzəsidir. ġtrop (2) gövdə ilə oxları (3)

vasitəsilə birləĢdirilir. Yuxarı qapaq (4) eyni

zamanda yuxarı yastığa (11) istiqamət

vericidir. Boğaz (50 Ģlanqla birləĢdirilir və

bunun altında gil borusu (6) qoyulur. Əsas

yastığın (10) tavası (7) gövdəyə bağlanmıĢdır.

AĢağı kipkəc (8) yağ hövzəsini aĢağıdan

kipləĢdirmək üçündür.

Fırlanğıcın fırlanan hissələri uastıqlar

sistemi ilə lülədən (9) ibarətdir.Əsas yastıq (10) fırlanğıca bağlanmıĢ alətin

ağırlığını öz üzərinə götürür. Yönəldici yastıqlar (11) fırlanğıcın lüləsinə istiqamət

verməklə bərabər, radila qüvvələri öz üzərinə götürür.

Qazımanın baĢlanğıc dövründə alət dayaq yastığı (12) üzərində fırlanır. Eyni

zamanda bərk süxurları qazıyarkən əmələ gələn yuxarı vurğular bu yastıqla qəbul

edilir. Yuxarı kipkəc (13) yağ hövzəsini yuxarıdan kipləĢdiril

Müasir qazımada işlədilən fırlanğıcların texniki xarakteristikası Cədvəl 7

Texniki

parametrlər

Fırlanğıcların tipləri

ШВ3-75 ШВ4-150 ШВ14-160 У6-130-1 В1-300

Statik

yükqaldırma

qabiliyyəti

75 150 160 130 300

Dəqiqədə

maksimal

dövrlər sayı

150 150 350 200 300

Lülənin daxili

diametri, mm ilə

75 75 90 75 100

Əsas dayağın

tipi

Ġkisıralı

kürəcikli

Konus

dəyircəkli, 90

Konus

dəyircəkli

Konus

dəyircəkli, 60

Konus

dəyircəkli

Kipkəclər a) gil kipkəci – manjetli;

b) yağ kipkəci – kəndirlə kipləmə və yağlı manjetli

Yağlanması a) dayaqlar – silindr yağı 2;

b) gil kipkəci – konstalin L.

Qabarit ölçüləri,

m ilə:

Hündürlüyü 2660 2660 2970 3094 3450

ġtrop üzrə eni 720 852 975 926 1000

ġtrop

müstəvisinə

perpendikulyar

istiqamətdə eni

640 693 720 - 1080

Ağırlığı, kq ilə 1060 1550 1815 1775 2500

manjetli gil kipkəci gil borusu (6) ilə lülənin (9) arasını kipləĢdirərək böyük

təztiq altında (100 at qədər) iĢləyir. Buradakı V-yə oxĢar manjetlərin özü təzyiq

altında daha da kiplıəĢir.

Gil kipkəci və yuxarı kipkəc (13) yağdan (14) ilə vurulan konsistent yağla

yağlanır.

Yağ fırlanğıcın gövdəsinə dəlikdən (16) tökülür. QızmıĢ yağ buxarının

çıxması üçün bu dəliyin qapağında xüsusi dəliklər qoyulmuĢdur.

Qapaqlar (17) yuxarı və aĢağı yağ səviyyəsini təyin etmək üçündür.

Fırlanğıcın yağı dəyiĢdirildikdə, onun boĢaldılması üçün yaxĢı aĢağı çıxıĢı olur.

Bu tip fırlanğıc son, mükəmməl quruluĢlu olub, istehsalatda müsbət nəticələr

vermiĢdir.

Çox dərin qazıma Ģəraitində fırlanğıcın iĢ Ģəraiti olduqca mürəkəbdir. Odur

ki, son zamanlar AzĠNMAġ bu Ģəraitə müvafiq, çox mükəmməl B1-300 tipli

frlanğıc layihəsi hazırlanmıĢdır (Ģəkil 14).

ġəkil 14

Bu fırlanğıcın statik yükqaldırma qabiliyyəti 300 m-dir. Frıalnğıcın

quruluĢu, dayaq yastığı lüftünün tənziminə imkan verir. Yastıqlar, gövdədəki yağ

hövzəsindən yağlana bilir, yağ hövzəsi mükəməl kiplənmiĢdir, gilli məhlulun yağ

hövzəsinədaxil ola bilməsi qarĢısı, mükəmməl quruluĢlu kipkəclər ilə alınır, yağın

durulması və yağ buxarının xaric edilməsi təmin olunur və s.

Elevator Ģtroplarının fırlanğıc gövdəsinə ola biləcək vurğularının qarĢısını

almaq, həmçinin fırlanğıc Ģtropunu qarmaqla tutmaqdan ötrü onu rahat vəziyyətdə

saxlamaq üçün, fırlanğıcın xüsusi dayağı dayağı vardır.

B1-300 fırlanğıcı çox dərin qazımanın mürəkkəb tələblərini müvəffəqiyyətlə

ödəyir.

Ümumiyyətlə çox dərin qaıma üçün hazırlanmıĢ bu quruluĢ ölkəmizdə neft

maĢınqayırma sahəsinin nailiyyətlərindən biridir.

ФЫРЛАНЬЫЪ

Даща эениш йайылан конструксийа

дюрддайаглы фырланьыъдыр. (шяк. 15.). Бу схем

цзря ШВ14-160, УВ-250, УВ-320, УВ-450

фырланьыълары бурахылыр. Онларда ясас дайаг

силиндрик дийиръякли дайаг йастыглары,

ашаьыдан йухары истигамятлянмиш йцкляри

гябул едян кюмякчи йастыг ися кцряъикли

дайаг йастыьы шяклиндя истифадя олунур. Ясас

йастыг статики йцкгалдырмайа йохланмагла

динамики йцкгалдырма цзря узунюмцрлцйя

щесабланыр. Кюмякчи йастыглар конструктив

олараг сечилир. Ики мяркязляшдириъи йастыг

дисбалансдан йаранан йцкляри гябул едир вя

конструктив гябул олунур. Онлар адятян

радиал дийиръякли йастыглардан сечилир.

Конструксийаландырма заманы чалышмаг

лазымдыр ки, мяркязляшдириъи дайаглар арасындакы мясафя имкан дахилиндя бюйцк

олсун.

Фырланьыъы газыма бору кямяри иля бирляшдирмяк цчцн лцлянин ашаьы уъунда

гыфыл йивли муфта гойулур. Онун йейилмясини азалтмаг мягсядиля чевириъи нязярдя

тутулур. Лцлянин йухары щиссясиндя басгы борусуну йерляшдирмяк вя киплик йаратмаг

цчцн йонма дешик ачылыр.

Шякил 15. Дюрд дайаглы

конструксийа

Газыма роторлары гуйу лцлясинин газылмасы вя йа эенишляндирилмяси заманы

газыма кямяриня фырланма щярякяти вермяк, ендириб-галдырма ямялиййаты

просесиндя газыма вя горуйуъу боруларын ачылмасы вя баьланмасы заманы онларын

там аьырлыьыны сахламаг вя гуйуда тутма ишлярини йериня йетирмяк цчцн

тяйинатланмышдыр. Гуйудиби мцщярриклярля газымада ротор газыма кямярини

балтанын фырланма истигамятинин яксиня йюнялмиш фырланмадан сахлайыр, йяни

гуйудиби мцщяррикдян йаранан реактив моменти гябул едир вя пярчимлянмянин

гаршысыны алмаг цчцн дюври олараг газыма кямярини бу вя диэяр тяряфя бурур.

Принсипиал гурулушуна эюря ротор буъаг

редукторуну тямсил едир (шяк.16). Ротор щям

фярди интигала малик ола биляр, щям дя

щярякяти зянъир вя йа кардан юртмяси иля

буъургаддан ала биляр. Роторун апаран

валында 1 ишэил бирляшмяси иля зянъир чархы 2

гурашдырылыр. Апаран вал 1 ики юзц низамланан

дийиръякли йастыг 3 цзяриндя йерляшир. Апаран

валын сол консол уъунда конус апаран чархы

4 отурдулур ки, о да юз нювбясиндя ротор

столу 6 иля ялагядя олан апарылан конус дишли

чархла 5 даими илишмядядир.Роторун столу

горуйуъу вя газыма кямяринин аьырлыьындан

йаранан статик йцкц гябул едян ясас дайаг йастыьына 8 сюйкянир. Газыма

кямяринин фырланмасы заманы ясас йастыг щисс олунаъаг дяряъядя аз, гуйу

дяринляшдикъя газыма кямяринин ендирилмясиндя апаран борунун ротор сыхаъларына

сцртцнмясиндян йаранан йцкя эюря ися чох йцклянир. Кюмякчи дайаг 9 ися алятин

тирямяси вя газыма кямяринин галдырылмасындан йаранан вя ашаьыдан йухарыйа

доьру истигамятлянмиш йцкляри гябул едир. Ейни заманда истяр ясас, истярся дя

кюмякчи йастыглар ротор столунун мяркязляшдирилмясини тямин едирлярРотор

столунун ичярисиндя ичликляр 11 вя сыхаълар 12 йерлягшдирилир. Роторун бцтцн деталлары

истяр газыма вя истярся дя ендириб-галдырма ямялиййатларында бцтцн нюв йцкляри

гябул едян чатында (эювдядя) 10 гурашдырылыр. Щяр бир ротор фырланмайан юртцйя 7

Шякил 16. Роторун кинематик

схеми

маликдир. Юртцк елеваторун гойулмасы вя роторун йаь ваннасына газыма мящлулун

тюкцлмясинин гаршысыны алмаг цчцн лазымдыр.

Роторларын принсипиал схемляри ейни типлидир.

MÖVZU N-13: BURUQ NASOSLARI VƏ QAZIMA ġLANQLARI

Гуйуларын газылмасы заманы онларын даьыдылмыш сцхурлардан тямизлянмяси

цчцн газыма гурьусу газыма насосларындан, вурма бору кямяриндян, газыма

мящлулунун йыьылмасы вя тямизлянмяси цчцн гурьулардан ибарят щидравлики системля

комплектляшдирилир.

Газыма мящлулу насослардан манифолд хятти иля резин борудан вя фырланьыъдан

кечяряк газыма боруларына дахил олур. Мящлул газыма кямяри васитясиля гуйунун

дибиня вурулур, гуйудиби мцщяррикя дахил олур. Юз енержисинин бир щиссясини

гуйудиби мцщяррикя веряряк газыма балтасына дахил олур. Мящлул балтаны сойудур,

гуйудибини вя балтаны сцхур гырынтыларындан тямизляйир вя боруархасы фяза иля онлары

асылы щалда йер сятщиня галдырыр вя нов системиня йюнялдир. Мящлул нов системиндян

сцзцляряк титряйян ялякляря дахил олур вя щидросиклондан кечяряк тямизлянир,

нисбятян сойуйур вя биринъи тутума вя йахуд амбара дахил олур, сойуйараг нювбяти

амбара- насосларын гябул чяниня ахыдылыр.

Газыма насослары газымада ясас енержи тялябатчыларыдыр вя щазыркы вахтда

онларын эцъц 190-1250 кw-а чатыр.

Газыманын технолоэийасы елядир ки, газыма мящлулунун дювранынын

кясилмясиня йол верилмир, она эюря дя етибарлыьы тямин етмяк цчцн газыма гурьусу

тяркибиндя бири ещтийат олмагла ики насос нязярдя тутулур. Дярин газымада гуйудиби

мцщярриклярля ишлядикдя ики насос паралел гошулдуьундан цчцнъц ещтийат насос да

нязярдя тутулур.

Газыма насосу юзцсоран олуб, 2-3 м сорма щцндцрлцйцндя дайаныглы

ишлямялидир. О, гуйуда ямяля эялян тыхаъ вя кипэяъляри тямизлямяк цчцн

гысамцддятли тязйиг артымыны тямин етмяли, конструксийасына эюря садя, истисмарына

эюря етибарлы вя ращат олмалы; силиндр оймагларынын, пистонларын, штокларын,

клапанларын, кипэяълярин вя диэяр тез йейилян деталларын тез дяйишдирилмяси имканына

малик олмалыдыр. Насосун хидмят мцддяти 10 мин саатдан аз олмамалы,

конструксийасы имкан вермялидир ки, газыма заманы верими вя йа тязйиги 2-3 дяфя

артырмаг йахуд азалтмаг мцмкцн олсун. Насосун интигалы дизелдян, електрик

мцщяррикиндян вя йа груп интигалындан ишлямяси цчцн универсал олмалыдыр.

Газыма насосларынын ясас параметрляри эцъц, басгысы вя веримидир. Мцасир

газыма насослары мцхтялиф дяринликли вя конструксийалы нефт вя газ гуйуларыны

газымаг цчцн нязярдя тутулмушдур. Адятян нефт вя газ гуйусу пилляли

конструксийайа малик олур. Бир пиллядян диэяриня кечдикдя верими азалдараг тязйиги

артырмаг зяруряти йараныр. Лазыми верим гуйунун боруархасы фязасында мящлулун

сцрятиня эюря мцяййян олунур. Лазыми басгы ися бцтцн щидравлики иткилярин

ъяминдян артыг олмалыдыр.

Насосун трансмисийа валындакы эцъ йахуд интигал эцъц ясас параметр кими

насосун шифриня дахил едилир, мясялян УНБ-1250.

Насосун верими ващид заманда вурулан майенин мигдарыдыр, л/с иля ифадя

олунур. Мцасир газыма насосларынын техники характеристикалары ъядвял 14-дя

верилмишдир. Бурадан эюрцнцр ки, насосун верими 7,2-51,4 л/с щяддиндя олур. Щяр бир

газыма насосунда тязйиг вя верими тянзимлямяк цчцн 3-7 пилля олур ки, бу да

силиндр оймаглары вя пистонлары дяйишмякля щяйата кечирилир.

Насосун вурма хяттиндяки басгы йахуд тязйиг потенсиал енержи олуб насосдан

вурулан майейя верилир. Насосун ясас параметри онун максимал тязйигидир. Мцасир

насослар цчцн тязйиг 40 МПа-йа чатыр.

Ики тясирли цфиги интигаллы пистонлу насос щидравлики вя интигал щиссялярдян

ибарятдир. Щидравлики щиссяйя пистонла бирликдя силиндр ики сорма вя ики вурма

клапанлары дахилдир. Клапанлар еля йерляшдирилмишдир ки, майени анъаг бир

истигамятдя бурахырлар. Сорма клапанлары хяттиня сорма бору хятти гошулмушдур.

Вурма клапанлары цзяриндя веримин гейри-мцнтязямдлийини арадан галдыран

компенсаторлу басгы камерасы йерляшдирилмишдир ки, орадан майе вурма бору

хяттиня дахил олур.

ġlanqlar.Buruqda hərəkətsiz Ģlanq dayağı ilə fırlanğıcı bir-birilə Ģalnq birləĢdirir.

Qazıma Ģalanqlar rezindən və ya metaldan olur. daxili diametri 77-78 mm olan

rezin Ģalnqlar bir-birinə yapıĢdırılmıĢ avtopnevmatik təbəqələrdən ibarətdir.Bu

təbəqələrdən əmələ gəlmiĢ rezin borunun möhkəmliyini artırmaq üçün,ġ ya onun

ətrafına 3 mm qalınlığında məftildən spiral çəkilir, ya da 0,7 mm qalınlığında 3 sıra

məftil tor salınır.

Uzunluğu 13, 16 və 18 m olan bu Ģalnqlar 80-120 at iĢ təzyiqini ödəyir.

Adətən rezin Ģlanqların dvarları bir cinsolmur, bu da Ģalnqı zəifləĢdirir.

ġlanqın bu səbəbdən zəifləĢməsinə onun müntəzəmsizli koeffisiyenti deyilir.

Azərb. ETNĠ-nin tədqiqatına görə, rezin Ģlanqların müntəzəmsizlik koeffisiyenti

orta hesabla 0,65 çatır.

Matal Ģlanqlar ayrı-ayrı boru parçalarından, xüsusi qadaqla birləĢdirilir və

elastik olur. Təbiidir ki, bu Ģlanqlar yüksək təzyiqə (250 at qədər) davamlıdır.

Diametri 100 mm olan və buruqlarda tətəbiq edilən metal Ģlanqlar 10,5 və

17,5 uzunluğunda hazırlanır

Ъядвял 7-дя насосларын техники характеристикалары верилиб

Ъядвял 7

Параметрляр

БрН

-1

НБ

Т-

600

У8

-

6М

А2

У8

-

7М

А2

УН

БТ

-

800

УН

БТ

-

950

УН

БТ

-

1180

Насосун эцъц, кw 365 600 585 850 800 950 1180

Насосун файдалы эцъц, кw 330 540 500 710 720 855 1060

Пистонларын сайы 2 3 2 2 3 3 3

Силиндрин ишчи камераларынын

сайы

2 1 2 2 1 1 1

Пистонун 1 дягигядяки икили

эедишляринин сайы

72 135 66 66 135 125 125

Пистонун эедиши, мм 300 250 400 400 250 290 290

Силиндр Ян бюйцк 180 180 200 200 180 180 180

оймагларынын

дахили

диаметри,

мм

Ян кичик 130 120 130 140 130 140 140

Верими, л/с Ян бюйцк 34,8 42,9 50,9 50,9 41,4 46,0 46,0

Ян кичик 16,4 19,1 18,9 22,7 22,4 28,8 28,8

Насосун

чыхышнындакы

тязйиг, МПа

Ян бюйцк 9,8 11,3 9,6 14,2 17 19 24

Ян кичик 20 25 25 32 32 32 40

Пистон штокунун диаметри,

мм

65 65 80 80 70 60 60

Трансисийа валынын

максимал фырланма тезлийи,

дювр/дяг

330 425 325 337 412 566 566

Дишли ъцтцн юртцрмя ядяди 4,15 3,15 4,92 5,11 3,05 4,53 4,53

Клапан йящяринин кечид

дешийинин диаметри, мм

145 145 145 145 135 145 145

Насосун

яндазя

юлчцляри, мм

Узунлуьу 4160 4460 5000 5340 4470 5550 5550

Ени 2430 2720 3000 3340 2980 5250 5400

Щцндцрлцйц 2710 1640 3240 3400 2200 3250 3400

Гаснагла бирэя насосун

чякиси, т

13,2 19 27,7 37,3 22,4 22,7 23,5

MÖVZU N-14: SƏYYAR VƏ YARIMSƏYYAR QURĞULARI,BURUQDA

ELEKTRIK TƏCHIZATI VƏ QAZIMA INTIQALINA OLAN TƏLƏBLƏR

QAZIMA MEXANIZMLƏRI ÜÇÜN SƏYYAR ÖZÜLLƏR.VıĢkalar üçün qurulan

səyyar özüllər və bu özüllərlə birlikdə buruğun köçürülməsi barəsində yuxarıda

lazımi məlumat verilmiĢdir. Bununla bərabər, qazıma mexanizmləri üçün də

mühəndislər Q.L.Permyakov, N.S.Timofeyev və N.A.Korotkov tərəfindən dayaz

qazıma üçün səyyar özül təklif edilmiĢdir.

Bu sxem üzrə qazıma quruluĢunun özülü 2 əsas blokdan ibarətdir (Ģəkil17).

ġəkil17

П Ģəklində olan birinci blok buruq üçün , 2-ci blok isə rotor, 2 sürətli

bucurqad, reduktor, mühərrik və kontrollerlər üçündür. Qazıma qurtardıqdan sonra

bu mexanizmlər də vıĢka kimi öz özül bloku ilə birlikdə yeni nöqtəyə çəkilir və

orada tez bir zamanda birinci blikla yenidən quraĢdırılaraq istismar edilir. Təbiidir

ki, burada buruq təsərrüfatı da yuxarıda göstərilmiĢ səyyar tipli olur.

Dayaz və orta qazımada, bu original tipdə özül blokların tətbiqi, Ģübhəsiz ki,

qazımaya hazırlıq iĢlərini sürətləndirilir və daha da səmərələĢdirilir.

Bu deyilənlərdən əlavə ayrıca olaraq, qazıma dəzgahı və mühərriklər üçün,

eləcə də rotor üçün xüsusi səyyar özüllərdən istifadə edilir. Qazıma dəzgahı və

reduktor üçün 31/2

, 41/2

və 65/8

köhnə qazıma borularından hazırlanmıĢ səyyar özül

Ģəkil18-da göstərilmiĢdir.

ġəkil18

ĠĢ zamanı, bucurqad barabanına sarılan kanatın dartılma qüvvəsinin,

bucuradın ağırlığından 20% artıq ola biləcəyini nəzərə alaraq, səyyar özülü

yerindən qalxmasın deyə, xüsusi bruslar vasitəsilə vıĢkanın ayaqlarına bağlayırlar.

Rotor üçün qurulan fərdi səyyar özülün (Ģəkil19) qazılmıĢ quyu ağzından

çəkilə bilməsi üçün bir tərəfi açıqdır.

ġəkil19

Əsasın dayaqları bir-biri ilə 19 mm diametrli çarpazlar vasitəsilə birləĢdirilir.

Bu əsasın ayrı-ayrı hissələri sahildə hzırlanır və sonra yerində quraĢdırılır.

Yan alan gəmilərin vurğusundan qorumaq üçün əsasın qabaq hissəsində

xüsusi qoruyucu qoyulur.

Dəniz quruluĢlarının metal hissələrini korroziyadan qorumaq üçün, onları

xüsusi rənglərlə rəngləyirlər. Sualtı hissələr, səviyyədən 2 m dərinliyə qədər,

suyüstü hissələr isə tamamilə korroziyadan qoruyan rənglərlə rənglənməlidirlər.

Dəniz əsasının qaynaq yerlərikorroziyaya çox tez uğrayır. Buna görə də

quruluĢun tikiĢlərinə böyük əhəmiyyət verilməli və onlar vaxtlı-vaxtında

yoxlanılmalıdır.

Əsasın tikiĢlərini mis əlavə edilmiĢ xüsusi elektrodlar vasitəsilə

qaynaqlamaq məsləhətdir.

Dəniz qazıması Ģəraitində, buruqda adi təhlükəsizlik teznikası tələbatından

əlavə bir neçə xüsusi tələb də nəzərdə tutulmalıdır (əsas üzərində batmaq

qurĢaqlar, xüsusi siqnal iĢığı, rabitə vasitələri, su və yemək ehtiyatı və s.)

MÖVZU N-15: NEFT VƏ QAZ QUYULARIN QAZILMASINDA

IġLƏNILƏN BALTALARIN TƏSNIFATI;PƏRLI VƏ ġAROġKALI

BALTALARIN INKIġAFI VƏ NÖVLƏRI

Шарошкалы балталар ясас етибариля цч ишчи щиссядян ибарятдир: дишли конусвари

шарошкалар, дайаг йастыглары вя газыма мящлулу ахан каналлар. Бунларын щяр цчц

гайнаг едилмиш пянъялярин цзяриндя бир эювдядя бирляшдирилир. Балтанын эювдяси юз

оху ятрафында фырландыгда шарошкалар планетар щярякят едяряк, гуйу диби цзря

дийирляняряк сцхурлары даьыдыр.

Шарошкаларын сайына эюря балталар бир-, ики-, цч вя чохшарошкалы олурдар. Ян

эениш йайыланы цчшарошкалы балталардыр.

Цчшарошкалы балталар эювдяляринин конструксийасына эюря ики группа

бюлцнцрляр: щисся гайнаглы вя бцтюв эювдяли балталар.

Щиссяли балталарын эювдяси, цзяриндя шарошкалар отурлулмуш айры-айры

пянъялярдян гайнаг едиляряк щазырланыр вя цзяриндя ниппел йиви ачылыр.

Икинъи груп балталарда эювдя бцтюв тюкцлцр, цзяриндя муфти йиви ачылыр,

шарошкалар отурулмуш пянъяляр ися она гайнаг едилир.

Щиссяли балталарын номинал диаметри 76 мм-дян 320 мм-я, бцтюв эювдяли

балталарын номинал диаметри ися 346 мм-дян 490 мм-я гядяр дяйишир.

Газыма мящлулу гуйу дибиня чатдырмаг цчцн, цчшарошкалы балталарда йума

каналлары (дешикляр) ачылыр. Бу дешикляр васитясиля газыма мящлулун ахыны йа

шарошкаларын цзяриня, йа онларын арасына вя йахуд да гуйунун мяркязиня доьру

истигамятляндирилир. Цчшарошкалы балталар щидромонитор тясирли дя щазырланыр.

Шарошкалы балталарын ясас ишчи елементляриндян бири дя дайаг йастыгларыдыр.

Шарошкалар, балтанын юлчцсцндян, типиндян вя конструксийасындан асылы олараг,

икисыралы вя йахуд цчсыралы дийиръякли вя йахуд сцрцшкян радиал дайаг йастыглары иля

пянъяляр (сапфа) цзяриндя отурдулурлар. Дайаг йастыглары радиал истигамятдя орталыьа

чыхан гцввяляри гябул едир. Орта сырада йерляшдирилмиш кцряъикли дайаг йастыьы ися

радиал истигамятдяки йцкц юз цзяриня алмагла ейни заманда шарошкалары пянъянин

оху бойу йердяйишмясинин гаршысыны алыр. Буна эюря дя бу дайаг йастыгларына гыфыл

дайаг йастыьы дейилир. Дайаг йастыглары йа газыма мящлулла йа да йаьла йаьланыр.

Йаь васитясиля йаьландыгда дайаглар щерметик олмалыдырлар.

Шякил 20-дя цчшарошкалы балталарын газыма мящлулла йаьланан мцхтялиф

конструксийалы дайаг йастыгларынын схеми эюстярилмишдир.

Шякил 20. Шарошкалы балталарын дайаг йаситыглары

Икисыралы, дийиръяк-кцряъик (шякил 20а), кцряъик-кцряъик йахуд кцряъик-

сцрцшкян дайаг йастыглары, диаметри 145 мм-дян кичик олан балталарда тятбиг

едиlir.

Цчсыралы дайаг йастыглары (ики сыра дийиъяк бир сыра кцряъик-гыфыл йахуд ялавя

дабан йастыьы, (шякил 20г) вя йахуд сцрцшкян дайаглы вя дабанлы, (шякил 3г) тямин

едилмиш), ян чох йцксяк газыма режимляриндя истифадя олунан балталарда тятбиг

едилир.

Цчсыралы дийиъяк-ики сыра кцряъик, (шякил 20 д) дайаг йастыглары диаметри 145-

190 мм олан цчшарошкалы балталарда истифадя олунур.

Цчсыралы кцряви дайаг йастыглары (шякил 20е) щазырланма

технолоэийасынын мцряккяб олмасына вя бярк сцхурларын газылмасында ортайа чыхан

динамики йцклярин тясири алтында пис ишлямясиня эюря аз тятбиг едилир.

Ахырынъы схем (шякил 20 с) диаметри 214 мм олан балталарда тятбиг едилир.

Мцхтялиф физики вя механики хассяляря малик даь сцхурларыны даьылмаг цчцн

сяккиз тип балтадан истифадя олунур вя М, МС, С, СТ, Т, ТК, К, ОК шярти ишаряляриля

эюстярилир.

М типли балталар олдугъа йумшаг вя юзлц сцхурларын даьыдылмасында истифадя

олунур. Бу тип балталар икиконуслу вя йахуд цчконуслу юз-юзцнц тямсизляйян

шарошкалардан ибарятдир. Шарошкаларын оху балтанын оху иля 57030 буъаг тяшкил едиб,

сцрцшмцш олурлар. Шарошкалар цзяриндя йерляшдирилян дишляр бюйцк олур вя ити

щазырланыр. Кянар сыралардакы дишляр шащмат гайдасында йерляшдирилир.

МЪ типли балталар ичярисиндя орта бярклийя малик эил, аь даш, дуз, эипс вя

башга даь сцхурлары олан йумшаг сцхурларын газылмасында истифадя едилир. Бу

балталар да, охлары сцрцшдцрцлмцш ики вя йахуд цчконуслу, юз-юзцнц тямизляйян

шарошкалардан ибарятдир. М типли балталара нисбятян МЪ балталарынын шарошкаларынын

охлары бир гядяр аз сцрцшдцрцлцр, балтанын оху иля тяшкил етдийи буъаг ися бязи

щалларда 550 30 гядяр кичилдилир. Кянар сыраларда отурдулмуш дишляр, арабир раст

эялян бярк сцхурлары даьытмаг цчцн бир вя йахуд ики шарошкалы Г вя йахуд ики

шарошкалы Г вя йахуд Т шякилли щазырланыр.

С типли балталар тяркиби сых эилдян, мерэелдян вя башга сцхурлардан ибарят

олан орта бярклийя малик даь сцхурларынын газылмасында истифадя едилир. Бу балталарын

шарошкалары охлары аз сцрцшдцрцлмцш, юз-юзцнц тямизляйян ики вя йахуд цчконуслу

олур. Шарошкаларын охлары балтанын оху иля 550 тяшкил едир, дишляр сиври вя узун

щазырланыр.

СТ типли балталар араларында бярк вя абразив сцхурлар олан орта бярклийя малик

даь сцхурларынын газылмасында тятбиг едилир. Бу балталарын шарошкалары ики йахуд

цчконуслу олуб, охлары балтанын оху цзяриндя бир нюгтядя эюрцшцрляр вя шагули 52-

550 буъаг тяшкил едирляр. Дишлярин ени кичилдилир, бир вя йахуд ики шарошканын кянар

сыраларында йерляшдирилян дишляр Т шяклиндя щазырланыр. Бу балталарда сцхурларын

гопарылыб даьылма еффекти азалыр.

Т типли балталар абразив вя бярк сцхурларын даьыдылмасында истифадя олунур.

Шарошкалар юз-юзцнц тямизляйир, охлары балтанын оху цзяриндя бир нюгтядя эюрцшцр

вя шагули 50-520 буъаг тяшкил едирляр. Дишляр кичик вя сиври олур. Бцтцн шарошкаларын

кянар сыраларында йерляшдирилян дишляр Т шяклиндя олуб, йейилмяйя гаршы давамлы

олур.

ТК типли балталар кювряк вя абразив сцхурлардан ибарят олан бярк сцхурларын

даьыдылмасында ишлядилир. Бу балталарда шорошкаларын кянар сыраларындакы дишляр,

сферик формайа малик, мцяййян гайда иля йуваларда отурудулмуш бярк хялитялярдян

щазырланыр.

К вя ОК типли балталар ися даща бярк вя абразив сцхурларын даьыдылмасында

истифадя едилир. Бу балта юзц-юзцнц тямизляйян бирконуслу, охлары балтанын оху

цзяриндя бир нюгтядя эюрцшян шарошкалардан ибарятдир. Дишляр бярк хялитялярдян

щазырланыб шарошкаларын цзяриндя отурдулур. Шарошкалар вя пянъяляр йцксяк

кейфиййятли хромникелли, никелмолибденли, азкарбонлу, термики ишлянмиш поладлардан,

эювдя ися ортакарбонлу поладлардан щазырланыр.

Нефт вя газ гуйуларынын газылмасында ашаьыдакы сцхурдаьыдыъы алятлярдян истифадя

олунур:

Гуйудибини там даьыдан газыма балталары;

гуйудибинин щалгави даьыдан газыма башлыглары;

гуйу лцлясини эенялтмяк цчцн эенишляндириъиляр;

гуйу диварыны формалашдырмаг вя газыма кямярини мяркязлягшдирмяк

цчцн калибратор, стабилизатор вя мяркязляшдириъиляр.

Сцхура даьыдыъы тясирин характериня эюря газыма балталары вя газыма

башлыглары доьрайыъы (шарошкалы), кясиъи-гопардыъы (пярли) вя сцртцъц –кясиъи (алмазлы

вя ИСМ типли)нювляря айрылырлар.

Балтанын дайаныглыьы онун сонракы тятбиги вя мягсядяуйьун олмадыьы щала

гядяр йейилмяси мцддяти иля мцяййян едилир. Балтанын дайаныглыьы саатларла юлчцлцр

вя йейилмя кими амиллярдян асылыдыр. Йейилмяйя, буна уйьун олараг да балтанын

дайаныглыьына верилян эеоложи-техники шяраитлярдя газыма режимини мцяййян едян

балтанын фырланма тезлийи, охбойу йцк, верим вя газыма мящлулун мигдары тясир

эюстярир.

Балтанын дайаныглыьы щямчинин истифадя олунан материалын физики-механики

хассяляри вя кейфиййяти, балтанын тяъщиз олунмасы вя йуйуъу гурьулардан,

щазырланма дягиглийиндян вя диэяр конструктив, техноложи амиллярдян асылыдыр.

Валтайа верилян йцклярин сявиййясиня, мцхтялиф нюв йейилмялярин мяъмусуна эюря

газыма балталары газымада тятбиг едилян диэяр аваданлыгларла мцгайисядя даща

мцнасиб (ялверишли) шяраитдядир.

Балтанын ишинин мцщцм эюстяриъиляри балтайа дцшян кечид вя газыманын

механики сцрятидир.

Газыма кечиди балта иля онун бурахылмасындан йейилмя, сынма вя диэяр

имтиналар нятиъясиндя галдырылмасына гядяр гуйу лцлясинин газылма метрляри иля

юлчцлцр.

Balta süxuru qazıyarkən iki əsas əməliyyatı – süxura batmaq və sonra onu

dağıtmaq əməliyyatını ifa etməlidir.

Baltanın süxura batması və onu dağıtması aĢağıdakı amillərdən

ibarətdir:

-baltaya verilən ox boyu yükdən

-baltanın iĢlək sahəsinin vəziyyətindən

-qazılan süxurların bərkliyindən

Adətən, balta süxuru eyni zamanda olan iki hərəkət nəticəsində

dağıdır: biri onun yuxarıdan aĢağıya doğru irəliləmə hərəkəti və ya veriĢi və ikinic

fırlanma hərəkəti.

Quyuların qazılması zamanı quyu dibi elə təmizlənməlidir ki, balta

dağıdılmıĢ süxuru yenidən dağıdaraq artıq iĢ gösrməsin, çünki bu artıq iĢ baltanın

iĢləmə səmərəliliyini xeyli azaldır.

Bütün baltalar müasir maĢınqayırma zavodlarında hazırlanır.

Süxuru dağıtma xarakterinə görə baltalar 3 qrupa ayrılır:

-pərli baltalar (süxurları kəsərək dağıdırlar)

-ĢaroĢkalı baltalar (quyu dibi süxurları qopardaraq dağıdırlar)

-almazlı baltalar (süxurları ovxalayaraq və sürtərək dağıdırlar).

Vəzifələrinə görə baltalar 3 qrupa ayrılır:

1. Quyu dibini öz diametri boyunca tamamilə qazımaq üçün

iĢlədilən baltalar: pərli, ĢaroĢkalı və s.

2. Quyu dibini halqa Ģəklində qazıyan sütuncuqlu baltalar.

3. Xüsusi iĢlər üçün istifadə edilən baltalar (ekssentrik, nizəyəoxĢar,

yana çıxan və s.).

Qeyd etmək lazımdır ki, süxurları səmərəli qazımaq üçün onların

bərlkiyinə uyğun müxtəlif markalı baltalardan istifadə edirlər. Onlardan əsasları

aĢağıda göstərilir:

M modeli balta nazik və möhkəm süxurlarla laylanan plastik və

özlü gilləri, nazik qum qatları və yumĢaq süxurların qazılmasında tətbiq edilir.

MZ modelli balta çox dərinlikdə rast gələn, abraziv yumĢaq

süxurların, məsaməli qumdaĢlarının və s. qazılmasında istifadə edilir.

MS modelli balta orta bərkliyə malik süxurların qazılmasında tətbiq

edilir.

MZS modelli balta dərinlikdə yerləĢən abraziv yumĢaq və orta

bərkliyə malik süxurların qazılmasında tətbiq edilir.

S modelli balta plastik və kövrək orta bərkliyə malik süxurların

qazılmasında tətbiq edilir.

SZ modelli balta çox dərin laylarda yerləĢən orta bərklikli abraziv

malik süxurların qazılmasında tətbiq edilir.

ST modelli balta orta sərtlikli, abraziv, plastik, kövrək və sıx

süxurları qazımaq üçün tətbiq edilir.

T modelli balta zəif abraziv, plastik və möhkəm süxurları qazmaq

üçün tətbiq edilir.

STZ modelli balta abraziv möhkəm süxurları qazmaq üçün tətbiq

edilir.

TK modelli balta yüksək abraziv möhkəm pılastik qumdaĢlarının

qazılmasında tətbiq edilir.

TKZ modelli balta çox dərinlikdə layların sərt və abraziv yüksək

plastik süxurların qazılmasında tətbiq edilir.

K modelli balta ən möhkəm abraziv süxurların qazılmasında tətbiq

edilir.

OK modelli balta yüksək abraziv, kövrək süxurların qazılmasında

tətbiq edilir.

Baltalar tipindən, vəzifəsindən və konstruksiyasından asılı

olmayaraq dövlət standartalrına uyğun halda, əsasən, aĢağıdakı diametrlərdə

buraxılır: 98,4; 120,6; 132; 139,7; 151; 161; 215,9; 244,5; 269,9; 295,3; 320;

349,2; 393,7; 445,5 və 490 mm.

Pərli baltalar yumĢaq və nisbətən orta bərkliyə malik süxurların

qazılmasında tətbiq edilir. Pərlərin sayına görə onlar 2,3,4 və 6 pərli olurlar.

Son zamanlar aĢağıdan yuyulan ikipərli baltalarla yapıĢqan gilləri

qazıldıqıda yazĢı nəticə verir. Belə baltalarda gilli məhlul çıxan yuyuntu deĢikləri

balta ağzından 120 mm məsafəyə qədər quyu dibinə yaxınlaĢdırılır. Belə halda

balta deĢiyindən çıxan gilli məhlul Ģırnağı böyük sürətlə quyu dibinə yönəlir və

süxurların intensiv dağıdılmasına kömək edir. Buna “hidromonitor təsir” deyilir.

ġaroĢkalı baltaların üstünlükləri aĢağıdakılardır:

1. ġaroĢkalı baltaların quyu dibi ilə təmas səthi kəsici tipli pərli baltalardan çox

kiçikdir. Ona görə də süxurların səmərəli dağılması üçn az oxboyu yük tələb

olunur;

2. ġaroĢkalı baltaların kütləĢənə qədər pərli baltalara nisbətən daha çox qazıma

gediĢi olur. Çünki süxurun hər diĢə təsir müddəti çox azdır və yeyilməni meydana

çıxaran sürtünmə qüvvələrinin iĢi kiçikdir;

3. Bərk süxurlarda iĢləyərkən ĢaroĢkalı baltalar üçün tələb edilən fırladıcı moment

kiçikdir, çünki belə süxurlarda pərli baltaların fırlanmasına əsas müqavimət

yaradan sürüĢmə sürtünməsi, burada yırğalanma sürtünməsi ilə əvəz edilmiĢdir;

4. ġaroĢkalı baltaların əsas nöqsanı onların nisbətən mürəkkəb və baha olmasıdır.

ġaroĢkalı baltalar, digər baltaları kimi, maĢınqayırma zavodlarında

hazırlanır; dayaqları isə aĢağıdakı formada hazırlanır: V – diyircək yastıqlı, N – bir

sürüĢmə yastıqlı, A – iki və daha çox sürüĢmə yastıqlı, U – yastığı avtomatik

yağlanan baltalar.

MÖVZU N-16: ALMAZLI VƏ ĠSM TIPLI BALTALAR

Almazlı baltalar çox dərin quyuların qazılmasında daha çox tətbiq edilir. Onlar

0,35-0,5 karat 10-20 ədəd xırda almaz parçaları ilə təchiz edilir. Bu almazlal xüsusi

tərkibli matrisa üzərində yerləĢdirilir.

Almazlı baltalar bərk və kövrək süxurları əzib ovxalayaraq dağıdır.

Belə baltalar baha baĢa gəlir, ancaq praktikada tamamilə özünü doğruldur.Ən çox

istifadə olunan almazlı baltaların diametri 159, 188, 212, 241 və 267 mm.

AĢağıdakı Ģəkildə üçpərli, üçĢaroĢkalı və almazlı baltaların

prinsipial sxemləri verilir (Ģəkil 21).

Neft-qaz quyularının müvəffəqiyyətlə qazılmasını təmin etmək üçün quyu dibi

mühərrikin diametri baltanın diametrinə uyğun seçilməlidir. Bu nisbət aĢağıda

verilir.

Baltanın diametri 97-114 118-132 132,7-158,7

Mühərrikin diametri 85 105 127

Baltanın diametri 161-172 187,3-190,5 196,7-200

Mühərrikin diametri 143 164 172

Baltanın diametri 212,7-228,6 243-250,8 269,9

Mühərrikin diametri 195 215 240

Baltanın diametri 295-320 346-508

Mühərrikin diametri 265 315

Quyuların qazılması üsulundan asılı olmayaraq, baltaların bir sıra

keyfiyyət göstəriciləri vardır:

1.Baltanın və ya qazımanın mexaniki sürəti.

.

2.Baltanın və ya qazımanın reys sürəti.

3. Reys keçidi.

4.Qazımanın kommersiya sürəti – bir dəzgah-aya düĢən metrlərin

sayını göstərir:

Мя’лум олдуьу кими дярин гуйуларын газылмасы заманы механики газымайа

бцтцн газыма мцддятинин 22-23%-и, ендирмя-галдырма ямялиййатына ися 25-26%-и

сярф едилир. Ендирмя-галдырма ямялиййаты ишляринин сайыны азалтмаг цчцн, щабеля

бярк сцхурлары вя с. газымаг цчцн алмазлы балталардан истифадя олунур.

Бу балталар 0,35-0,5 карат вя йа бир карат щяъминдя (карат гиймятли дашлар цчцн

чяки ващидидир вя 0,2055 грама бярабярдир) 10-20 ядяд хырда алмаз парчалары иля

тяъщиз едилир. Бу алмазлар хцсуси тяркибли матриса цзяриндя (биртябягяли балталарда)

вя йа ичярисиндя (чохтябягяли балталарда) йерляшдирилир.

Алмаз парчалар матрисайа чох вахт бу гайдада йерляшдирилир: алмазлар нарын

волфрам, мис, алцминиум, кобалт, никел вя диэяр металларла бирликдя пресс-формайа

долдурулур вя сонра 100 МПа тязйиг алтында преслянир. Бундан сонра бу сых гарышыг

1300°С температурда биширилир (бу да нязяря алынмалыдыр ки, алмаз 1360°С

температурда графитя дюнцр). Бу просес башга цсулларла да апарыла биляр.

Алмаз (яряб сюзц олуб алмас - бярк мя’насында, йунан дилиндя ися адамас –

йола эялмяйян, табе олмайан, мяьлубедилмяз мя’насындадыр) – минералдыр, тямиз

кюмцрдян ибарятдир. О бцтцн минераллардан ян бяркидир.

Алмазлы балта бярк вя кювряк сцхурлары язиб-парчалайараг даьыдыр. Алмаз

балталары бцтцн диэяр тип балталардан даща артыг газыма метрляри ялдя етмяйя имкан

верир. Хцсусиля лап дярин вя нисбятян кичик диаметрли гуйулар газылан заман бу

балталар чох ялверишлидир.

Алмазлы балта иля ишляйяркян онун нюмрясинин щяр ващидиня дцшян охбойу йцк

0,3-0,4 т олса – мягбулдур.

ġəkil 21

1 – эювдя, 2 – матриса, 3 – алмаз, 4 – нипел, 5,7,8 – мящлул каналы,

6 – нишан йери, D –балтанын диаметри, d – эювдясинин диаметри,

H - щцндцрлцйц

Типляри: а) ДР; б) ДК; в) ДЛ; г) ДВ; д) ДИ; е) ДУ (ДУС);

MÖVZU N-17: BALTALARIN MATERIALLARI, DAMĞALANMASI VƏ

RƏNGLƏNMƏSI

ġaroĢkalı baltaların ĢaroĢkaları və pəncələri əsasən azkarbonlu xromnikelli

12XH2 və 12XH2A markalı poladlardan hazırlanır. Bəzi vaxt 12XH2 markalı

polad, yüksək keyfiyyətli 17XH2 və 20XH2 markalı poladlarla əvəz edilir.

T və CT tipli baltaların ĢaroĢka və pəncələri üçün nikelin miqdarı artırılmıĢ

20XH3A markalı poladdan da istifadə edilir.

K və T tipli baltaların ĢaroĢka və pəncələri yüksək mexaniki xassələrə malik

olan, nikelmolibdenli 17H3MA markalı poladdan; B qrup ĢaroĢkalı baltaların

gövdəsi isə 35Л markalı poladdan hazırlanır.

A qrup baltaların seksiyaları OMM-5 və ЧМ-7 markalı poladdan hazırlanan

suvaqlı elektrodla qaynaqlanaraq, bir-birilə birləĢdirilir.

ġaroĢka diĢlərinin üzqaynağı dənəli 3 və 3T markalı sərt xəlitə ilə armirlənir.

Üçpərlidən baĢqa, bütün pərli tip baltalar döymə üsulu ilə 40 markalı

poladdan hazırlanır.

Üçpərli baltaların gövdəsi 35X markalı poladdan tökülür; bunların pərləri isə

40 və ya 35У markalı poladdan hazırlanıb, elektrik üsulu ilə gövdəyə qaynaq

edilir.

Pərli baltaların üzqaynağı üçün dənəli relit və parça-parça likar, pobedit,

dolotit ,vokar sərt xəlitələrdən istifadə edilir.

Гуйуларын газылмасы заманы гуйу дибиня бурахылан сцхурдаьыдыъы алят балта

адланыр. Балта сцхуру газыйаркян ики ясас ямялиййаты – сцхура батмаг вя ону

даьытмаг (кясмяк, гопармаг, доьрамаг) ямялиййатыны йериня йетирмялидир.

Газымада цч нюв балта тятбиг едилир:

1. Механики газыма просесиндя ишлядилян пярли (вя йа тийяли), шарошкалы вя

алмазлы балталар;

2. Эеоложи кяшфиййат ишлярини баша чатдырмаг мягсяди иля ишлядилян сцтунъуглу

балталар;

3. Кюмякчи мягсядляр цчцн ишлядилян балталар.

Шарошка – конусвары, сферик, йахуд силиндрик формада вя цзяриндя мцяййян

щяндяси профилля йонулмуш дишляри олан балта щиссясидир. Беля щиссяси олан балталар

шарошкалы балталар адланыр.

Щазырда стандарта эюря 12 тип шарошкалы балталар ишлянир.

Бу тип балталарын щансы сцхурлар цчцн щазырландыьы ъядвялдя эюстярилмишдир.

Балтанын

типи

Мцвафиг даь сцхурларынын гыса

литоложи характеристикасы

М

Сых эилляр, лайлы вя лайсыз, ящянэли вя ящянэсиз, тез-

тез гумдашылы вя слйудалы (микалы), щярдян пиритли

(дямир колчеданлы) вя сидеритли (мцщцм дямир

филизляриндян бири), йумшаг гат-гат эилли гумдашы вя

алевролитляр, эилли микалы мерэел вя ящянэдашлары.

Гат-гат эилли кичикдяняли гумлар вя вулканик

кцлляр.

Ящянэдашлары вя балыггулаьы лайы.

МЗ

Гат-гат вя бярк эилляр, алевролитляр, эилли вя йа

карбонатлы гумдашлары вя мерэелли ящянэдашлары,

нювбяляшян ящянэдашлы вя ящянэдашсыз арэелитляр.

Мцхтялиф дяняли кварслы гумдашлары, эилли шистляр,

доломитляр, мерэел-ляр, анщидрид вя йа арэелитляр.

Щярдян ящянэдашынын мерэеля кечдийи йерляр.

С

Кичик дяняли, брекчийалы, зяиф доломитляшмиш

ящянэдашлары вя доломитляр; ящянэдашлары;

тябаширляр; назик гатлы арэелитли, алевролитли,

ящянэдашлы, шистли, щярдян эипсляшмиш сых эилляр; гат-

гат ящянэли арэелитляр; гумлу мерэелляр; мцхтялиф

сыхлыглы гумдашлары, сых вя бош алевролитляр,

конгломератлар; эил, анщидрид, доломит вя

ящянэдашлы кристаллашмыш даш дузлары.

МС

Арэелитли, гумдашлы эилляр; мцхтялиф дяняли гумдашы

лайлы арэелитляр; эилли алевролитляр, ящянэдашлары вя

сементлянмиш конгломератлар.

МСЗ

Рянэбярянэ эилляр вя ящянэдашы гатлы алевролитляр;

мцхтялиф дяняли гумдашлы вя алевролитли, ящянэдашлы

вя ящянэдашсыз арэелитляр; арэелитляр, алевролитляр;

мцхтялиф гурулушлу гумдашлары; конгломератлар.

Балтанын

типи

Мцвафиг даь сцхурларынын гыса

литоложи характеристикасы

СТ

Брекчийалы мцхтялиф дяняли доломитляр вя

ящянэдашлары, алевролит вя алевролитли гатлашмыш

эилляр; ящянэли арэелитляр, эипсляр, мерэелляр,

анщидридляр, ири кристаллы даш дузлары.

СЗ

Органоэенли ящянэдашлары, сых эилляр, мцхтялиф

дяряъяли гумлу, ящянэдашлы, эипсляшмиш,

кварслашмыш, эилли арэелитли шистляр.

Т

Нарын вя кичик дяняли, кристаллашмыш, чох вахт

доломитляшмиш, мцхтялиф дяряъяли дашлашмыш

ящянэдашлары; нарын вя кичик дяняли, сых, щярдянбир

эипсляшмиш, анщидридляшмиш доломитляр;

конгломератлар.

ТЗ Хырда дяняли, органоэенли ящянэдашлары.

ТКЗ

Нарын вя кичик дяняли доломитляр; дашлашмыш

арэелитляр; кварслы вя хырда дяняли алевролит вя

гумдашлары; чюл шпаты иля кварсдан ибарят олан

минерал (кератит), андезит вя андезитли базалтлар .

К Дашлашмыш доломитляр вя ящянэдашлары.

ОК Назик гатлы алевролитляр, кюмцр эилли шистляр, кварслы

гумдашлары, андезитляр, андезитли базалтлар.

Балтанын

типи

Balta gövdəsinin

rəngi

М Сары

МС Гара

С göy

СТ Боз

Т yaĢıl

ТК Qəhvəyi

К Гырмызы

ОК narıncı

1 – эювдя, 2 – йив, 3 – гайнаг шову, 4 – пянъя, 5 – сапфа, 6,7,8 – йастыглар, 9 –

шарошка, 10 - мяркязи йума дялийи

MÖVZU N-18: RUSIYANIN ISTEHSALI OLAN “BURINTEX”ELMI

ISTEHSALATIN БИТ TIPLI BALTALARI

Baker Hughes ĠNTEC kompaniyasının buraxdığı qazıma baltaları

yeyilməyə çox davamlılığa malikdir və onların gövdəsi eroziyaya davamlı

karbidvolframlı matrisadan hazırlandığından yer səthinə qaldırılmadan

quyudibində uzun müddət iĢləyə bilir.Kəsici elementləri yarımkristallik sintetik

almaz (PDS), təbii almaz və istiliyə davamlı Ballasetdən ibarət olduğundan, istə-

nilən laylardan süxur nümunəsi götürülməsi səmərililiyi təmin edən geniĢ istismar

hüduduna malikdir.

Yarımkristallik sintetik almazdan (PDS) ibarət kəsici taxmalar, baltanın

yüksək texniki qazıma sürəti və uzun müddət iĢləməsini təmin edir. Onların kəsici

qabırğaları yumĢaq və orta bərklikli süxurları qazıdıqdan sonra iti qalır.

Təbii almaz taxılmaqla yeyilməyə davamlılığının artırılması nəticəsində bu

qazıma baltaları orta və yüksək bərklikli süxurları qazıdıqdan sonra da kəsici

elementlərinin səthinin hamar qalmasını saxlayır.

Ballaset qazıma baltaları istiliyə davamlıdırlar. Onlardan əsasən qazıma

zamanı sürtünmə nəticəsində hərarət 2192oF (1200

oS) qədər yüksələn hallarda

istifadə etmək olar.

Belə tip baltaları Hughers Christensen Ģirkəti sifariĢçinin verdiyi texniki tələblərə

uyğun istehsal edir və süxur nümunəsi götürülən zaman maksimal texniki istismar

xarakteristikasını təmin etmək üçün layihələndirilir. Baltanın konstruksiyasında aĢ-

ağıda göstərilən iĢ Ģəraiti daxilində maksimal məhsuldarlığı təmin edən bütün

Ģərtlər nəzərə alınır:

1. Qazıma baltasının profili (yandan görünüĢü), hidravlik xarakteristikası;

2. Xarici diametrin qorunub saxlanması;

3. Kəsici diĢlərin sıxlığı, istiqaməti, yerləĢdirilməsi və matrisadan çıxma

səviyyəsi.

GeydirilmiĢ (taxılmıĢ) yarımkristallik almazlarla təchiz olunan,

gücləndirilmiĢ konstruksiyalı Ultra Serie™ qazıma baltalarının yeyilməyə yüksək

davamlı cilalanmıĢ kəsici elementləri (diĢləri) bərk süxurların qazılması zamanı

baltanın iĢləmə müddətinin aĢağı düĢməsinə səbəb ola bilən qalıq gərginliyinin

təsirindən kəsici diĢlərin (almazların) dağılması ehtimalını azaldır. Belə kəsici

diĢlər sınmaya davamlıdır, o vaxta qədər hamarlanır ki, onların süxurla sürtünmə

əmsalı, buzun buz üzərində sürtünməsi zamanı əmələ gələn sürtünmə əmsalı ilə

müqayisə oluna bilər. Kəsicilərin hamarlanması qazılmıĢ süxur hissəciklərininquyu

dibindən təmizlənməsini yaxĢılaĢdırır, qazımanın mexaniki sürətini və

səmərəliliyini artırır.

Qazıma zamanı qazıma məhlulu baltanın yuma dəliyindən çıxarkən onun

burulğanlı hərəkətinin təsiri qazıma sürətinin aĢağı düĢməsinə, iĢləmə müddətinin

qısalmasına və süxur nümunəsi götürülən zaman pərçimlənməsinə səbəb ola bilər.

Odur ki, Baker Hughes ĠNTEC firması qazıma məhlulunun baltadan çıxan zaman

vintvarı burulğan hərəkətinin zərərli təsirini azaltmağa imkan verən xüsusi

burulğan əleyhinə texnologiya hazırlamıĢdır.

Bu baltalar qazıma alətini endirib-qaldırmadan, növbə ilə qazıma və süxur

nümunəsi götürməyə imkan verirlər. Core Drill™ tipli burulğan əleyhinə iki

məqsədli baltalar, qazımaya sərf edilən vaxta qənaət etməyə, yüksək keyfiyyətli

süxur nümunəsi götürməyə və bununla əlaqədar vəsait sərfinin azalmasına imkan

verir.

Geldən istifadə etməklə Baker Hughes ĠNTEC sütuncuqlu qazıma

texnologiyası, süxur onun üçün nəzərdə tutulmuĢ qurğuya daxil olmazdan qabaq

gel onun səthini ötrdüyündən süxur sütuncuğunun tam bütövlüyünü təmin edir. Gel

CorinqSM

gel sistemi Core Gard™ baltası ilə birlikdə filtratın statik Ģəraitdə sü-

zülməsinin aĢağı (zəif) olması və süxur nümunəsinin mexaniki cəhətdən

bütövlüyünü təmin edir.

ARC325

Xırda kəsici diĢli burulğan əleyhinə PDS baltası.

ARC 412

Orta bərklikli süxurlar üçün- kəsici

diĢlərə sabit yük, kiçik diametr və yüksək

məhsuldarlıq tələb olunan zonalarda.

Az sıxlıqlı PDS

Burulğana qarĢı. Filtrat zəif daxil olmaqla yüksək

qazıma sürəti tələb olunan çox yumĢaq və orta bərklikli süxurlar

üçün istifadə olunur.

ARC 425

Orta sıxlıqlı PDS

Burulğan əleyhinə. YumĢaq və orta bərklikli süxurlar üçündür. Optimal

qazıma sürətində süxur nümunəsi götürmək və onun bütövlüyünü mühafizə etmək

üçün istifadə edilir.

ARC 427

MÖVZU N-19: PDS QAZIMA BALTALARI; XÜSUSI MƏQSƏDLƏR

ÜÇÜN BALTALAR

Kəsici diĢləri çox sıx yerləĢdirilmiĢ burulğan əleyhinə PDS baltaları. Adi

PDS qazıma baltası ilə süxur nümunəsi götürmək mümkün olmayan orta və bərk

süxurlarda istifadə edilir.

ARC 435

Orta sıxlıqlı PDC

Burulğan əleyhinə Core Drill. Süxurqəbuledici Core Drillə iĢlədilir. Optimal

qazıma sürətlərində müxtəlif laylarda qazıma və süxur nümunəsi götürmək üçün

hazırlanmıĢdır.

KəĢfiyyat, bəzən də istismar quyuları qazılarkən qazılan süxur nümunəsi

quyudibindən qaldırılıb, onun litoloji tərkibi, faunası və habelə qazılan sahənin

tektonikası öyrənilir.

Balta baĢlıqları. Buraxılan baltabaĢlıqlarının tipləri : M, MС3, С3, СT, T3,

TK3. BaltabaĢlıqlarının iĢarəsi: K- çıxarılan süxurqəbuledicisiz süxurqəbuledici

tərtibat üçün ; KС- çıxarılan süxurqəbuledicili süxurqəbuledici tərtibat (qurğu)

üçün. BaltabaĢlıqlarının tiplərinin yivi: K-qıfıl, KС- nippel.

MÖVZU N-20: DAĞ SÜXURLARININ DAĞIDILMASI

MEXANIZMI,ROTORLA QAZIMANIN TEXNOLOJI SXEMI

Fırlanma üsulu ilə qazımada süxurun dağılması çox mürəkkəb bir prosesdir.

Baltaya verilən boyuna yük onun süxura batmasına çalıĢırsa, qazıma kəmərilə

baltaya keçirilən burucu moment onu fırlanmağa məcbur edir və bu iki amilin

birlikdə təsiri nəticəsində süxur dağılır.

Tutq ki, balta 3500-4500 m dərinlikdə iĢləyir. Belə dərinlikdə iĢləyən qazıma

borularının xarici diametri, adətən 114 mm (4 ½) olur. Odur ki, belə quyuda

iĢləyən qazıma kəməri uzunluğunun en ölçüsünə olan nisbəti

olur.

BaĢqa sözlə, bu quyuda iĢləyən qazıma boruları kəmərini, Ģərti olaraq,

uzunluğu 40 m və diametri 1mm olan məftil kimi təsəvvür etmək olar. ġübhəsiz ki,

belə bir məftil dayanıqlı olmayıb çox elastik val vəzifəsini daĢıyan bir sistem

olacaqdır. Qazıma zamanı quyunun divarları bi elastik qazıma kəmərinin boyuna

əyilməsini məhdudlandırır və onun üçün iĢ Ģəraiti yaradır.

Qazılan quyunun diametri çox böyük olsa idi, onda qazıma kəməri vasitəsilə

quyu dibində süxuru dağıtmaq çox çətin olardı.

Qazımada balta süxura sürtünərək qızır, quyuda cərəyan edən gilli məhlul

isə onu arası kəsilmədən soyudur. Bildiyimiz kimi, eyni zamanda həmin gilli

məhlul qazılmıĢ süxuru da quyu dibindən yuxarı qaldırır.

Beləliklə, rotor qazımasının texnoloji sxemini müəyyən edən elementlər

bunlardır:

a) boyuna yükün və burucu momentin baltaya eni zamanda keçirilməsi;

b) fırlanmanı baltaya keçirən qazıma boruları kəmərinin əlastikliyi;

c) mayenin quyuda mütəmadi cərəyanı

MÖVZU N-21: SÜXURLARIN QAZIMAYA TƏSIR EDƏN ƏSAS

XASSƏLƏRI, BALTANIN FIRLADILMASI

ġaroĢkalı baltalarla qazıyarkən, süxurlar, əsasən fırlanan ĢaroĢkaların eyni

zamanda vertikal-rəqs hərəkətindən əmələ gələn doğrama prosesi nəticəsində

dağılır. Bu vəziyyəti tədqiq edək.

ġəkil22-də sxematik olaraq ĢaroĢkanın hərəkətini təsvir edir. Burada I

vəziyyət – baltanın iki diĢə əsaslanaraq quyu dibində müvazinətini, II vəziyət isə -

balta bir azacıq hərəkət etdikdə ĢaroĢkanın alacaq vəziyyətini göstərir. Qazıma

kəməri fırlandıqda ĢaroĢka, göstərildiyi kimi, sola doğru hərəkətə baĢlayacaqdır.

Onun mərkəzi O nöqtəsindən O' vəziyyətinə keçəcək və bu zaman ĢaroĢka quyu

dibində iki A və B nöqtələrinə deyil, yalnız bir A nöqtəsinəö əsaslanacaqdır.

ġəkil22

Əgər süxur deformasiya etməz qəbul edilərsə, onda ĢaroĢka CO' qədər

yuxarı qalxacaqdır. Lakin bu vəziyyət dayanıqlı deyildir, odur ki, ikinci momentd

ĢaroĢkanın mərkəzi, O nöqtəsilə bir səviyyədə olan O" nöqtəsinə keçəcək, ĢaroĢka

da daha dayanıqlı vəziyyət alacaqdır.

ġaroĢkanın iĢ zamanı bu rəqs hərəkəti, qazıma kəmərini də belə hərəkətə

məcbur edəcək, ona görə də qazıma zamanı süxura tezliyi böyük olan vurğular

təsir göstərəcəkdir. Bu nöqteyi nəzərdən ĢaroĢkalı baltanın iĢləməsi vurma

üsulundakı baltanın iĢləməsinə oxĢardır.

YumĢaq süxurları qazıyarlən nisbətən kiçik təzyiq tələb edildiyi üçün, baltanın

dayaq sahəsi də böyük ola bilər. Bu halda baltanın xüsusi əyilməsi (yəni hər bir

qazılmıĢ m düĢən əyilmə)az olur, odur ki, BQ və onun kimi kəsici tipli baltaların

iĢ.lək sahəsi ilə dayaq sahəsi eyni olur.

Bərk süxurları qazıdıqda isə böyük xüsusi təzyiq tələb edilir, lakin baltaya

verilə biləcək boyuna yük texniki səbəblərə görə müəyyən qədər məhduddur. Odur

ki, bu süxurlarda iĢləyən baltalar üçün dayaq sahəsi mümkün qədər az olmalıdır.

Lakin, burada, baltanın xüsusi əyilməsi böyük olduğu və baltanın quyu dibində

iĢləməsi müddətini artırmaq lazım gəldiyi üçün, onun iĢlək sahəsi dayaq

sahəsindən çox-çox artıq götürülür. Bu səbəb görə, süxur bərk olduqca ĢaroĢka

diĢlərinin sayı da artırılır.

Misal üçün göstərmək olar ki, eyni diametrdə olan üçĢaroĢkalı və BQ tipli

baltaların i.lək sahələrinin nisbəti təxminən 20 və daha ziyadə olur. Balta diĢlərinin

profili və yerləĢməsi sistemini təsvir etmək məqsədilə, orta bərkliyi olan süxurları

bərk və abraziv (yeyici) xassəsi olan süxurları və çox bərk, eyni zamanda abraziv

süxurları qazımaq üçün səmərəli ĢaroĢkalı baltalar göstərilmiĢlər.

Ümumiyyətlə baltanı layihə edərkən çalıĢırlar ki, a) quyu dibinin sahəsitamamən

balta ilə dağıdılsın; b) baltanın iĢlək sahələrinin əyilməsi minimal olsun.

Quyu dibinin sahəsini, minimum dövrlər sayında, tamamilə dağıtmaq üçün

çalıĢmalıdır ki, a) ĢaroĢkalarda spiral diĢlərin istiqaməti baĢqa-baĢqa (sağ və sol

olsun); b) bir ĢaroĢkanın spiral kəsilmiĢ diĢləri digərinin doğuranı üzrə kəsilmiĢ

diĢləri ilə kombinə edilsin və v) diĢlərin kəsilməsi elə kombinə edilsin ki, hər

ĢaroĢkada diĢlərin addımı baĢqa-baĢqa olsun.

M və MС tipli baltaların diĢləri ən iti formalıdır (Ģəkil 23a); С və СT tipli

baltaların diĢləri nisbətən az itidir (Ģəkil 23b); T və TK tipli baltalarda diĢ bucağı

ən böyük qiymətdədir (Ģəkil 23 v) .

K tipli baltalarda ĢaroĢka üzərində yerləĢdirilən çivlər (taxma metal) sərt

xəlitədən hazırlanır, bunların təpəsi sferik, hündürlüyü isə 3-4 mm olur.

Süxurların xassələri müxtəlif olduğundan, onlara sürüĢmə və qoparmanın

təsiri və eləcə də quyu divarını kalibrləmə Ģəraiti müxtəlifdir.

Bunu təmin etmək üçün ayrı-ayrı tip balta ĢaroĢkalarını quyunun oxuna

nisbətən fərqli bucaq altında yerləĢdirirlər. Bu zaman quyudibinin forması da fərqli

olur.

ġəkil 23. Müxtəlif tipli balta ĢaroĢkası diĢ-

lərinin itilənməsi: a- M və MС tipli balta;

b- С və СT tipli balta ; v- T və TK tipli

balta

a b v

MÖVZU N-22: QAZIMA REJIMININ TƏYINI,BALTANIN QUYUDA

SƏMƏRƏLI IġLƏMƏSI MÜDDƏTI

Qazıma zamanı quyu dibində süxuru arası kəsilmədən dağıtmaq üçün, balta

ilə bərabər fırlanan qazıma kəmərini eyni zamanda tədricən aĢağı endirmək lazım

gəlir. Bu iĢi qazmaçı, adətən, bucurqadın əl tormozunu bir qədər boĢaltmaqla

görür. Bu zaman balta, qazıma kəmərinin, ya da onun aĢağısındakı aöır boruların

müəyyən hisəsinin ağırlığı təsirindən yenidən süxura batır. Qazıma zamanı

baltanın belə tədricən aĢağı endirilməsinə onun veriĢi deyilir.

Rotorun bir dövründə baltanın veriĢi süxurun bərkliyindən və baltanın

keyfiyyətindən asılı olaraq, çox kiçik qiymətdən bir neçə mm-ə qədər ola bilər.

Təbiidir ki, qazıma kəməri absolüt sərt cism olmadığı üçün, qazmaçının verdiyi

“veriĢin” müəyyən hissəsi qazıma kəmərinin elastik deformasiyalarını ödəməyə

sərf ediləcəkdir. Deməli, hər zaman bataya verilən veriĢ onun süxura batmasından

bir qədər çox olur.

Qazıma zamanı baltanın düzgün verilməsinin çox böyük əhəmiyyəti vardır.

Baltanın bir qərarla düzgün verilməsi qazımanın daha efektli getməsini, quyunun

keydiyyətini (vertikal olmasını) və qaıma kəmərinin nisbətən yaxĢı Ģəraitdə

iĢləməsini təmin edir.

Baltaya elə veriĢ verilməlidir ki, qazılan sxurun bərkliyinə müvafiq xüsusi

təzyiq təmin edilsin. Baltaya veriĢin bir qərarla verilməsini təmin etmək üçün,

buruqlarda çəkil indikatorundan istifadə edilir. Qarmaqda təsir edən yükün qiyməti

və baltaya verilən boyuma yük, çəki indikatoru vasitəsilə asanlıqla təyin edilir.

Qazıma zamanı baltaya verilən boyuna yük kafi olmalıdır ki, xüsusi təzyiqdə

süxurun bərkliyinə müvafiq olsun. Qazımannı daha səmərəli getməsi üçün bərk

süxurları qzıyarkən boyuna yük artırılmalı, dövrlər sayı nisbətən azaldıla bilər, orta

dərəcədə bərk və yumĢaq süxurları qazıdıqda isə, boyuna yük nisbətən azaldılmalı,

dövrlər sayı isə artırılmalıdır.

Qazıma prosesində baltanın quyudan qaldırılmasının səmərəli zamanını təyin

etmək müasir qazıma texnologiyasını mühüm məsələlərindən biridir. Bu sahədə

aparılmıĢ tədqiqat nəticəsində müəyyən metodika əldə edilmiĢdir ki, bunun

vasitəsilə də buruqda baltanın qaldırılması və ya qazımaqda etdirilməsi sadəcə həll

edilir.

Bu üsuldan istifadə etmək üçün əvvəlcə qzımanın reys sürəti təyin

edilməlidir.

Reys sürəti – qazımanın mexaniki sürətindən, baltannı qaldırılması,

dəyiĢdirilməsi və endirilməsinə, habelə qazıma alətinin əlavəsinə sərf edilən

zamandan və nəhayət, baltanın qaldırılması zamanının düzgün təyinindən asılıdır.

Qazımanın reys sürəti buruq briqadası iĢinin ən mühüm göstəricisidir. Odur

ki, qazımada bu göstəricini, verilmiĢ ərait üçün (süxurlar, qazıma rejimi və s.)

mümkün olan maksimum qiymətə çatdırmağa çalıĢmaq lazımdır. Bu zaman

qazımaya iĢlədiləcək baltaların sayı artsa da, bu vəziyyət onların iĢinin texniki-

iqtisadi effekti ilə ödənilməlidir.

Baltanın quyuda əlveriĢli iĢləməsi müddətini təyin etmək üçün buruqda

qazımanın reys sürəti hər müəyyən zamandan (adətən hər saatdan) mütamadi

olaraq təyin edilməli və bu sürət maksimum qiymətindən aĢağı enməyə baĢladıqda

balta qaldırılmalıdır.

Quyu qazılan bir sıra sahələrdə, xüsusən bir çox yeni neft sahələrində qaz və

su layları ilə mübarizə üçün gilli məhlulu ağırlaĢdırmadan qazımaq axır vaxtlara

qədər qeyri-mümkün təsəvvür edilirdi. Neft laylarını açdıqda quyuda ağır gilli

məhlulun olması zəruri zənn edlirdi. Buna görə də neft sahələrində qazımaq üçün

külli miqdarda ağırlaĢdırıcı tələb olunur, gilli məhlulun kimyəvi iĢlənilib, sonra

ağırlaĢdırılmasına çox vaxt sərf edilir, qazımanın sürətləri azalır və quyunu dəyəri

artırdı.

Ġstehsalat yeniliçisi, Buzovna (Bakı) qazıma kontorunun buruq ustası ġərif

Fətquliyev bir çox sahələrdə, hətta geoloji və texnoloji cəhətdən hələ yaxçı

öyrənilməmiĢ yeni neft sahələrində belə quyuların, gilli məhlulu ağırlaĢdırmadan,

müvəffəqiyyətlə və daha böyük sürətlə qazıla bilməsi məsələsini qaldırdıvə öz

qazıma briqadası ilə birlıikdə yeni neft sahəsində bunu yüksək göstəricilərlə isbat

etdi.

MÖVZU N-23: QAZIMANIN REYS SÜRƏTININ TƏYINI,QAZIMA

REJIMININ ANALIZ ÜSULLARI

Qazıma rejimini təyin etmək – qazılan süxurların xassələrinə və onların

yerləĢməsinə müvafiq olaraq, boyuna yükü P, dövrlər sayını n, gilli məhlulun

sərfini Q və gilli məhlulun keyfiyyətini düzgün seçmək lazımdır.

Kəsici tipli baltalarla iĢlədikdə, qazıma rejimi qazımaya verilə biləcək gücə

əsasən seçilməlidir. Bu gücə müvafiq olaraq, P, n, Q arasında elə nisbət təyin

edilməlidir ki, qazımanın maksimum keyfiyyət və kəmiyyət göstəriciləri əldə

edilsin. Bu zaman qazıma borularının texniki imkanı, möhkəmliyi və buruq

mexanizmlərinin normal iĢ Ģəraiti nəzərə alınmalıdır.

Aydındır ki, gilli məhlulun parametrləri qazıma süxurların xassələrinə

müvafiq olmalıdır.

ġaroĢkalı baltalarla iĢlədikdə, bu baltaların bir mexanizm olduğu nəzərdə

tutulmalıdır. Bu mexanizm normal Ģəraitdə iĢləməzsə, onun məsul hissəsi, yəni

dayaq yastıqları ĢaroĢkanın kəsici səthi yeyilmədən qabaq sıradan çıxar və balta

quyu dibində lazımi qədər istifadə edilmədən qaldırılar.

Qazıma rejimini seçməkdən qabaq, verilmiĢ sahənin geoloji Ģəraiti

öyrənilməli və qazılacaq quyuların əyilə biləcəyi təhlükəsinin olub-olmadığı

müəyyən edilməlidir.

Quyuların əyilmə bucağı qdətən süxurların mailiyyətindən çox olmur. Odur

ki, az mailiyyəti olan süxurları qazıyarkən, qazıma rejimi baĢlıca olaraq

qazımanmın kəmiyyət göstəricilərinə əsaslanmalıdır. Qazılacaq süxurların mailliyi

böyük isə və süxurlar yumĢaq gillər və bərk mergellərlə təbəqələnmisə, bu zaman

əyriliyin gözə çarpacaq sürətlə artacağı ehtimal olunur.

Bu halda qazıma rejimi, əsasən keyfiyyət göstəricilərini (quyunu vertikal

olmasını) təyin etməklə bərabər, müvafiq kəmiyyət göstəricilərini də ödəməlidir.

Adətən quyunun əyilə bilməsi ehtimalı onun bütün gövdəsində deyil, yalnız ayrı-

ayrı intervallarda olur. Odur ki, ayrı-ayrı intervallar üçün qazıma rejimi da baĢqa

olmalı və bu rejim quyunun vertikallığı ilə bərabər, minimum zamanda qazılmasını

təmin etməlidir.

Qazıma rejimi – qazıma üçün seçilmiĢ balta tipinə müvafiq olan boyuna yük P,

dövrlər sayı n, gilli məhlulun quyuya vurulan sərfi Q və onun keyfiyyəti ilə

müəyyən edilir.

Təyiun edilmiĢ qazıma rejiminin keyfiyyəti – baltanın bir reysdə qazıldığı

məsafə, qazımanın mexaniki sürəti və baltanın quyu dibində iĢlməsi müddəti ilə

müəyyən edilir.

Baltanın tipi və quruluĢu qqazıma süxurun bərkliyinə müvafiq surətdə

düzgün seçilərsə, qazımanın effekti da xeyli artmıĢ olar. Baltanın ölçüsündən və

tipindən asılı olmayaraq, ona verilən boyuna yük artırıldıqda, Ģübhəsiz ki,

qazımanın sürəti də artır. Lakin bu sürətin artması qanunu, baĢqa-baĢqa süxurlar

üçün fərqli olur: BQ baltasının yumĢaq süxurarda qazıma sürəti boyuna yükün

artırılmasına, təqribən proporsional olaraq artır, halbuki bərk süxurlarda ĢaroĢkalı

baltaların qazıma sürəti, boyuna yükün artması kvadratına proporsional olaraq

artır.

Boyuna yükün baltanın iĢləməsi effektinə təsirinin öyrənilməsi, baltanın

veriĢi rejimi ilə əlaqədar olmalıdır. Bu rejim qazıma prosesində üç halda təsadüf

edə bilər:

a) boyuna yük P, baltanın quyu dibində iĢləməsi müddətində sabit qalır

(P=sonst), xüsusi təzyiq p isə dəyiĢir;

b) boyuna yük tədricən elə dəyiĢdirilir ki, xüsusi təzyiq sabit qalır

(p=const);

c) baltanın iĢləməsi müddətində boyuna yük və xüsusi təzyiq dəyiĢir.

Bunlardan birinci qazıma rejimi ən səmərəlisidir.

Elmi-tədqiqat institutlarının apardığı tədqiqat, eləcə də qazıma ustalarının

təcrübələri aydın göstərir ki, baltannı dövrlər sayı artdıqca qazımanın da mexaniki

sürəti artır. Məsələn, Buzovnaneft terstində 433 N-li quyunu qazıyarkən, Sosialist

Əməyi Qəhrəmanı Usta Baba Pirməmmədin və müh. S.B.QrobĢteynin təklifi üzrə

rotor qazımasında ilk dəfə olaraq baltaya dəqiqədə 421 dövr verildi və quyu

təxminən 1300 m qədər bu dövr sayı ilə qazıldı. Alınan nəticələr, baĢqa eyni

Ģəraitdə mexaniki sürətin 20-50% artmasını göstərdi. Diametri 113/4"

olan bu

quyuda baltaya (üçĢaroĢkalı ZĠS və ya ZĠM baltaları) 12-15 m biyuna yük verilirdi.

Qeyd edilməlidir ki, bu quyuda iĢlədilmiĢ baltaların sayı baĢqa quyulara nisbətən

artırılmamıĢ və bilavasitə qazıma, ümumi quyunun qazılması prosesinin 38,1 %-ni

təĢkil etmiĢdir.

433-cu quyu 1887 m dərinliyə 4007,5 m/dəzgah-ay kommersiya sürətilə

qazılıb istismara verilmiĢdir. Həmin sahədə gənc usta AğadadaĢ Kərbəlayı oğlu

1975 m dərinliyə 4528,7 m/dəzgah-ay sürətilə qazılmıĢ 526 N-li quyunu 1950-ci il

avqustun 10-da qurtardı.

Qazıma zamanı quyuya vurulan gilli məhlul sərfinin də qazıma sürətinə

təsiri az deyil. Məhlulun quyuda sərfi artdıqca, qazıma sürəti də artır. Bu sərf elə

olmalıdır ki, baltannı dağıtdığı süxur tez quyu dibindən qaldırılsın və quyudan

xaric edilsin. Quyunu daha səmərəli qazılması üçün həlqəvi fəzada gilli məhlulun

qalxma sürəti 0,8-1,5 m/san və daha artıq olmalıdır.

Quyunu qazyarkən, qazılmıĢ interval vaxtaĢırı bir neçə dəqiqə balta ilə təkrar

iĢlənilməlidir ki, quyunun divarları daha hamaq olsun və quyu yuyulub daha da

təmizlənsin. Bu təkrar iĢləmə, gələcəkdə quyuya qoruyucu kəmər endirilərkən,

xüsusi genəltmə prosesini lazımsız edir.

Qazıma rejimini müəyyən edən amillərdən əsasları, yuxarıda deyildiyi kimi,

baltannı dövrlər sayı, ona verilən boyuna yük və quyuya vurulan gilli məhlulun

sırfi və keyfiyyətidir.

Təyin edilmiĢ qazıma rejiminin nə qədər effektli olması, bir reysdə baltanın

qazıldığı məsafə h ilə bəlli edilir. Qazılan bu h məsafəsi vm mexaniki sürətindən və

baltanın quyu dibind səmərəli iĢləməsinin T müddətindən asılıdır:

h=vm·T

Ən səmərəli rejim elə qazıma qazıma rejimidir ki, bu zaman quyuya

buraxılmıĢ balta daha böyük mexaniki sürətlə və daha çox müddət iĢləsin.

Qazıma sahəsinin geoloji Ģəraitini və xüsusiyyətlərini dərindən öyrənərək,

usta ġərif Fətquliyev belə nəticəyə gəlmiĢdir ki, bu yeni neft sahəsində quyunu

ağırlaĢdırıcısızadi gilli məhlulla qazımaq mümkündür.

Bunun üçün yalnız quyu burada geoloji-texniki tapĢırıqda göstərilmiĢ

sürətdən daha böyük sürətlə qazılmalı və quyunun quruluĢu sadələĢdirilməlidir.

Təklif etdiyi bu yeni texniki layihə üzrə, usta ġərif Fətquliyev verilmiĢ quyunu iki

dəfə tez müddətdə qazımıĢ vəı qazımanın plan üzrə kommersiya sürəti 2205

artıqlaması ilə ödənilçmiĢdir. Beləliklə, ustanın briqadası bu sahədə ilk dəfə olaraq,

ağırlaĢdırıcısız sürətli qazımanı həyata keçirdi.

Bu Ģəraitdə yeni qaıma rejimi ilə ilk quyunu müvəffəqiyyətlə qazımaq üçün

usta ġərif Fətquliyev və onun briqadası baĢlıca olaraq, gilli məhlulun keyfiyyətinə

böyük əhəmiyyət və diqqət vermiĢdir. Buruq yanında kafi qədər gilli məhlul

ehtiyatı təmin edimiĢ və qazıma zamanı quyuda gilli məhlul tez-tez

dəyiĢdirilmiĢdir. Eyni zamanda rotorun dövrlər sayı arırılaraq, qazımanın böyük

mexaniki sürəti təmin edilmiĢdir.

Bu əsas qazıma rejim amilləri, qazımanın ağırlaĢdırıcısız müvəffəqiyyətlə

aparaılmasını təmin etdi.

ġərif Fətquliyevin yeni təklifinin tətbiqi nəticəsində bu quyunu qazılmasında

yalnız, ağırlaĢdırıcıdan 300 min manata qədər qənaət əldə edildi.

ġərif Fətquliyevin bu nailiyyətindən sonra bir çox qazıma ustaları onun

təcrübəsi əsasında quyuları ağırlaĢdırıcısızsürətli qazımaya baĢladılar və yeni

müvəfəqiyyətlər əldə etdilər.

Hazırda ġərif Fətquliyevin təklifi bir çox neft sahələrində müvəffəqiyyətlə

yayılmaqdadır.

Ġstedadlı istehsalat yenilikçisi usta ġərif Fətquliyevin bu təklifi ölkəmizin

qazıma texnikası inkiĢafında yeni bir əhəmiyyətli addım olmuĢdur.

Qazıma vaxtı bir reysi ayrı-ayrı texnoloji proseslərinə sərf edilmiĢ zamanı

aĢağıdakı kimi iĢarə edək:

Tq - saatla ifadə olunmuĢ, qazımaya sərf edilən zaman (quyunu yuyulması,

təkrar iĢlənilməsi və genəldilməsi buraya daxil olmaqla); Tqb- baltanın

qaldırılmasına, dəyiĢdirilməsinə və endirilməsinə sərf edilən zaman və h – Tq

zamanında qazılmıĢ məsafə, m. Onda qazmanın reys sürəti

, m/saat

olur.

Odur ki, buruqda qazıma vaxtı, bilavasitə qazımaya sərf edilən zaman və bu

zamanda qazılmıĢ məsafə qeyd edilərsə, onda baltanın səmərəli iĢ müddəti Ts bu

deyilən üsulla təyin edilə bilər.

MÖVZU N-24: MAILI QUYULARININ QAZILMASININ TƏTBIQ

SAHƏLƏRI VƏ MƏQSƏDI

Ölkəmizdə neft quyularını qazılması sahəsində qazanılmıĢ böyük

nailiyyətlərdən biri də, dünya texnikasında əlk dəfə təklif və tətbiq edilmiĢ turbinlə

qazımadır. 1890-cı ildə Bakı mühəndisi K.Q.Simçenko dünyada birinci olaraq,

qazıma turbini layihəsini hazırlanmıĢ və təklif etmiĢ, lakin o zaman bu proqressiv

təklif nəzərə alınmamıĢdır.

Turbinlə qazıma üsulunun müəllifi, SSRĠ Elmlər Akademiyasının müxbir-

üzvü prof. M.A.KapelyuĢnikovdur. Bu üsulla qazıma ilk dəfə 1924-cü ildə

Suraxanıda həyata keçirilmiĢdir.

Turbinlə qazımada, qazıma mühərriki bilavasitə quyunun dibinə endirilir və

orada iĢləyir. Buna görə də qazıma zamanı qazıma kəməri fırlanmır, o yalnız

baltanın veriĢini təmin edir.

Qazıma kəmərinə bağlanıb quyuya endirilən turbin, aĢağısındakı baltanı

fırladaraq süxuru qazıyır. Bu zaman turbini iĢlədən enerji mənbəyi – nasoslarla

vurulan gilli məhlul və ya su axınıdır. Odur ki, turbin qazımasında gilli məhlulun

bir də vəzifəsi – qazıma turbininə enerji yetirməkdir. Buna görə də turbin

qazımasında rotor qazımasına nisbətən daha güclü və daha yüksək təzyiq yaradan

nasoslar tələb edilir.

M.A.KapelyuĢnikovun təklif etdiyi ilk qazıma turbini, bir pilləli reduktorlu

turbin idi. Bu turbin 1924-34-cü illərdə sənayedə tətbiq edilmiĢdir (Ģəkil 24).

ġəkil 24

Bir pilləli qazıma turbini (Ģəkil 24): istiqamətverici çarxdan (10, turbindən

(20 və valdan (3) ibarətdir. Turbinin istiqamətverici çarxı onun gövdəsinə

bərkidilir; valın aĢağı ucu isə reduktorun diĢli çarxı ilə əlaqədardır. Reduktorun

çıxıĢ valı aĢağıdan qazıma aparatının Ģpindelinə və Ģpindel də baltaya bağlanır.

Qazıma kəmərindən gələn gilli məhlul, turbinin iĢlək kanallarından keçir, sonra

reduktorun örtüyü ilə aparatın gövdəsi arasındakı həlqəvi fəzaya gələrək xüsusi

dəliklərdən Ģpindelə daxil olur və nəhayət oradan da baltaya keçir.

Bu birpilləli qazıma turbini adətən 15-20 at təzyiq enməsində iĢləyirdi ki, bu

da turbinin kanallarında axının 60-70 m/san sürətinə müvafiq gəlir. Bu böyük

sürətlə axan gilli məhlul, turbinin kanallarını və baĢqa hissələrini tez yuyub dağıdır

və qazıma turbinini gücünün 10-15 a.g. olması qazıma üçün kafi deyildi.

Turbin qazımasında qazımanın mexaniki sürəti turbinin gücü ilə, quyu

dibində iĢləmə müddəti isə, onun gilli məhlulla yeyilməyə müqaviməti ilə təyin

edilir. Odur ki, turbinin gücünü artırmaq üçün turbində təzyiq enməsi artırılmalı,

yəni turbin kanallarında axın sürəti daha böyüdülməlidir. Bu halda turbinn quyu

dibində onsuz da az olan iĢləmə müddəti daha da azalardı.

Bundan baĢqa, M.A.KapelyuĢnikov qazıma turbininin bir neçə böyük

quruluĢ nöqsanları da var idi. Bir pilləli qazıma turbininin bu nöqsanları və qzıma

tələbatını nəzərə alaraq, ölkəmizin mühəndislərindən P.P.ġumilov,

R.A.Ġoannesyan, E.Ġ.Tağıyev və M.T.Qusman uzun müddət mürəkkəb nəzəri və

təcrübəvi tədqiqat nəticəsində çoxpilləli, reduktorsuz qazıma turbinini ixtira

etdilər. Qazımanın tələbatını tamamilə təmin edən bu turbin 1938-ci ildə geniĢ

tətbiq olunmağa baĢlandır. Böyük əhəmiyyəti olan bu ixtira – ölkəmizin qazıma

texnikasında ikinci mühüm nailiyyət oldu.

Ölkəmizin neft sənayesi, quyudibi qazıma mühərriklərinin vətəni və bu yeni

təkmilləĢdirilmiĢ qazıma üsullarının yaradıcısıdır.

Mail quyu elə quyuya deyilir ki, onun dibi, ağzının dib səviyyəsindəki

horizontal müstəvi üzərinə proyeksiyasına nisbətən, istənilən istiqamətdə u\yana

getmiĢ olsun. Bu zaman, quyu ağzının və dibinin proyeksiyaları arasındakı ən

yaxın məsafəyə - mail quyunun uzaqlaşması (inhirafı) deyilir.

Ölkəmizdə mail quyuların qazılması texnikası geniĢ inkiĢaf etmiĢdir, belə ki,

qazılmıĢ mail quyunun dibi nəzəri layihə nöqtəsindən ən çoxu 5-10 m məsafədə

olur. Bu, mütəxəssislərimizin böyük nailiyyətidir. Mail quyunun belə düzgün

istiqamətdə qazılması, ölkəmizdə əldə edilmiĢ xüsusi ölçü cihazlarının, habelə

qazıma vasitələri və üsullarının tətbiqi ilə təmin edilir.

Ölkəmizdə müasir mail quyular qazıma turbini və ya elektrik qazıyıcısı

vasitəsilə qazılır. Bu üsul E.Ġ.Tağıyev, R.A.Ġoanessyan, P.P.ġumilov və

M.T.Qusman tərəfindən ixtira edilmiĢ və dünyada ilk dəfə olaraq, 1941-ci ildə

Bakıda müvəffəqiyytələ tətbiq edilmiĢdir.

Qeyd edilməlidir ki, mail qazımanın texnoloji prosesi vertikal qazımadan

daha mürəkkəbdir. Odur ki, bu qazıma üsulundan aĢağda qeyd edilən hallarda

istifadə edilir:

1)dəniz,gol və çay altında yerləĢmiĢ neft sahələrini istismar etmək üçün,

quyu qurudan qazıldıqda;

2)dəniz əsası üzərindən kut quyular qazıldıqda;

3)quruda layın müəyyən hissəsinin istismarı vertikal quyu ilə mümkün

olmadıqda (sahədə tikintilər, dəmir yolu, bataqlıq və s.mane olduğu hallarda);

4)quyu geoloji dəyiĢikliklər keçirmiĢ yataqlara (faylara, çöküntülərə,

çatlayıĢlara və s.) qazıldıqda;

5)vertikal qazılan quyu qəzaya uğradığına görə yana çıxmaq lazım gəldikdə

və s.

Qeyd edilməlidir ki, 1941-ci ildə mail quyular yalnız rotor üsulu ilə qazılırdı.

Çox mürəkkəb və qeyri-mükəmməl olan bu üsul quyu diblərinin ağızlarından

istənilən istqamətdə istənilən qədər uzaqlaĢmasını çox çətinliklə təmin edirdi. Odur

ki, bu üsul ölkəmizin neft sənayesində inkiĢaf etmədi.

Rotor üsulu ilə mail quyular ölkəmizdə 1933-cü ildən qazılmağa

baĢlanmıĢdı, lakin bu üsuldan ümumiyyətlə bir qədər Artyom adına adanın

sahilindən dənizaltı sahələrə quyu qazılmasında, habelə Qroznı neft mədənlərində

istifadə edilmiĢdir.

Ġstər rotor, istərsə də turbin üsulu ilə mail quyuları iki qayda ilə qazımaq

mümkündür.

a)quyu əvvəldən, ya da bir qədər vertikal qazıldıqdan sonra, mail xətt üzrə

qazılmalı;

b)quyu əvvəlcə vertikal və sonra çöküklü əyri üzrə qazılmalıdır.

Birinci qayda həyati deyil və təcrübədə tətbiq edilə bilməz, çünki qazıma

kəmərinin ağırlıq qüvvəsi quyunun mail xətt üzrəgetməsinə mütləq mane

olacaqdır.

Digər tərəfdən mail quyunu qazıyarkən, hər dəfə əyici alət buraxdıqda onu

yalnız 2-40 əymək mümkün olur, odur ki, quyunu gövdəsini istənilən istiqamətdə

tədricən əymək yeganə vasitədir.

Turbin üsulu ilə qzılan müasir mail quyular, əvvəlcə vertikal qazılır və

sonra, müəyyən dərinlikdən istənilən istiqamətə əyilərək, çöküklü əyri üzrə neft

layının tələb edilən nöqtəsinə çatdırılır.

Təbiidir ki, belə quyunu vertikal hissəsi nə qədər çox olarsa, o qədər

əlveriĢlidir, lakin bu hissənin uzunluğu mail qazıma texnologiyasının tələbatı ilə

məhdud edilir.

Мялум олдуьу кими, ротор газымасында, щярякят, эцъ вя фырланма моменти

газыма бору кямяри васитясиля балтайа ютцрцлцр.Гуйуларын дяринлийи артдыгъа,

газыма боруларынын иш шяраити чятинляшдийиня эюря газыма сцряти эетдикъя азалмаьа

башлайыр.Дярин гуйуларын ротор цсулу иля газылмасы еффектив олмур. Буна эюря дя

турбин цсулу иля газымайа кечмяк лазым эялир.

Газыма сащясиндя ишляйян мцтяхяссисляр узун мцддят мцщяррикин гуйу

дибиня кючцрцлмяси проблеми иля мяшьул олмушлар. 1890-ъы илдя бакылы мцщяндис-

технолог К.Г.Симченко илк турбобурун лайищясини щазырлады. Аз сонра рус

мцщяндиси Волски юзцнцн зярбя Принсипи ясасында ишляйян газыма тараныны

щазырлайыб тяърцбядян кечирди. Волскинин тараны бир сыра конструктив гцсурларына

эюря инкишаф тапа билмяди.

Мцщзяндис Капелйушников 1928-ъи илдя бу мясялянин сямяряли практики

щяллини верди. Газыма мящлул иля щярякятя эятирилян турбин мцщяррики балта иля

бирликдя (турбобур) гуйу дибиня кючцрцлдц, газыма кямяри щярякятсиз галараг аьыр

йцкдян азад едилди, балтайа щярякят билаваситя турбобурдан ютцрцлдц.

Бу турбобур ардыъыл сурятдя бирпилляли турбин вя цчпилляли сцрят гутусундан,

бирпилляли турбин вя икипилляли сцрят гутусундан ибарят олараг щазырланмышдыр.

1935-36-ъы иллярдя чохпилляли турбобур йарадылды.

Чохпилляли турбобурлар иш принсипи етибариля щидравлики турбиндян ибарят олуб,

гуйу дибиня эюндярилян газыма мящлул васитясиля щярякятя эятирилир.

Чохпилляли турбобур ашаьыдакы щиссялярдян ибарятдир:

1) статор вя ротор (турбин);

2) вал (цзяриндя роторлар отурдулур);

3) йастыглар (радиал вя ох истигамятиндя йаранан гцввяляри гябул едирляр);

4) эювдя (цзяриндя статорлар бяркидилир);

5) бирляшдириъи елементляр;

Турбобурларын конструксийалары заман кечдикъя тякмилляшдирилмишдир.

Т12М3 -172 турбобуру мцасир турбобурларын ясасыны тяшкил етмякля йанашы

олдугъа тякмилляшдирилмишдир (шякил. 24).

Ох истигамятиндяки гцввяляри гябул етмяк цчцн сяккизпилляли дабан

йастыгларындан истифадя олунур. Йастыгларын йан цзляри резин тябягя иля юртцлцр вя бу

да радиал истигамятдяки гцввялярин гябул едилмясиня имкан верир. Газыма

мящлулун кечмяси цчцн чеврябойу дешикляр ачылмышдыр. Бундан башга турбобурун

валы аз йцклянир вя йцксяк бойуна йцкляр алтында узун заман ишлямяк мцмкцн

олур.

Бир сыра турбобурлар (Т12М-8, Т12-9 ¾, Т19-10, Т18 вя Т20) ардыъыл олараг

тякмилляшдирилмишдир.

Турбобурларын эцъцнцн артырылмасы мягсяди иля чохбюлмяли турбобурлар

(ТЪ3, ТЪ4, ТЪ10 вя с) йарадылмышдыр.

Турбобур щидравлики мцщяррик олдуьундан онун ясас ишчи органы щидравлики

турбиндир.

Турбобурун турбининдян кечян газыма мящлулун енержиси механики ишя

чевриляряк вал цзяриндя топланыр. Статордан кечян газыма мящлул мцяййян

истигамятя малик сцрятля ротора дахил олуб ону щярякятя эятирир. Газыма мящзлулун

сярфиндян вя тязйигиндян асылы олараг мцяййян эцъ, фырланма моменти вя фырланма

сцряти алыныр.Узун мцддят нязяри тядгигат ишляри апармыш П.П.Шумилов кичик юлчцлц

турбобурларын щидромеханики ясасларыны вермишдир.

MÖVZU N-25: MAILI QUYU PROFILININ LAYIHƏ EDILMƏSI

Quyu profilinin düzgün seçilməsi mail qazımanın keyfiyyətinə və məsarifinə

böyük təsir bağıĢlayır.

Mail qazıma təcrübəsində qazımanın üsulundan, layların laylanması

Ģəraitindən v s. asılı olaraq, bir neçə tip quyu profilindən istifadə edilir.

Mail quyunu səmərəli qazılması üçün, onun profili elə seçilməlidir ki,

aĢağıdakı tələbatı təmin etsin:

1)quyu tez və keyfiyyətli qazılmalı;

2)yana verici alətlər mümkün qədər az tətbiq edilməli;

3)qoruyucu kəmərlərin layihə dərinliyinə çatdırılması təmin edilməli;

4)quyunu sementlənməsi keyfiyyətli olmalı;

5)quyunun keyfiyyətli istismarı üçün maksimal Ģərait yaradılmalıdır.

Qazılan mail quyuların yuxarı hissəsi vertikal olur və müəyyən dərinliyə

çatdıqdan sonra quyu lazımi istiqamədə əyilir. Quyunun profili elə olmalıdır ki,

onun əyrilik radiusu müəyyən qiymətdən kiçik olmasın. Bu qiymət quyuya

endiriləcək qoruyucu borularda əmələ gələn əlavə əyilmə gərginlikləri ilə və kəmər

endirilərkən oradakı sürtünmə qüvvələrinin quyməti ilə müəyyən edilir.

Qoruyucu borular mail quyuya endirildikdə onlarda böyük gərginliyin baĢ

verməməsi üçün, quyunun əyrilik radiusu, kəmərin yol verilən əyrilik radiusundan

daha böyük olmalıdır.

Qazıma ləti və qoruyucu kəmərin quyuya endirilməsi texnologiyasını nəzərə

alaraq, az məsafədə quyunu birdən-birə çox əyməməlidir; əyilmə tədriclə, mütəsavi

artmaldır.

Yuxarıda göstərilmiĢ xüsusiyyətləri nəzərə alaraq, qazıma təcrübəsində mail

quyular üçün üç tip profil təklif edilmiĢdir. Bunları tədqiq edək:

Birinci tip profil.Bu tip profilli quyularda, quyunu əyri hissəsi ayrı-ayrı

intervallara bölünür və bu intervalların əyriliyi toplanaraq quyunun ümumi

uzaqlaĢmasını təĢkil edir.Mail quyunu xarakterizə etmək üçün Ģəkil25-da verilmiĢ

profili tədqiq edək.

ġəkil 25 ġəkil 26

Bu Ģəkildə qəbul edilmiĢ iĢarələrbunlarıdır:

l0- quyunun vertikal hissəsinin uzunluğu;

l1- quyunun mail hissəsinin uzunluğu;

l2- quyunun mail hissəsinin (l1), vertikal müstəvi üzərinə proyeksiyası;

H – quyunun dərinliyi;

b – quyu dibinin horizontal üzrə vertikaldan uzaqlaĢması (inhirafı);

l=b/sinα; l1 qövsünün son nöqtələrini birləĢdirən düz xətt və ya l0 dərinlikdən

aparılan düz mail quyu;

α – bu xəttin (düz mail quyunun) maillik bucağı;

β – maksimal uzaqlaĢma bucağıdır (β=2α).

Aydındır ki, quyunun bu maksimal uzaqlaĢma bucağı, onun ayrı-ayrı əyri

hissələrinin həqiqi uzaqlaĢma bucaqları αn toplusuna bərabər olacaqdır.

Mail quyuların qazılması təcrübəsində bu αn bucağı 2-50 arasında dəyiĢir. Bu

bucağın qiyməti əsasən süxurların laylanmasından və yanaverici alətin

quruluĢundan asılı olur.

Bu birinci tip profilə qazılacaq quyunun uzunluğu (neft layı horizontal

olarsa):

uzaqlaĢması isə

b=l sinα və ya b=l2tgα;

olar.

α – bu xəttin (düz mail quyunun) maillik bucağı;

β – maksimal uzaqlaĢma bucağıdır (β=2α).

Aydındır ki, quyunun bu maksimal uzaqlaĢma bucağı β, onun ayrı-ayrı əyri

hissələrinin həqiqi uzaqlaĢma bucaqları αn toplusuna bərabər olacaqdır.

Mail quyuların qzılması təcrübəsində bu αn bucağı 2-50 arasında dəyiĢir. Bu

bucağın qiyməti əsasən süxurların laylanmasından və yanaverici alətin

quruluĢndan asılı olur.

Bu birinci tip profilə qazılacaq quyunun uzunluğu (neft layı horizontal

olarsa):

L=0,017453

uzaqlaĢması isə

b=l sinα və ya b=l2tgα

olar.

Neft layı horizontal olmadıqda, onun maillik istiqaməti bu bucağı nəzərə

alınmalıdır.

Odur ki, qazılacaq quyunun bu tip profili qurulduğu zaman onun ayrı-

ayrıəyri ln hissələri üçün uzaqlaĢma bucaqları αn təyin edilərək axırıncı düsturla bu

hissədə (intervalda) müvafiq bn uzaqlaĢması tapılır, sonra isə ln və bn koordinatları

vasitəsilə tapılmıĢ nöqtələr sistemi bir-birilə birləĢdirilərək, profil əyrisi müəyyən

edilir (Ģəkil 26).

MÖVZU N-26: MAILI QUYULARIN QAZILMASI ÜÇÜN ALƏTLƏR

Yuxarıda deyildiyi kimi, mail quyular iki üsulla: rotorla və qazıma

turbinilə, ya da elektrik qazıyıcı ilə qazıla bilər. Mail quyuların rotorla qazılması

üsulu yalnız Rusiya (Qroznı) sahələrində nadir hallarda tətbiq edilir. Ölkəmizdə

mail quyular ümumiyətlə turbinlə və elektrik qazıyıcı ilə qazılır.

Mail quyu rotorla qazıldıqda, quyunu istənilən istiqamətdə əymək

üçün uipstok (çəp inhirafetdiricidən) və qismən hidravlik yanavericidən istifadə

edilir.Çəp inhirafetdirici quyuya, qazıma kəmkərinə

birləĢdirilmiĢ haıda endirilir və

onunla da qaldırılır.Çəp

inhirafetdiricinin quruluĢu Ģəkil 27-

də göstərilmiĢdir; bunun uzunluğu 2-

3 m olur.

ġəkil 27 ġəkil 28

Ġnhirafetdiricinin aĢağı ucu iti olur ki, quyu dibində süxura batsın və öz oxu

ətrafında hərəkət edə bilməsinin qarĢısı alınsın.

Qazıma borusu çəp inhirafetdiricinin, bilərzikdən ibarət olan yuxarı

hissəsi içərisindən keçirilir. Bu tip yanaverici ilə iĢlədikdə, yanaverici borusuna

bağlanmıĢ xüsusi spiral baltadan (Ģəkil 28) istifadə olunur.

Əslən bu balta spiral Ģəklində hazırlanmıĢ üçpərli baltadır. Bu baltanın

çəp yanaverici ilə birləĢdirmək üçün onun gövdəsində xüsusi dəliklər açılır və

sonra bu dəliklərə pərçim vurulur. Onları belə birləĢdirməkdən məqsəd – q1uyuya

istiqamətlə endirilən çəp inhirafetdiricinin qazıma kəmərinə nisbətən dolana

bilməsinə imkan verməməkdir.

Spiral baltanın ölçüləri elə seçilir ki, o çəp inhirafetdiricinin bilərziyi

içindən keçə bilməsin. Buna görə də baltanı qaldırdıqda, yanaverici də onunla

bərabər yuxarı qalxır.

Ġnhirafetdiriciilə iĢləyən baltanın diametri quyunun nominal diametrindən

kiçik olduğu üçün, quyu yana getdikdən sonra onu tədricən bir neçə balta ilə

genəltmək lazım gəlir. Bunun üçün də xüsusi genəldici balta və ya BQ, üĢpərli, HO

baltaları iĢlədilir.

Rotorla mail qazımada qazıma kəmərinin baltaya bağlanmıĢ yarımĢamı, nisbətən

kiçik diametrli borulardan təĢkil edilir və alətin elastikliyini əldə etmək üçün bu

yarımĢamla, qalan kəmər arasında xüsusi birləĢdirici qadaq qoyulur.

Gilli məhlul baltaya bu qadağın içindən keçir.

Çəp inhirafetdirici ilə iĢləmə rejimi.Quyunu yana vermək üçün seçilmiĢ 10-12 m

interval yumĢaq süxurlarda olmalıdır. Çəp inhirafetdiricini quyunun dibinə

möhkəm oturtmaq və tələb edilən uzaqlaĢma bucağını təmin etmək üçün

qabaqcadan quyu dibində nisbətən kiçik diametrlə 1-2 m kiçik yer qazılır. Adətən,

bu kiçik yerin diametri yanavericinin diametrindən 2" böyük olur. Çəp

inhirafetdirici qazıma kəməri ilə bərabər yönəldilərək quyuya endirilir və bu kiçik

yerə Ģatdıqdan sonra, qazıma kəmərinə bir qədər boĢ verərək oraya oturdulur. Bu

zaman balta ilə yanavericini birləĢdirən pərçimlər kəsilir, buna görə də balta və

qazıma kəməri sərbəst olur.

Çəpinhirafetdiriciilə iĢlərkən, qazıma rejimi belə olur: rotorun dəqiqədə

dövrlər sayı – 30-40; baltaya verilən boyuna yük – 1,5-2 t; balta yanavericidən

keçdikdən sonra boyuna yük – 3-4 t; dövrlər sayı – 50-60 dövr/dəq; gilli məhlulun

sərfi isə normal ola bilər.

Mail quyunun rotor üsulu ilə qazılması texnologiyası çox mürəkkəb

olduğu üçün, quyu qazılarkən bəzən yanavericini dəfələrlə oraya endirmək tələb

edilir.

Çəsələn, vaxtilə Artyom adına (indiki Pirallahı) adada orta dərinliyi 780-

800 m olan bir sıra mail quyular 4-6 çəp yanaverici vasitəsilə müvəffəqiyyətlə

qazıldığı halda, həmin orada bir neçə mail quyunu qazımaq üçün onlara 20-30 dəfə

çəp inhirafetdirici endirilmiĢdir. Köhnə Qroznı rayonunda rotorla qazılan mail

quyulardan birinə 50-dən artıq yanavericinin endirilməsinə ehtiyac olmuĢdur.

Buradan aydındır ki, ibtidai və eyni zamanda mürəkkəb texnologiyası

olan rotor mail qazıması ölkəmizin yüksək texnikasına müvafiq deyil, ona görə də

tətbqi yalnız xüsusi hallarda ola bilər.

Maili quyuların turbinlə qazılması.Mail quyular turbinlə qazıldıqda, qazıma

zamanı baltanı, turbinin oxuna perpendikulyar istiqamətdə yana aparan sabit N

qüvvəsini əldə etmək məqsədilə, qazıma kəmərinin fırlanmasından istifadə

edilərək, qazıma turbinin yaxınlığında və ya üstündə elastik qüvvələr momenti

yaradılır.Turbinin yaxınlığında bu elastik qüvvələr momentini yaratmaq üçün

qazıma kəmərinin aĢağısı elə təchiz edilir ki, kəmər oxu arasında görüĢmə bucağı

əmələ gəlsin.Bu elastik qüvvələr momentinin qiyməti, oxlar görüĢən kəsik

sahəsinin ekvatorialmüqavimət momenti və borular materialının proporsionallıq

həddi ilə müəyyən edilir.Yanaverici N qüvvəsinin qiyməti, bu qüvvənin təsir xətti

və elastik qüvvələr momentini doğuran kəsik arasındakı məsafə ilə tərs

proporsional olduğu üçün oxların görüĢməsi qazıma turbininin və ya baltanın

bilavasitə yaxınlığında olmalıdır.

ġəkil 29 ġəkil30

1-qazıma kəməri;2-inhirafetdərici;

3-əyrilik kəsiyi;4-turbobur

Qazıma kəməri quyuya endirildikdə quyu divarlarının təsiri altında, qazıma

borusunun və turbinin oxları birləĢmiĢ kimi olur və bunun nəticəsində oxlar

görüĢən kəsikdə elastik qüvvələr əmələ gəlir (Ģəkil 28).

Buradan aydın olur ki, mail qazımada böyük elastik qüvvələr momenti

(həmçinin, böyük yanaverici qüvvə) almaq üçün qazıma kəmərinin aĢağısı

mümkün qədər yüksək sərtliyə malik olmalıdır.

Qazıma turbinində elastik qüvvələr momenti almaq üçün bir neçə tip

yanavericidən, məsələn: turbinin üstündə yerləĢdirilən əyri borudan, turbinin

gövdəsinə qaynaqlanmıĢ xüsusi dayaqdan, turbinin gövdəsi üzərində qoyulmuĢ

xüsusi novçadan və s. istifadə edilə bilər (Ģəkil 29). Mail qazıma təcrübəsində ən

geniĢ inkiĢaf etmiĢ yanaverici - əyri borudur.

Mail turbin qazımasında, qazıma turbininin momenti bir tərəfdən quyu

dibində süxurların qazılmasına, digər tərəfdən isə quyu divarlarının balta ilə

frezerlənməsinə (yonulmasına) sərf edilir. Frezerlənmə momentinin qiyməti –

yanaverici N qüvvəsindən, qazılan süxurun xarakteristikasından və baltanın

tipindən asılıdır.

Burada baltanın dövrlər sayının da böyük əhəmiyyəti vardır. Qazıma

turbinin nisbətən böyük dövrlər sayı quyunun yana çıxıb uzaqlaĢma prosesini

sürətləndirir. Qazıma zamanı baltaya təsir edən yanaverici qüvvə sabit olduğu

üçün, eyni geoloji və texnoloji Ģəraitdə vahid zaman içərisində quyunun

uzaqlaĢması da sabit qiymətdə olur.

Odur ki, eyni Ģəraitdə quyunun xüsusi uzaqlaĢması, yəni hər metr

qazılmıĢ məsafədə horizontal uzaqlaĢma, qazımanın mexaniki sürətindən asılı olur.

Buna görədir ki, quyunun istiqamətini tez dəyiĢmək və ya quyuda tez yana çıxmaq

lazım gəldikdə, baltanın bir qədər məhdud veriĢi ilə iĢləmək məsləhətdir. Bu halda

quyuda xüsusi maksimal qiymətinə çatmıĢ olar. Turbin qazıması təcrübəsində 0,4

qədər xüsusi uzaqlaĢma əldə edilmiĢdir.

Yuxarıda deyilənlərə görə, turbinlə mail qazımada baĢlıca olaraq

aĢağıdakı asılılıqlar əldə edilir:

a)mail quyunun uzaqlaĢma sürəti, yanaverici N qüvvəsindən, baltanın dövrlər

sayından, onun tipindən və qazılan süxurların xarakterindən asılıdır;

b)mail quyuda xüsusi uzaqlaĢma, yanaverici N qüvvəsindən, süxurların

xarakterindənbaltanın tipindən, qazıma rejimindən və quyunun profilindən asılıdır.

Odur ki, turbinlə mail qazımada baltaya verilən boyuna yükü və

yanaverici N qüvvəsini tənzsim edərək, habelə qaıma turbininin iĢ rejimini

dəyiĢərək, süxurların dağılması üçün ən səmərəli Ģərait əldə edilə bilər, bununla da

ayrı-ayrı süxurlarda quyunun tələb edilən xüsusi uzaqlaĢması təmin edilər.

Turbinlə mail qazımada xüsusi uzaqlaĢmanın tənzim edilə bilməsi,

qazımanın nisbətənyeksək mexaniki sürətini təmin edir. Burada, baltanın süxura

batması bucağının dəyiĢməsi də mail qazımanın mexaniki sürətinin, vertikal

qazımaya nisbətən yüksəlməsinə səbəb olur. Bu son amilin qazımada əhəmiyyəti

böyükdür.

Yuxarıda deyildiyi kimi, turbin üstündə qoyulan yanavericinin əyrilik

bucağı, onun sərtliyi (diametri, qalınlığı, materialı) və baltaya verilən boyuna yük

quyunun uzaqlaĢmasına (əyriliyin artmasına) müsbət təsir bağıĢlayır. Digər

tərəfdən, balta ilə yanavericinin əyrilik səviyyəsi arasındakı məsafənin artması,

habelə qazıma turbininin diametri ilə balta diametri arasındakı nisbətin kiçilməsi –

quyuda əyriliyin artmasına mane olur.

Mail quyu qazılmağa baĢlandıqda, bəzi vaxt konduktorun endirələcəyi

dərinliyə qədər rotorla qazıyır və sonra turbinə keçirlər. Quyu yana çıxamağa

baĢladıqda, qaqzıma turbininin üstünə yanaverici (adətən, əyri boru) bağlanır və

qazıma aləti durbin ya borulara damğalanmıĢ xüsusi iĢarələr vasitəsilə

yönəldirilərək, quyuya endirilir. Son zamanlar mədənlərimizin adlı-sanlı üstaları

quyuda yana çıxmaq üçün, alətin yönəldilməsinə xüsusi vaxt sərf etmədən, adi

boru ilə endirilmiĢ turbinin iĢ rejimini dəyiĢməklə, quyunu 40 qədər əyməyə

müvəffəq olurlar. Belə əyrilik əldə edildikdən sonra qazıma alətini yönəltmək

sadələĢir.

Təbiidir ki, qazıma aləti quyuda yönəldikdikdə, qazıma kəmərinin reaktiv

moment təsiri altında burulması nəzərə alınmalıdır.

Mail quyunun qazılması zamanı, profil üzrə tələb edilən əyriliyi əldə

edənə qədər yuxarıda deyildiyi kimi, əyri borudan və ya geoloji Ģəraitdən istifadə

edilir.

MÖVZU N-27: ÜFQI QUYULARIN QAZILMASI ÜÇÜN TEXNIKI

TƏRTIBATLAR VƏ QAZIMA TEXNOLOGIYASI

Карбощидроэенли хаммал йатагларынын йцксяк дяряъядя инкишаф етмиш сямяряли

технолоэийасыны йарадаркян цфцги гуйуларын газылмасы вя тятбиги мясяляляриня

мцщцм йер верилир. Дцнйа елми дюври мятбуатында бу проблемин чохъящятли нязяри

вя практик аспектлярини ишыгландыран чохсайлы тядгигатларын нятиъяляри юз яксини

тапмышдыр.

Бу бахышдан А.Х.Мирзяъанзадя, П.Й.Полубаринова-Кочина, (З.С.Ялийев вя

Шермет, Й.П.Борисов вя б., М.К.Баьыров вя б., М.Н.Вялийев вя Г.А.Мяммядов,

И.А.Нясруллайев, В.П.Пилатовски, В.П.Табаков, И.А.Чарны, Р.Г.Сагыйев, Ф.М.Ъигер,

Р.С.Ъарвалщо, Щ.М.Меад), С.Д.Жосщи, Э.Ж.Лиъщенберэер вя б. мцяллифляр тятгигатлар

апармышлар. Бу тядгигатлар цфцги гуйуларла ачылмыш лайлар щаггында информасийанын

алынмасы мясяляляриня щяср олунмушдур: бурада йералты щидродинамика мясяляляри

вя методлары ясасында дебит, лайда тязйигин бярпа едилмяси, сцзцлмя-тутум

хассяляри вя с. гиймятляндирилир, цфцги гуйуларын щидродинамик тядгигат

мялуматларынын шярти методлары верилир.

Йатагларын ишлянмяси просесиндя гуйуларын истисмар параметрляри газыманын

техноложи просесляринин йериня йетирилмяси кейфиййятиндян асылыдыр. Бу, уфуги

гуйулара даща чох аиддир. Ейни мящсулдар щоризонтдан ишляйян гуйуларын истисмар

характеристикаларын мцгайисяси эюстярир ки, 6 мм диаметрли штусери олан цфцги

гуйуларын орта дебити 145 т/сут, шагули гуйуларда ися 25 т/сут тяшкил едир.

Цфцги истисмар гуйуларынын газылмасында ясас мягсяд лайларла контактын

артырылмасындан вя гуйуларын мящсулдарлыг ямсалынын йцксялдилмясиндян ибарятдир.

Вуруъу цфцги гуйулар щалында ися тясир обйекти иля бюйцк контакт сащяси гуйунун

гябулетмя габилиййятини вя демяли, лайларын нефтвермясинин артырылмасы цчцн тятбиг

едилян цсулларын сямярясини йцксялтмяйя имкан верир. Цмуми щалда, цфцги

гуйунун газылмасы мящсулдар лай сцхцрларынын лайланма мцстявисиня паралел

щяйата кечирилир. Йатаьы сцхурлардан ибарят мцстявийя 900 буъаг алтында лайы ачан

гуйу ися шагули гуйу ися шагули гуйудур (шякил31 ). Лакин лайланма мцстявисинин

юзц шагулидирся, бу щалда шагули гуйу щямин мцстявийя паралел газылыр вя нязяри

бахымдан беля шагули гуйу артыг цфцги гуйу олур.

Шякил 31 . Шагули вя цфцги гуйуларын схеми

Беляликля, истисмар олунан йатаьын сцхурларынын лайланма мцстявисинин щяндяси

юлчцляри цфцги гуйунун газылмасы просесини лайищяляндирдикдя вя онун истисмарынын

сонракы эюстяриъиляриндя нязяря алынмалыдыр. Цфцги гуйу конструксийасынын

лайищяляндирилмяси шагули гуйу иля мцгайисядя фярглянир, чцнки биринъи щалда

гуйунун мящсулдарлыьы гуйу дибинин Л узунлуьу, икинъи щалда ися щ галынлыьы иля

мцяййян олунур. (шякил 31.). Юз нювбясиндя цфцги гуйуда гуйудиби узунлуьу

бюйцк щцдудларда дяйишир вя гуйуларын газылмасында тятбиг олунан техникадан

асылыdır.

Цфцги гуйуларын истисмар эюстяриъиляриня тясир едян мцщцм амил, гуйудиби

ишляринин тамамланмасы схемидир. Лайын йерляшдийи эеоложи шяраитдян асылы олараг

цфцги гуйуларын тамамланмасы ишляри цзяриндя кямяр-гуйруг вя йа пакерли кямяр

олан ачыг эювдя иля, йа да горуйуъу кямяр олан отурдулмуш эювдя иля баша

чатдырылыр вя сонра кямяр перфорасийа олунур. Цфцги гуйунун тамамланма ишляринин

нювц газылманын мцяййян техника вя технолоэийасынын тятбигини тяляб едир. Цфцги

эювдянин узунлуьу, онун лайда йерляшдирилмяси, газыма заманы йол верилябилян

сапма вя гуйунун тамамланма ишляринин зярури типии тятбиг олунан газыма

цсулундан чох асылыдыр. Буна эюря дя мцвафиг эеоложи шяраитдя цфцги гуйуларын

газылмасында тятбиг олунан технолоэийаларын мцхтялифлийини, онларын цстцн вя

чатышмайан ъящятлярини билмяк вя баша дцшмяк чох ваъибдир.

MÖVZU N-28: QUYU QURULUġLARI HAQDA ÜMUMI

MƏLUMATLAR

Quyunun quruluĢu seçilərkən quyuya endiriləcək kəmərlərin diametri ilə

bərabər, quyunu qazıyacaq baltaların və qazıma borularının diametrləri də nəzərə

alınmalıdır.Qazıma təcxrübəsi göstərir ki, normal Ģəraidə quyunu qazıyan baltanın

diametri, ora endiriləcək qoruyucu boruların xarici diametrindən heç olmazsa 3"

böyük olmalıdır. Quyuya endirilmiĢ kəmərin içərisində iĢləyən baltanın diametri

isə, kəmərin xarici diametrindən azı 1" kiçik olmalıdır. Beləliklə, qoruyucu

boruların və baltaların ölçüləri arasında müəyyən bir asılılıq olur.

Çox vaxt quyuya kəmər endirməkdən qabaq onu xüsusi olaraq genəltmək

lazım gəlməsin deyə, quyunu yuxarıda tələb ediləndən bir qədər böyük diametrli

balta ilə qazıyırlar.

Quyuda iĢləyəcık qazıma borularının diametri, baltannı diametrindən,

qazıma üsulu və dərinliyindən asılı olur.

Hər halda quyunun diametri ilə qoruyucu boruların diametri arasında nisbət

elə olmalıdır ki, boru dalında sement halqasının qalınlığı kifayət qədər olsun.

Müasir neft quyularının quruluĢuna tipik nümunə olaraq, üç, iki və bir kəmərli

quruluĢla qazılan quyuların kəsiliĢi Ģəkil32-də verilmiĢdir.

ġəkil32

Bu Ģəkildə: 1 quruluĢu – mürəkkəb Ģəraitdə qazılan kəĢfiyyat quyusuna, 2

quruluĢu – çox dərin quyuya, 3 quruluĢu – turbinlə mail qazılan quyuya, 4

quruluĢu – adi istismar quyusuna və 5 quruluĢu – dayaz qazımaya aiddir.

Ölkəmizdə əldə edilmiĢ zəngin qazıma təcrübəsi göstərir ki, keyfiyyətlə

qazılmıĢ quyuda qoruyucu kəmərin hər hansı istənilən çıxıĢı təmin edilir. Odur ki,

qazıma texnikasının müasir yüksək səviyyəsi dövründə quyunun quruluĢu,

qoruyucu kəmərlər çıxıĢı ilə məhdud edilə bilməz.

Hazırda ən səmərəli qəbul edilmiĢ istismar kəməri 65/8"

diametrli kəmərdir.

Xüsusi hallarda istismar kəməri 53/4"

və ya iki hissədən -65/8"

və 53/4"

borulardan

təĢkil edilir, ya da 4" olur.

Ġstismar kəmərinin diametri müəyyən edildikdən sonra, bu kəmərin

bilərziynin diametri Dbil və bu bilərziklə quyu divarları arasındalə aralıq məsafəsi δ

nəzərə alınaraq, quunu qazıyacaq baltanın diametri aĢağıdakı düstur c\vasitəsilə

təyin edilir:

Dσ=Dbil+2δ

Təcrübədə aralıq məsafəsi adətən 24-50 mm arasında olur. Yuxarıda göstərilmiĢ

balta ölçüsü ilə qoruyucu boruların diametri arasındakı nisbət saxlandıqda, ən kiçik

aralıq məsafəsi əldə edilir.

MÖVZU N-29: QUYULARIN MÖHKƏMLƏNDIRILMƏSI MƏQSƏDI

Quyu qazılarkən açılan su, qaz və neft layları mütləq bir-birindən

ayrılmalıdır. Quyuda su layları bağlanmazsa, onun altında və ya üstündə yerləĢmiĢ

neft və qaz layları da sulana bilər. Bundan baĢqa, qazılmıĢ quyunun divarları

möhkəmləndirilməlidir ki, qazıma və ya istismar zamanı quy uçula bilməsin.

Nəhayət, istismara verilmiĢ quyuda neftin itkisiz və müasir üsullarla istehsal

edilməsi üçün quyu mütal kəmərlə təchiz edilməlidir. Neft quyularının

möhkəmləndirilməsi – onlara metal borular kəməri endirib, bu kəmərlə quyu

divarları arasındakı həlqəvi fəzanı maye sementlə doldurmaqdan ibarət olur.

Yuxarıda deyildiyi kimi, borular kəmərinin vəzifələrindən biri quyunun divarlarını

uçulmaqdan qorumaq olduğu üçün, ona qoruyucu kəmər və bu kəməri təĢkil edən

borulara qoruyucu borular deyilir.

Qoruyucu kəmər endirilmiĢ quyuya sement vurulması prosesinə - quyunun

sementlənməsi; kəmərin endirilməsi ilə sementləmə prosesinə isə birlikdə -

quyunun möhkəmləndirilməsi deyilir.

Vurma üsulu ilə qazımada, neft quyusu bir qədər dərinləĢdikdə (3-5 m),

mütəmadi olaraq borularla möhkəmləndirilir vəı bu qoruyucu kəmər müəyyən

dərinliyə çatdqdan sonra və ya kəmər daha quyuya getmədikdə, quyu

sementlənirdi.

Müasir fırlanma üsulu ilə qazımada isə, quyu mütləq ağzına qədər gilli

məhlulla dolu olduğuna görə və bu məhlul sütununun yaratdığı hidrostatik təzyiq

quyunun divarlarını uçulmaqdan qoruduğu üçün, quyunu vaxtaĢırı olaraq,

müəyyən intervallarda möhkəmlətmək kafi olur. Belə ki, birinci kəmər

endirildikdən sonra quyu qazımaqda davam edir, kəmərin baĢmağından 2000-2500

m və ya daha artıq dərinliyə çatdıqda, quyyya birdən-birə qoruyucu kəmər

buraxılır və sementlənir.

Bir quyuya endirilən müxtəlif diametrli və uzunluqda qoruyucu kəmərlərlə

həmin quyunu qazıyan baltaların diametrlərinin kompleksinə - quyunun quruluşu

deylir. Bu quruluĢ geoloji Ģəraitdən, qazıma üsulundan və quyunun vəzifəsindən

(kəĢfiyyat, istismar və s.) asılı olaraq baĢqa-baĢqa olur.

Quyunun keyfiyyətini yüksəltməklə bərabər quruluĢunu da mümkün aqədər

sadəıləĢdirməyə çalıĢmaq lazımdır.

Quyunun quruluĢunu müəyyən edən amillər.Quyunun quruluĢunu maəyyən

edən əsas amillər aĢağıldakılardır:

a) istismar kəmərinin diametri – bu diametr müasir istismar üsulları ilə

müəyyən edilir;

b) sahənin geoloji kəsiliĢi – texniki qoruyucu kəmərlərin endirilmə dərinliyi

və sementin qaldırılma yüksəkliyi bu kəsiliĢlə müəyyən edilir;

c) endirilmiĢ kəmərin baĢmağından çıxıĢ – bu çıxıĢın imkanı, qazıma

texnikasənən inkiĢafı səviyyəsi ilə əlaqədardır;

d) metalın mümkün qədər az sərf edilməsi.

Bu deyilənlərdən əlavə, quyunun quruluĢunu təyin edərkən, neft yataqlarının

istismarı üçün ölkəmizdə qəbul edilmiĢ əsas prinsip – layların aĢağıdan yuxarıya

doğru sıra ilə itismar ediləcəyi də nəzərə alınmalıdır.

Quyunu qazımağa baĢlarkən, onun ağzını möhkəmlətmək və gilli məhlul

cərəyanını təmin etmək üçün quyuya endirilən ilk qoruyucu borulara yönəldici

boru və ya şaxt borusu deyilir. Yönəldicinin endiriləcək dərinliyi adətən 4-30 m və

diametri böyük olur. Bu son rəqəm əsasən dəniz qazımasına aiddir.

Quyu bir qədər qazıldıqdan sonra ora endirilən birinci qoruyucu borular

kəmərinə - konduktor deyilir. Konduktorun vəzifəsi – quyunun açmıĢ olduğu

yuxarı layları bağlamaq, quyuya vertikal istiqamət vermək və quyu ağzına

preventorun qoyula bilməsini təmin etməkdir. Konduktorun endiriləcək dərinliyi –

50-300 m olur.

Quyu qazılıb qurtardıqdan sonra, ora endirilən son borular kəmərinə istismar

kəməri və bu kəməlrə konduktor arasında quyuya buraxılan qoruyucu kəmərlərə

texniki kəmər deyilir.

Ġstismar kəməri – quyunun açdığı bütün layları bağlayır və quyunun

istismarı üçün tələb edilən Ģəraiti təmin edir. Texniki kəmərlər – geoloji və texniki

səbəblərə görə endirlir, bunların əsas vəzifəsi quyunun açdığı layları bağlamaq və

qazıma Ģəraitini asanlaĢdırmaqdır.

MÖVZU N-30: QORUYUCU BORULAR VƏ ONLARIN BIRLƏġMƏLƏRI

Газыма боруларындан йыьылмыш кямяр ичи бош, узунлуьу ен кясийиня нисбятян

олдугъа бюйцк олан вя ичярисиндян йцксяк тязйиг алтында газыма мящлул ахан

еластик валы тямсил едир вя ашаьыдакы ишляри йериня йетирмяк цчцн истифадя едилир.

1. Ротор газымасында йер сятщиндян, мцяййян эцъц, фырланма моментини вя

дюврляр сайыны гуйу дибиндя балтайа ютцрмяк, турбин вя йа електробурла ишлядикдя

ися реактив моменти гябул етмяк.

2. Газыма просесиндя фасилясиз олараг газыма мящлулу гуйу дибиня ютцрмяк,

юз аьырлыьы щесабына балтайа вериляъяк бойуна йцкц йаратмаг.

3. Йейилмиш балтаны дяйишдикдя вя йа диэяр кюмякчи ишляри эюрдцкдя

галдырыб-ендирмя ямялиййатыны йериня йетирмяк.

Газыма кямяри ашаьыда йерляшдирилмиш аьыр борулардан, газыма боруларындан,

муфта вя газыма гыфылларындан, мяркязляшдириъи вя истигамятвериъилярдян, ишчи

борудан ибарят олур.

Газыма кямяри бирюлчцлц (ейни диаметрли борулардан йыьылмыш) вя чохюлчцлц

(мцхтялиф диаметрли борулардан йыьылмыш) ола биляр.

Газыма кямярини (ротор газымасында) гуйунун диварына сцртцляряк

йейилмядян горумаг цчцн она резин щалгалар эейдирилир. Газыма кямяри олдугъа

аьыр шяраитдя ишляйир. Ишинин хцсусиййятиня эюря о олдугъа мющкям, дайаныглы,

щерметик вя тез ачылыб-баьланан олмалыдыр. Газыма кямярини тяшкил едян елементляр

бир-бириля мцхтялиф юлчц вя формайа малик йивлярля бирляшдирилир.

Йухарыдан бахдыгда, газыма кямяри саат ягряби истигамятиндя фырланмалы

олдуьундан бирляшмяляр саь йивдян тяшкил олунурлар.

Гуйуйа бурахылмыш горуйуъу бору кямяри гуйу диварынын бяркидилмяси

функсийасыны йериня йетиряряк айры-айры лайлары вя щоризонтлары да бир-бириндян айырыр.

Адятян кямярархасы фяза семент мящлулу иля долдурулур. Бу семент тябягяси

бяркидикдян сонра нефтин вя газын лайдан-лайа кечмясинин гаршысыны алмалы вя

боруларын тярпянмяз галмасыны тямин етмялидир. Аралыг кямярлярин сайы гуйунун

эеоложи кясийиндян вя онун юйрянилмя дяряъясиндян асылыдыр. Она эюря дя

кяшфиййат гуйуларында кямярлярин сайы истисмар гуйуларына нязярян чох олур.

Тяйинатына эюря горуйуъу кямярляр ашаьыдакылара бюлцнцрляр:

истигамятляндириъи- биринъи бору кямяри олуб гуйу аьзыны учмадан вя газыма

вахты газыма мящлулунун дювранындан йуйулмасындан горумаг цчцн тятбиг олунур

(6-20 м). Дяниздя 100-200 м.

кондуктор- даь сцхурларынын йухары кясикляринин айрылмасы, сулу щоризонтларын

чирклянмядян изля едилмяси, фонтана гаршы аваданлыьын гурашдырылмасы вя сонракы

горуйуъу кямярлярин асылмасы цчцн истифадя олунур (50-700м).

аралыг кямярляр –газыма шяраитиня эюря узлашмайан лайларын айрылмасы цчцн

тятбиг олунур.

истисмар кямяри – ахырынъы бору кямяри олуб мящсуллар лайын диэяр лайлардан

айрылмасы, гуйунун истисмары просессиндя нефт вя газын йер сятщиня галдырылмасы

цчцн тятбиг олунур (лайищя дяринлийиня гядяр).

Аьыр газыма шяраитиндя (лцлянин яйилмяси, рейслярин сайы чох олдугда) аралыг

горуйуъу кямярлярин хцсуси нювляри (гуйруг вя йа дяйишдириля билян) истифадя

олунур.

Горуйуъу кямярляря боруларын юз аьырлыьындан йаранан охбойу дартыъы

йцкляр тясир едир. Бязян кямяри гуйу дибиня отурдурлар, бу щалда онун ашаьы

щиссясиндя охбойу сыхылма йцкляри йараныр ки, онлар да кямярин бойуна яйилмясиня

сябяб олур.

Ендирмя просесиндя вя сонралар кямяр дахили вя хариъи тязйиглярин тясири

алтында олур. Щесаби кямиййят кими хариъи вя дахили изафи тязйиг эютцрцлцр. Хариъи

изафи тязйиг лай тязйиги иля йарадылыр. Онун гиймяти гуйу мянимсянилдикдя артыр,

чцнки бу заман дахили щидростатик тязйиг азалыр.

Яйилмиш гуйулара горуйуъу кямярляри бурахдыгда боруларда яйилмя

эярэинликляри йараныр вя онлар дартылма эярэинликляри иля топланырлар. Горуйуъу

кямярляр бир нечя он илликляр истисмар олундугда коррозийалы мцщитля –газыма

мящлулу вя дузлу лай сулары иля, йцксяк температурлу щидроэенсулфид вя карбонат

туршулары иля билаваситя тямасда олурлар.

ГОСТ-а уйьун олараг дярин гуйулар цчцн горуйуъу боруларын мювъуд

конструксийалары дюрд група бюлцнцрляр вя ясасян йивли бирляшмянин

конструксийасына эюря бир-бириндян фярглянирляр;

1. Гыса йахуд узадылмыш цчбуъаг йивли борулар;

2. Трапесийа йивли муфта бирляшмяли ОТТМ типли борулар;

3. Трапесийа йивли йцксяк щерметик бирляшмяли ОТТГ типли борулар;

4. Муфтасыз ТБО типли борулар

Хариъи горуйуъу боруларын маркаланмасынын ардыъыллыьы ашаьыдакы кимидир:

истещсалчынын Ады-АПИ монограммы-борунун диаметри – 1 футун кцтлямси (диварынын

галынлыьы) – поладын маркасы –борунун щазырланма цсулу –поладын типии-борунун

узунлуьу- борунун цмуми кцтляси –йивин типии.

Поладын маркасы: К, Ж, Ъ, Н, П. Щярфлярдян сонракы рягямляр материалын бир

квадрат дцймясиня дцшян минимум ахыъылыг щяддинин мин фунтларла ифадя олунмуш

гиймятини сяъиййфйяляндирир. С щярфи –поладын щидроксисулфидя дайаныглы марка

олдуьуну билдирир.

Щазырланма цсулу: С-тикишсиз, Е-електрогайнаг;

Поладын типии: Б-семеровсуз, БО –оксиэен-конвекторлу.

Йивин типии: гыса вя узун йивли дяйирмилянмиш профили –уйьун олараг ЪЭС вя

ЛЪЭС, дайаг йивли –«Батрес», «БАМ», «Екстрем –Лай».

MÖVZU N-31: TAMPONAJ MATERIALLARI HAQDA MƏLUMAT

Qazımada tamponaj elə materiala deyilir ki, onu su ilə qarıĢdırdıqda əmələ

gələn suspenziya quyu Ģəraitində, müəyyən vaxtdan sonra keçiriciliyi olmayan

cismə (daĢa) dönür. Tamponaj materiallarından aĢağıdakı məqsədlər üçün istifadə

olunur:

1.Qazılan quyulara buraxılan qoruyucu kəmələr arxası fəzanı doldurmaq və

keçiriciliyi olan bütün layları bir-birindən ayırmaq ;

2.Kəmər arxası fəza ilə maye və qazın bir laydan o biri laya və ya atmosferə

keçməsinin qarĢısını almaq;

3.Qazıma məhlulu udula bilən çatları, kavernaları və baĢqa kanalları

doldurub bağlamaq;

4.Lay suların (qazların) təsirindən qoruyucu kəmərlərin xarici səthində

əmələ gələn, korroziyadan onları mühafizə ütmək;

5.Axan süxurlardan ibarət quyu divarlarını müvəqqəti və ya daimi bağlamaq

(sement körpüsü ilə);

6.Qoruyucu kəmərlərə daha çox dayanıqlıq vermək və s.

Quyunun sementlənməsi (layları bir-birindən ayırmaq) və yuxarıda

göstərilən məqsədləri yerinə yetirmək üçün tamponaj materialları bir sıra

tələbatları ödəməlidir:

1.Tamponaj materialından alınan məhlul sementləmə aparılması müddətində

quyunun verilmiĢ intervalına qədər asanlıqla vurulmalı, sementləmədən sonra isə

sedimentasiyaya qarĢı dəyanətli olmalıdır;

2.Tamponaj məhlul quyuya vurulduqdan sonra, hətta ətraf mühitin aĢağı

temperatur Ģəraitində belə, az müddət ərzində təcrübi olaraq keçiriciliyi olmayan

bərk cismə daĢa dönməlidir;

3.Məhluldan əmələ gələn bərk cism yüksək elastikliyilə, uzunömürlü, lay

suları ilə kontaktda isə korroziyaya qarĢı dəyanətli olmalıdır;

4.Quyu Ģəraitində tamponaj məhlulunun bərk cismə dönməsi nəticəsində

onun həcmi az da olsa qısalmalıdır;

5.Quyunun iĢləməsi müddəti ərzində hər bir Ģəraitdə dəyiĢməsindən asılı

olmayaraq əmələ gəlmiĢ sement daĢı öz mexaniki xassələrini, keçirisizliyini və

korroziyaya qarĢı dəyanətliyini saxlamalıdır;

6.Qoruyucu kəmər ilə quyu divarı arasındakı həmin sement daĢının yaratdığı

birləĢmə quyunun iĢləməsi dövründə əmələ gələ bilən hər bir qüvvəyə qarĢı kifayət

qədər möhkəm olmalıdır;

7.Yuxarıda göstərilən tələbatları yerinə yetirməklə tamponaj materialı eyni

zamanda qazımada böyük həcmdə iĢlədildiyi üçün nisbətən ucuz baĢa gəlməlidir.

Qazımada iĢlədilən tamponaj portland sementləri karbonatlar ilə silisium

oksidi (kremnozem) – giltorpaq (qlinozem) torpağın tərkibində olan alüminium

oksidi) materiallarının süni qarıĢığın 1200-14000S temperaturda yandırılması

nəticəsində əmələ gələn mürəkkəb məhsuldur.

Neft və qaz quyularının sementlənməsində tamponaj portland sementlərinin

müxtəlif növləri iĢlədilir. MDB-də sementlər QOST-1581-85 standartına əsasən

hazırlanır.

Portland sementlərin tərkibi 60-65% əhəngdaĢı, 19-21% silisium-4oksid

(SiO4), 7,5-10,5% gilli torpaq və dəmir oksidlərindən, həmçinin bir sıra baĢqa

qarıĢıqlardan ibarətdir. Klinker adlanan bu qarıĢığın yanıqları xüsusi dəyirmanda

üyüdülür. Alınan məhlul istər hava, istər su mühitində bərkimə xüsusiyyətinə

malikdir. Bu maddə tamponaj portland sementi adlanır.

Tamponaj portland sementlərinin tərkibi Alit, Belit və Tselit minerallarının

Sementin hazırlanması texnologiyası zavodlarda iki üsul ilə aparılır:

1.”Quru”

2.”YaĢ”

“Quru” üsulu ilə istehsal prosesində xam materialları əvvəlcə qurudub,

bölgülərə ayırıb sonra Ģarlı dəyirmanlarda hissəcikləri 5-100mk olan ölçüdə

poroĢok halına gətirənə qədər doğrayırlar. Bu qayda ilə hazırlanan qarıĢığı

korrektləmə aparıb Ģaxta tipli və ya fırlanan sobalarda 1400-15000S temperaturda

yandırırlar.

Silindrik formada olan bu sobalar daxildən istiyə davamlı materiallarla

futerlənmiĢdir və proses getdikdə 1 dövr/dəq sürətlə fırlanır. QarıĢıq əvvəlcə soba

arxası istilik dəyiĢdiriciyə daxil olub, orada 900-10000S qədər qazdırılır və sonra

sobaya daxil olaraq onun içərisində 1400-14500S temperaturda biĢənə qədər

yandırılır. Belə temperaturda və sobanın fırlanma nəticəsində qarıĢıq qismən əriyib

10-30mm ölçülü dənələ çevrilir və xüsusi soyuducuya göndərilir. Hava ilə

soyudulduqdan sonra sement klinkeri yandırılma üçün sobaya göndərilir. Bir daha

soyudulduqdan sonra alınan klinker Ģarlı dəyirmanlarda doğranaraq narın poroĢok

halına gələnə qədər üyüdülür və beləliklə sement alınır. Üyüdülmə vaxtı sementin

tutuĢma vaxtını tənzimləmək və quyu Ģəraitində sement daĢının əmələ gətirilməsi

üçün ona gips və baĢqa əlavələr qatılır. “YaĢ” üsulla sementin istehsalında

hazırlanmıĢ qarıĢığın xırda hissələrə doğranmasını su əlavə etməklə aparılır. Bunun

nəticəsində horra-Ģlam (palçıq halına gətirilmiĢ qarıĢığı) uzun boylu fırlanan

sobalara: Ø5m, L=200m göndərilir. Fırlanan sobanın içərisində uzununa hərəkət

edən qarıĢıq tədricən quruyaraq qızır. Temperatur 9000S çatdıqda qarıĢıqda

dekarbonizasiya baĢlayır və sobadan çıxan qazlarla birlikdə CO2 qazı da uçur.

QarıĢığın tərkibində isə sərbəst CaO qalır. Prosesin gediĢi turĢuların oksidləri ilə

reaksiyaya daxil olan CaO-nın çox hissəsi sərf olunana qədər davam edir.

Temperatur 14500S-yə çatdıqdan sonra xüsusi soyuducuya verilir. Beləliklə, hasil

olan poroĢok portland sement adlanır. Bu sementi su ilə qarıĢdırdıqda

qovuĢdurucu, tutuĢdurucu kütlə alınır ki, bu da həm havada , həm də su mühiti

Ģəraitində bərk cismə dönmə qabiliyyətinə malik olur.

Neft və qaz quyularının sementlənməsi üçün tamponaj sementləri

QOST1581-78 və 1581-85-ə əsasən buraxılır. Əsas tutuĢdurma qovuĢdurucu

materiallarına görə tamponaj sementləri aĢağıdakı qruplara bölünür:

1.Portland sementləri bazasında istehsal edilən tamponaj sementləri;

2.Domna Ģlakları doğrantıları əsasında istehsal edilən tamponaj sementləri;

3.Belit-kremnozem sementləri;

4.YüngülləĢdirilmiĢ sement qarıĢıqları;

5.Əlavələr kimi baĢqa sementlərə qatmaq üçün hazırlanan və iĢlədilən xüsusi

sementlər.

MÖVZU N-32: NEFT VƏ QAZ QUYULARININ SEMENTLƏNMƏSI

ÜSULLARI

Qoruyucu kəməri quyuya endirildikdən sonra neft, qaz və su laylarını bir-birindən

ayırmaq və quyuya suyun gələ bilməsinin qarĢısını almaq üçün quyu sementlənir,

yəni quyuda kəmər axasındakı həlqəvi fəzada fəza müəyyən səviyəyə qədər sement

məhlulu ilə doldurulur. Bu prosesə - quyunun sementlənməsi deyilir. Neft

quyularını sementləmək üçün xüsusi quyu sementi iĢlədilir.

Quyunu qazımıĢ baltanın diametri ilə quyuya endirilmiĢ qoruyucu kəmərin

xarici diametri arasında 3" fərq olduqda, kəmər arxasındakı sement halqasının

qalınlığı normal sayılır. Quyunun divarları bərk süxurlardan təĢkil edildikdə, bu

məsafə daha da kiçilə bilər. YumĢaq, dayanıqsız süxurlardan (gil, qum) ibarət

quyularda isə süxurlar gövdəyə doğru hərəkət edərək, quyunun diametrini kiçildir

və ya quyu divarlarında qalın gil qabığı təĢkil edir. Buna görə də qoruyucu kəməri

quyuya müvəffəqiyyətlə endirib quyunu keyfiyyətlə sementləmək üçün, quyunu

divarları kəmərin endirilməsindən qabaq adətən HO balta ilə təmizılənməlidir.

Buna quyunun yoxlanması, ya da genəldilməsi deyilir. Quyu divarlarını gil

qabığından təmizlədikdə, sement süxurla daha yaxĢı və daha möhkəm qovuĢur.

Sementlənmənin keyfiyyətli olması üçün, sement məhlulununxüsusi çəkisi

quyudakı gilli məhlulun xüsusi çəkisindən mümkün qədər artıq, gilli məhluklun

statik sürüĢmə gərginliyi isə nisbətən az və sementin həlqəvi fəzada qalxma sürəti

mümkün qədər böyük olmalıdır (1,5-2,0 m/sam az olmamalı). Bu zaman kəmərin

quyuda konsentrik (mərkəzdə) olmasının da böyük əhəmiyyəti vardır ki, aralıq

məsafəsinin maksimum qiyməti əldə edilsin. Gilli məhlulun sürüĢmə gərginliyini

azaltmaq məqsədilə, sementin kəmər dalında qalxması zamanı kəməri bas-boĢ

etmək məsləhətdir.

Quyunun divarları yoxlanarkən, eyni zamanda glli məhlul cərəyanı ilə yaxĢı

yuyulmalıdır. Quyunun genəldilməsi sürəti 15-20 m/saat-dan az olmamalıdır.

Quyu, kəmər endirilməkdən qabaq karrotaj edilməli, onun əyriliyi inklinometrlə

ölçülməli və gövdəsi gəlib karrotajı (profiloqrafla) ilə yoxlanıb həqiqi profili yaxud

ayrı-ayrı səviyyələrdə həqiqi diametri təyin edilməlidir.

Adətən bu proseslər quyunun yoxlanmasından qabaq aparılır. Lakin ola bilər

ki, quyuda bu elektrometrik prosesləri aparmaq üçün, onun yoxlanması,

genəldilməsi və sonra mükəmməl yuyulması tələb edilsin. Qəlib karotajı diaqramı

(profiloqram) alındıqdan sonra quyunun yalnız dar yerlərini genəltmək kifayətdir.

Sementləmənin keyfiyyətini təmin edən amillərdən biri də quyunun həqiqi

profilinin müəyyən edilməsidir ki, bu da profiloqrafla əldə edilir. AbĢeron

süxurlarının litoloji xüsusiyyətləri, quyunun həqiqi diametrinin nominal

ölçüsündən çox və ya az olmasına səbəb olur. Belə ki, gil laylarında quyunun

diametrinin nominal ölçüsündən 50 sm böyük və 15 sm kiçik olması müĢahidə

edilmiĢdir. Sementləmə zamanı sementin qaldırılacaq hündürlüyünü təyin etmək

üçün tələb olunan sementin miqdarı quyunun profiloqramı üzrə (Ģəkil49) dəqiq

təyin edilir.

Qoruyucu kəmər quyuya endirilərkən, çəki indikatorunun göstərməsinə və

quyudan çıxan gilli məhlulun parametrlərinin ölçülməsinə xüsusən dərin və çox

dərin quyularda böyük əhəmiyyət verilməlidir. Kəmər “boĢ” veriləndə, çəki

indikatorunun göstərməsi (vertikal quyularda) sürtünmə qüvvələri hesabına azala

bilər. Bu göstərmənin ciddi azalması həlqəvi fəzanın təmiz olmasının (tıxac əmələ

gəlmənin) əlamətidir. Belə hallarda quyu yuyulmalı və yuyulma zamanı kəmər

ehtiyatla bas-boĢ edilməlidir.

Əksklapanla endirilən kəmər müəyyən zamandan sonra istənilən səviyyəyə

qədər maye ilə doldurulmalıdır. Əksklapan gilli məhlulun quyudan böyük həcmdə

çıxarılmasına səbəb olur, quyudakı gilli məhlulu dəyiĢməyə və təmizləməyə

məcbur edir. Bu böyük müsbət cəhətdir və xüsusən dərin quyularda çox

əhəmiyyətlidir.

Quyu qoruyucu kəmərlə yuyulduqda, sementləmə baĢlığından istifadə edilir.

Qoruyucu kəmərlərin tez endirilməsi sahəsində də adlı-sanlı buruq ustaları

briqadaları ilə böyük nailiyyətlər əldə etmiĢlər, məsələn, ölkəmizin məĢhur buruq

ustası Ağa Nemətulla mail quyuda 2400 m dərinliyə 65/6"

istismar kəmərini 24

saata, sürətçi ustalar -1900m dərinliyə 65/8"

istismar kəmərini 16 saata endirirlər və

s. Bu rəqəmlər qazıma texnikamızın yüksək səviyyəsini və qazmaçılarımızın mahir

sənətkarlığını təsvir edir.

Hazırda neft quyularının sementlənməsi üsulları bunlardır:

a) BoquĢevski üsulu ilə (adi üsulla) sementləmə;

b) süzgəclə endirilmiĢ kəmərin sementlənməsi;

c) kəmər “quyruq”-unun sementlənməsi;

d) quyu dibinin sementlənməsi;

e) Baybakov üsulu ilə sementləmə.

Bunlardan sonuncu üsul, quyunun təmiri zamanı tətbiq edilir. Qazıma

texnikamızın inkiĢafı nəticəsində əhəmiyyətini itirmiĢ pilləli sementləməyə və bu

kimidigər qeyri-mükəmməl üsulların tətəbiqinə daha ehtiyac yoxdur. Qazımadan

çıxan təzə quyulara kəmər adətən quyunun diobinə qədər endirilir və quyu adi

qsulla sementlənir. Ġstismar kəməri quyuya süzgəclə bərabər endirilmiĢsə kəmərin

aĢağıəsının təchizi bir qədər xüsusi Ģəkil alır və quyu süzgəcin yuxarısından

sementlənir, yəni neft layı süzgəc boyunca sementlənməyib açıq qalır.

Quyuya kəmər quyruğu endirildikdə və bunu sementləmək lazım

gəldikdəquyunun yalnız endirilmiĢ hissəsi sementlənir, bunun üçün də qazıma

borulkarından istifadə edilir. Adətən geoloji tələbata görə quyu dibi və ya qəzaya

uğramıĢ qazılan quyu sementlənir; əsaslı təmirə verilmiĢ istismar edilən quyularda

isə quyu dibini sementləmə çox intiĢar etmiĢ adi bir prosesdir.

Baybakov üsulu – istismara verilmiĢ quyuda su açıldıqda, onu aĢağıdan

təzyiq altında təkrar sementləmə üçün tətbiq edilir. Müasir sementəmə texnika və

təchizatımız, hər bir Ģəraitdə quyuların sementlənməsini və seemntin istənilən

hündürlüyə qaldırılmasını təmin edir. Quyu dibi sementləmədən baĢqa, quyu qalan

üsullarla sementləndikdə, sement kəmərin arxasındakı həlqəvi fəzaya təzyiq altında

qaldırılır.

Neft quyularının bu üsulla sementlənməsi ilk dəfə 1905-ci ildə mühəndis

A.A.BoquĢevski tərəfindən Bakıda təklif və tətbiq edilmiĢdir.

Bu sementləmə üsulunun texnoloji sxemi belədir. Kəmərin içərisinə, içi boĢ

(dəlik) olan alt ağac semçentləmə tıxacı buraxılır və bunun üstündə quyuya,

sementin istənilən hündürlüyə qədər qaldırılması üçün tələb edilən həcmdə sement

məhlulu vurulur. Semçent məhlulu quyyuya vurulduqdan sonra onun üstündən,

dəliksioz üst sementləmə tıxacı buraxılır və sementi kəmərin içərisindən,

sementləmə borusunun dəliklərindən çıxaraq, arxadakı həlqəvi fəzaya qalxmağa

məcbur etmək üçün, kəmərin içərisinə tələb edilən həcmdə basıcı gilli məhlul və

ya su vurulur. Lazımi həcmdə maye quyuya vurulduqdan və üst tıxac kəmərin

aĢağısındakı istinad halqasının üstündə dayanmıĢ alt tıxaca çatdıqdan (hidravlik

vurğu alındıqdan) sonra, sementləmə baĢlığının kranları bağlanır və sementləmə

prosesi qurtarır.

Sementləmə baĢlığının üstündəki manometrdə təzyiqin dəyiĢməsi bütün

prosesin gediĢini təsvir edir. Təbiidir ki, quyuya xüsusi çəkisi gilli

məhlulundakından artıq olan sement məhlulu vurulduqda, sement süxutunu kəmər

içərisində özü aĢağı gedəcək və gilli məhlulu həlqəvi fəzadan çıxaracaqdır. Buna

görə də quyuya sement vurulduqda orada təzyiq deyil, hətta vakuum olur. Quyuya

basıcı gilli məhlul vurulduqda isə, tədricən (sement arxada yuxarı qalxıdqca)

təzyiq artmağa baĢlayır və sementləmənin sonunda maksimum qiymətinə çatır.

Odur ki, bütün sementləmə təchizatı, sementləmənin sonunda olacaq bu

maksimum təzyiqdən daha artıq təzyiqə yoxlanmalıdır.

Sementləmə prosesinə hazırlanarkən təhlükəsizlik texnikasının tələbləri

xüsusilə nəzərdə tutulmalı və tamamilə yerinə yetirilməlidir. Burada, sementlə

əlaqədar olan iĢçilər lazımi təhlükəsiz geyimlə təmin edilməlidir. Sementləmə

prosesi yüksək təzyiq altında getdiyi üçün, prosesdə iĢtirak edən bütün iĢçilər

ətraflı təlimat almalıdırlar.

MÖVZU N-33: QAZIMA MƏHLULUNUN QAZIMADA ƏHƏMIYYƏTI

Gilli məhlullar neft-qaz quyularının qazılmasında aĢağıdakı vəzifələri yerinə

yetirir:

1)quyunun dibinə və divarlarına əks təzyiq göstərir;

2)qazılmıĢ süxur hissəciklərini quyu dibindən quyu ağzına qaldırır;

3)bu və ya digər səbəbdən quyuda gilli məhlul hərəkəti kəsildikdə daxilindəki

süxur hissəciklərini asılı vəziyyətdə saxlayır;

4)quyunun divarlarını Ģirələyir;

5)iĢləyən baltanı soyudur;

6)turbin qazımasında qazıma turbinini iĢlədir.

Bildiyimiz kimi, qazıma prosesində balta həddindən artır qızır, odur

ki, alınan istilik fasiləsizolaraq kənar edilməzsə, alət tamamilə sıradan çıxa bilər.

Deməli, gilli məhlul baĢqa vəzifələri yerinə yetirməklə yanaĢı, baltanı müntəzəm

olaraq soyutmalıdır.

Qazıma Ģəraitinin tələbatına uyğun olaraq, gilli məhlulları kimyəvi

emal edərək onların parametrlərini geniĢ həddə dəyiĢmək olur.

Gilli məhlul parametrlərinin qazıma texnologiyasında əhəmiyyəti

olduqca böyükdür. Bunlara əsasən aĢağıdakılar aiddir:

-xüsusi çəki, statik sürüĢmə gərginliyi, özlülük, dinamik sürüĢmə gərginliyi,

suvermə, duzluluq və s.

Adi gilli məhlullrın xüsusi çəkisi 1,05-1.3 q/sm3 arasında olur. Bu

məhlulların lazım gəldikdə xüsusi emalla ağırlaĢdırıb onun xüsusi çəkisini 2,4

q/sm3-ə qədər qaldırmaq olur. Bu məqsədlə xüsusi çəkisi 4,5 q/sm

3 olan və barit

adlananağırlaĢdırıcı maddədən istifadə edilir.

Gilli məhlulların, quyunun qazılmasını təmin edən parametrlərini

tənzim etmək üçün baritdən baĢqa, müxtəlif kimyəvi reagentlərdən, yəni səthi aktiv

maddələrdən də geniĢ istifadə olunur.

Fırlanma üsulu ilə quyunun müvəffəqiyyətlə qazılmasında böyük

əhəmiyyəti olan əsas amillərdən biri də gilli məhluldur.

Quyunu yüz və minlərcə m möhkəmlətmədən qazımanı davam etdirmək –

yalnız gilli məhlulun quyuda olması sayəsində mümkündür. Gilli məhlulun qazıma

prosesində iĢtirakı nəticəsində, quyuya endirilən metal boruların miqdarı azalır və

quyu daha tez, daha ucuz baĢa gəlir.

Fırlanma üsulu ilə ilk quyular gilli məhlul əvəzinə su ilə qazılırdı və o zaman

gilli məhlulun qazımada həlledici əhəmiyyəti bəlli deyildi. Sonralar qazıma

təcrübəsi göstərdi ki, quyuların sürətlə və müvəffəqiyyətlə qazılması gilli məhlul

ilə mümkün olur.

Hazırda gilli məhlulun fiziki-kimyəvi cəhətdən öyrənilməsi nəticəsində,

onun qazımada əsas vəzifələri müəyyən edilmiĢdir. Gilli məhlul:

a) quyunun divarlarını Ģirələyir

b) maye hərəkət etmədikdə də qazlmıĢ süxur dənəciklərini öz daxilində asılı

vəziyyətdə saxlayır;

c) qazılmıĢ süxur dənəciklərini quyu dibindən qaldırır;

d) quyunun dibinə və divarlarına hidrostatik təzyiq yaradır;

e) iĢləyən baltanı soyudur.

Yuxarıda qeyd edilmiĢ bu vəzifələrdən, birinci iki vəzifə ancaq gilli

məhlulun tətbiqini tələb edir. Son üç vəzifə hər hansı bir maye ilə də ifa edilə bilər.

Məsələn, baltanı gilli məhluləvəzinə su ilə soyutmaq daha yaxĢı olardı; çünki

suyun istilik tutumu, gilli məhlulun istilik tutumundan 1.2-1.3 dəfə artıqdır. lakin

bu vəzifələrin qazımada eyni zamanda ifası tələb edildiyi üçün, təbiidir ki, burada

yalnız gilli məhlul qəbul edilə bilər.

ġirələmə prosesi- gilli məhlulun quyu divarlarında möhkəm, dayanıqlı və sıx

qabıq əmələ gətirməsindən ibarətdir. Bu qabıq quyu divarlarını uçulmaqdan

qoruyur və eyni zamanda açılmıĢ qaz, neft və su laylarını baqlayıb onları bir-

birindən ayırır.

Gilli məhlulun süxur dənələrini öz daxilində asılı vəziyyətdə saxlaması,

onun dayanıqlığı ilə müəyyən edilir. Gilli məhlulelə keyfiyyətdə olmalıdır ki, onun

quyuda hərəkəti kəsildilkdə də daxilindəki dənələr çökə bilməyib yenə asılı

vəziyyətdə qalsın.

Müasir qazımada, yüksık sürətləri və keyfiyyəti təmin etmək üçün, gilli

məhlulların və onları hazırlamaq üçün material olan gillərin kimyəvi, fiziki və

mexaniki xassələri dərindən öyrənilməlidir. Eyni zamanda gilli məhlulun düzgün

üsulla hazırlanmasına, saxlanmasına və təmizlənməsinə də böyük əhəmiyyət

verilməli, bu məqsədlə də qazıma prosesi zamanı gilli məhlulun keyfiyyəti

(parametrləri) daim nəzarət altına alınmalıdır.

MÖVZU N-34: GILLI MƏHLULLARIN FIZIKI MEXANIKI XASSƏLƏRI

Gilli məhlul gildən və sudan ibarət olan kolloid suspenziya sistemidir ki,

bunun da içərisində gil hissəcikləri su təbəqəsinə sarılmıĢdır. Gilli məhlulun

xassələri, hazırlandığı gilin və suyun xassələrindən asılı olur. Odur ki, hər gildən

məhlul hazırlamaq olmaz. Məhlulu hazırlamaqdan qabaq gilin fiziki, kimyəvi və

mexaniki xassələri öyrənilməli və tələbata müvafiq fil seçilməlidir.

Gilin petroqrafik və kimyəvi tərkibinin, gilli məhlulun keyfiyyətinə böyük

təsiri olur. Gillərin tərkibində iĢtirak edən baĢlıca minerallar bunlardır:

Allofan........................Al2O3·SiO2·5H2O

Kaolinit...................... Al2O3·2SiO2·2H2O

Halluazit...................... Al2O3·2SiO2·3H2O

Montmorillonit............ Al2O3·4SiO2·H2O

Bentonit gillərindən hazırlanmıĢ gilli məhlullar adətən yüksək keyfiyyətli

olur, çünki bu gillər çox nazik təbəqələrə ayrıla bilirlər. Bentonit gilləri vulkan

gilindən əmələ gəlmiĢ maddədir.Bu gildə çoxlu miqdarda montmorillinit mineralı

olur.

Gillər su ilə birlikdə plastik palçıq təĢkil edir. Bu palçıq qurudulduqda, ona

verilmiĢ formanın Ģəklini saxlayır, yandırıldıqda isə daĢ kimi bərkiyir. Bu xassələr

ancaq gillərə məxsusdur.

Kimyəvi tərkib nöqteyi-nəzərincə gillər əsasən alüminium silikatının

hidratıdır. Bundan əlavə bütün gillərdə müəyyən miqdarda dəmir oksidi (Fe2O3),

qələvilər oksidi (K2O və Na2O) və ya CaO, MgO olur.

Ölkəmizdə neft sahələrində iĢlədilən bir neçə gillərin təxmini kimyəvi

tərkibi cədvəl 18-də verilmiĢdir.

Gilli məhlul hazırlanacaq gilin tərkibində natriumun (Na) və ya kalsiumun

(Ca) nə miqdarda olmasının, məhlulun keyfiyyəti üçün böyük əhəmiyyəti vardır.

Belə ki, natriumlu bentonit gili suyu hoparaq ĢiĢir və həcmini on dəfədən artıq

böyüdür. Hlabuki kalsiumlu bentonit gili öz baĢlanğıc həcmini yalnız iki dəfə

artırır.

Qazıma məhlulunda su iki ya üç vəziyyətdə ola bilər. Kolloidal sistemə aid

olan gilli məhlullarda su iki vəziyyətdə olur: kimyəvi bağlı və fiziki bağlı su.

Suspenziyalarda isə su bu deyilənlərdən əlavə bir də üçüncü sərbəst vəziyyət alır.

Bütün gillərdə olan kimyəvi bağlı (kristallizasiya və ya hidratasiya) su

hissəciklərin səthində hidroksil qrupları (OH) təbəqəsi təĢkil edir və bublar da çox

polyar olduqları üçün, hissəciyin ətrafında cazibə sahəsi yaradırlar. Əmələ gəlmiĢ

su cazibə sahəsi, gil hissəciklərinin öz ətrafında su molekllarının saxlanmasına

səbəb olur. Bu fiziki bağlı su kimyəvi bağlı sudan fərqlənərək qabıq suyu adlanır.

Hissəcikləri əhatə edən qalan su kütləsinə gilli məhlulun sərbəst suyu deyilir.

Beləliklə, hidrofil gil hissəcikləri gilli məhlul içərisindəki sərbəst suda qabıq

suyu təbəqəsilə əhatə edilmiĢ vəziyyətdə olur. Bu qabıq suyu hissəciklərin bir-

birilə təmas etməsinə və sonra da onların bir-birinə yapıĢıb koaqulyasiyasına yol

vermir. Odur ki, bu qabıq suyunun əhəmiyyəti çox böyükdür.

Gilli məhlulların bir sıra xüsusi xassələri vardır.Bu xassələrin qazıma

texnologiyasında böyük əhəmiyyəti olduğu üçün, bunlar dərindən öyrənilməli və

qazıma zamanı quyuda cərəyan edən məhlulun parametrləri daim nəzarət altna

alınmalıdır.

Gilli məhlulun keyfiyyəti və xassələri onun parametrlərini müəyyən etdyi

üçün, bu parametrləri ayrı-ayrı öyrənməyə keçək.

MÖVZU N-35: QAZIMA MƏHLULUNUN PARAMETRLƏRININ

TƏNZIMI

Gilli məhlulun xüsusi çəkisi onu tam xarakterizə edə bilməz. Gilli məhlulun

parametrlərini təyin edərkən, qazıma texnologiyası tələbatına müvafiq olaraq

məhlulun statik sürüĢmə gərginliyi, strukturu və görünən özlülüyü, suverməsi və

dayanıqlığı müəyyən edilməlidir. Məhlulun xüsusi çəkisi isə bunların funksiyası

olub gilli miqdarından asılı olaraq alınır. Yalnız xüsusi ağır Ģəraitdə ya qazla, ya

süxurların uçulması ilə, ya da Ģiddətli lay suları ilə mübarizə aparmaq lazım gəldiyi

hallarda gilli məhlulun baĢlıca parametri olan xüsusi çəkisi birinci növbədə təyin

edilir.

Gilli məhlulun xüsusi çəkisi laboratoriyada – piknometr, buruq Ģəraitində isə

- areometr ilə təyin edilir.

Buruqda qazıma zamanı gilli məhlulun xüsusi çəkisini arası kəsilmədən

ölçmək üçün müh. Linevskinin xüsusi cihazı tətbiq edilməlidir. Quyudan çıxan

məhlul nov sisteminin baĢlanğıcında yerləĢdirilən bu cihaza daxil olur və xüsusi

çəkisi avtomatik ölçülür.

Gilli məhlulda dispers edilməmiĢ, nisbətən iri inert hissələrin olması mənfi amildir,

çünki məhlulun qazılan süxuru qaldırması üçün potensial imkanı və onun

dayanıqlığı azalır, qazıma alətləri və mexanizmlərinin yeyilməsi üçün Ģərait

yaradılır və nəhayət quyudan qaldırılan süxur nümunələri düzgün təssəvür vermir.

Gilli məhlulda dispers edilməmiĢ hissələrin miqdarı artdıqca, keyfiyyət azalır.

Odur ki, qazıma zamanı gilli məhlulda bu hissələrin miqdarı tez-tez yoxlanmalıdır.

Bunun üçün Lısenko çökdürücüsündən istifadə edilir və məhluldakı qeyri-dispers

hissələrin həcmi miqdarı % ilə asan təyin edilir.

Süxusi çəkisi γ=1,05-1,40 q/sm3 olan adi məhlulların struktur özlülüyü

ümumiyyətlə η=1.46-9,95 santipuaz həddində dəyiĢir. Boğ-Boğa gilindən

hazırlanmıĢ, xüsusi çəkisi γ=1,20 q/sm3 olan məhlulun η=5,2 santipuazdır. Adi

üsulla hazırlanan gilli məhlulun yüksək striktur özlülüyü ancaq gilin çox

konsentrasiyasında (γ>1,20 q/sm3) əldə edilir. Məhlul mükəmməl üsulla

hazırlandıqda isə struktur özlülük, gilin miqdarı nisbətən az olduqda da (γ<1,15

q/sm3) əldə edilə bilər.

Gilli məhlullar struktur mayelərə aid olduğu üçün hərəkət zamanı sürüĢməyə

müqavimət göstərmək xassəsinə malikdir. Bu xassə sürüşməyə dinamik müqavimət

deyə adlanır və τ0 ilə iĢarə edilir. Xüsuai çəkisi γ=1,10-1,30 q/sm3 olan adi gilli

məhlulların τ0=4-160 mq/sm3 həddində dəyiĢir. Məhlulun statik sürüĢmə gərginliyi

Θ çox vaxt onun alınmıĢ τ0 yaxın olur.

YaxĢı gillərdən (Boğ-Boğa, Qara-Çuxur) və mükəmməl hazırlanmıĢ adi gilli

məhlullardan (γ=1,20-1,30 q/sm3) çökməsi (O) adətən 1,5-2% həddində olur.

Məhlulun bu parametri mümkün qədər az olmalıdır.

Gilli məhlulda dispers edilməmiĢ hissələrin və qumun həcmi miqdarı 5-6%-

dən artıq olmamalıdır.

Müasir qazımada iĢlənən gilli məhlulların xüsusi çəkisi ümumiyyətlə 1,18-

2,3 q/sm3 qədər olur. Ağır gilli məhlullar yalnız xüsusi və çox mürəkkəb Ģəraitdə

iĢlənir.

Gilli məhlulların əsas parametrlərindən: statik sürüĢmə gərginliyi θ, struktur

özlülük η və suvermə xassəsi (süzülməsi) B xüsusi mühüm yer tutmaqdadır.

Gilli məhlulları adi mayelərdən ayıran əsas amil onların sürüĢməyə olan

müqavimətidir. Suya bir kiçik qüvvə (maillik) tətbiq etdikdə o, dərhal axmağa

baĢlayır. Gilli məhlullarda isə vəziyyət baĢqa olur. Gilli məhlul axmağa baĢlamaq

üçün kifayət qədər qüvvənin tətbiqini tələb edir və sürüĢməyə müqavimət

göstərərək nəhayət axmağa baĢlayır.

Vahid sahəyə düĢən və gilli məhlulu sükunətdən çıxarıb hərəkətə məcbur

edən minimum qüvvəyə statik sürüĢmə gərginliyi deyilir və θ ilə iĢarə edilir.

SürüĢmə gərginliyinin vahidi gərginlik vahididir, adətən mq/sm2 ilə

göstərilir. Bu gərginlik gilli məhluların elastik xassələrini xarakterizə edir. Statik

sürüĢmə gərginliyi məhlul üçün qarıĢdırılma zamanından asılı olaraq dəyiĢə bilər.

Təcrübədə iĢlədilən gilli məhlulların sürüĢmə baĢlanğıcı θ=0-250 mq/sm2 olur.

Gilli məhlulun xüsusi çəkisi artdıqda, adətən onun statik sürüĢmə gərginliyi

də artır. Temperaturun da sürüĢmə gərginliyinə böyük təsiri vardır.

Yalnız bir qism kolloid məhlulların elastik xassələri vardır. Bu məhlullar

içərisindəki bərk hissəciklər çubuq və ya lövhəcik (yarpaq) formasında olur. Bu

çubuqlar ortadan su ilə asanlıqla islandığı halda uclarından çətinliklə islanır. Odur

ki, hissəciklər maye içərisində təmas etdikdə, yalnız ucları ilə yapıĢa bilər. Kolloid

məhlul sükunətdə qaldıqda, bu bərk hissəciklər ucları ilə birləĢərək, məhlulda bir

Ģəbəkə təĢkil edir. Su isə Ģəbəkənin məsamələrində qaldığı üçün artıq sərbəst

hrəkət edə bilmir və məhlul qovuĢaraq durum halına keçir.

Kolloid məhlulda əmələ gəlmiĢ belə Ģəbəkəyə struktur deyilir. Adi

koaqulyasiya zamanı hissəciklər bir-birinə bütün səthilə yapıĢaraq, ağırlıq

təsirindən çökür. Burada isə tam koaqulyasiya olmur, hissəciklə yalnız ucları ilə

birləĢərək, çökməyib ancaq struktur təĢkil edir. Gilli çəhlulu qarıĢırdıqda bu

struktur pozulur, gilli məhlul yenidən mayeləĢir, hərəkətli olur və elastik

xassələrini itirir. Gilli çməhlul durduqda, yenidən strukturlaĢma hadisəsi əmələ

gətirir. Məflulun qarıĢdırıldıqda mayeləĢmə və durduqda strukturlaĢma xassəsinə

tiksotropiya deyilir.

Mayenin strukturlaĢması – onun statik sürüĢmə gərginliyilə ölçülür. SürüĢmə

gərginliyi Ģirometr və ya V.S.Baranov, ya da A.A.Linevski cihazı vasitəsilə təyin

edilir. Adətən məhlulun statik sürüĢmə gərginliyi, onun cihaza doldurulmasından 1

və 10 dəqiqə keçdikdən sonra ölçülür. Qazımada iĢlədilən gilli məhlulların

tiksotropiya xassəsinə malik omaları zəruridir. Bu xassə, gilli məhlulun texnoloji

əhəmiyyətini daha da yüksəldir.

Gilli məhlulun mühüm parametrlərindən biri də, onun özlülüyüdür. Özlülük

mayenin daxili sürtünməsindən asılı olan xassədir. Gilli məhlulda daxili sürtünmə

həm bərk hissələrə, həm maye hissələrə, həm də eyni zamanda iki faza hissələrinə

aiddir.

Gilli məhlulun axını zamanı daxili sürtünmənin ümumi qiyməti, baĢ.lıca

olaraq, məhlulda dispers fazanın konsentrasiyasından (toplanmasından) və

hissəciklərinin ölçüsündən asılı olur.

Nyuton mayelərində absolüt özlülük müəyyən hərəkətə və təzyiqə müvafiq

olaraq sabit kəmiyyət olur və mayenin axın sürətindən asılı olmur. Gilli

məhlullarda isə vəziyyət tanailə baĢqadır, çünki bunlar struktur mayelərə aiddir.

Odur ki, gilli məhlullar üçün absolyut özlülük əvəzində struktur özlülük η nəzərə

alınmalıdır. Bu özlülüklər puaz ( ilə ifadə edilir. Qazıma zamanı quyuda

cərəyan edən gilli məhlulun özlülüyü adətən artır. Bunun səbəbi odur ki, məhlulda

bərk fazanın miqdarı artır, qazılan süxur ionları ilə məhlul ionları arasında müqabil

reaksiya, qismən koaqulyasiya baĢ verir və yüksək hərarətin təsiri olur. Zənn

edildiyinə görə, təzyiq artdıqda gilli məhlulun özlülüyü də bir qədər artır.

Qazımada gilli məhlulun keyfiyyətinin yüksək olması üçün onun “görünən”

özlülüyü nisbətən az olmalı və statik sürüĢmə baĢlanğıcı texnoloji Ģəraitə müvafiq

gəlməlidir.

Gilli məhlulların η struktur özlüyüyünü təyin etmək üçün bir nüçə tip

viskozimetrlərdən istifadə edilir. Struktur özlüyük adətən santipuazla ifadə olunur.

Lakin gilli məhlulun struktur özlüyüyünü viskozimetr vasitəsilə yalnız

laboratoriya Ģəraitində təyin etmək olar. Buruq Ģəraitində bu üsullar tətbiq edilə

bilməz. Odur ki, bilavasitə buruq Ģəraitində gilli məhlulun struktur özlüyüyünü

deyil, Ģərti görünən özlülüyünü standart səyyar viskozimetr (SPV) vasitəsilə təyin

edirlər. Bu halda görünın ğzlülük, Ģərti olaraq, zaman vahidi saniyə ilə ifadə edilir.

Hazırda standart səyyar viskozimetr borucuğunun diametri yalnız 5 mm olur.

Bu viskozimetrin su ədədi 15 saniyədir.

Gilli məhlulun dayanıqlığı, sistemdə olan bərk hissələrin mayedə asılı vəziyyətdə

qalmasını xarakterizə edir. Gilli məhlul nə qədər dayanıqlı olarsa, qazıma

texnolojisi tələbatını bir o qədər müvəffəqiyyətlə təmin edər.

Plastik gillər, habelə bentonitlər ən dayanıqlı, özlülü və tiksotroplu məhlul

verir. Gilli məhlulun dayanıqlığını artırmaq üçün onun mükəmməl qarıĢdırmaq

lazımdır. Bu zaman məhluldakı bərk hissələrdaha doğranır və məhlulun dayanqlığı

artır.

Gilli məhlula qarıĢmıĢ süxur, qum, əhəng, duz, barit, hematit və s. onun

dayanıqlığını azaldır. Məhlula müəyyən qatılıqda qələvi və ya bentonit gili əlavə

etdikdə, onun dayanıqlığı artır.

Bir qədər qələvi əlavə edilmiĢ bentonit suspenziyası ən dayanıqlı gilli məhlul

olur. Məhlulun dayanqlığını öyrəndikdə, yalnız ondan ayrılmıĢ suyun həcmi deyil,

suyun ayrılması sürətinin də böyük əhəmiyəti vardır.

Gilli məhlulun dayanıqlığı iki üsulla təyin edilir: birinci üsul – həcmi 100

sm3 olan ölçücü silindrə doldurulmuĢ gilli məhluldan 24 saat müddətində ayrılan

suyun miqdarını təyin etməkdən ibarətdir. Bu üsula adətən çökmə üsulu deyilir.

Məhlulun çökməsi O həcmcə %-lə ifadə olunur.

Gilli məhlulun dayanıqlığı ikinci üsulla təyin etdikdə, onun ayrı-ayrı

hissələrinin xüsusi çəkisini 24 saat sükunətdə qaldıqdan sonra müqayisə edirlər.

Həcmi 100 sm3 olan ölçücü silindr gilli məhlulla doldurulur, sonra isə onun

yuxarı və aĢağı yarılarının xüsusi çəkiləri müqayisə edilir. Bu xüsusi çəkilərin fərqi

0,02-dən çox olmadıqda, məhlul dayanıqlı olur.

AğırlaĢdırılmıĢ gilli məhlulların dayanılığını müəyyən edildikdə, bu xüsusi

çəkilər fərqi 0,06 qədər ola bilər.

Gilli məhlulların istillik tutumunu təyin etmək nəzəri və təcrübi tərəfdən

maraqlıdır. Məhlulların istilik tutumunu təyinetdikdə, adətən kalorimetrdən istifadə

olunur. Bunun üçün bir neçə üsul vardır. Müəyyən edilmiĢdir ki, xüsusi çəkiləri

γ=1,20 q/sm3 olan və baĢqa-baĢqa gillərdən hazırlanmıĢ məhlulların istilik tutumu

kiçik bir diapazonda, 0,74-0,77 arasında dəyiĢir. Gilli məhlulda gilin miqdarı

artdıqca, adətən məhlulun istilik tutumu azalır.

Azərbaycan neft sənayesində iĢlənən gilli məhlulların elektrik cərəyanına

müqaviməti, məhlul hazırlamaq üçün sərf edilən suyun və gilin keyfiyyətindən

asılı olaraq 0,25-12 om/m həddində dəyiĢir. Gili məhlullara əlavə edilən maddələr,

məhlulun elektrik naqilliyinə nəzərə çarpan təsir bağıĢlamır, çünki bu maddələr

gilli məhlulda asılı vəziyyətdə və çox az miqdarda olur. Gilli məhlulun elektrik

naqilliyini müəyyən edən əsas amil sudur. Gilli məhlul hazırlamaq üçün sərf edilən

suyun xassələrindən asılı olaraq, məhlulun elektrik cərəyanına xüsusi

müqavimətinin dəyiĢməsi cədvəl22-də təsvir edilmiĢdir.

MÖVZU N-36: QAZIMA MƏHLULUNUN HAZIRLANMASI VƏ

TƏMIZLƏNMƏSI

Quyudan çıxzan gilli məhlul hidravlik və mexaniki üsullarla təmizlənir. Gilli

məhlulun quyudan çıxardığı süxurdan hidravlik üsulla təmizlənməsi haqqında

aĢağıda məlumat verilmiĢdir.

Qum və baĢqa süxur hissələrinin gilli məhlul içərisində asılı vəziyyətdə

qalmasına səbəb – onuin strukturluğudur. Odur ki, məhlulun strukturu pozulduqda,

onda olan süxur hissələri də çökür. Hazırda, neft sənayemizdə inkiĢaf etmiĢ

hidravlik üsul, müh. A.A.Linevskinin təklif etdiyi nov siatemidir.

Burada buruğun nov sistemi, bir-birinə paralel olan iki istiqamətdə yerləĢir.

Nov sistemində hər 5-6 m, axına perpendikulyar istiqamətdə arakəsmələr qoyulur

ki, məhlulun strukturu pozulsun və süxur hissələri yaxĢı çöksün. Paralel novlar bir-

birilə əlaqədardırlar. Nov sisteminin mailliyi 0,015-0,020, novların eni isə 0,8 m

olur. Sistem, uzunluğu 5-6 m olan taxta və ya metal seksiyalardan yığılır.

Bu seksiyaların yığılıb-sökülməsi və nəql edilməsi çox sadıdir. Nov

sisteminin buruq yanında yerləĢməsi, relyefdən və nasos təsərrüfatının

yerləĢməsindən asılı olur. Nov sistemi ayrı-ayrı seksiyalarla, məhlulun cərəyanı

kəsilmədən təmizlənir. Sistemin uzunluğu, vəziyyətdən asılı olaraq, 40-60 m

arasında götürülür. ġəkil 33-də gilli məhlulun, cərəyan sxemilə bərabər titrəyən

ələyin də yerləĢməsi göstərilmiĢdir.

Gilli çəhglul qəbul çənindən (1) nasos (2) ilə götürülür və kompensatordan

(3), Ģlanqdan (4), fərlanğıcdan (5) keçərək, qazıma kəmərinə (6) vurulur. Quyudan

çıxan məhlul nov (7) vasitəsilə titrəyən ələk (8) üzərinə tökülür və oradan da nov

sisteminə (9) keçir.

ġəkil 33

Çox vaxt, quyudan çıxan qatılaĢmıĢ gilli məhlulun özlülüyünü su əlavə

etməklə azaltmaq lazım gəlir. Bunun üçün nov sisteminin baĢlanğıcında su kranı

(10) qoyulur. Su, bu krandan nov sisteminə rezin boru vasitəsilə buraxılır. Bu

zaman rezin borunun ucu mütləq gilli məhlulun içərisində gizlənməlidir ki,

məhlula hava qarıĢmasın. Havanın qarıĢması, gilli məhlulu köpükləndirir, bu isə

onun özlülüyünü artırır və xüsusi çəkisini azaldır.

Gilli məhlulun nov sistemi ilə (hidravlik üsulla) təmizlənməsi çox qabadır

nvə mükəmməl deyil. Məhlulun mexaniki üsulla təmizlənməsi daha mədəni və

daha effektli olur.

Mexaniki üsullardan – titrəyən ələk və separatrola qısaca tanıĢ olaq.

Tətrəyən ələkdə gilli məhlul mükəmməl təmizlənir. Quyudan çıxan gilli məhlul

ələyin Ģəbəkəsi üzərinə tökülür. TəmzilənmiĢ məhlul ələkdən nov sisteminə keçir.

Məhluldan ayrılmıĢ süxur parçaları ələyin Ģəbəkəsi üzərində qalır və bu mail

Ģəbəkə titrədiyi üçün oradan sürüĢüb yana tökülür. CB-1 tipli ələyin mühərriki,

gücü 2 kvt olan və dəqiqədə 1430 dövr edən ĠZO-30/4 tipli elektromotordur.

Ələyin qabarit ölçüləri: uzunluğu 1875 mm, eni 2190 mm və hündürlüyü 890 mm;

ağırlığı isə 725 kq.

Ələyin Ģəbəkəsi, ölçüsü 600x1500 mm olan iki hissədən ibarətdir. Bu Ģəbəkə

paslanmayan monel-metaldan hazırlanır. Mailliyi 150 olan bu Ģəbəkə 4 xüsusi yaya

əsaslanır. Ələklərdə iĢlədilən Ģəbəkə adətən 20-40 meĢ olur, yəni Ģəbəkələrin

tərəfləri 0,8-0,5-0,ġ4 mm bərabər olur.Ģ

Hərəkət elektromotordan ələyə, uzunluğu 285 mm olan A tipli iki

trapesiodal qayıĢla (tekstropla) keçilir. Əlektromotorun hərəkət istiqaməti elə

olmalıdır ki, qayıĢın aĢağı teli dartan tel olsun. Titrəyən ələyin tətbiqi nov

sisteminin qısaldılmasına imkan verir.

Gilli məhlulu təmizləmək üçün AzNMĠ (AzĠNMAġ) quruluĢlu SQS 60/15-

46 separatorunun iĢ prinsipi belədir.

Gilli məhlul nov sistemindən separatorun iĢlək çarxı üstünə tökülüb onu

fırladır. ĠĢlək çarxın valı məhlul keçən təmizləyici və nümunəçi barabanları

trapesiodal qayıĢ vasitəsilə hərəkətə gətirir. Barabanların Ģnekləri ayrılmıĢ süxur

hissələrini yığıb xaric edir. TəmizlənmiĢ gilli məhlul nov sisteminə keçir.

SQS 60/15-46 separatorunun texniki xarakteristikası belədir: məhsuldarlığı –

30 l/san; təmizləyici və nümunəçi barabanların müvafiq dövrlər sayı – dəqiqədə

5,5-21,5 və 8,5-34,5; barabanların Ģəbəkəsi – 20 meĢ; iĢlək çarxın yaratdığı güc

0,1-0,4 a.g. Separatorun qabarit ölçüləri: uzunluğu – 5000 mm; eni – 1220 mm;

hündürlüyü – 2234 mm; ağırlığı – 1285 kq.

Gilli məhlul mexaniki vasitələrlə təmizləndikdə, eyni zamanda onda olan

qaz da tez buxarlanır. Odur ki, gilli məhlulu qazdan təmizləmək üçün də bu yaxĢı

bir vasitədir. Nov sistemində qazın məhlulundan ayrılması o qədər də effektli

olmur.

Yuxarıda deyildiyi kimi, normal qazıma Ģəraitində gilli məhlulun əsas

vəzifələri: quyunun divarını Ģirələməkdən və cərəyan etmədikdə də süxur

hissəciklərini öz daxilində asılı vəziyyətdə saxlamaqdan ibarətdir. Eyni zamanda

gilli məhlul qazılan süxuru quyudan qaldırmalıdır. Quyu divarını Ģirələmək, gilli

məhlulun quyunun divarında elastik və möhkəm gil qabığı yaratmaq deməkdir.

ġirələnmə prosesi quyunun divarlarından süzülərək süxurlara keçməyə çalıĢması

nəticəsində gedir. Bu nüfuzetmə prosesi, quyudakı təzyiq lay təzyiqindən artıq

olduqda, habelə süxurların məsaməliyi və nüfuzetmə qabiliyyəti kafi olduqda gedə

bilər.

Gilli məhlulun süxura keçməsi dərəcəsi və əmələ gələcək gil qabığının

möhkəmliyi, süxur məsamələrinin ölçüsündən və formasından, quyudakı təzyiq ilə

laydakı təzyiqin fərqindən və gilli məhlulun parametrlərindən asılıdır.

Təcrübə göstərir ki, ən keyfiyyətli Ģirə (gil qabığı) məhlulun dispers

hissələrindən təĢkil edilmiĢ nazik qabıq olur. Kolloid olmayan gilli məhlullar,

süxurlara çoxlu miqdarda su verir və quyu divarlarında da keyfiyyətsiz qalın qabıq

əmələ gətirir, bu hadisə də çox vaxt quyuda texnoloji çətinliklər yaradır.

Quyuda temperaturun artması, gilli məhlulun Ģirələmə prosesinə mənfi təsir

edir. Məhlulun özlülüyü çox olduqda, Ģirənin qalınlığı adətən artır. Gilli məhlulun

qələviliyi və ya turĢululuğu Ģübhəsiz ki, Ģirələmə prosesinə təsir edir. Lakin bu

təsirin müsbət ya mənfi olması hələ də öyrənilməmiĢdir. Bu mühüm məsələ

öyrənilməsini və həllini gözləyir.

Quyu divarlarının Ģirələnməsi prosesi belə təsəvvür edilə bilər. Qazıma

zamanı yeni açılmıĢ süxurun məsamələri gilli məhlulla dolur və bu məhlulun suyu

süxura keçir. Bu zaman məhlulun bərk hissələri süxur məsamələrində qalaraq,

orada bir təbəqə təĢkil edir. Get-gedə bu təbəqə qalınlaĢaraq artıq özündən yalnız

məhlulun suyunu keçirir. Bu suyun nüfuz etməsi də get-gedə azalır. Beləliklə,

qalınlaĢmıĢ gil təbəqəsi qabıq Ģəklini alır və Ģirə deyə adlanır. Bu Ģirənin su

buraxması, möhkəmliyi və ümumiyytlə keyfiyyəti gilli məhlulun parametrlərindən

asılı olur.

Gilli məhlul kolloid sistem olmadıqda, laya dərin keçir və quyunun divarları

üzərində dayanıqsız, qalın qabıq təĢkil edir. Bu qabıq özündən asanlıqla su keçirir

və qazımasa texnoloji çətinlik yaradır.

Gilli məhlul kolloid olduqda isə, quyunun divarlarında, özündən demək olar

ki, siu keçirməyən nazik və çox möhkəm qabıqtəĢkil edir.

MÖVZU N-37: QAZIMADA BAġ VERƏN QƏZALARIN SƏBƏBLƏRI

Neft quyuları, onların oxunun vəziyyətindən asılı olaraq ayrı-ayrı qruplara bölünür:

a) vertikal quyular (Ģəkil 34, a);

b) mail quyular (Ģəkil 34, b);

c) əyri quyular (Ģəkil 34, v).

ġəkil34

Bəzən quyu ağzının və onun dibinin horizontal müstəvi üzərinə olan

proyeksiyaları arasındakı məsafə çox da böyük olmur, lakin mail vıə çox əyri

quyularda bu məsafə böyük olur.

Quyunun əyilməsi mühüm mənfi nəticələr yaradır. Geoloji nöqteyi-nəzərcə

əyri quyu yatağın həqiqi quruluĢu, məhsuldar layların laylanma xarakteri və

onların qalınlığı, neftliliyin çevrəsi (konturu) və layın dərinliyi barəsində yanlıĢ

təsəvvür verir və bunun nəticəsində böyük səhvlər buraxılır. Qazıma zamanı əyri

quyu, qazıma kəmərinin daha gərgin Ģəraitdə fırlanması nəticəsində, boruların daha

tez sıradan çıxmasına və qəzaya uğramasına səbəb olur. Endirmə-qaldırma

əməliyyatında, habelə qoruyucukəmər endirildikdə və ya quyu sementləndikdə

çətinliklər yaradır; qəzaya uğramıĢ alətin tutma iĢlərini mürəkkəbləĢdirir və s.

Nəhayət, istismar zamanı əyri quyu yatağın düzgün istismarını pozur, çünki

əyri quyuların dibi ya bir-birindən uzaqlaĢır, ya da bir-birinə daha da yaxınlaĢır ki,

bu da layın normal istismarı Ģəraitindən xaricdir. Dərinlik nasosu ilə istismar edilən

əyri quyuda iĢ Ģəraiti mürəkkəbləĢir, Ģtanqlar və nasos boruları tez yeyilir, əyri

quyuda ümumiyyətlə endirmə-qaldırma iĢləri ĢətinləĢməklə bərabər, əyrilik

istismar borularının tez sıradan çıxmasına səbəb olur və s.

Eyni qazıma sahəsində əyrin quyuların əuriliyi baĢqa-baĢqa istiqamətdə ola bilər.

Lakin qazılan laylar mail olduqda, adətən rotorla qazılan quyuda əyilmə istiqaməti

aĢağıdakı iki Ģərtə uyğun olur: a) quyunun oxu, qazılan layların maillik

müstəvisinə perpendikulyar vəziyyət almağa çalıĢır; b) quyunu vertikalla təĢkil

etdiyi bicaq, layların maillik bucağındankiçik, ya da ona bərabər olur. Bəzən bu

Ģərtlərdən istfadə edərək, heç bir əyici alət tətbiq etmədən, mail quyuları istənilən

istiqamətdə qazımaq mümkün olur.

Qazımada quyunun əyilməsinə bir çox səbəblər bais olur. Bunlardan ən

mühüm texnoloji səbəblərdir. Məsələn, qazılan süxurlar tez-tez bərkdən-boĢa və ya

boĢdan-bərkə keçdikdə, qazıma rejimi bu Ģərtə müvafiq olmazsa, belə keçidlər

quyunun əyilməsinə səbəb ola bilər. Habelə layların böyük mailliyi və bu kimi

baĢqa tektonik pozğunluqlar, baltaya verilən yükün vəziyyətə müvafiq olmaması,

gilli məhlulun keyfiyyətsizliyi, kafi olması və digər bir sıra texniki səbəblər də

quyuda əyrilik yarada bilər.

Baltaya tətbiq edilən qüvvələrdən əyrilik yarada bilənləri, əsasən, boyuna

yüklə mərkəzdənqaçma qüvvələrin horizontal mürəkkəbəsi olur.

Aydındır ki, süxurların mailliyi böyük olduqda və bərkliyi dəyiĢdikdə, keçid

yerində quyunu yanlarının qazılmağa müqaviməti eyni olmayacaqdır, yəni bu

müqavimət bərk süxurda çox, nisbətən yumĢaq süxurlarda isə bundan az ola bilər.

Bu zaman balta quyunun nisbətən yumĢaq tərəfini daha asan qazlyar və bu

istiqamətə getməyə baĢlayıb quyunu əyə bilər.

Qazıma təcrübəsində layların 100 qədər mailliyə - az mailli, 10-30

0 qədər

mailliyinə - orta mailli və maillik bucağı 300-dən artıq olduqda bu laylara çox

mailli yataqlar deyilir. Tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, layların

mailliyi artdıqca quyunun əyilmə imkanı da artır.

Bu mülahizələrə görə, aydındır ki, qazıma rejimini təyin edərkən, qazılacaq

layların mailliyini və bunun ola biləcək təsirini unutmaq olmaz.

Əlbəttə, bu mülahizələr bəzən təcrübədə həqiqi olmaz ki, buna da bir sıra

mürəkkəb və cari amillər səbəb olur. QazılmıĢ əyri quyuların əyrilik istiqamətinin

öyərilməsi göstərir ki, rotor qazımasında əyrilik əksriyyətlə layların mailliyini əks

istiqamətində gedir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ĢaroĢkalı baltalar quyunu daha vertikal

qazımağa kömək edir.

Neft mədənlərində staxanovçularımızın qazıdıqları yüzlərc quyuların

keyfiyyəti göstərir ki, hər hansı mürəkkəb geoloji Ģəraitdə quyunu, vertikal

qazımaq mümkündür. Bunun üçün yalnız nəzəri əsasla təyin edilmiĢ qazıma

rejiminə riayət edilməli və təkmilləĢdirilmiĢ qazıma texnikamızın imkanlarından

tamamən istifadə olunmalıdır.

Qazıma nəzəriyyəsi və texnikasının inkiĢafı nəticəsində hazırda qazılan

quyuların əyilə bilməsi məsələsi, semək olar ki, aradan qaldırılmıĢdır.

Neft quyularını qazılması zamanı bəzən bir sıra sahələrdə uçulan süxurlara

təsadüf edilir. Bu süxurlar əsasən çox boĢluqları və çatlayıĢları olan gillərə aiddir.

Lakin bəzən baĢqa süxurlar da uçulmaya qadirdir. Adərən quyuda uçqun olduqdan

sonra orada tıxac əmələ gəlir, bu da qazıma alətini quyu dibindən qaldırdıqda

yaxĢıca hiss edilir.

Qazılan quyuda uçulma hadisəsinin baĢ verməsinin baĢlıca əlamətləri

bunlardır:

a) quyuda cərəyan yaradan nasosların təztiqi artır;

b) quyudan çıxan gilli məhlulun özlülüyü birdən-birə artır;

c) gilli məhlul köpüklənir; onnla bərabər uçulan süxurun iti uclu və iri quru

olan böyük parçaları çoxlu miqdarda quyudan çıxır;

d) qazıma aləti quyu dibindən bir qədər qaldırıldıqdan sonra yenidən quyu

dibinə getmir;

e) uçulan süxurlar tavanının olduğu dərnlikdən aĢağı buraxılmıĢ qazıma

aləti vasitəsilə quyuda gilli məhlul cərəyanıyaratmaq çətin olur.

f) qazıma alətini qaldırdıqda, alət böyük dartılma qüvvəsi ilə gəlir, bu

dartılma qüvvəsi çox vaxt alətin ağırlığının 50-100%-ni təĢkil edir.

Bu süxurların uçulmasını çoc mürəkkəb olan səbəbləri bunlardır:

a) süxurların quruluĢu, onların çatlayıĢlı və təbəqə-qəbəqə olması, hissələri

arasında qovuĢdurucu vsitələrin olmaması;

b) tektonik pzğunluqlar – süxurun dağınqlığı, faylar, layın çox böyük

mailliyi;

c) gilli məhlulda olan sərbəst suyun dağınıq süxura nüfuz edərək onu

islatması, ĢiĢdirməsi və quyuya çökdürməsi;

d) quyu divarlarına oan əks təzyiqin kafi olmaması;

e) quyuda qazıma iĢlərinin uzun müddət dayandırılması.

Uçulma hadisəsinin səbələrini öyrəndikdən sonra, müəyyən edilir ki, bu

xüsusiyyət hər hansı gil süxurlarına aid deyil. Bu hadisə yalnız gillərin fiziki

xassələri ilə onların yataq Ģəraiti xüsusiyyətlərindən və qazıma rejiminin Ģəraitə

müvafiq olmamasından baĢ verir.

Qazıma zamanı quyuda süxurların uçulmasına qarĢı mübarizəyə dair

verilmiĢ bir sıra nəzəri anlayıĢlardan daha həyati olanlarına göprə uçulmalar, bir

tərəfdən dsağınıq vəçatlayıĢlı süxurların vəziyyətlərinin gərginliyi, digər tərəfdən

isə laya çox miqdarda su keçməsilə bərabər, ona əks təzyiqin kafi olmaması

nəticəsində baĢ verir.

Süxurlar mexanikası nöqteyi-nəzərincə qazıma prosesini süxurlarıən

deformasiyası kimi təsəvvür etmək olar. Bu deformasiya da yer qabığının uzun

müddət geoloji tarixi boyunca topladığı potensial enerjinin təsiri nəticəsində əldə

edilmiĢ gərginliklər müvazinətini pozur. Bu müvazinətin yenidən yaranması,

süxurların quyu gövdəsinə doğru qabarmasına səbəb olur.

Beləliklə, deməök olar ki, qazımada süxurların bir qismi, gillərin su keçməsi

nəticəsində islanıb ĢiĢdiyinə görə, habelə süxurların gərgin vəziyyəti, çatlayıĢlığı

səbəbilə uçulur.

Buradan, uçulma ilə mübarizədə gilli məhlulun keyfiyyətinin nə qədər böyük

əhəmiyyəti olduğu öz-özünə aydınlaĢır. Odur ki, uçulma hadisəsi ilə mübarizədə

gilli məhlul süxusi kimyəvi maddələrlə iĢlənilir. Uçulan layın çatlayıĢlarına və

təbəqələri arasına maye çox dərin keçməsin deyə, gilli məhlulda sərbəst su

olmamalı və eyni zamanda məhlul süxura mümkün qədər az nüfuz etməlidir.

Daxili təzyiq altında olan dağınıq, pozğun süxurların qabarıb uçulması qarĢısını

almaq üçün, quyuda gilli məhlulu ağırlaĢdırmaqla, böyük əks təzyiq yaratmaq

lazımdır. Buna görə də, kimyəvi iĢlənilmiĢ gilli məhlulun ağırlaĢdırılması uçulma

ilə mübarizədə əsas vasitədir.

Kimyəvi iĢləmə, sulu mühitdə gillərin dayanıqlı olmasına imkan

yaratmalıdır ki, bu da gilli məhlula hidrofoblaĢdırıcı maddələrin əlavə edilməsilə

əldə edilir. Bu maddələr gilin hidrotasiyasını azaltmaq və su qarĢısında

dayanıqlığını artırmaq xassəsinə malikdir.

MÖVZU N-38: QƏZALARIN LƏĞV EDILMƏSI

ÜSULLARI,MÜRƏKKƏB QƏZALARIN LƏĞVI

Əsasən endirmə, qazıma və qaldırma iĢlərindən ibarət olan normal qazıma

prosesi, bəzən quyuda əmələ gələn qəza nəticəsində pozulmuĢ olur. Bu qəzalar neft

sənayesinə çoxlu zərər vuran və artıq xərc tələb edən bir hadisədir.

Odur ki, qazıma iĢləri düzgün təĢkil edilməli, yüksək texniki səviyyədə

aparılmalı, beləliklə də qazımada üz verən qəzalar tamamilə aradan qaldırılmalıdır.

Qazıma təcrübəsində qəzaların üz verməsinə səbəb olan aĢağısakılardır:

1.Qazıma briqadasının texniki savadsızlığı və kifayət qədər ixtisası

olmaması (qazıma ustası və qazmaçılar). Bunun nəticəsində əmələ gələn qəzalar

sırasına bunlar daxil edilməlidir:

a)qazıma borularının sınması, yivin qirilması və s. kimi hadisələr

əksəriyyətlə qazıma rejiminin doğru aparılmaması, ölçü cihazlarından düzgün

istifadə eilməməsi nəticəsində əmələ gəlir;

b) qazıma alətinin quyuda tutulması – bu hadisə məhlulun kafi dərəcədə

təmizlənməməsi və quyuda tutulmanın nədən əmələ gəlməsini bilməmək

nəticəsində əmələ gəlir;

v)endirvə və qazıma zamanı qazımaalətinin yivdən açılması – bu adətən

qazıma qıfıllarının möhkəm bağlamamasından meydana çıxır.

2.Buruqda səhlənkarlığa yol verilməsi.Buna aid olan bunlardır:

a)quyuya alət və baĢqa cismlərin dĢməsi;

b)tal blokunun kronbloka vurulması;

v) ölçü cihazlarından düzgün istifadə eilməməsi;

q) qazıma mexanizmlərinin vaxtında yoxlanmaması və.s.

3.Borular materialının yorulması, boruların köhnəlməsi – buraya:

a)boruların çatlayıĢ və təbəqə üzrə sınması;

b)qalıcı gərginliklər təsiri nəticəsində qazıma borularının qalınlaĢdırılmıĢ

ucların sınması və s.

4.Gözlənilməyən və quyuda təsadüfi üz verən hadisələr, gilli məhlulun

qaçması və s.

Qəzaların qarĢısını almaq üçün onların səbəbləri aradan qaldırlmalıdır.

Qazılan buruqda üz verən qəzaların əksəriyyəti borulara və onların qalın

hissəsinə aid olur. Qazıma kəmərində qıfıllarla birləĢmədə qəzaların sayı, bilərziklə

birləĢmədən daha çox olur.

Qazıma kəmərilə olan qəzaların sayını azaltmaq üçün aĢağıdakı əsas

tədbirlər görülməlidir:

1)boru hazırlayan zavodlarda borular texniki Ģərtlərə müvafiq hazırlanmalı;

2) qazıma boruları ətraflı yoxlanmalı, kəmərlərin iĢlənməsinin hesabı

saxlanmalıdır.

Boru bazalarında əsas iĢlərdən biri qıfılları borulara düzgün bağlamaqdır.

Qəzasız qazımanı təmin etmək üçün aĢağıdakılar görülməlidir:

1.bütün qazıma briqadası vəzifələrinə müvafiq iĢçilərdən təĢkil edilməli və

texniki minimum keçməli;

2.quyudakı gilli məhlulun keyfiyyətinə böyük əhəmiyyət verməli;

3.buruqda iĢlərin dayandırılmasına qətiyyən yol verilməməli.

Quyuda qəzanın baĢ verməsini yoxlama-ölçü cihazlarının göstəriĢi ilə

bilmək olur.

Qəza üz verdikdə ampermetrin və manometrin göstəriĢləri azalır, çəki

indikatorunun göstəriĢi isə artır və ya daha da azalır. Qazıma alətinin qəzaya

uğramasına bir azacıq Ģübhə olan kimi, alət quyuda dərhal qaldırılmalıdır. Qazıma

alətini qəzaya uğraması hiss edilməzsə alət parçalarının ucları bir-birinə

sürtünərək, boruları dağıdır və qəza xeyli mürəkkəbləĢir.

Qəzaları ləğv etmək üçün iĢlədilə tutucu alətlər kifayət qədər keyfiyyətli və

möhkəm olmalıdır. Tutucu alətin eskizi və ölçüləri buruq buruq ustası tərəfindən

qeyd edilməlidir. Tutma iĢləri zamanı üz verən təkrar qəza çox çətin və mürəkkəb

Ģərait yaradır və tədbirlər görmək lüzumu qarĢıya çıxır.

Buruqda tutma iĢləri aparılarkən təhlükəsizlik texnikasına böyük əhəmiyyət

verilməlidir; tutma prosesi zamanı buruqda yalnız mürəkkəb iĢlər ustası və qazıma

ustası iĢləməlidirlə, briqadanın baĢqa üzvləri isə bu zaman buruqdan

çıxarılmalıdırlar.

MÖVZU N-39: QƏZALARIN LƏĞV EDILMƏSI

ÜSULLARI,MÜRƏKKƏB QƏZALARIN LƏĞVI

Quyuda qəzanın baĢ verməsini yoxlama-ölçü cihazlarının göstəriĢi ilə bilmək olur.

Qəza üz verdikdə ampermetrin və manometrin göstəriĢləri azalır, çəki

indikatorunun göstəriĢi isə artır və ya daha da azalır. Qazıma alətinin qəzaya

uğramasına bir azacıq Ģübhə olan kimi, alət quyuda dərhal qaldırılmalıdır. Qazıma

alətini qəzaya uğraması hiss edilməzsə alət parçalarının ucları bir-birinə

sürtünərək, boruları dağıdır və qəza xeyli mürəkkəbləĢir.

Qəzaları ləğv etmək üçün iĢlədilə tutucu alətlər kifayət qədər keyfiyyətli və

möhkəm olmalıdır. Tutucu alətin eskizi və ölçüləri buruq buruq ustası tərəfindən

qeyd edilməlidir. Tutma iĢləri zamanı üz verən təkrar qəza çox çətin və mürəkkəb

Ģərait yaradır və tədbirlər görmək lüzumu qarĢıya çıxır.

Buruqda tutma iĢləri aparılarkən təhlükəsizlik texnikasına böyük əhəmiyyət

verilməlidir; tutma prosesi zamanı buruqda yalnız mürəkkəb iĢlər ustası və qazıma

ustası iĢləməlidirlə, briqadanın baĢqa üzvləri isə bu zaman buruqdan

çıxarılmalıdırlar.

Qəzanın üz verməsi hiss edilən kimi qazıma aləti mümkün qədər tez quyudan

qaldırılır. Quyuda qalmıĢ alətiun uzunluğu və “baĢı” müəyyən edilir. Quyuya

xarici borututan endirilir. Dayaz quyulara isə overĢot da endirmək olar, ancaq o,

quyunun baltadan yuyulmasına imkan vermədiyi və ağır yükü qaldıra bilmədiyi

üçün, dərin quyularda tətbiqi məsləhət görülmür. Odur ki, dərin quyularda əsasən

xarici borututandan istifadə olunur (Ģəkil 35).

ġəkil 35

Xarici borututanın üstünlükləri:

1.Quyu baltadan yuyulur;

2.Qazıma alətini həm bas-boĢ etmək, həm də fırlatmaq mümkün olur;

3.Alətin tutması etibarlı olur.

Xarici borututanın mənfi cəhəti – onun boĢalmayan tipdə tutucu alət

olmasıdır. Xarici borututanın yivi çox bərk tutduğu üçün tutma zamanı onun

əvvəlcə ancaq 1-2 yivi bağlanır və yalnız gilli məhlul baltadan cərəyan

etdirildikdən sonra möhkəm bağlanıb bərkidilir.

Xarici borututanlar yüksək keyfiyyətli legirlənmiĢ poladdan hazırlanır,

termiki iĢlənilir və tutucu yivləri 0,8-1,2 mm dərinliyə qədər sementlənir. Daxili

borututanlar da yüksək keyfiyyətli poladdan hazırlanır və termiki iĢlənilir.

Borututanlar üçün iĢlədilən tutucu qıfların görünüĢü və əsas ölçüləri Ģəkil

36-də verilmiĢdir.

ġəkil 36

Quyuda qalmıĢ alətin baĢı qazıma qıfılı və ya bilərzik olarsa, alət daxili

borututanlarla tutulur (Ģəkil37).

ġəkil37

Quyunun diametrindən asılı olaraq daxili borututan quyuya yönəldici və

qıfla, yaxud onlarsız buraxılır.

Mürəkkəb qəzaların ləğv edilməsi üsulları.Neft hövzəsi və ya quyunun neftlə

yuyulması müsbət nəticə vermədikdə, qazıma alətini quyudan qaldırmaq üçün iki

vasitə qalır: ya borular frezerlənib açılmalı və ya borulat tutulmuĢ yerin

yuxarısından kəsilməli, ya da torped ilə partladılıb qaldırılmalıdırlar. Çox əmək və

vaxt tələb edən bu tutma iĢlərinə baĢlamazdan qabaq prosesin iqtisadi tərəfi və

sahənin geoloji bütpvlüyünü qorumaq məsələsi ətraflı düçünməlidir. Mürəkkəb

qəza nəticələrinin ləğvi prosesində, aparılan tutça iĢləri iki hissəyə bölünür:

a)qazıma borularını frezerləyib süxurdan ayırmaqdan ibarət olan hazırlıq

iĢlərinə

b)sol tutucu qlətlə frezerlənmiĢ boruların açılıb qaldırılması iĢinə.

Borunu açmaq üçün iĢlədilən sol tutucu alətlər və sol qaıma boruları, adi sağ

alətdən yalnız yivinin istiqaməti ilə fərqlənir.

Adətən, frezerin diametri, quyuda qalmıĢ qazıma borularının xarici

diametrindən təxminən 90-110 mm böyük olur.

Quyuda qalmıĢ qazıma alətinin baĢı quyunun mərkəzindən yana getmiĢsə,

onu mərkəzə doğru çəkmək üçün mərkəzləĢdirici qarmaq iĢlədilir. MərkəzləĢdirici

qarmaqla iĢləmək çox çətin olduğundan bununla ancaq tutma iĢləri ustası

iĢləməlidir.

Bəzən quyuda tutulmuĢ qazıma kmərinin sərbəst hissəsini kəsib qaldırmaq

üçün xarici borukəsən iĢlədilir. O, quyuya qoruyucu borular vasitəsilə endirilir vıə

rotorla kiçik dövrlər sayı ilə dolandırılır. Quyuda yana çıxmaq lazım gəldikdə isəı,

bu məsələ qazıma turbini və əyri boru vasitəsilə asan həll edilir.

Turbin qazımasında üz verən qəza balta ĢaroĢkalarını quyuda qalmasından

ibarət olur. ġaroĢkaları tez quyudan çıxarmaq üçün ən təkmilləĢdirilmiĢ tutucu

alətlərdən biri olan maqnitli frezerdən istifadə edilir.

Maqnitli frezer (Ģəkil 38) 24 maqnitli “maqniko” xəlitəsi parçasından

ibarətdir, bunlar 3 sıra yığılmıĢ və tunc silindr içərisinə yerləĢdirilmiĢdir. Bu tunc

silindr maqnit izolyatiru vəzifəsini daĢıyır. Onun aĢağısında disk, yuxarısında isə

yuxarı qütb yerləĢdirilmiĢdir.

ġəkil 38

Maqnitli frezer yığıldıqdan sonra xüsusi quruluĢ vasitəsilə maqnitləĢdirilir.

Sonra maqnit dövrəsi yuxarıda qapalı, aĢağıda isə açıq olduğu və eyni zamanda

xəlitə parçalarının böyük histerezisə malik olduğu üçün maqnit yerini dəyiĢir: belə

ki maqnitli frezerin qütbləri aĢağı qütbdən və qıfdan ibarət olur.

Maqnitli frezer quyu dibinin yuyulmasın imkan verir. Quyu dibinə düĢümĢ

xırda metal parçalarını çoxbarmaq vasitəsilə qaldırmaq mümkün olur.

MÖVZU N-40: SÜXURLARIN TƏYINI,QUYULARIN KAROTAJ

EDILMƏSI, KƏMƏRLARIN PERFORASIYASI

Ġstismar quyuları qazılarkən, açılmıĢ süxurlar karotaj vasitəsilə müəyyən

edilir. KəĢfiyyat quyularında isə karotajdan əlavə sütuncuqlu baltalar və

süxurqaldırıcı ilə süxur nümunələri qaldırılır və sonra da öyrənilir.

Quyu kəsiliĢinin litoloji tərkibi də süur hissəciklərinin təhlili ilə təyin edilir.

Odur ki, qazıma zamanı nov sisteminin baĢlanğıcında, gilli məhlulun quyudan

çıxardığı süxur (yəni, öyrənilən laya mənsub süxur) hissəciklərindən hər müəyyən

vaxtdan bir nümunə götürülür və analiz edilərək öyrənilir. Qazıma təcrübəsində

süxur nümunəsi (kern) süxurların litoloji tərkibindən asılı olaraq, 40-90% çıxarılır.

Burada, sütuncuqlu baltanın mükəmməl quruluĢlu olmasının və qazılan kern

diametrinin əhəmiyyəti də az deyildir.

Adətən süxur bərk olduqca, onun nümunəsi balta ilə daha yaxĢı və çox

qaldırılır. Quyu sütuncuqlu baltalarla deyil, adi baltalarla qazılaırsa, onda süxur

nümunəsini qaldırmaq üçün yan süxurqaldırıcıdan istifadə edilir.

Yan süxurqaldırıcılar üç tip lur. Birinci tip – quyu divarında süxur nümunəsi

oymaq prinsipi üzərində qurulmuĢdur. Ġkinci tip – süxurqaldırıcının iĢləməsi,

partlayıĢ nəticəsində atılan silindrin süxura batıb, oradan nümunə götürməsindən

ibarətdir. Üçüncü tip süxurqaldırıcıların silindri gilli məhlulun təzyiqi altında

tullanır və quyu divarından nümunə götürür.

Süxur qaldırmaq məqsədindən asılı olaraq, çıxarılan nümunələrin ölçüsü belə olur:

neftliliyi təyin edilən qumdaĢı – d=20 mm; l=30 mm; çökmə dövrü təyin edilən gil

– d=30 mm; l=30 mm; mailliyi təyin edilən gil – d=50 mm; l=60 mm; fiziki

xassələri təyin edilən qumdaĢı – d=50 mm; l=60 mm. Beləliklə, əldə edilmiĢ süxur

nümunəsinin fiziki-mexaniki xassələri, tərkibi, laylanma mailliyi, çökmə dövrü,

neftliliyi və s. təyin edilir və sonra da alınmıĢ materialdan istifadə olunur.

Quyular qazıldıqda, açılmıĢ horizontları təyin edən əsas vasitə - elektrik

karotajdır.

Elektrik karotajının prinsipi süxurların elektrik cərəyanına göstərdiyi ayrı-

ayrı müqavimət üzərində qurulmuĢdur. Məsələn, yüksək dərəcədə minerallaĢmıĢ

(yəni çox duzlar həll etmiĢ) və su ilə doydurulmuĢ qum elektrik cərəyanını

özündən çox yaxĢı keçirir. Lakin neftlə doydurulmuĢ qum elektrik cərəyanını çətin

keçirir və ona böyük müqavimət göstərir. Gillərin cərəyana göstərdiyi müqavimət,

quru qumun göstərdiyi müqavimətdən baĢqa olur və s. Çox sementlənmiĢ, sıx

qumdaĢılar gil və quma nisbətən cərəyana daha kəskin müqavimət göstərir.

Neftlə doydurulmuĢ qum laylarında olan neftin xüsusi çəkisi artdıqca,

onların elektrik cərəyanına müqaviməti də artır. Buradan aydın olur ki, su nüfuz

edə bilməyən sementlənmiĢ, sıx qumdaĢı laylarının elektrik cərəyanına müqaviməti

böyük olacaqdır. Halbuki, kiçicik məsamələrində suyu olan gillərin müqaviməti

nisbətən az olur. Beləliklə, quyunu karotaj etmək əslən, quyu boyunca müəyyən

məsafədən, süxurların elektrik cərəyanına olan müqavimətlərini təyin etmək

deməkdir.

Karotaj edilməsi texnikası belə olur. Quyuya, bir-birindən izolyasiya edilmiĢ

üç naqili olan kabel endirilir (Ģəkil 39).

ġəkil 39

2 və 3 naqillərinin uclarında M və N qurğuĢun elektrodları vardır, üçüncü 1

baqilinin ucuna isə A yükü bağlanmıĢdır. Bu yük naqil vasitəsilə, eyni zamanda

buruqda qoyulmuĢ E elektrik batareyası ilə birləĢdirilmiĢdir. Beləliklə, A yükü

qütblərin biridir. Ġkinci qütb isə, quyu konduktorunun üstü B-dir. Buna görə də a

yükündən, E batareyasından və B konduktorundan ibarət dövrə yerdə qapanır.

Elektrik cərəyanı süxurdan keçərkən M və N əlektrodları arasında potensial fərqi

yaradır və bu da yuxarıda qoyulmuĢ potensimetr vasitəsilə ölçülür. Eyni zamanda

cərəyanın Ģiddətini bilərək, II ampermetr vasitəsilə müvafiq müqavimətlər qeyd

edilir.

Adətən, A yükü ilə M elektrodu arasındakı məsafə 3 m, M və N elektrodları

arasındakı məsafə isə 1 m olur. Kabelin quyuya endirilmiĢ uzunluğu, P bloku ilə

əlaqədar olan sayğac vasitəsilə ölçülür. Kabelin ucları üç halqası olan kollektorla

birləĢdirilmiĢdir. Bu halqalara təmas edən B1, B2 və B3 dilçələrindən ikisi B2 və B3

cərəyanı potensiometrə keçirir, üçüncüsü B1 isə naqili B torpaqlayıcısına bağlayır.

Karotaj edərkən əvvəlcə cihaz quyunun dibinə endirilir və sonra qaldırılaraq,

hər 1 m məsafədən omik müqavimətlər ölçülür. Qalınlığı az olan və tez-tez dəyiĢən

layları tədqiq edərkən, müqavimətlər hər 0,2 və 0,5 m-dən ölçülməlidir.

Karotaj cihazı quyuya endiriləndə, quyu gövdəsində (aĢağı ya yuxarı)

hərəkət etdikcə, dövr açıq olsa da potensiometrin əqrəbi sükunətdə qalmır.Görünür

ki, quyuda hərəkət edən karotaj cihazına bir növ elektrik qüvvələri təsir edir.

Madam ki, dövrəni qidalandıran sistem qapalı deyil, demək olar ki, əqrəbə yalnız

özündən doğan təbii polyarizasiya və ya spontan polyarizasiyası (PS) sahəsinin

qüvvələri təsir edir.

Spontan polyarizasiyası məsaməli layların mayesi süzməsi prinsipinə

əsaslanmıĢdır. Quyudakı təzyiq lay təzyiqindən artıq olduğu üçün məsaməli

süxurlarda süzülmə əmələ gəlir. Bunun nəticəsində də xüsusi bir elektrik hadisəsi

baĢ verir ki, buna da elektrofiltrasiya deyilir. Bu hadisə potensial fərqi ilə

xarakterizə edilir. Həmin potensial fərqindən layın məsaməliyini təyin etmək üçün

bir ölçü olaraq, istifadə edilir.

Spontan polyarizasiyanın əmələ gəlməsi iki hipotez ilə anlaĢıla bilər.

Bunlardan birincisi – elektrolitlərin məsaməli mühitə nüfuz etdiyi zaman

elektrik qüvvələrinin əmələ gəlməsi, digəri isə elektrokimyəvi hipotezdir. Bu

sonuncu da – fərqli konsentrasyası olan məhlulların diffuziyası zamanı elektrik

qüvvələrinin əmələ gəlməsi nəzəriyyəsinə əsaslanır. Təbiidir ki, PS ölçü vahidi

gərginlik vahidi olacaqdır.

ÖlçülmüĢ omik müqavimətlər və PS, dərinliklərə müvafiq olaraq, müəyyən

miqyasda xüsusi kağız üzrəində qeyd edilir ki, buna da karotaj diaqramı deyilir.

Karotaj diaqramında PS əyrisinin sola doğru meyli qarĢısında müqavimətlər

diaqramının sağa doğru gverdiyi “pik” qum layının neftlə yaxĢıca doyduğunu

göstərir. Ps əyrisi təmayülünün qarĢısında müqavimətlər əyrisi “pik” əvəzinə, zəif

dalğavari cizgi verirsə, (38-cü b Ģəkli) nəzərdən keçirilən bu layın su ilə doymuĢ

olduğunu göstərir. 38-cü v Ģəklində göstərilmiĢ diaqramda, yuxarısı neftlə, aĢağısı

isə su ilə doymuĢ qum layı təsvir edilmiĢdir.

Layların tədqiqindən əlavə bəzən karotajdan texniki məqsədlə də istifadə

olunur. Məsələn, quyuda qalmıĢ alət ucunun yeri təyin edilir və s.

Son zamanlar ölkəmizdə yeni radiokarotaj üsulu da tətbiq edilmiĢdir. Bu

üsulla, hətta qoruyucu kəmərlə möhkəmlənmiĢ quyuların geoloji kəsiliĢini təyin

etmək və dəqiqləĢdirmək mümkün olur, belə karotajda süxurların radioaktivliyi

ölçülür.

Bu üsulun gələcəkdə inkiĢafı zəruri və Ģübhəsizdir.

Kəmərlərin perforasiyası.Ölkəmizdə qoruyucu kəmərləri dəlmək üçün ixtira

edilmiĢ perforatorlar quyuya karotaj kabeli vasitəsilə endirilir. Bunlarda barıtın

partlayıĢı və atıĢ elektrik cərəyanı vasitəsilə əmələ gəldiyindən, quyuda təsadüfi

atıĢ aradan qaldırılmıĢdır.

Öləmizin neft sənayesində genĢ inkiĢaf edən PF6-8 perforatoru Ģəkil 40-da

göstərilmiĢdir. Bu perforatorla 53/4"

, 65/8"

, 75/8"

, 85/8"

, 95/8"

və 103/4"

kəmərlər dəlinir.

Bu tip perforator, bir-birilə birləĢdirilən ayrı-ayrı seksiyalardan ibarətdir.

Kabelin hər naqilinə dörd partlayıĢ yandırıcısı bağlanır və buna görə də perforator

hər dəfə quyuya endiriləndə, onunla yalnız 12 güllə atıla bilir. Quyuda qoruyucu

kəmərləri və sement halqasını dəlib keçmək üçün, perforator gülləsinin sürəti

böyük olmalıdır, lakin quyunun diametri partlayıĢ kamerləri lüləsinin

uzunlaĢdırılmasına imkan vermir. Odur ki, burada partlayıĢın kafi dərəcədə

qüvvətli olması üçün xüsusi tədbirlər görülmüĢdür.

ġəkil 40.

1-partlayıĢ kameri;2-lülə;3-polad güllə;4-polad və klingerit pərdə;

5-elektrik partlayıcısı;6-Ģtuser;7-barıt kameri

Təxmini hesabat göstərir ki, partlayıĢ zamanı perforatorun kamerində təzyiq

4800-5000 at-yə çatır. Odur ki, perforatorun hazırlanması keyfiyyəti də bu təzyiqə

müvafiq olmalıdır. Perforator gülləsinin diametri adətən 15 mm, uzunluğu 31 mm

və ağırlığı 30 q olur.

Perforasiya aparılmaqdan qabaq, quyuda hazırlıq iĢlərinin müvafiq təlimata

tamamilə uyğun olması mütləq yoxlanmalıdır.

Bəzən quyularda daha Ģiddətli partlayıĢ yaratmaq üçün xüsusi quyu

torpedlərindən istifadə edilir.

MÖVZU N-41: NEFT VƏ QAZ LAYLARININ AÇILMASI ÜSULLARI

Гуйуларын истисмара щазырланмасы–газма балтасы иля мящсулдар лайын таванынын

ачылмасы анындан гуйунун техноложи иш режиминя чыхарылмасына гядяр апарылан ишляр

комплексидир. Бу ишляр комплексиня мящсулдар лайын ачылмасы, горуйуъу кямярин

ендирилиб сементлянмяси, гуйунун аьзы вя дибинин аваданлыгла тяъщиз едилмяси,

перфорасийа вя гуйуларын мянимсянилмяси дахилдир. Гуйуларын истисмара

щазырланмасы (гуйуларын тамамланмасы) цсулунун сечилмяси бир сыра эеоложи,

техники, техноложи вя игтисади амиллярля мцяййян едилир.

Газма просесинин даь-эеоложи шяраитляринин мцряккяблик дяряъяси цзря

тяснифатына эюря гуйулар ашаьыдакы груплара бюлцнцр:

1. Мцряккяб олмайан нормал даь-эеоложи шяраитлярдя газылан шагули истисмар

гуйулары;

2. Нормал даь-эеоложи шяраитлярдя газылан маили истигамятлянмиш истисмар

гуйулары;

3. Мцряккяб даь-эеоложи шяраитлярдя (аномал йцксяк лай тязйиги зоналары,

мящсулдар лайларын мцхтялифлийи вя с.) газылан шагули истигамятлянмиш истисмар

гуйулары;

4. Шагули кяшфиййат гуйулары;

5. Мцряккяб даь-эеоложи шяраитлярдя газылан маили истигамятлянмиш вя цфцги

гуйулар;

6. Маили истигамятлянмиш вя цфцги кяшфиййат гуйулары;

7. Ахтарыш гуйулары;

8. Чох дярин дайаг гуйулары.

Бу тяснифатдан эюрцнцр ки, 3-8 групуна аид олан гуйуларын тикинтиси мцряккяб

даь-эеоложи шяраитлярдя апарылыр вя бунун цчцн йени газма цсуллары вя

технолоэийалары тяляб олунур.

Гуйуларын тикинтиси просесини мцряккябляшдирян амилляр бунлардыр: аномал лай вя

мясамя тязйигляри; даь сцхцрларынын йцксяк чатлыьы, мясамялийи вя кечириъилийи;

карст зоналарынын (суда щялл олан даь сцхурларынын (эипс, даш, дуз вя с.) кимйяви

просес нятиъясиндя яримясиля баьлы баш верян щадисяляр, мясялян, гыф, маьара,

тунел, йералты эюл вя чай, бошлуглар, чухур вя с. ямяля эялмяси) мювъудлуьу; гуйу

эювдясиндя даь сцхурларынын зяиф дайаныглыьы; лай флцидляриндя агрессив

компонентлярин олмасы вя с.

Гуйуларын тикинтиси заманы онларын мящсулдарлыьынын йцксялмясиня тясир едян

ясас амилляр ашаьыдакылардыр:

-мящсулдар лайын ачылма дяряъяси вя характериня эюря гуйуларын

мцкяммяллик дяряъясинин йцксялдилмяси;

-гуйудиби зонайа физики-кимйяви, газщидродинамик, термодинамик вя диэяр тясир

цсулларынын тятбиги;

-сцни гуйудиби зонасынын йарадылмасы;

-бир вя йа бир нечя лцлянин цфцги олмасы иля гуйуларын газылмасы;

-кюпцк системляри вя инерт газларын тятбигиля гуйуларын мянимсянилмяси.

Гуйуларын ишлянмя лайищясиндя нязярдя тутулмуш мящсулдарлыьын тямин

едилмяси цчцн нефт лайынын даь-эеоложи шяраитляриндян асылы олараг йухарыда

эюстярилян амиллярин бири вя бир нечясинин реаллашдырылмасы лазымдыр.

Гуйуларын мящсулдарлыьынын артырылмасынын ваъиб истигамяти ашаьыдакы

мясялялярин щялл едилмясидир:

-ахтарыш вя кяшфиййат газмасында кясилишин потенсиал мящсулдарлыьы щаггында

там ъавабын алынмасы;

-истисмар гуйуларынын газылмасында тамамланма мярщялясиндя кичик

кечириъиликли коллекторларын мящсулдарлыьынын йцксялдилмяси;

-гуйуларын истисмары просесиндя лайищядя нязярдя тутулмуш мящсулдарлыьын

тямин едилмяси.

Газма просесинин ахырынъы мясул мярщяляси мящсулдар лайларын ачылмасыдыр.

Лайларын ачылмасы сцни каналлар васитясиля гуйу эювдяси вя мящсулдар лай арасында

ялагянин йарадылмасы цчцн ямялиййатлар комплексидир. Мящсулдар лайларын ачылмасы

вя гуйуларын мянимсянилмясинин кейфиййятиндян лайдан дахил олан майе ахынынын

мигдары, йяни гуйуларын эяляъяк истисмар сямяряси асылыдыр. Горуйуъу кямярин

ендирилиб сементлянмяси вя перфорасийа дешикляринин ачылмасындан сонра гуйуларын

мянимсянилмяси, йяни, лайдан гуйудибиня ахынын йарадылмасы просеси башлайыр.

Нефт гуйуларынын истисмар кямяри иля тяъщиз едилмясиндян сонра лайларын ачылмасы

зяруридир.

Лайларын ачылмасы ишляри ики дювря айрылыр:

а) газма просесиндя балта иля лайларын ачылмасы - бу, илкин ачылма адланыр;

б) газма просеси гуртардыгдан вя гуйу эювдяси горуйуъу кямярля

бяркидилдикдян сонра перфорасийа васитясиля лайларын ачылмасы - бу, тякрар ачылма

адланыр.

Лайын ачылма цсулундан асылы олараг гуйунун мящсулдарлыьы мцхтялиф олур. Гуйу

иля мящсулдар лай арасындакы ялагяйя эюря ашаьыдакы щаллар ола биляр ( шякил 41).

1

2 3h1

h

1

2 3h1

h

а б ъ ч

Шякил 41. Лай иля ялагясиня эюря гуйуларын нювляри

а -щидродинамик тамамланмыш,йяни мцкяммял; б-ачылма дяряъясиня эюря

щидродинамик натамам; ъ-ачылма характериня эюря щидродинамик натамам; ч-

ачылма дяряъясиня вя ачылма характериня эюря натамам гуйулар.

1 - гуйунун эювдяси; 2 – мящсулдар лай; 3 – сцзэяъ.

Щидродинамик тамамланмыш гуйу (шякил 41a) дедикдя мящсулдар лайын

таванындан дабанына гядяр бцтцн галынлыьын ачылдыьы вя гуйунун лай иля ялагяси

олан щиссясинин сятщиндя манеялярин (сцзьяълярин) олмадыьы, йяни майенин лайдан

гуйуйа щярякятиндя щеч бир сцни мцгавимят ьюстярилмядийи щал нязярдя тутулур.

Беля гуйуйа майе ахыны, гуйунун лай иля бцтцн тямас сятщиндян баш верир.

Щидролинамик тамамланмыш гуйуйа тяърцбядя демяк олар ки, раст эялинмир, йалныз

нязяри щесабатларда бязян беля гуйулара бахылыр.

Щидродинамик натамам гуйу, дебити онун дебитиня бярабяр, радиусу ися бир нечя

дяфя кичик олан тамамланмыш гуйу иля явяз едиля биляр. Беля гуйунун радиусу вя

гуйунун юзц фиктив олаъагдыр.

Гуйу ясасян ики сябябдян натамам ола биляр:

1.Гуйу васитясиля мящсулдар лайын бцтцн галынлыьы ачылмамышдыр; беля гуйулара,

лайын ачылма дяряъясиня эюря натамам гуйулар дейилир (шякил 41 б);

2.Гуйу лайын таванындан дабанына гядяр дяринляшдирилмиш, майе лайдан

гуйуйа йалныз горуйуъу кямярдя перфорасийа едилмиш дешиклярля вя йа сцзьяъин

дешикляри иля ахыр. Бу да ялавя мцгавимятляр йарадыр. Беля гуйулара, лайын ачылма

характериня ьюря натамам гуйу дейилир (шякил 40 ъ);

3. Гуйу ейни заманда лайын ачылма дяряъяси вя характериня эюря натамам ола

биляр (шякил 41 ч).

Мящсулдар лайын ачылма дяряъяси эеоложи-техники шяраитля мцяййян едилир.

Мясялян, дабан сулары олдуьу щалда гуйуларын вахтындан яввял сулашмамасы цчцн

лайын ашаьы щиссяси ачылмайа биляр.

Мящсулдар гатын кясилишиндя мющкям олмайан сцхурлар, мясялян эилляр оларса,

вя йа гейри-биръинс лайъыглардан ахынын тянзимлянмяси зяруряти оларса, мящсулдар

лайын ачылмыш интервалы горуйуъу кямярля тяърид едилир, сонра ися перфорасийа апарылыр

(ачылма характериня эюря натамам). Биръинсли лайларда перфорасийа дешикляринин

сыхлыьыны бцтцн галынлыг бойунъа сабит етмяк, гейри-биръинс лайларда ися еля етмяк

лазымдыр ки, ахын профили бярабярляшсин. Лай перфорасийа иля ачыларса, гуйу иля лайын

ялагясини етибарлы сурятдя тянзимлямяк мцмкцн олмур, чцнки бу заман

перфорасийа каналларынын дяринлик вя юлчцлярини яввялъядян билмяк олмур.

Neft sənayesində layların açılması üsulu üçdür:

1.Quyuya buraxılmıĢ texniki kəmər, neft layının tavanı üstündə saxlanır və

sementlənir. Bundan sonra neft lkayı açılır və quyuya yenidən istismar kəməri, ya

da kəmər quyruğu endirilir. Bir neçə hallarda neft layı bərk süxurlardan təĢkil

edildiyi üçün, quyuya istismar kəməri endirlir və texniki kəmər eyni zamanda onu

da əvəz edir.

2.Neft layı tamam açıldıqdan sonra quyuya, aĢağısı süzgəcdən ibarət olan

istismar kəməri endirilir və bu kəmər, neft layının üstündən sementlənir, obyektin

qarĢısında isə süzgəc qalır.

3.Neft layı tamam açılır və istismar kəməri quyunun dibinə endirilib

sementlənir. Sonra neft layı qarĢısında layla əlaqə üçün kəmər dəlinir.

Bu üsullardan birinci və ikincisi nisbətən az tətbiq edilir, əksəriyyətlə

üçüncü üsuldan istifadə olunur. Neft layı bu üçüncü üsulla açılarkən, layın

qarĢısında istismar kəmərinin dəlinməsi prosesi çox dəqiq aparılmalıdır. Bu üsulla

açılmıĢ layların mənmsənilməsi bəzən nisbətən çətinləĢir. Buna – neft layının gilli

məhlulla Ģirələnməsi, ya da sementləmə zamanı sementin laya ciddi surətdə

keçməsi səbəb olur.

Naft layının açılması zamanı, onun gilli məhlulla Ģirələnməsi qarĢısını almaq

üçün aĢağıdakı üsullardan istifadə edilir:

1.Neft layı açıldıqda gilli məhlul neftlə əvəz edilir;

2.Neft layı qazılarkən, kimyəvi iĢlənilmiĢ gilli məhluldan istifadə edilir;

3.Neftlə zəif doymuĢ lay, vurma-qazıma üsulu ilə qazılıb açılır.

Bu üsullardan ən səmərəlisi və inkiĢaf etmiĢi ikinci üsuldur.

Neft layı açılarkən, iĢlənilmiĢ kömür-qələvili xüsusi gilli məhlulların bu

halda tətbiqi, əksəriyyətlə müsbət nəticələr verir və quyu asanlıqla mənimsənilir.

Neft layının sementlə tutulması qarĢısını almaq üçün ən sadə yol quyuya kəmərlər

bərabər süzgəc endirmək və quyunu neft layının üstündən sementləməkdir.

Gələcəkdə bu üsulun geniĢ inkiĢafına çox ehtimal vardır.

MÖVZU N-42: QUYULARIN INġASI TSKLI VƏ ONUN TƏġKILI

Neft quyuları - əsaslı tikintilərdəndir. Quyu qazımaq – mürəkkəb və müxtəlif

yerüstü və yeraltı tikinti-quraĢdırma iĢləri görmək deməkdir.

Quyunun qazılması tsiklinə aĢağıdakı müxtəlif hissələr daxildir.

Tsiklin hissələri ĠĢin xarakteri

1.Yerüstü tikintilər üçün meydança və

bünövrənin hazırlanması.

1.PlanlaĢdırma, torpaq və beton iĢləri.

2. Tikinti-quraĢdırma, materialların və iĢ

görüləcək sahədə lazımi vasitələrin

yerləĢdirilməsi.

2.VıĢkanın qaldırılmasını və avadanlığın

quraĢdırılmasını asanlaĢdırmaq məqsədilə

hazırlıq iĢləri.

3. VıĢkanın qurulması və buruq ətrafındakı

tikintilərin hazırlanması.

3. VıĢkanın qurulacağından asılı olaraq, inĢaat

və quraĢdırma iĢləri.

4.Buruq avadanlığının quraĢdırılması. 4.Mühərriklər, mexanizmlər, buruq və buruq

ətrafı tikintilər üçün çilingərliyə,

elektrotexnikaya aid quraĢdırma iĢləri.

5.Qazıma üçün iĢ yerinin hazırlanması. 5.Tal mexanizmin salınması, ölçü cihazalrının

qurulması və s.

6.Quyunun qazılması. 6.Vertikal və ya mail quyunun qazılması iĢləri.

7.Quyunun möhkəmləndirilməsi. 7.Quyunun qoruyucu borularla

möhkəmləndirilməsi və sementlənməsi iĢləri,

(qoruyucu boru kəmərinin endirilməyə

hazırlanması , kəmərdən sement tıxacının

qazılması, ölçmə və yoxlama iĢləri).

8.Layın açılması və quyunun mənimsəməyə

verilməsi.

8.MöhkəmləndirilmiĢ quyu ilə lay arasında

əlaqə yaradılması iĢləri.

9.Qazıma avadanlığının sökülməsi. 9.Qazıma borularının və avadanlığın sökülüb

çıxarılması iĢləri.

10.QazılmıĢ quyunun istismara verilməsi. 10.Qazıma idarəsi nümayəndələrindn qazılmıĢ

quyunun, mədən nümayəndələri tərəfindən

təhvil alınması.QazılmıĢ quyunun təhvilinə

dair akt tərtib olunması.

Yuxarıda qeyd edilən iĢlərin hamısı birlikdə quyunun qazılmasının tam

tsiklini təĢkil edir.

Həmin tsiklin başlanğıcı – tikinti üçün meydança hazırlamağa baĢlama

momenti, sonu isə - qazılmıĢ quyunun istismara verilməsidir.

Geoloji-texniki tapĢırıq.Quyunun qazılması və möhkəmləndirilməsi, quyu

qazılması tsiklinin ən məsul hissələrindən biridir.

Hər bir əməliyyat üçün müəyyən normalar olduğu və bununla bərabər

qazıma texnologiyası sistemi əvvəldən axıradək bütünlükdə məlum olduğu üçün,

hər bir quyunun qazılmasına aid vaxt normasını təyin etmək mümkündür.

Quyuların qazılması müddətinin hesablanmasında aĢağıdakı amillərin böyük

əhəmiyyəti vardır:

1. verilmiĢ quyuya uyğun gələn geoloji-texniki kəsiliĢ;

2. quyunun qazılması üçün texnoloji layihə;

Geoloji-texniki tapĢırıq 3 əsas bölmədən ibarətdir:

1. geoloji hissə;

2. istehsalat-texniki göstəricilər;

3. əmək göstəriciləri.

Geoloji hissədə aĢağıdakılar müəyyən olunmalıdır:

1. kəsiliĢin svitası və horizontları;

2. süxurları və dərinlikləri göstərən svitalar və horizontların geoloji

kəsiliĢləri;

3. geoloji kəsiliĢlərin laylara bölünməsi;

4. çətinliklər törədə bilən laylar.

Ġstehsalat-texniki göstəricilər – qazıma iĢlərini ardıcıl surətdə yerinə

yetirməyin və texniki normaların geniĢ texnoloji sxemini verməlidir, yəni

aĢağıdakıları aydınlaĢdıran təlimat olmalıdır:

1. qazıma iĢləri əməliyyatının ardıcıllıqla yerinə yetirilməsi sxemini;

2. quyunun texniki kəsiliĢini;

3. gilli məhlulun xassələrini;

4. baltaların tipi və ölçüsünü;

5. baltanın iĢ rejimini;

6. elektrometrik iĢlərin aparılacaq yerləri;

7. tal sisteminin tellənməsini və dəzgahın hər bir sürətinə müvafiq

qaldırılacaq Ģamların sayını və s.

Əmək göstəriciləri – mexaniki qazıma və qaldırma-endirmə əməliyyatı üçün

vaxt normalarından ibarətdir.

Quyunun qazılmasına tələb edilən vaxtın təyini.Quyu qazılmasının texnoloji

gediĢi aĢağıdakı əməliyyatdan ibarətdir:

1. endirmə əməliyyatı;

2. mexaniki qazıma;

3. boruların əlavə edilməsi;

4. quyu dibinin yuyulması;

5. qaldırma əməliyyatı;

6. əyriliyin ölçülməsi;

7. karotaj və digər elektrometrik iĢlər.

Quyunun möhkəmləndirilməsi aĢağıdakılardan ibarətdir:

1. quyunun yuyulması;

2. qoruycu borular kəmərinin endirilməyə hazırlanması və quyuya endirilməsi;

3. gilli məhlul cərəyanının bərpa edilməsi;

4. quyunun sementlənməsi;

5. sementin bərkiməsi;

6. sement tıxacının qazılması;

7. qoruyucu kəmərin kipliyə yoxlanması;

8. lay sularının yoxlanması.

Quyunun qazılmasında hər bir quyunun geoloji-texniki tapĢırığına

əsaslanaraq, əmin quyunun qazılması üçün lazım olan vaxtı hesablamaq

mümkündür. Bunun üçün qazıma borularının endirilməsini, qalaırılmasını,

mexaniki qazımanı, yəni bütün iĢləri nəzərə almaq və hesablamaq lazımdır.

Müəyyən Ģəraitdə mexani qazıma əməlyyatına dair norma belə ifadə olunur:

Tqaz=Mt,

burada M – verilmiĢ Ģəraitdə müəyyən bir balta ilə qazılacaq metrlərin sayı

olub, bir reys üçün iĢ norması;

t – zaman, saat;

Tqaz – baltanın quyu dibində səmərəli iĢləmə norması.

Qazıma borularının qaldırılması vaxtını verilmiĢ Ģəraitdə bir Ģamın

qaldırılması vaxtı normasına əsasən hesablayırlar:

tqal=tm+tiĢ

burada, tm – Ģamın quyudan maĢınla qaıdırılmasının vaxt norması, dəq;

tiĢ – Ģamı quyudan qaldırarkən bütün baĢqa iĢlərə sərf olunan vaxt norması,

dəq.

n Ģamdan ibarət olan qazıma kəmərini qaldırmaq üçün:

1)dördsürətli bucurqad vasitəsilə

1-ci sürətlə - n1 qədər Ģam

2-ci sürətlə - n2 qədər Ģam

3-cü sürətlə - n3 qədər Ģam

4-cü sürətlə - n4 qədər Ģam qaldırmaq mümkündürsə;

2)hər bir Ģamı:

1-ci sürətlə qaldırarkən – tn1 qədər vaxt

2-ci sürətlə qaldırarkən – tn3 qədər vaxt

3-cü sürətlə qaldırarkən – tn3 qədər vaxt

4-cü sürətlə qaldırarkən – tn4 qədər vaxt tələb edilirsə,

3)bütün qazıma borularını qaldırmaq üçün thq qədər ümumi hazırlıq –

qurtarıĢ vaxtı lazımdırsa, bu zaman norma üzrə bütün qazıma borularını

tamamilə quyudan qaldırmaq üçün lazım olan vaxt belə ifadə olunar:

Ttam=thq+tn1·n1+ tn2·n2+tn3·n3+ tn4·n4

Bir Ģamın endirilməsinə lazım olan vaxt norması da həmin qayda ilə tapılır:

tend=tm+tiĢ

burada, tiĢ- Ģamın endirilməsində əl ilə görülən iĢlərə gedən vaxt normasıdır.

Beləliklə, daha mükəmməl rejimə riayət edərək bir reysdən o biri reysə, bir

əməliyyatdan o biri əməliyyata keçməklə, tədricən hər bir əməliyyata dair

lazımi kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri müəyyən edilir.

Bununla da quyunun ayrı-ayrı hissəsinin və bütün quyunun tamamilə qazılıb

qurtarması üçünb lazım olan tam vaxt normasını müəyyən etmək heç də çətinlik

törətmir.

Normaları təyin edərkən eyni zamanda bir deyil, bir neçə iĢinin görülə

bilməsini də nəzərə almaq lazımdır.

Operativ normalaĢdırıcı, bəzi əməliyyatın ümumiləĢdirilmiĢ halda

verilməsinə baxmayaraq, xeyli mürəkkəb olur. Qazınma briqadasının iĢini

planlaĢdırmaqla operativ normalaĢdırıcı cədvəlin çox zəruri bir sənəd olmasına

baxmayaraq, içərisindəki normaların çoxluğu etibarilə əməli cəhətdən narahat

olur.

Quyu qazılmasının texnoloi qrafiki.Planın nə dərəcədə yerinə yetirildiyini

bilmək məqsədilə hər buruğa quyu qazılmasının texnoloji qrafikini vermək

olduqca xeyirlidir. Bu qrafiki

(Ģəkil 42)tərtib etmək üçün geolji-texniki tapĢırıqdan və operativ

normalaĢdırıcıdan istifadə olunur.

Qrafik iki perpendikulyar ox üzərində qurulmuĢdur.

ġəkil 42

Ordinat oxu üzrə qazılan metrlərin sayı qeyd olunur. Bununla da ordinat

oxu quyunun yuxarıdan aĢağıya dərinliyini bildirir. Absis oxu üzrə vaxt

norması, yəni plana əsasən günlər və eyni zamanda, bununla yanaĢı olaraq,

təqvim günləri qeyd edilir. Beləliklə, quyunun qazıma əyrisini qurmaq olur. Bu

əyri, qazıma əməliyyatının və quyunun möhkəmləndirilməsini göstərir.

Qrafikdən göründüyü kimi, vertikal sütunlarında qazıma zamanı baltanın və

gilli məhlulun iĢ rejiminə dair əsas göstəriĢlər qeyd olunur. Qazıma briqadası bu

göstəriĢlərə əməl etməlidir. Ona görə sə H sütununda əsl həqiqi rejim qeyd

olunmalıdır. Bu qeydlər bir tərəfdən texnoloj qaydaya nə dərəcədə riayıt

edildiyini göstərir, digər tərəfdən isə rejimin ayrı-ayrı amillərinin təsirini tədqiq

etmək üçün material əldə edir. Qazılacaq hər quyu üçün texnoloj qrafik tərtib

edilməlidir.

Texnoloji rejimin pozulması istehsalata zərər yetirir. Qazımada baĢ verən hər

cür qəza səbəbinin tədiqi göstərir ki, bunlar texnoloji qaydanın pozulmasından

doğur. Təsdiq edilmiĢ texnoloji əməliyyatın və onun ayrı-ayrı hissələrinin

yerinə yetirilməsi istehsalatın qanunu olmalıdır. Buna görə də qazımanın

texnoloji qrafiki buruqda ən mühüm sənəddir.

Quyu inĢasının texniki layihəsi.Quyu qazılmasının texnoloji qrafikin sdüzəltmək

də daxil olmaqla, quyu qazımaq üçün lazım olan vaxtın hesablanmasının,

qazımanın təĢkilində cə planlaĢdırılmasında çox böyük əhəmiyyəti olsa da, bu

qazıma idarəsinin əsas və köməkçi təĢkilatlarının iĢini uyğulaĢdırmaq məqsədini

daĢıyan sənədin yalnız bir hissəsini təĢki edir. Bu sənəddən məqsəd, quyunu daa

mükəmməl texnika ilə təchiz etmək, az material sərf etməklə quyunu mümkün

qədər qısa müddətdə qazmaqdır.

Quyu qazılmasının texniki layihəsi belə bir sənəddir. Burada quyunun

qazılması xərcləri də nəzərdə tutulur.

Quyu qazılmasının texniki layihəsi hər tip quyu üçün ayrılıqda tərtib olunur.

Qazılacaq quyuların tiplərini bir-birindən ayıran baĢlıca əlamətlər: horizont,

texniki kəsiliĢ, dərinlikdir.

Texniki layihədə aĢağıdakı bölmələr olur:

1)vıĢkanın qurulmasına hazırlıq iĢləri;

2)vıĢkanın və avadanlığın qurulması;

3)quyu qazılmasının geoloji-texniki Ģəraiti;

4) quyu qazılması tsikli müddətinin əsaslandırılması;

5)quyu qazılması tsiklinin qrafiki;

6)təhlükəsizlik texnikası yanğıdan mühafizə və səhiyyə tədbirləri.

7)qazılacaq quyuların siyahısı.

Layihənin birinci bölməsinə quyunun qazılması üçün bütün lazımi

materiallar və tikinti xərcləri daxildir, yəni:

a)quyu qazılacaq yerə yol çəkilməsi;

b)su xətti;

v)güc xətti;

ğ) iĢıq xətti;

q)telefon xətti;

e)gilli məhlul xətti.

Layihənin ikinci bölməsində vıĢkanın hansı tip olacağı, yüksəkliyi,

bünövrəsi, buruq döĢəməsinin yerdən hündürlüyü, nasosları üçün xüsusi

tikintinin ölçüləri göstərilir. Bu bölmədə gil və kimyəvi iĢləmə üçün fərdi gil

qatağının meydançası tikiliĢi də nəzərdə tutulur.

Üçüncü bölmə - layihənin ən mühüm bölmələrindən biridir. Onun tərtib

edilməsində əsasən geoloji kəsiliĢ və onun mürəkkəb cəhətləri nəzərdə tutulur.

Bu bölmənin texniki kəsiliĢində quyuya endiriləcək qoruyucu kəmərlərin

diametri, markası, qalınlığı, kəmərin çəkisi və s. göstərilir. Layihədə hər bir

qoruyucu kəmərin quyuya endirilməsi və sementlənməsi qaydaları təsvir

olunmalıdır. Burada təkcə həmin iĢlər deyil, həm də qoruyucu kəmərlərin

quruluĢu, istinad halqasının qoyulacağı yer, quyunun hazırlanması üsulları da

təsvir edilməlidir.

Bu bölmədə neft layının açılması texnikası və bununla əlaqədar olaraq

lazımi yoxlamalar təsvir edilməli və istər istismar kəmərinə, istərsə də laya dair

riayət edilməli olan texniki Ģərtlər göstərilməlidir.

Dördüncü və beĢinci bölmələrdə verilmiĢ tipdə quyunun qazımasının tam

tsikli üçün zəruri olan vaxtın hesablanması verilir.

Altıncı bölmədə yerüstü quruluĢların tikilməsində və quyunun qazılmasında

həyata keçirilməli olan təhlükəsizlik texnikası, yanğınla mübarizə r\texnikası və

səhiyyə tədbirləri göstərilir.

Yeddinci bölmədə həmin layihə üzrə qazılmalı olan quyu tiplərinin

siyahısından baĢqa, texniki-iqtisadi göstəricilər də verilir.

Qazıma iĢlərinin plan-qrafiki.Ümumi plan-qrafiki tərtib edərkən aĢağıdakı üç

sinif quyuları nəzərdə tutmaq lazımdır:

1)planlaĢdırılan dövrdən qabaq qazılmağa baĢlanılmıĢ və planlaĢdırılan

dövrdə qurtaracaq quyular;

2) planlaĢdırılan dövrdə qazılmağa baĢlanacaq və qurtaracaq quyular;

3) planlaĢdırılan dövrdə qazılmağa baĢlanacaq, lakin qurtarmayıb, o biri

növbəti plan dövrünə keçəcək quyular – bu, baĢlanmalı və keçici quyulardır.

Bu quyulara müvafiq olaraq, ümumi plan-qrafik qurmaq üçün aĢağıdakılar

lazımdır:

1.PlanlaĢdırılmağa baĢlanan gün quyuların nə vəziyyətdə olduğunu nəzərə

alaraq onların, planlaĢdırılan dövrün birinci günündə nə vəziyyətdə olduğu

müəyyəm edilməli;

2.Hazırda qazılan quyuların, planlaĢdırılan dövrün birinci günündə nə

vəziyyətdə olacağını bilib, dərinliyi və möhkəmləndirmə iĢlərini nəzərə alaraq,

həmin quyuların nə vaxt qurtaracağı müəyyən edilməli;

3.Ümumi plan-qrafik tərtib ediləndən sonraqazılıb qurtaracaq quyuların

ardınca iĢlənilmə planına əsasən planlaĢdırılan dövrdə qazılacaq və qurtaracaq

yeni quyuların plan-qrafiki qurulmalı.

Ümumi plan-qrafik elə tərtib edilməlidir ki, aĢağıdakılara çətinlik

törətməsin:

1.yol, elektrik xətti və vıĢkanın qurulması;

2.zəruri boru kəmərinin çəkilməsi;

3.qazılan quyuların materiallarla təmin olunması.

MÖVZU N-43: QAZIMANIN TEXNIKI IQTISADI GÖSTƏRICILƏRININ

TƏYINI

Qazımanın əsas texniki-iqtisadi göstəriciləri – qazıma sürətləri və maya dəyəridir.

Qazıma sürəti bilavasitə qazıma ilə əlaqədar olan iĢçilərin əmək

məhsuldarlığını xarakterizə edir.

Qazıma sürəti – vahid zamanda qazılan metrlərin sayıdır. Qazıma

təcrübəsində əsasən 4 sürət nəzərdə tutulur:

1.Mexaniki sürət;

2.Reys sürəti;

3.Quyunun qazılmasının ümumi sürəti;

4. Quyunun qazılmasının tsikl sürəti.

Qazımanın mexaniki sürəti orta hesabla baltanın quyu dibində səmərəli

iĢləməsinin hər 1 saatına düĢən metrlərin sayıdır.

= (m/saaat)

Reys sürəti isə:

=

- alətin qaldırıb-endirilməsinə sərf olunan vaxt.

Ümumi sürət:

= (m/dəz·ay)

T- günlərin sayıdır.

Tsikl sürəti:

= (m/dəz·ay)

– cəmi günlərin sayı.

Qazımanın maya dəyəri məfhumuna quyunun inĢası ilə əlaqədar bütün xərclər

daxildir:

1.qazıma briqadalarının əmək haqqına gedən xərclər;

2.ehtiyat hissələrinə və s. kimi materiallaragedən xərclər;

3.avadanlığın qurulması ilə əlaqədar olan xərclər;

4.müxtəlif enerji növünün iĢlədilməsilə əlaqədar olan xərclər;

5.sementləməyə gedən xərclər;

6.əlavə xərclər.

MÖVZU N-44: QAZIMADA ƏMƏYIN TƏġKILI, KƏMƏRLƏRI

ENDIRIB-QALDIRILMASI ÜÇÜN ALƏTLƏR

Qazımada iĢlərin keyfiyyətlə və sürətlə görülməsi üçün azı 4 nəfərdən ibarət

briqada tələb olunur:

• Qazmaçı - mexanizmləri və qazıma briqadasını idarə edir,

• 1 nəfər (1-ci) qazmaçı köməkçisi və 1 nəfər qazmaçı köməkçisi (3-cü fəhlə)

– maĢın açarları ilə iĢləyir, qazıma Ģamlarını yönəldir və onları bağlayıb-

açır,

• 2-ci qazmaçı köməkçisi isə yuxarı meydançada (“verxovoy”) Ģamları

qarmağa keçirmək və qarmaqdan alıb barmaq dalına yerləĢdirir.

• Qazmaçı – əsas mexaniki qazıma prosesi sahəsində təcrübəli mütəxəssis

olmalıdır.

• Qazımaçı texnoloji prosesləri düzgün bilməli və yoxlama-ölçü cihazlarından

mükəmməl istifadə etməyi bacarmalıdır.

• Qazımanın əsas texnoloji prosesləri zamanı qazımaçının iĢ yeri, qazıma

bucurqadının idarə pultundadır.

• Eyni zamanda qazımaçı qazma prosesində briqadanın tərkibində olan digər

fəhlələrin gördüyü iĢlərə rəhbərlik və nəzarət etməlidir.

• Qazımaçı əlavə olaraq çilingər və elektromontyor peĢələrinin iĢini də

bacarmalıdır.

• 1-ci qazımaçı köməkçisi (aĢağı fəhlə) – endirmə-qaldırma prosesləri zamanı

sağ maĢın açarında iĢləyir.

• Onun iĢ yeri buruğa girən yerdə, rotorun sağ tərəfindədir.

• Buruqda mexaniki qazıma prosesi zamanı qazımaçı köməkçisi qazıma

prosesində böyük əhəmiyyəti olan nasos sisteminin normal vəziyyətdə

iĢləməsinə və qazıma məhlulunun parametrlərinə nəzarət edir.

• Qazımaçı köməkçisi əsas vəzifəsini yerinə yetirməkdən baĢqa, sadə

çilingərlik iĢlərini bilməli və nasos sistemində xırda nöqsanların aradan

qaldırılmasını da bacarmalıdır.

• 2-ci qazmaçı köməkçisi (yuxarı fəhləsi) – Əsasən qüllənin yuxarı

meydançasında (“verxovoyda”) iĢləyir.

• O, endirmə-qaldırma proseslərində əsas rol oynayan iĢçilərdən biridir.

Endirmə-qaldırma proseslərinin dəqiqliyi və sürəti əhəmiyyətli dərəcədə

yuxarı fəhləsinin təcrübəsindən və cəldliyindən asılıdır.

• Yuxarı fəhləsi yaxĢı hazırlıqlı və təcrübəli olmalıdır.

• Buruqda mexaniki qazıma prosesi zamanı yuxarı fəhləsi, 1-ci qazımaçı

köməkçisinə köməkçi olaraq, gilli məhlulun dövri sisteminin normal

iĢləməsinə nəzarət edir.

• Buruqda nov sistemi, keçid körpüləri, pilləkənlər onun nəzarətində

olmalıdır.

• Yuxarı fəhləsi öz əsas vəzifələrindən əlavə dülgərlik və qismən sadə

çilingərlik iĢlərini də bacarmalıdır.

• Qazmaçı köməkçisi (AĢağı fəhləsi) – Endirmə-qaldırma prosesləri zamanı

qazımaçı köməkçisi ilə bərabər açarda iĢləyir.

• Onun iĢ yeri buruğa girən yerdə, sol tərəfdədir.

• Mexaniki qazıma prosesi zamanı aĢağı fəhləsi buruqda və buruq

təsərrüfatında lazımi səliqəni və təmizliyi təmin edir.

• AĢağı fəhləsinin dülgərlik iĢlərini bacarması lazımdır.

• qazıma alətinin quyuya endirilməsi;

• mexaniki üsulla qazıma aparılması;

• alətə növbəti borunun əlavə edilməsi;

• alətin quyudan qaldırılması;

• baltanın dəyiĢdirilməsi;

Bu əməliyyatlar hər qazılan buruqda dəfələrlə təkrarlanır.

Buna görə də qazıma briqadasının tərkibi bu əməliyyatları nəzərə almaqla

komplektləĢdirilir.

Qazımaçı: Elevatoru rotora astaca oturdur.

Qazımaçı köməkçisi və aĢağı fəhlə:

- Ģtropları çıxarıb boĢ elevatora salır və barmaqları keçirir.

• Qazımaçı: BoĢ elevatoru maksimal sürətlə qaldırır.

• Qazımaçı köməkçisi: Qıfılın yivini qrafit yağı ilə yağlayır

və dairəvi açara sarılan ipin

düzəldilməsinə kömək edir.

Dairəvi açarın ipini sarğaca doğru

buruq döĢəməsi üzərinə salıb, özü

Ģamaltının yanına çəkilir.

• AĢağı fəhlə: Fırladıcıda dairəvi açarı sağdan sola

fırladaraq, açara 4-5 tel sinkli kanat və 2 tel

ip sarıyır. Yerindən tərpənməyərək

hazırlanmıĢ dairəvi açarı qıfıl bilərziyinə

keçirir.

MÖVZU N-45: BORU BAZASI,QAZIMA TURBINLƏRINĠN TƏMIRI

BAZASI,BALTA MEYDANÇASI

Quyunun müvəffəqiyyətlə qazılmasında qazıma boruları təsərrüfatının

böyük əhəmiyyəti vardır. Qəzaların qarĢısını almaq üçün qazıma boruları

təlimatının texniki qaydalarına əməl edilməli, onların düzgün iĢləmə rejiminə

riayət olunmalı, nöqsanlı Ģamlar qazıma kəməri sırasından çıxarılmalıdır.

Quyu qazılıb qurtarandan sonra, qazıma boruları komplekti, yoxlamaq və

təmir edilməli olna boruları ayırmaq üçün, buruqdan boru bazasına aparılır,

nöqsanlı borular ayrıldıqdan sonra, komplektdə qalmıĢ borular hidravlik təzyiq

altında preslənir.

Boru bazasında alətin aĢağıda göstərilən əsas nöqsanları bəlli edilir və təmir

iĢləri görülür:

a)boru əyridir – xüsusi düzəldici presdə düzəldilir;

b)qazıma qıfılının yivi pozulmuĢdur – yiv xüsusi borukəsən dəzgahlardan

yenidən açılır;

v)qazıma qıfıllarının diametri çox yeyilmiĢ – bu zaman tələb edilən

uzunluğu əldə etmək üçün onun qıfılını dayaq səthinə, 10-15 mm qalınlığında

halqa qaynaqlandırılır, sonra qıfıl elektrik üsulu ilə qaynaq edilib dəzgahda

yonularaq, yenə də dairəvi hamaq səth alınır və s.

Belə borular boru bazası fondundan çıxarılır və daxili ehtiyat səfərbərliyi

kontorunun öhdəsinə verilir.

Sıradan çıxmıĢ iĢlək və ya ağır borular 1.5 m uzunluğunda parçalara

bölünərək buruqlarda onlardan kəmər dayağı altı kimi istifadə edilir.

Boru bazasının əsas quruluĢ və təchizatı

Bunlar aĢağıdakılardan ibarət olur:

1.Buruqlardan gələn boruları yığmaq üçün körpü;

2.Təmir edilmiĢ hazır borular körpüsü;

3.Təzə borular körpüsü;

4.Sıradan çıxmıĢ borular körpüsü;

5.Presləmə məntəqəsi;

6.Düzəltmə məntəqəsi;

7.Elektrik qaynaqxanası;

8.Bilərzik bağlayıcı məntəqə;

9.Borukəsici məntəqə;

10.Ġdarə və nəqliyyat məntəqəsi.

Qazıma boruları təmirinin texnoloji sxemi

Boru bazasında aparılan təmir və s. iĢlərinin texnoloji sxemi 43-cü Ģəkildə

verilmiĢdir.

ġəkil 43

Defektoskopla yoxlamadan və presləmədən çıxan borular müvafiq

məntəqəyə götürülür, məsələn:

1.yivlərindən maye buraxan borular, bilərzik və ya qıfılı açmaq üçün

müvafiq məntəqəyə nəql edilir;

2.sağlam çıxmıĢ və təmirə ehtiyacı olmayan borular bazanın TYġ

meydançasına gedir;

3.bilərzik və qıfılları açılmıĢ borular, yivin təmiri üçün borukəsən məntəqəyə

və qaynaqlanmıĢ qıfıllar da yonulmaq üçün oraya göndərilir və s.

Qazıma üçün yaramaz hesab olunan borular arasında əyriləri varsa, onlar da

düzəldildikdən sonra, yaramaz borular körpüsünə yığılır. Bu borulardan sonra

vıĢka quruluĢu, dəniz əsasları və s. üçün istifadə edilir.

Təsvir edilmiĢ texnoloji sxemlə iĢləyən boru bazasının planı 44-cü Ģəkildə

göstərilmiĢdir.

Yiv qoruyucularından təkrar istifadə edilməsi

Qazıma boruları və qoruyucu boruların, habelə onların bilərziklərinin yivləri

nəql edilən zaman zədələnməsin deyə, boru zavodları bu yivlərə xüsusi qoruyucu

halqa bağlayır. Bu yiv qoruyucularının hazırlanması xeyli vaxt və əmək tələb edir;

onların dəyəri də qazıma kontoru tərəfindən ayrıca verilir.

Boru zavodlarını, bu yiv qoruyucularının hazırlanması ilə əlaqədar olan artıq

iĢdən azad etmək, və əhəmiyətli qənaət etmək məqsədilə, borulara bağlanmıĢ yiv

qoruyucuları (halqalar) boru bazalarında və buruqda açıldıqdan sonra yığılmalı,

təmizlənməli və təkrar istifadə üçün zavodlara göndərilməlidir.

Qazıma turbinləri təmiri bazasının quruluĢu və təchizatı, qazıma turbinlərinin

əsaslı təmiri ilə əlaqədar olan bütün iĢləri təmin etməlidir. Turbinlərin sökülməsi

və yığılması iĢlərini aparmaq üçün bazanın müvafiq sexində kafi sahə olmalıdır.

Bundan baĢqa, turbin hissələrinin hazırlanması və təmiri üçün, qaynaq iĢləri,

termiki iĢləmə və rezinli hissələrin vulkanizə edilməsi üçün bazanın müvafiq

sexləri də, müasir texnika səviyyəsində qurulmuĢ olmalıdır.

Ayda 20-30 qazıma turbininin əsaslı təmirini təmin edən orta həcmdə

bazanın sxemi 45-ci Ģəkildə verilmiĢdir.

ġəkil 45

Təmirə gətirlmiĢ qazıma turbini bazanın əsas yığıcı sexində sökülür. Qazıma

turbinin valı gövdədən çıxarılır. Bunun üçün sexdəki bucurqaddan ya da hidravliki

presdən istifadə edilir. Təbiidir ki, bucurqad və həmçinin hidravliki pres

elektromotor vasitəsilə hərəkətə gətirilir.

Boru düzəldən presdə valın düzgünlüyü yoxlanılır və onda əyrilik müĢahidə

edilərsə, o, burada düzəldilir. Yığıcı sexdə iĢ, turbinin qaba və ağır hissələri ilə

aparıldığı üçün, burada daxili nəqliyyat körpülü kranının qoyulması zəruridir. Bu

kranın yük qaldırma qabiliyyəti 2,5 t olarsa, kafidir.

Turbin bazasının rezinli hissələr sexinin sxemi 46-cı Ģəkildə verilmiĢdir.

ġəkil 46

Rezinli hissələr sexini təmin etmək və habelə, soyuq yerlərdə təmirə gəlmiĢ

turbinləri qızdırmaq üçün, turbin bazasının qazanxanası, sexlərə, təzyiqi 6 atm

qədər olan buxar verir.

Müasir turbin bazasının qazıma turbinlərini boĢ iĢlətmək üçün xüsusi

quruluĢu (stendi) olmalıdır. Belə stend yüngül vıĢkadan və bucurqaddan , təzyiqi

isə 60-70 at olan buruq nasosundan ibarət ola bilər.

Əsaslı təmirdən çıxan hər bir qazıma turbini bu stenddə yoxlanmalı və onun

aĢağıdakı iĢ elementləri müəyyən edilməlidir:

1.val fırlanmaya baĢladıqda təzyiq;

2.ın asanlıqla fırlanmaya baĢlaması və tədricən dayanması;

3.tam litrajda turbində təzyiqin enməsi;

4.keçiricinin yivlə birləĢmələrinin hermetik olması.

Turbin asanlıqla iĢə düĢmədikdə və habelə, val tədricən dayanmadıqda,

turbini stenddə 20 dəqiqəyə qədər boĢ iĢlədirlər ki, dayaqların sürtünın hissələri bir

-birinə uyğunlaĢsın.

NEFT VƏ QAZ QUYLARININ QAZILMASI TEXNĠKASI

VƏ TEXNOLOGĠYASI fənnindən

SƏRBƏST ĠġLƏRĠN sualları

1.Qazımanın əhəmiyyəti və tarixi inkiĢaf haqqında məlumat.

2. Qazıma quyuları haqqında anlyıĢ və onların təyinatı.

3. Qazıma üsulları. . . . . . . . . . .

4. Baltaların iĢlənməsinə təsir edən amillər. . . . . . . . .

5. Газыма мящлулунун щазырланмасы

6. Dağ süxurları haqqında ümumi məlumat. . . . . .

7. Dağ süxurlarının xassələri. . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Dağ süxurlarının dağıdılması mexanizmi. . . . . .

9.Quyuların qazılması üçün süxurdağıdıcı alətlər. . . .

10.Süxurdağıdıcı alət və onun elementləri. . . . . . . . . . .

11. Qazıma baltaları, onların tip və ölçüləri. . . . . . .

12. Baltaların tipi və ölçüləri. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13. ġaroĢkalı baltaların kinematikası. . . . . . . . . . . .

15. ÜçĢaroĢkalı baltalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14. Pərli baltalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16. Almazlı və UCM baltalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17. Baltaların yuma dəlikləri və hidromonitor baltalar. . .

18. Sütuncuqlu baltalar

19. Xarici firmaların süxurdağıdıcı alətləri. . . . . . . . . .

20 . PDS qazıma baltaları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 . Xüsusi məqsədlər üçün baltalar. . . . . . . . . . . . . . . . .

22. Baltaların materialı, damğalanması və rənglənməsi.

23. Səmərəli balta tipinin seçilməsi. . . . . . . . . . . . . . . . .

24. Dağ süxurunun qazılmasına sərf edilən gücün təyini.

25.Süxurdağıdıcı alətin istismarında təhlükəsizlik tədbirləri..

26. Neft və qaz yataqlarının geologiyası

haqda qısa məlumat ..........................................

27. Neft və qaz yataqlarının kəĢfiyyatı və axtarıĢı .

28. Истисмар гуйулары

29. Dəniz və Okean akvatoriyasında qazıma tikililəri

üçün avadanlıqlar və mexanizmlər ...................

30. Qazıma məhlulunu qazılmıĢ süxurdan (Ģlamdan)

təmizləmək üçün avadanlıqlar .........................

31. Fontan əleyhinə avadanlıqlar ...........................

32. Quyuların qazılması üçün alətlər və onların təyinatı

33. Quyu lüləsinin qoruyucu kəmər buraxılmasına

hazırlanması ......................................................

34. Quyuların qoruyucu kəmərlə möhkəmləndirilməsinin

texnologiyası ....................................................

35. Quyuların sementlənməsi (Sementing of well)

36. Quyuların yuyulması (Washing out of love)....

37. Qazımada mürəkkəbləĢmələr (Bore hole proubles)

38. Maili və üfqi quyuların qazılması

(Inclined rectional and horizontal hole drilling)

39.Quyularla layın açılması və tamamlanması ......

40. Ротор цсулу иля газыма

41. Süxurların dağıdılmasında məqsəd və vəzifələr

42. Müasir qazıma üsulları ilə süxurların qazılması

43. Dağ süxurlarının təsnifatı .................................

44. Çöküntü süxurlarının təsnifatı ..........................

45. Аьырлашдырылмыш газыма борулары

46. Маили вя üfüги гуйуларын тятбиг сащяляри

47. Süxurların mexaniki xassələri

48. Електрик газыма цсулу

49. Цфги гуйуларын газылмасынын тятбиг сащяляри

50. Инщирафетдирижи алятляr

51. Газыма кямяринин кюмякчи щиссяляри

52. Маили гуйу профилинин типляри

53. Исtiнад (дайаг) гуйулары

54. Сцхурларын кечирижилийи вя мясамялийи

55. Стуктур вя ахтарыш гуйулары

56. Təbiətdə süxurların həcmi sıxılması ................

57. Шарошкалы балталар

58. Гуйуларын тябии яйилмясиня техники амиллярин тясири

59. Quyu divarının dəyanət Ģərtləri ........................

60. Газыма кямяринин вязифяляри

61. Газыма мящлулунун кейфиййят параметрляри

62. Süxurdağıdıcı alətlər və süxurun qarĢılıqlı təsiri

63. Гуйуларын тябии яйилмя сябябляри

64. . Газыма мящлулунун вязифяляри

65. Sərt kürənin süxur nümunəsinə basılması ........

66. Газыма мящлулунун вязифяляри

67. Мцасир газыма цсуллары

68. Параметрик гуйулар

69. Кяшфиййат гуйулары

70. Гуйуларын йуйулмасы

71. Пярли вя йа тийяли балталар

72. Цфги гуйу профилинин типляри

73. Сцхурларын еластиклийи вя пластиклийи

73. Dağ süxurlarının abrazivlik göstəriciləri

və abrazivlik üzrə süxurların təsnifatı ...............

75. Neft və qaz quyularının qazılmasında

iĢlənilən baltaların təsnifatı ...............................

76. Pərli baltalar. Ġki və üçpərli baltalar .................

77. Pərli baltalarla qazılan süxurlar arasında

qarĢılıqlı təsir ....................................................

78. Pərli baltanın kinematikası

79. Pərli baltanın yeyilməsi ....................................

80. Yeyici-kəsici təsirli pərli hidromonitor baltalar

81. Yeyici-kəsici təsirli çoxpilləli pərli balta .........

82. ġaroĢkalı baltaların inkiĢafı və növləri .............

83. ÜçĢaroĢkalı baltanın quruluĢ və hissələri .........

84. ġaroĢkaların konstruksiyaları ...........................

85. ġaroĢkalı baltaların dayaqları ...........................

86. ÜçĢaroĢkalı baltalarda yuma dəliyi ..................

87. ÜçĢaroĢkalı baltaların hazırlanması modifikasiyası,

quyudibi süxurlarla qarĢılıqlı təsiri ...................

88. ÜçĢaroĢkalı baltanın quyudibi səthlə kontakt sahəsinin

kütləĢməsi ilə baltaya verilən oxboyu yük

89. ÜçĢaroĢkalı balta elementlərinin yeyilməsi və

sınması ..............................................................

90. Qazıma məhlullarının vəzifələri.

91. BirĢaroĢkalı baltanın konstruktiv quruluĢu ......

92. BirĢaroĢkalı baltanın kinematikası ...................

93. BirĢaroĢkalı balta diĢlərinin quyudibi ilə

qarĢılıqlı təsiri ..................................................

94. Almazlar, çoxsərt metallar və onların xassələri

95. Almazlı baltalar

96. ИCM baltaları ...................................................

97. Almazlı baltalarla qazılan süxurların

dağılma xüsusiyyətləri ......................................

98. Almazlı baltaların qazıma sürəti ......................

99. Sütuncuqlu baltaların növləri və tətbiqi ...........

100. BaltabaĢlarının növləri, quruluĢ və xüsusiyyətləri

101. Pərli və ĢaroĢkalı baltaların inkiĢafı və növləri

102. Quyuların möhkəmləndirilməsi məqsədi.

103. Qazılma qabiliyyəti haqqında anlayıĢ ............

104.Qoruyucu borularvə onların birləĢmələri.

105.Tamponaj sementlərin növləri

106.Quyu quruluĢu.

107.Yuma məhlulunun qazımada əhəmiyyəti.

108.Qazıma məhlulunun dövranı sistemində yerüstü təmizləmə avadanlıqları

109.Gilli məhlulların tərkibi .Gilli məhlulda suyun vəziyyəti.

110.Preventorlar və onların qazımada tətbiqi

111.Qaz-neft-su təzahürləri və onlarla mübarizə üsulları

112.Qazıma məhlullarının udulması və onlarla mübarizə tədbirləri.

113.Qazıma məhlullarının iĢ zamanı təhlükəsizlik texnikasına tələblər.

114.Neft quyusunun inĢası

115.Neft və qaz quyularının qazılmasının qısa inkiĢaf tarixi

116.Dağ süxurlarının təsnifatı

117.Neft və qaz quyularının inĢası

118.Quruda qurulan buruq əsasları

119.Dənizdə qurulan əsaslar və dəniz özülləri

120.Dərin qazıma üçün qurulan dəniz əsasları

121.Yarımdalma üzən qazıma qurğuları

122.Özüqalxan üzən qazıma qurğuları

123.VıĢka,onun vəzifəsi və quruluĢu

124.Kronblok və tal blokları,qaldırıcı qarmaqlar,tal kanatları,

125.Səyyar və yarimsəyyar qurğuları,buruqda elektrik təchizatı və qazıma

intiqalina olan tələblər

126.Buruqda fırladıcı mexanizmlər, rotorlar, fırlanğıclar

127.Buruq nasosları və qazıma Ģlanqları

128.Qazıma bucurqadları,bucurqadın yukqaldırma qabiliyyətinin təyini

129.Neft və qaz quyuların qazılmasında iĢlənilən baltaların təsnifatı;

130.Almazlı və ĠSM tipli baltalar

131.PDS qazıma baltaları; xüsusi məqsədlər üçün baltalar

132. Alətin tutulması

133.Baltaların materialları, damğalanması və rənglənməsi

134.Dağ süxurlarının dağıdılması mexanizmi,rotorla qazımanın texnoloji sxemi

135.Qazımanin reys sürətinin təyini,qazıma rejiminin analiz üsulları

136.Qazıma rejiminin təyini,baltanın quyuda səmərəli iĢləməsi müddəti

137.Süxurların qazımaya təsir edən əsas xassələri, baltanın firladılması

138.Maili quyularının qazılmasının tətbiq sahələri və məqsədi

139.Maili quyu profilinin layihə edilməsi

140.Maili quyuların qazılması üçün alətlər

141.Ġnhirafetdiricilərin və istiqamətlən-dirilməyən QKAH-in seçilməsi,

layihələndirilməsi və hesablanması

142.Üfqi quyuların qazılması üçün texniki tərtibatlar və qazıma texnologiyası

143.Quyu quruluĢları haqda ümumi məlumatlar

144.Quyuların möhkəmləndirilməsi məqsədi

145.Qoruyucu borular və onların birləĢmələri

146.Tamponaj materialları haqda məlumat

147.Neft və qaz quyularının sementlənməsi üsulları

148.Qazıma məhlulunun qazımada əhəmiyyəti

149.Gilli məhlullarin fiziki mexaniki xassələrı

150.Qazima məhlulunun hazirlanması və təmizlənməsi

151.Qazıma məhlulunun parametrlərinin tənzimi

152.Qazımada baĢ verən qəzaların səbəbləri

153.Qəzaların ləğv edılməsi üsulları,mürəkkəb qəzaların ləğvi

154.Neft və qaz laylarinin açılması üsulları

155.Qazımada əməyin təĢkili,kəmərləri endirib-qaldirilması üçün alətlər

156.Boru bazası,qazima turbinlərıtəmiri bazası,balta meydançası

157.Quyuların inĢası tskli və onun təĢkili

158.Süxurların təyini,quyuların karotaj edilməsi, kəmərlarin perforasiyası

159.Qazımada əməyin təĢkili,kəmərləri endirib-qaldirilması üçün alətlər

160.Boru bazası,qazima turbinlərıtəmiri bazası,balta meydançası

161.Quyuların inĢası tskli və onun təĢkili

162.Qazımanın texniki iqtisadi göstəricilərinin təyini

163.Sualtı neft yataqlarının mənımsınılməsi

164.Гуйуларын тябии яйилмясиня эеолоъи амиллярин тясири

165.Сцхурларын сыхлыьы вя хцсуси чякиси

166.Мцасир газыма цсуллары

167.Гуйуларын тябии яйилмя сябябляри

168. Qoruyucu kəmərlər,onların ünsürlərı

169. Вурма цсулу иля газыма

170. Апарыжы вя йа ишляк бору

171. Гуйулларын тябии яйилмясиня эеолоъи амиллярин тясири

172. Газыма мящлулунун йериня йетиряжяйи вязифя

173.Ротор цсулу иля газыма

174. Хцсуси мягсядляр цчцн ишлядилян балталар

175. Гуйуларын тябии яйилмясиня техники вя технолоъи амиллярин тясири

176. Газыма мящлулу иля ялагядар баш верян мцряккябляшмяляр

177. Ağır газыма борулары,onların markalanması

178.Газыма гуйусу щаггында qısa tarıx

179. Гуйудиби мцщярриклярля газыма

180. Газыма борулары вя газыма гыфыллары

181. Газыма мящлулунун вязифяляри

182. Əyici алятляр

183.Sütuncuqlu балталар

184. Йцнэцлляшдирилмиш газыма борулары

185. Маили вя цфги гуйуларын тятбиг сащяляри

186. Газыма мящлулунун кейфиййят параметрляри

187. Гуйу яйрилийини характеризя едян параметрляр

188.Гуйуларын йуйулмасында мягсяд

189.Газыма гуйуларынын нювляри

190. Газыма мящлулунун щазырланма цсуллары

191. Газыма кямяринин кюмякчи щиссяляри вя вязифяляри

192. Гуйуларын тябии яйилмяси

193. Фырланма цсулу иля газыма

194. Газыма мящлулу haqda

195. Газыма мящлулунун там дювранынын схеми

196.Хцсуси мягсядляр цчцн ишлядилян балталар

197. Гуйуларын тябии яйилмя сябябляри вя онлара гаршы мцбаризя цсуллары

198.Газыманын реъим параметрляри

199.Газымада баш верян гязалар

200.Газыманын механики, рейс вя тсикл сцрятляри

201. Мящсулдар лайларын ачылма цсуллары.

202. Истисмар кямяринин перфорасийа едилмяси

203. Газымада баш верян мцряккябляшмяляр

204.Buruqda fırlanğıc mexanizmlərı

205.Rotorlar

206.Qazıma bucurqadları,onların vəzifələri

207.Qazıma nasısları

RAFIQ SALMAN OĞLU ĠBRAHIMOV

1958-ci ildə Ermənistanin Sisiyan rayonunun

Dəstəkerd kəndində müəllim ailəsində anadan olub.

1965-1975-ci illər Bakı Ģəhərinin 228N-li orta

məktəbinin Ģagirdi,

1975-1980-ci illər Azərbaycan Neft və Kimya Ġnstitutunun (Azərbaycan Dövlət

Neft Akademiyası) tələbəsi, 1980-1983-cü illər “Kaspmorneft” (Dədə Qorqud)

üzən qazıma qurğusunda qazımaçı köməkçisi, 1983-1986-cı illər “ġelf-2” üzən

qazıma qurğusunda mühəndis-texnoloq, 1982-1985-ci illər Azərbaycan Neft və

Kimya Ġnstitutunun qiyabi aspirantı, 1984-cü il Ukrayna, Ġvano-Frankovski Neft və

Qaz Ġnstitutunun ixtisas artırma fakültəsində buruq məhlullarının texnika və

texnologiyası kursu, 1986-1989-cu illər Açıq neft və qaz fontanlarının bildirilməsi

və ləğvi üzrə Xəzər HərbiləĢdirilmiĢ Hissə (Fontana qarĢı dağ-mədən xilasetmə

HərbiləĢdirilmiĢ Hissə), Cənub dəstəsinin rayon mühəndisi, 1987-ci il Rusiyanın

Orenburq Hərbi Hissəsinin Təlim-Operativ dəstəsində neft və qaz quyularında

profilaktiki iĢlərin aparılması kursu, 1988-1989-cu illər Rusiyanın Axtırski və Ot-

radnenski HərbiləĢdirilmiĢ Rəhbər ĠĢçilərin hazırlıq məktəbi, 1982-1993-cu illər

Xəzər HərbiləĢdirilmiĢ Hissənin Cənub dəstəsinin komandir köməkçisi, Cənub

dəstəsinin komandiri, 1993-1999-cü illər “ġelf-3”və“Xəzər-2” üzən qazıma

qurğularında buruq ustası, 1995-ci il Texniki Elmlər Namizədi, 1999-2005

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər idarəsində qrup rəhbəri, sektor

müdiri, 2006-cı ildən Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının Neft və qaz

quyularının qazılması kafedrasının dosentidir.

ġIRIN OQTAY QIZI BAXġƏLIYEVA

1967-ci ildə Bakı Ģəhərində qulluqçu ailəsində

anadan olub.

1986-1992-ci illər Azərbaycan Dövlət Neft

Akademiyasının tələbəsi, 1986-cı ildən Qaz-neft-mədən

fakültəsinin dekanlığında, həmin ildə ”Neft və qaz quyularının

qazılması” kafedrasında baĢ laborant, 2002-ci ildən ”Neft və

qaz quyularının qazılması” kafedrasının assistentidir.1995-

1998-ci illər Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının qiyabi

aspirantı olub.

1996-cı ildən Qaz-neft-mədən fakültəsinin Elmi

ġurasının elmi katibidir. Fakültə Həmkarlar TəĢkilatının

sədridir.