ndikimi i arsimit të lartë në rritjen ekonomike rasti i shqipërisë

UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I EKONOMIS

Departamenti i Ekonomiksit

Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike

Rasti i Shqipris

Punoi: Udhheqs shkencor:

Doktorante Ditjona KULE Prof. Dr. Sulo HADRI

Tiran, Qershor 2015

Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris

Ditjona KULE 2

Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike

Rasti i Shqipris

Doktorante Ditjona KULE

E drejta e autorit: Ditjona KULE

Ndalohet do prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shprndarje, kopjim, fotokopjim, prkthim,

prshtatje, huaprdorje, shfrytzim, transmetim, regjistrim, ruajtje, depozitim, prdorje

dhe/ose do form tjetr qarkullimi tregtar, si dhe do veprim cnues me fardo lloj mjeti

apo forme pa lejen prkatse me shkrim t autorit.


Ditjona KULE 3

DEKLARAT STATUORE

Nn prgjegjsin time deklaroj se ky studim sht punuar prej meje, nuk sht

prezantuar asnjher para nj institucioni tjetr arsimor pr vlersim dhe nuk sht

botuar asnjher.

Deklaroj gjithashtu q, sipas rregullave akademike dhe etike, kam cituar dhe referuar

t gjitha materialet q nuk jan pun origjinale e imja.

Ditjona KULE


Ditjona KULE 4

Arsimi sht arma m e fuqishme q mund t

prdorim pr t ndryshuar botn

Nelson Mandela


Ditjona KULE 5

ABSTRAKT

Arsimimi sht konsideruar gjersisht si nj instrument udhheqs i rritjes

ekonomike nprmjet kontributit t tij n ndrtimin e kapaciteteve t kapitalit human.

Prfitimet nga arsimi nuk shihen vetm pr individin e shkolluar, por edhe pr

ekonomin si nj e tr. N kt kontekst, studime t ndryshme, prgjithsisht t

shekullit XX, kan studiuar ndikimin e arsimit n rritjen ekonomike. Zhvillimi i

teknologjis gjat atyre viteve solli, ndr t tjera, rritjen e numrit t t arsimuarve, me

200 her m shum se n vitet 1990 (Schofer & Meyer, 2005). Analiza dhe studime

t shumta jan kryer rreth prfitimeve q sjell arsimi, mbi rritjen ekonomike, por

shum pak mbi ndikimin e arsimit t lart mbi rritjen ekonomike.

N dekadat e fundit, n Shqipri i sht kushtuar vmendje e veant arsimit t lart.

Pavarsisht ksaj, nuk ka evidenc, veanrisht empirike, n kontributin e ktij t

fundit n rritjen ekonomike. Hipoteza kryesore q shtrohet n kt punim sht se

rritja ekonomike afatgjat varet nga zhvillimi i edukimit, njohurit dhe zbulimi i

ideve t reja, t cilat nxisin inovacionet duke ndikuar n rritjen e produktivitetit.

Duke qen se inovacionet teknologjike rrjedhin prej individve me arsim t lart,

sht shum i rndsishm studimi dhe analizimi i ndikimit t arsimit t lart n

rritjen ekonomike pr t zbuluar nse kjo hipotez mund t provohet n rastin e

Shqipris.

Ky punim analizon ndikimin e arsimit t lart n rritjen ekonomike si dhe faktort

kryesor, prfitimet dhe kostot q ka arsimi i lart n performancn ekonomike t

Shqipris. Qllimi i ktij punimi sht t kontribuoj n literatur duke mundsuar

nj analiz specifike mbi impaktin q ka arsimi i lart n rritjen ekonomike. Ndr t

tjera, analiza empirike pr rastin e Shqipris pr nj periudh 16 vjeare, sugjeron se

arsimi i lart ka nj ndikim pozitiv t rndsishm mbi rritjen ekonomike.


Ditjona KULE 6

ABSTRACT

Education has been broadly considered as a vital instrument in leading economic

growth through its contribution on capacity building. The benefits of education are to

be considered not only for the educated individuals, but as well for the whole

economy. In this context, various studies, mainly of 20th century, have suggested the

contribution of education on economic growth. The development of technology has,

amongst others, increased the percentage of people graduating from high school for

about 200 times more than in 1990 (Schofer & Meyer, 2005). Several studies and

investigations have been conducted regarding the effect of education on economic

growth, but only few have investigated the effect of higher education on growth.

In recent decades, Albania has put special emphasis on higher education.

Nevertheless, there is no evidence on its contribution on economic growth. Thereby,

the main hypothesis of this thesis is to investigate whether long run economic growth

is determined by skills and knowledge which boost innovation to increase

productivity. Given that the latter is derived by individuals educated graduating in

universities, it is with special importance assessing and investigating the effect of

higher education on economic growth in the case of Albania.

In this context, this thesis investigates the impact of higher education on economic

growth and the main factors, benefits and costs of higher education on Albanian

economic performance. The purpose of this thesis is to contribute to the literature by

enabling a specific analysis on the impact of higher education on economic growth.

Amongst others, the empirical analysis of Albania in a time span of 16 years suggests

that higher education has a significant positive impact on economic growth.


Ditjona KULE 7

Falnderimet

Gjej me vend t prdor kt mundsi pr t falnderuar ata t cilt m kan ndihmuar akademikisht dhe moralisht pr prfundimin e ktij punimi.

Falnderimi i par shkon pr udhheqsin shkencor Prof.Dr.Sulo HADERI, pr mbshtetjen dhe gatishmrin e tij t vazhdueshme.

Nj falnderim i sinqert shkon gjithashtu pr t gjith kolegt e Departamentit t Ekonomiksit, me t cilt kam knaqsin t punoj prej vitesh.

Falnderim dhe mirnjohje t thell nga ana ime, meritojn prindrit e mi pr mirkuptimin, mbshtetjen, inkurajimin dhe ndihmn e pakursyer.


Ditjona KULE 8

STRUKTURA E TEMS

Abstrakti 5Falnderimet 7Struktura e Tems 8Lista e Tabelave 10Lista e Figurave 10Lista e apendikseve 10

KAPITULLI I PAR HYRJE 11

1.1. Motivacioni 111.2. Hyrje 121.3. Qllimi i krkimit dhe Pyetjet Krkimore 151.4. Objektivat e Studimit 161.5. Hipotezat e Studimit 161.6. T dhnat dhe metodologjia 161.7. Prmbledhje e punimit 17

KAPITULLI I DYT - RISHIKIM LITERATURE 18

2.1 Prcaktuesit e Rritjes Ekonomike 19 2.1.1 Modeli Neoklasik i Rritjes ekonomike 19 2.1.2 Teoria endogjene e rritjes ekonomike 20 2.1.3. Rritja ekonomike e nxitur nga akumulimi i kapitalit human 24 2.1.3.1. Kapitali human dhe progresi teknologjik 242.2. Lidhja konceptuale ndrmjet Arsimit t lart dhe Rritjes ekonomike 252.3. Ndikimi q ka Arsimi i Lart n Rritjen ekonomike 27 2.3.1. Efektet "domino" 30 2.3.2 Vendimet mbi lokalitetet 312.4. Marrdhnia pozitive dhe e ndrsjellt e t ardhurave me arsimin e lart 332.5. Rishikim i Literaturs teorike dhe empirike 37 2.5.1. Kthimi individual nga Arsimi i lart 39 2.5.2. Niveli i arsimit dhe rritja ekonomike 402.6. Arsimi i Lart si instrument pr zhvillimin ekonomik t vendit 472.7. Efektet e globalizimit t arsimit t lart 502.8. Ndikimi i Arsimit t lart n ekonomin e nj vendi 612.9. Matja e arsimimit 65

KAPITULLI I TRET - ARSIMI I LART N SHQIPRI 68

3.1. Fillimet e arsimit t lart n Shqipri 713.2. Veorit e arsimit publik dhe privat n Shqipri 73

3.2.1. Ecuria e Arsimit t Lart 743.3. Sfidat m t mdha t arsimit t lart shqiptar 77


Ditjona KULE 9

3.3.1. Orientimi n karrier gjat gjith jets 803.3.2. Edukimi pr karrier 80

3.4. Reformat n arsimin shqiptar 83 3.4.1. Sistemi i Bolonjs: Karakteristika t reformimit t Arsimit t Lart 85 3.4.2. Reforma e Arsimit t lart viti 2013 873.5. Situata aktuale 873.6. Arsimi i Lart dhe rritja ekonomike n Shqipri 903.7. Arsimi si nje nga fushat me te rndsishme te do shoqrie 923.8. Problematika e mungess s praktiks n fakultete 96

3.8.1. Mosprshtatja e prgatitjes akademike me punn q do t bj realisht

99

3.8.2. Knaqsia q studentt marrin nga arsimi i lart 1043.9. Aspektet e cilsis n arsimin e lart 1063.10. Arsimi profesional dhe ndikimi i tij n punsim 113

3.10.1. Sfidat e arsimit profesional 1153.10.2. Kemi rritje t vendeve t puns apo formalizim t atyre ekzistuese?

118

KAPITULLI I KATRT - - MODELI EMPIRIK 123

4.1. M shum fakte mbi ndikimin e Arsimit t lart n rritjen ekonomike 123 4.1.1. Korrelacion t dobt 123 4.1.2. Konvergjenca e kushtzuar 124 4.1.3 Lidhja e Ndrsjellt 124 4.1.4. Pak studime individuale 125 4.1.5. Magnituda e Efekteve t Arsimit 1254.2. Baza teorike e modelit 126 4.2.1. T dhnat dhe metodologjia 127 4.2.2. Variablat 1274.3. Rezultatet Empirike 1284.3.1. Modeli Baz 129

5. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME 131

LITERATURA 142

SHTOJCA 152


Ditjona KULE 10

Lista e Tabelave

Tabela 1:Studimet q kan analizuar ndikimin e arsimit t lart n rritjen ekonomike44

Tabela 2: Numri i studentve sipas statusit t universitetit dhe kohs s studimit88

Tabela 3: Rezultatet e Modelit..130

Lista e Figurave

Figura 1: Lidhja Konceptuale midis Arsimit t Lart dhe rritjes ekonomike26

Figura 2: Periudha e par: 1992-200375

Figura 3: Periudha e dyt: 2003-2010....76

Figura 4:Numri i Studentve 2007 2013... 76

Figure 5:Rritja ekonomike dhe numri I studentve gjat 1992-2013....91

Figura 6: Shkalla e punsimi Meshkuj dhe Femra....119

Figura 7: Punkrkuesit me arsim t lart.. 120

Lista e Diagramave

Diagrama 1: Efektet mikro dhe makro t arsimit t lart............62


Ditjona KULE 11

KAPITULLI 1HYRJE

1.1. Motivacioni

Arsimi i lart sht nj investim shum i rndsishm n zhvillimin e kapitalit human

dhe konsiderohet me t drejt motori i zhvillimit n ekonomin e re botrore. Arsimi

i lart kontribuon n rritjen ekonomike nprmjet kanaleve private dhe publike. Ai

sht nj nga instrumentet kryesore pr nxitjen dhe rritjen e outputit. Konkurrenca e

dijes brenda nj ekonomie t globalizuar sht br tregues i qart i rolit t arsimit t

lart n zhvillimin ekonomik dhe rritjen ekonomike. Arsimi i lart sht nj

prcaktues jo vetm i nj zhvillimi m t shpejt dhe m t lart ekonomik, por edhe

m cilsor (prmes zhvillimit t teknologjis, inovacionit, risive), si dhe ka nj

ndikim pozitiv n t ardhurat dhe mirqenien e individve. Kontributi i arsimit t

lart n nxitjen ekonomike sht sinjifikativ, i cili mund t jet i formave dhe rrugve

t ndryshme. Arsimi i lart parashikon jo vetm puntor t arsimuar, por punonjs t

dijes t aft pr t kontribuar pr rritjen ekonomis.

Motivacioni pr kt tem vjen pasi zhvillimi i arsimit t lart prbn nj problem

shqetsues pr vendet n zhvillim ku prfshihet edhe vendi yn. Gjithashtu ai sht

nj nga faktort ky q ndikon n shum tregues t cilt prcaktojn zhvillimin dhe

performancn e vendit. Ajo far ky studim prpiqet t studioj dhe analizoj sht

ndikimi q ka arsimi i lart n rritjen ekonomike dhe nse ai mund t konsiderohet

nj nga faktort ky q kan ndikuar n ecurin e saj.


Ditjona KULE 12

1.2. Hyrje

Arsimi si veprimtari e rndsishme shoqrore paraqet kapitalin themelor t shoqris

bashkkohore dhe, si i till, sot konsiderohet faktori kryesor n zhvillimin ekonomik

e shoqror t do vendi. Krahas shtimit t popullsis n planetin ton, harxhimit t

burimeve minerale e energjetike, problemeve t ndotjes e globalizimit dhe formave

t ndryshme t integrimit, njohurit e marra, gjersisht arsimimi fiton pesh edhe m

t madhe.

Njohurit e marra dhe informacionet q msimdhnsit bartin te studentt kthehen

dhe shndrrohen n nj fuqi zhvillimi dhe progresi pr vendin konkret. Rndsia e

arsimit t lart n zhvillimin ekonomik e shoqror t do vendi sht nj nga temat

q diskutohet dhe shtjellohet n aspekte t ndryshme. Arsimi dhe ekonomia kan nj

lidhje t fort dhe t rndsishme, e cila prgjat viteve ka ndryshuar karakteristikat

dhe intensitetin e saj. N shoqrin e sotme teknologjike, arsimi sht m shum i

lidhur me ekonomin sesa n dekadat e kaluara. N dy shekujt e kaluar, vmendja q

i sht kushtuar arsimit sht zhvendosur nga arsimi i ult n at t lart pr vet

rndsin dhe ndikimin e rndsishm q ka n rritjen ekonomike. Shek XX tregon

pr nj periudh t zhvillimit t arsimit t lart dhe rritje ekonomike m t lart.

Njihet gjersisht se, arsimi sht nj faktor i rndsishm prcaktues i rritjes

ekonomike. Ekonomistt e mirnjohur klasik dhe neoklasik, si Adam Smith,

Romer, Lucas dhe Solow kan theksuar kontributin e arsimit n zhvillimin e teorive

t tyre t rritjes ekonomike dhe kan ndrtuar modele. Qasjet kryesore teorike t

modelimit t marrdhnieve ndrmjet arsimit dhe ecuris ekonomike jan modelet e

rritjes neoklasike t Robert Solow (1957) dhe modeli i Romer (1990). Prve

aspekteve teorike, jan t shumta studimet empirike q kan analizuar ndikimin e

arsimit t lart n rritjen dhe zhvillimin ekonomik.

Ritmet e rritjes ekonomike ndryshojn nga vendet e zhvilluara n ato n zhvillim.

Vendet e industrializuara zhvillohen ekonomikisht m shpejt sesa ato m pak t

industrializuara (Goodwin, Nelson, & Harris, 2007).


Ditjona KULE 13

Arsimi i lart ka qen nj motor i zhvillimit t rritjes ekonomike (Milne, 1999).

Shum instituticione t arsimit t lart jan vendosur pr tju prgjigjur nevojave t

industris dhe tregtis (Gray, 1999). Prgjat dekadave sht rritur numri i

studentve n arsimin e lart si dhe numri i institucioneve t arsimit t lart.

Institucionet e arsimit t lart n bot kishin rreth 500,000 student n 1900, dhe

zgjerimi me 2 her bri q numri t arrinte n 100 milion n shekullin tjetr duke

prbr rreth 20 prqind (Banks, 2001; Schofer & Meyer, 2005).

Arsimi mund t kuptohet si procesi i marrjes dhe prfitimit t vazhdueshm t

dituris dhe njohurive nga individt n institucionet arsimore publike dhe jopublike

apo marrja e njohurive n mnyr formale, joformale dhe informale. Arsimi n do

aspekt sht faktor thelbsor i zhvillimit. Pr kt arsye, ky sektor pothuajse n do

vend trajtohet si sektor me prioritet.

Asnj vend nuk mund t arrij q t ket zhvillim ekonomik e shoqror t mirfillt e

t qndrueshm pa investime n faktorin human. Historikisht sht dshmuar se

zhvillimi i arsimit ka sjell shtim t produktivitetit t puns, si p.sh. n disa shtete t

Evrops Perndimore, si jan: Gjermania, Franca, Anglia etj. si dhe me SHBA. Q

nga mbarimi i Lufts s Dyt Botrore, produktiviteti i puns n SHBA ka ardhur

duke u ngritur n mnyr t vazhdueshme, q nga viti 1947 deri n vitin 1994 ai

sht rritur tri here m tepr. Pikrisht fal arsimimit, n kto shtete jan br

zbulimet e mdha shkencore dhe revolucionet tekniko-teknologjike, t cilat kan

qen vendimtare pr njerzimin n prgjithsi. N t vrtet arsimi sht dituri dhe

dituria sht forc shtytse e zhvillimit t nj shoqrie.

Ekonomistt e njohur botror si Adam Smith dhe Alfred Marshall, n shekullin e 18-

t prkatsisht n shekullin 19-t kan dhn rndsi shum t madhe investimeve n

arsim, duke parashtruar pyetjen: Si reflektohen investimet n arsim, n pasurin

kombtare dhe n shtimin e mundsis pr fitime m t mdha t njerzve si

individ?!.

Ndikimi i arsimit t lart n rritjen ekonomike sht studiuar pr her t par nga

Adam Smith, vijuar m pas nga Marshall, Schultz, Bowman dhe t tjer (Pradhan,


Ditjona KULE 14

2009). Studimi dhe vlersimi empirik i marrdhnies s tij mbi rritjen daton n 1957,

kur Robert Solow ka vlersuar kontributin e puns, kapitalit dhe ndryshimit

teknologjik n rritjen ekonomike n Shtetet e Bashkuara gjat periudhs 1909-1949

(Chaudhary et al, 2009;. Matsushita et al, 2006). Teori t ndryshme dhe modele jan

prdorur pr t studiuar marrdhniet midis arsimit t lart dhe rritjes ekonomike

(Romer, 1990; Chakraborty, 2005). Shumica e tyre u prqendruan n akumulimin e

kapitalit human, si nj burim i prshpejtimit t rritjes ekonomike. Disa prej tyre

prdorn kapitalin human si nj motor t rritjes ekonomike ndaj ndryshimeve

teknologjike. M von, edhe ekonomist t njohur botror jan marr me kt

shtje, ku n baz t t dhnave empirike kan dhn shpjegime lidhur me

marrdhnien ndrmjet arsimimit t lart dhe rritjes ekonomike. N ekonomit e

zhvilluara ka vlersime se pr do vit t arsimimit t nj individi shtohet mundsia q

ai t'i rris fitimet n shkall relative 10 prqind.

Easterlin thekson se deri n vitin 1850 shum pak njerz jasht Evrops

Veriperndimore dhe SHBA-s kane patur arsim formal. N Afrik dhe n shum

vende t Azis dhe Ameriks Latine, kjo gjendje e mungess s arsimit ka qen e

pranishme deri n vitin 1940.

Shkalla m e lart e arsimimit i bn puntort q t jen n gjendje q t adaptohen

m leht dhe m shpejt n nj pun t re, por njkohsisht t ken aftsi m t mdha

komunikimi. Arsimi i lart ndikon po ashtu edhe n rritjen e standardit t jets n

prgjithsi.

Asnj vend nuk ka arritur q t ket zhvillim ekonomik konstant pa investime t

konsiderueshme n kapitalin human. Zhvillimi i hovshm i shkencs dhe i

teknologjis ka br q t prqafohet ideja e investimit sa m shum n zhvillimin e

arsimit t lart. Sidoqoft, vendet e ndryshme dallohen jo vetm pr nga kuantiteti

apo masiviteti, por Arsimi sht faktor themelor i zhvillimit edhe pr nga kualiteti i

arsimit t lart. Zhvillimi i arsimit dhe zhvillimi ekonomik kan nj lidhshmri mjaft

funksionale dhe ndikim reciprok tek njri tjetri. Zhvillimi i arsimit gjat periudhs s

tranzicionit n vendin ton ka shnuar ndryshime t rndsishme e t dukshme. Ai

sht reformuar nga pikpamja prgatitore, strukturore dhe organizative.


Ditjona KULE 15

Objektivi dhe qllimi kryesor i ktij studimi sht t analizoj marrdhnien

ndrmjet arsimit t lart dhe rritjes ekonomike n Shqipri. N kt punim sht

kryer nj analiz e detajuar e studimeve teorike dhe empirike t kryera nga studiues

dhe ekonomist t ndryshm.

Punimi sht i strukturuar n katr kapituj ku n: Kapitullin e par sht paraqitur

nj prmbledhje e punimit, motivacioni, qllimi i tems si dhe metodologjia. N

kapitullin e dyt sht kryer nj analiz e detajuar e literaturs teorike dhe empirike

mbi ndikimin q ka arsimi i lart n rritjen ekonomike. N kapitullin e tret

analizohet dhe trajtohet fillesa dhe historiku i arsimi t lart, faktort kryesor t tij,

format dhe pasojat e tij. Jep nj paraqitje t historikut t arsimit t lart n Shqipri

dhe marrdhnia e saj me rritjen ekonomike. Kapitulli i katrt paraqet rezultatet e nj

modeli ekonometrik pr rastin e Shqipris ku sht marr n shqyrtim nj periudh

16 vjeare. Me an t ktij modeli sugjerohet impakti pozitiv q ka arsimi i lart n

rritjen ekonomike. Kapitulli i pest prmbledh konkluzionet dhe rekomandimet

lidhur me kt sektor.

1.3. Qllimi i krkimit

Ky studim prpiqet t analizoj efektet e arsimit t lart n rritjen ekonomike t nj

vendi dhe rasti q sht marr n studim sht Shqipria. Edhe pse zhvillimi i arsimit

t lart sht thelbsor pr zhvillimin social dhe ekonomik t nj kombi, prfitimet

m t gjera shoqrore apo kombtare t arsimit t lart, kan trhequr m pak

vmendje (Baum & Payea, 2004). Ka nj rndsi shum t madhe ndikimi i arsimit

t lart, pasi sjell prfitime individuale m shum sesa prfitime kombtare. Ka

shum pak studime q studiojn kontributin e arsimit t lart n rritjen ekonomike

kombtare.

Pyetjet krkimore q shtrohen jan:

1. Cila sht rndsia e arsimit t lart pr nj vend?

2. Cilat jan efektet dhe pasojat kryesore t arsimit t lart?

3. Cili sht ndikimi dhe efektet q ka arsimi i lart n rritjen ekonomike?


Ditjona KULE 16

1.4. Objektivat e Studimit

Objektivi kryesor i ktij punimi sht analizimi dhe studimi i ndikimit t arsimit t

lart n rritjen ekonomike pr Shqiprin. Objektivat kryesore jan:

(i) Prcaktimi i kontributeve dhe efekteve q ka arsimi i lart

(ii) Analizimi i rndsis s arsimit t lart n nj vend

(iii) Studimi dhe analiza e ndikimit t arsimit t lart n rritjen ekonomike

1.5. Hipotezat e studimit

Hipotezat q shtrohen n kt punim jan:

i. Arsimi i lart ka nj ndikim pozitiv t rndsishm n rritjen ekonomike.

ii. Shpenzimet e buxhetit mbi arsimin e lart kan nj ndikim sinjifikativ mbi

rritjen ekonomike.

iii. Arsimi i Lart ka ndikim t rndsishm mbi rritjen ekonomike n Shqipri.

1.6. T dhnat dhe metodologjia

Produkti i brendshm bruto (GDP) ndikohet n mas t madhe nga numri i personave

t kualifikuar nga institucionet e arsimit t lart. Pra, pr t par ndikimin e arsimit t

lart n rritjen ekonomike t Shqipris, GDP sht marr si variabl i varur, i cila

sht treguesi kryesor i rritjes ekonomike. Variabla shpjegues jan numri i

studentve t regjistruar n arsimin e lart, shpenzimet pr arsimin e lart dhe niveli i

punsimit.

T dhnat pr variablat e siprprmendur jan marr pr periudhn 1996 deri n

2013. Databaza t ndryshme si ajo e Banks Botrore dhe INSTAT jan prdorur pr

shumicn e variablave t prdorur n analiz (p.sh. GDP, numri i studentve t

regjistruar n arsimin e lart, Shpenzimet e Arsimit t Lart, Niveli i punsimit).


Ditjona KULE 17

1.7. Prmbledhje e punimit

Studimi sht i ndar n pes kapituj. Pas ktij kapitulli hyrs, kapitulli i dyt i sht

prkushtuar rishikimit t literaturs teorike, empirike dhe metodologjike n lidhje me

shtjen e arsimit t lart dhe rritjes ekonomike. Modelet teorike dhe empirike t

ndikimit t arsimit t lart n rritjen ekonomike prbjn shtylln kryesore t ktij

studimi dhe jan t prshkruara gjersisht. Kapitulli i tret bn nj analiz t thelluar

t fillesave t arsimit t lart n Shqipri, t gjendjes s tij dhe reformave t ndjekura.

Duke u bazuar tek literatura e shqyrtuar m sipr, kapitulli i katrt przgjedh

metodologjin dhe rrugn empirike pr t provuar hipotezn e ktij punimi. shtje

t tjera t adresuara jan metoda e vlersimit, si dhe prcaktimi i variablave dhe

burimet e t dhnave. Gjithashtu paraqet nj analiz prirje t variablave kryesor n

studim. Pas analizs s trendeve jan rezultatet e regresionit pr studim dhe

konkluzionet. Bazuar n gjetjet kryesore nga analiza e rezultateve t regresionit, u

prezantuan dhe disa rekomandime ku jepen n kapitullin e pest.


Ditjona KULE 18

KAPITULLI 2RISHIKIM LITERATURE

Teorit dhe modelet e rritjes ekonomike synojn t shpjegojn dhe t parashikojn se

si ekonomit zhvillohen (ose jo) gjat kohs; t identifikojn barrierat frenuese; dhe

politikat e zhvillimit q mund t ndjek qeveria. Nj nga temat m t rndsishme

pr ekonomistt sht q t shpjegojn se si vendet bhen t pasura. Adam Smith

ka vrejtur se disa vende jan m t pasura edhe pse jo t gjith individt n at

shoqri punojn ndrkoh q vende t tjera jan ekstremist t varfra ku ndrkoh t

gjith individt punojn. Krkuesit kan identifikuar dhe prcaktuar faktort q

promovojn ose pengojn rritjen ekonomike n vendet e zhvilluara dhe ato n

zhvillim (Zipfel, 2004). Rritja ekonomike sht treguesi m i rndsishm n

prcaktimin e mirqenies s nj vendi duke rritur kshtu nivelin e t ardhurave

gjithashtu konsiderohet si sinonimi i zhvillimit. Rritja ekonomike sht nj nga

treguesit m t prdorur nga ekonomistt, qeverit dhe organizatat ekonomike

ndrkombtare. Ajo mund t matet duke prdorur rritjen e PBB vjetore pr frym.

Shpjegimi i rritjes ekonomike sht nj problem kompleks sepse shum faktor

kontribuojn n procesin e rritjes ekonomike. Teorikisht, prmirsimet n arsimin e

lart dhe zgjerimi i kapitalit human ndikon n rritjen ekonomike nprmjet rritjes s

produktivitetit, risive m t mdha dhe teknologjit e reja.

Rndsia e ritmeve t larta t rritjes sht e njohur dhe e pranuar gjersisht n teori

dhe n praktik sepse pa rritje ekonomike nuk mund t ket zhvillim ekonomik e

social. Prandaj, do strategji pr zhvillimin e vendit duhet t jet e orientuar drejt nj

rritje ekonomike t lart. Rritja e lart ekonomike nuk sht qllim n vetvete por nj

domosdoshmri q rrit standardin e jetess s nj vendi dhe si tregues baz i analizs


Ditjona KULE 19

s rritjes ekonomike merret Produkti i Brendshm Bruto (PBB) pr frym dhe norma

e rritjes s saj.

Roli i arsimi t lart n rritjen ekonomike sht njohur gjersisht nga ekonomistt

dhe politik-brsit (Gilead, 2012). Roli i Arsimit t lart n prdorimin e

infrastrukturs dhe teknologjis sht vendimtar dhe themelor n zhvillimin

ekonomik rajonal (Schlottmann, 2010). Ekonomistt besojn se investimet n

edukim ose kapital human rrisin produktin dhe produktivitetin e puns. Investimi n

kapitalin human sht elsi i s ardhmes sepse ekonomia sht duke u drejtuar nga

njohurit pas ekonomis post industriale (Dickens et al., 2006).

2.1. Prcaktuesit e rritjes ekonomike

Studiuesit e rritjes ekonomike q nga Adam Smith kan analizuar pr mjetet dhe

mnyrat e nxitjes dhe progresit t rritjes ekonomike. Megjithat, modeli themelor ka

mbetur i njjt. Teorit e ndryshme jan m shum variacione por duke u mbshtetur

n t njjtt faktor; toka, puna, kapitali dhe (interpretohet n prgjithsi si kapital

fizik). Mosmarrveshjet kan ndodhur n prcaktimin e mnyrs m eficente t

prdorimit dhe cili nga ata duhet t kontrollohet (Zipfel, 2004, Romer, 2007).

Qllimi i ktij seksioni sht t nxjerr n pah mendimin e ekonomistve modern n

procesin e rritjes ekonomike. Duke u bazuar n modelin neoklasik t rritjes ose ,

teoria e rritjes endogjene.

2.1.1. Modeli Neoklasik i Rritjes ekonomike

Solow (1956) ka zhvilluar nj model q revolucionarizoi kuptimin e teoris s rritjes.

Solow argumentoi se kapitali fizik dhe puna, nuk jan t vetmet inpute q prmbajn

gjith informacionin prkats pr t kuptuar potencialin, madhsin, fuqin, dhe

rritjen e ekonomis. Bazuar n punn pioniere t br nga Solow ai prfshiu dhe

progresin teknologjik si nj nga variablat me nj ndikim t konsiderueshm n rritjen

ekonomike.

Ekonomist t ndryshm e prdorin analizn e rritjes pr t provuar empirikisht

teorin neoklasike t rritjes, dhe pr t vlersuar efektin e akumulimit t kapitalit


Ditjona KULE 20

fizik n rritjen e prodhimit. Duke theksuar se nj nga mangsit e modelit Solow t

rritjes sht mosprcaktimi i sakt se si vjen ndryshimi teknologjik (Cortright, 2001).

Nj nga rrjedhojat m t rndsishme t modelit Solow sht teoria e konvergjencs

s t ardhurave (Barro, 2001). Konvergjenca bazohet n kthimet rnse nga kapitali

q jan studiuar fillimisht nga Malthus dhe Ricardo. Modeli neoklasik gjithashtu nuk

arrin t shpjegoj ndryshimet n normat reale t kthimit nga kapitali (Mankiw, 1995).

Duke prfshir kapitalin fizik dhe human, Mankiw konstaton se rezultatet ngjajn m

afr parashikimeve teorike t modelit neoklasik. Veprat e Barro dhe Sala-i-Martin

(1992, 1995), Mankiw, Romer, dhe Weil (1992) argumentojn n rezultat t

ngjashm.

2.1.2. Teoria endogjene e rritjes ekonomike

Teoria endogjene e rritjes, iniciuar nga Romer (1986) dhe Lucas (1988), niset nga

teoria neoklasike dhe fokusohet n shpjegimin e Solow. Teoria i konsideron efektet e

variablave t tilla si tregtia, kapitalin human dhe teknologjin endogjene dhe me nj

ndikim t konsiderueshm n rritjen e prodhimit, dhe prfshin mekanizmat e

ndryshme t progresit teknologjik. Ndryshimi teknologjik bhet endogjen dhe rritja e

prodhimit bhet produkti prfundimtar. Vendet lider t teknologjis gjenerojn

teknologji (ose njohuri). Teknologjia shprndahet nprmjet tregtis s mallrave me

vendet e tjera. Vendet e zhvilluara i prdorin burimet natyrore dhe kapitalin human

pr t shpikur teknologji t re, ndrkoh q vendet n zhvillim investojn n kapitalin

human dhe institucionet e tyre politike dhe ekonomike pr t nxitur prhapjen dhe

thithjen e teknologjis s huaj.

Kjo teori i ka lejuar ekonomistt t argumentojn se teknologjia shkakton kthime

rritse t shkalls dhe se kapitali mund t prdoret n mnyra gjithnj e m efiente.

Literatura e Rritjes endogjene ka prodhuar dy qasje t ndryshme se si t prfshijn

kapitalin human n modelet e rritjes ekonomike (Schutt, 2003). E para, e cila sht e

Lucas (1988), i prket akumulimit t kapitalit human si motor i rritjes. Qasja e dyt

thekson rolin e kapitalit human n procesin e inovacionit dhe adoptimit t

teknologjive t reja (Romer, 1990).


Ditjona KULE 21

Psacharopoulos (1994) tregon se me arsimimin kemi kthim m t lart n nivelin

individual dhe shoqror, kthimet e larta jan reflektuar edhe n nivel ekonomie. Nga

shqyrtimi i tij i literaturs ai arrin n prfundimin se prfshirja e kapitalit human ose

cilsis s puns n funksionin e prodhimit ka shpjeguar nj pjes t madhe. Ky

konkluzion konfirmon gjetjet e tij, t cilat tregojn se investimi n arsim shpjegon

dyfish prqindjen e rritjes ekonomike n vendet afrikane nga ajo n ekonomit e

zhvilluara.

Easterly dhe Levine (2001) identifikojn katr fakte, duke sugjeruar se ekonomistt e

rritjes duhet t prqendrohen n faktorin total t produktivitetit (FTP) dhe

prcaktuesve t saj n vend t akumulimit t faktorve. S pari, shumica e provave

empirike t akumuluara deri m sot tregon se akumulimi i faktorve shpjegon vetm

nj pjes t rritjes s prodhimit t vrejtur n vende t ndryshme.

S dyti, Easterly dhe Levine argumentojn se rritja e divergjencs dhe jo

konvergjencs n nivelet e t ardhurave pr frym ndodh, kur TFP llogaritet me

rritjen e kthimit t teknologjis. S treti, t dhnat e serive kohore kan treguar se

akumulimi i kapitalit fizik vazhdon n koh dhe n shumicn e vendeve, ndrsa rritja

e prodhimit pr frym nuk ka vijimsi.

Ky fakt tregon se modelet e rritjes s qndrueshme (t tilla si modeli Solow) mund t

prshtaten me prvojn e Shteteve t Bashkuara dhe vendet t tjera t zhvilluara, por

nuk prshtaten me prvojn e shum vendeve n zhvillim.

S fundi, ekziston nj tendenc pr faktort e prodhimit pr t njjtat vende, e cila

shkakton nj prqendrim n rritje t aktivitetit ekonomik. N rrethana t tilla, sht

m e prshtatshme pr t prdorur modele me zhvillime teknologjike sesa modeli

neoklasik me teknologji homogjene. Burimet e rritjes s TFP ndryshojn midis

vendeve t zhvilluara dhe n zhvillim. Inovacionet teknologjike sigurojn burimin

kryesor t rritjes s TFP n vendet e prparuara. Vendet n zhvillim prballen me

sfidn e marrjes dhe thithjen e teknologjis s huaj. N kto vende, rritja e

produktivitetit varet nga prdorimi m i mir i teknologjis s importuar. Kto dy


Ditjona KULE 22

komponent t rritjes TFP, inovacioni dhe thithja, prcakton dallimet normat e

rritjes t ardhurave pr frym ndrmjet vendeve.

Mbshtetur n literatura t ndryshme faktort q ndikojn n rritjen ekonomike jan

t shumt. Nj pjes kryesore e rritjes ekonomike prcaktohet jo vetm nga kapitali

dhe puna. Kjo pjes e mbetur q nuk shpjegohet nga variabla tradicional t cilt

prgjithsisht shoqrohen me progres teknologjik mund t shpjegohen m lehtsisht

nga variabla t tjer si institucionet, infrastruktura, kapitali social etj (Knack and

Keefer, 1995; Olson et al., 1998; Jones and Hall, 1999). N kt mnyr pr t

shpjeguar rritjen ekonomike, analiza jon fokusohet n ndrlidhjen midis faktorve

q zhvillojn kapitalin human. Shum studime jan realizuar mbi prcaktuesit e

rritjes ekonomike n 20 vitet e fundit. Analizat e tyre kan qen t suksesshme pr

shpjegimin e diferencave t rritjes s kapitalit t llogaritur nga vendet gjat nj

periudhe kohe t caktuar. Barro (1991), iniciatori dhe zhvilluesi i ktyre teorive,

prdor si variabla shpjegues nivelin e kapitalit fillestar, nivelin e arsimimit,

jostabilitetin politik jetgjatsin dhe normn e fertilitetit. Ekonomit q kan m pak

kapital pr puntor (n mnyr relative me kapitalin pr puntor) tentojn q t

ken norma kthimi m t larta dhe nivele m t larta t rritjes ekonomike.

Konvergjenca sht e kushtzuar sepse varet nga prcaktuesit e tjer t rritjes

ekonomike. Kjo nnkupton q pr disa nivele t caktuara t arsimimit, mirqenies

dhe variablave t tjer q reflektojn karakteristika kombtare, politika, dhe

institucionet, rritja ekonomike rritet kur niveli fillestar i PBB sht shum i ult n

lidhje me nivelin afat gjat. Pr nj nivel fillestar t PBB pr kapital, rritja

ekonomike prfaqsohet nga nj rritje n nivelin e jetgjatsis dhe t edukimit, nivel

m i ult i fertilitetit, konsum m i ult, mirmbajtje dhe performanc m e mir e

ligjeve, inflacion m i ult dhe prmirsim i termave t tregtis. Prcaktuesit e rritjes

ekonomike luajn nj rol t rndsishm n shpjegimin e ktyre diferencave. Rritja

ekonomike sht e lidhur pozitivisht me nj nivel m t lart t kapitalit human,

gjithashtu dhe me jetgjatsin dhe nivelin e arsimimit si dhe me rritjen e nivelit t

kursimeve, hapjen e ekonomis, prmirsime n zhvillimin e sistemit financiar dhe

bankar, rritjes s nivelit t investimeve t huaja direkte, si dhe rritjes s norms reale


Ditjona KULE 23

t interesit. Gjithashtu rritja ekonomike sht e lidhur negativisht me nj nivel t

caktuar t kapitalit fizik prcaktuar nga niveli i PBB pr kapital, me konsumin

qeveritar, normn e inflacionit, deficiti i buxhetit, norma e fertilitetit, rritja e

popullsis, papunsia dhe deficiti i llogaris korrent.

Rritja ekonomike sht rezultat i veprimit t nj sr faktorve, veanrisht n

periudhn afatgjat jan faktort jo ekonomik q bhen t rndsishm. Historikisht,

modelet e thjeshta t rritjes jan zgjeruar me kalimin e kohs duke dhn n kt

mnyr dhe kufizimet e modelit dhe duke prfshir variabla t tjer t rndsishm.

Prfaqsuesit e modelit neoklasik t rritjes ekonomike, Solow (1956) dhe Denison

(1962), kan br studime dhe analiza t ndryshme mbi identifikimin e variablave

prcaktues t rritjes ekonomike pr vende t ndryshme.

Modeli i Solow-it sht bazuar n supozimet e mposhtme: ekonomi me tregje

konkurruese t mbyllura me subjekte ekonomike t njjta dhe racionale dhe nj

norm konstante t ndryshimeve teknologjike. Pr kto nivele t vendosjes s

outputit varen nga nivele t stokut t kapitalit, volume i forcs puntore t punsuar

dhe llojit t teknologjis. Prfshirja e nj norme t jashtme t ndryshimeve

teknologjike lejojn ekzistencn e nj prcaktuesi t jashtm t rritjes ekonomike.

Njkohsisht dhe faktor t tjer si investimet dhe norma e kursimit kan nj impakt

m t vogl n rritjen ekonomike n periudhn afatgjat. Rrjedhimet teorike dhe

empirike t modelit t Solow-it kan sjell zhvillimin e modeleve t reja t rritjes

ekonomike, q prcaktohen nga variabla t brendshm t rritjes ekonomike. Sisteme

t ndryshme ekonomike mund t gjenerojn nivele t ndryshme t rritjes ekonomike.

Teorit e reja t rritjes ekonomike theksojn veanrisht fushat e: a) ndryshimeve

teknologjike, b) rolin e qeveris, c) politikat e tregtis dhe d) zhvillimin n kapitalin

human. N nj koh kur konkurrojn njsi kompetitive t puns, vende t veanta jo

vetm specializohen duke ju referuar pasurive fillestare t burimeve por ato mund t

ndikojn n faktor t caktuar t rritjes p.sh, zhvillimin e kapitalit human. Bazuar n

kto argumente teorik shum studime empirike jan munduar t prcaktojn

faktort t rndsishm t rritjes.


Ditjona KULE 24

2.1.3. Rritja ekonomike e nxitur nga akumulimi i kapitalit human

N modelin e formuluar nga Lucas (1988), kapitali human hyn n funksionin e

prodhimit n t njjtn mnyr sikurse teknologjia bn pjes n modelin Solow, q

sht, n form t rritjes- puns. Ekonomia prbhet nga individ t njjt (apo

agjentet prfaqsuese) t cilt maksimizojn dobin e jets. Agjentt kan kontroll

mbi dy variabla: nivelin e konsumit dhe alokimin e kohs midis puns dhe fitimit t

aftsive. Variabli i par prcakton akumulimin e kapitalit fizik, ndrsa variabli i dyt

ndikon produktivitetit n t ardhmen e nj agjenti. Modeli supozon teknologji

konstante. Rritja e popullsis sht marr si ekzogjene.

Supozimi i linearitetit n modelin e Lucas-it thot se norma e rritjes s kapitalit

human sht i pavarur nga niveli i saj. Me fjal t tjera, pa marr parasysh se sa

kapitali human sht akumuluar, gjithmon prodhon t njjtn prqindje rritjeje.

Romer ka ofruar nj shpjegim t mundshm se pse kjo mund t jet i besueshm.

Prvetsimi i aftsive n fakt mund t lehtsoj apo t prgatis t msuarit (Romer,

2001: 134). Ai thot se n shkoll fillore, fmijt msojn njohuri themelore (t tilla

si shkrim e kndim), t cilat mund t prmirsojn aftsin e tyre pr t kontribuar

m shum n prodhim. N vend t ksaj, ajo mund t jet nj parakusht pr fitimin e

aftsive t produktivitetit, prmirsimin n t gjith pjesn tjetr t arsimimit t tyre

dhe t karriers s tyre profesionale.

2.1.3.1 Kapitali human dhe progresi teknologjik

Kategoria e dyt e modeleve endogjene t rritjes mban supozimin themelor t

modelit Solow q progresi teknologjik sht n zemr t rritjes ekonomike.

Megjithat, kto teori pranojn se nj pjes e madhe e shpikjeve sht rezultat i

aktiviteteve t ndrmarra ndaj stimujve ekonomik dhe investimit n krkim dhe

zhvillim (R & D). Kjo ndryshon rolin e kapitalit human, i cili hyn n kto modele si

nj katalizator i progresit teknologjik dhe jo si nj burim i pavarur i rritjes s

qndrueshme.

Nelson dhe Phelps (1966) ishin t part q pretendojn se rritja e nivelit arsimor

mund t ket nj ndikim t rndsishm n aftsin e tyre pr t prshtatur, pr t


Ditjona KULE 25

ndryshuar dhe pr t futur teknologjit e reja. Prandaj, nj nivel m i lart t kapitalit

human do t prshpejtoj procesin e difuzionit teknologjik n ekonomi. Progresi

teknologjik dhe rritja gjithashtu varet nga stoku n kapitalin human. N modelin e

Romer, nj rritje n prqindje n stokun e kapitalit human sht e mjaftueshme pr t

siguruar rritjen ekonomike prgjithmon.

2.2. Lidhja konceptuale ndrmjet Arsimit t lart dhe Rritjes

ekonomike

Arsimi i lart mund t oj n rritjen ekonomike nprmjet rrugve private dhe

publike. Prfitimet private pr individt jan t mir vendosura dhe t prfshij

perspektivat pr pun m t mir, paga m t larta, dhe nj aftsi m t madhe pr t

ruajtur dhe investuar. Kto prfitime mund t rezultojn n shndet m t mire dhe

prmirsim t cilsis s jets, dhe pritshmris m t larta t nj jetese m t mir i

mundson individve q t punojn me produktivet m t lart pr nj koh m t

gjat duke rritur m tej t ardhurat e jets.

Prfitimet publike njihen pak, e cila shpjegon neglizhimin e shum qeverive se

arsimi i lart shrben si nj mjet pr investime publike. Por fitimet individuale mund

t sjellin prfitime gjithashtu dhe pr shoqrin si nj e tr. T ardhurat m t larta

pr individt t mir-arsimuar rrisin t ardhurat nga taksat pr qeverit dhe lehtsojn

alokimin n financat e shtetit. Ajo gjithashtu prkthehet n konsum m t madh, ku si

pasoj prfitojn dhe prodhuesit.

N nj ekonomi t dijes, arsimi i lart mund t ndihmoj ekonomit pr tu zhvilluar

dhe pr t arritur shoqrit teknologjikisht t prparuara. T diplomuarit e arsimit t

lart ka t ngjar t jen m t vetdijshm dhe n gjendje m t mir pr t prdorur

teknologjit e reja. Ata kan gjithashtu m shum gjasa pr t zhvilluar mjetet dhe

aftsit e reja vet. Njohurit e tyre mund t prmirsojn aftsit, ndrsa besimi m i

madh dhe know-how zhvillohet nga shkollimi i lart, i cili mund t gjeneroj

siprmarrjen, dhe me efekte pozitive n krijimin e vendeve t puns.


Ditjona KULE 26

Figura 1: Lidhja Konceptuale midis Arsimit t Lart dhe rritjes ekonomike

Arsimi i lart gjithashtu mund t ket prfitime m pak t drejtprdrejta pr

ekonomit. Duke prodhuar t arsimuar t trajnuar mir, ajo mund t rris cilsin e

sistemeve t arsimit dhe t krijoj mundsi m t mdha pr zhvillim ekonomik.

Trajnimi dhe arsimimi m i kualifikuar i mjekve dhe punonjsve t tjer

shndetsor, mund t prmirsoj shndetin e nj shoqrie, duke rritur

produktivitetin n pun. Ajo mund t siguroj vende me individ t talentuar t

nevojshme pr t krijuar nj mjedis politik m t favorshm pr rritjen ekonomike.

Ngritja e institucioneve t fuqishme ligjore dhe politike dhe t ndershme dhe duke

zhvilluar kulturn e puns dhe krijimin e biznesit, pr shembull, thirrje pr njohuri t

avancuara dhe aftsit e vendim-marrjes.

T ardhurat nga taksat

Arsimi i Lart

Produktiviteti Puna

IHD

Qeverisje Siguri

Zhvillim

Rritje e Shpenzimeve Rritje

Ekonomike

Reduktim Varfrie

Siprmarrja Specializim


Ditjona KULE 27

2.3. Ndikimi q ka Arsimi i Lart n Rritjen ekonomike

Arsimi nuk ka t bj vetm me t msuarit dhe marrjen e notave t mira, por sht

shum m shum se kaq. ka n t vrtet prfaqson m shum sht t msuarit e

fenomeneve t reja pr t cilat nuk dim shum dhe q kan pr qllim zgjerimin e

dijes son. Nj person i arsimuar di t dalloj t drejtn nga e gabuara e t keqen nga

e mira1 kjo sht ajo q t l impakt kur dgjon fjaln "i arsimuar". Ata t cilt do t

msojn se si t shkruajn e t lexojn do ti sigurojn nj t ardhme m t mir

familjeve dhe shtetit t tyre. Pra arsimi ka fuqin q ta bj botn nj vend m t

mir2. Sado q vlera e arsimit cilsohet t jet e madhe dhe e rndsishme, nuk sht

se prparsit dhe rezultatet pozitive t tij i kemi plotsisht t qarta. do vit shkolle

rrit t ardhurat pr person me 10 % dhe rrit mesataren vjetore t prodhimit t

brendshm bruto (PBB) prej 0.37%3.

Nga kndvshtrimi teorik, jan t paktn tre mekanizma prmes t cilve arsimi

mund t ndikoj n rritje ekonomike. Fillimisht, n pikpamjen mikroekonomike,

arsimi rrit kapitalin njerzor t qensishm n fuqin puntore, e cila rrit

produktivitetin e puns dhe kshtu do t ket rritje ekonomike n mnyr t

vazhdueshme drejt nj niveli m t lart t ekuilibrit t prodhimit.

S dyti, arsimi mund t rris kapacitetin inovativ t ekonomis, si dhe njohurit e reja

pr teknologjin, produktet dhe proceset e reja q nxisin rritje. S treti, arsimi mund

t lehtsoj prhapjen dhe transmetimin e njohurive t nevojshme pr t kuptuar dhe

prpunuar informacionet e reja dhe pr t zbatuar me sukses teknologjin e re t

hartuar nga t tjert, t cilat prsri promovojn rritje ekonomike4.

1 Importance of education, Barr. G, April 2013 http://www.thehindu.com/features/kids/importanceofeducation/article4619651.ece2 The value of education, August, 2013http://www.globalpartnership.org/whoweare/thevalueofeducation/3 Education counts; To@ards the millennium development goals, UNESCO, 2011, http://unesdoc.unesco.org/images/0019/001902/190214e.pdf f.64 The role of education in economic growth, Hanushek. A. E, Wobman, L., February 2007https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/7154/wps4122.pdf?sequence=1 f.20


Ditjona KULE 28

Por, a ndikon m shum rritja e cilsis s arsimit n rritjen e zhvillimit ekonomik

apo zhvillimi ekonomik n ngritjen e cilsis n arsim? Nuk sht e leht q t (i)

jepet nj prgjigje definitive pr kt. T dy konstatimet kan avantazhet dhe pikat e

tyre t dobta. Sipas pikpamjes s par, n mnyr q nj vend t ket zhvillim

ekonomik dhe shoqror, baz pr ta duhet t jet njeriu i arsimuar n institucione

cilsore t arsimit. Sipas pikpamjes s dyt, po q se nuk investohet n arsim

ather edhe cilsia vshtir se do arrihet. Duhet t ket paga m t larta pr

msimdhnsit, fonde m t mdha pr analiza dhe hulumtime, investime n

laborator dhe teknologji informative n mnyr q zhvillimi ekonomik t rris

cilsin n arsim, e kjo mund t arrihet vetm nse buxheti shtetror ka mjete t

mjaftueshme pr investime n arsim. Mbi t gjitha, arsimi cilsor mund t ndikoj

m shum n zhvillimin ekonomik se sa zhvillimi ekonomik n arsimin cilsor. Sipas

matjeve t Organizats Europiane pr Bashkpunim dhe Zhvillim (OECD), jan

vendet me cilsi t lart t arsimit ato q po prjetojn rritje ekonomike m t

qndrueshme5. Nj prparsi tjetr e madhe e arsimit sht promovimi i barazis

gjinore dhe fuqizimi i pozits s gruas, e kjo ka prparsit e veta edhe n aspektin

ekonomik. Pagat, t hyrat n agrikultur dhe produktiviteti, q jan kruciale pr

ndalimin e varfris, jan m t larta nse grat q jan t prfshira n agrikultur

arsimohen m mir6. N Amerikn Latine, fmijt e nnave q kan vijuar pr disa

koh shkolln e mesme, mbesin n shkoll pr dy deri n tre vite m shum se sa

fmijt e nnave q kan shkollim m t ult. Niveli i vijueshmris s shkolls q

prcillet nga gjenerata n gjenerat paraqet nj tregues pr situatn e vendit n t

ardhmen duke marr pr baz situatn aktuale. Shembujt e deritanishm ishin m t

prgjithshm dhe t prmasave globale pr t treguar se si faktor t ndryshm

ndikojn n rrjedhn e arsimit drejt zhvillimit ekonomik t nj vendi. Sido q t jet.

raporti n mes rritjes ekonomike dhe arsimit ka qen nj ndr damart kryesor t

analizave t mhershme ekonomike. Adam Smith n shekullin e XVIII dhe Alfred

5 A ndikon ngritja e cilsis s arsimit t lart n rritjen e zhvillimit ekonomik apo zhvillimi ekonomik ndikon nngritje t arsimit t lart?, Demokraci pr zhvillim, Tetor 2011,http://ddks.org/editorialet/andikonngritjaecilsissarsimittlartenrritjenezhvillimitekonomikapozhvillimiekonomikndikonnengritjetearsimittelarte2/6 Education counts; Towards the millennium development goals, UNESCO, 2011,http://unesdoc.unesco.org/images/0019/001902/190214e.pdf f.12


Ditjona KULE 29

Marshall n shekullin e XIX, dy figura t rndsishme n fushn e ekonomis kan

parashtruar pyetjen se si investimi individual n arsimim ndikon n pasurin e

kombeve. Qasja e literaturs pr kt fenomen mund t ndahet n dy fusha t

prgjithshme:

a) Literatura mikroekonomike, q e shikon raportin n mes t mnyrave t

ndryshme t matjes s arritjeve arsimore t nj personi dhe se sa ata fitojn.

Shumica e studimeve tregojn rezultate t prafrta pr ka mund t quhet

shpagim personal apo privat nga arsimi. N mnyr individuale kjo do t thot se

do vit shkollimi ngrit t ardhurat e tyre pr 10%. Kjo sht nj shkall e

jashtzakonshme e kthimit.

b) Literatura makroekonomike e cila shikon raportin midis matjeve t ndryshme t

nivelit total t arritjeve n fushn e arsimit pr nj vend n trsi dhe n shumicn

e rasteve matjen standarde t rritjes ekonomike n shprehje t GDP-s. Shumica e

studimeve gjejn fakte pr rritje m t lart t GDP-s n vende ku popullata

mesatarisht ka kryer m shum vite shkollimi dhe ka arritur rezultate m t larta

n testet e njohurive7.

Pa dyshim q Shqipria nuk prbn rast prjashtues nga tezat e msiprme. Kapitali

human konsiderohet si aseti m i rndsishm i zhvillimit ekonomik. Kur themi

kapital human kemi parasysh rolin e arsimit n ngritjen dhe formsimin e tij, duke

ofruar kshtu shkathtsit kye q

krkohen n tregun e puns. Sa m i lart q sht niveli i arsimit aq m i lart do t

jet niveli i t ardhurave.

Duke marr parasysh t gjitha teorit e shtjelluara dhe shembujt nga praktika e ditve

t sotme shihet qart se arsimi ka rndsi t madhe n formsimin e individit dhe

shtetit si trsi. Sa m shum rndsi e kujdes ti kushtohet aq m pozitive do t jen

prurjet e tij. T dhnat8 raportojn se 28 institucione publike Kolorado punsojn

7 Education and Economik Growth: From the 19th century to the 21st century, Miller. R, http://www.cisco.com/web/strategy/docs/education/eeg_@hat_research_says.pdf f.78 Colorado Department of Labor and Employment. Various data. http://www.coworkforce.com/LMI/Intro/research.asp.


Ditjona KULE 30

direkt 48.732 persona nga fakultetet. Pjesa m e madhe e t cilve sugjerohet nga

Departamenti i Puns dhe Punsimit t shtetit t Kolorados.

Kjo e bn sektorin publik t arsimit t lart nj nga pundhnsit m t mdhenj

shtetror, kryesisht n fushat e burimeve natyrore/minierave, industria e rnda,

ndrtimit publike, telekomunikacion e t tjera. Ai sht prgjegjs pr m shum se

gjysmn e t gjitha vendeve t puns t sektorit shtetror.

Ndikimi i kombinuar i 57.675 punonjsve t punsuar drejtprdrejt me nj shtes prej

39.888 t punsuar indirekt ( i referohemi puns me koh t pjesshme) kan nxitur

nj total prej 97.563 t vendeve t puns. Duke ditur q n Kolorado kto pun

paguhen me nj rroga mesatare prej 43.524$, ather kontributi do jet n

4250000000 $ n paga dhe shprblime dhe pothuajse 387.000.000 $ n vit n taksa

shtetrore dhe lokale pr ekonomin e Kolorados.

Arsimi i lart ndikon n pun n tre mnyra t tjera. Nj shkall shpesh mundson

nj punonjs pr t gjetur nj pun q paguhet m shum. Ajo mundson nj puntor

pr t gjetur ose pr t mbaj nj pun n tregun e puns, ku ai sht duke konkurruar

me puntor nga e gjith bota t cilt shpesh jan t lumtur t punojn pr rroga t

ulta, m pak prfitime dhe n kushte m t vshtira t puns me qllimin e vetm q

t mos kthehen n vendin e tyre, pasi ai vend i ngjan me kushte shum m t kqija

sesa vendi i huaj q i mirpriti. Ka nj diferenc t madhe mbi pagat e puntorve m

pak t arsimuar me pagat e atyre m shum t arsimuar.

2.3.1. Efektet "domino"

Personat e punsuar q kan kryer arsim t lart marrin gati nj rrog dyfish m t

lart se ato q nuk e kan kryer at. Pagat9 m t larta sjellin m shum kontribut n

taksat shtetrore dhe n tatimin mbi t ardhurat. Pr pasoj rriten t ardhurat

shtetrore, duke rritur pr pasoj edhe mundsin pr t investuar n m shum

shpenzime publike.

9 Bradley, David. Fiction and Fact: A Response to the Tax Foundations Distortion of Colorados TABOR. Center on Budget and Policy Priorities. May 2, 2005.


Ditjona KULE 31

Nj nga zrat m t rndsishm t shpenzimeve publike jan ato pr arsimin. Nj

arsim m i zhvilluar do sjell prurje m cilsore t individve q do japin kontributin e

tyre n ekonomi. Pra quhet nj efekt domino n rastin kur faktori A sjell ndikim n

faktorin B dhe faktori B sjell ndikim n faktorin A.

2.3.2 Vendimet mbi lokalitetet

Kolorado10 ka normat m t larta t popullats s arsimuar n SHBA. N vitin 2005,

Kolorado u rendit i treti n prqindjen e popullsis me diplom universitare, pas

Washington dhe Massachusetts (Bureau, 2005 ACS).

Ned Hill, profesor i zhvillimit ekonomik n Universitetin Shtetror t Cleveland,

thekson se parashikuesi m i madh i mirqenies ekonomike t nj vendi sht

prqindja e t diplomuarve. Organizatat e zhvillimit ekonomik n t gjith shtetin

jan unanim kur prmendin rndsin e nj fuqi puntore t arsimuar n aktivitetet e

tyre t rekrutimit t puns.

Nj fuqi11 puntore e trajnuar mir, s bashku me aftsin e shtetit pr t siguruar

trajnime shtes, t veant bazuar n industrin ku operohet, sht vazhdimisht

prioriteti parsor i kompanive q krkojn t zhvendosen ose t zgjerohet. Nj

kompani12 nuk mund t ket sukses pa punonjs t kualifikuar pr t br punn dhe

nuk ka asnj dyshim se cilsia e fuqis puntore sht elsi i suksesit t punonjsve

n trheqjen dhe mbajtjen e vendeve t puns. Efektiviteti i sistemit t arsimit t lart

dhe aftsia e tij pr t prmbushur nevojat e pundhnsve t ardhshm sht jetike

pr mbijetesn ekonomike t shtetit.

Shkurt13 dhe thjesht, arsimin do ta barazonim me t gjeturit e puns. Sa m i lart

niveli arsimor i fuqis puntore, aq m shum ai mund t konkurroj n nivel global pr

kompanit q krkojn at fuqi puntore. sht gjithnj e m e rndsishme pr

udhheqsit ekonomike t komunitetit pr t formuar koalicione t trajnuesve me bizneset

10 Bureau of the Census. 2005 American Community Survey. R140211 Omega Associates, LLC. Economic Impact of Pikes Peak Community College on El Paso County, Colorado. June 1, 2005.12 National Center for Public Policy and Higher Education. Measuring Up 2006: The State Report Card on Higher Education. www.highereducation.org.13 Colorado Business Review. Leeds School of Business, University of Colorado at Boulder. v. 7, n. 2. 2005.


Ditjona KULE 32

private, si Konsorciumi Ekonomik i Pueblos (PEC). PEC sht i prfshir drejtprdrejt n

edukimin e publikut pr t siguruar q fuqia puntore e Pueblos t jet e arsimuar dhe e

prgatitur pr pun sipas mundsive q ofron tregu sot dhe nesr

N ekonomin e sotme, disponueshmria e nj fuqie puntore t kualifikuar sht

elsi pr rritjen e biznesit dhe suksesin e tij. N Mesa County fokusi sht n

krijimin e vendeve cilsore t puns pr banort lokal14. N mnyr q t trheqin

kompani t ndryshme, sht par e domosdoshme se duhen patur mundsit pr

arsimimin dhe trajnimin q u mundson njerzit t plotsojn kto vende pune.

Kolorado mund t mbshtetet m n cilsin e mrekullueshme t jets natyrore q

ofron pr t trhequr dhe mbajtur bizneset n shtetin e tij. Ka patur nj ndryshim

themelor n ndrtimin e infrastrukturs s nevojshme q mundson rritjen e nj

ekonomie t fort. Ekonomia e ditve t sotme bazohet n njohuri, sht e fokusuar

n hulumtimet e kapitalit, n inovacionin dhe siprmarrjen. Dhjet vjet m par,

bizneset e bnin przgjedhjen e fuqis puntore bazuar n lokalitetin ku operonin.

Sot, bizneset shtja baz e rekrutimit t punonjsve sht zgjedhja e asaj fuqie

puntore q sht e trajnuar.

Le t ndalemi15 edhe n nj fakt m interesant, sht nj tjetr mnyr q

institucionet e arsimit t lart sjellin ndikim n lokalitetin ku ato ndodhen. Njerzit

duke krkuar pr nj vend q t zhvendosen pas daljes n pension shpesh preferojn

komunitetet me nj shkoll t lart pr shkak t lehtsit q ajo ofron, si jan

ligjratat, dramat, shfaqjet muzikore, mundsia pr t audituar n klasa, madje edhe

fqinjt shfaqen m interesant. Ktu pensionistt jan nj form e "industris baz",

duke sjell dollar t reja n lokalitetin ku ato vendosn t kalojn pensionin e tyre,

duke krijuar t ardhura prmes blerjes s produkteve dhe shrbimeve si edhe t

ardhurat nga taksat. Po ashtu lindshmria e lart sjell pr pasoj mundsin e daljes

m shpejt n pension, ka nnkupton edhe nj mosh m aktive t pensionit.

14 Moretti, Enrico. Social Returns to Human Capital. NBER Reporter. 2005.15 Colorado State Auditor. Symanski, Sally. Memorandum to the Legislative Audit Committee. September 13, 2006.


Ditjona KULE 33

2.4. Marrdhnia pozitive dhe e ndrsjell e t ardhurave me arsimin e

lart

Marrdhnia pozitive dhe e ndrsjell e t ardhurave me arsimimin nnkupton nj

marrdhnie q jo vetm rritja e nivelit t arsimit t lart ndikon n rritjen e t

ardhurave, por edhe rritja e t ardhurave ndikon n rritjen e nivelit arsimor.

Nj arsye pr kt mund t jet se t ardhurat e larta ojn n m shum kursime dhe

investime q rrisin mundsit pr arsimim. Gjithashtu, t ardhurat e larta mund t

oj n prmirsimin e objekteve arsimore, objektet e kujdesit shndetsor dhe

pajisje t tjera lokale q rrisin numrin e vendeve t reja t puns. Rezultati sht

mbshtetur nga studimi i Gyimah-Brempong(2006), i cili tregon se t gjitha nivelet e

edukimit pr zhvillimin e kapitalit njerzor, duke prfshir arsimin e lart pr

zhvillimin e kapitalit njerzor, jan statistikisht t rndsishme dhe kan nj efekt

pozitiv n normn e rritjes s t ardhurave pr frym n qarqet afrikane. Rezultatet

m tej tregojn se rritja e popullsis ka nj marrdhnie negative me rritjen e nivelit

arsimor. Kjo sht nj prirje e zakonshme, e cila tregon se njerz t arsimit t lart

jan m kontrollues t madhsis s familjes. Gjithashtu16 n shum vende t varfra

sht vn re edhe nj prirje e prgjithshme q individt me arsim t lart migrojn

jasht (ARC, 2010b).

Nga nj studim i kryer mbi marrdhnien mes arsimit dhe rritjes ekonomike n West

Virginia ka rezultuar se niveli arsimor rrit produktivitetin, rrit t ardhurat, ul rrezikun

e varfris dhe prmirson standardet e jetess. Kshtu, investimi n arsim,

veanrisht n qarqet e varfra, do t jet thelbsore pr rritjen e t ardhurave. S dyti,

analiza empirike tregoi ndikimin e arsimit t lart n rritjen e popullsis. Duke

nxjerr n pah se duhen marr masa adekuate n kuadr t politikave, t cilat jan t

nevojshme pr t kontrolluar migrimin jasht vendit dhe pr t krijuar mundsi

punsimi brenda shtetit.

16 Hannum, E. and M.Y. Wang (2004), Geography and Educational Inequality in China, Working Paper, Department of Sociology and Population Studies Center, University of Pennsylvania.


Ditjona KULE 34

Ktu vlen t prmendet edhe migrimi masiv q po ndodh n vendin ton aktualisht,

migrim ky i cili po shpjegohet si pasoj e varfris, por mund t jet edhe pasoj e

faktit q n vendin ton ka nj norm marxhinale t konsumit shum m t lart se

norma marxhinale e pagess s shpenzimeve. Individt t cilt ishin "edukuar" t

mos paguanin dritat, ujin dhe taksa t ndryshme, u gjenden prball reformave t

cilat i detyronin ato q t paguanin at q m par nuk e paguanin. Individ t till e

kan t vshtir t msojn shum shpejt t jetojn me m pak konsum, pra u

prballn me nj munges t fleksibilitetit n uljen e norms marxhinale t konsumit.

Nj mnyr17 pr t nxitur zhvillimin ekonomik sht krijimi i "konkurrencs n

pun", me nj pjesmarrje m t lart t fuqis puntore t punsuar n pozicione

"krijuese", jan ata persona t cilt kan kryer specializime t bazuara n njohuri dhe

krijimtari t ideve, t tilla si inxhinier, designers, menaxhert biznesi dhe shkenctar

(ARC, 2011).

N prgjithsi, rezultatet empirike dhe analizat theksuan nevojn pr nj grup t plot

t politikave pr t nxitur rritjen ekonomike n West Virginia. Kto politika duhet t

prmirsojn n mnyr adekuate rritjen e arsimit, t mundsive pr sigurimin e t

ardhurave, s bashku me zhvillimin e infrastrukturs baz. Sipas ARC (2010b),

rajoni Appalachian i mungon infrastruktura pr t marr prparsi t plot t fitimeve

t reja ekonomike dhe pr t krijuar nj zhvillim t qndrueshm ekonomik lokal.

Kshtu, do ndrhyrje e politika pa patur nj zhvillim fizik n infrastruktur n West

Virginia do t ishte m pak efektive.

Analiza e bazuar n ndryshimet e t ardhurave, t arsimit dhe t popullsis, nxjerr n

pah dy pika t rndsishme. S pari, analiza empirike tregon se si rritja e arsimimit

dhe rritja e t ardhurave ndikojn pozitivisht te njra-tjetra. Kshtu, prpjekjet pr t

rritur punsimin ose mundsit pr gjenerimin e t ardhurave do t jen t dobishme.

Sipas ARC (2010b), vetm 35 prej 420 vendeve n Appalachia raportuan rritje

pozitive t punsimit nga viti 2007 deri n vitin 2010. Megjithat, sipas planit 17 Emile Kok-Kheng Yeoh and Kah-Mun Chu Literacy, Education and Development Foster, A. and M.R. Rosenzweig (1996), Technical Change and Human-Capital Returns and Investments: Evidence from the Green Revolution, American


Ditjona KULE 35

strategjik t Appalachia, rajoni pritet t krijoj 120.000 vende t reja pune 2011-2016

(ARC , 2011). Kjo do t rris arsimimin, si edhe rritjen t ardhurat e West Virginia.

Kshtu, investimi n arsim, veanrisht n qarqet e varfra, do t jet thelbsor pr

rritjen e t ardhurave.

S dyti, analiza empirike tregoi ndikimin e arsimit t lart n rritjen e popullsis.

Kshtu q duhen marr masa adekuate t nevojshme pr t kontrolluar migrimin

jasht vendit dhe pr t krijuar mundsi punsimi brenda shtetit. Nj mnyr e

mbajtjes zhvillimin ekonomik sht krijimi i "konkurrencs n pun", me nj

pjesmarrje m t lart t fuqis puntore t punsuar n pozicionet "krijuese" (ARC,

2011). Mnyra18 m e mir pr t "zbutur" varfrin nprmjet arsimimit, synon

prmirsimin e cilsive themelore t forcave t puns duke u fokusuar n

mbshtetjen dhe zhvillimin e industrive me karakteristika t veanta etnike.

Lidhur me "zbutjen" e varfris prmes edukimit, ajo mund t vrehet se n t

kaluarn, prve financimeve standarde q i jan br shtress s varfr, sic sht

ndihma sociale, departamente t tjera qeveritare kan zbatuar edhe disa programe

investuese q prfshinin projekte t arsimimit t detyrueshm pr zonat e varfris19.

Ky program arsimi i detyrueshm fokusohet kryesisht n shtresa t varfra dhe

krahina t caktuara. Kina sht nj vend, q n t kaluarn e saj gjejm shum

ngjashmri me vendin ton, ndaj le t analizojm se far hapash jan ndrmarr pr

t rritur arsimin.

Rritja20 spektakolare e zhvillimit arsimor n Kin ka br q t prfitojn provincat

dhe rajonet e saj n mnyr t pabarabart. Rritja e shpejt e Kins gjat 30 viteve t

fundit ka trhequr qindra miliona qytetarve t saj nga varfria dhe e ka kthyer Kinn

n "fabrikn e bots" (Davis, 2011). Megjithat, Kina ende mbetet si nj nga vendet

me shkalln m t lart n bot t pabarazis n t ardhurat rajonale (Jian, Sachs dhe

Warner, 1996).

18 Lardy, N.R. (2003), Proceedings from International Monetary Fund and National Council of Applied Economic Research: A Tale of Two Giants: Indias and Chinas Experience ith Reform and Growth, New Delhi: Institute for International Economics.19 Dmurger, S. (2001), Infrastructure Development and Economic Growth: An Explanation for Regional Disparities in China, Journal of Comparative Economics, Vol. 29, Issue 1, pp. 95-117.20 China: Development and Present Situation, Paris: UNESCO Publishing.


Ditjona KULE 36

GDP e ult dhe mos zhvillimi i zonave rurale dhe rajonit perndimor t Kins mund

t jen faktort kryesor q i atribuohen mungess s disponueshmris s arsimit21.

Njerzit t cilt nuk kan arsimim dhe njohuri patjetr do t gjejn veten n

vshtirsi pr t dhn kontributin e tyre n shoqrit e prparuara, pasi n t tilla

shoqri duhet kontributi i personave me arsim dhe njohurit e duhura n at aspekt t

arsimit q jan profilizuar (Stevens dhe Weale, 2003).

Ka22 nj paralelizm midis Kins dhe Shqipris n lidhje me problematikn e

arsimit, e cila ka nevoj pr nj strategji konkrete q ti mundsojn ndryshime

progresive. Kudo n botn e qytetruar arsimimi i shtetasve sht nj detyrim i

prhershm, i cili duhet vlersuar si nj promotor q nxit midis njerzve e popujve

mirkuptimin, tolerancn, respektin dhe miqsin, duke ndihmuar n krijimin e

kulturs universale dhe t t drejtave t njeriut23.

N Kin24 rndsia e arsimit u pa e lidhur m rndsin e zhvillimit ekonomik dhe

anasjelltas, duke u krijuar kshtu ideja e nj cikli vicioz.

Ekonomit e vendeve n zhvillim e sipr si vendi yn jan m shum t

centralizuara n kryeqytet

N zonat rurale ku ka prejardhjen edhe shumica e popullsis, vuajn nga

zhvendosja e banorve, veanrisht i atyre t arsimuar, nga zonat rurale drejt

atyre urbane, por m shum drejt kryeqytetit.

Mirpo nj i arsimuar nuk jep dot kontribut direkt n pjest ekonomike t

kryeqytetit ku sht punsuar, pasi nevoja e tregut t puns mund t jet "ngopu"

pr shrbimin q ai ofron n baz t arsimit t lart q ka mbaruar. Pr pasoj ky

i arsimuar ndihet i detyruar t bj pun q nuk jan t profilit t tij m arsyen e

vetme q t mbaj veten t angazhuar me pun.

21 Hannum, E. (1999), Political Change and the Urban-Rural Gap in Basic Education in China, Comparative Education Review, Vol. 43, No. 2, pp. 193-211.22 China Daily (2012, March 12th), Suggestions on Educational Reform, retrieved April 17th, 2012, from .23 Education in the Peoples Republic of China (2012), retrieved March 10th, 2012 from .24 He, D. (1996), Education in Contemporary China, Beijing: Contemporary China Press (in Chinese).


Ditjona KULE 37

Pr t mbijetuar n kryeqytet hasen edhe paradokse si ai i Tirans ku shumica e

personave q punojn n bank nuk kan mbaruar arsimin e lart ekonomik, por

kjo shumic nis studimet n fakultetin e ekonomis, qoft privat qoft shtetror

vetm pasi ka nisur pun n bank dhe synon t vazhdoj t punoj aty.

Si pasoj ndikimi i arsimit t lart n rritjen ekonomike do t ishte m i dobt

dhe shum m pak i drejtprdrejt.

2.5. Rishikim i Literaturs teorike dhe empirike

N prgjithsi, analiza e ndikimit t arsimit t lart n rritjen ekonomike sht e

rrnjosur n kapitalin human. Historia e kapitalit human daton q n kohn e Adam

Smith, babai i ekonomis. Edhe pse ai nuk e ka prdorur termin kapital human, ai e

ka skicuar konceptin n nj punim Natyra dhe Shkaqet e Pasuris s Kombeve t

botuar n vitin 1776. Ai iu drejtua konceptit t kapitalit human, si nj form e

kapitalit fiks (Smith, 2007), e prcaktoi si "aftsit e fituara dhe t dobishme t t

gjith individve apo antarve t shoqris" (Smith, 2007, f. 179). Ai shpjegoi se

njerzit i arrijn dhe kultivojn talentet e tyre prmes arsimit, studimit, apo msimit

t profesionit; se njerzit dhe shoqria prfiton nga talentet e tyre; dhe se kto talente

kan nj kosto dhe shprblejn individit dhe shoqrin. Edhe pse Smith ka dhn

konceptin e kapitalit human n shekullin e 18, kjo ishte deri n vitin 1928 kur nj

ekonomist anglez, Pigou, n fakt prcaktoi qart termin "kapitalit human."

Vmendja pr rritjen ekonomike u rrit pas Lufts s Dyt Botrore dhe bri q

ekonomistt t prqendrohen m shum n zhvillimi e kapitalit human (Van

Leeuwen & Foldvari, 2008). Megjithat, hulumtimet n rritjen ekonomike kan

vazhduar t prqendrohen n akumulimin e kapitalit fizik deri tek treguesit e

zhvillimit social, t tilla si shkrim e kndim, jetgjatsia, dhe shndeti, u prezantua

nga Mincer n vitin 1958 dhe Schultz n vitin 1961.

N vitin 1964, Becker e pasuroi konceptin e kapitalit human me botimin e nj libri

me titull Kapitali human, n t cilin sht br nj analiz teorike dhe krkime

empirike mbi kapitalin human.


Ditjona KULE 38

Kapitali human prfshin njohurit, teknikat, aftsit dhe karakteristikat q individt

kan dhe I mundsojn ata pr t prmirsuar mirqenien e tyre personale, sociale,

apo ekonomike (O'Brien & Paczynski, 2006). Faktort e kapitalit human jan t

rndsishm pr t shpjeguar dallimet n produktivitetin midis vendeve (Hicks,

1979). Ekziston nj konsensus i prgjithshm se prmirsimi i kapitalit human

mbshtet rritjen ekonomike, veanrisht rritjes afat-gjat (LEEUWEN VAN &

Foldvari, 2008).

S bashku me teorikisht inkuadrim marrdhniet n mes t kapitalit human dhe

rritjes ekonomike, studimet empirike prpjekur pr t provuar "urtsi konvencionale

q rritja e prodhimit dhe kapitalit human lidhen pozitivisht" (Judson, 2002, f. 210).

Easterlin (1981) ka vrejtur se prhapja e arsimit ka paraprir rritjen ekonomike

moderne n shumicn e vendeve edhe pse zgjerimi i papritur i arsimimit n disa

vende nuk sht ndjekur nga zhvillimi ekonomik. Ai argumentoi se suksesi

ekonomik n vendet veriperndimore t Evrops n nj koh kur disa vende n bot

kan arritur zhvillimin ekonomik ishte pr shkak t edukimit t tyre me nj baz

protestante.

Prpjekja pr t zbuluar marrdhniet n mes t arsimit dhe rritjes ekonomike

prfshin jo vetm nj analiz t shkollimit, por edhe i leximit. Pr shembull,

Azariadis dhe Drazhen (1990) ka ekzaminuar efektin e arsimimit n rritjen pr katr

grupe t vendeve me nivele t ndryshme t zhvillimit t arsimit. Ata vn re 71

vende n drejtim t rritjes vjetore t PBB-s pr frym, PBB-s, dhe shkalla e

shkrim-leximit. N rezultatet e tyre, grupi q kishin norma m t larta t shkrim-

leximit n krahasim me PBB-s, duke prfshir vende t tilla si Japonia dhe Korea e

Jugut, tregoi nj raport m t lart t rritjes se sa grupet e tjera. Me fjal t tjera,

vendet me kapital human m t lart n krahasim me nivelin e tyre t GDP-s ka

demonstruar nivele m t larta sesa vendet e tjera.

Gjat disa dekadave t fundit, ekonomistt kan dhn disa korniza teorike pr t

shpjeguar marrdhnien midis arsimit t lart dhe rritjes ekonomike. Nj numr i

madh i studimeve empirike jan zhvilluar pr t testuar hipotezat sugjeruara.

Megjithat, ekonomistt q jan t interesuar n lidhjen e arsimit dhe ekonomis


Ditjona KULE 39

mund t ndahen n dy kampe kryesore. Studimet e para t kthimit individuale t

arsimit, e cila sht e lidhur me aspektet individuale t rritjes ekonomike. Llogarit e

dyt pr rritjen ekonomike (Hicks, 1987, mincer, 1984).

2.5.1. Kthimi individual nga Arsimi i lart

Arsimimi gjeneron prfitime ekonomike pr individt n nj shoqri dhe ky grup

individsh ka nj efekt n ekonomin e vendit (Stevens & Weale, 2004). Mbshtetur

n kuptimin mikroekonomik ka dhn nj pasqyr m t qart t prfitimeve

monetare q vijn nga arsimi I lart. N Studimi klasik t Mincer (1974) q ka t bj

me t ardhurat individuale dhe arsimin e lart, ai shqyrton t ardhurat individuale n

kuptimin e viteve t shkollimit, moshs, prvojs, etj Rezultatet e tij treguan se pr

meshkujt e bardh t cilt nuk jan duke punuar n ferma, nj vit shtes n arsimimin

e tyre ka rritur t ardhurat e nj individi me rreth 7 pr qind. Efekti i numrit t viteve

t shkollimit t ndryshme me vitet e prvojs dhe fushn e puns.

Psacharopoulos (1994) ka br nj krahasim ndr mjet vendeve pr kthimin

individual nga arsimimi. Studimi i tij ka mbuluar 78 vende dhe shqyrtohet shkalla e

kthimit t arsimit si prcaktohet nga niveli i shkollimit. Kthimi m i lart i arsimit t

lart ka qen 24 pr qind n vit n Jemen dhe m e ulta ishte - 4,3 pr qind n vit n

Zimbabve. Prve kthimit nga edukimi, studimi Psacharopoulos gjithashtu zbuloi

dallimet n normn e kthimit social ndrmjet niveleve t shkollimit duke prdorur

mesataren e agregateve nga niveli i t ardhurave. Rezultatet e tij treguan se kthimet

sociale jan ulur ndrkoh q niveli i arsimimit individual sht rritur. Ai gjithashtu

zbuloi se kthimi social i arsimit mund t jet i lidhur me pasurin e vendit. N vendet

me t ardhura t ulta, normat sociale t kthimit n vit ishin 23.4, 15.2, dhe 10.6 pr

qind pr arsimin fillor, t mesm dhe t lart, respektivisht. N vendet e me t

ardhura t mesme, shkalla shoqrore e kthimit ishte 14.3 pr qind n vit n arsimin

fillor, 10.6 pr qind n vit n t mesm, dhe 9.5 pr qind n vit n arsimin e lart. Ai i

atribuon kto norma t ulta t kthimit social pr arsye se ka nj rritje n forcn e

puns s shkolluar q ofron arsimi i lart.


Ditjona KULE 40

Ka edhe disa krkime empirike mbi kthimet individuale nga arsimi i lart n nivel

vendi (Ashenfelter & Krueger, 1994; Ashenfelter & Rouse, 1996; Denny &

O'Sullivan, 2007; Dockey, 2005, Heckman, Lochner, dhe Todd, 2007; IL Lee, 2000;

Walker & Zhu, 2003). Pr shembull, Acemoglu dhe Angrist (1999) tregoi se Vitet

mesatare t shkollimit n Shtetet e Bashkuara kan pasur nj efekt t fort pozitiv n

pagat individuale. N rezultatet e tyre, nj rritje nj-vjeare n vitet mesatare t

shkollimit kan rritur pagat mesatare individuale me 7 pr qind. Ata gjithashtu

zbuluan se niveli i shkollimit ishte i lidhur me nivelet e pagave t shtetit, edhe pse

kthimet n nivelin shoqror ishin m pak se 1 pr qind. Ata kan vlersuar kthimin

shoqror pas kontrollit pr prfitimin e drejtprdrejt t shkollimit n paga

individuale.

2.5.2. Niveli i arsimit dhe rritja ekonomike

Rndsi t konsiderueshme ka studimi dhe analizimi i efektit t nivelit t arsimit n

rritjen ekonomike. Nivelet e arsimit mund t ndahen n shkrim e kndim, arsimin

fillor, arsimin e mesm, dhe arsimin e lart. Varur nga periudha kohore, nivelet e

zhvillimit, peshs n ekonomi, si dhe nivelet e teknologjis, vmendja ka qen e

prqendruar n raportin mes nivel t arsimit t lart dhe ekonomis.

Pr shembull, Azariadis dhe Drazhen (1990) ka kryer nj hulumtim q kan t bjn

me normat e shkrim-leximit dhe rritjes ekonomike. Nga CCD s 71 vendeve, ata

vn re se vendet me shkall m t lart t shkrim-leximit n krahasim me nivelin e

tyre t GDP-s kan ndikuar m shum n rritjen ekonomike sesa vendet e tjera. Ata

theksuan se variabla t cilat kontribuojn n rritjen ekonomike mund t ndryshoj

nga periudha n periudh. Prandaj, arsimi i lart mund t shpjegoj nj pjes t

ndryshimit n performancn e fundit ekonomike n vendet m t prparuara

ekonomikisht.

Pr dy dekadat e fundit, disa studime kan supozuar se arsimi i mesm sht kritike

pr t rritur zhvillimin ekonomik dhe ka gjetur prova pr efektin e saj mbi

ekonomin. Pr shembull, si u prmend m par, Mankiw et al. (1992) e ka ndar

fuqin puntore n nj grup t arsimuar dhe nj grup t paarsimuar. Duke prdorur


Ditjona KULE 41

arsimin e mesm pr kt ndarje, ata prcaktuan fuqin puntore t arsimuar si

fuqin puntore e cila prfundon arsimin e mesm. Ata gjetn se sa ndikon fuqia

puntore e arsimuar n rritjen ekonomike. N mnyr t ngjashme, Krueger dhe

Lindahl (2001) pohon se 7,5 vjet shihen si pik e efektit margjinale t arsimit. Efekti

i arsimit t lart n rritjen ekonomike ishte pozitive vetm nse vitet mesatare t

arsimimit n fuqin puntore ishin m pak se 7.5 vjet.

Disa studime kan pohuar se niveli i zhvillimit n nj vend prcakton se far lloj i

arsimit do t jet m e dobishme pr zhvillimin ekonomik. Pr shembull, Wolff dhe

Girrleman (1993) kan hulumtuar mbi rolet e tri llojeve t ndryshme t arsimit. Ata

propozuan nj ekuacion pr t shpjeguar rritjen e prodhimit pr kok banori, niveli

fillestar t PBB-s pr frym, dhe grupeve t pasur nivele t ndryshme t arsimit. Ato

prdoren gjasht indikator pr t vlersuar gjendjen e arsimit: normat e regjistrimit

nga arsimi fillor, t mesm dhe t lart, dhe normat e arritjeve t fuqis puntore

dhn nj arsim fillor, t mesm dhe t lart. Midis ktyre dy faktorve, norma e

regjistrimit dhe norms e rritjes s forcs s puns, shkalla e regjistrimit kan

provuar t jet nj tregues i mir pr t shpjeguar rritjen e mvonshme ekonomike.

Wolff dhe Girrleman kategorizuar vendet n dy grupe. I pari ishte se vendet me t

ardhura industriale dhe pjesn e siprme t mesme si prcaktohet nga Banka

Botrore, dhe e dyta ishte t ardhura t ulta-mesme dhe vendet e varfra. N vendet e

me t ardhura mesatare arsimi i lart ka shpjeguar rritjen ekonomike m shum se

arsimi fillor dhe i mesm. Prve ksaj, arsimi i vetm i lart kishte nj efekt

statistikisht t rndsishm n rritjen ekonomike. N vendet me t ardhura t ulta

dhe t varfra, , arsimi fillor dhe i mesm ishin statistikisht t rndsishm pr t

shpjeguar rritjen ekonomike, ndrsa arsimi i lart ofronte pak shpjegim.

N mnyr t ngjashme, Keller (2006) analizoi efektet e t tre niveleve t arsimit t

rritjes ekonomike s bashku me shkallt e regjistrimit, shpenzimet pr student dhe t

shpenzimeve publike n arsim. Pr m tepr, Petrakis dhe Stamatakis (2002) zbuloi

se secili nivel i arsimit ka pasur efekte t ndryshme n rritjen ekonomike. Ata

sugjeruan se efekti i nj niveli t caktuar t arsimimit midis vendeve me nivele t


Ditjona KULE 42

ndryshme sht i ndryshm ndaj ecuris ekonomike. N vendet e zhvilluara, arsimi i

lart ishte m i rndsishmi.

Duke u ndalur m shum n fazn e zhvillimit, Kiso (1993) dhe ESIM (1994) shnoi

rndsin e arsimit t mesm n rritjen ekonomike t vendeve t Azis. McMahon

(1998) gjithashtu ka identifikuar rolet dhe funksionet n tre nivelet e arsimit n Azin

Lindore. Pr ekonomit n Azin Lindore nj rritje e hershme e regjistrimeve t

arsimit t lart n nuk priren t jen efektive pr rritjen e rritjes. Ky joefikasitet sht

pr shkak se arsimi i lart zakonisht sht i lidhur me rritjen ekonomike n nj

periudh t m vonshme.

Arsimi i lart luan nj rol t madh n nxitjen e rritjes ekonomike n vendet e

zhvilluara ndryshe nga vendet m pak t zhvilluara (Sianesi & Reenan, 2002).

Gemmell (1996) analizoi rolin e arsimit t lart duke marr n analiz numrin e

regjistrimit n shkolla n 98 vende. Ai shqyrtoi rndsin e arsimit t lart pr vendet

e OECD-s, dhe deklaroi se prmirsimi i arsimit t lart ka pasur nj ndikim t

drejtprdrejt n rritjen ekonomike, ndrsa arsimi i mesm sht i rndsishm pr

nxitjen e investimeve.

N studimet empirike, megjithat, nuk sht e vshtir pr t gjetur dhe studime n t

cilat arsimi i lart ka efekte t parndsishme ose negative n rritjen ekonomike

(Barro dhe Sala-i-Martin, 2004, McMahon, 1998). Kto efekte duket se i atribuohen

faktit se kto studime merrnin mesataren e prgjithshme t nivelit arsimor n vendet

q kan nivele t ndryshme t zhvillimit ose nuk prdorin t dhnat e fundit t

vendeve t zhvilluara (Sianesi & Reenen, 2003).

Brenda disa dekadave t fundit, studimet empirike q kan t bjn me vendet e

OECD i kan dhn shum prioritet arsimit t lart duke analizuar lidhjen e saj me

rritjen ekonomike. Raporti i individve shum t aft dhe t puntorve t arsimuar

me diploma universitare sht rritur gjat 25 viteve t fundit (Katz dhe Autor, 1998).

Ky trend ekziston n vendet m t zhvilluara dhe duket t jet i lidhur me ndryshimet

n aftsit e krkuara n industrit e zhvilluara (Bredt & Sycz, 2007). Roli i arsimit


Ditjona KULE 43

t lart sht parsor dhe mjaft i rndsishm q sjell risi dhe konsiderohet si elsi

pr rritjen ekonomike n t ardhmen (Mattoon, 2006).

Pr shembull, Jenkins (1995) ka ekzaminuar marrdhniet n mes t aksioneve t

kapitalit human dhe prodhimit ekonomik n Mbretrin e Bashkuar. Ajo prdorte t

dhna n seri kohore 1971-1992 dhe teston ndikimin e kualifikimeve t fuqis

puntore n performancn ekonomike. N rezultatet e saj, puntort shum t

kualifikuar tregojn se kan dy her m shum produktivitet se puntor t

pakualifikuar. Kshtu, rezultatet e saj mbshtesin iden se investimi n kapitalin

human, sidomos pr arsimin e lart, rrit produktivitetin. N mnyr t ngjashme,

Jorgenson dhe Fraumeni (1992) kan matur ndikimin e investimeve n arsim pr

ekonomin amerikane. Ata pohuan se investimet n kapitalin human dhe fizik

shpjegojn ritmet e rritjes t larta gjat Lufts s Dyt Botrore. Duke shfrytzuar nj

llogaritje t re t prodhimit t prgjithshm, ata gjithashtu treguan se kontributi i

prmirsuar i cilsis s puns n rritjen ekonomike (26%) ka tejkaluar at t

kapitalit fizik (22%)

Duke prdorur t dhnat e brendshme t SHBA-s, Baum dhe Payea (2004) u

prpoqn q t analizojn prfitimet pr individt dhe shoqrin nga investimet e

shtetit n arsimin e lart. Rezultatet e tyre tregojn se nivelet e larta t arsimit po

lidhen me t ardhura m t larta, dhe hendeku i t ardhurave n mes t fuqis

puntore me arsim t mesm dhe t fuqis puntore me arsim t lart sht rritur me

kalimin e kohs. Ata pohuan se t diplomuarit kan kontribuar pr shoqrin, duke

rritur t ardhurat publike duke prfshir edhe t ardhurat m t larta tatimore, si dhe

tregues t tjer q kan shnuar prmirsim, t tilla si nevoja m t ult n programet

e mbshtetjes sociale, normat e ulta t izolimit, dhe nivelet m t larta t

pjesmarrjes qytetare. Edhe pse prshkrimi i thjesht i nj marrdhnie t lidhur

ndrmjet inputeve dhe outputeve mund t tregoj efektet e arsimit t lart, studimi i

tyre na kujtoi se prfitimet shoqrore t arsimit t lart kan trhequr m pak

vmendje sesa prfitimet individuale, q do t thot nivele t larta t edukimit jan t

lidhura me t ardhurat m t larta n nj kuptim t prgjithshm.


Ditjona KULE 44

Vedder (2004) ka kryer nj analiz mbi investimet e shteteve n arsimin e lart

amerikan, ka vn n pikpyetje nse financimi n arsimin e lart automatikisht do t

siguroj nj kthim m t madh pr ekonomin n nivel lokal. Ai vuri n dukje se ka

pasur disa shtete t cilat investojn m shum n arsimin e lart, por dshtojn pr t

arritur rritje m t shpejt ekonomike sesa shtetet e tjera q kan shpenzuar m pak

n arsimin e lart. Ai pranoi, megjithat, se arsimi i lart sht me rndsi kritike pr

rritjen ekonomike.

Tabela 1. Studimet q kan analizuar ndikimin e arsimit t lart n rritjen ekonomike

Autori Vendi Metoda Rezultati

Asteriou & Agiomirgianakis (2001)

Greqi Cointegration test

Causality test

Efekt Pozitiv i arsimit t lart n rritjen ekonomike

Cheng & Hsu (1997) Japoni Analiz e serive kohore

Lidhje e ndrsjell e arsimit t lart dhe rritjes ekonomike

Self & Grabowski (2003)

Japoni Analiz auto regresive

Ndikimi pozitiv i arsimit t lart

Huang, Jin, & Sun (2009)

Kina Testi Kointegrimit, Granger causality

test

Marrdhnie afatgjat ndrmjet arsimit t lart dhe

rritjes ekonomike

C. W. Jang (2007) Koreja e Jugut

Cross-section and

time series analysis

Ndikim negativ i arsimit tlart n rritjen ekonomike

AsgharReza Suman Valeech (2012)

Pakistan Analiz auto regresive

Ndikim pozitiv i arsimit t lart n rritjen ekonomike

Sayantan Ghosh Dastidar 2011

India Analiz e serive kohore

Efekt Pozitiv i arsimit t lart n rritjen ekonomike

Ahmet Basckava

Bilal SAVAS

Famil SAMILOGLU (2014)

Turkey Analiz e serive kohore

Lidhje e ndrsjell e arsimit t lart dhe rritjes ekonomike

Burimi: Prpunim i autores


Ditjona KULE 45

Efektet pozitive t arsimit t lart n rritjen ekonomike jan gjetur n rastet e

vendeve n zhvillim. Duke prdorur analizn me t dhna e seris kohore t Afriks

1960-2000, Gyimah-Brempong, Paddison, dhe Mitiku (2006) ka treguar rezultate t

ndryshme nga studimet e mparshme n lidhje me marrdhniet n mes t arsimit t

lart dhe rritjes ekonomike n Afrik. Studimet e mparshme, t cilat prdoren

analiz ndr-sektorial me shum vende, supozohet se arsimi i lart ka pasur nj efekt

t parndsishm apo edhe negativ n rritjen ekonomike n vendet m pak t

zhvilluara, ndrsa arsimi fillor sht konsideruar kritik n kto vende. N t njjtn

koh, kto mori studimesh tregojn se arsimi i lart ka pasur nj efekt pozitiv mbi

ekonomin n vendet e zhvilluara. Megjithat, Gyimah-Brempong, Paddison, dhe

Mitiku treguar se t gjitha nivelet e arsimit, duke prfshir arsimin e lart, ka pasur

efekte pozitive n normn e rritjes n vendet afrikane q jan konsideruar si vende

m pak t zhvilluara. Pr m tepr, kto efekte ishin statistikisht t rndsishme. Ata

gjetn se ndikimi i arsimit t lart n rritjen ekonomike ishte pothuajse dy her m

shum se e investimeve n kapitalin fizik n vendet afrikane.

Duke qen t interesuar se si institucionet e arsimit t lart mund t kontribuojn n

risi n ekonomin lokale, nj konsorcium ndrkombtar hartoi nj Projekt t

Sistemeve t Inovacionit Lokale (ktu pas quajtur projekt MIT) sht ndrmarr nga

Massachusetts Institute of Technology n Universitetin e SHBA dhe t Kembrixhit

n Mbretrin e Bashkuar (Lester, 2005). Ky projekt ka analizuar rolin e universitetit

n kontributet q sjell n risi pr ekonomit lokale me qllim mbshtetjen e firmave

1) pr t'iu prgjigjur ndryshimeve n treg, 2) pr t prodhuar produkteve dhe

shrbime t reja, ose 3) pr t krijuar metoda t reja t prodhimit. Roli i par i

universiteteve ka qen q t jet nj forum publik pr ndarjen e ideve dhe nj

platform pr t ofruar mundsi pr kompanit q t aplikojn teknologji t re. Roli i

dyt ishte pr t edukuar dhe zhvilluar fuqin puntore. Projekti i MIT gjithashtu

propozoi katr mbshtetje t veanta q arsimi i lart ka dhn pr nj ekonomi

lokale: sigurimin ose forcimin e kapitalit human lokal, rritjen e kapacitetit lokal pr

zgjidhjen e problemeve (p.sh. konsulencs), duke ofruar hapsira publike dhe takime,

dhe duke siguruar referenca t konsiderueshme.


Ditjona KULE 46

Me nj fokus t veant n rajonin Midwestern n Shtetet e Bashkuara, Mattoon

(2006) theksoi rndsin e arsimit t lart. Ky rajon nuk kan pasur rritje t shpejt t

popullsis, por kishte industrit q kishin nevoj pr risi n menaxhimin dhe

teknologjin pr transformimin e ekonomis. Me fjal t tjera, arsimi i lart ka qen e

domosdoshme pr rritjen ekonomike n Midwest duke ndikuar n rritjen e

produktivitetit. Mattoon (2006) pohoi se institucionet e arsimit t lart kan zgjeruar

rolin e tyre pr zhvillimin e strategjis s prodhimit, shrbimeve, ose menaxhimit. Ai

gjithashtu argumentoi se diversiteti mes institucioneve t arsimit t lart sht i

nevojshm pr t mbshtetur nj gam t gjer t kompanive dhe aktiviteteve

ekonomike.

Rritja n mas t madhe prfshin vendet e zhvilluara (vendet e OE

ndikimi i arsimit të lartë në rritjen ekonomike rasti i shqipërisë

Documents