nazmi maliqi, koordinator i projektit, proceset e integrimit evroatlantik dhe maqedonia

PROCESET E INTEGRIMIT EUROATLANTIK DHE

REPUBLIKA E MAQEDONISË

Tetovë, 2007

Proceset e integrimit euroatlantik dhe Maqedonia

2

Kordinator i projektit Dr.Nazmi Maliqi

PROCESET E INTEGRIMIT EUROATLANTIK

DHE REPUBLIKA E MAQEDONISË


3

PROCESET E INTEGRIMIT EUROATLANTIK DHE

REPUBLIKA EMAQEDONISË

Qendra për Hulumtime në Administratën Publike – UEJL, Tetovë, Friedrich-Ebert-Stiftung, Shkup dhe

Shoqata e Intelektualëve “Klubi Demokratik”, Shkup


4


5


6

Përmbajtja:

FOREWORD .......................................................................................................................... 9 I. PROCESET E INTEGRIMIT EUROATLANTIK DHE REPUBLIKA

E MAQEDONISË - KRITERET POLITIKE ........................................................................................... 11 “RECENT REGIONAL EXPERIENCE OF THE COUNTRIES OF WESTERN BALKAN TOWARDS EU

INTEGRATION: 2000-2005” ........................................................................................................ 13 Abstract ............................................................................................................ 13 NOTES: ............................................................................................................. 16

SISTEMI SHKËMBIMIT TË PUSHTETIT (POWER-SHARING) ..................................................... 17 (Maqedonia pas Marrëveshjes paqësore të Ohrit dhe amendamentet kushtetuese)

............................................................................................................................... 17 Atëherë cilat janë parashikimet për funksionimin e modelit "të shkëmbimit të

pushtetit"? .............................................................................................................. 20 IMPLEMENTIMI I MARRËVESHJES SË OHRIT SI PJESË E STANDARDEVE PËR ANËTARËSIMIN E

MAQEDONISË NË NATO ............................................................................................................... 23 Hyrje ................................................................................................................. 23 Përfundim ......................................................................................................... 33

STABILIZIMI DHE ASOCIMI - ARRITJET DHE SFIDAT: PËRVOJA E MAQEDONISË ......................... 36 II. PROCESET INTEGRUESE EUROATLANTIKE DHE REPUBLIKA E MAQEDONISË (TRANSFORMIMET

EKONOMIKE DHE DECENTRALIZIMI) ............................................................................................ 41 DECENTRALIZIMI FISKAL DHE SFIDAT E ZHVILLIMIT EKONOMIK LOKAL ................................... 43

1. Hyrje ............................................................................................................. 43 2. Decentralizimi vs. efiçienca? .......................................................................... 43 3. Burimet e financimit të kompetencave lokale -

gjendja dhe “perspektiva” ......................................................................................... 47 4. Decentralizimi funksional ndërmjet qeverisë qendrore dhe atyre lokale - mundësi e

re për dalje nga “rruga e humbur ekonomike” e vendit ................................................ 50 Çka na mbetet tjetër? ........................................................................................ 51

NDIKIMI I INTEGRIMEVE EKONOMIKE RAJONALE NË ZHVILLIMIN E EKONOMISË SE MAQEDONISË ................................................................................................................................................. 55

Fillet e para të bashkëpunimit midis Maqedonisë dhe Bashkimit Europian ............ 58 Anëtarësimi i Maqedonisë në BE - sfida dhe prioriteti i saj kryesor ........................ 62 Përfundim ......................................................................................................... 71

SEKTORI JOFORMAL EKONOMIK - NJË KËRCËNIM SERIOZ PËR ZHVILLIMIN EKONOMIK DHE ASPIRATAT INTEGRUESE TË VENDEVE NË TRANZICION .................................................................. 73

Si funksionuan institucionet shtetërore në periudhën e deritashme tranzitore? .... 73 Ekonomia joformale dhe evazioni fiskal - pasojë e tranzicionit

ekonomik të pasuksesshëm ...................................................................................... 74 Definimi i sektorit joformal ................................................................................. 77 Cili është relacioni i pagesave paralele dhe i sektorit ilegal ekonomik? ................ 80 Ndikimet e sektorit ilegal ekonomik në rritën ekonomike, në sektorin buxhetor dhe në

tregun e punës ......................................................................................................... 84 Vlerësimet përfundimtare .................................................................................. 89


7

Literatura e konsultuar: ..................................................................................... 91 ORGANIZIMI INSTITUCIONAL DHE PLANIFIKIMI STRATEGJIK

I ZHVILLIMIT EKONOMIK LOKAL ................................................................................................... 93 Organizimi institucional për zhvillimin ekonomik lokal.......................................... 94 Procesi i planifikimit strategjik i zhvillimit ekonomik lokal ................................... 96

INTEGRIMI EUROATLANTIK I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË: NDRYSHIMET KUSHTETUESE DHE HARMONIZIMI JURIDIK ........................................................... 101

Hyrje ............................................................................................................... 101 1. Harmonizimi i ligjshmërisë në Republikës e Maqedonisë me të drejtën e Bashkimit

Europian ................................................................................................................ 103 Ndryshimet e Kushtetutës të Republikës së Maqedonisë të ndërlidhura me

anëtarësimin në BE ................................................................................................ 107 Përfundim ....................................................................................................... 109 Bibliografia ..................................................................................................... 111

PLOTËSIMI I KRITEREVE POLITIKE SI KUSHT I DOMOSDOSHËM PËR INTEGRIMIN E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË BE ............................................................................................................ 113

SFIDAT E MENAXHIMIT TË RI KOMUNAL .............................................................................. 121 Hyrje ............................................................................................................... 121 Bazat ligjore dhe dokumentet strategjike për procesin e decentralizimit në

Republikën e Maqedonisë ....................................................................................... 122 Qëllimet themelore të reformimit të pushtetit nga ai qendror

në nivelin lokal ....................................................................................................... 123 Menaxhimi i ri komunal - integrimi i brendshëm

dhe adaptimi i jashtëm ........................................................................................... 125 Përfundim ....................................................................................................... 127

III. PROCESET INTEGRUESE EUROATLANTIKE DHE MAQEDONIA ............................................ 129 (KORRUPSIONI - PENGESË PËR INTEGRIMIN E MAQEDONISË NË BE DHE NATO) ... 129

RËNDËSIA E PRIVATIZIMIT PËR INTEGRIMIN E MAQEDONISË NË BASHKIMIN EUROPIAN ........ 131 Hyrje ............................................................................................................... 131 1. Konteksti i privatizimit në Maqedoni ............................................................. 132 2. Marrëdhëniet me BE-në dhe privatizimi ......................................................... 133 Bibliografia ..................................................................................................... 136

DISA KARAKTERISTIKA TË KORRUPSIONIT NË MAQEDONI DHE PARANDALIMI I TIJ ............................................................................................................ 139

1. Kuptimi i korrupsionit .................................................................................. 139 2. Ndërkombëtarizimi i korrupsionit .................................................................. 140 3. Disa karakteristika themelore të korrupsionit ................................................ 142 4. Korrupsioni në Maqedoni ............................................................................. 142 5. Disa masa në parandalimin e korrupsionit ..................................................... 144 Përfundime ..................................................................................................... 147 Bibliografia ..................................................................................................... 148

NDRYSHIMET SOCIALE DHE KORRUPSIONI NË VENDET NË TRANZICION ................................ 149 1.1 Hyrje ......................................................................................................... 149 1.2 Korrupsioni - pengesë dhe frenim i shoqërisë qytetare .................................. 153 1.3 Maqedonia dhe korrupsioni ........................................................................ 160 1.4 Rekomandime mbi luftimin e korrupsionit: .................................................. 161


8

1.5 Përfundim ................................................................................................. 162 Literatura: ...................................................................................................... 163

PROBLEMET E ZBULIMIT DHE TË LUFTIMIT TË KORRUPSIONIT .............................................. 165 KORNIZA NDËRKOMBËTARE JURIDIKE

E LUFTËS KUNDËR KORRUPSIONIT ....................................................................................... 177 Hyrje ............................................................................................................... 177

KORRUPSIONI I PERSONAVE ZYRTARË SI KËRCËNIM SERIOZ PËR SHTETIN E SË DREJTËS NË MAQEDONI ........................................................................... 199

I. Përkufizimi i korrupsionit .............................................................................. 201 II. Shenjat e forta dyshuese në sajë të të cilave mund të hetohet korrupsioni i

personave zyrtarë ................................................................................................... 205 III. Disa forma praktike të korrupsionit të personave zyrtarë ............................... 208 IV. Legjislacioni i antikorrupsionit në vendet e zhvilluara

dhe në vendet në tranzicion (shqyrtime krahasuese) ................................................. 210 Shqyrtimet përfundimtare ................................................................................ 214 Bibliografia ..................................................................................................... 217

BASHKËPUNIMI RAJONAL DHE LUFTA KUNDËR KORRUPSIONIT - PJESË E STANDARDEVE PËR INKUADRIM NË BE DHE NATO .................................................................................................... 219

Hyrje ............................................................................................................... 219 Bashkëpunimi regjional i Maqedonisë në luftë kundër korrupsionit - pjesë e

standardeve për inkuadrim në BE dhe NATO ............................................................. 220 Përkufizimi i krimit të organizuar ...................................................................... 225 Cilat janë pasojat e korrupsionit? ..................................................................... 226 Parandalimi dhe ndalimi i krimit të organizuar ................................................... 227 Përfundim ....................................................................................................... 229

ASPEKTET SOCIOLOGJIKE TË KRIMINALITETIT TË ORGANIZUAR DHE KORRUPSIONI ............... 231 NGOS AND THEIR EFFECTS IN ACCOUNTABILITY RELATIONS ............................... 237 The Roles Defined ............................................................................................ 238 How NGOs Promote National Accountability

in Development Assistance ................................................................................. 239 How NGOs Promote International Accountability

in Development Assistance ..................................................................................... 241 The Dark Side .................................................................................................. 242

SIGURIA E DËSHMITARËVE DHE E VIKTIMAVE NË LËNDËT E KRIMINALITETIT TË ORGANIZUAR PËR VEPRËN PENALE TREGTI ME NJERËZ .......................................................................................... 245

Mendime dhe parashikime përfundimtare ......................................................... 253 SHTOJCË .......................................................................................................................... 265


9

FOREWORD

The European Union is a community of rights and values setting clear standards for its member countries. The fulfillment of European standards is guaranteed by the institutions of the EU. The rules are laid out in the Communi-ty treaties and the “aquis communautaire” in detail and their implementation is executed by the member states and controlled by the European institutions. Thus it goes without saying that the EU expects from those countries that aspire to become members of this community to take over the European standards, first and most important the so called “Copenhagen Criteria”. They demand be-sides other things:

“Stability of institutions guaranteeing democracy, the rule of law, hu-man rights and respect for and protection of minorities.” In December 1995 the membership criteria was defined more precisely. The appropriate adjustment of the administrative structures of candidate countries was becoming a precondi-tion. The European Community legislation has to be reflected in national legis-lation. Therefore it is crucial that the revised national legislation be implemen-ted effectively through appropriate administrative and judicial structures. The NATO is in principal following the same political criteria.

The question for Macedonia was and still is to what extent these criteria have already been met. Let me quote in this regard Andras Bozoki analyzing the experience of Central-Eastern-Europe: „The experience of citizens from post-socialist transforming countries with the state institutions is often a diffe-rent one. They had to learn that institutions sometimes don’t play the role they should play. Informal practices often ruled the political fate of their country.” This description might be familiar to citizens from Macedonia too. I continue the quotation: „In the accession countries of 2004 a phenomena emerged, that was connected to the way and style the political elites of their country had ma-naged the transformation process after 1990 and how they made the accession process towards the EU an elite driven process. While the public support for EU-membership was higher than in Western European countries, the voter tur-nout in the accession referenda was usually below 50%. The citizen’s trust in democratic processes and political culture were obviously benchmarks that have not yet been met. Observers have been speaking about a “simulated sup-port to the accession”. The consequence is a “Membership without affiliation.” If Macedonia wants to avoid a similar scenario, the core values of the European Union will have to be implemented in its very practical and institutional sense so that citizens will be able to realize the effects in their daily life. This is a ra-ther difficult task, but it is worth trying.


10

In 2005 and 2006, together with the Association of Intellectuals ”De-mocratic Club” and the SEE University Tetovo we organized three roundtables with the title “Euro Atlantic integration processes and the Republic of Ma-cedonia”, to debate different aspects of this process among scholars and stu-dents. Besides the SEE University there have been involved researchers from the European University Skopje, the Tetovo state University and the University St. Cyrill and Methodius in Skopje.

On behalf of the Friedrich-Ebert-Stiftung I want to thank Dr. Nazmi Maliqi, President of the Association of Intellectuals - ”Democratic Club” and Prof. Dr. Alejdin Abazi, Rector of SEE University Tetovo, for their engagement to make possible this public dialogue. I am glad that our Foundation could assist in making this step towards better public understanding and awareness of the accession process and the reform needs for Macedonia.

Stefan Dehnert Friedrich-Ebert-Stiftung, Shkup


11

I. PROCESET E INTEGRIMIT EUROATLANTIK DHE REPUBLIKA E MAQEDONISË

- KRITERET POLITIKE

(Seminar i mbajtur në lokalet e Universitetit të Europës

Juglindore në Tetovë më 30 mars 2005)

Referate:

• Prof. Dr. Blerim Reka, Përvoja e përafërt regjionale e vendeve të Ballkanit Perëndimor për integrim në UE (2000 - 2005)

• Prof. Dr. Mirjana Maleska, Sistemi shkëmbimit të pushtetit (power-sha-ring) - (Maqedonia pas Marrëveshjes Kornizë të Ohrit dhe amendamentet kushtetuese)

• Prof. Dr. Lidija Georgieva, Parandalimi i konflikteve: nga ideja drejt kultu-rës për parandalimin e konflikteve në Maqedoni

• Mr. Arta Ibrahimi, Stabilizimi dhe asocimi, arritjet dhe sfidat: përvojat e Maqedonisë

• Doc. Dr. Nazmi Maliqi, Implementimi i Marrëveshjes së Ohrit - pjesë e stan-dardeve për anëtarësimin e Maqedonisë në NATO


12


13

Prof. Dr. Blerim Reka 1

“RECENT REGIONAL EXPERIENCE OF THE COUNTRIES OF WESTERN BALKAN TOWARDS EU

INTEGRATION: 2000-2005”

Abstract

After five years from the inauguration of the new policy document of Eu-ropean Union for Western Balkan, (“Solana- Patten Report”, 2000), there is the time to analyse the achievement and the failure at national and regional level, and the experience of each countries towards their possible membership in EU.

In my presentation I will be more focused on national and regional le-vel, and present here the past political and legal development in the countries of Western Balkans, in their road map towards EU membership, and propose possible recommendations.

My recommendations are based also on comparative regional analysis of political developments and legislative harmonization with EU law of follo-wing countries: Macedonia, Albania, and Kosova, 1).

In my presentation I will recapitulate the past political development and the process of legislative harmonization of the countries of Western Balkans, and offer possible elements for legislative reform of SEE countries.

I. Political and legal development in the countries of Western Balkans

Apart from their former communist political background and mono-par-tial legal system, today Western Balkan is a region with various political status and legal regimes. From independent and sovereign states; to semi- indepen-dent; and internationally governed societies.

From countries in pre-accession phase, (Macedonia), to candidate of SAA process, (Albania) further one, society within STM mechanism of Euro-pean Commission, (Kosova), and finally state which are out of all integrative mechanism with EU, (Serbia and Montenegro).

1 Author is Pro- Rector for Research at South East European University, Tetova, (Macedonia) as well as professor of EU Law, EU Policies and Institutions, European Studies and International Law at SEEU and University of Prishtina. He is author of 13 books in these fields.


14

There are also different state- building models: Albania, as a state with various internal problems; Macedonia a state with most advanced status in Western Balkan toward EU integration process; Bosnia and Herzegovina as a country searching its own state identity; Serbia and Montenegro, as un-certain union, until beginning of 2006, with Montenegro as a micro-state in the ma-king, and Kosova as a de-facto state. 2)

These countries had different political and legal pre-conditions to full fill before become full-member of EU.

Politically: Bosnia should implement Dayton Peace Agreement; Kosova to full fill standards and implement UN SCR 1244/99, and Macedonia to imple-ment Ohrid Peace Framework Agreement.

Legally: Albania and Macedonia, are in the process of reform of their national legislative system within SAA process; Bosna and Herzegovina and Kosova developed special legislative model within EU standards based under supervision of international administration; and Serbia and Montenegro are still in the process of beginning their legislative reform within EU law. 3)

The most advanced countries of the region translated just 2- 3.000 pages from total 80.000 pages of EU law, some of them even did not started yet this process. Approximately, each country have to adopt, or to change at least 600 laws in order to legally compatible with EU legislation, which is not easy task.

II. Possible elements for legislative reform in SEEU Countries

Based on this regional experience, in order to achieve their strategic

goal to be member of EU, a legislative reform should be based on the following principles:

• Establishing the rule of law; • Ensuring the certainty of law; • Creating the legal infrastructure for functioning a market economy; • Ensuring the compatibility of national legislation with EU law, and • Taking into account regional experience of legislative harmoniza-

tion with EU law. Legislative action, based on these basic principles should be guided by

the following policies 3): - The rule of law must be established in order to achieve peaceful life

and co-existence of the people, and to guarantee to each inhabitant the protec-tion of his/her personal rights.

- Certainty of law must be achieved and in order to allow everybody to determine the scope of his/her rights and duties.


15

- The legal requirements for the functioning of a market economy must be established as quickly as possible.

- A functioning market economy requires on the legal level primarily: - clarification, assurance and protection of the rights and duties of every

market participant; and - promotion and protection of transactions concluded bet-

ween market participants for the exchange of goods, servi-ces and capital.

- In order to facilitate the indispensable trans-border transfer of goods, services and capital, the improvement of the le-gal regime should take into account, and keep as much as possible in harmony with, the legal developments in the neighbouring

- Such conformity is also desirable with respect to the relevant legal rules enacted in the European Union in order to facilitate trade and investment with its present member countries as well as those countries which are in the process of acceding to the Communities.

So, based on what was said, in the countries of Western Balkan, the possible orientation of the legislative reform could be concentrated in the following elements:

- Each national legislation should be compatible with EU law;

- Each country should take into account new legislation and the best legal

experience in the region ;

- Each country should also take all the best comparative legislative examples from the national legislation in Europe;

- Each country should accept only the tested legislative example, and not

every new legislative solution;

- Each country should draft: short, comprehensive, and concise laws easy for implementation in the practice.4)


16

NOTES:

1) See more: Prof. Dr. Blerim Reka: ”Toward legislative compatibility of the Western Balkan with EU”, presented at regional conference on legislative harmonization of countries of West Balkans, Prishtina 8-9 March, 2003; (Euro- Atlantic Review, KIEAI, Vol. III, No 13/2003, p. 9-10)

2) More about it: Jacques Rupnik: “Europe’ s Challenges in the Bal-kans”, (CEPS Europa South-East Monitor, issue 61, January 2005, p.3; see also: Speech of Olli Rehn on enlargement process, at European Parlaement Foreign Affairs Committee, Brussels, 18 January 2005)

3) See about it: Blerim Reka: EU Law, KIEAI, Prishtina, 2000; Blerim Reka - Arta Ibrahimi: European Studies, SEE University, Tetova, 2004

4) See more: Prof.Dr.U.Drobnig &Dr.Ch.Jessel-Holst: ”Recommenda-tions for the reform of the civil and commercial law in Kosovo”, Max-Planck Institute fur auslandisches and internationals privat recht”, Hamburg, 2001; Euro - Atlantic Review, KIEAI, Prishtina, Vol.II, No.2/ 2002

5) See more: J. Staats: “Legal framework for administration of the justi-ce in Kosovo”, (Euro-Atlantic Review, Vol.II, No.2/ 2002, KIEAI, Prishtina, 2002)


17

Prof.dr. Mirjana Maleska, Fakulteti i Administratës Publike, UEJL, Tetovë

SISTEMI SHKËMBIMIT TË PUSHTETIT (POWER-SHARING)

(Maqedonia pas Marrëveshjes paqësore të Ohrit dhe amendamentet kushtetuese)

Marrëveshja paqësore e Ohrit dhe amendamentet kushtetuese në masë të konsiderueshme e ndryshuan kornizën demokratike të sistemit të mëparshëm të vendit tonë. Tanimë është hequr dorë nga e ashtuquajtura demokraci Vesminis-tere e vendosur me kushtetutën e vitit 1991, e cila në fakt e favorizonte shumi-cën. Si pasojë e konfliktit luftarak të vitit 2001 dhe nën presion të bashkësisë ndërkombëtare, u rivendos modeli i cili në teorinë politike përcaktohet si "shkëmbimi i pushtetit "(power-sharing), i cili në fakt duhet të krijojë paqe ndëretnike, më tepër stabilitet dhe siguri në vend. Vallë, a e dha provimin e yij ky model në këto vite dhe çka mund të pritet në të ardhmen?

Në dhjetë vitet e fundit, madje edhe më gjatë, ndodhitë në rajon dhe në vendin tonë u zhvilluan me një dinamikë me shpejtësi të paparë. Teoria shoqë-rore te ne nuk arriti ta mbajë hapin me kohën, andaj dështoi plotësisht në sqari-min e fenomeneve. Përskaj arsimimit të dobët, pjesa më e madhe e fajit ishte për shkak të euforisë nacionaliste e cila e kaploi regjionin duke nxitur në disa pika edhe pasoja tragjike. Te ne as Universiteti, si një mjedis që duhej të hapë-ronte me objektivitet dhe paanshmëri, nuk arriti që të ndërtohej jashtë politikës së nacionalizmit e cila dominonte në të kaluarën. Kështu, numri më i madh i in-telektualëve të Universitetit e favorizonte modelin “e shoqërisë qytetare”, në të cilën të gjithë janë të barabartë dhe në të cilën nuk ka vend për të drejtat kolek-tive dhe të drejtat e pakicave, si dhe për kurrfarë aranzhmanesh, përveç për de-mokracinë e shumicës. Në të vërtetë rreth këtij modeli u tubuan të gjitha forcat intelektuale politike të cilat synonin ruajtjen status qos-ë, respektivisht mbajtjen e sistemit ekzistues të diskriminimit.

Si kundrohet në teoritë politike i ashtuquajturi sistemi “i shkëmbimit të pushtetit” (power-sharing) dhe a është zbatuar ai në mesin tonë? A shfaqi ai përparësi ndaj modelit të shumicës?

"Shkëmbimi i pushtetit" ose sistemi power-sharing definohet si praktikë në të cilën institucionet rezultojnë me koalicionet qeveritare të zgjeruara të cilat


18

marrë në përgjithësi janë inkluzive për të gjitha grupet më të mëdha etnike në shoqëri. Ky është sistem që duhet t’i promovojë parimet të cilat shpesh edhe kundërshtohen, siç është e drejta vetëvendosjes nacionale, nga njëra anë, dhe demokracia e cila e vë theksin në të drejtat dhe liritë individuale dhe kolektive, nga ana tjetër. Thënë ndryshe, shtetet jodemokratike mbrohen nga orvatjet nga secesioni me metoda të dhunshme, ndërsa demokracitë nuk e kanë një mbrojtje të tillë. Atje vërtet është problem i madh që të respektohen parimet demokratike dhe në të njëjtën kohë të pamundësohet secesioni. Profesori amerikan nga Har-vardi që njëherazi është edhe senator, Patrik Mojnihen, në "Pandemonium ose etnicitetet në politikën ndërkombëtare" duke shkruar për se e drejta vetëvendos-jes deri në ndarje ka kufij në politikën ndërkombëtare. Kjo në esencë është e përkufizuar një parim të rëndësishëm për mosndryshimin e kufijve me forcë.

Këtë botëkuptim e vërteton praktika në marrëdhëniet ndërkombëtare. Edhe përskaj proliferimit të shteteve të reja të pavarura të cilat u krijuan pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, është më se e besueshme se të drejtën për vetë-vendosje deri në ndarje nuk do ta realizojë secili grup etnik. Sa i përket Ballka-nit, nga seria e luftërave brutale qytetare dhe e intervenimeve të tjera, SHBA-të dhe UE janë të kujdesshme kur bëhet fjalë për të drejtën e vetëvendosjes dhe qëndrojnë në parimin e mosndryshueshmërisë së kufijve me forcë. Si "lojtarë" të rëndësishëm ndërkombëtarë, ata ndaj konflikteve të dhunshme etnike në sho-qëritë të cilat janë etnikisht të ndara (Bosnja, Kosova, Maqedonia), përgjigjen me modelin e "shkëmbimit të pushtetit".

Nuk do të ishte asgjë e re nëse thuhet se demokracia është proces i vësh-tirë në shoqëritë e ndara etnike. Si të sigurohet lojaliteti te të gjitha grupet që je-tojnë në vend në momentet e shpërndarjes së shteteve të ndërlikuara dhe kur ndodh formimi i shteteve më të vogla nacionale? Si të sigurohet legjitimiteti i sistemit dhe njëherazi edhe efikasiteti i tij?

Liritë politike, ashtu siç ndodhi në hapësirat e Jugosllavisë së dikursh-me, në vend të demokracisë dhe tolerancës mund të krijojnë nacionalizëm dhe dezintegrim. Ky proces nuk ndalet vetëm në kufijtë e shteteve nacionale, por ka prirje të shpërndahet edhe te fqinjët, sepse kufijtë shtetërorë, veçmas në Ball-kan, nuk i ndjekin "kufijtë" etnikë. Ai në fillim të viteve të nëntëdhjeta të she-kullit XX e ndezi mbarë regjionin. Për fat të mirë, atëherë Maqedonia iu shmang konfliktit etnik. Ai u paraqit më vonë kur nacionalizmi në Ballkan tani në masë të madhe ishte në rënie.

Në vitin1999 intervenimi i NATO-s në Kosovë kishte një efekt të rën-dësishëm. Për shkak të sigurisë së dobët në kufirin ndërmjet Maqedonisë dhe Kosovës konflikti u shpërnda edhe në Maqedoni. Kësaj duhet t’ia shtojmë edhe pakënaqësinë e bashkësisë nacionale shqiptare në Maqedoni, përfaqësuesit po-litikë të së cilës në Prizren i dhanë legjitimitet rezistencës së armatosur (UÇK-së), duke e nënshkruar Deklaratën e Prizrenit. Demokracia ekskluzive e shumi-


19

cës u ndryshua me aranzhmane politike të reja kushtetuese të quajtura shkëm-bim i pushtetit, që u vendos me 13 gusht në Ohër, ndërsa u implementua përmes procedurës së amendamenteve. Kështu u hap një faqe e re e historisë politike kushtetuese të vendit.

Njëzet vjet para se të gufonin konfliktet e përgjakshme etnike në Ball-kan, politologu amerikan Liphard në librin "Demokracia në shoqëritë plurale" shkruante se demokracia e shumicës në shoqëritë e ndara etnike jo vetëm që është jo e drejtë, por edhe rrezikshme, sepse në të çdoherë përjashtohen grupet më të vogla etnike që të kenë qasje në pushtet. Liphardi, si amerikan me prej-ardhje holandeze, ishte i inspiruar nga konfliktet e katolikëve dhe protestantëve në atdheun tij të lindjes në Holandë, si dhe nga historia e luftës dhe paqes në Belgjikë dhe Zvicër. Ai i studioi sistemet politike të këtyre vendeve dhe mëny-rat se si u ballafaquan ato me konfliktet religjioze dhe me ndërtimin e modelit konsicional ose të demokracisë me marrëveshje (kontraktuar). Modeli "i shkëmbimit të pushtetit", të cilin e kemi edhe ne sot, në masë të madhe mbështetet në modelin e krijuar nga Liphardi. Kuptohet, ky model nuk është ilaç i çudirave (panacea) për çdo situatë. Megjithatë është pranuar ideja e tij nismëtare se është jodemokratike, madje edhe rrezik, që bashkësitë e pakicave etnike çdoherë të jenë të përjashtuara nga pjesëmarrja e tyre në instrumentet e pushtetit. Për këtë Liphardi si shembull i propozon disa elemente të demokracisë konsicionale të cilat e kufizojnë sundimin e shumicës: 1. Koalicioni i zgjeruar ose multietnik që parasheh që të gjitha partitë politike relevante ta ndajnë pushtetin; 2. Përfaqësimi proporcional, respektivisht modeli proporcional zgjedhor; 3. Raporti më i balancuar ndërmjet trupit të ekzekutivit dhe legjislativit. 4. Vetoja për pakicat në lidhje me çështje të caktuara që kanë të bëjnë me identitetin, kulturën dhe arsimin e pakicave etj.

Autorë të tjerë të njohur në këtë lëmi, si për shembull D. Horovic, po ashtu mendojnë se sundimi i shumicës në shoqëritë multietnike duhet të jets i kufizuar që mos të nxiten konflikte etnike. Ai si shembull i propozon disa ins-trumente politike për reduktimin e konfliktit etnik, si: kryesia lëvizëse; formimi i koalicionit të zgjeruar; sistemi proporcional zgjedhor i cili shkon në drejtim të një politike më të matur; krijimi i koalicioneve të cilat në paraqitjet e tyre para votuesit me përkatësi të ndryshme etnike janë më të matur në politikën e tyre; kushtëzimi i koalicioneve me votat e zgjedhësve, si dhe përkushtimi i tyre për ndërtimin e shoqërisë multietnike; sjellja e preferencave politike, si për shem-bull, kuotat, përfaqësimi i drejtë i bashkësive në organet e pushtetit etj.

Dallimi ndërmjet Liphardit dhe Horovicit qëndron në pikëpamje të frag-mentimit vertikal të shoqërisë si mënyrë për reduktimin e konflikteve ndëretni-ke. Derisa Liphardi preferon rregullimin federal dhe bikameralizëm të balan-cuar, Horovici mendon se ky instrument mund të jetë kapsulë iniciale në frag-mentimin e mëtutjeshëm të shoqërisë, madje deri në shpërndarjen e plotë të saj.


20

Edhe pse ai pajtohet se shpërndarja e ndikimit nga niveli nacional në atë lokal do ta pamundësojë koncentrimin e saj në duar të një grupi etnik, të shumicës, megjithatë mendon se federalizmi dhe autonomia regjionale patjetër duhet të kenë kufij të përcaktuar që mos të keqpërdoren për qëllime secesioniste. Kjo nënkupton se pushteti qendror do ta ruajë kontrollin e fundit në pushtetin regjio-nal, ndërsa ai autonom u jepet të gjitha regjioneve, pra jo vetëm atyre për të ci-lët parashikohet se do të ndahen nga shteti. Përskaj kësaj, propozohet të përfor-cohen të gjitha ato interesa specifike që i kanë grupet në shtetin e përbashkët si: mirëqenia, prosperiteti ekonomik, kultivimi i veçorive nacionale, kujdesi shtesë i shtetit për zhvillim më të shpejtë të këtyre territoreve etj.

Nëse analizohet sistemi “i shkëmbimit të ndikimit” të cilin e fituam me Marrëveshjen paqësore të Ohrit dhe me amendamentet kushtetuese, lirisht mund të konstatojmë se në masë të madhe janë aprovuar parimet, institucionet dhe politikat të cilat i propozonin Liphardi dhe Horovici. Tanimë ekziston shembulli tradicional si pëlqim joformal, se Qeveritë në Maqedoni janë politike, por edhe me koalicione etnike; sistemi partiak është multipartiak dhe multidi-mensional; sistemi zgjedhor i shumicës dhe i kombinuar (i shumicës dhe pro-porcional) tanimë ka kaluar në përfaqësimin e pastër proporcional (përjashtim bëjnë prefektët e komunave të cilët zgjidhen sipas sistemit zgjedhor të shumi-cës); ekziston e drejta për veton e pakicave në Kuvendin e Maqedonisë, si dhe këshillat e komunave; pushteti është i shpërndarë; në vijim e sipër është edhe procesi për decentralizimin e tij me të cilin do të vendoset ndikim më i madh i bashkësisë etnike shqiptare; udhëhiqen politika preferenciale për përfaqësim të drejtë të bashkësive në administratë, ushtri, polici, gjyqësi etj.; janë formuar fa-kultete në gjuhën shqipe, janë miratuar kuota për qasje më të drejtë në shkolli-min sipëror për pakicat në gjuhën maqedonase; atje ku është e koncentruar po-pullata e bashkësive etnike që janë pakicë ekziston politika për zhvillimin e ko-munave më pak të zhvilluara, edhe pse ndoshta jo mjaft efikase, etj. Kuptohet, ky nuk është proces i kryer, por drejtimi është i mirë.

Vallë këto parime dhe politika mbi të cilat bazohet sistemi ynë politik i shkëmbimit të pushtetit a prodhuan më tepër stabilitet dhe siguri? Krijohet për-shtypje se është ashtu. Viteve të fundit nuk kishte ndonjë krizë më të madhe në baza ndëretnike. Madje, edhe referendumi që e kundërshtonte ndikimin më të madh të bashkësisë etnike shqiptare në nivelin lokal, përfundoi pa sukses.

Atëherë cilat janë parashikimet për funksionimin e modelit "të shkëmbimit të pushtetit"?


21

1. Prania, presioni, aktiviteti diplomatik e mekanizma të tjera të bash-kësisë ndërkombëtare si duket kishin rol vendimtar. Historia nga e kaluara tre-gon se shtetet ballkanike kanë lidhur shumë marrëveshje të ndërsjella, por as-njërën nuk e kanë respektuar. Vetëm forca më e madhe se forca e tyre ka mun-dur t’i detyrojë këto kombe t’i respektojnë marrëveshjet e ndërsjella. Sot kjo gjendje është ndryshuar në drejtim pozitiv. Intervenimet e NATO-s në Ballkan (Bosnjë, Kosovë, Maqedoni), si dhe iniciativat e UE-së krijuan kushte për paqe dhe zhvillim të marrëdhënieve ndërfqinjësore. Angazhimi afatgjatë i bashkësisë ndërkombëtare edhe më tutje do jetë kusht për suksesin e projekteve për "Shkëmbimin e pushtetit", siç është ai në Maqedoni.

2. Njëra ndër kritikat themelore e cila i drejtohet modelit konsocional është se ai redukton tejmase demokracinë duke u mbështetur vetëm në marrë-veshjet në mes elitave. Vallë, çka nëse haptas ose në vazhdimësi elitat nuk dë-shirojnë kompromis ose marrëveshje? Çka nëse ato në vazhdimësi punojnë në shkatërrimin e shtetit? Si ky model, nga marrëveshja në mes elitave, të bëhet projekt për të gjithë qytetarët e vendit? Politika në këto 3-4 vite i dha disa përgjigje. Nëse elitat politike janë të matura në veprimet dhe paraqitjet e tyre, ky projekt ka gjasa të bëhet projekt i të gjithë qytetarëve në vend. Në të kundër-tën nuk është i mundur, sepse vet modeli në vetvete e ka ndërtuar krizën dhe vendimet për kriza. Si ashtu?

3. Modeli i "shkëmbimit të pushtetit", i cili buroi nga kriza luftarake dhe marrëveshja paqësore me çka përfundoi konflikti luftarak, në fakt e pranoi ndarjen e shoqërisë në baza të vijave etnike. Në të njëjtën kohë bëhen orvatje që me modelin e ri të tejkalohet ndarja etnike. Modeli "i shkëmbimit të pushtetit" përmban në vete elemente si të dezintegrimit, ashtu edhe të integrimit. Gjithë kjo varet nga maturia e qytetarëve dhe politikanëve, si dhe nga vendosmëria se jeta e përbashkët është e mundur me vendime të dëshiruara. Për shembull, e drejta e vetos, e cila është paraparë haptazi me kushtetutë jo vetëm për çështjet e zhvillimit kulturor dhe për identitetin e bashkësive etnike, por edhe për çësht-jet territoriale, si për shembull për kufijtë e komunave etj. Kjo është e drejtë e cila mund të keqpërdoret dhe të nxisë bllokada në procesin e vendosjes, me këtë edhe krizë, si në nivel nacional, ashtu edhe në nivel komunal, ku tani këtë të drejtë e kanë bashkësitë që mbetën pakicë. Rreziku qëndron në atë se vetoja e pakicës mund të keqpërdoret nëse përdoret shpesh edhe si instrument për reali-zimin e ndonjë politike nacionale.

4. Në anën tjetër është e mundur që shumica haptazi ose heshtazi t’i

injorojë nevojat e pakicave dhe me këtë ta pengojë procesin e integrimit të tyre në shoqëri, veçmas për atë se shumica llogarit se modeli "i shkëmbimit të push-tetit" është imponuar me forcë. Keqpërdorimi i vetos nga ana e pakicës dhe ops-trukcioni ndaj reformave nga shumica, mund të sjellë deri te bllokimi i sistemit


22

të vendosjes dhe deri te krizat e vazhdueshme të mundimshme të cilat do ta kthejnë vendin prapa.

Për fat të keq, demokracia në vetvete e ka edhe dobësinë të cilën mund ta shlyejnë atë: në zgjedhje, nëse në pushtet vijnë partitë politike dhe liderët të cilët janë të pamatur dhe ekstrem në sigurinë e interesave nacionale të shumi-cës; politika në atë rast nuk është asgjë tjetër, përveçse rrugë drejt pushtetit që të sendërtohet një qëllimi i tillë; partitë politike dhe liderët e tyre nuk përmbahen edhe nga keqpërdorimi i ndjenjave nacionale të qytetarëve, siç treguan edhe zgjedhjet e fundit lokale. Për fat, forca e nacionalizmit sot është dobësuar dhe asnjëra nga rrethanat ndërkombëtare nuk shkon në llogari të tij. Megjithatë, nuk përjashtohet mundësia që në të ardhmen të jenë dy hapa përpara e një prapa dhe anasjelltas, nga çka varet tempoja me të cilën ky vend do të inkuadrohet në një familje më të gjerë europiane të shteteve e të popujve. Do të ishte mirë për të gjithë të orvateshim që të kemi sa më pak hapa prapa.


23

Doc. Dr. Nazmi Maliqi Drejtor i Qendrës për Hulumtime në AP, UEJL, Tetovë

IMPLEMENTIMI I MARRËVESHJES SË OHRIT SI PJESË E STANDARDEVE PËR ANËTARËSIMIN

E MAQEDONISË NË NATO

Hyrje

Hulumtimet në temën afrimi i Maqedonisë në NATO e kanë rëndësinë e tyre teorike shkencore për formimin e qëndrimit shkencor për arsyetimin e pro-ceseve integruese euroatlantike, të cilat e çojnë vendin në anëtarësimin e plotë në NATO. Në këtë punim janë hulumtuar mundësitë për afrimin e Maqedonisë në NATO, me theks të posaçëm në implementimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit duke i respektuar normat, vlerat dhe standardet të cilat në masë të madhe e stimulojnë stabilitetin e brendshëm politik dhe ekonomik dhe po aq nxisin projekte për bashkëpunim regjional.

Në parashtrimin e këtij fenomeni shoqëror janë marrë në konsideratë botëkuptimet bashkëkohore për politikën dhe marrëdhëniet ndërkombëtare, pro-ceset demokratike dhe respektimi i të drejtave të njeriut, bashkëpunimi regjional dhe stabiliteti i qëndrueshëm i brendshëm dhe regjional, si dhe botëkuptimet e qarta për integrimet euroatlantike si projekt real për integrimin e Maqedonisë në NATO. Është fakt se në proceset integruese euroatlantike janë të pranishme ma-rrëdhëniet konkurruese ndërmjet shteteve për anëtarësimin e tyre që megjithatë janë të detyruara të bashkëpunojnë për ndërtimin e marrëdhënieve ndërshtetëro-re të mirëbesimit reciprok të bazuar në standardet që ofrohen nga NATO. Në konceptin bashkëkohor për zbatueshmërinë e integrimeve me rëndësi të veçantë është kuptimi për rolin "ndërvarësisë në marrëdhëniet ndërkombëtare" që para-qet ndikim fundamental edhe për NATO-n dhe për proceset integruese.

Për jetësimin e interesave strategjike për anëtarësimin e saj në strukturat euroatlantike në NATO dhe BE, Republika e Maqedonisë i definon vlerat për bashkëpunim regjional, si dhe për bashkëpunim me fqinjët, kjo si nxitje theme-lore e bashkëpunimit regjional, që mundet të arrihet përmes bashkëpunimit po-litik, ekonomik, kulturor, arsimor dhe përmes llojeve të tjera të bashkëpunimit, si të atij bilateral dhe regjional. Me këtë do të vendosej dialogu në disa nivele dhe do të krijoheshin më tepër mundësi për besimin më të madh në ofrimin e popujve që jetojnë në shtetet e Europës Juglindore. Kjo e nënkupton aktivitetin


24

diplomatik për dialog në përkufizimin e vlerave të përbashkëta të cilat do të kri-jonin ambient për stabilitet të brendshëm dhe bashkëpunim regjional.

Korniza normative për përgatitjet e Maqedonisë për anëtarësim në NATO (1993-2005)

Për të u kuptuar drejt proceset integruese euroatlantike në kushtet objek-tive duke u bazuar në kornizat kushtetuese për afrimin e Maqedonisë në NATO, në vazhdimësi duhet të sqarohet edhe rëndësia e integrimit të brendshëm, si dhe roli i organizatave ndërkombëtare paqësore në këto periudha të kaluara të mbështetura në politikën euroatlantike. Në këtë kontekst vëmendje të posaçme duhet t’i kushtohet çështjes sesi ishte bashkëpunimi ndërmejt Republikës së Maqedonisë dhe NATO-s - si bashkepunim i sëndërtuar përmes mekanizmave vijues:

• Plani Aksionar për Anëtarësim (MAP), • Plani Aksionar i Këshillit të Partneritetit Euroatlantik, • Iniciativa e NATO-s për Europën Juglindore, • Procesi për planifikim dhe pasqyrim etj.

Meqë Maqedonia është e vendosur me politikën e saj drejt integrimit në NATO, ajo patjetër duhet ta pranojë Marrëveshjen e Uashingtonit dhe të gjitha normat e tjera dhe vendimet që janë pjesë përbërëse e kësaj marrëveshjeje. Re-publika e Maqedonisë e parasheh ardhmërinë e saj në NATO si një garanci për sigurinë e përgjithshme në Europë dhe për liberalizimin demokratik si fonda-ment të arkitekturës së sigurisë sot në Europë. Kornizat e tilla të sigurisë bëjnë NATO-n më të dëshiruar të jetë më e zgjeruar me më shumë vende anëtare, për-mes partneritetit për paqe dhe të transformuar përmes Këshillit të Partneritetit Euroatlantik.

Në kornizat e bashkëpunimit të Republikës së Maqedonisë me NATO-n janë të rëndësishëm pesë lëmenj në korniza të të cilëve përgatitet Plani Aksio-nar për Anëtarësim dhe rekomandohen çështjet të cilat mund të shërbejnë gjatë përgatitjeve për anëtarësimin e Maqedonisë në NATO. Këto janë:

• Çështjet politike dhe ekonomike; • Bashkëpunimi regjional; • Çështjet që kanë të bëjnë me forcat e armatosura /ARM; • Çështjet që kanë të bëjnë me resurset; • Çështjet e sigurisë dhe stabilitetit dhe • Çështjet juridike.

Prej sjelljes të Vendimit nga ana Parlamentit të Maqedonisë për anëtarë-sim të Maqedonisë, në NATO vijojnë aktivitetet e vazhdueshme të Maqedonisë


25

me NATO-n, siç janë: pranimi në Partneritetin për Paqe (nëntor 1995), pranimi në Këshillin Verior-Atlantik për Bashkëpunim (mars 1996), ndërsa në qershor të vitit 1996 me SHBA u nënshkrua Marrëveshja SOFA; nga qershori i vitit 1996 Maqedonia prezantohet edhe me oficerët e vet - përfaqësues në selinë e NATO-s në Bruksel dhe në selinë koordinuese në Mons; në janar të vitit 1997 inkuadrohet në Procesin për Analizë dhe Planifikim të NATO-s (PARP), në qershor të vitit 1997 Republika e Maqedonisë bëhet anëtare e Këshillit Verior-Atlantik e kështu me rradhë. Me vendim të Qeverisë së Maqedonisë më 30 qershor 2002 është aprovuar dokumenti Elementet e Strategjisë së Republikës së Maqedonisë për Anëtarësim në NATO, mbi bazë të të cilit do të realizohen reformat dhe përforcimi i kornizës institucionale të përgatitjes së Maqedonisë për anëtarësim në NATO. Në këtë strategji potencohet qëllimi i Republikës së Maqedonisë për anëtarësim në NATO dhe UE. Në plan të jashtëm politik dhe ekonomik, synim permanent duhet të jetë ngritja e marrëdhënieve me SHBA-të, marrëdhëniet me fqinjët dhe përforcimi i bashkëpunimit regjional në Ballkan. Plani i punës për anëtarësim përmes programeve vjetore bëhet me qëllim që shtetet kandidate për anëtarësim në NATO të bëjnë prezantimin për përgatitjet e tyre në aspektin politik, ekonomik, të mbrojtjes, të resurseve, të sigurisë dhe të çështjeve juridike. Programi i tillë tani nga Maqedonia prezantohet në NATO duke u mbështetur në dinamikën e implementimit të Marrëveshjes së Ohrit duke u plotësuar edhe me përmbajtje nga Koncepcioni Nacional për Siguri dhe Mbrojtje. Me këtë bëhen orvatje edhe vërtetohet përcaktimi strategjik si "qëllim i Republikë së Maqedonisë që edhe një herë ta vërtetojë ngritjen e bashkëpuni-mit e Maqedonisë me NATO, duke e vlerësuar një ardhmëri që duhet të sendër-tohet si pjesë e familjes europiane, pra si anëtare e NATO-s dhe BE-së."

Në vazhdimësinë e bashkëpunimit ndërmjet Maqedonisë dhe NATO-s, për praninë e NATO-s në Maqedoni janë evidente vlerësime pozitive për rolin dhe misionin e NATO-s për kthimin e paqes në Maqedoni gjatë kohës së kri-zës të vitit 2001, deri në arritjen e Marrëveshjes së Ohrit në gusht të vitit 2001. NATO në masë të konsiderueshme e ndihmoi ndërprerjen e krizës dhe të kon-fliktit në Maqedoni me aktivizimin e dy misioneve paqësore.


26

Integrimi euroatlantik duhet të kuptohet si rrugë e stabilizimit te brendshëm

Nëse veprimet konkrete të Qeverisë së Maqedonisë janë të mirëfillta për

procesin që çon drejt integrimit të Maqedonisë në NATO dhe BE, ato mund të kuptohen edhe si sinjale për jetësimin e një integrimi politik të brendshëm në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve me përmbajtje politike dhe ekonomike dhe për një paqe të qëndrueshme nëse implementohet Marrëveshja e Ohrit sipas dinami-kës së paraparë. Atëherë mund të konstatohet se mosmarrëveshjet shqiptaro-maqedonase që kanë mbretëruar me vite tani nuk heshten, por zgjidhen. Pastaj, sa ekziston besimi i mirëfilltë dhe si prezantohet kjo politikë integruese para qy-tetarëve dhe në vetë elektoratin, sepse kjo komponentë është mjaft me rëndësi sidomos në shtetet shumënacionale?! Një veprim i tillë i konkretizuar jep shpre-së se shumë pak do të ketë hapësirë për situata konfliktuoze ose edhe të nivelit të konfliktit ndërnacional. Megjithëse pastaj mund të bëhet fjalë për destabili-zim eventual krejt nga një problematikë tjetër që mund t’i prekë njësoj interesat e qytetarëve, probleme me të cilat ballafaqohet bota e sotme.

Në raportet politike të analizuara në këtë periudhë, në këto katërmbë-dhjetë vitet e kaluara, me fitues dhe humbës, vështirë arrihen qëllimet strategji-ke për stabilitet ndërnacional, ekonomik, politik, social dhe të sigurisë së shtetit. Këto rrethana të kontradiktave politike dhe më të ndjeshme bëhen nëse nga cila do palë paraqiten politikanë me moral të dyfishtë, herë në rolet e radikalëve e herë-herë si politikanë të moderuar. Të gjithë ata politikanë dhe njerëz me influ-ence politike duhet të kenë mirëkuptim që në paraqitjet e tyre publike, të jenë të kujdesshëm dhe me siguri ky veprim i tyre do të jetë pjesë e kontributit të tyre në tejkalimin e kësaj situate të krizës. Sjelljet e politikanëve me moral të dyfish-të në disa momente edhe më shumë i penguan proceset integruese brenda shte-tit, e penguan afrimin e interesave të përbashkëta midis maqedonasve dhe shqiptarëve në ndërtimin e rendit demokratik dhe të barazisë kushtetuese ndër-mjet këtyre dy etnive.

Tani paraqitet arsyeja e pakontestueshme e implementimit të plotë e Marrëveshjes së Ohrit. Këtë e kërkojnë pjesa dërrmuese e qytetarëve të Maqe-donisë. Këtë e kërkojnë diplomatët më me ndikim në qendrat e vendosjes në Uashington, Bruksel, Londër e Berlin. Këtë e kërkon edhe kreu udhëheqës i NATO-s. Këtë e kërkojnë miqtë e shqiptarëve dhe te maqedonasve. Pra, tani shihet nevoja e pakontestueshme që të aktivizohet rëndësia e aktivitetit politik dhe dialogut, duke e shfrytëzuar potencialin intelektual, shkencor, politik dhe nivelin kulturor të njerëzve, që implementimi i marrëveshjes të jetë transparent


27

duke e mbajtur nivelin e përgjegjësisë, sepse një implementim i tillë që është më se i nevojshëm për vendin ndiqeet nga diplomatët të cilët dëshirojnë që kjo pjesë e Ballkanit mos të jetë më brengë e SHBA-së dhe BE-së.

Këta veprime ndoshta do ta eliminojnë një logjikë të mbrapshtë, të psi-kologjisë luftarake, që e promovua edhe në këtë pjesë të Ballkanit, duke e ha-rruar faktin se shqiptarët dhe maqedonasit edhe pas krizave eventuale, duhet të jetojnë me siguri në këto troje, që do të thotë se megjithatë nuk mund të jenë edhe aq shumë të ndarë. Prandaj politikën integruese duhet ta menaxhojnë nje-rëz që janë edhe temperamentë, por edhe të kenë aftësi që të posedojnë vetëkon-troll dhe dimension të përgjegjësisë morale dhe ndërgjegjes personale. Pastaj ka fakte nga historia e luftës se, edhe pas konflikteve të armatosura, politikanët me dinjitet të madh njerëzor mund të ndërtojnë raporte për afrimin e njerëzve bren-da një shteti dhe ndërmjet shteteve. Me siguri se ata politikanë që e dëshirojnë një Maqedoni me këta kufij dhe me këtë territor dhe përbërje multietnike, du-het t’u nënshtrohen rregullave dhe standardeve që i ofron BE-ja dhe NATO-ja.

Qeveria dhe diplomacia maqedonase duhet t’u shmangen vlerësimeve se për gjithçka që ndodh keq në Maqedoni, fajtor kujdestar duhet të jenë shqipta-rët. Nëse politikanët e Republikës së Maqedonisë janë në vijën e integrimit gra-dual të shtetit në NATO dhe BE, nëse favorizohen parimet për bashkëpunim re-gjional në kuadër të Paktit për Stabilitet në Europën Juglindore dhe Kartës së Adriatikut, në këtë drejtim duhet të jenë edhe me qëndrime konstruktive ndaj rrethanave të krijuara në Maqedoni, në raportet shqiptaro-maqedonase. Në ko-hën e pranimit të standardeve për anëtarësim në NATO dhe BE, si dhe për bash-këpunimin regjional, mbyllja e çështjeve të hapura midis maqedonasve dhe shqiptarëve të Maqedonisë është edhe në interes të përbashkët brenda shtetit, por ka edhe rëndësi shumë të madhe për paqen dhe stabilitetin në rajon.

Pas përfundimit të luftës shqiptaro-maqedonase dhe pas marrëveshjes së arritur në Ohër, Republika e Maqedonisë duhej më guximshëm të lëvizë drejtë implementimit të marrëveshjes, që të kështu të krijohen kushtet reale për lëvizje drejtë shteteve që kanë demokraci të zhvilluar, për një shtet ku shumica e qyte-tarëve duhet të kenë një mirëqenie sociale dhe ekonomike, ku jeta ka kuptim, ku komunikimi është efikas dhe ku ka nxitje pozitive që qytetarët të mësohen të je-tojnë me ndryshime progresive. Sipas këtij modeli të ndërtimit të shoqërive ci-vile, mandej krijohet edhe konstatimi logjik se me pranimin e vlerave demokra-tike, njëherazi pranohen edhe vlerat e përbashkëta për paqe dhe kulturë të pa-qes, sepse nuk do të ketë arsye që njerëzit të jenë në konflikt njëri me tjetrin për shkak dallimeve që i kanë në veçoritë e tyre nacionale, fetare dhe në përcakti-met partiake ose politike.

Në këtë drejtim me implementimin e Marrëveshjes së Ohrit ka gjasa rea-le që ky dokument të kuptohet dhe të pranohet edhe si vlerë e përbashkët shqip-taro-maqedonase. Nëse është ashtu, atëherë nuk ka arsye të zvarritet implemen-


28

timi i këtij dokumenti, aq më tepër nëse edhe më tej ekziston arsyeja e ekzisti-mit të Maqedonisë si shtet.

Tre vjet pas Marrëveshjes së Ohrit duhet të përkujtohemi se edhe më tej mbeten angazhimet për pikat qe e japin kornizën e harmonizuar për sigurimin e ardhmërisë dhe demokracisë në Maqedoni, si dhe që mundësojnë zhvillimin e marrëdhënieve më të afërta dhe më të integruara ndërmjet Republikës së Maqe-donisë dhe Bashkësisë Euroatlantike. Konceptin unitar i shtetit, i shprehur në Marrëveshjen Kornizë të Ohrit, gabimisht e kuptuan strukturat politike maqedo-nase, andaj edhe pas ndryshimeve kushtetuese, vazhdojnë ta identifikojnë shte-tin, ushtrinë dhe policinë me kombin maqedonas. Prandaj edhe më tej ekziston dilema se a bazohet koncepti i mbrojtjes dhe sigurisë në specifikat politike, gjeostrategjike, gjeografike dhe demografike të përbërjes shumënacionale dhe në standardet që i ofron NATO dhe BE për shtetet që synojnë integrim në këto struktura dhe a duhet të vlejë kjo edhe për RM-në. Për Ministrinë e Mbrojtjes dhe Ministrinë e Punëve të Brendshme ose në përgjithësi për Qeverinë e Maqe-donisë, sipas detyrimeve që dalin nga një dokument me peshë ndërkombëtare, siç është Marrëveshja e Ohrit, tani është koha e fundit të kuptohet se, lidhja e fortë e shtetit me ushtrinë dhe me policinë, e forcon sigurinë e të gjithë qytetarë-ve nëse nuk do të ekzistonte dyshimi se në Maqedoni krijohet një ushtri njëna-cionale ose një ushtri vetëm me joshqiptarë. Ose, se shqiptarët duhet të paraqe-sin vetëm një numër, por jo edhe peshën e vendosjes në organet përgjegjëse të ushtrisë dhe policisë. Nëse dyshimet të tilla forcohen, atëherë nuk mund të bise-dojmë për një armatë dhe polici e cila do të jetë e të gjithë qytetarëve, andaj ek-ziston rreziku që si asnjëherë më parë të forcohet lidhshmëria vetëm e një kom-bi dhe shteti me forcat e sigurimit, që për shtetet shumënacionale është hap shumë i rrezikshëm, i cili e shton mosbesimin dhe pasigurinë e të tjerëve, në këtë rast të shqiptarëve në RM.

Është fakt se sot, krahas Marrëveshjes së Ohrit, e sidomos duke u thirrur në Aneksin C, shqiptarët bëjnë orvatje të inkuadrohen në sferat organizimit ush-tarak dhe policor, por nëse pengohet implementimi nga Qeveria aktuale, atëherë doemos duhet të pranohet fakti se forcat aktuale politike në Maqedoni vazhdoj-në të tregojnë papjekuri politike, e cila mund të quhet edhe papërgjegjësi nacio-nale. Ky konstatim për fat të keq edhe sot mbetet aktual nëse e kemi parasysh njëfarë renditje të gjërave, me ç’rast kemi të bëjmë me filozofinë e refuzimit në periudhën e implementimit të Marrëveshjes së Ohrit, aq më tepër kur shqiptarët edhe më tej preokupohen me vështirësitë për prishjen e traditës së deritanishme kur është fjala për emërimin e një shqiptari komandant togu, komandant kom-panie, regjimenti ose edhe në vetë strukturën udhëheqëse të Shtabit e Përgjith-shëm. Nuk mund të merret si sukses i madh i implemtimi të të Marrëveshjes së Ohrit vetëm pranimi i një numri të ushtarëve të paguar dhe i një numri të nënoficerëve nga radhët e shqiptarëve..


29

Avancimi i vlerave stabilizuese krahas implementimit të marrëveshjes së Ohrit

Në periudhën e implementimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, krahas respektimit të të gjitha pikave që janë të përfshira në këtë dokument të kompro-misit, patjetër duhet të promovohen edhe koncepte për tolerancën për respekti-min e plotë të drejtave dhe lirive të njeriut dhe për njohjen e të drejtës së dalli-meve.1 Kështu me njohjen e të drejtës së ekzistimit të dallimeve, përmes ekzis-timit të shtetit të së drejtës mund të bëhet:

• një hap përpara në mirëkuptimin reciprok ndërmjet njerëzve; • një hap përpara në gatishmërinë për dialog të mëtutjeshëm; • një hap përpara për rregullimin e marrëdhënieve ndërmjet nje-

rëzve dhe bashkësive të ndryshme; • të krijohen parakushte për pengimin dhe zgjidhjen e mosmarrë-

veshjeve eventuale; • ekzistimi i partive stabile që do të krijojnë vlera stabilizuese; • të krijohen kushte për pengimin e dukurive amorale apo socio-

patologjike, lufta kundër korrupsionit dhe kriminalitetit te orga-nizuar etj

Në avancimin e vlerave që e bëjnë të kuptimtë tolerancën dhe që krijojë kushte që njerëzit të respektohen ndërmjet veti, sepse kjo është mënyra e vetme që të ruhet paqja dhe siguria në një shtet dhe jashtë tij.

Disa lëshime të strukturave qeveritare tre vjet pas Marrëveshjes së Ohrit

Për ndërtimin e një shteti stabil duhet të definohet krijimi i raporteve të sakta sa çka solli Marrëveshja e Ohrit në RM? Përskaj disa hapave pozitiv, pat-jetër duhet të orientohen shigjetat e sugjerimeve ose edhe të kritikave atje ku janë të pranishme ose evidente edhe dështimet. Akoma nuk është sjellë ligji për përdorimin e gjuhës shqipe dhe të gjuhëve të bashkësive të tjera, nuk u bë ndry-shimi i ligjit për nënshtetësinë sipas normave europiane, nuk ndodhi ndryshimi i ligjit për rregullimin e vendbanimit të qytetarëve të RM. Prandaj parashtrohet edhe një dilemë se pse edhe më tej nuk kemi ligj për përdorimin e simboleve ose edhe të flamurit shqiptar, kur dihet mirëfilli se kjo çështje e padefinuar mund të nxisë destabilzim të serishëm dhe të krijojë mosmarrëveshje ndërmjet shqiptarëve dhe Qeverisë së RM. Mandej në frymën e këtyre ndryshimeve du-het të pengohet ose më saktësisht të precizohet se koncepti me epitet nacional në Maqedoni në segmentin e ndarjes etnike me favorizimin absolut të maqedo-nasve, me implementimin Marrëveshjen e Ohrit duhet të marrë fund. Prandaj pa


30

arsye edhe më tej shumë institucione shtetërore e mbajna atributin, si p.sh Ra-diotelievizoini Maqedonas, Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve etj. Ky koncept me epitet nacional është vështirë të mbrohet edhe më tej si nivelizim kushtetues ose të jetë privilegj vetëm për maqedonasit. Mendoj se, me imple-mentimin e Marrëveshjes së Ohrit, strukturat politike dhe partiake që udhëheqin me shtetin tani kanë rast ta dëshmojnë seriozitetin e tyre në ndërtimin e një shoqërie stabile, nëse jo për tjetër, për arsye të ekzistimit të Maqedonisë si shtet.

Cilat janë synimet zyrtare të R. së Maqedonisë drejt UE-së dhe NATO-s?

Në kohën e adaptimit të rregullave ligjore, duke u mbështetur në stan-dardet të cilave duhet t’u përmbahet edhe Maqedonia për anëtarësim të plotë në NATO dhe BE, me këto kritere, nga të cilat një pjesë drejtpërsëdrejti ka të bëjë me implementimin e Marrëveshjes së Ohrit në të gjitha segmentet dhe me kushtëzimin e ndërtimit të raporteve të mira ndëretnike, pa dyshim se plotësimi i standardeve të tilla do ta ketë domethënien e kuptimit të drejtë të kohezionit të brendshëm ndëretnik dhe pa dyshim për këtë çështje duhet të krijohen kush-te reale për konsensus politik që të ndërmerren hapa konkretë që në sistemin e sigurisë të jenë njësoj të pranueshëm të gjithë qytetarët e të gjitha përkatësive nacionale.

Bashkëpunimi rajonal: Integrimi i Maqedonisë në arkitekturën e sigurisë, në kuadër të BE-së dhe NATO-s duhet të jetë

interes i të gjithë qytetarëve

Për t’ua hapur dyert për anëtarësim shteteve në BE dhe NATO, këto dy institucione promovuan një rrugë të anëtarësimit përmes së cilës këto vende do t’i të plotësonin kushtet, standardet dhe vlerat universale europiane si: demokra-cia, raportet e mira ndëretnike, stabilizimi brendshëm, shteti i së drejtës, res-pektimi i të drejtave të njeriut, reformat në strukturat e mbrojtjes dhe të polici-së, të drejtat e pakicave kombëtare, ekonomia e tregut, bashkëpunimi rajonal dhe ndërfqinjësor.

Për inkuadrimin e Maqedonisë në NATO dhe BE patjetër duhet të res-pektohet implementimi i Marrëveshjes së Ohrit, ku janë përfshirë pothuajse të gjitha pikat e standardeve të lartpërmendura.

Qasja serioze e strukturave qeveritare dhe joqeveritare, e partive politike në pozitë dhe opozitë në procesin e integrimeve euroatlantike në kuadër të pro-jekteve që ofrohen nga NATO-ja, BE-ja dhe përmes Paktit për stabilitet, nuk


31

duhet të mungojë në asnjë rast, andaj Republika e Maqedonisë dhe shtetet e tjera anëtare detyrohen:

- Të punojnë në kuadër të bashkësisë ndërkombëtare që të zhvillojnë strategji të përbashkët për shpejtimin e zhvillimit demokratik dhe ekonomik në rajon.

- Të angazhohen për paqe të qëndrueshme dhe afatgjate, prosperitet dhe stabilitet në Europën Juglindore,

- T’i vazhdojnë reformat demokratike, - T’i fillojnë proceset e mirëfillta demokratike politike, - Lufta kundër kriminalitetit të organizuar etj. Në bashkëpunimin rajonal dhe ndërfqinjësor duke e respektuar integri-

min e gjithmbarshëm të brendshëm brenda shtetit dhe iniciativat e mëparshme që burojnë nga strukturat euroatlantike, nga strukturat qeveritare dhe qarqet akademike duhet të favorizohen idetë e hapjes së kufijve, duke i zëvendësuar burimet e djeshme të konflikteve ballkanike më format bashkëkohore të bashkë-punimit rajonal në një model të ri gjeopolitik të mirëqenies dhe paqes, sigurisë dhe prosperitetit ballkanik. Tani, me rrethanat e tashme të padefinimit të statu-sit përfundimtar të Kosovës, do të ishte aventurë shumë e rrezikshme për Qeve-rinë e Maqedonisë nëse insiston ta bëjë demarkacionin ose t’i vendosë pikat e kufirit me Kosovën, me përfaqësuesit e Qeverisë Serbo-Malazeze. Kjo do të thoshte fillim i luftës me Kosovën. Demarkacioni i kufirit nëse është nevojë e ngutshme për Qeverinë e Maqedonisë, atë duhet ta bëjë vetëm me pushtetin le-gjitim kosovar të dalë nga vota e lira dhe demokratike të organizuara në Koso-vë, me UNMIK -un dhe KFOR-in. Është koha që Republika e Maqedonisë ta pranojë Kosovën si vend fqinjë, që tani për tani është nën protektoratin e OKB-së. Mendoj se Konferenca e Ohrit për Sigurinë e Kufijve e mbajtur më 22 dhe 23 maj 2003, e organizuar nga BE, NATO, OSBE dhe Pakti për Stabilitet, pa dyshim se i bëri hapat e parë dhe më bindës që kufijtë e shteteve të Ballkanit Perëndimor: Maqedonisë, Shqipërisë, Kosovës, Serbisë dhe Malit të Zi, Bosnjës dhe Hercegovinës dhe Kroacisë, të fillojnë të marrin rrugën e shembullit të Strasburgut, i cili nga objekti i kontestimeve shekullore frëngo-gjermane, sot është qyteti më i preferuar i Europës.

Tani projektet e tilla janë mjaft shpresëdhënëse për zëvendësimin e kon-testeve historike territoriale ballkanike me një model të ri të relativizimit të ku-fijve të fqinjëve ballkanikë. Duke i studiuar parimet dhe qëllimet politike të do-kumenteve që u bënë të njohura nga kjo konferencë për:

- Kufij të hapur por të sigurt në pajtim me standardet europiane; - Përparimin e stabilizimit në rajon për një afërsi më të madhe me UE; - Zhvillimin e strategjive nacionale për menaxhimin integrues për

koordinimin e aktiviteteve për pengimin e tregtisë ilegale; - Kontrollimin demokratik ndaj strukturave të sigurimit kufitar etj,


32

Këto parime te mbështetura në këto projekte merren si të atilla që synoj-në që në vend të konfrontimeve dhe incidenteve të pakuptimta ndërshtetërore kufitare, në vend të kufijve që e mundësuan kriminalitetin e organizuar, ta in-kuadrojnë bashkëpunimin kufitar ballkanik në kuadër të proceseve integruese për NATO dhe BE, t’i jepet përparësi marrëveshjeve bilaterale ndërkufitare dhe të krijohen marrëveshje ndërfqinjësore dhe rajonale të qarkullimit të lirisë të ti-pit të Beneluksit apo të shengenit ballkanik. Në këtë drejtim, për sa i përket çështjes së Kosovës, duhet të pranohet fakti se qeveria aktuale e RM-së, me prononcimet e kohëpaskohshme krijon një evoluim të kuptueshëm dhe pozitiv, duke hequr dorë nga qëndrimet e mbrapshta të dhjetë viteve të kaluara se “Pa-varësia e Kosovës do të nxisë destabilizimin e brendshëm të Maqedonisë”. Tani është koha që edhe politikanët maqedonas ta kuptojnë se pavarësia e Kosovës është çelës për stabilitetin e brendshëm të Kosovës, Maqedonisë dhe të shteteve të tjera në rajonin e Europës Juglindore.

Respektimi i vlerave demokratike dhe vlerave për integrim në strukturat euroatlantike (NATO dhe BE) si qasje drejt implementimit të Marrëveshjes së Ohrit, njëherazi do të jetë në interes të përgjithshëm të paqes në këto hapësira. Në këtë kohë Maqedonia duhet dhënë kontributin e saj për stabilizim dhe për një paqe të qëndrueshme, duke i respektuar në kontinuitet vlerat integruese dhe standardet demokratike, duke e kuptuar drejt realitetin dhe arsyen për raportet e mira ndër-etnike që duhet të jenë ndërmjet qytetarëve të RM-së. Kuptohet, se këto raporte mund të krijohen me implementimin e plotë të marrëveshjes së Ohrit, me res-pektimin e rregullave diplomatike me vizion të qartë euroatlantik dhe me harmo-nizimin e plotë të qëndrimeve me përfaqësuesit e SHBA-së, BE-së dhe NATO-s.


33

Përfundim

Nga përvojat e shteteve në tranzicion, por edhe nga përvojat me të cilat u ballafaqua Republika e Maqedonisë, në katërmbëdhjetë vitet e fundit u dësh-mua fakti se për stabilitetin e shtetit dhe për sigurinë e tij nuk janë vendimtare forcat represive, ushtria e fortë dhe policia, por për ndikimin për krijimin e një shoqërie stabile me një siguri të qëndrueshme janë disa parametra të tjerë, si: ngritja e nivelit të demokracisë, respektimi i të drejtave të njeriut, kultivimi i ra-porteve të mira ndëretnike, mirëqenia ekonomike dhe sociale etj

Veprimet e politikanëve që janë të prirë të nxisin procese pozitive, duke iu përkushtuar paraqitjeve publike që mund të jenë ndikuese, krijojnë hapësirë për implementimin e konstelacionit të ri të forcave politike për koalicione të af-rimit dhe afirmimit të qëndrimeve që i afrojnë njerëzit. Potenciali politik kadro-vik që e kanë shqiptarët dhe maqedonasit në Republikën e Maqedonisë duhet të jetë në shërbim të afrimit të pozicioneve të interesit shtetëror për anëtarësimin e Maqedonisë në NATO dhe BE. Në RM, nga strukturat politike të pushtetit dhe ato opozitare, duhet të krijohen kushte reale për harmonizimin e aktiviteteve po-litike, për krijimin e besimit të ndërsjellë ndëretnik dhe në të gjitha aktivitete in-tegruese brenda shtetit, ato dallime të shndërrohen në luftë politike, duke e avancuar formën e dialogut të mirëfilltë për ruajtjen e vlerave të interesit të për-bashkët që maqedonasit dhe shqiptarët e Maqedonisë e kanë në shtetin e për-bashkët në Republikën e Maqedonisë.

Literatura e konsultuar

1. D. Maleski, Me|unarodna politika, Me|uzavisnost vo svetskata politika, Praven fakultet pri Univerzitetot "Sv. Kiril i Metodij", Skopje, 2000

2. L. Uolltër, Europa në kohën tonë, faqe 13, Dituria, Tiranë, 1996 3. NATO Handbook, NATO Office of information and Press, Brussels, 2001 4. NATO Office of Information and Press The, Brussels, Belgium: Reader's

Guide to the NATO Summit in Washington, 23 -25 april 1999 5. Blerim Reka, Studime Europiane, UEJL, Tetovë, 2004 6. E. Gidens, Tretiot pat, Obnova na socijal-demokratijata, Skopje, 2002 7. Institute for Regional and International Studies, Bulgaria for NATO - 2002,

Open society foundation Sofia, Sofia, 2002


34

8. Nazmi Maliqi, Toleranca politike ne funksion te paqes, Fondacioni Friedrich Ebert, Shkup, 2001

9. H. Kissinger, Diplomacia, CEU, Tiranë, 1999 10. I.M. Makinda, Soveregntz and internacional securitzy: challenges for the

UN, Global Governance 2 (1996) str. 149-168; Jarat Chora and Thomas G. Ëeiss: Soveregnty is no longer sacrosanct: Codifying humanitarian intervention, Ethics, Internacional affairs, 1992

11. Zbir: ^ovekovi prava kako demokratska vrednost, M. Maleska, Pravata i odgovornostite odat zaedno, Fondacija Fridrh Ebert i Demokratski klub, Skopje, 2003

12. Bolman, "Kosovo - dilema na edna katastrofa", MCS, Skopje, 2002

13. The Reader's Gruide To The NATO Sumit in Washington, Statement on Kosovo, 25 April 1999, NATO office Information and Press, Brussels, 1999

14. L. Robertson, Secretary General of NATO, Kosovo one Year On, North Atlantic, Treaty Organzation, Brussels, 2000

15. Te drejtat e njeriut si vlere demokratike, Klubi Demokratik dhe Fondacioni Fridrix Ebert, Shkup, 2003

16. Nacev i R. Na~evski, Vojna, mir i bezbednost, str. 405, Skopje, 2000

Dokumente burimore:

• Kushtetuta e R M-së, Studentski zbor, Shkup, 2002 • Marreveshja SOFA (mars 1996) • Ligji për mbrojtje, "Slu’ben vesnik na RM" nr, 42/2002, Shkup • Ligji për pune të brendshme, "Slu’ben vesnik na RM" nr.19/95,

Shkup • Ligji për shërbim në ARM, "Slu’ben vesnik na RM" nr. 62/2002,

Shkup • Nacionalna koncepcija za bezbednost i odbrana,

"Slu’ben vesnik na RM" br. 40/23 juni 2003, Skopje • NATO Handbook , NATO Office of information and Press, Brussels, 2001 • Marrëveshjet: Republika e Maqedonisë dhe NATO (1998-2002) • Marrëveshja Kornizë e Ohrit (13 gusht 2001) • Programata PzM vospostavena vo ramkite na

Severnoatlantskiot sovet za sorabotka: • Akcionen plan za ~lenstvo,


35

• Akcionen plan na Evroatlantskiot partnerski sovet (EAPS),

• Dokumentet themelore të OKB -së • Dokumentet themelore të OSBE-së


36

Mr. Arta Ibrahimi Fakulteti i Administratës Publike, UEJL, Tetovë

STABILIZIMI DHE ASOCIMI - ARRITJET DHE SFIDAT: PËRVOJA E MAQEDONISË

Viteve të fundit, prej kur Komisioni Europian i filloi negociatat për Sta-bilizim dhe Asocim (SAA) në vitin 2000 u intensifikua bashkëpunimi ndërmjet Unionit Europian dhe Maqedonisë dhe u zhvillua korniza e procesit të Stabilizi-mit dhe Asocimit për të gjitha shtetet e rajonit. Ky proces u bë gurthemel i poli-tikës së UE-së në Ballkanin Perëndimor, me të cilin synohet të nxitet stabiliteti në rajon dhe njëherazi të lehtësohen mundësitë për integrimin e plotë në struk-turat e Unionit Europian (EU), duke ua dhënë shteteve pjesëmarrëse statusin “kandidatëve potencialë”.

Negociatat intensive për Stabilizim dhe Asocim midis Maqedonisë dhe UE-së sollën rezultate pozitive dhe hapa progresivë drejt hapjes së negociatave për anëtarësim, sidomos me dorëzimin e pyetësorit në shkurt të vitit 2004.2 Ko-misioni Europian ka parashikuar dorëzimin e opinionit të tij kah fundi i këtij viti, ndërkaq ajo që i mbetet Maqedonisë është që ndërkohë të vazhdojë të pu-nojë edhe më tutje në reformat dhe detyrimet e tjera që duhet përmbushur.

Në Samitin e Selanikut, në qershor të vitit 2003, Unioni Europian i për-forcoi disa fusha themelore të procesit të Stabilizimit dhe Asocimit, duke e filluar dialogun politik me anë të Partneritetit Europian dhe duke i dhënë dritë të gjelbër hapjes së programeve të shumta europiane në shtetet e rajonit. Unioni gjithashtu e zmadhoi edhe pakon e vet të përgjithshëm financiare, e cila për fat të keq është mjaft modeste, ngase kjo u bë në mes të ciklit financiar. Megjithatë kjo dëshmoi angazhimin e përkushtuar të UE në rajon. Shtetet e Ballkanit Perëndimor u thirrën t’i përforcojnë veprimet e tyre në fushë të drejtësisë dhe në punët e brendshme, duke përfshirë këtu edhe luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit. Që të dyja këto janë çështje shqetësuese për shtetet anëtare, andaj edhe lufta kundër tyre është parakusht për forcimin e marrëdhënieve me Bruk-selin. Po ashtu “Instrumenti i ri fqinjësor”, i propozuar nga Komisioni në vitin 2003 në kuadër të strategjisë për Europë më të gjerë, duhet ta përmirësojë bash-këpunimin ndërkufitar dhe t’i lehtësojë marrëdhëniet ndërmjet shteteve fqinje.

2 Një vjet pas pranimit të Pyetësorit nga vet Presidenti i atëhershëm i Komisionit Evropian, Romani Prodi, qeveria e Maqedonisë në një afat shumë të shkurtër kohor arriti të përfundojë përgjigjet dhe në fillim të vitit 2005 i dorëzoi ato në Komisionin Evropian.


37

Procesi për Stabilizim dhe Asocim duhet të trajtohet si “kornizë e për-gjithshme” për përgatitjet paraprake. Në mars të vitit 2004 Komisioni e shpalli raportin e tretë vjetor mbi procesin e Stabilizimit dhe Asocimit, i cili në mënyrë të thellë e reflekton perceptimin se Ballkani Perëndimor, në veçanti Republika e Maqedonisë, kanë vendosur ta marrin rrugën e Europës.

Ky proces do të jetë i vështirë dhe do të kërkojë mobilizimin e të gjitha resurseve të që janë në duar të shteteve anëtare, institucioneve të UE-së, por në veçanti të shteteve të rajonit, të cilat duhet të ndërmarrin reforma të gjithmbar-shme që do të ndikojnë në funksionimin e shtetit, ekonominë, sundimin e ligjit dhe në prezantimin dhe implementimin e legjislativës së UE-së.

Për ta bërë këtë, në pikëpamje të nevojës për ta forcuar dhe pasuruar procesin e Stabilizimit dhe Asocimit me elemente nga procesi për zgjerim, vitin e kaluar Komisioni për herë të parë e paraqiti Partneritetin Europian si pjesë të implementimit të agjendës së Selanikut,.

Qëllimi i Partneritetit Europian është t’i ndihmojë shtetet e rajonit në zhvillimin dhe implemetimin e reformave politike dhe ekonomike në kuadër të strukturës koherente dhe të kështu mundësojë orare dhe hollësira për masat e nevojshme për integrim në Unionin Europian. Partneriteti Europian për secilin shtet në veçanti i përcakton fushat me prioritet për punën e mëtejshme të cilat janë identifikuar në raportin e tretë vjetor të Komisionit dhe njëherazi jep udhë-zime për ndihmën financiare që do ta ndihmojë shtetin në implementimin e kë-tyre prioriteteve. Çdo shtet do të duhet të miratojë një plan të tij veprimi që do të shërbejë si mjet praktik në mënyrë që ashtu të arrihen qëllimet e Partneritetit. Ky plan duhet të dëshmojë se e ndjek rrugën e agjendës së Selanikut, e cila për prioritet të vet ka caktuar luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit, si dhe reformat ekonomike, politikën sektoriale dhe masat për paraqitjen e legjis-lacionit parësor të UE-së, siç janë fushat e sigurisë publike, konkurrenca, mbrojtja e të dhënave personale etj.

Këto janë zhvillime inkurajuese për rajonin dhe për Maqedoninë, që du-het ta përforcojnë stabilizimin duke u fokusuar në çështjet e ndërtimit të institu-cioneve, ta përmirësojë sundimin e ligjit, qeverisjen e mirë, decentralizimin, përforcimin e besimit mes grupeve etnike dhe, kuptohet, zhvillimin ekonomik dhe tërheqjen e investimeve të huaja. Implementimi konsistent i reformave do të kërkojë përforcimin e kapacitetit administrativ, duke e shndërruar adminis-trimin publik në servis publik të besueshëm i cili e garanton interesin e përgjith-shëm, por nuk përzihet në vendime ekonomike, ku sektori privat duhet të jetë i lirë të operojë dhe të krijojë pasuri pa intervenim. Kapaciteti i Maqedonisë du-het t’i përballojë me sukses këto sfida dhe duhet t’i mundësojë shtetit ta përfor-cojë stabilitetin dhe t’i japë kuptim të mëtejshëm anëtarësimit të tij në UE.

Autoritetet e Maqedonisë po përpiqen t’i përmbushin kriteret politike për anëtarësim, në veçanti përmes implementimit të Marrëveshjes Kornizë të


38

Ohrit, duke ndërmarrë angazhime për reformimin e sektorit të policisë dhe të si-gurimit, si dhe të luftojë kundër krimit të organizuar. Megjithatë shumëçka mbetet të bëhet për t’u siguruar se Marrëveshja Kornizë po implementohet tërë-sisht, pa ngecje, me rezultate të dukshme dhe se ekziston nivel i kënaqshëm i sundimit të ligjit. Këto përpjekje mbështeten fuqishëm nga Unioni Europian përmes punës së Përfaqësuesit Special të stacionuar në Shkup dhe, kohëve të fundit, po ashtu përmes lansimit të misionit policor – “Proxima” – i cili e vazh-doi misionin e parë ushtarak të UE-së – Concordia. Komisioni Europian e jep mbështetjen e vet përmes proceseve stabilizuese, mekanizmave të përbashkët dhe me anë të programit CARDS, duke krijuar kështu kornizë të përshtatshme për reforma institucionale të shoqëruara me pako projektesh të koncentruara në çështjet e drejtësisë dhe të punëve të brendshme, përfshirë këtu edhe menaxhi-min e integrimit të kufijve dhe doganat.

Në këtë kontekst u miratua plani për strategjinë e reformave të gjith-mbarshme të policisë dhe programi i punës (i mbështetur në ndihmën profesio-nale të UE-së) i cili u miratua nga Qeveria dhe paraqet bazë për rritjen e progra-meve asistuese të UE-së në këtë hapësirë. Asistimi i Komisionit Europian do të fokusohet në reformat e përgjithshme policore, mbështetjen e fortë në krijimin dhe funksionimin e policisë kufitare në kuadër të strategjisë për menaxhimin e integrimit të kufijve, si dhe në mbështetjen për luftën kundër krimit të organizu-ar dhe prezantimin e standardeve të UE-së në fushën e resurseve për menaxhi-min dhe trajnimin e menaxhimit me informatat dhe teknologjinë e sistemeve in-formative.

Kjo përpjekje është e plotësuar në këtë fushë nga misioni policor i UE-së, Proxima (në fazën përfundimtare të dislokimit) me qëllim që t’u japë mbështetje konkrete përpjekjeve të policisë që ta vendosin ligjin dhe rendin në tërë territorin e shtetit duke i respektuar standardet e UE-së dhe ato ndërkombë-tare të policisë vendore, si dhe duke e përmirësuar zbatimin e detyrave të veta.

Megjithatë kuptohet se ndihma nuk mjafton nëse nuk ekziston nivel i lartë i angazhimit nga ana e institucioneve shtetërore dhe Qeveria. Pa vendos-mëri dhe pa përpjekje për t’i identifikuar dhe për të ndjekur interesat e përgjith-shme, është e pamundur të zbatohen reformat të cilat janë në zhvillim e sipër, si dhe të përgatitet terreni për reforma të mëtejshme në fushën e ekonomisë, në sektorët e përgjithshme dhe të veçantë, e gjithashtu edhe në fushën e reformave juridike dhe në efikasitetin e sistemit ligjor. Puna në reformat ekonomike ka rëndësi të posaçme për t’i përmbushur kriteret për anëtarësim – në veçanti krite-rin kryesor të të qenit treg ekonomik – andaj nuk duhet të merret si gjë e sigurt, pa marrë parasysh faktin se Maqedonia në të kaluarën ka qenë më e zhvilluar se shumë shtete të cilat e kanë kaluar me sukses testin dhe tani po bëhen anëtare të UE-së.


39

Ne nuk duhet të harrojmë se në vitin 2003 shteti është vënë në segmen-tin më të fundit të shkallës së shteteve më të korruptuara në raportin vjetor të Transparency International dhe se kjo renditje, edhe nëse është bërë mbi baza subjektive, është tregues shqetësues se korrupsioni është problemi themelor i cili duhet të zgjidhet përmes reformave institucionale të gjithmbarshme, t’i për-forcojë kompetencat, pavarësinë dhe përgjegjësinë e jurisprudencës dhe ta shkë-pusë shtetin nga tregtia.

Reforma e jurisprudencës gjithashtu bëhet imperativ, sepse, siç vërejnë vëzhguesit ndërkombëtarë, ekspertët dhe qytetarët, edhe sistemi ekzistues i mbrojtjes së të drejtave legjitime dhe dëmshpërblimet nuk janë në nivel të du-hur. Kjo vlen edhe për rastet penale edhe për ato civile; me siguri rezulton për shkak të mungesës së bashkëpunimit, shkëmbimit të informatave dhe, gjithash-tu, mungesës së pavarësisë dhe mungesës së një sistemi të qartë të caktimit dhe gradimit në mesin e gjykatësve dhe prokurorëve; kjo është edhe rezultat i mun-gesës së ndarjes së mjeteve për sistemin e jurisprudencës, që qartazi flet se nuk e ka rolin e saj të shtyllës së tretë të shtetit përbri Qeverisë dhe Parlamentit.

Megjithatë, shteti sot po përballet me një vrull të jashtëzakonshëm. Si shtet i parë në rajon, nënshkruese e SAA-së, dy vite pas përfundimit të procesit të ratifikimit, ai prej prillit të vitit 2004 u bë shteti i parë që e zbaton tërësisht implementimin e mekanizmave të tij. Themelimi i ri institucional, siç është pa-raparë në këtë marrëveshje, deri në atë kohë do të zhvillohet për ta nxitur edhe më tej procesin e stabilizimit dhe asocimit duke e krijuar Këshillin për Stabili-zim dhe Asocim, Komitetin e tij dhe Komitetin Parlamentar. Në mesin e nënkë-shillave të paraparë do të ekzistojë një këshill që do të fokusohet ekskluzivisht në çështjet e drejtësisë dhe punëve të brendshme.

Ai mbi këtë kornizë duhet ta ndërtojë dhe ta përforcojë kapacitetin e tij për t’u përballuar me problemet dhe për të gjetur zgjidhje në përputhje me standardet europiane. Duke bërë kështu, ai nuk duhet ta nënvlerësojë rëndësinë e implementi-mit të tërësishëm – në mënyrë të qëndrueshme dhe të sheshtë – të Marrëveshjes Kornizë. Marrëveshja Kornizë deri tani ka qenë si një lloj instrumenti suplementar, mirëpo tani është inkorporuar në sistemin legal të shtetit dhe tani janë marrë të gjitha masat e nevojshme legjislative (e fundit, pakoja për decentralizim) për imple-mentimin e tërësishëm të saj në dobi të stabilitetit dhe efikasitetit të institucioneve shtetërore. Nenet që kanë të bëjnë me përfaqësimin e barabartë dhe me përdorimin e gjuhës duhet të definohen dhe të implementohen edhe më tej, ndërsa është e qartë se edhe procesi i decentralizimit duhet të menaxhohet dhe të implementohet si duhet për të mundësuar decentralizim edhe në marrjen e vendimeve.

Përforcimi i procesit të integrimit europian me demonstrimin e vullnetit të Qeverisë që t’u përmbahet principeve të procesit të Stabilizimit dhe Asoci-mit, nëse trajtohet si duhet, shpresojmë, se do të ketë rol katalizatori për stabili-zimin e brendshëm, për marrëdhënie të relaksuara ndëretnike dhe, gjithashtu,


40

për reformat ekonomike dhe institucionale që janë të nevojshme për përparimin e shtetit. Ai gjithashtu do të ketë rol të rëndësishëm në rajon paralelisht edhe me politikën e UE-së për vendin.


41

II. PROCESET INTEGRUESE EUROATLANTIKE DHE REPUBLIKA E MAQEDONISË (TRANSFORMIMET EKONOMIKE DHE

DECENTRALIZIMI)

(Konferencë e mbajtur më 4 qershor 2005 në Universitetin e Europës Juglindore – Tetovë)

Referate:

• Prof. Dr. Abdylmenaf Bexheti, Decentralizimi fiskal dhe sfidat e zhvillimit ekonomik lokal

• Dr. Nasir Selimi, Ndikimi i integrimeve ekonomike rajonale në zhvillimin e ekonomisë së Maqedonisë

• Dr. Rufi Osmani, Sektori joformal ekonomik, një kërcënim serioz për zhvillimin ekonomik dhe aspiratat integruese të vendeve në tranzicion

• Dr. Izet Zeqiri, Organizimi institucional dhe planifikimi strategjik i zhvillimit ekonomik lokal

• Prof. Dr. Renata Deskovska, Integrrimi euroatlantik i Republikës së Maqedonisë: Ndryshimet kushtetuese dhe harmonizimi juridik

• Prof. Dr. Mirjana Borota - Popovska, Decentralizimi në Republikën e Maqedonisë si proces drejt integrimit në BE

• Dr. Elena Andreevska, Plotësimi i kritereve politike të Republikës së Maqedonisë si parakusht për anëtarësim në BE


42


43

Prof. Dr. Abdulmenaf Bexheti Fakulteti i Administrimit të Biznesit, UEJL

DECENTRALIZIMI FISKAL DHE SFIDAT E ZHVILLIMIT EKONOMIK LOKAL

1. Hyrje

Numri më i madh i analistëve politikë janë dakord se para dhe gjatë luf-tës së vitit 2001 ekzistonte shkallë e lartë e konsensusit për nevojën aq të madhe të decentralizimit të shtetit më të centralizuar në Europë, por realizimi i procesit të decentralizimit ishte dhe mbetet më kontestuesi edhe sot e kësaj dite. Shkaku për këtë nuk është i thjeshtë sa duket sipërfaqësisht, por ai është më kompleks dhe më i thellë, se që në shikim të parë duket. Përmes një qasjeje pragmatike dhe duke i pasur parasysh rrethanat për fushën time profesionale dhe shkencore, arrij në përfundim të pathyeshëm (që e kam afirmuar edhe shumë më herët), se fjala është për fuqinë e pushtetit ekonomiko-financiar në fushën e shpërndarjes dhe rishpërndarjes së resurseve (posaçërisht atyre publike) në shoqëri. Në kush-te të shteteve multietnike, argumentet e dobisë ekonomike që në teorinë fiskale janë të forta, përdoren si alibi kundër decentralizimit fiskal. Të gjitha teoritë ekonomike që bazohen mekanikisht vetëm në teorinë e dobisë harrojnë se dobia në vetvete është një gjykim vlerash. Në fakt, një pjesë e teorive fiskale moderne gjatë shpjegimit të shpërndarjes dhe rishpërndarjes së resurseve publike, u refe-rerohen teorive ekonomike që rishpërndarjen e trajtojnë më shumë si kategori etike për arritjen e mirëqenies shoqërore sesa si kategori ekonomike. Shikuar nga aspekti i pastër ekonomik, është fakt se rishpërndarja e resurseve i kundër-vihet parimit elementar ekonomik - dobisë, por qeveritë sot nuk mund të jenë indiferentë përballë diferencave sociale të mëdha në një shoqëri. Prandaj është e patjetërsueshme nevoja për rishpërndarjen e resurseve në çdo shtet si dhe në Maqedoni.

2. Decentralizimi vs. efiçienca?

Marrëveshja e Ohrit padyshim paraqet një bazë të mirë për stabilitet po-litik të vendit si një parakusht fundamental për stabilitet ekonomik dhe, gjithë kjo së bashku, një fondament për rritje ekonomike dinamike e të qëndrueshme


44

të vendit. Edhe përkundër faktit se Marrëveshja e Ohrit si një pako komplekse për rikomponimin politiko-juridik të sistemit juridiko-kushtetues të vendit, në përbërjen e vet nuk ka ndonjë segment ekonomik (si aneks ekonomik, p.sh.) përmes të cilit do të rregullohej e drejta dhe neutraliteti ekonomik, megjithatë përmes zgjidhjeve politike përmes saj në mënyrë të zhdrejtë ndikohet edhe në raportet ekonomike pikërisht përmes decentralizimit fiskal.

Nga aspekti i financave publike, funksioni i stabilitetit, si çdokund, tërë-sisht është i rezervuar për pushtetin qendror, ndërsa funksioni i shpërndarjes – vetëm për pjesën e kompetencave të mbrojtjes sociale është siguruar - për pushtetin lokal (përmes dotacioneve bllok më tepër si dekoncentrim sesa si de-centralizim!). Po ashtu edhe funksioni alokativ shprehet me përmasa të kufizua-ra - vetëm për të mirat dhe shërbimet publike të rëndësishme për bashkësitë lo-kale. Në fakt decentralizimi i kompetencave dhe funksioneve nuk është propor-cionalisht i përcjellë me decentralizimin fiskal. Me ligjin e ri të vetëqeverisjes lokale, si ligj sistemor, dhe me ligjet e organizimit territorial e të financimit të qeverisjes lokale, për herë të parë pas vitit 1991, kur komunave u ishin marrë kompetencat për planifikim dhe nxitje të zhvillimit ekonomik lokal, atyre u kthehet një funksion i rëndësishëm - ai për zhvillimin ekonomik lokal. Kjo nën-kupton krijimin dhe zbatimin e masave dhe instrumenteve lokale, gjithnjë në suaza të kornizave makroeknomike të vendit, që do të fokusohen në zhvillimin ekonomik lokal, që para së gjithash duhet të përqendrohen në:

- prioritetet strukturale të zhvillimit ekonomik lokal dhe në përkrahjen e sektorit real në nivel lokal;

- fokusimin dhe krijimin e masave ekonomike lokale për stimulimin, për-krahjen dhe zhvillimin e atyre projekteve që kanë avantazh krahasues, kur dihet se këtë më së miri mund ta realizojë pushteti që është më afër ndërmarrësve;

- promovimi i parimit të partneritetit përmes inkuadrimit të partnerëve lokal duke i përfshirë masat dhe instrumentet lokale, si: zvogëlimi i shpenzime-ve të investimit për rregullimin e tokës ndërtimore, lehtësimi i taksave të ndryshme komunale, thjeshtësimi i procedurave administrative për realizimin e investimeve, angazhimi për krijimin e zonave efikase ekonomike dhe industria-le dhe krijimi i infrastrukturës lokale për vendbanimet rurale, mbrojtja e bizne-sit prej përfshirjes së korrupsionit në pushtetin qendror dhe gjyqësor (kryetarët e komunave të shndërrohen në “avokatë të popullit” të biznesit) etj

- krijimi dhe zhvillimi i rrjetit lokal i institucioneve dhe agjencive lokale që do të kujdesen për zhvillimin ekonomik lokal, si dhe

- një mori masash të tjera për zhvillimin ekonomik lokal, si promocioni i investimeve lokale potenciale, krijimi i asociacioneve ekonomike lokale e re-gjionale etj.

Profesori gjerman Gunter Hendkamp, ekspert i qeverisjes lokale pranë Këshillit të Europës, decentralizimin e trajton më tepër si imperativ ekonomik


45

sesa politik, sepse sipas tij, në qendër të vëmendjes së decentralizimit “është efikasiteti ekonomik i shpenzimeve publike”.

Në përgjithësi, te të gjitha shtetet, sistemi fiskal i ka disa objektiva, mes të cilave:

- sigurimi dhe ruajtja e tregut të përbashkët dhe stabil përmes politikës doganore dhe asaj tatimore,

- sigurimi i politikës ekonomike globale me qëllim të instalimit dhe ruajtjes së ekuilibrit makroekonomik,

- sigurimi i efikasitetit dhe barazisë në shoqëri dhe - financimi i nevojave të shtetit në të gjitha segmentet e tij vitale. Këto caqe parimisht janë breng e shteteve që realizohen përmes modele-

ve fiskale të cilat janë të ndryshme në shtete të ndryshme, bile janë të ndryshme edhe në një shtet në periudha të ndryshme kohore.

Përparësitë e decentralizimit gjithsesi janë më të shprehura se mangësi-të, sepse përmes decentralizimit arrihet më lehtë deri te përshtatja e shijes dhe preferencës lokale të qytetarëve; bashkësisë më të vogël të qytetarëve me lehtë u sigurohen të mirat dhe shërbimet materiale të dëshiruara në sasi, strukturë dhe cilësi; qytetarët kanë monitorim më efikas mbi pushtetet lokale se mbi ato qend-rore; sigurohet inovacioni, efikasitet dhe efektiviteti në furnizimin e të mirave publike dhe në selektimin e preferencave të qytetarëve.

Dobësia e decentralizimit zakonisht kërkohet në mundësitë e kufizuara të ekonomizimit, efikasitetit dhe barazisë në shoqëri.

Zgjidhja optimale duhet të kërkohet në kombinimin optimal të këtyre dallimeve varësisht nga kushtet specifike të çdo shteti.

Në të njëjtën kohë, shumë ekonomistë pajtohen me arsyet e decentralizi-mit, sepse arsyet e natyrës ekonomike më së shumti janë “kundër” sesa “për” decentralizimin, ndërsa arsyet e natyrës politike janë më së shumti “për” decen-tralizimin, gjë që është plotësisht e kuptueshme. Edhe përkundër këtyre pikëpa-mjeve, në shtetet më të centralizuara, kryesisht te ato që kanë dalë nga një sis-tem i ideologjisë socialiste dhe sistemit njëpartiak, sot ekziston një prirje inten-sive e decentralizimit, por në të njëjtën kohë ekziston një prirje e butë e ngada-lësimit të decentralizimit, bile te disa shtete me decentralizim të theksuar, edhe një tendencë e centralizimit të butë. Ku do të takohen këto procese? Në një eku-ilibrim të caktuar ndërmjet këtyre ekstremeve, në proceset e përbashkëta integ-ruese dhe në një proces të globalizimit gjithnjë e më intensiv të globit botëror.

Të dhënat tregojnë se kryesisht te shtetet me vlera të larta civile dhe de-mokratike - atje ku vetëqeverisja lokale paraqet qendër të proceseve demokrati-ke dhe ku pjesëmarrja e buxheteve lokale në krahasim me shpenzimet e gjithm-barshme publike arrin përqindje të lartë, deri mbi 30%, si:


46

Vendet me zhvillim të lartë Vendet në tranzicion (në zhvillim) -Zvicra 27,9% - Hungaria14,1% -Danimarka 31,28% - Bullgaria20,0% -Finlanda 29,5% - Polonia21,6% -SHBA 32,0% - Rumania16,9% -Britania e Madhe 25,0% - Shqipëria17,8% Burimi: “The Financial Resources of Local Authorities in Relation to Their Responsi-

bilities”, Council of Europe, Strasbourg, April 1998. Prej të dhënave të dhëna këtu, duket qartë se shtetet me zhvillim të lartë

kanë shkallë të lartë të decentralizimit fiskal, edhe pse disa prej tyre në dekadën e fundit shënojnë rënie të butë, në veçanti në pjesëmarrjen relative të shpenzi-meve publike në raport me BPV-në dhe përkundër disa vendeve në tranzicion ku prijnë ato me tranzicion të suksesshëm. Nëse kihet parasysh se shpenzimet lokale publike të drejtpërdrejta në Maqedoni marrin pjesë me më pak se 1% (më saktësisht 0,8%) në strukturën e shpenzimeve të përgjithshme publike, kurse shpenzimet indirekte (duke i përfshirë edhe ato të fondeve lokale) nuk i tejka-lojnë 4,3% (shih: Analizën e LLGF - 7 dhjetor 2001 - Reifuse Draft), atëherë mund të kuptohet se pse UE aq shumë insiston në këtë proces. Sipas analizës së fundit, të bërë para dy vitesh nga USAID-i, rebalanci i sektorit publik dhe bartja konsistente e kompetencave dhe financave publike nga niveli qendror në atë lo-kal, që, sipas tyre, duhet të përfundojë në fund të vitit 2005, kur shpenzimet publike lokale si buxhete të konsoliduara lokale do të jenë në lartësi prej 21.964 milionë den. (ose rreth 340 milionë euro) në vit (pozicioni nr. 17 dhe 24 i anali-zës përkatëse). Këto parashikime projektuese, së paku në vëllim janë gati dyfish më të mëdha se shumat e paralajmëruara nga përfaqësuesit qeveritarë, duke i përfshirë në to edhe dotacionet e pushtetit qendror për buxhetet lokale.

Duke i pasur parasysh zgjidhjet e propozuara të Qeverisë për burimet e financimit të komunave të ardhshme, si në vëllim ashtu edhe në strukturë, nuk sigurohet ndonjë garanci minimale se ato burime do të gjenerojnë kapacitet fis-kal për financimin e kompetencave të parapara të qeverisjes lokale me “kushte-tutën lokale”.


47

3. Burimet e financimit të kompetencave lokale - gjendja dhe “perspektiva”

Burimet e mjeteve financiare të komunave parimisht duhet të jenë ekuiva-lente dhe të konsistojnë me kompetencat burimore që kështu të sigurohet auto-nomia fiskale dhe përgjegjësia e tyre. Në rastin e Maqedonisë ky kusht nuk është i përmbushur, sepse burimet vetjake lokale nuk kanë forcë gjeneruese fiskale.

Struktura ekzistuese e të ardhurave të komunave përbëhet nga: a) të ardhurat vetjake: - tatimet lokale (tatimi në pasuri, tatimi në trashëgimi dhe peshqesh, tati-

mi në qarkullim i patundshmërive dhe tatimet e tjera të përcaktuara); - taksat lokale (komunale, administrative dhe të tjera); - kompensimet lokale (për rregullimin e tokës ndërtimore, për rregullimin

e planeve hapësinore dhe urbanistike, për veprimtari të caktuara komunale, etj); - të ardhurat nga pronësia (prej qerasë, interesave, shitjes së pasurisë, etj.) dhe - të ardhurat nga donacionet, sanksionet në para, vetëkontributet, huazi-

met - deri në nivelin e miratuar prej pushtetit qendror dhe të ardhurat e tjera. b)të ardhurat prej tatimit personal në të ardhurat si tatim i përbashkët -

vetëm të ardhura të caktuara që janë pjesë e tatimit personal të përgjithshëm, si: - 3% prej tatimit personal në të ardhura nga pagat e personave fizik - të

arkëtuar në vitin vijues në territorin e komunës ku detyruesit e kanë vendbani-min ose vendqëndrimin e tyre dhe

- 100% e tatimit personal në të ardhura të arkëtuara prej personave të re-gjistruar fizikë dhe prej atyre që kryejnë veprimtari në territorin e komunës.

c) dotacione të buxhetit qendror (të Republikës) dhe të fondeve, si: - dotacioni i përgjithshëm në lartësi prej 3% i të ardhurave të përgjithshme

të arkëtuara në vitin paraprak nga TVSH-ja, që shërben për financimin e të gjitha kompetencave të komunës pa përcaktim paraprak të qëllimit, kurse sipas kritereve të të ardhurave për kokë banori për 50% të shumës së dotacionit dhe 50%-shi tjetër sipas kritereve që do t’i përcaktojë Qeveria e R. së Maqedonisë dhe

- dotacionet destinuese në formë të transfereve si dotacione destinues, kapital, bllok, si dhe për kompetenca të deleguara që secilin çdo vit përcaktohen në buxhetin e Republikës dhe në buxhetet e fondeve. Dotacionet bllok do të destinohen për financimin e aktiviteteve të kulturës (veprimtaria e enteve kultu-rore dhe e projekteve të kulturës), mbrojtja sociale dhe mbrojtja e fëmijëve, ar-simi (fillor dhe i mesëm) dhe mbrojtja shëndetësore primare.


48

Në listën e gjerë të kompetencave burimore, të deleguara dhe në ato të autorizuara, është siguruar edhe një listë “e gjerë” e të ardhurave financiare për financimin e atyre kompetencave, por me “fyt të ngushtë” në gjenerimin fiskal. Në fakt, gjithnjë sipas bindjes sonë, burimet vetjake të përcaktuara për financi-min e kompetencave burimore sipas ligjit, as për së afërmi nuk mjaftojnë, si në vëllim ashtu edhe në strukturë, para së gjithash për shkak të:

- normave të ulëta të tatimeve lokale, taksave dhe kompensimeve, si dhe për shkak të bazave të tyre edhe më të ulëta ato do të zbatohen (vlerat e nënvle-rësuara);

- sistemeve joefikase të arkëtimit të të ardhurave lokale; - shprehisë jazhtëzakonisht të keqe dhe praktikës së menaxhimit me të

ardhurat lokale etj. Për sa i përket tatimit të përbashkët që është pjesë e tatimit personal në

të ardhura, sipas parimit të prejardhjes territoriale të burimit tatimor në kushte të ndryshimeve të skajshme të fondit të të punësuarve në qendrat urbane dhe rura-le do të paraqitet debalans i skajshëm horizontal. Rreth 60% e numrit të për-gjithshëm të të punësuarve në shtet është me vendbanim ose vendqëndrim në Shkup, bile edhe në strukturën e tyre kryesisht bëjnë pjesë ata që realizojnë rroga (dhe pensione) të larta!

Përderisa te dotacionet e përgjithshme dhe destinuese ekziston risku i lartë në zbatimin e kriterit “të përshtatshmërisë politike” dhe të kohabitimit të pushtetit qendror - i cili i përpilon dhe zbaton kriteret edhe të pushteteve lokale që i kërkojnë mjetet financiare, eksperienca e deritanishme është e hidhët, bile të gjitha qeveritë pa përjashtim i kanë përkrahur kryetarët “e komunave të tyre” edhe pse në shumë pak vend ato i kanë siguruar mandatet e dyta si rezultat i kë-tyre mundësive, kjo kryesisht për arsye të keqpërdorimit dhe abuzimit të mjete-ve financiare (fatkeqësisht ka qindra raste - prej ujësjellësit të Tetovës e deri te rastet Pelince dhe Pllaoshnik,....!)

E vetmja përparësi te tatimet lokale mund të jetë sfida e pushtetit të ri lokal për arkëtim efikas të të ardhurave të tyre, sepse ai nuk do të jetë në situatë, si edhe deri më tani, në mënyrë demagogjike “t’i mbrojë” bashkëqytetarët prej invazionit të inspektimeve dhe kontrollit qendror.

Përpos kësaj që u tha këtu, në propozim-ligjin e Qeverisë për financi-min e qeverisjes lokale ekzistojnë bile edhe disa dilema konceptuale.

Së pari, konceptualisht nuk janë të qëndrueshme arsyetimet e përfaqë-suesve të Qeverisë se me transfere dhe dotacione të Qeverisë prej buxhetit qen-dror dhe fondeve qendrore jashtëbuxhetore do t’i financojnë gradualisht kompe-tencat e bartura nga niveli qendror në atë lokal, sepse kjo paraqet decentralizim të kushtëzuar, i cili së paku nuk do të jetë efikas, kurse për barazinë dhe drejtë-sinë e shpërndarjes as mos të ëndërrojmë!


49

Konceptet për dotacione janë sinonim vetëm për baraspeshë horizontale, ndërsa dotacionet financiare janë vetëm instrument i barazisë financiare të ko-munave me kapacitet fiskal të pamjaftueshëm, kurse decentralizimi i vërtet fis-kal realizohet vetëm përmes sigurimit të burimeve vetjake lokale për financimin e kompetencave burimore lokale. Madje dotacionet dhe transferet buxhetore në mënyrë tipike shërbejnë për financimin e kompetencave të derivuara ose ato të deleguara, por jo edhe të kompetencave burimore lokale. Vetëm për ilustrim, struktura e dotacioneve për pushtetet lokale në SHBA është 9:1 në favor të do-tacioneve të destinuara për kompetencat e derivuara dhe të deleguara në kraha-sim me dotacionet e përgjithshme (te ne propozohet termi “dotacione bllok”).

Së dyti, struktura e miratuar e tatimeve dhe taksave lokale është shumë e ngjashme me ato të vendeve të zhvilluara, por sipas kapacitetit fiskal ato vende janë shumë larg prej tyre, sepse lartësia e disa normave të tatimeve lokale në shtetet e zhvilluar, si p.sh. norma e tatimit në pasuri, është edhe 25 herë më e lartë se te ne. Edhe përskaj këtij dispariteti të normave, akoma nuk ekziston vend për ngritjen e këtyre normave tatimore, siç na këshilluan disa ekspertë ndërkombëtarë, sepse ngarkesa e përgjithshme tatimore e qytetarëve tanë është në kufijtë e tolerancës. Ekspertë të caktuar ndërkombëtarë, duke u udhëhequr nga përvojat e vendeve të tyre, na e sugjeruan p.sh. normën e tatimit në pasuri prej 2,5%, që sipas kësaj do të thotë se për 40 vite vlera e pasurisë që e posedoj-në qytetarët duhet “të kalojë” në shpenzimin publik të komunave!

Së treti, mbetet insistim i pashmangshëm përfshirja më e gjerë e TVSH-së në financimin e qeverisjes lokale, sepse vetëm ky tatim gjeneron kapacitet real fiskal dhe vetëm mbi këtë bazë tatimore shqiptarët janë të barabartë (bile të avancuar në konsum) dhe vetëm ashtu ata do ta merrnin hisen e tyre reale të for-cës financiare-ekonomike. Fundja, kjo nuk do të ishte asnjë risi dhe diçka e pa-mundshme, sepse një gjë e tillë ka funksionuar fare mirë deri në vitin 1990 dhe këtë më së miri e di pala maqedonase në Qeveri. Në anën tjetër, të gjithë atyre që e kundërshtojnë me përkushtim këtë pjesëmarrje të TVSH-së në financat lo-kale, ua rikujtojmë përvojat e vendeve të zhvilluara. Sa për krahasim, në disa vende të zhvilluara, në strukturën e të hyrave fiskale lokale merr pjesë edhe tati-mi në qarkullim i mallrave dhe shërbimeve, si p.sh. në Austri dhe Greqi me 40%, në Hungari me 45%, në Holandë me 30%, kurse në SHBA me 43% (buri-mi: Revenue Statistics, OECD-Paris 1997, p. 210).

Së katërti, në ligjin e miratuar duhet “të çimentohet” e drejta për hua publike e komunave të ardhshme, si për pagesat vijuese, ashtu edhe për investi-met kapitale, kuptohet në suaza të kufizimeve standarde ndërkombëtare. Nuk mund të paramendohet në të ardhmen roli i komunës në zhvillimin ekonomik lokal pa mundësinë e investimeve kapitale, qofshin përmes huazimit ose përmes emetimit të bonave të thesarit (fletobligacioneve). Njëri nga kufizimet e mund-shme për huazim të kapitalit do të ishte sipas këtij shembulli: niveli i kësteve që


50

skadojnë për pagesë gjatë një viti fiskal të mos jetë më i lartë se 20% se niveli i buxhetit vijues të komunës. Kjo do të thotë se komuna nuk do të ngarkohej me hua publike për investime kapitale për periudhë më të shkurtër se 5 vite, që nën-kupton edhe përkufizimin e shumës së huazimit eventual lokal.

Kuptohet, se këtu ekzistojnë edhe shumë segmente të tjera për plotësi-min dhe ndryshimin e ligjeve të propozuara të procesit të decentralizimit, pa të cilat kot do të orvateshim me aplikimin tonë për anëtarësim në familjen europiane, ku ky proces ka shkuar shumë larg me zhvillimin e tij.

4. Decentralizimi funksional ndërmjet qeverisë qendrore dhe atyre lokale - mundësi e re për dalje nga “rruga e humbur ekonomike” e vendit

Edhe pas një dekade e gjysmë tranzicion joefikas dhe ekonomi të impro-vizuar tregut, ne nuk mundemi të jemi të kënaqur me rezultatet e përgjithshme të arritura e aq më pak me ato në lëmin e ekonomisë. Në këtë periudhë janë rro-tulluar kryesisht dy struktura qeveritare (bile njëra dy herë), me programe poli-tike diametralisht të ndryshme (së paku në letër) - njëra socialdemokrate, ndërsa tjetra konservatore, por megjithatë as njëra as tjetra nuk patën sukses ta lëvizin “dhëmbëzoren e ndryshkur” ekonomike. Të dyja palët u munduan që me masat e politikës ekonomike në nivel qendror, me lloj-lloj strategjish dhe programesh, me shumë lloj aranzhmanesh multilaterale dhe bilaterale dhe me shumë debate me ekspertë të vendit dhe të jashtëm,... por përsëri nuk arritën të krijojnë am-bient të përshtatshëm për zhvillimin e biznesit dhe ekonomisë në tërësi.

Edhe më tej mbetet që të ndërmerren aktivitete intensive, masa dhe poli-tika në nivel qendror, si:

- funksionimi i shtetit juridik dhe mbrojtja e përhershme e pronës dhe kapitalit,

- konsolidimi dhe ndërtimi i sistemit stabil politik dhe ekonomik si dhe i institucioneve stabile në sistem,

- rritja e të gjitha llojeve të investimeve, si të vendit ashtu edhe të huaja, si publike, ashtu edhe private, me qëllim që norma e investimeve bruto të rritet së paku nga 19 në 25%,

- rikonstruimi i tregut të punës përmes krijimit të mekanizmave fleksibi-lë të tregut të punës me qëllim të zvogëlimit të kostos së punës e cila është kom-ponent e lartë e shpenzimeve në degët ekonomike intensive,

- promovimi, nxitja dhe përkrahja e eksportit me theks të veçantë te pro-dhimet me avantazh krahasues absolut,

- zhvillimi i tregut financiar dhe zvogëlimi i rrezikut të investimeve,


51

- përkrahja dhe nxitja e ndërmarrësisë me theks të veçantë në qeverisjen korporative dhe në menaxhimin e resurseve njerëzore,

- harmonizimi i politikës fiskale dhe monetaro-kreditore me objektivat reale ekonomike në vend,

- zhvillimi i sektorit civil, lufta efektive kundër korrupsionit dhe ekono-misë joformale, etj.

Çka na mbetet tjetër?

Në masë të konsiderueshme masat e përmendura u ndërmorën edhe deri më tani por asnjëherë nuk i dhanë rezultatet e pritura, para së gjithash për shkak të qasjes jo sistematike dhe jokonsistente në të kaluarën. Por, deri më tani më së paku është bërë diçka në lidhje me zhvillimin ekonomik lokal. Në fakt të gjitha përpjekjet e deritanishme vinin “nga lart” që të realizohen “poshtë” në bazë lo-kale. Kjo paradigme e zhvillimit ekonomik te ne u ngjasonte më së tepërmi eko-nomive me planifikim qendror të viteve nëntëdhjeta të vendeve të Europës Qen-drore e Lindore, sepse deri atëherë te ne ishte më ndryshe - organet ekzekutive lokale sillnin vendime nga më të rëndësishmet lidhur me zhvillimin e ekonomi-së lokale. Pas të nëntëdhjetave vendet e Europës Qendrore dhe Lindore, si dhe ish-republikat sovjetike, gjithnjë e më tepër bazohen në zhvillimin ekonomik lokal, me çka kanë arritur edhe rezultate të mira. Ndërkaq te ne më tepër për motive dhe arsye politike zhvillohet proces i kundërt: përmes një centralizimi të skajshëm, si të kompetencave e aq më tepër të burimeve të financimit, si dhe të resurseve gjeneruan situatë ekonomike, papunësi dhe varfëri më të madhe se që e kishim në fillim të nëntëdhjetave. Maqedonia gjendet para një eksplodimi so-cial dhe assesi të gjendet formë dhe model për fillimin e proceseve pozitive ekonomike. Ndoshta mundësia reale na mbetet te zhvillimi ekonomik lokal, por kjo nuk mund të arrihet përmes ligjit aktual për financimin e komunave. Komu-nave duhet t’u jepen burimet vetjake reale të financimit dhe t’u mundësohen huazime afatmesme dhe afatgjata (gjithnjë në suaza të kornizave të caktuara) në tregun e brendshëm dhe të jashtëm të kapitalit (fletobligacionet komunale, hua-zimet komunale etj). Asnjë investim serioz, konkurrues dhe profitabël nuk mund të realizohet me norma të kamatave vjetore prej 18-20% në shkallë infla-cioni 1-2%, në kushte kur në Bulgarinë fqinje, shembull, kostoja e kredisë in-vestive ka arritur në 6-7% në shkallë vjetore.

Sot bile edhe në shtetet me tradita më centraliste, si Rusia dhe Kina, ¼ e vlerës së TVSH-së u lehet pushteteve regjionale ose lokale. Sa për ilustrim dhe krahasim, ja si duket struktura e shpenzimeve publike në Rusi (në %):

Niveli-struktura e pushtetit 1993 1999


52

-Buxheti federal 55 43 -Buxheti rajonal 22 24 -Buxheti lokal 23 33

Burimi: Fiscal Autonomy and Efficiency-Reform in the FS Union-LGI Studies 2002, p.96. Ose, një krahasim tjetër i ngjajshëm është me Gjeorgjinë, ku në vitin

1999 raporti i shpenzimeve publike qendrore ndaj atyre lokale ishte 1:2, kurse te ne edhe pas decentralizimit (më mirë thënë dekoncentrimit), ky raport do të jetë disa herë më i keq. Nuk është shumë larg këtyre krahasimeve edhe rasti i Kroacisë, e cila gjithsesi ka shënuar rezultate shumë të mira se ne në zhvillimin ekonomik të vendit.

Me ligjin aktual të financimit komunat akoma do të mbeten në aktivite-tin “e mbushjes së gropave në rrugë”, pra në aktivitetet e punëve elementare ko-munale pa një mundësi reale për t’u inkuadruar në investime të infrastrukturës ekonomike, në veprimtari banesore-komunale, në ndërtimin e infrastrukturës elementare të kulturës, sportit, rekreacionit, ndërtimit të komplekseve turistike, në zhvillimin e zonave industriale lokale, në kapacitetet shërbyese, në përkrah-jen dhe zhvillimin e biznesit familjar, në kapacitetet përpunuese të vogla dhe të mesme, në zhvillimin e tregut lokal të punës, në aktivizimin e punëve publike sezonale lokale, në krijimin e agjencive dhe rrjetave lokale për zhvillimin e pro-jekteve lokale, në krijimin e pasurive natyrore lokale dhe koncesioneve lokale, në zhvillimin e studimeve dhe hulumtimeve ekonomike fundamentale lokale dhe rajonale, si dhe në shumë aktivitete të tjera. Pse të lejohet, për shembull, që për më pak se 10 vite “të shpenzohet” mbi 1/3 e tokës bujqësore pjellore të fu-shës së Pollogut, kur ekzistojnë mundësi ideale për ndërtim në brigjet e Sharrit ku mund të ndërtohet infrastruktura e nevojshme komunale e urbane dhe të je-pen koncesione, bile edhe investitorëve të jashtëm, për të ndërtuar komplekse të tëra vendbanimesh. Mjafton që komuna të ketë vetëm vizion dhe ide për zhvi-llim. Në anën tjetër, komplekset turistike ideale si ai i Kodrës së Diellit, Mavro-vës, Strugës, Ohrit, Prespës, Dojranit, Pelisterit, Kozhufit etj., paraqesin poten-cial të madh ekonomik të pashfrytëzuar dhe mund të jenë sfida për komunat e reja me kompetenca të reja në planin e zhvillimit ekonomik lokal. Qeveria qen-drore duhet të jetë e vetëdijshme që deri më tani nuk arriti të bëjë kthesë në je-tën reale ekonomike, andaj asaj i mbetet vetëm të punojë në krijimin e ambientit të biznesit dhe stabilitetit makroekonomik. Gjithë tjetra duhet t’i mundësohet pushtetit lokal që me vizion, iniciativë dhe resurse lokale të fillojë ta lëvizë “rrotën e ndryshkur” ekonomike. Rrethi i parë është më i vështirë, sepse në të dytin vepron edhe inercioni i të parit. Themi se nuk kemi vende pune, kurse i tërë shteti është ngulfatur në plehrat dhe është shndërruar në deponi - ja vende pune për gjithë shtresën sociale për së paku një vit me pagë minimale, ta pas-trojmë ambientin, pastaj t’i hapim kanalet e lumenjve, përroskave dhe kanalet e


53

ujitjes së tokës (vetëm brenda një viti kemi pasur tre vërshime!), t’i ndërtojmë shkollat, spitalet, rrjetin elektrik, ujësjellësit, pastaj gazsjellësin, hekurudhat, rrugët lokale, rajonale dhe magjistrale, pastaj.....Maqedonia do të ndryshojë! Kjo megjithatë është e mundur!!!

Literatura e konsultuar:

1. Mario Leccesotti, “Leksione të shkencës së financës”, ELITE-Ti-ranë, 2001

2. Harvey Rosen, “Public Finance”, Sixth edition-McGraw Hill, New York, 2004

3. Abdylmenaf Bexheti ,,Shpenzimet publike në shtetet bashkëkoho-re dhe në Maqedoni - aspektet e racionalizimit dhe optimalizimit” (disertacioni), Shkup 2002.

4. Zhivko Atanasovski, “Financat publike”, Fakulteti Ekonomik, Shkup. 5. “The financial Resources of Lokal Authorities in Relation to Their

Responsibilities”, Coucil of Europe, Strasbourg, April, 1998. 6. Fiscal Autonomy and Efficiency - Reform in the FS Union-LGI

Studies 2002 7. Revenue Statistics, OECD-Paris, 1997 8. Ligji i Qeverisjes Lokale ,,Fl. zyrtare nr.5/2002. 9. Ligji për Financimin e Njësive të Vetadministrimit Lokal ,,Fl. zyr-

tare 2004 10. Economic Report of the President - The White House, Washing-

ton, February 2005


54


55

Doc. Dr. Nasir Selimi Fakulteti i Administrimit të Biznesit, UEJL

NDIKIMI I INTEGRIMEVE EKONOMIKE RAJONALE NË ZHVILLIMIN E EKONOMISË SE MAQEDONISË

Në ekonominë bashkëkohore integrimet ekonomike rajonale janë gjithnjë e më tepër aktuale. Tanimë pothuajse të gjitha shtetet në botë në politikën e tyre të zhvillimit ekonomik vend të posaçëm u kushtojnë integrimeve ekonomike rajonale. Integrimi ekonomik rajonal paraqet njërën prej sfidave kryesore të të gjitha vende-ve, madje edhe të atyre vendeve të cilat deri dje udhëhiqnin politikë të jashtme neu-trale ose izoluese. Sot nuk ka dilema rreth pyetjes se a duhet një vend të integrohet ose jo. Pyetjet dhe bisedat shtrohen në lidhje me atë se sa shpejt duhet të ndiqet proceset integruese dhe në çfarë mënyre duhet të bëhet integrimi.

Përfundimi i Luftës së Dytë Botërore shënoi edhe fillimin e formimit masiv të integrimeve ekonomike ndërkombëtare. Ky aktivitetet për bashkëpu-nim ekonomik midis vendeve mori hov të madh gjatë viteve të pesëdhjeta dhe gjashtëdhjeta të shekullit të XX. Ekonomisti Haberler këtë periudhë e quajti “periudhë të integrimeve”. Megjithatë procesi i integrimeve ekonomike nuk përfundoi këtu. Përkundrazi, integrimet ekonomike rajonale vazhduan dhe u zhvilluan akoma më tepër në dekadën e fundit të shekullit të kaluar, andaj lirisht mund të themi se “periudha e integrimeve” paraqitet pikërisht në fund të qind-vjeçarit të kaluar.

Sot në rruzullin tokësor ekzistojnë nivele të ndryshme të integrimeve ekonomike rajonale. Nivelet më të njohura të integrimeve ekonomike rajonale janë: zona e lirë tregtare, unioni doganor, tregu i përbashkët dhe unioni ekonomik. Arsyet se pse vendet integrohen janë të shumta, por pa dyshim më të rëndësishme janë dy grupe: arsyet ekonomike dhe arsyet politike.

Në grupin e arsyeve ekonomike që ndikojnë në prirjen e vendeve për anë-tarësimin e tyre në integrimet ekonomike rajonale më të rëndësishme janë këto:

- rritja e prodhimit të mallrave dhe shërbimeve në vend; - zmadhimi i tregtisë së vendit; - rritja e shtimit ekonomik dhe përmirësimi i standardit jetësor; - qasje në një treg të madh dhe të përbashkët; - prania më e madhe e IDH-së në vendin mikpritës; - transferimi i teknologjisë dhe prodhimeve të reja të standardizuara; - menaxhimi më efikas i njohurive dhe diturisë në vendin mikpritës; - harmonizimi më i lehtë i rregullave, kulturës dhe ideologjisë në kua-

dër të një rajoni sesa në nivel botëror;


56

- parashikimi i aktiviteteve ekonomike dhe zvogëlimi i rrezikut; - ndihmat dhe donacionet nga fondet e ndryshme të integrimit etj. Në grupin e arsyeve politike të anëtarësimit të vendeve në integrimet

ekonomike rajonale mund të numërohen këto shkaqe: - bashkëpunimi politik midis vendeve e nxit edhe bashkëpunimin eko-

nomik; - konfliktet ndërshtetërore shmangen në kuadër të integrimeve ekono-

mike; - bashkimi i disa shteteve dhe formimi i një integrimi ka peshë më të

madhe në tregun ndërkombëtar dhe vendi është më konkurrues në tregun global.

Në ekonominë bashkëkohore paraqiten tre integrime botërore ekonomi-ke më të mëdha: shtetet e Europës me në krye Unionin Europian, shtetet e Ame-rikës Veriore me në krye SHBA-të dhe shtetet e Azisë Lindore me në krye Ja-poninë. Se sa të fuqishme janë këto integrime ekonomike në nivel botëror mund të shihet edhe nga grafiku në vijim:

Nga grafiku i dhënë më sipër shihet qartë se pjesëmarrja e GDP-së së

këtyre integrimeve është e madhe në struktura e GDP-së botërore. Po ashtu du-het theksuar faktin kohëve të fundit se struktura e GDP-së botërore ka pësuar ndryshime të mëdha. Kështu, derisa në vitin 1970 pjesëmarrja e Japonisë në GDP-në botërore ishte me vetëm 7%, tre dekada më vonë kjo pjesëmarrje u rrit në 14%.

Pjesëmarja e GDP-së botërore në vitin 1970

Vendet e tjera29%

Japonia7%

BE24%

SHBA40%

Pjesëmarja e GDP-së botërore në vitin 2000

Vendet e tjera

26%SHBA32%

Kanadaja

2%Japonia15%

BE25%


57

Edhe pse gati të gjitha vendet shfaqin dëshirë për integrimet ekonomike rajonale, prapëseprapë ekzistojnë disa barriera të cilat në një pjesë të popullatës mbjellin dyshime dhe rezerva për inkuadrimin e vendit të tyre në integrimet ekonomike rajonale. Dilemat kryesore që shfaqen me rastin e anëtarësimit të vendit në integrimet ekonomike janë këto: fitimi i njërës palë nga integrimi shkakton humbjen e palës tjetër, ndërsa dilema e dytë është shqetësimi për sov-ranitetin kombëtar

Punëtorët e vendeve anëtare të integrimit ekonomik shqetësohen nga shpërngulja e kompanive nga vendet e tyre në vendet e reja integruese. Vendet që dëshirojnë të integrohen zakonisht kanë fuqi të lirë të punës. Kjo paraqet rre-zik për punëtorët e vendeve të zhvilluara ekonomike që janë pjesë e integrime-ve. Prandaj sindikatat e punëtorëve organizojnë protesta dhe greva kundër shpërnguljes së kompanive të tilla. Humbjes nga integrimi i frikohen edhe punëtorët e vendeve që synojnë të integrohen, sepse prodhimet e standardizuara të vendeve integruese janë më konkurruese në tregun e përbashkët.

Humbja e sovranitetit kombëtar e shqetëson një pjesë të popullit të ven-deve të vogla. Kompanitë e mëdha mund të sjellin vendime të cilat nuk janë në përputhshmëri me politikën zhvillimore të ndonjë vendi anëtar të integrimit. Kjo do të thotë se vendi integrues duhet t’i zbatojë rregullat dhe parimet të cilët vlejnë në nivel të integrimit ekonomik rajonal, pa marrë parasysh a i konvenon kjo dikujt ose jo. Politikat nga të cilat vendi integrues heq dorë dhe nuk ka kon-troll të plotë janë sidomos politika monetare e vendit, politika fiskale, politika tregtare etj.

Integrimi ekonomik rajonal është pjesë e integrimit global. Ai bën lidh-jen e ekonomive rajonale dhe unifikimin e sistemeve ekonomike.

“Ne duhet të jemi të vetëdijshëm për atë se nuk ka kthim prapa nga ndryshimet e mëdha që kanë ndodhur në ekonominë globale. Të arriturat në ko-munikim dhe transport sollën në atë që ekonomitë nacionale tash janë shumë më tepër të pranishme në tregun ndërkombëtar dhe transferimin e kapitalit sesa kurdoherë më parë, pa marrë parasysh se çfarë mase ndërmarrin politikanët. Te vogla janë shpresat e politikës së qeverive që të sjellin ndonjë ndryshim. Gjithashtu, edhe ndonjë kthim më serioz në proteksionizëm do ta godiste shumicën e grupeve të njerëzve të cilët kanë interes nga tregtia dhe do të rezul-tonte me konflikte sociale që i gjeneron edhe vetë globalizmi“ 3. Akademia e shkencave shoqërore e Australisë duke i shqyrtuar këto çështje, përveç tjerash, theksonte se:

“Nevoja për reformimin e shtetit nuk ndalet në kufijtë shtetërorë. Në bo-tën e cila po bëhet gjithnjë me e ndërvarur, aksionet e një vendi shpesh do të

1 Dani Rodrik: Has globalization gone too far? March, 1997)


58

kenë implikime edhe te fqinjët e tyre dhe më gjerë. Andaj ndërtimi i aftësisë shtetërore do të shënonte ndërtim më efikas të partneritetit dhe institucioneve, si të vendit, ashtu edhe ato të jashtme”4.

Fillet e para të bashkëpunimit midis Maqedonisë dhe Bashkimit Europian

Maqedonia, si një ndër vendet më të vogla në Gadishullin e Ballkanit, gjatë rrugës së vet drejt pavarësimit shtetëror u ballafaqua jo vetëm me proble-me të natyrës ekonomike, por edhe me ato të natyrës politike. Madje, këto të na-tyrës politike ishin më të theksuara dhe më të rrezikshme për ekzistimin e saj si shtet i pavarur.

Megjithatë ajo që nga viti 1992 filloi të ndërtojë marrëdhëniet ekonomi-ke dhe politike me komunitetin ndërkombëtar, sidomos me Bashkimin Europi-an. Sa i përket zhvillimit të marrëdhënieve dhe bashkëpunimit ndërkombëtar të Maqedonisë, vitet e para nuk shënojnë ndonjë avancim më të madh. Ato ishin vite me plot bllokada, shantazhe dhe rreziqe për pavarësinë e Maqedonisë. Ndo-nëse ajo ishte anëtare e disa integrimeve ekonomike që ishin themeluar në atë kohë në rajon (BSEC, CEI, SECI, ROJAMONDI etj.), prapëseprapë perspekti-va e saj nuk ishte e qartë, ndërsa dobitë nga anëtarësimi në këto integrime gati se nuk reflektonin fare. Në vitin 1996 Maqedonia arriti t’i realizonte hapat më të mëdhenj drejtë bashkëpunimit me Bashkimin Europian. Kështu gjatë këtij viti u nënshkrua Marrëveshja për Bashkëpunim midis Maqedonisë dhe BE-së në kuadër të së cilës u firmosën disa marrëveshje sikurse: Marrëveshja për Transport, Marrëveshja për Tekstil, Marrëveshja për Verë, Protokolli për Bash-këpunim Financiar etj. Kjo e fundit mundësoi që Maqedonia të huazonte kredi dhe mjete tjera financiare të ndryshme nga institucionet dhe programet e BE-së. Viti 1999 do të shënojë kthesën më të madhe në marrëdhëniet midis Maqedoni-së dhe BE-së, sepse në këtë kohë filloi të zhvillohen përgatitjet rreth Marrëvesh-jes për Stabilizim dhe Asocim. Faza e parë e këtij procesi zgjati deri më vitin 2001 kur Maqedonia e nënshkroi Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim. Ishte kjo marrëveshja e parë e këtij lloji në të cilën BE-ja e vuri nënshkrimin e vet me ndonjë shtet të Ballkanit Perëndimor. Në prill të vitit 2004 Marrëveshja për Stabilizim dhe Asocim hyri në fuqi me çka ekonomia e Maqedonisë përfitoi privilegje në tregun e vendeve europiane në krahasim me vendet e tjera joanëta-re. Më 17 mars të po këtij viti Maqedonia bëri kërkesë zyrtare për anëtarësim në

4 The State in a Changing World, Washington D.C. 1997.


59

BE. Ajo shpreson që nga fundi i vitit 2005 ta fitojë statusin e anëtarit kandidat për BE. Qeveritarët dhe ekspertët e ndryshëm janë të mendimit se anëtarësimi i Maqedonisë në BE do të bëhet në vitin 2010.

Me shpërbërjen e ish-RSFJ-së ekonomia e Maqedonisë jo vetëm që tra-shëgoi probleme të shumta, por ajo u ngarkua edhe me probleme të reja. Struktu-ra ekonomike e saj ishte krejtësisht e pavolitshme. Teknologjia që e përdorte ajo ishte e vjetruar me mjete të prodhimit të amortizuara. Numri i të papunëve arrinte rekord në Europë, ndërsa reformat strukturore dhe tranzicioni zhbilloheshin shumë ngadalë. Problemi nuk ishte aspak më i lehtë në sferën e realizimit të privatizimit. Keqpërdorimet, korrupsioni, trafiku me qenie të gjalla dhe marifet-llëqet e tjera lulëzuan shumë shpejt. Mentaliteti i vjetër i menaxhimit dhe interesi i individëve erdhi në shprehje dhe zuri vend në ekonominë e vendit. Pra, situata ekonomike në këtë kohë ishte identike me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor.

Mundësitë për tejkalimin e kësaj gjendjeje vetëm me forcat e veta atëhe-rë dhe sot e kësaj dite janë fare të vogla. Anëtarësimi i saj në forumet dhe ini-ciativat siç janë CEI, BSEC dhe SECI nuk jepnin shpresa të mëdha. Themelimi i Paktit të Stabilitetit ngjalli shpresë për tejkalimin e gjendjes së rëndë dhe zhvi-llimin e ekonomisë së rajonit. Maqedonia, si edhe vendet e tjera të Ballkanit Pe-rëndimor, trokasin në dyert e institucioneve financiare ndërkombëtare për hua-zim dhe dotacione financiare.

BE qysh në Samitin e Mastrihtit vendosi ta ndihmojë transformimin e shteteve të Europës Juglindore, në këtë kuadër edhe ato të Ballkanit Perëndi-mor. Kjo u konfirmua edhe në disa mbledhje të tjera, por më konkretisht u bise-dua në Samitin e Athinës. Anëtarësimi i këtyre shteteve në familjen e madhe europiane kërkon përmbushjen e standardeve të cilat në mënyrë decide u për-caktuan në Samitin e Kopenhagës. Kriteret që duhet plotësuar janë ndarë në: kriteri politik, kriteri ekonomik dhe kriteri i inkorporimit të acquis communau-taire. Plotësimi i këtyre standardeve është i domosdoshëm për anëtarësimin e vendeve të Ballkanit Perëndimor në BE.

Integrimi i Maqedonisë dhe i vendeve tjera të rajonit në BE fillon me in-tegrimin rajonal. Maqedonia deri tash i ka nënshkruar nëntë marrëveshje për tregtinë e lire, para së gjithash me të gjitha shtetet e Ballkanit Perëndimor. Edhe pse Maqedonia teoretikisht mund të themi se e ka kryer punën e vet, prapëse-prapë në praktikë akoma ekzistojnë plot pengesa të cilët ndikojnë negativisht në forcimin e këtij bashkëpunimi rajonal. Qarkullimi i lirë i njerëzve, kapitalit dhe ideve akoma nuk janë në nivelin e duhur.

Në aspektin rritjes ekonomike edhe pse në shikim të parë Maqedonia ka treguar një stabilitet ekonomik, prapëseprapë ajo nuk tregon shenja të një zhvi-llimi të qëndrueshëm ekonomik. Shtimi ekonomik vjetor nuk arrin më tepër se 2-3% gjë që nuk është e mjaftueshme për nxitjen e zhvillimit ekonomik, dina-mizmin dhe rritjen e mirëqenies së popullatës.


60

Tab. nr. 1 GDP për frymë në euro (në USD) V e n d e t 1999 2000 2001 2002 2003

B o s n j a 1234 1359 1475 1556 1611

Shqipër ia 953 1174 1484 1521 1709

Serbi - M. i Zi 1950 3106 1581 1874 1949

Maqedonia 1709 1921 1887 1981 2041

B u l g a r i a 1481 1674 1920 2101 2249

R u m u n i a 1491 1795 2002 2221 2316

K r o a c i a 4102 4502 4998 5451 5747

Burimi: Enti Shtetëror i Statistikës Nga tabela e dhënë më sipër shihet se Maqedonia nuk ka ndonjë rritje të

madhe të GDP-së. Ajo me vite të tëra rrotullohet rreth 2000 euro/per capita, me çka llogaritet në vendet jo mjaft të zhvilluara të botës.

Papunësia në Maqedoni është njëri prej problemeve më të mëdha me të cilin ballafaqohet vendi qysh para se të pavarësohet. Numri i të papunëve në vend është më i madhi në vendet e tranzicionit. Kjo situatë e palakmueshme është rezultat i më tepër faktorëve, ndër të cilët më të rëndësishëm janë: pres-truktuimi i ekonomisë, humbja e tregut të mëparshëm, tranzicioni dhe, sidomos, privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore, zvogëlimi i aktivitetit ekonomik, kërkesa jo e mjaftueshme në tregun e punës etj. Sipas të dhënave zyrtare, numri i të pa-punëve në vend në vitin 2003 ishte 36.7%.

Maqedonia përfundimisht më 30.06.2004 ka pasur borxh të jashtëm në shumën prej 1,801 milionë USD që d.m.th. 36.5% nga GDP-ja e projektuar për vitin 2004. Nga kjo shumë 98% paraqesin kredi afatgjata. Borxhet e jashtme të RM-së do t’i ilustrojmë në grafikun e mëposhtëm.


61

Huaja e jashtme e RM-së sipas kreditorëve

EBRD3%

EU6%

Të tjera3%

Kredi bilaterare

14%

Klubi i Londres

14%

Kredi private të tjera

19%

IMF3%

IBRD11%

IDA20%

EIB7%

R. e Maqedonisë nga huazimet e realizuara sigurisht se përfitoi, por a

thua ishin ato të mjaftueshme dhe a u shfrytëzuan si duhet? Sigurisht se jo. Nëse huazimet do të shfrytëzoheshin më me nikoqirllëk, me siguri efektet do të ishin më të mëdha.

Maqedonia gjatë këtyre 15 viteve ka shfrytëzuar mjete financiare nga shumë institucione financiare ndërkombëtare. Këto mjete e kanë mbështetur një numër të madh të projekteve në Maqedoni. BE-ja ka themeluar institucione fi-nanciare dhe fonde të shumta prej nga vendet e Ballkanit kanë shfrytëzuar dhe mbështetur projekte kombëtare dhe ndërkombëtare. Kështu në fillim u themelua dhe shfrytëzohej programi PHARE, pastaj CARDS, TAIEX dhe TWINNING. Pa dyshim se fondet më të rëndësishme edhe për Maqedoninë janë: IDA, Klubi i Londrës, Kreditë bilaterale, IBRD-ja, EBRD, burimet e ndryshme të BE-së etj.

Ndihmat e ndryshme dhe huazimi i mjeteve financiare shpeshherë kanë pasur efekte të duhura në zhvillimin e ekonomisë së vendeve. Edhe vetë shtetet e BE-së e ndërtuan ekonominë e tyre në bazë të ndihmave dhe huazimeve nga SHBA-të. Plani Marshall sot e kësaj dite konsiderohet si ndihma e cila i dha re-zultatet më të mira në këtë drejtim. Ndihmat dhe projektet e ndryshme patën efekte pozitive edhe në zhvillimin dhe rritjen ekonomike të shteteve anëtare të BE, si të Greqisë, Spanjës dhe Portugalisë. Ekonomia e këtyre vendeve përjetoi zhvillimin e tyre më të madh vetëm pasi u integruan në BE. Fondet e ndryshme të BE të cilat i kredituan këto vende ndërmjet viteve 1986-1997 arritën deri në 12% të vlerës së GDP-së tyre. Po ashtu vlen të theksojmë se zhvillimi i ekono-misë së Irlandës është surpriza më e këndshme në kuadër të shteteve evropiane, me ç’rast ndikimi i investimeve të drejtpërdrejta dhe të huaja si dhe integrimi në BE kishin rol dominues.


62

Anëtarësimi i Maqedonisë në BE - sfida dhe prioriteti i saj kryesor

Për aktivitetet që duhet t’i ndërmarrë Maqedonia në mënyrë që ta tejka-lojë këtë fazë të tranzicionit kuptohet se janë hartuar strategji edhe në nivelet më të larta të shtetit. Në këtë rast ne nuk do të zbulonim diçka të re, por do t’i theksonim ato që në këtë moment janë prioritare dhe shumë të rëndësishme. In-tegrimi ekonomik rajonal pati ndikim të rëndësishëm në zhvillimin e ekonomisë së shteteve anëtare të reja në BE.

Njëra nga detyrat e para që duhet të ndërmerret në Maqedoni është zvo-gëlimi i papunësisë. Zbutja e këtij problemi më së miri do të realizohej nëse Maqedonia tërheq sa më shumë investime të drejtpërdrejta të huaja. Investimet e drejtpërdrejta të huaja (IDH) në vendin mikpritës – në Maqedoni - do të ndi-konin për rritjen e numrit të të punësuarve në dy mënyra:

1. Rritja e drejtpërdrejtë e numrit të të punësuarve dhe 2. Rritja e tërthortë e numrit të të punësuarve Në rritjen e drejtpërdrejtë të të punësuarve kemi rritjen e numrit të të pu-

nësuarve me rastin e ardhjes dhe funksionimit të kompanisë së huaj. Kompania e cila investon, krijon vende të lira të punës dhe e punëson një numër të nevoj-shëm të punëtorëve. Hyrja e IDH-së dhe zhvillimi i veprimtarisë së kompanisë investuese kërkon edhe furnizimin me materiale dhe logjistikë të cilën ajo e merr nga firmat vendase. Kështu edhe firmat vendase e rrisin numrin e punëto-rëve në radhët e tyre. Në disa vende ka ndodhur që kjo rritje e punëtorëve në formë të tërthortë të jetë më e madhe sesa numri i punëtorëve të punësuar në mënyrë të drejtpërdrejtë. Pagat e të punësuarve në këtë kompani që investojnë në vendin mikpritës janë më të mëdha se pagat e punëtorëve në firmat vendore. Po ashtu puna është më e sigurt, sepse kompanitë multinacionale prodhojnë sasi të mëdha të prodhimit dhe kanë treg më të gjerë të plasmanit të prodhimeve të tyre. Punëtorët janë më të kënaqur edhe me kushtet e punës të cilat sigurohen nga kompanitë multinacionale. (MNC).

Investimet e drejtpërdrejta të huaja kanë rëndësi të madhe në zhvillimin e ecurive ekonomike të Maqedonisë. Ato kanë rëndësi edhe për sa i përket avancimit të procesit të prodhimit, transferimit të teknologjisë, shfrytëzimit op-timal të kapaciteteve prodhuese, si dhe organizimit më të mirë të punës.

Maqedonia qysh nga pavarësia e saj nuk mund të jetë e kënaqur sa i për-ket IDH-së. Ajo gjatë viteve të tranzicionit gjithmonë qëndronte në vendin e fundit për sa i përket investimeve të drejtpërdrejta të huaja. Sasinë më të madhe të IDH-së (449 milionë USD) e realizoi në vitin 2001, atëherë kur privatizoi telekomunikacionin. Në vitin 2003 IDH-ja nuk arriti më shumë se 80 milionë USD që në krahasim me vitin paraprak kishte një rritje të vogël prej 2.8 milionë


63

USD. Në vitin 2004 IDH-ja u rrit në 157 milionë USD, por kjo nuk shënoi ndonjë sukses të madh.

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 30902 112308 38079 152270 449104 77812 80643 157

Lëvizja e IDH-së në RM

0

100000

200000

300000

400000

500000

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Investimi më i madh në vitin 2003 u realizua në degën e industrisë,

gjithsej 36 milionë USD ose 44.6% të IDH-së, ndërsa në ndërmjetësimin finan-ciar janë investuar 19 milionë USD ose 24% të IDH-së.


64

IDH në RM në vitin 2003 sipas degëve

Renta17%

Ndërmjetësimi financiar

24%

Prodhimtaria45%

Transporti1%

Bujqësia2%Tregtia

9%

Edukimi3%

Vendet të cilët më së tepërmi kanë investuar në Maqedoni në vitin 2003

janë shtetet e Bashkimit Europian me 25 milionë USD ose 31%, pastaj vijnë vendet anëtare të EFTA-s me 22 milionë USD ose 27.6%, vendet e tranzicionit me 22 milionë ose me 27%, vendet e ish-RSFJ-së me 10 milionë USD ose 12.3% etj.

IDH në RM në vitin 2003

SHBA Unioni Europian

EFTAVendet e ish-RSFJ-

së

Vendet e tranzicionit

Shkaqet e një investimi kaq të vogël të IDH-së në Maqedoni janë të

shumta, por më të rëndësishme janë: • Ngecja në realizimin e reformave strukturore të ekonomisë • Mosrealizimi i reformave në sektorin e legjislacionit • Mosfunksionimi i duhur dhe joazhuriteti i gjyqësisë


65

• Prania e krimit të organizuar dhe e korrupsionit • Pasiguria dhe gjendja jostabile politike, • Mossigurimi i klimës për biznes në vend etj.

Me qëllim që Maqedonia të tërheqë sa më shumë investime të drejtpër-

drejta të huaja, ajo do t’i kushtojë më shumë vëmendje shmangies së arsyeve që i përmendëm më lart.

Si vend mikpritës, Maqedonia do të ketë një numër të konsiderueshëm të përfitimeve nga IDH-ja. Ndër përfitimet më të rëndësishme do t’i numërojmë këto:

1. Përfitimi nga shpërndarja e resurseve 2. Përfitimi nga rritja e punësimit 3. Përfitimi në përmirësimin e bilancit të pagesave 4. Përfitimi në zhvillimin e konkurrencës dhe rritjen ekonomike Përfitimi nga shpërndarja e resurseve – vendi mikpritës, Maqedonia,

me pranimin e IDH-së përfiton në rritjen e tre segmenteve: • kapitalit • teknologjisë • resurseve të menaxhimit

Kapitali paraqet njërin prej faktorëve më të rëndësishëm të prodhimit. Mungesa e këtij faktori të prodhimit e ngadalëson zhvillimin ekonomik të vendit dhe, e kundërta, hyrja e kapitalit në vend ndikon në rritjen ekonomike të vendit. Kompanitë multinacionale kanë kapital të madh, andaj ato e shfrytëzojnë rastin e investimeve. Këto kompani gëzojnë besim më të madh në banka, ashtu që mund të huazojnë kredi të ndryshme me kushte kreditore më të volitshme. Maqedonia ka nevojë të mëdha për një prani më të madhe të kapitalit financiar.

Transferimi i teknologjisë vlerësohet si njëra ndër benificionet më të mëdha nga investimet e drejtpërdrejta të huaja. Në këtë transferim të teknologji-së padyshim se roli i kompanive multinacionale është vendimtar dhe i pazëven-dësueshëm. Ato në kuadër të filialeve (degëve) të tyre zbatojnë teknologji më të re dhe më produktive. Kjo i jep impuls të posaçëm zhvillimit ekonomik të ven-dit mikpritës. Duke i shfrytëzuar shërbimet e avancuara të hulumtimeve, kom-panitë multinacionale gjithashtu i stimulojnë edhe inovacionet në kuadër të ven-deve mikpritëse.

Resurset e menaxhimit i nënkuptojnë menaxherët me eksperiencë, njo-huritë dhe aftësitë e atyre që vijnë në vendin mikpritës. Transferimi i njohurive dhe përvojave të tyre paraqet një përfitim të madh për vendin mikpritës. Trajnimi i punëtorëve, asistenca teknike dhe ngritja e aftësive profesionale janë po ashtu veprime të cilët ndërmerren me rastin e investimeve të drejtpërdrejta të


66

huaja. Rezultate shumë më efikase dhe më të shpejta në këtë lëmi arrihen atje ku ekziston shkalla më e lartë e edukimit të njerëzve. Aftësia dhe adaptimi i pu-nëtorëve me rrjedhat shkencore teknike nga ana tjetër është parakusht i domos-doshëm i globalizmit ekonomik. Në globalizmin ekonomik kanë suksese vetëm ato kompani dhe individë të cilët i ndjekin dhe zbatojnë të arriturat e larta shkencorë-teknologjike.

Investimet e drejtpërdrejta të huaja luajnë rol krucial në riformimin dhe ristruktuimin organizativ të ndërmarrjeve në këto kushte të ndryshimeve dina-mike dhe në kontekst të tregut global të mallrave dhe shërbimeve. IDH-ja me siguri do të vazhdojë të luajë rol të madh në ekonominë botërore.

Maqedonia do të ketë përfitime nga IDH-ja edhe në aspekt të përmirësi-mit të bilancit të pagesave. Kur bëhet fjalë për bilancin e pagesave të një vendi, duhet theksuar se shqetësim i përhershëm i vendit është që të mos ketë bilanc deficitar të pagesave. Vendi i cili në fund të vitit shënon bilanc deficitar të page-save ka pasoja dhe reperkusione negative në zhvillimin e ekonomisë. Në rast se kompanitë multinacionale nëpërmjet degës së vet e rrisin sasinë e prodhimit të vendit mikpritës, atëherë rriten edhe mundësitë për zmadhimin e eksportit të mallrave dhe shërbimeve, si dhe për rritjen e hyrjes së devizave në vend. Po ashtu përmirësimi i bilancit të pagesave të vendit mikpritës do të ndodhë nëse dega e kompanive multinacionale prodhon mallra ose ofron shërbime të cilat më parë janë importuar në vend. Kështu Maqedonia nuk do të ketë detyrime de-vizore ndaj shteteve furnizuese të mallit konkret.

Përfitimi me rritjen e konkurrencës dhe shtimin ekonomik në ven-din mikpritës - paraqet njërin nga përfitimet e vendit mikpritës nga IDH-ja. Prodhimi dhe ofrimi i shërbimit të degës së MNC-së e rriti konkurrencën në vendin mikpritës. Duke e parë rrezikun nga konkurrenca e prodhuesit të jash-tëm, prodhuesi vendor do të jetë i detyruar të angazhohet më tepër në mënyrë që të jetë konkurrues në treg. Konkurrenca e rrit kualitetin dhe kuantitetin e mallra-ve. Nëse oferta e prodhimeve rritet kur kërkesa është konstante, atëherë kemi zvogëlimin të çmimeve të mallrave dhe prodhimeve. Zvogëlimi i çmimeve është në favor të konsumatorëve dhe kjo njëherazi e rrit mirëqenien dhe stan-dardin e qytetarëve. Shembull tipik të zvogëlimit të çmimeve në tregun e vendit e kemi zvogëlimin e çmimeve të shërbimeve të telekomunikimit. Në vendet në tranzicion me privatizimin e kompanive të telekomunikacionit çmimi i shërbi-meve të telefonisë pësoi zvogëlim dhe rënie permanente.

Aktivitet tjetër prioritar të cilin duhet ta realizojë Maqedonia është rritja e eksportit të mallrave dhe shërbimeve. Kjo mund të arrihet njësoj si edhe me IDH-në duke u inkuadruar në integrimet ekonomike rajonale. Maqedonia në vitet e kaluara nuk mund të mburret me rezultatet e saj nga këmbimi ndërkombëtar. Edhe pse kohëve të fundit eksporti i mallrave shënon rritje të vazhdueshme, me-gjithatë bilanci tregtar negativ shënon rritje. Përkundrazi, vendet të cilat me suk-


67

ses e kanë kryer fazën e tranzicionit, shënojnë suksese edhe në këmbimin tregtar të tyre. Shembull më tipik janë rezultatet e vendeve anëtarë të reja të BE-së.

Trendi i GDP-së dhe eksportit të mallrave në disa vende anëtare të reja të BE-së

2001 2002 2003 GDP Eksporti GDP Eksporti GDP Eksporti

R.e Çekisë 3.1 15 2.0 15 3.0 27 R.e Sllovakisë 3.8 6 4.4 15 4.1 52 Hungaria 3.8 9 3.5 13 2.8 23 Polonia 1.2 14 1.4 14 3.7 31

Burimi: WTO “International Trade Statistics 2004” Duke i shfrytëzuar privilegjet nga BE-ja, shtetet e lartpërmendura në

vitet analitike e intensifikojnë bashkëpunimin ekonomik me shtetet anëtare të BE-së. Ky bashkëpunim rezulton me rritjen e eksportit të mallrave të tyre në tregun e BE-së. Rritja e eksportit të mallrave dhe e shërbimeve dukshëm e ka rritur edhe shtimin ekonomik të këtyre vendeve. Normalisht se në zhvillimin e ekonomisë së tyre ndikim kanë edhe faktorë të tjerë, sidomos liberalizimi i in-vestimeve të drejtpërdrejta të huaja. Nga tabela shihet qartë se rritja e eksportit vjetor të mallrave është më e madhe se rritja e GDP-së në të gjitha vendet.

Me hyrjen në fuqi të Marrëveshjes së Përkohshme për Tregti dhe Çësht-je Tregtare më 1.06.2001, këmbimi tregtar midis Maqedonisë dhe shteteve anë-tare të BE-së u rrit dukshëm. Në vitet e para të pavarësisë së RM-së ai humbi tregun në hapësirën e ish-RSFJ-së, por kjo u zëvendësua me trajtimin e privile-gjuar në tregun e BE-së. Ky konstatim do të mund të konfirmohet nga grafiku vijues, ku shihet se eksporti i Maqedonisë vazhdimisht rritet në drejtim të tre-gut të BE-së. Këmbimi tregtar i Maqedonisë me BE-në viteve të fundit vazhdi-misht shënon rritje. Kështu eksporti i mallrave dhe shërbimeve të RM-së në vi-tin 2004 ishte i orientuar më së tepërmi kah vendet e BE-së dhe përfshinte mbi 52%, ndërsa importi 54.4%. Vlera e përgjithshme e eksportit të mallrave në vi-tin 2004 ka arritur në shumë prej 1,672 milionësh USD, që krahasuar me vitin paraprak kur ishte 1,363, ka rritje prej 23%.


68

0

500

1000

1500

2000

1999 2000 2001 2002 2003 2004

Eksporti i RM-së në BE (në milionë USD)

TotalBE

Burimi: Enti Shtetëror i Statistikës

Struktura e eksportit të Maqedonisë nuk është e kënaqshme edhe gjatë vitit 2004, sepse Maqedonia edhe gjatë këtij viti ka eksportuar: prodhime të tek-stilit, feronikël, çelik, metale të ndryshme etj. Nga prodhimet bujqësore dallo-hen: duhani, vera, mishi i qengjit dhe perimet e tjera bujqësore.

Eksporti i RM-së në BE në vitin 2003

Gjermania46%

Greqia 30%

Italia 16%

Holanda 8%

GjermaniaGreqia Italia Holanda

Tregu më i madh i mallrave të RM-së shihet se është në vend të parë në Gjer-

mani me 46%, pastaj vjen Greqia me 30%, Italia me 16% dhe Holanda me 8%. Importi i Maqedonisë gjithashtu tregon trend të rritjes në krahasim me

vitet paraprake. Tregu i vendit, për dallim nga vitet e tjera, është i furnizuar me mallra të cilësive më të larta dhe të prodhuara nga vendet anëtare të BE-së. Nor-malisht, struktura e importit është akoma ajo e viteve të kaluara, andaj më së


69

shumti importohen: makina të gatshme, lëndë të para, sidomos burime energje-tike (naftë) dhe prodhime ushqimore, makina për prodhimet e tekstilit etj.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

1999 2000 2001 2002 2003 2004

Importi i RM-së nga BE (në milionë USD)

TotalBE

Importi në RM në vitin 2004, në krahasim me vitin e kaluar, rritet për

26%. Në krahasim me eksportin tempoja e rritjes së importit është më e madhe për 4%. Kjo rritje e importit është më e vogël në krahasim me një vit më parë kur ajo ishte 6%. Ky fakt tregon se ka përmirësime sa i përket mbulimit të im-portit nga eksporti.

Maqedonia ka shënuar rritje të vazhdueshme nga viti 2001 e këndej edhe për sa i përket këmbimit tregtar të mallrave. Kështu, ky këmbim i mallrave në vitin 2001 ishte 2,838 milionë USD, ndërsa në vitin 2002 arrinte në shumë 3,028 milionë USD ose një rritje prej 6.7%. Në vitin 2003 po ashtu kemi rritje të këmbimit tregtar të mallrave në krahasim me vitin 2002 për 18%, ndërsa në vitin 2004 këmbimi tregtar i Maqedonisë, në krahasim me vitin 2003, arrin të rritet për 24.7%.

Gjatë viti 2004 bilanci i pagesave të këmbimit të mallrave të Maqedoni-së keqësohet akoma më tepër. Ky bilanc negativ i pagesave në këmbimin e mallrave në vitin 2003 ishte 847 milionë USD, ndërsa në vitin 2004 rritet në 1,112 milionë USD ose 31%. Në këtë vit po ashtu mund të konstatojmë se im-porti i mallrave në Maqedoni mbulohet nga eksporti i mallrave vetëm me 37.5% që, kur të krahasohet me një vit më parë, do të shohim se ka gati është e njëjta (38%).

Partnerët më të rëndësishëm me të cilët kryhet importi i Maqedonisë janë vendet e njëjta. Kështu në importimin e mallrave në RM prin Gjermania, ndërsa pasojnë Geqia, Italia, Austria dhe Franca.


70

Importi i RM-së nga BE

Gjermania36%

Greqia 36%

Austria7%

Italia15%

Franca6% Gjermania

Greqia ItaliaAustriaFranca

Eksporti i Maqedonisë qysh nga viti 2001 në vendet e anëtare të BE

kishte trajtim të posaçëm, ndërsa nga viti 2002 edhe importi e kishte trajtimin e vendeve preferenciale. Prej vitit 2001 e këndej Maqedonia gjithmonë ka shënu-ar rritje të këmbimit tregtar me vendet anëtare të BE-së. Në vitin 2002 këmbimi tregtar i Maqedonisë me vendet e BE-së kapte shumën prej 1,465 milionë USD. Kjo shumë në krahasim me një vit më parë ishte më e lartë për 13.9%. (Në vitin 2001 këmbimi tregtar me vendet e BE-së ishte 1,286 milion USD). Ky trend akoma më i madh do të jetë vitin vijues, kështu që këmbimi tregtar i Maqedoni-së me vendet anëtare të BE-së në krahasim me vitin paraprak do të rritet për 19.5%. Eksporti i vitit 2003 ishte më i madh se eksporti i vitit 2002 për 30.7%, ndërsa importi i vitit 2003 do të rritet për 12.4% në krahasim me importin e vitit 2002. Kjo padyshim është rezultat i reduktimit të doganave tarifore midis ven-deve në fjalë dhe kusht i domosdoshëm për rritjen e bashkëpunimit reciprok.

Përparësitë dhe dobitë e Maqedonisë nga integrimi ekonomik rajonal në fushën e tregtisë së lirë natyrisht se janë më të mëdha se sa dëmet që mund t’i pësojë ekonomia e vendit. Ndër anët pozitive do t’i përmendim këto:

• jepet mundësia për inkuadrimin dhe përshtatjen e ndërmarrjeve tona në tregun e jashtëm, pra në proceset globale;

• forcohet funksionimi i tregut - prodhuesi është më i sigurt në fur-nizimin me lëndë të parë, ndërsa blerësit kanë gjasa të bëjnë zgji-dhje të shumta të prodhimeve;

• forcohet iniciativa private dhe konkurrenca; • eksporti i RM-së merr trajtim të klauzolës së popullit të favorizuar


71

• transparenca dhe rregullimi ligjor janë principe të standardizuara të cilat mundësojnë rritjen e interesit të investitorëve të huaj;

• orientimi i ekonomisë drejt tregut ndërkombëtar;

Përfundim

Rajoni i Ballkanit Perëndimor para 15 viteve gjendej në një udhëkryq të madh. Sot, duke u inkuadruar në integrimet e ndryshme, rajoni duket shumë më stabil dhe ekonomikisht shumë më i qëndrueshëm. Ballkani Perëndimor, përf-shirë edhe Maqedoninë, integrohen gjithnjë e më tepër me shpresë se anëtarësi-mi në familjen e madhe europiane do të jetë më i shpejtë, ndërsa përfitimet nga ky anëtarësim do të jenë: rritja e vazhdueshme e shtimit ekonomik, rritja e stan-dardit dhe mirëqenies njerëzore, zvogëlimi i numrit të papunëve, reduktimi i varfërisë, transferimi i teknologjisë, etj.

Integrimi ekonomik i vendeve të Ballkanit Perëndimor ka rëndësi të madhe në zhvillimin ekonomik të tyre. Rritja dhe zhvillimi i bashkëpunimit ekonomik para së gjithash bazohet në faktin se vendet e rajonit kanë nivel të zhvillimit ekonomik të njëjtë, andaj edhe ekonomia e tyre është komplementare. Normalisht, kur kjo ekonomi është e integruar, ajo paraqet një ekonomi të plotë e cila është më efikase.

Nga analizat e bëra del se Maqedonia me privilegjet dhe pozitën qe e ka ndaj BE-së dukshëm e ka përmirësuar këmbimin tregtar, sidomos rritjen e eks-portit. Me siguri se me rrumbullakimin e reformave ekonomike, me shtimin e prodhimit dhe liberalizimin e tregtisë ndërkombëtare, Maqedonia do ta rrisë këmbimin tregtar si edhe bashkëpunimin dhe integrimin e saj në institucionet euroatlantike.

Pa dyshim se inkuadrimi i Maqedonisë në integrimet rajonale është më se i domosdoshëm. Për realizimin e këtij synimi nuk duhet të angazhohen ve-tëm organet shtetërore të vendit, por gjithë popullata duhet ta japë kontributin e saj. Natyrisht përgjegjësia më e madhe është te qeveritarët të cilët duhet ta tra-sojnë rrugën më të lehtë dhe më të shkurtër që shpie në Europë, por edhe pjesa tjetër e popullatës i ka detyrat e saj në këtë drejtim. Inkuadrimi i Maqedonisë në tregtinë ndërkombëtare dhe shtimi permanent i eksportit të saj është njëri prej prioriteteve të politikës zhvillimore të vendit. Angazhimet dhe intensifikimi në këtë segment ekonomik paraqet shtyllën më të rëndësishme të zhvillimit dhe prosperitetit të vendit. Eksporti së bashku me faktorët e tjerë të zhvillimit eko-nomik e siguron shtimin dinamik të GDP-së dhe rritjen e standardit dhe të mirë-qenies të popullatës.


72


73

Doc. Dr. Rufi Osmani Fakulteti i Administrimit të Biznesit, UEJL, Tetovë

SEKTORI JOFORMAL EKONOMIK - NJË KËRCËNIM SERIOZ PËR ZHVILLIMIN EKONOMIK DHE ASPIRATAT INTEGRUESE TË

VENDEVE NË TRANZICION

Tema e ekonomisë ilegale dhe fenomenet shoqëruese të saja, të personi-fikuara në korrupsion, ryshfet, evazion fiskal, monopol joformal dhe distorzione të konkurrencës, janë karakteristika dalluese që e shoqërojnë procesin e tranzi-cionit në kontinuitet.

Debati profesional dhe publik, përpilimi i strategjive për luftimin e eko-nomisë joformale dhe evazionit fiskal, si dhe detyrimet si rekomandime nga institucionet financiare dhe politike ndërkombëtare, vazhdojnë të jenë detyrime të vazhdueshme në kuadër të proceseve të bashkëpunimit ekonomik dhe të in-tegrimeve euroatlantike.

Është për t’u veçuar paradoksi që konsiston me faktin se, përkundër in-tensifikimit të debatit për fenomenin në fjalë, ai megjithatë në shumicën e ven-deve në tranzicion ku reformat ekonomike janë të vonuara dhe të dështuara, fi-ton intensitet edhe më të madh.

Gjatë dekadës që e lamë pas shumë vende ish-socialiste që kishin eko-nomi të bazuar në planifikimin qendror, procesin e tranzicionit e nisën duke sy-nuar transformimin e ekonomive të tyre në ekonomi funksionale të bazuara në ligjësitë e tregut dhe në pronën private.

Suksesi i procesit në fjalë, krahas zbatimit të reformave të një spektri mjaftë të gjerë legjislativ, pronësor, strukturor, monetar dhe fiskal, nënkuptonte edhe krijimin e institucioneve të nevojshme funksionale publike, si dhe një rol komplementar të qeverive në raport me ekonominë e tregut.

Praktikat e deritashme të procesit të tranzicionit në ekonomitë jo të suk-sesshme tranzitore e kanë nxjerrë në sipërfaqe mosfunksionimin e shtetit në ekonomi si njërën nga mangësitë kryesore të periudhës së deritashme tranzitore dhe sfidën kryesore që do ta shoqërojë këtë proces të ndërlikuar të transformi-mit ekonomik dhe politik në të ardhmen.

Si funksionuan institucionet shtetërore në periudhën e deritashme tranzitore?


74

Për t’i ushtruar detyrimet e veta publike, qeveritë kanë nevojë për insti-tucione të zhvilluara mirë dhe të udhëhequra nga personalitete kompetente të stimuluar financiarisht në mënyrë transparente dhe të ndershme. Krijimi i insti-tucioneve funksionale dhe të depolitizuara shtetërore dhe publike në vendet ekonomikisht të varfra, në të cilat kultura demokratike dhe depolitizimi i admi-nistratës publike janë në nivele mjaftë të ulëta, kërkon periudhë shumë më të gjatë kohore.

Resurset e pamjaftueshme materiale dhe humane që janë në dispozicion, si dhe koha e shkurtër dhe, mbi të gjitha, keqpërdorimet e pushtetit nga elitat politike, në vazhdimësi ishin ndër shkaqet kryesore të dështimit të krijimit të institucioneve funksionale dhe të depolitizuara në vendet në tranzicion, në për-gjithësi, dhe, në atë kuadër, edhe në vendet e EJL.

Në një analizë të tij Andrei Schleifer (1996) do të konstatojë: ,,Liberalizimi i çmimeve do ta eliminojë kontrollin e qeverisë mbi çmi-

met, stabilizimi do të imponojë një politikë të shtrënguar buxhetore qeveritare, ndërsa privatizimi do ta eliminojë kontrollin e drejtpërdrejtë qeveritar mbi ndër-marrjet.

Këto ndryshime janë të mjaftueshme për ta shkatërruar ekonominë e ba-zuar në planifikimin qendror, por nuk janë të mjaftueshme për ta transformuar këto ekonomi në ekonomi funksionale të tregut dhe për të ndërtuar institucione shtetërore kompatibile me nevojat e ekonomisë së tregut,,.

Ekonomia joformale dhe evazioni fiskal - pasojë e tranzicionit ekonomik të pasuksesshëm

Në qarqet teorike shkencore dhe në institucionet kryesore financiare ndërkombëtare është arritur pajtueshmëri e plotë për një qasje gjithëpërfshirëse me qëllim të menaxhimit simultan të çështjeve themelore që kanë të bëjnë me tranzicionin ekonomik.

Si çështje kryesore të tranzicionit ekonomik u identifikuan: 1) Liberalizimi ekonomik; 2) Stabilizimi ekonomik dhe 3) Reformat strukturore të ekonomive në tranzicion. Çështja e liberalizimit ekonomik ka të bëjë kryesisht me liberalizimin e

çmimeve dhe liberalizimin e regjimit të tregtisë. Ndërkaq çështja e stabilizimit ekonomik ka të bëjë me stabilitetin mone-

tar, stabilitetin e kursit të këmbimit të valutës vendore, stabilitetin fiskal, stabili-tetin e bilancit të pagesave dhe arritjen e normave stabile të rritës ekonomike.


75

Çështja e reformave strukturore përfshin një vistër më të gjerë të sekto-rëve ekonomikë dhe kryesisht i dedikohet procesit të privatizimit, reformimit të sektorit financiar, reformimit të administratës publike, institucionalizimit të tre-gjeve financiare, reformimit të sistemit gjyqësor dhe krijimit të ambientit stabil dhe atraktiv investues.

Procesi i tranzicionit ekonomik në fazën fillestar të projektimit dhe im-plementimit praktik kishte efekt tejet të madh për ndryshime tejet radikale në ekonomi dhe në institucionet shtetërore.

Për elaborimin e temës së ekonomisë joformale duhet të theksohen ndryshimet vijuese:

- Eliminimi i Planit ekonomik i eliminoi informacionet ekonomike për vëllimin e prodhimit dhe çmimet me të cilat ishin realizuar prodhimet. Në situa-tën e re ekonomike qeveritë duhej ta zëvendësonin humbjen e këtij burimi të rëndësishëm të informatave ekonomike me burime të tjera alternative që duhej të vinin nga deklarimet e kompanive dhe tatimpaguesve privatë.

Informatat nga burimet e reja ishin kryesisht joprecize dhe të vonuara që për pasojë kishin një evazion të gjerë fiskal.

- Në mënyrë dramatike u rrit numri i kompanive private prodhuese dhe tregtare në cilësinë e tatimpaguesve potencialë. Administrata tatimore e cila në të kaluarën e kontrollonte një numër të kufizuar të tatimpaguesve, në situatën e re me numër më të vogël të të punësuarve, financiarisht e pamotivuar dhe pa pa-jisje të nevojshme teknologjike, kryesisht ishte e papërgatitur për ta menaxhuar me sukses dhe efikasitet kontrollin fiskal mbi një numër tejet të madh të tatim-paguesve, kryesisht të pavullnetshëm, për t’i paguar tatimet.

Si pasojë e kësaj evazioni fiskal u rrit dukshëm duke përfshirë edhe ko-rruptimin masiv të administratës tatimore.

- Ndërmarrjet e mëdha shtetërore të cilat e siguronin pjesën më të madhe të të ardhurave fiskale thuajse e humbën rëndësinë që e kishin në sistemin para-prak, ndërsa sektori privat i ekonomisë, i cili në mënyrë dinamike bëhej sektor dominues i ekonomisë, u segmentua dhe diversifikua shumë në aspekt të tatim-pagimit.

Kjo rezultoi me administratë tatimore të privuar ose të pamundësuar që në aspekt dinamik t’i realizojë kontrollet fiskale dhe ta luftojë evazionin fiskal, sepse kompanitë që funksiononin në ekonominë joformale manipulonin me më shumë subjekte juridike dhe, meqë realizonin evazion fiskal, kompanitë fali-mentonin duke e bartur pronën dhe biznesin në ndonjë kompani tjetër.

- Ofrimi i alternativës së pagesave ndërmjet subjekteve ekonomike dhe pagesës së tatimeve dhe taksave përmes më tepër xhiro-llogarive nëpërmjet bankave të ndryshme, e vështirësoi kontrollin dhe grumbullimin e të hyrave fis-kale dhe e rriti evazionin fiskal.


76

- Legjislacioni fiskal, tregtar dhe ai i bankrotit të kompanive së bashku, me mosfunksionimin azhur të gjykatave edhe organeve që institucionalisht duhej ta luftonin ekonominë joformale dhe evazionin fiskal, krijuan hapësirë të nevoj-shme juridike dhe institucioanle për paraqitjen dhe zhvillimin e këtij fenomeni.

Ndryshimet e përmendura më lart dhe të tjerat të papërmendura këtu, e nxjerrin në sipërfaqe faktin se përse sistemi i vjetër tatimor dhe ai juridik në përgjithësi nuk mund të reformohej shpejt dhe të jetë efikas në përmbushjen e nevojave publike në rritje. Sistemi i ri tatimor nuk kërkonte vetëm legjislacion të ri, por edhe institucione të reja fiskale, menaxhement të kuadrove me dije të reja, financiarisht të motivuar dhe të depolitizuar, kushte këto që kryesisht nuk u plotësuan.

Ligjet e reja tatimore në vendet në tranzicion kryesisht u kopjuan nga vendet perëndimore, mirëpo institucionet e reja fiskale duhej të krijoheshin në koekzistencë me administratën e vjetër socialiste dhe në kushte kur integriteti i institucioneve shtetërore rrënohej me dinamik mjaftë të shpejtë.

Ndikimi i përfaqësuesve të pushtetit politik legjislativ, ekzekutiv dhe lo-kal mbi administratën tatimore me qëllim të zvogëlimit të detyrimeve tatimore të tatim-paguesve të cilët i financonin aktivitetet e tyre politike u rrit dukshëm.

Në shumicën e vendeve në tranzicion janë bërë përpjekje të arnohen institucionet e vjetra tatimore dhe ato të bëhen se gjoja funksionojnë sikur të jenë të reja. Mirëpo, reformimit të arnuar të administratës shtetërore i përshtatet përmbajtja e një proverbi popullor “se është shumë vështirë t’u mësosh qenve të moçëm sjellje të reja”.

Shumica e qeverive dështuan në kuptimin ose pranimin e të vërtetës se në ekonominë e tregut sistemi tatimor duhet ta ketë kryesisht të vetmin objektiv bazë - atë të rritjes së të hyrave fiskale në mënyrë efikase dhe të drejtë të përba-llimit të shpenzimeve buxhetore klasike.

Përkundrazi, sistemit tatimor në vendet në tranzicion iu ngarkuan shumë më tepër objektiva, si p.sh.: duhej t’i financonte kostot sociale të kompanive të falimentuara duke ua paguar pagat të punësuarve të kompanive që krijonin humbje, në vend se këto kompani të paguanin tatime. Një rast më eklatant i kë-saj natyre në Maqedoni është fenomeni i kompanive të ashtuquajtura “Humbësit e mëdhenj”, që u alimentuan nga mjetet buxhetore më shumë se 10 vite dhe që i kushtuan buxhetit të shtetit qindra milionë dollarë.

Në një ambient të kësaj natyre, ku institucionet fiskale të shteteve në tranzicion e humbën garën e tyre me sektorin privat në aspekt të kontrollit të aktivitetit afarist të kompanive private dhe në aspekt të arkëtimit të të ardhurave fiskale, për pasojë u krijua një sektor i fuqishëm i ekonomisë joformale i shoqë-ruar me evazion të gjerë fiskal.


77

Definimi i sektorit joformal

Sektori joformal siç shpjegohet në literaturën e gjerë dhe, në veçanti, sipas definicioneve të autorëve Schrage (1984) dhe Thomas (1992), përkufizo-het si: “Një bashkësi aktivitetesh që në parim ushtrohen legalisht dhe që duhet t’i nënshtrohet tatimit, por që nuk deklarohen si aktivitete komerciale legale dhe të cilat nuk përfshihen në vlerën e të ardhurës kombëtare ose që pjesërisht përf-shihen në PBB”.

Pjesëmarrja në sektorin joformal paraqet thyerje të normave legale, pa-varësisht se aktivitetet në fjalë në një farë mënyre ushtrohen në mënyrë legale.

Bartësit e aktiviteteve të sektorin joformal ekonomik i korruptojnë auto-ritetet publike, ashtu që zyrtarët “e paguar dobët” pranojnë ryshfete si këmbim për mbrojtjen ose për favorizimet që i bëhen sektorit ilegal ekonomik duke i dëmtuar financat publike dhe duke e deformuar konkurrencën në treg.

Në këto suaza vlen të përmenden në veçanti keqpërdorimet e shumta që bëheshin dhe që vazhdojnë të bëhen në procesin e privatizimit të kompanive shoqërore dhe publike me dhënien e kontingjenteve, me dhënien e koncesione-ve dhe të preferencave importuese për firmat të afërta me qeveritarët, pastaj për-caktimi i firmave fituese në tenderët për kryerjen e punëve publike, deklarimi i nënvlerësuar i mallrave të importuar gjatë doganimit dhe tatimit, shitja me dis-konte maksimale prej mbi 90% nga vlera kontabël e kompanive shtetërore në bazë të marrëveshjeve të drejtpërdrejta dhe në raste të tjera.

Literatura e viteve të fundit, madje edhe FMN-ja, e ka pranuar defini-cionin sipas të cilit në sistemet e zhytura në ryshfet dhe korrupsion iniciativat ekonomike janë të shtrembëruara, sepse “zyrtarët qeveritarë dhe individët priva-të të favorizuar pranojnë pjesë të mëdha të dobive publike ose financojnë pjesë më të vogla të shpenzimeve nga të cilat ofrohen të mirat publike”.

Si pasojë e kësaj kemi më pak të ardhura qeveritare, investime më të ulëta private dhe rritje të varfërisë dhe jobarazisë së qytetarëve. Shumica e stu-dimeve të kohës më të re e konfirmojnë ekzistimin e një korrelacioni negativ ndërmjet korrupsionit dhe rritës ekonomike duke e potencuar rëndësinë kruciale të përmirësimit të qeverisjes si element themelor të programit të suksesshëm reformues ekonomik.

Grafiku i mëposhtëm e pasqyron funksionimin paralel të ekonomisë jo-formale dhe të ekonomisë formale. Ky funksionim paralel i ekonomive rea-lizohet në kuadër të një ambienti të përbashkët në të cilin bashkekzistojnë tre faktorë: qeveria, konsumatorët (votuesit ) dhe kompanitë.

Grafik: Ekonomia duale e stilizuar


78

konsumatorët dhe votuesit

punaa

punatë miratprivate

të miratprivate

aktivitetetjoformale ndërmarrje t aktivitetet

formale

të mirat publike

ryshfetet

tatimet

të ardhurat

private

buxheti shtetëror

Qeveria ekonomia formale

ekonomia joformale

Burimi:FMN,(Alesina ,1999) Grafiku i mësipërm i pasqyron lidhjet funksionale dhe bashkekzistimin

e sektorit formal dhe joformal në kuadër të ambientit të përgjithshëm ekonomik, ku paguesit e tatimeve paguajnë provizion për të mirat publike te të cilat ndër-marrjet që “kalojnë lirshëm” kanë qasje të kufizuar.

Rreziqet kryesore që e kërcënojnë realizimin e dy objektivave qeveritarë afatgjatë të zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik dhe integrimin në Bashkimin Europian, rrjedhin nga strukturat që i mbrojnë pozicionet dhe interesat ekono-mike që kryesisht kanë krijuar pasuri të mëdha nga aktivitetet komerciale në sektorin ilegal ekonomik dhe që në tregjet e ekonomive në tranzicion kanë kri-juar pozicione monopoli.

Është mjaftë domethënës fakti që, përkundër ngecjes rapide në zhvilli-min ekonomik, varfërisë së lartë dhe gjithëpërfshirëse, si dhe papunësisë tepër të lartë, në njërën anë, gjithandej vendeve në tranzicion nuk mungojnë “kapita-listët e shumtë tranzitorë” të cilët kanë krijuar pasuri të mëdha ekonomike, kryesisht në kuadër të aktivitetit ekonomik ilegal. Shumica e kapitalistëve tran-zitorë nuk janë në gjendje ta dokumentojnë prejardhjen e kapitalit përmes rapor-teve legale financiare dhe fiskale të bizneseve të cilat i ushtrojnë legalisht në ekonomitë kombëtare ose në tregjet ndërkombëtare.


79

Ndërmarrjet që funksionojnë në kuadër të ekonomisë ilegale kanë mun-dësi t’i ofrojnë mallrat dhe shërbimet e tyre me çmime relativisht më të ulëta, sepse nuk paguajnë ose i paguajnë pjesërisht tatimet për konsum dhe për fitim, si dhe kontributet në fondet e sigurimeve sociale.

Grafik: Rrethi vicioz i sektorit ilegal

Grafiku i mësipërm i pasqyron lidhjen kauzale ndërmjet sektorit të

zhvilluar joformal ekonomik, në njërën anë, dhe “qeverive demokratike” në vendet në tranzicion që ekuilibrohen me humbje të konsiderueshme të të ardhu-rave buxhetore dhe me ofertë të dobët të shërbimeve publike.

Në analizat e më shumë autorëve të brendshëm dhe të jashtëm është ar-gumentuar se politikat e gabuara në ekonomi e kanë për pasojë “rrethin vici-oz” që e konstaton Alesina (1999) që këto politika qeveritare të konvergjojnë në një gjendje ekuilibruese të ekonomisë me një sektor të gjerë ilegal, me grum-bullim të dobët të tatimeve, të hyrave tatimore të ulëta dhe shërbimeve publike të varfra, duke e përforcuar motivin e kompanive ekonomike që të vazhdojnë të funksionojnë edhe më tej në mënyrë joformale.

Në ekonomitë në të cilat ekziston sektori i gjerë ilegal ekonomik, inicia-tivat për të ngelur në gjendjen e një ekuilibri suboptimal përforcohen me qeveri të parëndësishme qendrore dhe lokale që funksionalisht janë joefektive në as-pekt të ofrimit dhe përmbushjes së kërkesave publike të qytetarëve dhe në kryerjen e funksioneve qeveritare.

Sektori i gjerë ilegal

Qeveri joefikase Grumbullimi i

vështirësuar i tatimeve

Shërbimet të dobëta publike

Të ardhura tatimore të ulëta

Shpenzime të ulëta publike


80

Pjesëmarrësit individual në kuadër të ekonomisë ilegale, pavarësisht nga statusi i tyre si punëtor, konsumator, votues ose tatimpagues, përfitojnë nga sta-tus quo-ja, ngase kjo situatë i rrit përfitimet e tyre në dëm të interesit shtetëror.

Në mënyrë analoge kompanitë që janë të inkuadruar në këto aktivitete joformale përfitojnë nga kostoja e ulët e pagesës së tatimeve në konsum dhe nga shpenzimet e ulëta të pagave dhe, në këtë mënyrë, ato i përmirësojnë aftësitë e tyre konkurruese të tyre dhe pozicionin e tyre në treg në raport me konkurrentët e tyre.

Si rezultat i kësaj, politikanët e zgjedhur nuk dëshirojnë të propozojnë dhe zbatojnë reforma që i kufizojnë privilegjet dhe përparësitë ekonomike të votuesve të tyre dhe të kompanive të cilat i kanë sponsorizuar dhe përkrahur financiarisht fushatat e tyre elektorale.

Duke e pasur parasysh faktin se në vendet e analizuara ekzistojnë të dhëna dhe evidenca të pamjaftueshme në lidhje me sektorin zyrtar të ekonomisë, edhe të dhënat për sektorin joformal kryesisht janë të supozuara. Vlerësimi aktual i PBB-së në Shqipëri e përfshin në vete edhe aktivitetin ekonomik joformal në nivelin e 30%-shit të prodhimit të përgjithshëm kombëtar, fakt ky unikat që dëshmon për pajtimin e autoriteteve qeveritare me gjendjen duale të ekonomisë.

Kundërshtimi i vendosur dhe, mundësisht, ndërprerja e mëtejme e rritës së sektorit ilegal ekonomik paraqet sfidën kryesore politike, ashtu që zhvillimi ekonomik dhe ngritja e mirëqenies sociale detyrimisht duhet të shoqërohet me zvogëlimin e sektorit ilegal ekonomik dhe kështu të arrihet në ngarkesë “të be-nificioneve private” të atyre të cilët i shfrytëzojnë dobitë në kuadër të sektorit ilegal ekonomik.

Cili është relacioni i pagesave paralele dhe i sektorit ilegal ekonomik?

Analizat e institucioneve kombëtare dhe ndërkombëtare kanë argumen-tuara se fenomeni i ekonomisë joformale kryesisht financohet përmes pagesës me para në dorë dhe jashtë kanaleve të sistemit financiar dhe bankar.

Në veçanti gjendja e dobët e të ardhurave fiskale në shtetet në tranzicion shoqërohet me fenomenin mjaft të zhvilluar të “të pagesave paralele” përmes kanaleve legale xhirale dhe përmes kanaleve joformale ose në cash që ekzistoj-në në kuadër të sektorit të ekonomisë së vendeve të analizuara në tranzicion .

Tabela: Rezervat mesatare të parave të gatshme Përshkrimi Shqipëria Maqedonia Bullgaria Sllovenia Rezervat Për banor në $ Për banor në $ Për banor në $ Për banor $


81

mesatare-CASH Në vitin 1999 Në vitin 2001

192,3 276,8

122,5 178,5

68,5 102,2

319,3 284,6

Për banor PBB Në vitin 1999 Në vitin 2001

Dollar $ Shqipëria=100 100,0 100,0

119,0 125,1

144,7 123,6

778,4 666,3

Burimi: IFS dhe FMN

192.3

276.8

116122.5

178.5

119 125.1

68.5102.2

144.7123.6

319.3

284.6

778.4

666.3

100

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1999 2001 1999 2001

Shqipëria MaqedoniaBullgaria Sllovenia

R t ë të t h ë $ A ikGDP për banorë

Grafik: Rezervat mesatare të parave të gatshme dhe niveli i PBB-së

($)

($)

(GDP/banor)

(GDP/banor)

Burimi: IFS dhe FMN Aktivitetet joformale ekonomike kryesisht realizohen përmes pagesës

me para të gatshme (cash) dhe përqindjes së parave të gatshme (mjetet devizore dhe pjesërisht valuta lokale) në qarkullim në raport me PBB-në e përgjithshme, që paraqet një sinjal të fuqishëm për praninë e sektorit mjaftë të fuqishëm jofor-mal ekonomik.


82

Krahasuar me nivelin e të ardhurave për banor që e kanë vendet e anali-zuara dhe krahasuar me qarkullimin e parave të gatshme në valutë të vendit dhe të huaj, në krahasim me vendet fqinje dhe ato tranzitore të EJL-së, niveli i para-ve të gatshme është më i lartë në kuadër të vendeve të EJL-së. Në Shqipëri ni-veli i parave të gatshme për banor në vitin 2001 është 273,8$ që ekuilibrohet me 97%-shin e parave të gatshme për banor në Slloveni përkundër faktit që ni-veli i PBB-së për banor është për 666% më i ulët në raport me Slloveninë.

Në Maqedoni niveli i parave të gatshme për banor prej 178,5$ për vitin 2001 ekulibrohet me 62,7%-shin e këtij indikatori në rastin e Sllovenisë, për-kundër faktit se niveli i PBB-së për banor në Slloveni është më i lartë për 532,8% në raport me Maqedoninë.

Niveli kaq i lart i parave të gatshme, përkundër nivelit shumë të ulët të PBB-së për banor që në parim qarkullon jashtë institucioneve legale financiare dhe bankare, i dedikohet kryesisht përkrahjes dhe funksionimit të sektorit jofor-mal ekonomik dhe e vë në pikëpyetje të madhe saktësinë e të dhënave statisti-kore për treguesit kryesorë makroekonomikë të vendet në tranzicion.

• Cili është niveli i Ryshfetit tatimor ? Shqipëria prin në aspekt të pagesës së ryshfetit tatimor jo vetëm në

kuadër të vendeve të ranguara në tabelë, por edhe më gjerë në radhën e vendeve tranzitore europiane.

Tabela: Frekuenca dhe niveli “i ryshfetit tatimor” Përshkrimi Përqindja e

firmave që e zbatojnë shpesh ryshfetin

tatimor

Tatimi mesatar i ryshfetit si % e të hyrave

vjetore të firmës

Vendet 1999 2002 1999 2002

Shqipëria Bosnja e Hercegovina

Bullgaria Maqedonia Sllovenia

46,720,523,033,07,7

36,4 22,4 32,8 22,7 7,1

1,7 2,1 1,3 1,4 1,0

3,3 0,9 1,9 0,8 0,8

Burimi: IFS dhe FMN Një gjendje e këtillë tepër negative në lidhje me pagesën tepër të lartë të

ryshfetit tatimor të sektorit të ekonomisë është pasojë e praktikave korruptive që tashmë janë bërë “traditë menaxheriale” e administratës publike në të gjitha nive-let politike si parakusht për ta zhvilluar aktivitetin ekonomik formal dhe joformal.


83

Gjendja pak më tolerante dhe me prirje të përmirësimit është evidentuar në Maqedoni kryesisht si pasojë e rënies ekonomike në përgjithësi dhe e dobësi-mit të dukshëm të sektorit të ekonomisë.

• Cili është niveli i korrupsionit të vrojtuar ? Niveli i indeksit të korrupsionit ka trend të rritjes së vazhdueshme në

vendet në tranzicionit te të cilat proceset e reformave ekonomike dhe proceset integruese kanë ngecur përkundër vendeve në tranzicon të cilat tashmë janë in-tegruar ose janë në fazë të fundit të integrimit në strukturat euroatlantike.

Tabelë:Indeksi i korrupsionit të perceptuar Përshkrimi 1999 2000 2001 Vendi Radhitja Rezultati Radhitja Rezultati Radhitja Rezultat Estonia Hungaria Lituania Bullgaria Polonia Kroacia Sllovakia Letonia Çekia Turqia Maqedonia Rumania Shqipëria Gjeorgjia Moldavia

27

31

50

63

44

74

53

58

39

54

63

63

84

85

75

5,7

5,2

3,8

3,3

4,2

2,7

3,7

3,4

4,6

3,6

3,3

3,3

2,3

2,3

2,6

27

32

p.r.

52

43

51

52

57

42

50

p.r.

68

p.r.

p.r.

74

5,7

5,2

p.r.

3,5

4,1

3,7

3,5

3,4

4,3

3,8

p.r.

2,9

p.r.

p.r.

2,6

29

33

36

45

45

51

52

52

52

64

p.r.

77

81

85

93

5,6

4,9

4,8

4,0

4,0

3,8

3,7

3,7

3,7

3,2

p.r.

2,6

2,5

2,4

2,1

Burimi: Transparency International, 2002 A) Radhitja është bërë në vitin 1999 në kuadër të 99 vendeve, në vitin

2000 në kuadër të 90 vendeve, ndërsa në vitin 2001 në kuadër të 102 vendeve.


84

B) Rezultati prej 10 pikësh i indeksit e nënkupton “pastërtinë e lartë”, për-derisa rezultati prej 0 pikësh i indeksit e nënkupton “korrupsionin maksimal”.

Duke e pasur parasysh se burimet e të dhënave për ta vlerësuar madhë-sinë dhe strukturën e tregjeve joformale janë mjaft të kufizuara, këtë mungesë të burimeve të informacionit autorë të ndryshëm e kompensojnë përmes analizës së konsumit të mallrave në të cilët llogaritet akciza dhe TVSH-ja siç janë: kar-burantet, cigaret, alkooli, kafeja dhe mallrat e konsumit të gjerë, si dhe grumbu-llimi i tatimeve që burojnë nga konsumi i këtyre mallrave.

Ndikimet e sektorit ilegal ekonomik në rritën ekonomike, në sektorin buxhetor dhe në tregun e punës

Ndikimi i sektorit të gjerë ilegal ekonomik në rritën ekonomike në kuadër të kornizës së “ekuilibrit dual” nënkupton se ekonomia kërkon impulse shtesë për të gjetur rrugën virtuale drejt arritjes së rezultateve optimale duke i kombinuar angazhimet e përbashkëta qeveritare dhe të kompanive ekonomike në ndryshimin e ambientit të përgjithshëm ekonomik.

Tabelë: Pjesëmarrja e sektorit joformal ekonomik

në raport me PBB (%) Vendi Popullsia 1993 1995 1999

Vende në tranzicionanëtare të BE-së

17,4 20,7 15,5

Çekia 10,3 6,7 16,9 11,3 Estonia 1,5 19,9 24,1 11,8 Hungaria 10,2 28,0 28,5 29,0 Letonia 2,5 12,8 31,0 35,3 Lituania 3,7 11,3 21,7 21,6 Polonia 38,6 19,6 18,5 12,6 Sllovakia 5,4 7,7 16,2 5,8

Vende tjera në tranzicion

15,8 35,8 41,8

Shqipëria 3,2 21,9 51,2 60,6 Bullgaria 8,4 25,1 51,2 60,6 Gjeorgjia 5,4 24,9 61,0 62,6

Maqedonia 2,1 18,1 34,0 35,7 Rumania 22,7 13,7 16,4 19,1

Rusia 148,1 14,7 36,7 41,6


85

Ukraina 51,7 16,3 38,0 48,9 Burimi: FMN, Johnson, Kaufman dhe Shleifer (1999)

Grafik: Pjesëmarrja e sektorit joformal në strukturën e PBB-së ( %)

Pjesëmarrja e sektorit informal në strukturën e PBB (%)

0 10 20 30 40 50 60 70

1993 1995 1999

Shqipëria Maqedonia Vende në tranz. anëtare të BE Vende tjera në tranzcion

Është fakt se vendet në tranzicion, të prezantuara në tabelarin e mësi-

përm, të cilat tashmë janë anëtare të Unionit Europian, kanë shënuar trende po-zitive në drejtim të eliminimit të sektorit joformal të ekonomisë. Përkundrazi, në vendet e tjera në tranzicion, të cilat janë larg përmbushjes së kritereve të konvergjencës reale integruese ekonomike dhe politike, siç është rasti me Ma-qedoninë dhe Shqipërinë, është evidente prirja e keqësimit të mëtejmë të gjen-djes ekzistuese dhe e rritjes së sektorit joformal të ekonomisë krahasuar me gjendjen në fazën fillestare të procesit të tranzicionit ekonomik.

Të dhënat edhe të viteve të fundit të publikuara nga FMN-ja, Banka Bo-tërore dhe nga institucionet e tjera ndërkombëtare i konfirmojnë prirjet e ngjashme në vendet në tranzicion varësisht nga të arriturat në zbatimin e refor-mave ekonomike dhe nga plotësimi i standardeve dhe kritereve të parapara me marrëveshjet për Asocim dhe Stabilizim me UE-në dhe nga aranzhmanet me FMN-në dhe Bankën Botërore.


86

Grafik: Normat e rritës së PBB-së, deficiti buxhetor dhe norma e papunësisë 1993-2003 (Republika e Shqipërisë)

Ritja e PBB-së, Deficiti buxhetor Norma e papunësisë

-20-15-10

-505

10152025

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Rritja reale e PBB/së Ekonomia informaleDeficiti buxh.(në%PBB) Përqindja e papunsisë

Burimi:FMN dhe Banka e Shqipërisë, Ekonomia e Republikës së Shqipërisë ka shënuar trende mjaft ambicio-

ze të rritës ekonomike për periudhën kohore 1993-2003. Rrita mesatare e eko-nomisë shqiptare në strukturën e saj e inkorporon edhe pjesëmarrjen e sektorit joformal ekonomik prej mesatarisht 30%, fakt ky që e konfirmon praninë e sek-torit joformal nga vetë zyrtarët e shtetit shqiptar.

Si rezultat i evazionit të gjerë fiskal dhe sektorit mjaft të zhvilluar infornal ekonomik, rrita ekonomike është shoqëruar me deficit të lartë fiskal. Përfundimisht, në vitin 2004 të hyrat e përgjithshme buxhetore marrin pjesë me vetëm 20,1% në strukturën e PBB-së që, krahasuar me vendet tjera në tranzicion, e radhitin Shqipërinë në vendin e fundit në kuadër të vendeve të Ballkanit Perëndimor .


87

Grafik: Normat e rritës së PBB-së, deficiti buxhetor dhe norma e papunësisë 1993-2003 (Republika e Maqedonisë)

Rritja e PBB-së, Deficiti buxhetor dhe Norma e papunësisë

-20

-10

0

10

20

30

40

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Rritja reale e PBB/së Deficiti buxh.(në%PBB) Përqindja e papunsisë

Përkundër rastit të Republikës së Shqipërisë, në Republikën e

Maqedonisë statistikat zyrtare nuk shënojnë ekzistim të ndonjë sektorit joformal ekonomik dhe në strukturën e PBB-së nuk e kalkulojnë pjesëmarrjen e sektorit joformal ekonomik. Performansat zhvillimore të ekonomisë së Maqedonisë në periudhën e deritashme tranzitore kanë qenë jashtëzakonisht të dobëta.

Niveli i përgjithshëm i PBB-së përfundimisht në vitin 2004 është në ni-velin e fillimit të procesit të tranzicionit të viteve 1989-1999. Deficiti fiskal ka evidentuar trende në rënie dhe nivele të arsyeshme, mirëpo si rezultat i perfor-masave të dobëta zhvillimore të prodhimit të brendshëm, pjesëmarrja e të hyra-ve publike në nivelin e PBB-së përfundimisht me vitin 2003 ka ngelur në nive-lin 33,1%. Ky nivel i sektorit publik, duke e pasur parasysh faktin që mbi 97% i dedikohet financimit të shpenzimeve vijuese dhe vetëm 3% financimit të shpen-zimeve, kapitale parqet barrë të lartë për një ekonomi me performansa të dobëta zhvillimore

Evazioni fiskal dhe ekonomia joformale gjithsesi se janë pjesë përbërëse e realitetit ekonomik të Republikës së Maqedonisë, pavarësisht nga mohimi i statistikave zyrtare dhe i qëndrimeve të politikës zyrtare.

Të vendet e analizuara (Shqipëri dhe Maqedoni) në veçanti dallohet eva-zioni në lëmin e tatimeve të konsumit, si dogana, akciza dhe TVSH-ja, si dhe i tatimit në paga dhe kontribute sociale.


88

Grafik: Zhvillimet në tregun e punës

Burimi:Banka e Shqipërisë, NBRM dhe FMN Përderisa te ekonomia e Shqipërisë formalisht është evidentuar ulja e

normës së papunësisë nga 22,3% në vitin 1993 në 15% në vitin 2003, në Maqe-doni është evidentuar rritje permanente e papunësisë gjatë tërë periudhës tranzi-tore duke arritur përfundimisht në nivelin e 36,7% në vitin 2003.

Në rastin e ekonomisë shqiptare në veçanti është mjaft problematik numri i të punësuarve në sektorin privat bujqësor. Autoritetet shqiptare që nga fillimi i tranzicionit deri në vitin 2001 manipulonin me shifrën prej 761 mijë të punësuarve në sektorin privat bujqësor, për të zbritur këtë numër në 526 mijë që nga viti 2002, pa dhënë ndonjë arsyetim të argumentuar për këtë ndryshim të madh strukturor.

Pjesëmarrja prej 59% e kategorisë së bujqve të vetëpunësuar në numrin e përgjithshëm të të punësuarve në ekonomin shqiptare, të cilët nuk paguajnë tati-me në paga dhe kontribute sociale, e argumenton në mënyrë mjaft transparente sektorin e gjerë joformal ekonomik dhe evazionin e gjerë fiskal. Si pasojë edhe e këtij kanali të evazionit fiskal të lartë, të hyrat buxhetore të Shqipërisë vazhdojnë të jenë vetëm në nivelin 20% të PBB-së përfundimisht me vitin 2003.

537.6 512.3 539.8 545.2 549.8599.3 561.3 545.1

1046

1161 1138 1116 1107 1103 1081 1068 1065

921 927

89.36 84.26 94.8 108.1 108.1 131.1 134.3 120.1

779 779 779 784.5 770.8 768.5 761 761 761

526 534

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Te punesuarit (në 000) MKD Te punësuarit( në 000)SHQTe punësuarit në 000(bujqesi) MKD Te punësuarit në 000 (bujqësi) SHQ


89

Me supozimin se do ta kishim korrigjuar numrin e të punësuarve sipas statistikave zyrtare në sektorin “e bujqve të vetëpunësuar” për 30% nga pjesë-marrja e sektorit joformal në strukturën e PBB-së, atëherë numri i të papunëve në Shqipëri do ta tejkalonte shifrën prej 30% dhe do të ekuilibrohej me vlerësi-met e ONP-së, vlerësime këto që janë shumë më afërt realitetit në raport me sta-tistikat zyrtare..

Treguesit e papunësisë prej 37% në rastin e Maqedonisë objektivisht nuk korrespondojnë me gjendjen reale. Nga analizat e kryera në kuadër të puni-meve të seminarit nga studentët e Fakultetit të Administrimit të Biznesit në kua-dër të UEJL-it në periudhën e 2004-2005, është konstatuar se në 80 kompani private të analizuara gjithandej Maqedonisë, në pronësi etnike të përzier numri i të punësuarve në të zezë lëvizë nga 50-80% në raport me numrin e të punësuar-ve në mënyrë legale.

Evazioni fiskal në aspekt të mospagesës së tatimeve në paga dhe kontri-bute sociale ose të pagesës në nivele të pagës minimale, arrin në nivelin 60-90% të pagesave të realizuara në këtë bazë. Është më se evidente se sektori joformal ekonomik absorbon një numër të konsiderueshëm të të punësuarve në të zezë.

Angazhimi i një numri të konsiderueshëm të personave të angazhuar pa-ralelisht në sektorin legal dhe ilegal, por që nuk evidentohen si të punësuar, janë karakteristikë dalluese e ekonomive të Shqipërisë dhe Maqedonisë. Moselimini-mi i fenomenit të punëtoreve të angazhuar në sektorin joformal nëpërmjet masa-ve sistemore ka qenë shkak i dështimit të më shumë nismave reformuese të për-krahura nga Banka Botërore në rastin e Maqedonisë dhe të Shqipërisë.

Iniciativat e ndërmarra për eliminimin e beneficioneve sociale dhe shën-detësore për të papunësuarit nuk e kanë përmirësuar fleksibilitetin e tregut të punës në harmoni me programet e projektuara reformuese.

Vlerësimet përfundimtare

- Sektori ilegal ekonomik në vendet në tranzicion ka një pjesëmarrje të konsiderueshme në kuadër të aktivitetit të përgjithshëm ekonomik. Kjo pjesë-marrje sipas vlerësimeve të autorëve të ndryshëm lëvizë nga 30-60% të aktivite-tit të përgjithshëm ekonomik. Një pjesëmarrje kaq e lartë e sektorit joformal ekonomik shkakton evazion të lartë fiskal dhe distorzion të lartë të tregjeve në përgjithësi, si dhe të tregut të punës në veçanti.

- Si pasojë e një sektori të gjerë ilegal ekonomik, të ardhurat buxhetore krahasuar me performansat ekonomike të përgjithshme, janë mjaftë të dobëta, sektori privat ekonomik kryesisht është i destimuluar nga raportet e dobëta të


90

tatimpaguesve dhe shërbimet e dobëta publike dhe nga ekzistimi i pjesë-marrësve të shumtë me përparësi konkurruese që burojnë nga tregu joformal.

- Në rastet e vendeve në tranzicion të EJL-së, në ato suaza edhe në Ma-qedoni dhe Shqipëri, nuk bëhet fjalë më për norma të larta të tatimeve dhe të kontributeve sociale, por për zbatim joefektiv të ligjeve tatimore që shkaktojnë evazion të gjerë fiskal dhe zhvillim të një sektori të fuqishëm të ekonomisë jo-formale.

- Sfida principiele e qeverive të vendeve në tranzicion ka të bëjë me implementimin përfundimtar të reformave në administratën publike dhe me zbatimin e strategjive për antikorrupsion me qëllim të përmirësimit të menaxh-mentit publik në administratën doganore dhe tatimore, në shërbimin policor, në prokurori dhe në gjykata.

- Qeveritë e vendeve në tranzicion duhet detyrimisht të bëjnë reformi-min dhe ristrukturimin e administratës publike-fiskale, duke i stimuluar finan-ciarisht të punësuarit në administratën fiskale, varësisht nga rritja e të ardhurave fiskale dhe luftimi i evazionit fiskal.

- Lufta kundër evazionit fiskal dhe ekonomisë joformale nuk duhet të jetë prioritet strategjik vetëm i Ministrisë së Financave dhe administratës tati-more, por në evitimin e evazionit fiskal dhe të ekonomisë joformale duhet të kenë angazhim të koordinuar ndërmjet pushteteve komunale, kompanive ekono-mike private dhe qytetarëve të angazhuar në sektorin formal ekonomik, me që-llim të eliminimit të humbjeve të kostos që burojnë nga funksionimi i sektori ilegal të ekonomisë.

- Konstatimi i ekonomistit të madh gjerman Joseph Shumpeter se: ,,Shpirti i një populli, niveli i tij kulturor, struktura e tij shoqërore dhe veprat të cilat politika e tij mund t’i përgatitë, të gjitha ato edhe shumë më tepër se kjo, janë të regjistruara në historinë e tij tatimore. Ai që di t’i dëgjojë këto porosi, do të dijë t’i dëgjojë klithmat e historisë botërore më qartë se çdo burim tjetër, se ai nuk ka humbur nga aktualiteti edhe sot kur është fjala për ekonomitë e vendeve në tranzicion”.


91

Literatura e konsultuar:

1. Rufi Osmani, “Bashkëpunimi i Shqipërisë dhe Maqedonisë me FMN dhe Bankën Botërore”, punim i doktoratës, 2004, Prishtinë.

2. Richard Allen and Daniel Tommas, “Managing Public Expenditure”, A Reference Book for Transition Countries, 2004, OECD

3. The World Bank, The IBRD, Transition, The First Ten Years, Analysis ma lessons for Eastern Europe and The Former Soviet Union, 2002, Washington,

4. L.Bokros and J.K.Dethier “Public Finance reform during the transition:The Experience of Hungary”, 1998.

5. Banka e Shqipërisë, Raporte vjetore 1993-2003, Tiranë. 6. NBRM, Godi{ni izve{tai, 1993-2003, Skopje. 7. Vito Tanzi, “Transition and the changing role of the government”

(material i FMN-së) 8. Ueb-faqja e FMN-së, materiale të ndryshme. 9. Ueb-faqja e Bankës Botërore, materiale të ndryshme.


92


93

Doc. Dr. Izet Zeqiri Fakulteti i Administrimit të Biznesit, UEJL, Tetovë

ORGANIZIMI INSTITUCIONAL DHE PLANIFIKIMI STRATEGJIK I ZHVILLIMIT EKONOMIK LOKAL

Objektivi i çdo shteti është zhvillimi i ekonomisë së tregut duke synuar kështu rritje ekonomike të qëndrueshme, begati, drejtësi ekonomiko-shoqërore, rritje të punësimit dhe përdorim të barabartë të burimeve ekonomike. Meqenëse ekonomia dhe rritja e mirëqenies ekonomike janë një nga preokupimet e të gjithë njerëzve në një bashkësi shtetërore, qytetarët me të drejtë kërkojnë nga qeveritë që ta drejtojnë shtetin në rrugë të zhvillimit të barabartë dhe të prosperitetit ekonomik. Këtë kërkesë e mbështesin në gjykimin se ekonomia e përcakton shkallën e zhvillimit dhe të qytetërimit të vetë qytetarëve, shkallën e demokracisë dhe të lirisë. Vetëm zhvillimi ekonomik paraqet mundësi që shoqërinë dhe njerëzimin njëherë e përgjithmonë mund ta shkëpusë nga prangat e të keqes dhe të varfërisë.

Një ekonomi me format themelore te saj paraqet sistem për plotësimin e nevojave dhe kërkesave të njerëzve në një zonë gjeografike të veçantë, regjion, shtet etj. Ky përkufizim na tregon qartë se zhvillimi ekonomik është një proces me të cilin jo vetëm shteti përmes politikës ekonomike, por edhe pushtetet vendore (komunat) përmes strategjisë së zhvillimit lokal mund të sigurojnë zhvillim ekonomik dhe përmirësim të kualitetit të jetës së qytetarëve të tyre duke ndërtuar një mirëqenie të qëndrueshme ekonomike. Zhvillimi ekonomik lokal dhe rajonal ka për qëllim parësor t’i ndihmojë qytetarët ta përmirësojnë pozitën e tyre sociale dhe ekonomike duke krijuar parakushte për një barazi ekonomike të të gjithë qytetarëve, duke proklamuar një drejtësi shoqërore-ekonomike dhe duke ngritur një qëndrim të përgjegjshëm ndaj mjedisit shumetnik, sepse të gjitha këto janë të rëndësishme për begatinë e një vendi. Këtë të drejtë komunat e kanë fituar përmes procesit të decentralizimit të reali-zuar me Marrëveshjen Kornizë. Ato kanë siguruar të drejta në shumë sfera të ci-lat padyshim se do të mundësojnë që vullneti i popullit të jetë themel i të gjitha këtyre të drejtave, që do t’i ushtrojë vetë në mënyrë të drejtpërdrejtë ose përmes të përfaqësuesve të vetë, si në fushat e shërbimeve publike, të urbanizmit dhe planifikimit rural, të zhvillimit ekonomik lokal, të financave vendore etj. Pas miratimit të ndryshimeve të ligjit të pushtetit lokal dhe ligjit për financimin e komunave, udhëheqësit lokalë në fushën e zhvillimit ekonomik duhet të anga-zhohen në kuptim të organizimit institucional dhe të definimit të asaj se çka pa-raqet zhvillimi ekonomik lokal. Megjithatë së pari ta definojnë se kush duhet ta


94

realizojë këtë kompetencë, si mund të bëhet një planifikim strategjik i zhvillimit ekonomik lokal, cilat do të jenë instrumentet kryesore të zhvillimit ekonomik e kështu me radhë.

Organizimi institucional për zhvillimin ekonomik lokal

Trajtimi i strukturave institucionale dhe organizimi i reformave në push-

tetin lokal janë ato që dëshiroj t’i ballafaqoj në vijim të referimit tim, sepse gjy-

koj se gjithë ajo që ka rezultuar nga reformat në pushtetin lokal, ka një përmasë në kohë dhe hapësirë. Ndryshimet institucionale të cilat janë bërë në dobi të de-

centralizimit e kanë dimensionin e tyre shumë të rëndësishëm, sepse komuna me këto ndryshime fiton të drejta reale në konceptimin dhe realizimin e politi-

kës ekonomike lokale. Këto të drejta do të dëshiroja t’i zbërthej në këto përma-

sa përkatëse, në atë të: legjislacionit, organizimit dhe të krijimit të strukturës institucionale. Do të dëshiroja të udhëhiqem këtu pikërisht nga këto pyetje: në bazë të kompetencave të fituara sa e ka marrë parasysh pushteti lokal ndërtimin e institucioneve që do merreshin me politikën ekonomike lokale?. Si do ta reali-

zojë, gjegjësisht si do ta organizojë zhvillimin ekonomik lokal, çfarë progra-

mesh të zhvillimit do të ofrojë? Sa mundë të bëhet fjalë për një kulturë të re ekonomike mbi bazë të një përvoje në kuptim të besimeve, zakoneve dhe tradi-tave, të cilat aq shume ndryshojnë në shtrirjen gjeografike të vendit tonë?

Ne e kuptojmë procesin e decentralizimit i cili tash është në fazën filles-

tare të implementimit të tij si sistem ku pushteti qendror ende i ka kompetencat në zhvillimin ekonomik lokal dhe ku qeveria ende është kreatore e politikës ekonomike, por ku së shpejti komunat duhet fillojnë me ndërtimin e institucio-

neve për ta eliminuar boshllëkun institucional që ekziston në kuptim të asaj se kush do të jetë bartës i politikës ekonomike lokale. Këto institucione përkufizo-

hen si një bashkësi rregullash e kushtesh dhe, në këtë kuptim, ato imponojnë rregulla që imponohen mbi anëtarët e një organizimi. Nga ajo që theksuam më lart del se është nevojë akute të krijohen institucione - komitetet funksionale si bartëse të politikës ekonomike lokale, ku trupat vepruese të këtij institucioni do të vepronin të sfiduara nga një qëllim i cili do të ishte i përkufizuar mirë dhe në mënyrë profesionale. Këto institucione do të kishin rol shumë të madh në zhvi-

llimin ekonomik, sepse komuna me ligjin e ri është bartëse e zhvillimit ekono-

mik dhe, në të njëjtën kohë, është përgjegjëse për përparimin e kualitetit të jetës së qytetarëve.

Komunat duhet të luajnë një rol rëndësishëm në krijim e komiteteve funksionale dhe strukturale për funksionimin e drejtë të zhvillimit ekonomik lo-

kal. Ky mision i ri i decentralizimit të pushtetit qendror, ku komunat në fushën


95

ekonomike fitojnë të drejta, duhet të shfrytëzohet që sa më shpejt të ndërtohen institucionet të cilat do të kishin një rëndësi të madhe në zhvillimin ekonomik. Detyrat e këtyre komiteteve do të konsistonin në: analizën dhe vlerësimin e gjendjen e ekonomisë lokale, formulimin e qëllimeve reale ekonomike, koncep-

timin e strategjisë së zhvillimit ekonomik, në identifikimin dhe në dhënien për-

parësi strategjisë, në zhvillimin e një plani aksionar dhe në ndjekjen e realizimit të atij plani etj. Vënie në jetë e institucioneve të reja komunale (komiteteve për zhvillim) në sferën ekonomike mbi baza të ligjeve ekonomike do të ndërtonte një strategji të qartë të zhvillimit ekonomik lokal, që në fakt do të paraqet një proces drejt krijimit të një mirëqenieje ekonomike të re.

Shtrohet pyetja: kush duhet ti ndërtojë këto institucione? Në realizimin e të drejtave në fushën e zhvillimit ekonomik lokal përgjegjësin e kanë “të gjithë qytetarët”, sepse ata janë pjesë e problemit. Por, që të bëhen ata pjesë e zgjidh-

jes, veprimi bie në udhëheqësit komunalë të cilët duhet ta bëjnë tog interesin e përgjithshëm me aftësitë dhe shkathtësitë komunikuese e deleguese, me shkath-

tësitë shoqërore, me fuqinë motivuese dhe me aftësitë administruese që të me-

rren me problemet e zhvillimit ekonomik. Këtë në të vërtetë ua kërkon pozita e cila paraqet një shenjë besimi nga qytetarët. Nismëtari - kontribuuesi duhet të jetë kryetar i komunës, i cili është menaxher dhe lider i komunës që nxit inicia-

tiva, mendon guximshëm dhe ndihmon në ndërtimin e vizionit të zhvillimit të komunave. Ai duhet të jetë figura kryesore, promotor i formimit të organeve për zhvillim ekonomik; ai duhet të jetë mendjeplanifikuesi dhe mendjeqeverisësë, duhet të vendosë dhe të jetë organizator që zotohet dhe angazhohet për një nxit-je të qëndrueshme dhe zhvillim gjithëpërfshirës. Objektivat e kërkimit të kryeta-

rit të komunës duhet të konsistojnë me hartimin e një koncepti për rritjen e qën-

drueshme ekonomike, duke lobuar në të gjitha nivelet e pushtetit qendror me qëllim të krijimit të një fryme bashkëpunimi ndërmjet ekonomisë dhe institucio-neve të pushtetit. Për implementimin e reformave në pushtetin lokal nevojitet një angazhim i të gjithëve dhe një bashkëpunim ndërmjet atyre që kanë besim politik dhe pushtet, si dhe ndërmjet ekspertëve të tjerë. Për realizimin e zhbilli-mit ekonomik nevojitet një qasje ekipore. Vetëm ashtu do të mundësohet tubimi i njerëzve për të punuar njëri me tjetrin si një njësi harmonike. Puna e përbash-kët është urdhëresë patriotike dhe kombëtare, ndërsa përvojat tregojnë se deri tash ose nuk ka pasur ekipe ose ato kanë qenë një grumbull i rastësishëm i indi-vidëve me rende dhe detyra të ndara politike, pra jo një ekip që do të punonte në një mision të vazhdueshëm me qëllime dhe objektiva të përbashkëta.

Andaj është momenti i fundit që të gjithë ta tejkalojmë krizën politike marramendëse që na ka mbërthyer në ditët tona si rrjedhojë e së cilës e kemi humbur kuptimin e fjalëve: vlerë dhe meritë, autoritet profesional, kompetencë, përgjegjësi, virtyt, lavdi etj. Vetëm rrahja e mendimeve në mes të njerëzve të veshur me pushtet dhe njerëzve të tjerë intelektualist të ngritur, mendërisht të


96

mprehtë, mendjestërvitës – udhëzues, energjikë, studiues dhe moralisht të shën-doshë, do të na mundësojë që ne si shqiptarë ta ridistilojmë edhe njëherë esen-cën vitale të tërë asaj që është detyrim patriotik, sepse vetëm në atë mënyrë ne do të mund ta rifitojmë një sistem referimi për ta drejtuar të ardhmen.

Një strukturë organizative institucionale efikase e pushtetit lokal e cila do të dallonte nga një organizim që ka qenë deri më tash, ku komuna nuk ka pa-sur kompetenca për caktimin e prioriteteve ekonomike dhe kompetenca në vep-rimtaritë shoqërore, do të dukej kështu:5

Procesi i planifikimit strategjik i zhvillimit ekonomik lokal

Zhvillimi ekonomik i suksesshëm kërkon planifikim dhe vlerësim të kujdesshëm dhe shfrytëzim të suksesshëm të instrumenteve dhe teknikave zhbi-llimore. Meqë impulset kryesore për rritje ekonomike vijnë nga biznesi privat, zhvillimi i të cilit dalëngadalë po lëshon rrënjë në një mjedis ekonomiko-politik jo aq të favorshëm, institucionet komunale në suaza të bashkësive vendore du-het t’i shfrytëzojnë modelet dhe përvojat e vendeve të Europës Lindore, sepse në këtë mënyrë mund të sigurojnë një funksionim më të mire dhe mjedis më të volitshëm për zhvillimin e bizneseve private vendore.

Realizimi i procesit të vlerësimit lokal dhe përgatitja e planit strategjik për zhvillim ekonomik është i përbërë nga gjashtë faza:6 organizimi për fillimin e procesit të zhvillimit ekonomik, mbledhja e informacioneve dhe të dhënave, analiza dhe interpretimi i të dhënave dhe informacioneve, përcaktimi i strategji-ve alternative të zhvillimit ekonomik, zgjedhja e strategjive përkatëse dhe e pro-jekteve, si dhe aktiviteti fundit është implementimi i strategjive të zgjedhura dhe i projekteve.

1. Organizimi për fillimin e procesit të zhvillimit ekonomik – për-pjekjet për inicimin e zhvillimit ekonomik duhet të fillojnë nga liderët lokalë ose nga komitetet ekonomike, duke i nxitur të gjithë ata që janë të gatshëm të inkuadrohen në zhvillimin ekonomik. Ky komitet për planifikim strategjik drejtpërdrejt do të inkuadrohet në vlerësimin lokal dhe në përgatitjen e planeve strategjike.

2. Mbledhja e informacioneve dhe e të dhënave - para se të merret vendimi për strategjinë e cila do të përdoret për zhvillimin ekonomik lokal,

5 Studija finansiski menaxment vo ELS vo Makedonija, Skopje 2004 str. 152 6 Gary B. Hansen Planirawe, organizirawe i implementirawe na programi za stopanski ekonomski razvoj ILO? UNDP LED program Geneva, Switzerland 1999 faqe 16


97

është e domosdoshme të fitohet një pasqyrë për gjendjen momentale dhe trendët në të cilat gjendet komuna, duke u përgjigjur në pyetjen “Ku jemi tash?”. Infor-matat për gjendjen ekonomike të komunës mundë të fitohen në bazë të të dhë-nave kuantitative të ekonomisë nga burimet zyrtare dhe private dhe nga infor-matat kualitative të fituara nga hulumtimet dhe bisedat me njerëzit që jetojnë në bashkësitë lokale, duke përdorë dhe pyetësorë të ndryshëm që do të ndihmonin shumë për këtë vlerësim.

3. Analiza dhe interpretimi i të dhënave dhe informacioneve - të dhënat dhe informacionet kuantitative dhe kualitative duhet të analizohen dhe të interpretohen me qëllim që kështu të krijohet një pasqyrë e hollësishme që do të jetë një bazë e fortë për projeksionet e ardhshme të rajonit dhe të gjenerohen iniciativa. Në këtë fazë fitohen njohuri për llojet e industrisë, për pozitën gjeo-grafike, për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, për ndërmarrësin, për pasuritë natyrore, për të punësuarit, për infrastrukturën publike etj., gjithë kjo me qëllim që të identifikohen përparësitë krahasuese.

Në këtë fazë do të identifikohen anët e forta, anët e dobëta, mundësit dhe kërcënimet ose pengesat në zhvillimin ekonomik lokal. Në këtë fazë do të identifikohen nevojat e bashkësisë. Këtu duhet të identifikohen më shumë nevoja që mund t’i realizojë pushteti lokal. Këtu duhet të vendoset se cilat ne-voja janë më të rëndësishme për zhvillimin ekonomik. Një nga mënyrat që të mund realizohet kjo, është të koncentrohen përpjekjet e pushtetit lokal për zhbi-llimin e firmave me bazë ekonomike që mundë të ndihmojnë në këtë qëllim.

4. Formulimi alternativave strategjike për zhvillim ekonomik lokal - nga identifikimi i problemeve dhe nevojave, në këtë fazë duhet të analizohen strategjitë intervenuese. Si strategji të përcjella me masa mund t’i përmendim:

Ndihmë në bizneset ekzistuese lokale që të përmirësohen dhe të zgjerohen. Disa teknika të cilat mund të ndihmojnë në përmirësimin e efikasitetit të bizneseve ekzistuese janë: sponsorizimi i programeve për trajnime të udhëheqësve të biznesit; nxitja e udhëheqjes lokale që rregu-llisht t’i vizitojë firmat që të kuptohen përpjekjet e bashkësisë dhe inte-resi për t’i ndihmuar përparimit të ndërmarrjeve lokale; identifikimi i burimeve të kapitalit të cilat i plotësojnë nevojat e firmave lokale; infor-mimi i vazhdueshëm i firmave për zhvillimet e reja teknologjike që mund ta përmirësojnë efikasitetin; sigurimi i shërbimeve lokale dhe re-gjionale, siç është telekomunikacioni, që kështu t’i plotësojnë nevojat e firmave lokale; sponsorizimi i aktiviteteve të cilat e paraqesin dëshirën e shoqërisë për të kontribuar në zhvillimin e firmave lokale etj. Nxitja e formimit të firmave të reja në brendi të bashkësisë – udhëhe-

qësit e bashkësisë duhet të mendojnë se cilat hapa duhet t’i marrin për përmirësimin e klimës së bizneseve të reja. Në këtë drejtim ek-zistojnë disa mundësi: formimi i fondeve prej kapitaleve private lo-


98

kale për investime në biznese të reja të cilat nuk mund të marrin kapital plotësues nga institucionet financiare; sigurimi i ndërma-rrësve fillestarë me trajnime të duhura për menaxhment, marketing dhe aftësi për planifikim, programe konkrete për riaktivizimin dhe riintegrimin ekonomik të diasporës shqiptare në vendlindje etj. Përmirësimi i aftësive të bashkësisë për t’i mbajtur të hyrat në

bashkësinë e tyre - ndalja e të hyrave lokale nënkupton nxitje të blerjes së produkteve dhe shërbimeve të prodhimit lokal, si dhe stimulim i bler-jes nga prodhuesit dhe shitësit lokal; ndihma e bizneseve për ta identifi-kuar potencialin e tregut lokal përmes hulumtimeve dhe analizave të fir-mave; koordinimi dhe rivitalizimi i aktiviteteve sipërmarrëse në bashkë-si; ndihma e firmave për përmirësimin e shërbimeve ndaj klientëve; për-dorimi i aktiviteteve promovuese dhe reklamave për tërheqjen e vizito-rëve dhe banorëve të bashkësive përreth që të blejnë prodhime dhe shër-bime lokale; informimi i banorëve dhe firmave për mundësitë e furnizi-mit lokal etj. Tërheqja e punëdhënësve themelorë nga vendet tjera - nëse regjio-

ni dhe bashkësia dëshirojnë të tërheqin firma nga vende e tjera, atëherë mund të hulumtohen disa strategji: identifikim i zonave industriale dhe komerciale përkatëse dhe sigurimi i marrjes së shërbimeve të duhura; promovimi i jetës kualitative që do të jetë në dobi të banorëve lokalë; hulumtimi i dobive nga ndonjë sektor i ri publik ose i kapacitete të ven-dosura në afërsi etj. Zmadhimi i investimeve të fituara prej udhëheqjeve provinciale apo

nacionale, prej organizatave joqeveritare dhe donatorëve ndërkombëta-rë, si dhe nga përpjekja që të zmadhohet ndikimi pozitiv i programeve për investime provinciale dhe nacionale ose edhe investimet nga organi-zatat joqeveritare dhe mjetet e donatorëve të brendshëm dhe të jashtëm, në ekonominë lokale kanë një rëndësi të madhe. Në këtë drejtim duhet t’i përdorim disa ose të gjitha aktivitetet vijuese: informimi i banorëve lokalë për të drejtat e tyre për përdorimin e formave të ndryshme të programeve të ndihmës për zhvillimin ekonomik dhe dobia prej tyre, si dhe përkrahja e përpjekjes së tyre që t’i fitojnë ato; fitim i ndihmës mak-simale nga udhëheqja më e gjerë për meremetimin e infrastrukturës pub-like, siç janë rrugët, kanalizimi, ujësjellësi.

5. Zgjedhja e strategjisë dhe projekteve adekuate - njëra nga mënyrat e zgjedhjes së strategjive dhe projekteve që mund ta bëjë pushteti vendor duke i analizuar fitimet dhe shpenzimet e çdo projekti dhe t’i zgjedhë ato strategji dhe projekte që kanë me pak shpenzime, por që kanë fitime më të mëdha - të gjitha këto bëhen me teknika të caktuara.


99

6. Implementimi i strategjive të zgjedhura dhe projekteve - pasi që ko-miteti ekonomik të arrijë konsensus për strategjinë dhe projektet të cilat do të realizohen, ato do t’i përpunojnë dhe implementojnë. Në këtë fazë të implementimit është më rëndësi: të formohet komiteti për projekt, pra ekipi që do të përpilojë plan pune dhe do t’i definojë aksionet, do të kër-kojë përkrahje më të gjerë etj. Procesi i menaxhimit strategjik është një proces i rëndësishëm i planifi-

kimit të zhvillimit ekonomik. Menaxhimi strategjik paraqet koncept se si mund të shfrytëzohen resurset në mënyrë efikase ku pikë referente është ndryshimi i vazhdueshëm i rrethinës. Meqenëse komuna ka për qëllim zhvillimin ekonomik lokal, kur kjo përkthehet në gjuhën organizative, do të thotë se ajo duhet të ndërtojë strategji për t’i realizuar qëllimet dhe planet, pra ajo duhet të bëjë for-mulimin, implementimin dhe evoluimin e saj.

Literatura

1. Studija finansiski menaxment vo ELS vo Makedonija, Skopje, 2004

2. Gary B. Hansen, Planirawe, organizirawe i implementi-rawe na programi za stopanski ekonomski razvoj ILO?UNDP LED program Geneva, Switzerland

3. Zbornik na trudovi: Stopanski regionalen razvoj, Skopje, 2003

4. Regionalen razvoj na Republika Makedonija, Skopje, 2003

5. Sovremeni trendovi na lokalnata samouprava vo nekoi Evropski dr’avi, Skopje, 2004


100


101

Doc. Dr. Renata Deskoska Fakulteti Juridik, Universiteti “Shën Qirili dhe Metodi”, Shkup

INTEGRIMI EUROATLANTIK I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË: NDRYSHIMET KUSHTETUESE DHE

HARMONIZIMI JURIDIK

Hyrje

Sot integrimi euroatlantik është recetë ndikuese më bashkëkohore për demokracinë dhe paqen në rajon. BE-ja është promovuese e rendit demokratik brenda dhe jashtë kufijve të vet. Me këtë shfaqet edhe modeli tregues për shtetet europiane të cilat kalojnë në procesin e tranzicionit drejt shtetit të së drejtës, ekonomisë së tregut ose drejt sistemit demokratik dhe ekonomik.

Shekulli i njëzetë solli me vete “valën e tretë në demokraci“. Asnjë trend global nuk ishte më i suksesshëm dhe më me ndikim se ekspansioni i demokra-cisë në tërë botën. Por, në çfarë niveli ishin përpjekjet reformiste në Europën Lindore si rezultat “i valës së demokracisë” ose i Kritereve të Kopenhagës? Siç duket, reformat demokratike arritën dhe “u miqësuan me valën“, madje fituan shtytje të fortë nga kriteret e Kopenhagës, andaj tani platforma e tyre "ideologji-ke" dhe spiritus movens-i i tyre janë në fakt idetë dhe aspiratat për eurointegrim.

Tranzicioni demokratik është proces i rëndë dhe kompleks. Vendosja e demokracisë dhe sistemet në të cilat sigurohen të drejtat e njeriut janë shumë më të rënda sesa pengimi i represionit. Ky qëllim kërkon sjelljen e ligjeve të reja, praktikave dhe sjelljeve të cilat janë të frymëzuara nga botëkuptimet se ku-fijtë e pushtetit janë të drejtat e njeriut. Konsolidimi i suksesshëm demokratik kërkon praninë e kushteve makrostrukturale të cilat i lehtësojnë proceset.

Anëtarësimi në BE kërkon realizimin e tranzicionit të suksesshëm dhe konsolidimin demokratik. Kur mund të thuhet se është plotësuar qëllimi? “Tranzicioni demokratik është i kryer atëherë kur është arritur përputhshmëria e dukshme me procedurat demokratike me të cilat zgjidhet pushteti, atëherë kur qeveria vjen në pushtet përmes zgjedhjeve të lira dhe të drejtpërdrejta, kur push-teti de facto mund të gjenerojë politika të reja dhe atëherë kur pushteti ekzeku-tiv, ligjvënës dhe pushteti gjyqësor i gjeneruar nga demokracia e re, de jure nuk e ndanë pushtetin me organe të tjera”.7

7 Juan J. Linz and Alfred Stepan, “Problems of Democratic Transition and Consolidation – Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe”, The Johns Hopkins University Press, 1996, pp. 3.


102

Juan J. Linz dhe Alfred Stepan, duke u nisur nga aspekte të ndryshme, i kanë dhënë disa definicione për konsolidimin e demokracisë. Kështu regjimi demokratik i një territori është i konsoliduar kur nuk ka aktorë të rëndësishëm nacional, social, ekonomik, politik ose institucional të cilët harxhojnë resurse të konsiderueshme duke u orvatur t’i arrijnë qëllimet e tyre duke krijuar regjime jodemokratike ose duke e shfrytëzuar dhunën ose intervenimin nga jashtë për t'u ndarë nga shteti.

Sistemi demokratik është i konsoliduar kur shumica e madhe e opinionit publik mendojnë se procedurat demokratike dhe institucionet janë mënyrë më adekuate që të udhëheqin me shtetin dhe kur të krijohet bindja se jeta kolektive e tyre në shoqëri dhe përkrahja e alternativave antisistemore është e vogël ose më shumë ose më pak është e izoluar nga forcat prodemokratike.

Regjimi prodemokratik është i konsoliduar me forcat qeveritare dhe jo-qeveritare nëse në territorin e shtetit ka mundësi që konfliktet të zgjidhen në mënyrë të drejtë, përmes veprimeve dhe institucioneve të sanksionuara nga pro-ceset e reja demokratike.8

Megjithatë konsolidimi i demokracisë nuk është fenomen stabilizues dhe nuk nënkuptohet si trend universal vetëm për vetvete. Institucionet demo-kratike duhet të jenë jo vetëm të krijuara, por edhe të zhvilluara dhe me për-mbajtje të kushteve të domosdoshme për zhvillimin e demokracisë, siç janë: qe-verisja e së drejtës, kushtet socio-ekonomeke, përkrahja e shoqërisë civile, kul-tura liberale politike e të ngjashme.

Problem specifik i konsolidimit demokratik në Europën Qendrore dhe Lindore është ajo se politika e shtetit nacional në këto rajone posedon dhe shpesh ofron logjikë ndryshe nga ajo demokratike. Ky problem është shumë më kompleks dhe më me vështirësi zgjidhet, veçmas nëse merret parasysh fakti se shteti nacional paraqet sistemin më të suksesshëm politik në historinë njerëzore dhe nëse sukses e nënkuptojmë dëshirën që ai të imitohet.9 Gjithashtu demokra-cia moderne e shtetit nacional dhe ekzistimi i saj është e ndërlidhur me zhbilli-min e shtetit nacional. 10

Gjatë kohës së shekullit XX, perandoritë shumënacionale në Europën Lindore u shndërruan në shtete të cilat në vete bartin struktura potenciale për zhvillimin e nacionalizmit.

8 Juan J. Linz and Alfred Stepan, “Problems of Democratic Transition and Consolidation – Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe”, The Johns Hopkins University Press, 1996, pp. 6. 9 P. Alter, “Nationalism”, London: Edward Arnols, 1994. 10 S. Huntington, “The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century” University of Oklahoma Press, 1991.


103

Bota jonë dhe jeta jonë janë të formësuara nga trendet konfliktuoze të glo-balizimit dhe identitetit.11 Europeizimi (i kuptuar si kornizë konceptuale e cila e ndërlidh tranzicionin dhe integrimin)12 është parandalim, ilaç, për "rrëshqitje" drejt trebalizmit në Europën Lindore. Në shumë shtete të Europës Lindore ek-zistojnë parashikimet se Bashkimi Europian do të jetë burimi i zgjidhjeve të çu-ditshme të problemeve të cilat ekzistojnë me decenie. Në këto vende, integrimi në BE është lënë në kreun e prioriteteve dhe qëllimeve strategjike të pushteteve.

Në vitin 1993 në Kopenhagë BE-ja i detyrohet “politikës të dyerve të hapura” dhe në parim e pranoi zgjerimin lindor duke deklaruar se ato vende të cilat i plotësojnë kushtet e përcaktuara ekonomike dhe politike duhet të bëhen anëtarë të BE-së. Pas kësaj BE-ja filloi t’i llogaritë si “pjesë të saj potenciale” vendet e pjesës së "mbetur" të Europës që nuk janë anëtare të saj.

Shtetet kandidate për anëtarësim në BE duhet të përvetësojnë vlera të caktuara dhe parametra institucional të politikës së përbashkët, të kornizës so-ciale dhe ekonomike, dhe të kalojnë nëpër procesin sistematik të transformimit struktural me qëllim që të fitohet ndihma për arritjen e qëllimeve të BE-së. Inte-resi i tyre për BE-në rrjedh nga forca ekonomike që ajo e posedon, por njëherazi edhe nga fakti ajo u shërben atyre si model për transformimin vetjak dhe si bu-rim për ndihmë dhe përkrahje.

Mënyra “Regata“ e bisedimeve me vendet kandidate, të cilat i kanë plo-tësuar kriteret e Kopenhagës të vitit 1993, është e përcjellë me stimulim pozitiv për ato shtete, nëse merret parasysh fakti se anëtarësimi atyre u afrohet në baza individuale. Kjo e vendos përgjegjësinë për “fatin europian“, i cili duhet të jetë në duart e vendeve kandidate dhe i inkurajon ato për përparimin individual në adaptimin e sistemit të tyre krahas kërkesave të BE-së. Kjo u jep motiv dhe kohë që çdo kandidat të sillet sipas shpejtësisë së tij individuale.

Republikën e Maqedonisë në sferën e së drejtës e pret punë voluminoze në harmonizimin e ligjshmërisë me të drejtën e BE-së, por edhe me reformat ju-ridike me qëllim të plotësimit të kritereve politike për anëtarësim në BE, ndërsa në fund edhe reforma kushtetuese e cila ka domethënien e sjelljes së të ashtu-quajturit “neni evropian” në Kushtetutën e RM-së.

1. Harmonizimi i ligjshmërisë në Republikës e Maqedonisë me të drejtën e Bashkimit Europian

11 M. Castells, “The Power of Identity: The information age: Economy, society and culture”, Blackwell, 1997, p.1; Tim Allen and John Eade (eds.), “Divided Europeans: Understanding Ethnicities in Conflict”, Kluwer Law International, 1999, p.1. 12 Agh, Attila, “The Politics of Central Europe”, London,1998.


104

Harmonizimi i ligjshmërisë së Republikës së Maqedonisë me të drejtën e Bashkimit Europian paraqet në fakt afrim të ligjshmërisë nacionale drejt të drejtës së BE-së. Nëse merren parasysh konventat e shumta ndërkombëtare në lëmenj të ndryshëm dhe veçmas në lëmenjtë e të drejtave të njeriut, mund të thuhet se harmonizimi i së drejtës është tendencë e përgjithshme e së drejtës bashkëkohore. Në kornizat e harmonizimit me BE-në edhe unifikimi i së drejtës duhet të mundësojë krijimin e hapësirës unike të lirisë, sigurisë dhe drejtësisë, si dhe tregun në të cilin pa pengesa do të realizohen interesat ekonomike dhe funksionet e tjera të Unionit.

Kërkesa për angazhimet për harmonizimin e ligjshmërisë së RM-së me të drejtën e BE-së është e bazuar në nenin 68 të Marrëveshjes për Stabilizim dhe Asocim. Në këtë nen që titullohet “Afrimi i ligjshmërisë dhe zbatimi i ligje-ve” RM-ja shpreh mirëkuptim për rëndësinë që e ka për harmonizimi i ligjeve ekzistuese dhe i ligjeve të ardhshme me ligjet e BE-së dhe shprehet gatishmëri nga RM-ja se ajo do të insistojë të sigurojë që ligjet gradualisht të jenë kompati-bile me ato të BE-së. Afrimi gradual duhet të kalojë në dy faza. Në fazën e parë janë ligjet të cilat janë të ndërlidhura me elementet themelore të tregut të brend-shëm, tregtisë, konkurrencës, pronësisë intelektuale, standardeve dhe akrediti-mit, furnizimi publik, sigurisë së të dhënave etj. Në Marrëveshjen për stabilizim dhe Asocim parashihet koordinimi me Komisionin Europian të Bashkimit Euro-pian, ku Republika e Maqedonisë i definon modalitetet për vazhgimin dhe imp-lementimin e harmonizimit të ligjshmërisë dhe të aktiviteteve të tjera për zbati-min e reformave në gjyqësi.

Procesi i harmonizimit të ligjshmërisë së RM-së me të drejtën e BE-së është njëri nga parakushtet themelore për anëtarësimin e plot në BE. Nga mo-menti kur RM-ja është përcaktuar për eurointegrim dhe rregullim juridik sipas modelit të BE-së (duke i përfshirë burimet juridike primare dhe sekondare), kjo nënkupton rregullim juridik të bazuar në referenca drejt së cilave sistemi juridik i RM-së duhet të afrohet. Me harmonizimin e ligjshmërisë duhet të vendoset sistem juridik i qartë dhe konzistent në të cilin nuk do të ekzistojnë konflikte të brendshme për ligjet. Në lëmenjtë e caktuar juridikë harmonizimi do ta bartë edhe nevojën nga kodifikimin e ligjshmërisë.

Sistemi Juridik i Republikës së Maqedonisë, përskaj Kushtetutës së Re-publikës së Maqedonisë të vitit 1991, i përfshin edhe ligjet dhe aktet nënligjore të miratuara pas vitit 1991, si dhe ligjshmëritë federative nga ish RSF-ja, që ishin konsistente me rregullimin e ri shtetëror, vazhdoi të zbatohet edhe më vonë si ligjshmëri nacionale në përputhshmëri me nenin 5 të Ligjit Kushtetues për Zbatimin e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë. Kjo do të thotë se, në pe-riudhë të caktuar kohore, prej kur Republika e Maqedonisë do ta fitojë pavarësinë e vet, numri më i madh i ligjeve federative do të përdoren si pjesë e ligjshmërisë nacionale. Hap i rëndësishëm drejt harmonizimit të ligjshmërisë së RM-së me të


105

drejtën e BE-së është ajo se gjatë miratimit të akteve të reja mbahet llogari për harmonizimin e tyre me ligjshmërinë e BE-së. Në Rregulloren e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë pikërisht është përcaktuar detyrimi për të gjitha ligjet e reja ose aktet juridike të cilat propozohen që të përcillen për kontrollim që kështu të jenë në përputhshmëri me të drejtën e BE-së. Kjo veçmas është me rëndësi nëse merret parasysh se Qeveria e Maqedonisë është propozuese e autorizuar e ligjeve që miratohen në Parlamentin e Republikës së Maqedonisë.

Veçmas është me rëndësi të përcaktohet se sa mund të pranojë Republi-ka e Maqedonisë nga ajo që quhet e drejta e Unionit Europian, sepse harmonizi-mi i ligjshmërisë nuk është transpozicion i thjeshtë i masave të BE-së në ligjsh-mërinë e një vendi. Harmonizimi i ligjshmërisë nuk do të thotë barazim i tërë-sishëm, ngase do të mbeten dallime e specifika të caktuara. Kur bëhet fjalë për harmonizimin juridik në disa lëmenj, duhet të merret parasysh se normat juridi-ke duhet t’u përgjigjen kushteve konkrete në shtetin në të cilin miratohen, sepse në të kundërtën, ato do të jenë ligje jopraktike dhe të pazbatueshme. Megjithatë, këto karakteristika ligjvënëse individuale e nacionale duhet të jenë në kornizat e përkufizimeve të dhëna nga ana e Bashkimit Europian dhe ato me kalimin e ko-hës, deri me anëtarësimin e plotë në BE, do të zvogëlohen. Pikërisht harmonizi-mi është hapi i parë drejt unifikimit që nënkupton miratimin e sjelljeve e rregu-llave unike në lëmenj të caktuar juridikë.

Sistemi juridik i BE-së bazohet në burime të ndryshme të drejtësisë. Bu-rimet themelore të së drejtës së BE-së janë dy: marrëveshjet e Bashkësisë me dokumentet shtesë, dhe protokollet e tyre dhe me dokumentet e tjera plotësuese, si dhe plotësimi i tyre (duke e inkuadruar) edhe me marrëveshjen për anëtarë-sim. Këto realisht i përbëjnë dispozitat themelore për qëllimet e BE-së, organi-zimin dhe funksionimin e saj, si dhe pjesën më të madhe të së drejtës së saj eko-nomike. Marrëveshja e Romës (1957) e përmbante koncepcionin për natyrën partikulare të sistemeve juridike të vendeve anëtare, pa i përcaktuar ingerencat e Bashkësisë për modifikimin e tyre. Funksioni i harmonizimit të së drejtës me qëllim që të eliminohet jokonzistenca e sistemit juridik të shteteve anëtare me të drejtën e BE, në formë të thuktë është paraparë me Marrëveshjen e Mastritit. Harmonizimi i së drejtës të shteteve anëtare bëhet përmes sjelljes të akteve juri-dike të BE-së, veçmas me ato që janë të parapara për shtetet nacionale. Edhe harmonizimi i sistemit juridik të Republikës së Maqedonisë duhet të vlerësohet përmes harmonizimit të akteve të miratuara. Me marrëveshjen me të cilën u for-mua Bashkimi Europian janë të precizuara edhe disa lloje të akteve juridike, të cilat njësoj llogariten si burim i së drejtës së BE-së.

Rregullat janë instrumente për unifikimin e rregullimit juridik në suaza të BE-së, që ashtu të praktikohen gjithandej në BE. Këto janë detyrime të plota për të gjitha subjektet juridike dhe etnitetet, pa kurrfarë nevoje për aktivitetet e pushtetit nacional. Ata nuk kanë të drejtë në çfarëdo mënyre të zgjedhin, të ko-


106

mentojnë ose të bëjnë çfarëdo përjashtimesh në relacion me rregulloret. Madje, nëse ekziston konflikt me ndonjë dispozitë nacionale, gjyqet e atyre vendeve në raste të tilla janë të detyruar ta injorojnë ligjshmërinë nacionale dhe plotësisht ta zbatojnë rregulloren e BE-së

Direktivat nuk kanë për qëllim t'i unifikojnë ligjet e shteteve anëtare, por vetëm t'i harmonizojnë, kështu që dallueshmëria e institucioneve nacionale dhe e strukturave juridike mund të vazhdojë, gjithë kjo në llogari të garancisë se gjithandej në bashkësinë do të ekzistojnë kushte të barabarta materiale. Direkti-vat janë detyrime për shtetet anëtare sa i përket edhe rezultatit që duhet të arri-het, por megjithatë pushteteve nacionale u është lënë liri ta zgjedhin formën dhe metodën e legjislacionit, me të cilin do të arrihen efektet e dëshiruara në kor-nizat e periudhave të parapara kohore.

Vendimet në tërësi janë të detyrueshme për shtetin në të cilin janë të adre-suara. Me ato BE-ja mund të kërkojë nga shtetet anëtare dhe nga cilido subjekt juridik të realizojë dhe të mbështesë një lloj të caktuar të aktiviteteve ose mund t’u lejojë anëtarëve të drejta konkrete ose t'u imponojë detyrime të caktuara.

Rekomandimet dhe mendimet janë akte juridike jo të detyrueshme për-mes të cilave institucionet e Bashkimit Europian mund ta paraqesin qëndrimin e tyre para shteteve anëtare ose para individëve, por me ato nuk imponohet kurr-farë detyrimi ose përgjegjësie për ata të cilëve u është dedikuar ai.

RM synon harmonizimin e ligjshmërisë me të drejtën europiane, dhe në këtë kontekst koordinimi dhe monitoringu janë mjete të rënëdësishme për të ecur përpara. Në vitin 2000 është e përgatitur metodologjia dhe struktura e har-monizimit së ligjshmërisë nacionale me ato të BE-së.

Sipas kësaj metodologjie, procesi i harmonizimit është ndarë në katër faza: 1. Faza përgatitore − vendosja e të gjitha institucioneve të nevojshme në

shërbim të zbatimit të procesit, si dhe të aktiviteteve të karakterit teknik, si për shembull: distribuimi dhe prezantimi i akteve juridike europiane në lëmenjtë përkatës dhe prezantimi i parimeve të përgjithshme mbi har-monizimin.

2. Faza analitike − përkthimi i akteve të nevojshme juridike në gjuhën maqedonase dhe inkorporimi i tyre në Programin për afrimin e ligjshmë-risë nacionale me ligjshmërinë europiane në përputhshmëri me përparë-sitë e definuara paraprakisht;

3. Faza e zhvendosjes − elaborim operativ i ligjshmërisë së re në përputh-shmëri me planin e definuar qysh më parë. Në këtë fazë ndodhë edhe af-rimi i mirëfilltë i ligjshmërisë së Maqedonisë me atë të BE-së. Pikërisht kjo është faza ku ekspertët nacionalë dhe ekspertët e BE-së patjetër du-het t’i përgatisin propozimet e reja ligjore ose ndryshimet dhe plotësimet e propozuara në ligjet ekzistuese ose aktet nënligjore, me qëllim që të të


107

arrihet kompatibilitet midis rregullimit juridik të Republikës së Maqedo-nisë me ligjshmërinë e BE dhe në fund

4. Faza e implementimit − jo vetëm miratimi i ligjeve të reja në Parla-ment ose i ndryshimeve dhe plotësimeve të ligjeve ekzistuese, por një-kohësisht edhe implementimi i duhur në praktikë dhe udhëheqja me re-zultatin të cilin e kanë ato në infrastrukturën institucionale ekzistuese.

Ndryshimet e Kushtetutës të Republikës së Maqedonisë të ndërlidhura me anëtarësimin në BE

Për realizimin e qëllimit për integrim europian, Republika e Maqedonisë është e detyruar të heqë dorë nga një pjesë e sovranitetit të saj nacional. Andaj në Kushtetutën e RM-së duhet të bëhet vendosja e nenit të ashtuquajtur "neni europian", duhet të parashikohen ndryshimet kushtetuese me të cilat do t’i mun-dësohet RM-së që ta bart kryerjen e një pjese të të drejtave sovrane në bashkësi-të ose organizatat ndërkombëtare. Me këtë duhet të krijohet edhe baza kushte-tuese për zbatimin parësor të akteve juridike të BE-së.

Nga ana tjetër për anëtarësim në BE, Republika e Maqedonisë duhet t'i plotësojë kriteret politike. Kriteret e Kopenhagës i vendosin qartë kushtet e anëtarësimit në Bashkimin Europian, veçmas duke e potencuar stabilitetin ins-titucional të cilin e garanton demokracia, qeverisja e së drejtës, mbrojtja e të drejtave të njeriut dhe të drejtat e pakicave. Në këtë drejtim, me rëndësi të veçantë janë reformat e ardhshme kushtetuese në gjyqësi.

Sa i përket pavarësisë së gjykatësve, opinioni publik në Republikën e Maqedonisë është kryesisht negativ. Vetë gjykatësit nuk bënë shumë për veten e tyre që të fitojnë pushtet të vërtetë. Pushteti ekzekutiv dhe ligjvënës gjithashtu nuk bënë shumë që t’u japin një mundësi të tillë gjykatësve. “Memoria kolekti-ve e sistemit socialist” dhe roli i gjyqësisë në këtë kohë akoma janë të pranish-me. Pasojat nga kjo periudhë, kur drejtësia ishte e rregulluar sipas politikës, akoma janë të pranishme. Kjo veçmas shihet në administratë, roli i së cilës në rregullimin juridik dhe në shoqëri edhe më tej është tejet i ulët.

Funksioni gjykatës në Republikën e Maqedonisë është i vazhdueshëm. Kushtet për zgjedhjen e gjykatësit janë të përfshira në Ligjin për Gjykata. Gjy-katësit zgjidhen nga Parlamenti me propozim të Këshillit Gjyqësor Republikan. Qëllimi për të cilin u themelua KGJR-ja ishte që përmes këtij organi në Maqe-doni të kufizohej ndikimi partiak në procedurën e zgjedhjes, kontrollit dhe shkarkimit të gjykatësve. Megjithatë, përbërja dhe mënyra e zgjedhjes së KGJR-së janë tërësisht nën ndikim politik, andaj parashtrohet pyetja: Quis cus-


108

todiet ipsos custodes? Ky është organ i cili më tepër është servis i pushtetit (ek-zekutiv) ligjvënës sesa i pushtetit gjyqësor. E para, zgjidhja e KGJR-së është vetëm në ingerenca të Kuvendit. KGJR-ja është e përbërë nga shtatë anëtarë të cilët zgjidhen në Kuvendi “nga radhët e gjykatësve të dalluar “. Dy prej tyre i propozon Kryetari i Republikës, ndërsa të tjerët propozohen nga Kuvendi. Kushti që është i nevojshëm për zgjedhje në KGJR (jurist i dalluar) është shumë subjektiv. Në Kushtetutë nuk ka dispozitë se KGJR-ja duhet të përbëhet nga numri i caktuar i gjykatësve. Ligji për KGJR-në e përmban dispozitën se 4 nga anëtarët e zgjedhur duhet të zgjidhen nga radhët e gjykatësve, ndërsa tre të tjerët nga veprimtaritë edhe institucionet e tjera, por Gjykata Kushtetues e shfuqizoi këtë dispozitë të këtij ligji si jokushtetuese, sepse Kushtetuta nuk i caktonte spe-cifikat e bekgraundit të anëtarëve të KGJR-së (Vendimi i Gjykatës Kushtetuese, Nr. 26/93). Kështu shumë lehtë mund të ndodhë që asnjë nga anëtarët e KGJR-së të mos të vijë nga radhët e gjykatësve.

Zgjedhja e anëtarëve të KGJR-së është e varur plotësisht nga partitë që e kanë pushtetin në Parlamentin e Maqedonisë, që do të thotë se pushteti gjyqësor nuk ka kurrfarë ndikimi në zgjidhjen e anëtarëve të vet, edhe pse ky organ duhet të jetë më i ndërlidhur me pushtetin gjyqësor.

Gjithashtu, zgjedhja e anëtarëve të KGJR, si dhe e kryetarëve të gjykata-ve, është e bazuar në parimin “gara me një kalë”. Kjo do të thotë se propozohen aq kandidatë sa do të zgjidhen.

Kureshtja tjetër e sistemit kushtetues të RM është se anëtarët e KGJR-së zgjidhen me shumicë relative të votave, pra jo me shumicë absolute. Kushtetuta e RM-së me Amendamentin X proklamon se Kuvendi mund të vendosë nëse në seancë janë të pranishëm shumica e parlamentarëve nga numri i përgjithshëm i deputetëve. Kuvendi vendos me shumicë të votave nga deputetët e pranishëm dhe, më së paku, me një të tretën e numrit të përgjithshëm të deputetëve, nëse me Kushtetutë nuk është paraparë shumicë e veçantë. Sa i përket shumicës së nevojshme me të cilën merren vendimet e njëjta, vlen edhe dispozita e nenit 69 e cila ishte ndryshuar me Amendamentin X.

Në Kushtetutën e RM-së që ishte në funksion deri në vitin 2001 nuk pa-rashihej shumicë e veçantë për zgjedhjen e KGJR-së, si dhe për zgjedhjen e gjykatësve, kështu që zbatohej neni 69, që do të thotë se anëtarët e këtij organi zgjidheshin me 40 vota deputetësh nga 120 syresh që i ka Kuvendi i RM-së.

Me amendamentet kushtetuese të vitit 2001 (Amendamenti XIV) u sollën dispozita të reja, sipas së cilave tre anëtarë nga KGJR-ja zgjidhen me shumicë të votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve të cilët u takojnë bashkësive që nuk janë shumicë në RM.

Shkalla e partizimit të KGJR-së dhe ndikimi i partizimit në proceset për zgjedhjen e gjykatësve po ashtu është mjaft e pranishme. Me gjithë procedurat e qarta juridike të cilat parashihen me Ligjin për Gjykatat dhe Ligjit për Këshillin


109

Gjyqësor Republikan, ndikimi politik mbetet i pranishëm gjatë zgjedhjes të gjykatësve.

Për këtë duhet të bëhen ndryshime kushtetuese në mënyrën e zgjedhjes të anëtarëve të KGJR-së. Shembulli më i mirë për këtë mund të shihet në siste-min kushtetues të Sllovenisë ku Këshilli Gjyqësor është në përbërje prej 11 anë-tarësh. Pesë nga ata zgjidhen nga Kuvendi Nacional me propozim të Kryetarit të Republikës, nga radhët e avokatëve, profesorë të së drejtës dhe juristë të tjerë, ndërsa gjashtë të tjerët zgjidhen nga radhët e gjykatësve të cilët e kryejnë fun-ksionin e gjykatësit (neni. 131 nga Kushtetuta e Sllovenisë). Ligji për Gjykata i parasheh detajet për zgjedhjen e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor. Lista e kandi-datëve të cilët propozohen nga Kryetari i Republikës dhe lista e kandidatëve që zgjidhen nga vetë gjykatësit patjetër duhet të jetë më e gjatë se numri i anëtarë-ve të cilët zgjidhen (neni. 21, 24 nga Ligji për Gjykatat).

Për gjyqësinë e pavarur është shumë me rëndësi që shumica e anëtarëve të KGJR-së të zgjidhen nga vetë gjykatësit. Kjo është një lloj garancie për pu-nën jopartiake të Këshillit Gjyqësor në propozimin e gjykatësve dhe për kontro-llin e punës së tyre.

Këshilli Gjyqësor në Slloveni gjithashtu ka autorizime ta mbrojë pavarë-sinë e gjykatësve. Sipas Ligjit për Gjykatat (neni 28), Këshilli Gjyqësor vendos për ankesat e gjykatësve, të cilët mendojnë se të drejtat e tyre ose statusi i tyre i pavarur ose pavarësia e gjykatave janë shkelur. Nëse e krahasojmë këtë me KGJR-në në RM, kjo e fundit nuk ka ingerenca të tilla.

Për këtë për forcimin e gjyqësisë së pavarur në Maqedoni duhet të bëhen ndryshime kushtetuese me të cilat do të ndryshohet mënyra e zgjedhjes dhe për-bërjes së KGJR-së. Ky duhet të jetë organ i përbërë prej shumicës të anëtarëve të cilët vijnë nga radhët e gjykatësve dhe që janë të zgjedhur nga vetë gjykatësit në zgjedhje të drejtpërdrejta; në zgjedhjen, respektivisht në emërimin e anëtarë-ve të tjerë, duhet të marrë pjesë Kuvendi i RM-së dhe kryetari i RM-së.

Garancitë për gjyqësi të pavarur duhet të jenë të miratuara edhe përmes vendosjes së kritereve të qarta për avancimin e gjykatësve dhe mbi baza proce-durale për shkarkimin e tyre.

Megjithatë relativizimi i reformave juridike të cilat kanë të bëjnë me ga-rancitë institucionale për gjyqësi të pavarur (të cilat janë në ingerenca të pushte-tit ligjëvënës) nuk janë të mjaftueshme për arritjen e gjyqësisë së pavarur. Për ndërtimin e shtetit të së drejtës dhe arritjes të kritereve politike për anëtarësim në BE, është i rëndësishëm realizimi i Gjyqësisë së pavarur. Këtu është i rëndë-sishëm edhe kontributi i pushtetit ligjëvënës, por edhe i atij gjyqsor.

Përfundim


110

Europa nuk është vetëm etnitet gjeografik, por edhe “hapësirë e mendu-ar“, e krijuar nga hartat tona mentale. Europa është etnitet me garanci fluide, të cilat “gjithnjë e më shumë janë çështje e ideologjisë dhe e politikës, sesa e har-tografisë.13 Ideologjia e BE-së i potencon të drejtat e njeriut, qeverisjen e së drejtës, demokracinë kushtetuese, lirinë, tregun e lirë dhe integrimin ekonomik.

Në fillimin e orvatjeve për harmonizimin e ligjshmërisë së Republikës së Maqedonisë me atë të BE-së mungonte qasja strategjike drejt harmonizimit të kësaj ligjshmërie. Në të vërtetë, ky proces ishte më tepër parcial dhe ad hoc, i ndërlidhur me përmbajtjet e programeve ndërkombëtare për ndihmë teknike, veçmas në ato të cilat burojnë nga shtetet anëtare të BE-së ose nga vetë BE-ja.

Ajo që e pret Republikën e Maqedonisë në sferën e drejtësisë është një punë voluminoze në harmonizimin e ligjshmërisë me të drejtën e BE-së, por janë edhe reformat për plotësimin e kritereve politike për anëtarësim në BE, për sendërtimin në praktikë të pavarësisë së gjykatave dhe, në fund, edhe reforma kushtetuese e cila ka domethënien e vendosjes së “nenit evropian” në Kushtetu-tën e RM-së.

13 W. Wallace (ed.), “The Transformation of Western Europe”, London: Pinter, 1990, p. 5.


111

Bibliografia

1. Allen, Tim and John Eade (eds.), “Divided Europeans: Understanding Ethnicities in Conflict”, Kluwer Law International, 1999

2. Baun, Michael J. “A Wider Europe: The Process of and Politics of Euro-pean Union Enlargement”, Rowman&Littelfield Publishers, 2000.

3. Castells, M. “The Power of Identity: The information age: Economy, so-ciety and culture”, Blackwell, 1997

4. Hix, S., “The Political System of the European Union”, Macmillan, 1999. 5. Huntington, S. “The Third Wave: Democratization in the Late Tëentieth

Century” University of Oklahoma Press, 1991. 6. Linz, Juan J. and Alfred Stepan, “Problems of Democratic Transition

and Consolidation – Southern Europe, South America, and Post-Com-munist Europe”, The Johns Hopkins University Press, 1996.

7. Loughlin, John and others, “Subnational Democracy in the European Union – Challenges and Opportunities”, Oxford University Press, 2001.

8. Wallace W. (ed.), “The Transformation of Western Europe”, London: Pinter, 1990.


112


113

Prof. Dr. Elena Andreevska Fakulteti i Administratës Publike, UEJL, Tetovë

PLOTËSIMI I KRITEREVE POLITIKE SI KUSHT I DOMOSDOSHËM PËR INTEGRIMIN E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË BE

Në Marrëveshjen e Mastritit (1992 - neni 49) thuhet se secili shtet euro-pian i cili i respekton parimet e BE-së mund të aplikojë për anëtarësim. Kjo dis-pozitë i parasheh dy kushte kryesore - gjeografik dhe parimor.

Në relacionin e kritereve gjeografike duhet të nënvizohet se BE-ja dhe shteti kandidat nuk kanë mundësi që ta ndryshojnë këtë realitet gjeografik. Do-mosdoshmëria e harmonizimit me këtë parim është vërtetuar shumë më herët në rrjedha të procesit të zgjerimit - që në fillim, me aprovimin e mendimit të parë për aplikimin e vendit të caktuar, kështu që ky parim asnjëherë nuk ka qenë lën-dë e elaborimit.14

Parimet e Bashkimit Europian formalisht janë të përshkruara si kritere për anëtarësim në BE dhe më së shumti kanë të bëjnë me kriteret e Kopenhagës, për arsye se këto kritere politike dhe ekonomike për herë të parë u vendosën në samitin e Këshillit Europian në Kopenhagë. Baza e kritereve politike ka të bëjë me detyrimin e shteteve kandidate që të sigurojnë: stabilitet të institucioneve të cilat do ta garantojnë demokracinë, qeverisjen e së drejtës, të drejtat e njeriut dhe respektimin e të drejtave të pakicave nacionale.

Pas hyrjes në fuqi të Marrëveshjes së Amsterdamit (maj 1999), këto kër-kesa u inkorporuan si parime kushtetuese në Marrëveshje për Bashkimin Euro-pian dhe ishin të potencuara në Kartën e të Drejtave Fundamentale të BE-së, të proklamuara nga Këshilli Europian i Samitit të Nicesë në dhjetor të vitit 2000.

Demokracia. Në thelb e nënkupton mundësinë që të gjithë qytetarët e një shteti të kenë mundësi të participojnë në kushte të njëjta në procesin e sjelljes së vendimeve politike në të gjitha nivelet (nga ato lokale deri në nivelet më të larta nacionale. Kjo gjithashtu nënkupton edhe zgjedhje të lira dhe të fshehta, të drejtën për themelimin e partive politike pa kurrfarë pengesash nga ana e shtetit, qasje të barabartë dhe të drejtë në mediat e lira, organizatat e lira sindikale; ndikimi ekzekutiv i kufizuar me ligj dhe qasje e lirë në gjykatat e pavarura.

Parimi i së drejtës. Esenca e këtij parimi ka të bëjë momentin kur push-teti mund të realizohet në pajtueshmëri me ligjet e shkruara të cilat janë të apro-

14Neni 49 i Marrëveshjes së Mastritit flet për respektimin e parimeve të BE-së të cilat duhet t’i plotësojë një shtet që të ketë mundësi të aplikojë për anëtarësim. Në të nuk përmendet mundësia për anëtarësim për shtetet joeuropiane. Rasti me aplikimin e Marokut dhe bisedimet për një integrim më të përafërt të Izraelit, tregoi se shtetet joevropiane e kanë të pamundur ta fitojnë statusin e anëtarësimit të plotë në BE.


114

vuar me procedurë të rregullt. Ky parim ka për qëllim të pengohet mundësia nga vendosjet arbitrare në rastet individuale. Me qëllim që të plotësohen këto kërkesa, më shumë shtete të Europës Qendrore të cilat në vitin e kaluar u bënë anëtare të BE-së, ishin të detyruara që rrënjësisht t’i përparojnë procedurat e tyre gjyqësore, duke i bërë më transparente, si dhe të bëhet vendosja e procedu-rës së përshtatshme të ankesave.

Të drejtat e njeriut. Të drejtat e patjetërsueshme janë ato që i posedon çdo njeri si krijesë njerëzore. OKB-ja e aprovoi Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut, e cila paraqet dispozitë zyrtare të të drejtave të njeriut. Nga ana tjetër Këshilli i Europës e aprovoi Konventën Europiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut. Do të doja të cek se me themelimin e Këshillit të Europës, me këtë u plotësuan nevojat kryesore të periudhës së pasluftës:

► demokracia e konsoliduar ► konfirmimi i qeverisjes së të drejtës ► theksimi i dinjitetit të njeriut ► respektimi i të drejtave të njeriut

Nga ana tjetër, ky projekt i kishte parasysh veçoritë më të theksuara në

Europë si kontinent: ► shumëllojshmëria e popujve të cilët janë të vendosur t’i ruajnë traditat

dhe kulturën e tyre, por njëkohësisht edhe përvojat e përbashkëta për krijimin e shteteve mbi parimin territorial. Në këtë pikëpamje ishin ndërmarrë dy angazhime për arritjen e:

► Modelit të shoqërisë së bazuar në universalitetin e barazisë së të drejtave për të gjithë anëtarët (posedimi i këtyre të drejtave paraqet përgjegjësi për shtetin)

► Formimin e identitetit të tyre përmes përkatësisë në bashkësinë me kul-turë specifike, fetare, etnike, si dhe përkatësisë në mënyrën e jetesës.

Në pjesën e Preambulës së Konventës për të drejtat e njeriut theksohet se:

► Themelet e drejtësisë dhe paqes në botë. . . më së miri mbrohen përmes politikës efektive të demokracisë, nga njëra anë, edhe përmes mirëkupti-mit të përbashkët dhe respektimit të të drejtave të njeriut. . . Në nenin 1 të Konventës thuhet se:

► Palët që e nënshkruajnë këtë kontratë ia njohin çdo njeriu të drejtat dhe liritë e përcaktuara në titullin I të kësaj Konvente, në qoftë se ai përfshi-het në juridiksionin e tyre.

Detyrimet që do t’i pranojnë shtetet në përputhshmëri me këto nene

Komisioni i përshkruan në këtë mënyrë:


115

► Respektimi i parimeve themelore të së drejtës ndërkombëtare, që nën-kupton se shteti që i ka pranuar detyrimet ndërkombëtare, obligohet t’i realizojë dhe, nëse është e nevojshme, të bëjë edhe ndryshime në ligjsh-mërinë e vendit, me qëllim të plotësimit të detyrimeve të pranuara;15

► Palët e kontraktuara janë të detyruara të ndërmarrin gjithçka që legjislativën shtetërore ta harmonizojnë me Konventën,16 si dhe

► Konventa është implementuese për të gjitha nivelet e pushteteve, për-fshirë edhe pushtetin ligjvënës. Është i pakontestueshëm fakti se respektimi i të drejtave të njeriut si do-

mosdoshmëri për anëtarësim në BE, i detyroi disa shtete që në vitin e kaluar u bënë anëtare të BE-së, të bëjnë reforma të konsiderueshme në ligjshmërinë e tyre, në administratën publike dhe në gjykata. Shumë nga ndryshimet dhe refor-mat drejtpërdrejt kanë të bëjnë trajtimin e pakicave etnike dhe religjioze.

Respektimi i të drejtave të pakicave. Anëtarët e pakicave nacionale duhet të kenë mundësi ta mbrojnë dhe kultivojnë kulturën e tyre, ku përfshihet edhe gjuha e tyre (deri në atë nivel sa ajo nuk bie ndesh me të drejtat e njeriut të të tjerëve, me procedurat demokratike dhe me qeverisjen me të drejtën) pa dis-kriminim.17 Konventa kornizë e Këshillit të Europës në fushën e të drejtave të pakicave paraqet një dokument domethënës. Për shkak rëndësisë së madhe të këtij materiali, Konventa nuk përmban definicion të saktë për pakicat. Si rezul-tat i kësaj, shumë nga shtetet nënshkruese dhanë sqarime zyrtare gjatë nënshkri-mit në relacion se për cilat pakica është fjala në vendin e tyre (cilat pakica janë të përfshira).18 Shumë nga shtetet e tjera kanë deklaruar se nuk ekzistojnë në vendin e tyre pakica të tilla. Megjithatë është arritur një konsensus i caktuar, kështu që tani Konventa ka të bëjë me çdo pakicë etnike, grup gjuhësor dhe reli-gjioz i cili vetëdefinohet si grup tjetër, që paraqet popullatë me histori ose para-qet pakicë me rëndësi historike ose kulturore të definuar në një rajon të caktuar dhe e cila mban raporte miqësore stabile në shtetin në të cilin jeton.19

Kriteret themelore (politike, ekonomike dhe institucionale) të cilat duhet të plotësohen nga shtetet e Ballkanit Perëndimor për anëtarësimin e tyre në BE, kanë të bëjnë edhe me shtetet e tjera europiane. Por, shtetet e Ballkanit Perëndi-

15 Exchange of Greek and Turkish Populations 1925, PCIJ, Ser. B No. 10, paras. 20,21. 16 Neni 64 i Konventës. 17 Convention for the Protection of National Minorities, COE, (1995). 18 List of declarations made with respect to treaty No. 157. 19 Vëmendje të posaçme u kushtohet pakicave në kontekst të zgjerimit të BE-së në relacion me shtetet e Evropës Lindore dhe Qendrore. Shih, The Phare programme – budged lines granting assistance to the countries of Central and Eastern Europe, B- 7-030; The Access programme budged line aimed at streng-thening the civil society in candidate countries of Central and Eastern Europe, B 7-500; The European ini-tiative for Democracy and Human Rights, Chapter B 7-70; and Commission Communication on the EU’s Role in Promoting Human Rights and Democratisation in Third Countries, May 2001.


116

mor janë të detyruara t’i plotësojnë edhe kriteret specifike nga procesi i stabili-zimit dhe asocimit.20 Këto kritere kanë të bëjnë, mes tjerash, edhe me bashkëpu-nimin e plotë me Tribunalin Ndërkombëtar Penal për ish-Jugoslavinë21, respek-timi i të drejtave të njeriut dhe të drejtat e pakicave, krijimi i mundësive reale për kthimin e refugjatëve dhe të personave të shpërngulur nga brendia, si dhe angazhimet e dukshme për bashkëpunim rajonal.

Komisioni Europian i përkrah shtetet në angazhimet e tyre për arritjen e progresit në plotësimin e kërkesave të përshtatura. Kjo u demonstrua edhe në samitin e Selanikut si dhe në samitin ndërmjet BE-së dhe shteteve të Ballkanit Perëndimor të mbajtur në qershor të vitit 2003.

Republika e Maqedonisë më 9 prill 2001 e nënshkroi Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim me BE-në. Më 1 prill 2004 kjo marrëveshje u bë e plot-fuqishme, ndërsa takimi i parë i Këshillit dhe Komitetit për Stabilizim dhe Aso-cim u mbajt në Bruksel. Njëherazi Partneriteti Europian i aprovuar nga BE-ja më 14 qershor 2004 duke u bazuar në Agjendën e Selanikut është në proces e sipër të implementimit të tij. Përmbusha e suksesshme e prioriteteve nga Part-neriteti Europian nënkupton se shtetet posedojnë një kornizë institucionale juri-dike, si dhe kapacitet administrativ të një shoqërie moderne demokratike në të cilën funksionon ekonomia e tregut, me çka drejtpërdrejt synohet të ndikohet në progresin drejt anëtarësimit në BE.

Partneriteti Europian për Republikën e Maqedonisë ndërtohet në dispo-zitat e përfshira në Rezolutën e Këshillit nr. 533/2004. Në të janë përfshirë prio-ritete afatshkurtra dhe afatgjata të cilat Maqedonia duhet t’i plotësojë për inte-grimin e mëtutjeshëm në BE, që janë identifikuar edhe në raportin e vitit 2004. Prioritetet kryesore të cilat kanë të bëjnë me Republikën e Maqedonisë janë në relacion me kapacitetin e saj për plotësimin e kritereve të Kopenhagës, janë kushtet që janë të parapara me procesin e stabilizimit dhe asocimit, kushtet e definuara nga ana Këshillit me konkluzionet e 29 prillit 1997 dhe 21-22 qershor 1999, pastaj në përmbajtjen e deklaratës përfundimtare nga Samiti i Zagrebit i mbajtur më 24 nëntor 2000 dhe ato që ishin paraparë me Agjendës të Selanikut. Partneriteti Europian i definon prioritet e çështjeve të rëndësishme të cilat Re-publika e Maqedonisë duhet t’i realizojë në procesin e afrimit drejt BE-së, të bazuara në zanafillën e analizave të raportit vjetor të vitit 2004 nga i cili është përfundimtar se gjithandej kur është fjala për legjislativën, inkorporimi i ac-quis-it është realizuar në mënyrë të pamjaftueshme, andaj është e domosdoshme

20 Set out in the Conclusion of the General Affairs Council in April 1997 and in accordance ëith the Commission Communication of May 1999 on the establishment of the Stabilization and Association process (COM (99) 235). 21 Bashkëpunimi me Tribunalin paraqet detyrim ligjor në përputhje me Rezolutën 827 nga 25 maji i vitit 1999 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Por, edhe nga detyrimi që buron nga Marrëveshja e Përgjithshme për Paqen (Dayton/Paris Peace Agreement)


117

të përgatitet implementimi i tërësishëm i saj. Mes tjerësh kërkohet të sigurohet funksionimi i institucioneve shtetërore në tërë territorin, implementimi i marrë-veshjes kornizë, përparimi dhe funksionimit të administratës publike;22 përforci-mi i sistemit gjyqësor në drejtim të përgatitjes të reformave të tërësishme;23 për-parimi dhe respektimi i të drejtave të njeriut nga organet shtetërore të vendosura me ligj;24 ngritja e luftës kundër korrupsionit;25 promovimi i lirisë së shprehjes; promovimi i bashkëpunimit regjional në përputhshmëri më kërkesat e Marrë-veshjes për Stabilizim dhe Asocim dhe në përputhshmëri me angazhimet e sa-mitit të Selanikut;26 aprovimi i kornizës juridike për bashkëpunim me Tribunalin për ish-Jugoslavinë dhe implementimi i marrëveshjeve ndërkombëtare të arritu-ra nga ish-Jugosllavia.27

Nga viti 1997 Komisioni Europian e dorëzoi raportin vjetor për shtetet e Europës Qendrore dhe Lindore në të cilin ishin përfshirë edhe çështje që kishin të bëjnë me aplikuesit për anëtarësim në Bashkimin Europian në relacion me çështjet që kanë të bëjnë me plotësimin e kritereve të Kopenhagës. Për këtë që-llim, Komisioni e zhvilloi edhe metodologjinë e tij në kontekst të Agjendës 2000. Në përputhshmëri me këtë metodologji, raporti vjetor duhet të japë vlerësime për përparimin që e ka arritur shteti në planin e legjislativës, për masat që i ka aprovuar ose që i ka implementuar konform kritereve të Kopenha-gës. Kjo qasje siguron trajtim të njëjtë për të gjitha shtetet kandidate dhe mun-dëson objektivitetin në dhënien e vlerësimit për gjendjen e secilit shtet. Përpari-

22 Implementimi i tërësishëm i Ligjit për Serviset Civile (Law on Civil Services); implementimi i Planit për Zhvillimin Strategjik (Strategic Development Plan); përparimi i transparencës administrative dhe mira-timi i ligjit për qasje publike në informacionet; reforma në procedurat administrative për zgjidhjen e kon-testeve administrative, implementimi i plotë i Ligjit për Avokatin e Popullit ( 2003) dhe kompletimi i re-formave në zyrën e tij etj. 23 Shqyrtimi i sistemit ekzistues të seleksionimit, emërimit dhe promovimit të gjykatësve dhe prokurorëve me qëllim që të sigurohet gjyqësi e pavarur, mosndërrim e gjykatësve dhe përparimi në karrierë; përgatitja ndryshimeve të domosdoshme kushtetuese dhe ligjore të cilat e garantojnë pavarësinë e trupit të autorizuar për seleksionim dhe përparim në karrierë; thjeshtësimi i procedurave gjyqësore, përparimi i zbatimit të vendimeve gjyqësore, vendosja e mekanizmave alternativë për zgjidhjen e kontesteve duke e përfshirë edhe arbitrazhin dhe ndërmjetësimi në rastet penale; përforcimi i kapaciteteve institucionale për trajnimin e gjykatësve dhe prokurorëve etj. 24 Sigurimi i harmonizimit të tërësishëm me Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut, me Konventën për Parandalimin e Torturave dhe Sjelljeve Nënçmuese Jonjerëzore ose Dënimet, si dhe harmonizimi me konven-tat e tjera ndërkombëtare; respektimi i rregullave për paraburgim para gjykimit; promovimi i politikës së ndërgjegjshme te gjykatësit dhe prokurorët në lidhje me detyrimet e tyre në respektimin e të drejtave dhe liri-ve të njeriut dhe sigurimi i implementimit të tyre në përputhshmëri me kërkesat ndërkombëtare. 25 Implementimi i strategjisë së luftës kundër korrupsionit; ngritja e kapacitetit institucional për hulumtim dhe procesim të korrupsionit; përkryerja e legjislativës përkatëse për funksionimin e partive politike. 26Sigurimi i implementimit të marrëveshjeve për tregti të lirë; vazhdimi i proceseve të nënshkrimit të ma-rrëveshjeve me vendet fqinje, arritja e marrëveshjeve ndërkombëtare në relacionet e luftës kundër krimina-litetit të organizuar, kundër tregtisë së palejueshme, sigurimi dhe implementimi i suksesshëm i bashkëpu-nimi gjyqësor dhe i drejtimit të kufijve. 27 Council decision on the principles, priorities and conditions contained in the European Partnership ëith Republic of Macedonia, Commission of the European Communities, COM (2004), pp.2-8.


118

mi në këtë relacion me konfirmimin e çdo kriteri, vlerësohet veçmas në për-puthshmëri me standardet e hollësishme për verifikim, të cilat mundësojnë që notimi të realizohet në raport me parametrat e njëjtë për çdo shtet, duke siguruar transparencë në procedurë. Raportet e miratuara në relacion me kontrollin e një numri të madh të burimeve fillojnë me informatat e dorëzuara nga shteti kandi-dat, si dhe nga shumë burime të tjera, kryesisht të dala nga Parlamenti Europi-an, nga evaluimet e bëra për shtetet anëtare të Bashkimit Europian, si dhe nga burimet e organizatave ndërkombëtare dhe joqeveritare.

Me qëllimit që të bëhet evaluimi i kritereve të arritura, Komisioni jo ve-tëm që bën përshkrimin e institucioneve të ndryshme (Parlamentit, pushtetit ek-zekutiv dhe gjyqësor), por edhe bën kontroll sesi implementohen në praktikë të drejtat dhe liritë e ndryshme. Në relacion me të drejtat e njeriut, Komisioni e analizon mënyrën në të cilën shteti kandidat i respekton dhe implementon dis-pozitat e konventave më të rëndësishme që kanë të bëjnë me të drejtat e njeriut, veçmas duke e marrë në konsideratë implementimin e Konventës Europiane për të drejtat e njeriut dhe të drejtat themelore. Sa u përket relacioneve në respekti-min e të drejtave të pakicave dhe të sigurisë së tyre, Komisioini i kushton vë-mendje të veçantë implementimit të parimeve të ndryshme të ndërtuara në Kon-ventën Kornizë për Sigurinë e Pakicave të Këshillit të Europës. Masat të cilat i ndërmerr shteti në luftën kundër korrupsionit gjithashtu janë lëndë shqyrtimi dhe evaluimi. Në relacion me të gjitha shtetet kandidate raportet i identifikojnë lëmenjtë ku janë të nevojshme angazhimet e mëtutjeshme ose reformat që duhet të aplikohen që të arrihet deri te plotësimi i kritereve të përmendura.

Qëllimet e bashkëpunimit të BE-së me RM-në paraqesin pjesë përbërëse të procesit të stabilizimit dhe asocimit, i cili në fakt e paraqet politikën e BE-së e cila reflektohet në rëndësinë strategjike të shteteve të Ballkanit drejt integrimit në BE. Ky proces paraqet kornizën në të cilën raportet e kontraktuara (marrë-veshjet për stabilizim dhe asocim) dhe programi për ndihmë (CARDS) duhet t’i ndihmojnë çdo shteti ndaras në përparimin e tij drejt anëtarësimit të plotë në BE.28 Kështu për shembull, Bashkësia Europiane ndihmon në përparimin e re-formave gjyqësore, duke filluar që nga Programi PHARE (deri në vitin 2000), duke vazhduar pastaj me programin CARDS 2001. Gjendja në gjyqësi është vlerësuar se aty urgjentisht duhet të ndërmerren reforma. Pikërisht si vërejtje bazë këtu theksohet mungesa e lidhshmërisë së sistemit efikas gjyqësor dhe e respektimit të të drejtave dhe lirive të njeriut.29 Nga kjo, si qëllime kryesore në procesin e reformave në sistemin gjyqësor nënvizohen:

1. Promovimi i gjyqësisë efikase dhe të pavarur;

28 CARDS Assistance Programme, European Commission (2002-2006), p.5. 29 Ibid, p. 51.


119

2. Përkrahja e proceseve të adaptimit dhe të riorganizimit të sistemit gjyqë-sor dhe i procedurave gjyqësore;

3. Sigurimi i standardeve për drejtësi në proceset e sjelljeve të vendimeve gjyqësore duke i marrë në konsideratë edhe masat e luftës kundër ko-rrupsionit;

4. Sigurimi i efikasitetit të administratës së gjyqësisë dhe ndihma në procesin e kompjuterizimit të gjykatave.30 Procesi i reformave të sistemit të gjyqësisë në Republikën e Maqedonisë

filloi me propozimin e parë me Strategjinë nacionale për reforma në gjyqësi dhe në Ministrinë e Drejtësisë kah fundi nëntorit të vitit 2004, si dhe me mbajtjen e më shumë tryezave të rrumbullakëta në të cilat do të inkuadrohej opinioni pub-lik. Por, për fat të keq, nëse me vëmendje përcillen këto procese, më shumë se evident është fakti se askush nuk e konteston arsyen e patjetërsueshme për re-format e tërësishme në sistemin gjyqësor, por gjithë kjo mbetet në konstatime dhe shumë pak ose aspak në masa apo propozime konkrete, të cilat do te sjellin deri në plotësimin e tërësishëm të standardeve për gjykim të drejtë, rregulla të përfshira në Paktin për të Drejtat Politike dhe Qytetare si dhe në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut. Që të kalohet rruga nga parashikimet ku dhe si duhet të veprohet, deri te propozimi dhe aprovimi, dhe më pas edhe imple-mentimi i masave konkrete, duhet të bëhet analizë gjithëpërfshirëse e sistemeve gjyqësore në shtetet anëtare të BE-së, si dhe analizë e tërësishme e Vendimeve të Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut dhe e vendimeve të Komitetit për të Drejtat e Njeriut të OKB-së. Gjithsesi këtu hyjnë edhe organizimet, mënyra e punës dhe vendimet e Gjykatës së të Drejtës. Pa një analizë të tillë gjithëpër-fshirëse, vështirë mund të bisedojmë për reforma të suksesshme të cilat planifi-kohen të bëhen në sistemin gjyqësor në RM.31

Më 22 mars të vitit 2004 Republika Maqedonisë aplikoi për anëtarësim në BE. Më 17 maj 2004 Këshilli i Ministrave kërkoi nga Komisioni Europian të përgatitë mendim që kishte të bëjë me aplikimin. Mes burimeve të informa-cionit të cilat Komisioni i shfrytëzonte gjatë përgatitjes së mendimit ishin edhe përgjigjet nga pyetësori.

Çka paraqet në esencë pyetësori? Pyetësori është mjet punues i cili du-het ta lehtësojë dialogun të cilin e zbaton Komisioni me pushtetet me qëllim që të vlerësojë se a është shteti i përgatitur që të ndërmarrë të drejtat dhe detyrime që burojnë nga anëtarësimi në BE. Përgjigjet duhet të jenë sa është e mundur më konkrete me qëllim që Komisionit t’i mundësohet një shqyrtim i drejtë për gjendjen aktuale, si dhe për implementimin e reformave. Pyetësori i përfshin

30 Ibid. 31Shih: Reformat Nacionale në Gjyqësi, Shoqata për Tolerancë Qytetare dhe Bashkëpunim (Prilep) 2005).


120

kriteret politike për anëtarësim në BE (veçmas për funksionimin e demokracisë, qeverisjes së të drejtës, të drejtat e njeriut dhe mbrojtjen e pakicave), kriteret ekonomike, si dhe të gjithë lëmenjtë e legjislacionit të BE-së të hartuara në 35 kapituj. Përgjigja e këtyre pyetjeve do të sigurojë material, nga i cili do t’i ndih-mohet Komisionit të bëjë analiza në relacionet dhe pyetjet se a është shteti i përgatitur t’i ndërmarrë detyrimet të cilat kanë të bëjnë me anëtarësimin në BE. Në hartimin e përgjigjeve Komisioni si burim i shfrytëzon mendimet e delega-cionit të Komisionit Europian në Shkup, të organizatave aktive ndërkombëtare në vend, si dhe informatat statistike ekonomike nga burimet të tjera, siç janë nga OECD dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar. Afati për dorëzimin e mendimit nga ana e Komisionit Europian deri në Këshillin e ministrave më se tepërmi va-ret nga kualiteti i informacioneve të dhëna nga shteti dhe nga domosdoshmëria e konsultimeve dhe sqarimeve të mëtutjeshme.

Duke e pasur parasysh atë që u prezantua më lart, do të dëshiroja që në fund të nënvizoj se mbetet fakti i pakontestueshëm se koha për anëtarësim të çdo shteti në BE varet nga përparimi i arritur në procesin e përgatitjeve për anë-tarësim në përputhshmëri me kriteret e Kopenhagës dhe kushtet e përfshira në procesin e stabilizimit dhe asocimit, ndërsa theks i posaçëm vihet edhe në bashkëpunimin rajonal.


121

Prof. Dr. Mirjana Borota-Popovska Instituti për Hulumtime Sociologjike dhe Politiko-Juridiko, Shkup

SFIDAT E MENAXHIMIT TË RI KOMUNAL

Hyrje

Punimi është orientuar në sfidat e parashtruara para njësive të vetadminis-trimit lokal të cilat kanë dalë nga procesi i decentralizimit të pushtetit ku shqyrto-hen nga aspekti i menaxhimit komunal. Interesimi është i fokusuar në ndikimet e jashtme dhe njëkohësisht në faktin se në cilën mënyrë ato ndikime i transformon përmes aktiviteteve të saja politika e njësive të vetadministrimit lokal.

Është me rëndësi të potencohet se si bazë paraqitet nevoja për ndry-shime në kontekstin e vlerave të udhëheqjes në njësitë e vetadministrimit lokal. Si faktor përcaktues për sukseset në insistimet që të mbrohet njësia e vetadmi-nistrimit lokal dhe të zmadhohet efikasiteti i saj është i rëndësishëm procesi i anticipimit, implementimit, inicimit, me një fjalë udhëheqja me ndryshimet. Ra-dhitja e re e funksioneve koncentrohet në një shtyllë te re të vlerave, e cila e përbën themelin dhe e orienton realitetin praktik për të gjitha funksionet e tjera. Ky pra është menaxhimi i ri komunal i cili ka për qëllim të ndërtojnë kulturë or-ganizative e cila do të udhëhiqet me rezultate, do të japë shërbime kualitative, do të formojnë ekipe të suksesshme, si dhe koalicione jashtë komunës. Rroli i menaxhmentit në komunat është më se dominues në ndërtimin e strategjisë fun-ksionale e cila do ta reflektoj misionin e organizatës dhe do ta vendosa sistemin e brendshëm të punës dhe të komunikimit të bazuar në punë ekipore të prirë drejt sukseseve.

Me ndryshimet e krijuara të decentralizimit, kreatorët e strategjisë ko-munale fitojnë liri më të madhe, por edhe përgjegjësi më të madhe, e cila bazo-het në ndërtimin e aftësisë personale dhe të organizatës për miratimin e vendi-meve politike në kohë dhe me efikasitet, që kështu të bëhet implementimi dhe evaluimi i programeve dhe aktiviteteve.

Nëse deri më tani njësitë e vetadministrimit lokal ishin kryesisht të drej-tuara nga pushteti qendror dhe në formë separati bënin zgjidhjen e problemeve të karakterit lokal, me bartjen e ingerencave, fitojmë një modifikim të ri të funk-sioneve të njësive të vetadministrimit lokal që në aspekt të cilësisë dallohet nga gjendja e deritanishme.

Përfundimisht, bëhet fjalë për njësi të vetadministrimit lokal që karak-terizohen me veprime tejet aktive qendrore me orientim strategjik. Imponohet


122

pyetja vijuese: Cili është niveli i zhvillimit të menaxhmentit në njësitë e vetad-ministrimit lokal, në cilën mënyrë arrihet kompaktibiliteti me kërkesat e qyteta-rëve, çka duhet të ndërmerret ose të adaptohet në nevojat e posakrijuara në pu-nët brenda komunës dhe kërkesat e jashtme?

Bazat ligjore dhe dokumentet strategjike për procesin e decentralizimit në Republikën e Maqedonisë

Me qëllim që të intensifikohet procesi i decentralizimit, si një nga priori-tetet themelore në reformimin e shtetit, Qeveria dhe Republikës së Maqedonisë i miratoi këto ligje dhe dokumente:

- Në janar të vitit 2002 Kuvendi e solli Ligjin për vetadministrim lokal, i cili është në përputhje me Kartën Europiane për Vetadministrim Lokal.32 Ky ligj e paraqet kornizë juridike për funksionimin e vetadministrimit lokal.

- Në gusht të vitit 2004 u soll Ligji për Organizimin Territorial dhe Ligji për Qytetin e Shkupit. 33

- Në shtator të vitit 2004 është miratuar Ligji për Financimin e Njësive të Vetadministrimit Lokal.34

- Qeveria e RM-së në shkurt të vitit 2003 e aprovoi Programin Operativ për Procesin e decentralizimit të pushtetit 2003-2004.

- Qeveria e RM në tetor të vitit 2003 e aprovoi Strategjinë për Komuniki-min e Procesit të Decentralizimit.

- Në korrik të vitit 2004 Qeveria e RM-së e miratoi Propozim-programin për Integrimin e Republikës së Maqedonisë në Bashkimin Europian.35

- Në prill të vitit 2005 u aprovua Plani Aksionar për Realizimin e Programit për Zbatimin e Decentralizimit (2004-2007). Me sjelljen e të gjitha këtyre ligjeve dhe dokumenteve qeveritare janë

krijuar kushte normative për pranimin e ingerencave në nivel lokal.

32 Karta Evropiane për Vetadministrimin Lokal e Këshillit të Evropës është aprovuar në vitin 1985. Republika e Maqedonisë e nënshkroi në vitin 1996, ndërsa Parlamenti i Republikës së Maqedonisë e ratifikoi në vitin 1997. 33 Ligji për Organizim Territorial të Vetadministrimit Lokal në RM dhe Ligji për Qytetin e Shkupit (Gazeta Zyrtare e RM-së, nr. 55/04) 34Ligji për Financimin e Komunave (Gazeta zyrtare e RM-së nr. 61/04) 35Marrëveshja për Stabilizim dhe Asocim e BE-së me Maqedoninë e cila hyri në fuqi më 1 prill të vitit 2004. Republika e Maqedonisë e dorëzoi kërkesën e vet për anëtarësim në Bashkimin Evropian më 22 mars të vitit 2004.


123

Qëllimet themelore të reformimit të pushtetit nga ai qendror në nivelin lokal

Reformat themelore të pushtetit janë: - ndërtimi i vetadministrimit lokal të bazuar në demokratizim dhe de-

centralizim, në aftësitë që t’i rregullojnë dhe udhëheqin punët publi-ke lokale,

- përgjegjësia në interes të popullatës vendore, respektivisht krijimi i kushteve në të cilat pushtetet lokale përmes organeve të tyre të zgje-dhura në mënyrë demokratike me udhëheqje efikase dhe përgjegjëse do ta afrojnë vetadministrimin lokal deri te qytetarët, ndërsa me si-gurimin financiar dhe autonom do të mundësojnë zgjidhjen e proble-meve të përditshme në mënyrë kualitative dhe më të shpejtë.

Si të arrihen qëllimet?

Që të arrihen qëllimet e përmendura dhe të ndërtohet sistemi i vetadmi-nistrimit lokal sipas standardeve europiane, është më se e nevojshme të ndërme-rren një mori aktivitetesh:

- Përforcimi i kapaciteteve të vetadministrimit lokal që të përmirëso-het efikasiteti dhe të mundësohet zhvillimi ekonomik lokal; siguri-mi i shërbimeve publike në nivel lokal; mekanizmi i inspektimit dhe kontrollit që do të garantojnë transparencë dhe trajtim të njëjtë të qy-tetarëve në shfrytëzimin e shërbimeve publike;

- Përforcimi i strukturave demokratike në nivel lokal dhe qeverisja e së drejtës, që pushteti të jetë i të gjithë qytetarëve dhe të mundësojë participimin e tyre.

Përforcimi i kapacitetit të vetadministrimit lokal

Përforcimi i kapacitetit të vetadministrimit lokal nënkupton ndërtim të administratës publike që ajo të jetë e aftë ta bartë barrën e integrimit në Bashki-min Europian dhe paraprakisht t’i pranojë edhe detyrimet që dalin nga anëtarë-simi, ndërsa njëherazi të kenë mundësin në mënyrë efikase t’i realizojnë punët e përditshme duke u bazuar në parimet e përgjegjësisë, jonjënashmërisë dhe transparencës.

Qëllimet e reformave në administratën publike në kontekst të ofrimit drejt BE-së janë të orientuara drejt zbatimit të ligjshmërisë europiane, që nën-kupton krijimin e aftësive në administratë për implementimin e reformave eko-


124

nomike, politike, të sistemit juridik, si dhe ndërtimin e institucioneve që do të kenë mundësi që të gjitha këto t’i realizojnë.

Sfidat që burojnë nga reformat e vetadministrimit lokal

Sfidat e reformave në vetadaministrimin lokal janë shumështresore dhe mund t’i ndajmë në disa fusha;

1. Institucionale - që nënkupton krijimin e strukturës së re organizative të njësive të vetadministrimit lokal, që do t’i përmbajë dhe do t’i realizojë të gjitha kompetencat e reja në nivel të sektorëve, seksioneve, vendeve të punës dhe ndërmarrjeve publike, si dhe që do të mundësojë ngritjen e kualitetit të shërbimeve dhe efikasitetit në punë.

2. Individuale - të punësuar në vetadministrimin lokal janë nëpunësit shte-tërorë (për të cilët vlen Ligji për Nëpunësit Shtetërorë36) të cilët duhet të posedojnë dituri dhe shkathtësi që të jenë të përgatitur që ta ruajnë funk-sionalitetin, efikasitetin dhe përgjegjësinë e komunës, duke i respektuar ligjet pa dallime të ndryshimeve zgjedhore.

3. Ndër-institucionale - nevoja e vendosjes së bashkëpunimit efikas të ndërsjellë të komunave nga aspekti i ndarjes dhe bashkimit të kompeten-cave për përfaqësim të përbashkët.

4. Ndër-institucionale - nga aspekti i bashkëpunimit të komunave me pushtetin qendror.

5. Ofrimi - te qytetarët dhe ngritja e participimit të tyre. 6. Sfidat kulturore - që do ta kenë domethënien e ndryshimit të kulturës

organizative në komuna në drejtim të krijimit të integrimit të brendshëm që do ta avancojë kapacitetin e shërbimeve kualitative publike dhe trans-parencën me qytetarë.37

36 Funksionarët nuk bëjnë pjesë në këtë kategori. 37 Kultura organizative paraqet një mori të vlerave dominuese në organizatë, të cilat i dallojnë anëtarët dhe ato pranohen si mënyra të sjelljes.


125

Menaxhimi i ri komunal - integrimi i brendshëm dhe adaptimi i jashtëm

Pa marrë parasysh dispersionin e madh që është i pranishëm ndërmjet ko-munave në Republikën e Maqedonisë,38 mund t’i dallojmë disa qëllime të cilat imponohen si bazë nismëtare nga e cila duhet të veprojë menaxhimi i ri komunal:

- Qëllimi parë ka të bëjë me nxitjen e dinamikës ekonomike dhe so-ciale në komuna;

- Qëllimi i dytë ka të bëjë me përparimin e shkathtësive, strukturës or-ganizative, vlerave dhe qëllimeve, nga të cilat varet kapacitetet indi-viduale dhe institucionale që të kultivojnë dhe të implementojnë vendime të cilat do ta udhëheqin ardhmërinë në komuna.

Këto sfida e imponojnë nevojën për ndryshime të mëdha në punët e de-ritanishme. Zbatimi i suksesshëm i ndryshimeve në njësitë e vetadministrimit lokal pa kurrfarë shmangiesh e imponon përvojën e arritur për kërkesat dhe ba-rrierat nga të punësuarit dhe qytetarët.

Përmbledhja në këtë mënyrë e ndodhive në njësitë e vetadministrimit lokal, si lëndë e interesimit, e impononon pyetjen se: “Cila është mënyra e re funksionimit të njësive të vetadministrimit lokal, çka mund të përmbajë në më-nyrë efikase ndryshimi organizativ dhe cilat janë parimet e reja me të cilat duhet të udhëhiqet administrimi i mirë?”.

Në këtë kontekst paraqitet kërkesa e modelit të ri të menaxhimit me ko-munat, që paraqet një ndërlidhje me kërkesat punuese, kompetencën, strategjinë organizative dhe kulturën e përkufizimit të jashtëm.

Ndryshimet në përkufizimin e njësive të vetadministrimit lokal (normat dhe parashikimet), si dhe ingerencat e reja, imponojnë nevojën që njësitë e vet-administrimit lokal të veprojnë si njësi e plotë organizative dhe të ndërtojnë af-tësi të brendshme që do t’u përgjigjen kërkesave të cilat dalin nga ndryshimet. Si aspekt tejet i rëndësishëm në ballafaqimin e sfidave në njësitë e vetadminis-trimit lokal paraqitet nevoja që t’i kushtohet vëmendje më e madhe kulturës or-ganizative, me çka është e mundësohet integrim më i suksesshëm i brendshëm, si dhe adaptim i jashtëm.

Çdo njësi e vetadministrimit lokal e ka sistemin e vet të vlerave, para-shikimet bazë, normat dhe rregulla implicite që janë bazë për sjelljen e përdit-shme të të punësuarve dhe të përfaqësimit të kulturës së tyre organizative.

38 Të mëdha/të vogla, urbane/rurale, të zhvilluara/të pazhvilluara...


126

Kjo flet se çdo vetadministrim lokal e zhvillon kulturën e vet. Në këtë kontekst, organizatat kanë kulturë relativisht të pavarur, unike, respektivisht kulturë specifike e cila e krijon identitetin dhe integritetin e organizatës ose të njësisë së vetadministrimit lokal.

Koncepti i kulturës organizative në vitet e fundit nxiti një interes të madh në shkencat shoqërore, veçmas në antropologji, sociologji, psikologji, po gjithsesi edhe në menaxhment.

Ne literaturën e menaxhimit në vitet e tetëdhjeta kultura organizative ishte top-temë. Dominimi i konceptit për kulturën organizative rrjedh nga as-pekti i rëndësisë për veprimin e saj në suksesin e organizatës. Rrethi brendshëm i organizatës në tërësi e reflekton kulturën organizative. Ajo paraqet një përm-bledhje të vlerave e parashikimeve themelore, si dhe të kuptimit dhe mënyrës së të menduarit që e kanë anëtarët si mënyrë korrekte të sjelljes.

Duke i marrë parasysh ngjarjet, ndryshimet dhe sfidat që krijohen, sido-mos ngjarjeve që kanë për qëllim që në mënyrë kompetente ta sendërtojnë rolin primar i cili rezulton me mirëqenie të qytetarëve në vetadministrimin lokal, në këtë kontekst duhet t’u kushtohet rëndësi lëmenjve përkatës kulturorë:

Në plotësimin "e rolit primar" të ashtuquajtur "Core Mission", secili vet-administrim lokal patjetër duhet ta zhvillojë konceptin e vet të filozofisë orga-nizative, misionin dhe strategjinë. Me fjalë të tjera, duhet ta zhvillojë "arsyen që të jenë", të ekzistojnë, që në vete e ngërthen shkakun e thellë dhe mënyrën si të ekzistohet në rrethin përkatës, duke e manifestuar identitetin e krijuar.

Çdo vetadministrim lokal patjetër duhet ta zhvillojnë konceptin e për-bashkët për vetekzistencë. Definimi i filozofisë organizative, misioni dhe strate-gjia e përfshin mendimin më të thellë dhe pjesëmarrjen në problemet e qytetarë-ve në komunën e caktuar (mjedisin).

Për realizimin e strategjisë së vet, komunës i duhet konsensus i brend-shëm për qëllimet operative të cilat burojnë nga misioni. Duke e pasur parasysh faktin që misioni i vetadministrimit lokal mundet, por jo gjithherë, ta artikulojë mirë misionin e tij te anëtarët dhe qytetarët, është i patjetërsueshëm mekanizmi për ndërtimin e gjuhës të përbashkët dhe të parashikimeve të përbashkëta që do ta kenë domethënien e shkallës së lartë të harmonizimit dhe të pajtueshmërisë në kontekst të zgjidhjes së përbashkët të problemeve komunale.

Konsensusi i kritereve për vlerësimin e rezultateve - çdo rreth i vetadmi-nistrimit lokal patjetër duhet t’i konstatojnë kriteret adekuate unike për matjen e rezultateve të veta që janë më rëndësi të veçantë për realizimin dhe vlerësimin e veprimit të vet organizativ. Lëmi krucial është në drejtim të ndërtimit të qasjes së qartë gjatë zgjidhjes të problemeve të cilat janë me prioritet për qytetarët.

Konsensusi për kriteret strategjike. Roli esencial i konsensusit organi-zativ paraqet formim të strategjisë zhvillimore të harmonizuar atëherë kur nuk janë realizuar të gjitha qëllimet organizative. Ky konsensus më së shumti rea-


127

lizohet përmes ndërtimit të mekanizmit adekuat me strategji korrigjuese plotë-suese. Rolin ndikues gjatë realizimit të strategjisë korrektuese e kanë kryebash-kiakët. Megjithatë këtu duhet ta nënvizojmë edhe rëndësinë e inkuadrimit të shtresave të tjera të vetadministrimin lokal në ndërtimin e këtij konsensusi më se të rëndësishëm.

Përfundim

Si përfundim imponohet edhe sfida e përbashkët për kreatorët dhe reali-zuesit e strategjive komunale që të sigurojnë se të punësuarit kanë kapacitet të nevojshëm të diturisë, mençurisë, aftësisë dhe shkathtësisë që t’i menaxhojnë sfidat dhe kufizimet, si dhe të insistojnë të kultivojnë parashikime institucionale që do të mundësojnë punë integruese. Ata do të kenë mundësi që ta realizojnë këtë nëse insistojnë të kultivojnë kulturë organizative që do të udhëhiqet nga re-zultatet. Konsensusi i brendshëm është baza në të cilën mbështetet ndërtimi dhe zhvillimi i integritetit komunal të nxitur nga kultura e rezultateve. Të gjitha këto do të ndikojnë dukshëm në realizimet dhe të arriturat e qëllimeve komunale.

Kultivimi i të ardhmes së dëshiruar do të varet nga krijimi rrethit virtual ndërmjet formave të reja të menaxhmentit komunal, nga njëra anë, dhe nga di-namizmi teknologjik, ekonomik dhe social, nga ana tjetër.


128


129

III. PROCESET INTEGRUESE EUROATLANTIKE DHE MAQEDONIA

(KORRUPSIONI - PENGESË PËR INTEGRIMIN E MAQEDONISË NË BE DHE NATO)

(Konferencë e mbajtur më 17 nëntor 2005 në lokalet e Universitetit të Europës Juglindore – Tetovë)

Referate: • Prof. Abdulla Aliu, PhD – Procesi i privatizimit dhe ndikimi i tyre në

proceset integruese (The Privatization Processes and Their Influence on the Integration Processes)

• Prof. Ismail Zejneli, PhD – Disa karakteristika të korrupsionit në Maqedoni dhe parandalimi i tij (Specifics of the Corruption in Macedonia and Prevention)

• Prof. Jonuz Abdullai, PhD – Ndryshimet sociale dhe korrupsioni në vendet në tranzicion (Sociological Changes and the Corruption in the Countries in Transition)

• Prof. Vesel Latifi, PhD – Problemet e zbulimit dhe të luftimit të korrupsionit (Problems in the Fight Against Corruption)

• Prof. Vlado Kambovski, PhD – Korniza juridike ndërkombëtare e luftës kundër korrupsionit (The Criminally-Legal Aspect of Corruption)

• Mr. sc. Jeton Shasivari – Korrupsioni i personave zyrtarë si kërcënim serioz për shtetin e së drejtës në Maqedoni (Corruption of the Officials – A Serious Treat for the Functioning of the State of Law in Macedonia)

• Doc. Dr. Nazmi Maliqi, PhD – Bashkëpunimi rajonal dhe lufta kundër korrupsionit si pjesë e standardeve për inkuadrim në BE dhe NATO (Regional Cooperation and the Fight Against Corruption in the Framework of the NATO Membership Standards)

• Prof. Dr. Zoran Matevski, PhD – Aspektet sociologjike të krimit të organizuar (Sociological Aspects of Organized Crime)

• Phil Murphy, PhD & Memet Memeti – OJQ-të dhe efektet e tyre në relacionet kundër korrupsionit (NGOs and their Effects in Accountability Relations)

• Xhemajli Arifi – Defence of the Witness and the Victims During a Court Motion Referring to Organized Crime


130


131

Prof. Dr. Abdulla Aliu Fakulteti Juridik, UEJL, Tetovë

RËNDËSIA E PRIVATIZIMIT PËR INTEGRIMIN E MAQEDONISË NË BASHKIMIN EUROPIAN

Hyrje

Shteti ligjor është parakusht për zhvillimin e demokracisë brendapër-brenda shtetit dhe për krijimin e mundësisë për të qenë partner i barabartë në arenën ndërkombëtare, në përgjithësi, dhe, në veçanti, për të qenë anëtar i bara-bartë në familjen europiane të quajtur Bashkim Europian.

Duke qenë e vetëdijshme për këtë, Republika e Maqedonisë ka bërë për-pjekje për të siguruar infrastrukturë ligjore, me të cilën do të krijojë bazë juridi-ke që pronësia shtetërore dhe pronësia private (individuale) të jenë të barabarta dhe të garantuara.

Pronësia shoqërore një kohë të gjatë është në proçes të privatizimit. Ka-limi i pronësisë shoqërore në forma të tjera të pronësisë, në pronësi shtetërore dhe private, krijoi hapësirë edhe për keqpërdorime të ndryshme në këtë fushë.

Në Republikën e Maqedonisë procesi i privatizimit të pronësisë shoqë-rore është në përfundim e sipër, sepse, përveç transformimit të ndërmarrjeve me kapital shoqëror, në masë të madhe është bërë edhe privatizimi i ndërmarrjeve me kapital shtetëror, sipas Ligjit për Privatizimin e Kapitalit Shtetëror (Gazeta Zyrtare e RM- së, nr:37/96).

Në procesin e privatizimit të kapitalit shoqëror dhe të atij shtetëror mbe-tet e diskutueshme sa është niveli i suksesit të privatizimit dhe i ruajtjes nga ko-rrupsioni si dukuri e shteteve në tranzicion të Ballkanit Perëndimor.

Krahas sundimit të ligjit, një dimension tjetër i rëndësisë së privatizimit është ai i reformës ekonomike për t’u shndërruar në ekonomi funksionale të tregut, kusht ky i rëndësishëm për anëtarësim dhe i vendosur nga Bashkimi Europian.


132

1. Konteksti i privatizimit në Maqedoni

Privatizimi në ish-RSFJ është inicuar më 1989, mirëpo ka pushuar pas shpalljes së pavarësisë së Maqedonisë më 1991. Kah mesi i vitit 1993 është mi-ratuar Ligji për Transformimin e Kapitalit Shoqëror, mirëpo privatizimi ka fi-lluar kah fundi i vitit 1994.

Në vitin 1991, kur Maqedonia e fitoi pavarësinë, shumica e ndërmarrje-ve ishin ndërmarrje në pronësi shoqërore, të cilat punësonin rreth 85% të numrit të përgjithshëm të të punësuarve. Dominimi i ndërmarrjeve me pronësi shoqëro-re, një lloj pronësie unike për ish-Republikën Socialiste Federative të Jugoslla-visë, në raport me ndërmarrjet shtetërore e ngadalësoi procesin e privatizimit në Maqedoni.

Ndërmarrjet shoqërore kryesisht janë shitur të punësuarve – punëtorëve dhe menaxherëve të ndërmarrjeve, madje me çmime shumë të lira. Një raport i Fondit Monetar Ndërkombëtar39 i vitit 2003 vlerëson se më pak se 20 për qind e ndërmarrjeve u janë shitur investitorëve strategjikë. Kjo, sipas FMN-së, u tre-gua problematike, sepse blerja e ndërmarrjeve nga të punësuarit çoi në udhë-heqje të dobët korporative, ashtu që firmat nuk punonin për ta maksimalizuar vlerën e tyre dhe nuk arrinin t’i mobilizonin resurset, pikërisht në kohën kur du-hej të zgjerohej prodhimi dhe të modernizoheshin lidhjet tregtare.40 Përderisa FMN-ja ka konstatuar se shitja e ndërmarrjeve të punësuarve në to me çmime shumë të ulëta ka shkaktuar mungesë të llogaridhënies, nuk ka bërë konstatime të tjera në lidhje me korrupsionin në shitjen e këtyre ndërmarrjeve.

Një studim mbi Maqedoninë i kryer për FMN-në nga Zalduendo41 pohon se performansa e firmave të privatizuara është përmirësuar fare pak gjatë viteve të ‘90-ta, ndërsa profitabiliteti i firmave të përziera është keqësuar në periudhën 1994-1997, ndërsa është përmirësuar shumë pak pas vitit 1997. Sipas tij, edhe më e keqe ka qenë performansa e firmave që ishin ende në pronësi shoqërore ose shtetërore në fund të vitit 2000, prandaj Zalduendo ka konstatuar se Maqe-donia ka për të fituar shumë me transferin në duar private të firmave që kanë ngelur në pronësi shoqërore. Ky studim i FMN-së tregon se FMN-ja ka qenë më tepër e interesuar që të procesi i privatizimit të ecë sesa për ecurinë e tij të rre-

39 FMN, “Profitet e ndërmarrjeve varen nga pronësia private dhe kufizimet e rënda të buxhetit” (Enterprise profits hinge on private ownership and hard budget constraints) , IMF Survey, 17 nëntor 2003, fq. 341 40 Po aty. 41 Zalduendo, Juan. Ristrukturimi i ndërmarrjeve dhe tranzicioni: Dëshmi nga ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë (Enterprise Restructuring and Transition: Evidence from the Former Yugoslav Republic of Macedonia), IMF Working Paper, WP/03/136, fq.7


133

gullt dhe të pakorruptuar. Megjithatë Bashkimi Europian, përveç kërkesës për reforma ekonomike dhe qartësim të të drejtave të pronësisë, si parakusht të rën-dësishëm për integrimin europian të Maqedonisë e ka përcaktuar edhe sundimin e ligjit.

2. Marrëdhëniet me BE-në dhe privatizimi

2.1. Anëtarësimi në BE

Bashkimi Europian që nga 1 janari 2004 i numëron 25 shtete anëtare dhe vazhdon ta mbajë të hapur mundësinë e zgjerimit të mëtutjeshëm të anëta-rësisë së vet. Për t’u anëtarësuar në BE, shtetet kandidate duhet t’i plotësojnë të ashtuquajturat Kritere të Kopenhagës, të vendosura nga Këshilli i Europës më 1993 në Kopenhagë si përgjigje ndaj kërkesave për anëtarësim të shteteve ish-komuniste të Europës Qendrore e Lindore.

Kriteret e Kopenhagës për anëtarësi kërkojnë që shteti kandidat: • të ketë institucione stabile që e garantojnë demokracinë, sundimin e

ligjit, të drejtat e njeriut dhe respektimin dhe mbrojtjen e minoriteteve; • të ketë një ekonomi funksionale të tregut, si dhe kapacitet për ta për-

balluar presionin konkurrues dhe forcat e tregut brenda Bashkimit Europian;

• të ketë aftësi që t’i marrë përsipër detyrimet e anëtarësimit, përfshirë këtu edhe përqafimin e qëllimeve të unionit politik, ekonomik dhe monetar

2.2. Politika e BE-së ndaj Maqedonisë

Bashkimi Europian është inkuadruar në Ballkanin Perëndimor i motivu-ar nga dëshira për siguri dhe rritje të prestigjit të vet, ndërsa si cak të vetin në këtë rajon e ka caktuar krijimin e stabilitetit të qëndrueshëm, paqes dhe prospe-ritetit. Për arritjen e këtyre qëllimeve, krahas zhvillimit të demokracisë, është i nevojshëm edhe zhvillimi ekonomik. Disa akademikë madje i japin përparësi zhvillimit ekonomik. Woodward-i,42 për shembull, beson se “pa rritje ekonomi-ke nuk ka stabilitet politik… demokracitë mund të fillojnë, por nuk mbijetojnë, nuk konsolidohen nëse nuk e kanë një shifër të caktuar të prodhimit për kokë

42Po aty.


134

banori”. Bashkimi Europian i ka promovuar në Maqedoni dhe në gjithë Ballka-nin Perëndimor reformat ekonomike të cilat i ka promovuar edhe në ish-shtetet komuniste të Europës Qendrore e Lindore, përfshirë këtu edhe privatizimin

Politika e Bashkimit Europian ndaj rajonit mbështetet në Procesin e Sta-bilizim-Asocimit të lansuar më 1999, politikë kjo e cila e përmban karotën e anëtarësimit të mundshëm, gjë që u tregua e suksesshme për transformimin e Europës Qendrore dhe Lindore. Qëllimi i Asocim-Stabilizimit është “t’i sjell paqe, stabilitet dhe zhvillim ekonomik rajonit, si dhe ta hapë perspektivën e in-tegrimit në BE’.43 Në kuadër të stabilizim-asocimit një marrëveshje e kontraktu-ar dhe një program financiar (CARDS), janë të paraparë t’i ndihmojnë çdo ven-di për të përparuar, me ritmin e vet, drejt anëtarësimit në BE.

Që nga samiti i Selanikut në qershor të vitit 2003 të gjitha shtetet e Ball-kanit Perëndimor janë konfirmuar si “kandidate potencialë” për anëtarësim në BE. Për t’ua lehtësuar shteteve të Ballkanit Perëndimor përmbushjen e kritereve të kërkuara, Këshilli Europian i mbledhur në Selanik në qershor të vitit 2003 vendosi t’i krijojë dokumentet e ashtuquajtura “Partneritete Europiane” veç e veç për secilin shtet, me synimin e identifikimit të prioriteteve të përmbushjes së kritereve për anëtarësim.

Maqedonia më 2001 e ka nënshkruar Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim, ndërsa më 2004 e ka dorëzuar kërkesën për anëtarësim. Pas kësaj kër-kese, para se t’ia njohë statusin e shtetit kandidat, Bashkimi Europian ka kërku-ar nga Maqedonia sqarime në shumë fusha. Maqedonia ka kthyer përgjigjet në shkurt të vitit 2005, ndërsa Komisioni Europian ka dhënë vlerësim në nëntor 2005 se Maqedonisë duhet t’i njihet statusi i shtetit kandidat, pas të cilit fillojnë negociatat për anëtarësim, që nuk kanë kohëzgjatje të caktuar paraprakisht.

2.3. Rëndësia e privatizimit për anëtarësim në BE

Vendimi i Këshillit të Bashkimit Europian i 14 qershorit 2004 mbi pari-met, prioritetet dhe kushtet e përmbajtura në Partneritetin Europian me ish-Re-publikën Jugosllave të Maqedonisë (2004/518/EC) i ka definuar prioritetet afat-shkurta dhe afatmesme në marrëdhëniet me Maqedoninë në kuadër të Procesit të Stabilizimit dhe Asocimit. Në kuadër të prioriteteve afatshkurtra, dokumenti kërkon “ndjekjen e reformave ekonomike” dhe, në kuadër të këtyre reformave, kërkon “të qartësohen dhe të zbatohen të drejtat e pronësisë, përfshirë këtu edhe në kontekst të privatizimit”.44

43 Shih prezentimin e BE-së në internet: http://europa.eu.int/comm/external_relations/see/region/road_map_to%20_europe.pdf, 44 Shih Gazetën zyrtare të Bashkimit Evropian, L 220/20, 23.6.2004


135

Raporti për stabilizim-asocim i vitit 2004 për Maqedoninë, i punuar nga Komisioni Europian, e identifikon si problematike situatën ekonomike, përfshi-rë këtu edhe zbatimin e të drejtës së pronësisë: “Situata ekonomike, veçanërisht dobësitë serioze në funksionimin e ekonomisë, klimës së biznesit, konkurrencës dhe zbatimit të së drejtës së pronësisë, janë një sfidë gjithnjë e më e madhe për tranzicionin e suksesshëm të vendit”.45 Sipas këtij raporti, investimet e huaja të drejtpërdrejta kanë qenë të pakta dhe ato mund të rriten vetëm nëse stabiliteti institucional dhe politik vazhdon të përmirësohet dhe nëse vazhdohet përpara me reforma.

Në profilin ekonomik të Maqedonisë të punuar nga Komisioni Europian sqarohet se investimet e drejtpërdrejta të huaja (FDI) në Maqedoni viteve të ka-luara kanë qenë rreth 2 për qind e prodhimit për kokë banori (GDP), andaj po-hohet se faktorët që e shpjegojnë “këtë nivel relativisht të ulët” konsiderohen “mungesa e privatizimeve të mëdha, klima jo e favorshme e bizneseve dhe do-bësitë në lidhje me gjyqësinë dhe zbatimin e të drejtave të pronësisë”46

Komisioni Europian ka bërë vërejtje edhe në sundimin e ligjit, një as-pekt tjetër që përmes dukurisë së korrupsionit lidhet me privatizimin. “Përpari-mi serioz në zbatimin e sundimit të ligjit do të jetë po ashtu i rëndësishëm”, thu-het në raportin e Komisionit Europian të vitit 2004. Ky raport konstaton se IRJ e Maqedonisë ka bërë përparim të ngadalshëm në forcimin e sundimit të ligjit, kryesisht për shkak të dobësive strukturore të institucioneve gjyqësore dhe të atyre të zbatimit të ligjit, për shkak të administratës publike të politizuar dhe të varfër, për shkak të korrupsionit dhe krimit të organizuar. Për Komisionin Euro-pian dobësia e institucioneve dhe mungesa e transparencës në vendimet publike janë çështje themelore që duhet të adresohen. Komisioni ka kërkuar forcimin e kapacitetit institucional që prokuroria ta hulumtojë dhe ta ndjekë korrupsionin dhe rritjen e bashkëpunimit midis organeve të zbatimit të ligjit. Komisioni ka konstatuar se ka mungesë të koncepteve të qarta për koordinim në identifikimin dhe ndjekjen penale të korrupsionit, si dhe dështime në shkëmbimin e informa-cioneve ndërmjet policisë kundër krimeve, policisë financiare, prokurorisë dhe Komisionit Shtetëror për Parandalimin e Korrupsionit.

45 Shih raportin SEC(2004) 373, në prezantimin në internet të Drejtorisë për Zgjerim të Komisionit Europian, fq.3. 46 Shih faqen e internetit të Bashkimit Evropian: http://www.europa.eu.int/comm/enlargement/fyrom/eco-nomical_profile.htm


136

Bibliografia

1. Bashkimi Europian, Komisioni Europian, Direktorati për Zgjerim: http://www.europa.eu.int/comm/enlargement/fyrom/economical_profile.htm

2. Bashkimi Europian, Komisioni Europian, Direktorati per Zgjerim: http://europa.eu.int/comm/external_relations/see/region/road_map_to%2

0_europe.pdf 3. Bashkimi Europian, Komisioni Europian, Direktorati për Zgjerim, Raporti

SEC(2004) 373. 4. FMN, “Profitet e ndërmarrjeve varen nga pronësia private dhe kufizimet

e rënda të buxhetit” (Enterprise profits hinge on private ownership and hard budget constraints) , IMF Survey, 17 Nëntor 2003.

5. Gazeta Zyrtare e Bashkimit Europian, L 220/20, 23.6.2004 6. Zalduendo, Juan. Ristrukturimi i ndërmarrjeve dhe tranzicioni: Dëshmi

nga ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë (Enterprise Restructuring and Transition: Evidence from the Former Yugoslav Republic of Macedonia), IMF Working Paper, WP/03/136.

4. Aneks: Kronologjia e marrëdhënieve Maqedoni-BE

1999: BE-ja e propozon Procesin për Stabilizim dhe Asocim për pesë shtete të Europës Juglindore, përfshirë këtu edhe ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë.

2000: Këshilli Europian vendosi se shtetet e Procesit për Stabilizim dhe Asocim janë “kandidate potencialë” për anëtarësi në BE.

9 prill 2001: Nënshkruhet Marrëveshja për Stabilizim dhe Asocim (SAA).

1 qershor 2001: Hyn në fuqi Marrëveshja e Përkohshme. 13 gusht 2001: Në Ohër nënshkruhet Marrëveshja Kornizë. 2003: Në samitin e Selanikut (SAP) konfirmohet si politikë e BE-së

ndaj Ballkanit Perëndimor. Konfirmohet perspektiva e BE-së për këto vende.

22 mars 2004: Aplikimi për anëtarësim në BE. 1 prill 2004: Hyn në fuqi Marrëveshja për Stabilizim dhe Asocim. 17 maj 2004: Këshilli i BE-së i kërkon Komisionit Europian të përgatitë

një Opinion për aplikimin e Maqedonisë. 14 qershor 2004: Këshilli vendos për Partneritetin Europian me IRJM-në.


137

14 shtator 2004: Mbahet takimi i parë i Këshillit për Stabilizim dhe Asocim ndërmjet BE-së dhe IRJM-së.

1 tetor 2004: Komisioni e dorëzon pyetësorin për përgatitjen e Opinionit të Këshillit Europian.

14 shkurt 2005: Qeveria ia dorëzon Komisionit përgjigjet në pyetësorin e Këshillit Europian.

9 nëntor 2005: Komisioni Europian i rekomandon Këshillit Europian që Maqedonisë t’i jepet statusi i shtetit kandidat.


138


139

Doc. Dr. Ismail Zejneli Fakulteti Juridik, UEJL, Tetovë

DISA KARAKTERISTIKA TË KORRUPSIONIT NË MAQEDONI DHE PARANDALIMI I TIJ

1. Kuptimi i korrupsionit

Korrupsioni është njëra ndër format më të rënda si një paraqitje e për-

hapur në shoqëritë moderne, por fatkeqësisht, disa forma të korrupsionit janë bërë përditshmëri brengosëse për vendin tonë. Korrupsioni si vepër penale nuk mund të identifikohet me krimin e organizuar, por ai vepron në bashkëpunim të ngushtë me të, si me marrëveshje të hapura, edhe duke nxjerrë përfitime nga njëri-tjetri, sidomos në mbrojtjen e organizuar të veprimtarisë kriminale. Kjo rrezikshmëri shoqërore është edhe shkaku që jo rrallë korrupsioni dhe lufta kundër tij në botë trajtohen në një plan me luftën kundër krimit të organizuar duke e konsideruar atë në përbërësit kryesore të tij.47

Korrupsioni është kthyer në një rrezik serioz për shoqërinë. Ai përbën rrezik për konsolidimin e një shteti ligjor dhe demokratik. Ndërkombëtarizimi i krimit të organizuar, rritja e trafikut të drogës, të armëve, trafiku i qenieve nje-rëzore, e sidomos trafiku i fëmijëve dhe grave për prostitucion, pastrimi i para-ve, të kushtëzuara dhe të përlyera me korrupsion, e bëjnë domosdoshmëri dy-palëshe dhe shumëpalëshe të shteteve shkëmbimin e përvojave dhe informacio-neve, si dhe bashkëpunimin ndërmjet organeve të policisë dhe organeve të tjera shtetërore. Kuptohet, gjithë kjo duhet të trajtohet shkencërisht duke e përshtatur luftimin e korrupsionit në praktikë.48

Kohëve të fundit fjala korrupsion edhe pse është nocion i lashtë, është bërë term i modës, për të flitet kudo, duke e vlerësuar si problemin parësor dhe si formën më të rrezikshme të pandershmërisë, që sot ka marrë përmasa të një fatkeqësie sociale.49

Fenomeni i korrupsionit është aq i vjetër, sa edhe vetë shteti. Ai njihet që në qytetërimet e lashta të shoqërisë njerëzore. Korrupsioni në fokusin e his-

47 Prof. Dr. Luan Gjonça, KORRUPSIONI, Tiranë, 2004, fq. 13 48 Prof. Dr. Vesel Latifi, KRIMINALISTIKA, Prishtinë, 2004, fq. 182. 49 Dr. .L. Gjonça, Korrupsioni, Veprat penale përbërëse - krimi i organizuar, Tiranë, 2004, fq. 3. Fenomeni i korrupsionit është bërë temë e ditës, për të flet media e shkruar dhe elektronike, atë e përmendin politika-nët brenda dhe jashtë vendit, e dëgjojmë në konferenca dhe klube e kudo vlerësohet si problem tejet i rën-dësishëm dhe aktual.


140

torisë përfaqëson anën e maskuar të historisë njerëzore si një veprim amoral e të fshehtë e, për rrjedhojë, është më pak i ekspozuar, por faktet e ngjarjet e veçanta që bëjnë fjalë për të, i kanë rezistuar kohës dhe kanë ardhur deri në ditët tona. Në literaturën bashkëkohore përshkrimi në mënyrë kronologjike i historisë së korrupsionit nga momenti kur ai ka lindur e deri në kohën tonë përbën një ndërmarrje të vështirë, sepse ashtu si për dukuri të tjera në rrafshin historik, edhe për korrupsionin ka etapa dhe pika të errëta.50

2. Ndërkombëtarizimi i korrupsionit

Në shumë shtete ekzistojnë hulumtime dhe vlerësime mbi korrupsionin dhe mbi efektet e tij negative.51 I përkufizuar thjeshtë, korrupsioni është keq-përdorimi i fuqisë së besuar për përfitim material. Nuk jemi shumë larg nga koha kur kjo fjalë ishte plotësisht një tabu në ambient politik dhe profesional. Ajo fjalë shfaqej rrallë nëpër gazeta dhe përmendej rrallë nga ekonomistët, me-gjithëse shkencëtarët politikë kishin filluar të shfaqin interes akademik për të.52

Në dokumentet dhe marrëveshjet ndërkombëtare ndeshen formulime nga më të ndryshmet, të cilat herë i përmbahen kuptimit të ngushtë të tij, ndërsa sidomos ato para vitit 1990 diku e trajtojnë në kuptim më të gjerë. Kohëve të fundit po vihen re përpjekje për afrimin e formulimeve drejt një përcaktimi të saktë e të unifikuar juridik. Asambleja e OKB-së, në seminarin ndërrajonal të Havanës, me temën kundër korrupsionit, të mbajtur më vitin 1990, korrupsionin e përcaktonte si “shpërdorim të detyrës për arritjen e përfitimeve personale apo

50 Dr. L. Gjonça, Korrupsioni, veprat penale përbërëse - krimi i organizuar, Tiranë, 2004, fq. 15 51 Dr. V. Kambovski - Dr. Petar Naumov, Korupcijata-najgolemo opshtesveno zlo i zakana za pravna drzhava, Skopje, 2002. Nga ana e TI-së ( “Transparency International” - organizatë joqeveritare me seli në Berlin, rrjet i cili është e përhapur edhe në vende të tjera, përfshirë edhe Republikën e Maqedonisë) është paraparë indeks i korrupsionit (Internet Corruption Perception Index), me të cilin matet rejtingu i disa shteteve në bazë të qëndrimeve të biznesmenëve që punojnë me ta dhe që në mënyrë objektive mund ta ndjekin këtë dukuri. Indeksii mbi korrupsionin përsëritet prej viti në vit, në bazë të rezultateve të tyre (prej 0 deri në 10), ku nota më e lartë do të thotë se nuk ekziston korrupsion, ndërsa nota më e vogël tregon se ekziston korrupsion total. Në mënyrë vazhdueshme indeksi tregon se shkallë më të ulët të korrupsionit kanë shtetet Zelanda e re, Danimarka, Suedia dhe Finlanda, ndërsa shkallë më të lartë të korrupsionit kanë shtetet Nigeria, Pakistani, Kenia, Bangladeshi, Kina, Kameruni, Venecuela dhe Rusia. Ndërsa nga vendet në tranzicion më mirë qëndrojnë; Hungaria, Çekia dhe Polonia. Republika e Maqedonisë, sipas Indeksit me 3,3, gjendet në vendin e 63-të. 52 J.Pope, Përballja e korrupsioni, Tiranë, 2002. Sa është i vjetër korrupsioni. Në dhjetor të vitit 1997 u raportua se një skuadër arkeologësh nga Gjermania zbuloi në Rakka të Sirisë rreth 150 mesazhe në të cilat shkruhej se vendi kontrollonte një qendër administrative të civilizimit asirian që prej shekullit XIII BC. Aty u zbulua një arkiv i veçantë, ndoshta si ekuivalenti modern për të është “Ministria dhe Brendësia”, me të dhëna mbi punonjësit që pranojnë ryshfete, duke i përfshirë emrat e zyrtarëve të lartë dhe emrin e një princi asirian.


141

të grupit, si dhe përfitim i nëpunësve shtetëror i rrjedhojë e pozitës së tyre zyr-tare që e kanë ata”. Nga ky përcaktim evidentohet fakti se bëhet fjalë vetëm për përfitime materiale që janë karakteristike për veprat penale të ryshfetit. Në do-kumentin e përpiluar në sesionin e 8-të të OKB-së të mbajtur po në vitin 1990, korrupsioni përsëri trajtohet disi në kuptim të ngushtë, në vazhdën e përkufizi-meve të mësipërme, por e veçanta e këtij dokumenti ndërkombëtar qëndron te zbërthimi i elementeve karakteristike dalluese të tij dhe në ndryshimin që ek-ziston në konceptimin ndërmjet fenomenit të korrupsionit dhe veprimeve kri-minale të nëpunësve shtetëror. Në të gjithashtu evidentohen dhe saktësohen kuptimet për paligjshmërinë e veprimeve korruptive, si dhe format e shfaqjes së saj te nëpunësit shtetëror.53

Formulimi i parë dhe i plotë në dokumentet ndërkombëtare për kuptimin dhe përcaktimin e korrupsionit, madje më i pranuari deri tani, që e bëri grupi ndërdisiplinor i Këshillit të Europës i mbledhur në Strasburg në vitin 1990, i cili e formuloi një përcaktim disi të ndryshëm për korrupsionin e nënkupton atë si korruptim të zyrtarit, si dhe çdo veprim tjetër i personave të ngarkuar me plot-fuqishmëri në sektorët shoqërorë ose privatë, të cilët i shkelin detyrimet që rrjedhin nga statusi si person zyrtar (në sektorin shtetëror), në sektorin privat, si dhe në të gjitha marrëdhëniet e kësaj natyre, të cilat synojnë të përfitojnë privi-legje për veten e tyre ose për të tjerët.54

Shumë autorë theksojnë se nuk ka shoqëri në të cilën nuk është i prani-shëm korrupsioni dhe, për këtë arsye, kjo dukuri kriminale ka zgjuar interesim të madh. Disa autorë dallojnë forma të ndryshme të korrupsionit. Kështu flitet për korrupsionin politik i cili ka të bëjë me marrjen e funksioneve të pushtetit politik ose me mbajtjen e privilegjeve të caktuara politike duke dhënë ryshfet, mitë etj.55 Më pas bëhet fjalë për korrupsionin administrativ i cili ka të bëje me administratën shtetërore, ku duke i shfrytëzuar kompetencat e veta në adminis-tratë, prej asaj lokale deri te ajo qendrore, nëpunësi merr mitë, ryshfet, d.m.th. korruptohet duke u dhënë leje, certifikata e dokumente dhe akte të tjera indivi-dëve, grupeve dhe firmave për realizimin e interesave të ndryshme materiale dhe financiare për grumbullimin e pasurisë që shpeshherë nuk u takon atyre.56 Korrupsioni tjetër është i ashtuquajturi korrupsion gjyqësor i cili qëndron në dhënien dhe marrjen e ryshfetit dhe mitës prej punonjësve të gjykatave, me që-llim që kështu të pengohet procedura penale me qëllim që të nxirren vendime gjyqësore të favorshme, me qëllim që të shmanget shqiptimi i dënimeve dhe sanksioneve tjera.57

53 Dr. L. Gjonça, Korrupsioni, veprat penale përbërëse - krimi i organizuar, Tiranë, 2004, fq. 59 54 Po aty 55 Dr. R. Halili, Kriminologjia, Prishtinë, 2002, faqe 193 56 Po aty 57 Po aty


142

3. Disa karakteristika themelore të korrupsionit

Në vazhdim do ti paraqes disa karakteristika themelore të korrupsionit me kryerësit e tij dhe mënyrat e metodat e parandalimit të tij. Edhe pse është vështirë të jepen forma të sakta praktike, unë do t’i përmend disa nga ato, siç janë; falsifikimi, vjedhja, abuzimi i fondeve, abuzimi i detyrës, ryshfetet, dhura-tat, zgjedhje të korruptuara, votat e vjedhura, evazioni i taksave, përfitimet eks-treme, pranimi i dhuratave, të hollave, shpërdorimi i vulave zyrtare, dërgimi për studime jashtë shtetit pranë shkollave të njohura, zgjedhjet e korruptuara, vjedhja e votës etj.

Në ditët tona, njëra ndër format më të përhapura të korrupsionit është edhe ai në procesin e prokurimit. Sipas Donald Strombom-it, ish-shef i prokuri-meve për Bankën Botërore, projektet ndërtimore të punëve publike janë rastet më të mëdha të korrupsionit në të gjithë botën. Gjithashtu, përdorimi i konsul-tuesve të huaj dhe kontaktimi me burime të huaja për shërbime janë një mundësi e re për korruptim.58

Shtrohet pyetja se cilët janë ato faktorë që ndikojnë në rritjen e kësaj du-kurie shumë shqetësuese për shoqërinë në të cilën jetojmë apo çka duhet të bëj-më për zvogëlimin e korrupsionit.

Faktorët që e mundësojnë dhe ndikojnë në shfaqjen e korrupsionit më së shpeshti janë:

o mungesa e një baze të fortë ligjore o moszbatimi i ligjeve ekzistuese o mungesa e përvojës dhe aftësisë profesionale për ta luftuar korrupsionin o reformat në administratë etj Korrupsioni nuk është kriminalitet i thjeshtë, që kriminalitetin dhe gru-

pet kriminale t’i përzëmë diku nëpër rrugë. Korrupsioni për nga natyra e punëve paraqitet dhe kryhet përmes pushtetit, pavarësisht nga cila anë fillon iniciativa, ndërsa lloji i lartë i korrupsionit, sipas etiologjisë së saj dhe prirjes së saj ligjore merret si eo ipso i ipso facto.59

4. Korrupsioni në Maqedoni

58 Dr. V. Hysi, Hyrje në kriminologji me penologji, Tiranë 2002, fq. 61 59 Dr. M. Labovi~, Makedonska revija za kazneno pravo i kriminologija, Skopje, str. 154


143

Edhe statistikat e ndryshme, si ato të brendshme, ashtu edhe ato ndër-kombëtare, tregojnë se viteve të fundit nuk ka ngelur pa u prekur asnjë shtet në tranzicion. Korrupsioni është një fenomen i njohur dhe i pranuar edhe në Ma-qedoni, i cili shfaqet dhe shtrihet në forma të ndryshme.

Se Maqedonia është vend i përfshirë nga korrupsioni tregojnë edhe të dhënat e Ministrisë së Punëve të Brendshme. Sipas kësaj ministrie, në vitin 2004 u paraqitën 631 autorë me 504 vepra të kryera penale, ndërsa në vitin 2003 u paraqitën 1.130 autorë me 854 vepra të kryera penale.60

Për shtrirjen e korrupsionit në vend disa herë ka paralajmëruar edhe Grupi Ndërkombëtar i Krizës (ICG). Në raportet e tij si institucione më të ko-rruptuara në vend potencohen doganat, shërbimet tatimore, shëndetësia dhe ad-ministrata.

Sipas kësaj tabele, më pak korrupsion në botë ka në Finlandë, ndërsa në vend të dytë radhitet Islanda, ndërsa në vend të tretë radhitet Danimarka. Ma-qedonia për herë të parë është radhitur në këtë listë në vitin 1999, kur ishte ra-dhitur në vendin e 65-të.

Vrojtimet më të reja të kryera nga agjencitë e huaja të cilat qëndrojnë në Maqedoni tregojnë se Maqedonia renditet ndër vendet me nivel të lartë të ko-rrupsionit dhe gjendet diku ndërmjet 15 (pesëmbëdhjetë) shteteve më të ko-rruptuara në botë. Sipas Transparency International, Maqedonia është vend shumë i korruptuar dhe se para saj gjenden disa shtete amerikano-jugore dhe afrikane.

Një ndër kushtet e domosdoshme pas një sërë detyrimesh që i ka Maqe-donia për t’i përmbushur që të anëtarësohet në Bashkimin Europian, është me të drejtë edhe vënia nën kontroll e korrupsionit. Prandaj për të pasur kontroll të korrupsionit shteti duhet të bëjë reforma në fushën e administratës, doganave, në sistemin financiar dhe, më gjerë, me qëllim të tejkalimit të mangësive të ins-titucioneve udhëheqëse shtetërore. Gjithashtu duhet të bëhet edhe trajnimi i sta-fit të Drejtorisë së Doganave në mënyrë të vazhdueshme, si dhe lëvizja e perso-nelit doganor në periudha të shkurtra - jo më shumë se pesë vjet në një vend. Me një profesionalizim të stafit doganor në bashkëpunim me organet e tjera shtetërore, korrupsioni mund të pakësohet dhe të parandalohet.

Raportet e korrupsionit rriten çdo ditë. Kjo në mënyrë të qartë sugjeron se megjithatë përpjekjet në shumë vende të botës për ta ndaluar atë mungojnë. Ai aktualisht është në rritje, që tregon gjithashtu se ai nuk është diçka ekskluzi-ve, por se paraqet problem të zhvillimit të vendeve.

60 Gazeta Fakti e datës 1 mars 2005-04-03. Përmes linjës telefonike për paraqitjen e rasteve të korrupsio-nit, janë pranuar 778 thirrje nga qytetarët, me çka numri më i madh i thirrjeve janë ankesa të qytetarëve li-dhur me punët e pazgjidhura pronësoro-juridike, paligjshmëritë në ndërmarrjet private dhe publike e të ngjashme. Masa më konkrete janë ndërmarrë në 20 rastet e paraqitura, prej të cilave dolën tri realizime.


144

Parandalimi i korrupsionit nuk është një qëllim në vetvete, e as një kry-qëzim për t’i rregulluar të gjitha gabimet e botës. Më tepër se një luftë kundër sjelljeve të paligjshme të pushtetarëve, ai është një pjesë e një synimi më të gjerë për krijimin e një qeverisjeje më efektive, të ndershme dhe frytshme.

5. Disa masa në parandalimin e korrupsionit

Korrupsioni është një fenomen që, në rast se nuk frenohet në kohën e duhur, karakterizohet me përhapje të shpejtë të tij në formë të një epidemie so-ciale. Sipas disa autorëve, nisur nga tiparet dhe karakteristikat e përbashkëta të masave frytdhënëse që qëndrojnë në luftën e organizuar kundër korrupsionit, për efekt të këtij studimi ato masa do t’i grumbullonin në këto bashkësi:

- masa të karakterit legjislativ; - masa organizative; - rritja e informacionit publik dhe inkurajimi i shoqërisë civile; - promovimi i transparencës dhe integritetit në operacionet e biznesit; - menaxhimi i financave publike; - bashkëpunimi ndërkombëtar, promovimi i transparencës dhe

integriteti në operacione. Korrupsioni e kërcënon seriozisht demokracinë dhe zhvillimin social-

ekonomik. Prandaj përfshirja e opinionit publik në krahun e atyre që e paranda-lojnë, është një angazhim sa qytetar, aq edhe i kërkuar për të qenë shtet demo-kratik dhe shoqëri e civilizuar. Komuniteti ndërkombëtar e vlerëson përhapjen dhe rrezikshmërinë e lartë socialo-politike të korrupsionit dhe pasojat që vijnë prej tij. Për këtë preokupim bën fjalë konventa e Këshillit të Europës nga Stras-burgut, e titulluar “mbi përgjegjësinë penale në luftë kundër korrupsionit”, ku ndër të tjerat thuhet: “Korrupsioni i kërcënon normat ligjore, demokracinë, të drejtat dhe liritë e njeriut, e minon sistemin e drejtimit shtetëror, drejtësinë so-ciale dhe ndershmërinë, e deformon konkurrencën e ndershme, e frenon zhvilli-min ekonomik dhe bazat morale të shoqërisë (Konventa e Këshillit të Europës “Mbi përgjegjësinë penale në luftë kundër korrupsionit “ Strasburg, datë 17.01.1999, faqja 1, paragrafi 4 ).61

61 L.Gjonca, Korrupsioni, Tiranë 2004, faqe 10. Lufta kundër korrupsioni nuk është një qëllim në vetvete as edhe fushatë, por ajo është detyrim Iiangazhimit të qeverisjes si dhe pjesë e veprimeve e përgjegjësive qytetare të secilit shtet, për të krijuar një system qeversisjeje efektiv, të ndershëm demokrativ.


145

Korrupsioni është një fenomen që e minon stabilitetin politik, besimin e njerëzve në sistemin politik dhe atë gjyqësor, në shtetin e së drejtës, zhvillimin ekonomik, investimet e huaja dhe integrimin e vendit. Pra, synimi kryesor i vendeve është parandalimi, kontrolli dhe lufta kundër korrupsionit, me qëllim të reduktimit deri në maksimum të efekteve të tij minuese mbi besimin e publikut në sistemin politik dhe gjyqësor, në shtetin e së drejtës, në zhvillimin ekono-mik, në investimet e huaja dhe në integrimin europian.

Rol të rëndësishëm në luftën kundër korrupsionit duhet të luajë edhe le-gjislacioni penal. Veçanërisht është i rëndësishëm përmirësimi i mëtejmë i le-gjislacionit ekzistues për format dhe mundësitë e përdorimit të teknikave që kanë të bëjnë më korrupsionin. Analizat profesionale të bëra për dispozita të ligjit penal kërkojnë debat dhe pjesëmarrje të gjerë me qëllim që ligji të zbato-het njëtrajtësisht. Sado që legjislacioni penal tu përgjigjet nevojave të praktikës, dispozitat ligjore nuk mund të jenë efektive kundër korrupsionit, pa zbatimin e tyre në praktikë.

Zbatimi i ligjit të procedurës penale ka rëndësi të madhe aktuale në pa-randalimin e korrupsionit.

Përdorimi i metodave kriminalistike bashkëkohore gjithashtu ka rëndësi të madhe për zbulimin e korrupsionit. Organizimi i veçantë i organeve të zbuli-mit, të ndjekjes dhe të gjykimit të korrupsionit është njëra ndër masat e domos-doshme në luftimin e këtij krimi. Përveç luftës kundër korrupsionit në organet shtetërore, edhe bashkëpunimit rajonal dhe ndërkombëtar, aksionet e speciali-zuara policore në rajone dhe kohë të ndryshme, janë masa të përshtatshme për zbulimin dhe parandalimin e korrupsionit.62

Korrupsioni nuk mund të parandalohet pa studime të mirëfillta krimino-logjike për ta njohur fenomenologjinë dhe etiologjinë e tij, sepse vetëm kështu do të mund të ndërmerren masa parandaluese që në fakt e përbëjnë hallkën kryesore.

Disa nga masat e preferuara në parandalimin dhe luftimin e korrupsionit janë: − Legjislacioni në sferën ekonomiko-financiare jo vetëm që i rregullon

marrëdhëniet që krijohen në administratën përkatëse, por edhe e zvogëlon mak-simalisht mundësinë e shfaqjeve dhe zhvillimeve korruptive në sektorë të tillë financiarë që infektohen lehtësisht nga korrupsioni, si: tatimet dhe doganat, sek-torët e shpërndarjes së mjeteve buxhetore, tenderët, ai i zhvillimit të ekonomisë joformale etj.;

− Gjithashtu edhe shtypi i lirë në një vend mund të luajë rol të rëndësi-shëm në luftimin dhe pengimin e korrupsionit, veçanërisht revistat dhe gazetat e specializuara që japin informacion në këtë drejtim;

62 Shih më gjerësisht për këtë: Prof. Dr. Vesel Latifi, KRIMINALISTIKA, Prishtinë, 2004, fq. 183.


146

− Përgatitja e një strategjie antikorruprtuese në fushën e doganave, gjyqësisë, administratës, shëndetësisë, arsimit etj., padyshim se do të ndihmonte në luftimin dhe parandalimin e korrupsionit;

− Hapja e linjave telefonike për ta paraqitur korrupsionin dhe mitën në të gjitha rastet kur qytetarët do të përballen me korrupsion, do ndihmonte në pengimin e korrupsionit. Lufta kundër kësaj dukurie veçanërisht do të mund të tejkalohet me sukses vetëm nëse palët e dëmtuara paraqiten me kohë në këto te-lefona duke e denoncuar personin me emër dhe mbiemër;

− Organizimi i tryezave të rrumbullakëta, i konferencave dhe semina-reve mbi korrupsionin etj., do të kontribuonin në masë të madhe në parandali-min e tij.;

− Përmirësimi i kushteve të punës dhe rritja e pagave në administratë, arsim, shëndetësi e gjyqësi padyshim se do ta zvogëlonte korrupsionin etj.

Në drejtim të luftës kundër korrupsionit, Maqedonia e ka nxjerrë edhe ligjin kundër korrupsionit me të cilin janë rregulluar masat për pengimin e ko-rrupsionit në organet shtetërore. Ai është miratuar më 18 prill 2002. Jam i men-dimit se problemi nuk qëndron në ligje, se a janë ligjet të mira ose jo, por qën-dron në vetë implementimin e tyre. Rregullimi ligjor i antikorrupsionit ekziston dhe ai gjithashtu korrespondon me standardet ndërkombëtare, por problemi qëndron në implementimin e tij. Mendoj se ai duhet të zbatohen në praktikë, e jo të ngelin vetëm sa për dekor dhe për t’u arsyetuar para Këshillit të Europës.

Vetë politikat e antikorrupsionit konsistojnë me përpunimin e vënies në jetë nga shteti në bashkëpunim me shoqërinë civile të një sërë masave për eliminimin ose zvogëlimin e shkaqeve e kushteve që lindin ose që e ushqejnë korrupsionin, me qëllim që ta mbajnë nën kontroll ose ta ulin atë nën kufijtë e pranueshëm.

Gjithashtu edhe mungesa e përvojës dhe paaftësia profesionale për ta luftuar korrupsionin në radhët e administratës shtetërore dhe në radhët e doga-nës, shëndetësisë dhe shërbimeve tatimore, duke mos e lënë anash edhe korrup-sionin në gjykata, prokurori dhe arsim, ndikon në rritjen e korrupsionit. Rrezik edhe më i madh për një rritje të vazhdueshme të korrupsionit është pikërisht vazhdimi i qëndrimit të njerëzve të korruptuar në këto organe.


147

Përfundime

Korrupsioni është njëra nga sfidat më të mëdha të kohës sonë - një sfidë që duhet dhe mund të përballohet. Korrupsioni është një dukuri shqetësuese për mbarë shoqërinë, andaj shoqëria duhet t’i kundërvihet duke u përpjekur në më-nyra të ndryshme që ta parandalojë.

Reformat në organet e administratës shtetërore, në gjyqësi dhe gjetiu, do të ndihmojnë në zvogëlimin e korrupsionit, duke e rritur standardin jetësor për të varfrit dhe respektin për të drejtat humane të të gjithëve. Do të duhej të sigu-rohej kuadër i nevojshëm ligjor dhe institucional për krijimin dhe funksionimin e sistemit gjyqësor, si dhe trajnim i tyre vetëm për rastet e krimit të organizuar dhe të korrupsionit.

Reformat në administratën publike, përmirësimi i legjislacionit, si dhe kontrolli dhe menaxhimi i financave publike, janë shumë të rëndësishme për suksesin në luftën kundër korrupsionit.

Gjithashtu krijimi i një fronti të përbashkët të organeve shtetërore me opinionin publik, mediat elektronike dhe shtypin padyshim paraqesin kusht kryesor dhe të pazëvendësueshëm në parandalimin e korrupsionit.

Pa pjesëmarrjen e këtyre institucioneve, lufta kundër korrupsionit do të ishte shumë e vështirë dhe nuk do të kishte sukses.

Korrupsioni si problem kompleks kërkon ndërmarrje të masave jo vetëm në rrafshin e zbulimit dhe goditjes së veprave penale që e përbëjnë atë, por edhe masa të karakterit parandalues propagandistik apo izolues ku të përfshihen të gjithë sektorët që ai i rrezikon duke krijuar një sistem legjislativo-administrativ kontribuues, sepse vetëm në këtë mënyrë mund të konceptohet dhe të vihet në jetë plani antikorruptues.


148

Bibliografia

1. Dr. Jovan Proevski, Krivi~en Zakonik na Republika Ma-kedonija, Skopje, 1997.

2. Dr. Vlado Kambovski, Dr.Petar Naumov, Korupcijata-najgolemo zlo i zakana za pravnata dr’ava, Shkup 2002.

3. Dr. Ragip Halili, Kriminologjia, Prishtinë, 2005. 4. Dr. Vesel Latifi, Kriminalistika, Prishtinë, 2004. 5. Duk. V. Trang, Korrupsion & Demokraci, (përkthim), Tiranë, 1994. 6. Jeremy Pope, Përballja e korrupsionit, (përkthim),Tiranë, 2002 . 7. Arben Rakipi, Korrupsioni dhe evazioni fiskal, Tiranë 2003. 8. Dr. Vasilika Hysi, Hyrje në Kriminologji me penologji, Tiranë 2002. 9. Dr. Jovan Proevski, Zakon za spre~uvawe na

korupcijata, Skopje 2002. 10. Luan Gjonca, Korrupsioni, veprat penale përbërëse, krimi i organizuar,

Tiranë, 2004.


149

Doc. Dr. Jonuz Abdullai Fakulteti i Administratës Publike, UEJL, Tetovë

NDRYSHIMET SOCIALE DHE KORRUPSIONI NË VENDET NË TRANZICION

1.1 Hyrje

Dukuritë shoqërore dhe raporti i tyre i ndërsjellë, siç është ndryshimi bashkëkohor, trajtohen nga aspekti multidisiplinor. Problematika e korrupsionit dhe shtrirja e tij në vendet e a.q në tranzicion është fenomen i ri, andaj ka nevo-jë për një qasje shkencore nga aspekti socio-ekonomik me çka do të zbërthehen shumë çështje aktuale të cilat presin zgjedhje në jetën e përditshme, në veçanti për ardhmërinë e shoqërisë civile si një preokupim i shoqërisë sonë në mileniu-min e tretë.

Në këtë punim shkencor korrupsioni trajtohet si një dukuri shoqërore me histori të vjetër edhe në vendet me traditë të gjatë demokratike, mirëpo rëndësi të veçantë u kushtohet vendeve të Europës Qendrore dhe Lindore.

Shtresimi i popullatës dhe paraqitja e korrupsionit në çdo pore të shoqë-risë në vendet postkomuniste është një fenomen që zgjon kureshtje për një ana-lizë të thuktë dhe përmbajtjesore. Punimi në fjalë paraqet një vazhdimësi të traj-timit shkencor të kësaj problematike në vendet e Europës Lindore dhe, në ve-çanti, në R. e Maqedonisë. Kontributi jonë në zbërthimin dhe trajtimin adekuat të fenomenit “korrupsion” do të jetë një kontribut në zbutjen dhe eliminimin e pengesave në integrimin e vendeve të a.q në tranzicion në asociacionet euro-at-lantike. Kam bindjen se kjo problematikë do të zgjoj interesim të gjerë në qar-qet shkencore, si dhe në opinionin publik në vend dhe rajon, me çka tema në fjalë do të marrë trajtimin e duhur në prag të fillimeve të bisedimeve për anëta-rësimin e Maqedonisë në EU.

Zhvillimi social njerëzor ka qenë është dhe do të jetë preokupim dhe përpjekje e teorive të ndryshme (siç janë teoritë e evolucionit dhe materializmit historik) në interpretimin e ndryshimit historik në tërësi duke u bazuar në ele-mente dhe faktorë të veçantë që ndikojnë dhe e kushtëzojnë ndryshimin social.

Sipas sociologut A. Gidenns,63 ndryshimi social është i kushtëzuar nga faktorë të ndryshëm sipas kohës dhe vendit. Ndikimet kryesore mbi ndryshimin social, sipas autorit, mund të përmblidhen në tri ndarje kryesore :

63 Anthony Giddens “Socilogjia” Çabej, Tiranë, 2002, fq. 614.


150

1. Mjedisi fizik; 2. Organizimi politik dhe 3. Faktorët kulturorë.

Teoritë e ndryshme gjatë zhvillimit historik të shoqërisë njerëzore e traj-

tojnë këtë problematikë në mënyra të ndryshme. Teoria e evolucionit, sipas Tallcott Parsonit, evolucionin social e shikon si një vazhdimësi të evolucionit biologjik, duke potencuar se mekanizmat dhe faktorët e zhvillimit janë të ndry-shëm. Evolucionistët e mbrojnë tezën sipas së cilës mjedisi fizik ka ndikim mbi zhvillimin e organizimit social njerëzor. Popujt në zonat polare në mënyrë të domosdoshme zhvillojnë zakone dhe praktika të ndryshme nga ato të atyre që jetojnë në zona subtropikale.

Ndryshimi social është proces që zhvillohet në shoqëri nën ndikimin e faktorëve të ndryshëm, ku ndikim të madh dhe të pazëvendësueshëm ka faktori kulturor. Forma të ndryshme të vetëdijes shoqërore ndikojnë drejtpërsëdrejti në jetën shoqërore, si p.sh feja mund të jetë faktor që mund të shërbejë si kataliza-tor i progresit, por në të shumtën e rasteve edhe si frenues - pengesë në zhvilli-min e hovshëm të shoqërisë njerëzore. Maks Veberi64 në veprën e tij “Etika pro-testante dhe shpirti i kapitalizmit ” në 1904/5 argumenton se feja nuk është do-mosdo një force konservatore. Përkundrazi, sipas tij, përmes ideve fetare janë frymëzuar lëvizjet që kanë çuar në transformime sociale demokratike. Protes-tantizmi – veçanërisht puritanizmi – ishte burimi i perspektivës kapitaliste të krijuar në Perëndimin modern. M. Veberi përqendrohet në sqarimin e ndikimit të fesë në jetën sociale dhe ekonomike në kultura të ndryshme.

Studimet sociologjike mbi ndryshimin social janë nën ndikim edhe të teoricienëve të tjerë “klasikë” të sociologjisë, siç janë K. Marksi dhe E. Durke-mi, të cilët i kushtojnë rëndësi të veçantë fesë dhe rolit të saj në shoqëri.

Ndryshimi social si një fenomen shoqëror është një proces që është nën ndikim shumë të fortë nga mënyra e organizimit politik. Gjatë zhvillimit histo-rik të shoqërisë njerëzore janë të njohura format e ndryshme të organizimit poli-tik, duke filluar që nga poliset në Greqinë antike, e deri te format e demokracisë së stabilizuar në shoqërinë bashkëkohore. Çfarë ndryshimesh ndodhin dhe zhvi-llohen në shoqërinë bashkëkohore, jemi dëshmitarë të kohës dhe njëherazi sub-jekte të ndryshimit social.

Ndryshimi social ka qenë temë e debatit dhe hulumtimit shkencor nga qarqe të ndryshme në periudha të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë njerëzore. Teoritë e shekullit XIX mbi revolucionin social kanë qenë njëlineare, që do të thotë se çdo shoqëri duhet të kalojë në etapat e njëjta të zhvillimit. Krahas këty-

64 Maks Veber, “ Privreda i društvo “ II , Beograd 1976.


151

re teorive zhvillohen edhe teoritë shumëlineare të cilat pranojnë se zhvillimi i shoqërisë mund të jetë në linja të ndryshme, të cilat e çojnë shoqërinë në etapa të ndryshme, varësisht nga kushtet dhe faktorët e ndryshëm. Këto teori e mbrojnë qëndrimin se shoqëritë kalojnë në rrugë të ndryshme të transformimit dhe diferencimit të tyre.

Maks Veberi potencon se asnjë teori e faktorit të vetë mbi ndryshimin so-cial nuk ka mundësi ta shpjegojë shumëllojshmërinë e zhvillimit social. Përveç faktorit ekonomik, faktorët e tjerë, përfshirë edhe fuqinë ushtarake, mënyrat e qeverisjes dhe ideologjitë, janë shpesh të barasvlershme ose më të rëndësishme65.

Ndryshimi social vazhdon të jetë aktual edhe në gjysmën e dytë të she-kullit XX, kur shoqëria njerëzore kalon nëpër një etapë shumë të ndërlikuar të zhvillimit, e cila karakterizohet me një gërshetim të ndikimit të shumëllojshmë-risë së faktorëve “veberianë”. Shumëllojshmëria e faktorëve “veberianë” ma-nifestohej përmes ndikimit të faktorit politik, ideologjik dhe ekonomik në vitet e tetëdhjeta në Europën Lindore dhe Qendrore duke braktisur rendin totalitar komunist dhe përmes fillimit të një procesi të ri demokratik. Ndryshimet që i solli pranvera e vitit 1989 e paralajmëruan vjeshtën e nxehtë në Europën Lindo-re dhe Qendrore, por njëkohësisht edhe mbarimin e “Luftës së Ftohtë”. Ky pro-ces i ndryshimit social filloi me aktin historik të rrëzimit të Murit të Berlinit dhe ndërtimin e një rendi të ri demokratik të a.q fazë ose periudhë e tranzicionit.

Ndonëse krejt rastësisht, miliona njerëz në Pragë, Sofje, Lajpcig, Buda-pest apo Varshavë u ngritën kundër diktaturës komuniste pikërisht në 200 vjeto-rin e Revolucionit Francez, nuk ka dyshim që falë karakterit dhe pasojave të re-volucioneve “të buta” të vitit 1989, bëhet fjalë për më shumë se vetëm një vazh-dim të ëndrrës së përjetshme të njerëzimit për një botë të lire dhe të drejtë66. Ky ndryshim social në shtetet postkomuniste në periudhën postrevolucionare të njo-hur si proces i tranzicionit shoqëror është i mbushur me: befasi, shpresë dhe rre-ziqe për të nesërmen e miliona njerëzve të përfshirë në valën dhe vrullin “e llavës popullore” që kaploi çdo pjesë të ish-bllokut komunist të shteteve europiane.

Procesin e tranzicionit në vendet ish-komuniste totalitare më së miri e përshkruan Rikard Langu67 duke theksuar se ky proces i dëshirave utopike të popullatës dhe premtimeve demagogjike të liderëve të elitës së re politike, do të jetë ushqim i tyre për popullatën e varfër dhe të zhgënjyer. Tranzicioni është proces i vështirë, i rëndë, i gjatë dhe me dukuri të ndryshme shoqërore që mani-festohen gati se në mënyrë identike në shtetet e Europës Lindore dhe Qendrore. Dukuritë më karakteristike të periudhës së tranzicionit nga aspekti socio-ekono-

65 Maks Veber, “ Privreda i društvo “ II , Beograd 1976, H.E Barnes, “ Uvod u istoriju sociologije” I, Beograd, 1982, f. 328. 66 Ana Volf – Poveska “Kultura politike në shoqëritë postkomuniste” – “Demokracia dhe Ekonomia e Tregut në Evropën Lindore”, LMG – Tiranë 1999 – f.34-41 67 Rikard Lang “Strategija ekonomskok razvoja” – Informator, Zagreb 1989, f.33.


152

mik manifestohet përmes: rënies së prodhimit industrial, papunësisë rekorde, inflacionit të lartë treshifror që e tejkalon krizën ekonomike botërore të viteve të tridhjeta të shekullit XX.

Ndryshimi social që sot i vë vulë transformimit të shteteve në tranzicion paraqet sferë interesimi për qarqet dhe disiplinat e ndryshme shkencore. Përveç divergjencave që janë të pranishme në studimet teoriko-shkencore do të thosha se ekziston së paku një konsensus në lidhje me pamundësinë e funksionimit të menjëhershëm të shtetit juridik dhe të ekonomisë së tregut, që në instance të fundit e ngadalësojnë tempon e tejkalimit të problemeve aktuale me të cilat ba-llafaqohet njeriu i rëndomtë. Këto janë: papunësia, varfëria, gjendja e sigurisë, korrupsioni dhe dukuritë socio-patologjike si produkt final i tranzicionit.

Rruga dhe mënyra e tejkalimit të problemeve me të cilat ballafaqohet shoqëria bashkëkohore në shtetet e a.q në tranzicion është e ndryshme, por me prirje që mjetet të jenë identike që në mënyrë institucionale të gjendet zgjedhja ose zbutja e tyre68.

Gjendja politike, në veçanti problemet socio-ekonomike në Europën post-komuniste, e cila në vetvete përmban norma të vjetra dhe përvoja të reja, mund të krahasohet me kalimin nëpër një shteg të panjohur. Kjo gjendje në shtetet postkomuniste është me shumë shtigje dhe me më shumë dukuri të panjohura të cilat edhe më tepër e keqësojnë dhe e ngadalësojnë ndryshimin social.

Nëse përqendrohemi në analizën e realitetit të ri në Europën Qendrore dhe Lindore, do ta vërtetojmë thënien e Martin Luther Kingut: “Nuk ka rrugë që të shpie në demokraci. Demokracia është vetë rruga”69. Shoqëria bashkëkohore si asnjëherë deri më sot po ballafaqohet me një problem të madh dhe të pazgji-dhur – çështjen si të tejkalohet kriza e përgjithshme sociale, dalja nga qorrsoka-ku dhe përkrahja e shumëllojshmërisë së rrugëve drejt ndërtimit të shoqërisë ci-vile. Para strukturave elite të shteteve në tranzicion paraqitet problemi i krizës politike e cila e reprodukon krizën e përgjithshme të njeriut dhe të shoqërisë në tërësi. Kriza politike ballafaqohet me një varg vështirësish të përditshme që edhe më tepër e demaskojnë paaftësinë edhe papërgatitjen e udhëheqësive poli-tike që të përpiqen ta zbusin gjendjen e rëndë sociale dhe sigurinë e popullatës së pafajshme dhe të pambrojtur, e cila ndodhet në një udhëkryq. Kjo gjendje e rëndë sociale në shtetet e Europës Qendrore dhe Lindore edhe më tepër po ke-qësohet, sepse shoqëritë qytetare (civil society) të dobëta në përgjithësi kanë një bagazh të së kaluarës së shtetit të centralizuar dhe të ndikimit të drejtpërdrejtë nga shteti i a.q Baba Rusi. Ndikimet dhe tradita 75-vjeçare e sundimit komu-nist, si dhe trashëgimia 400-vjeçare e shtetit të centralizuar rus, është pengesë

68 Jorde Jakimoski “Socijalno-ekonomski posledici od privatizacijata vo R.M i Bugarija”, Skopje 2002, f-33. 69 Ana Volf – Poveska “Demokracia dhe Ekonomia e Tregut në Evropën Lindore”, LMG 1999 Tiranë, f-47.


153

për transformimin shoqëror dhe për zhvillimin e shoqërisë qytetare e cila do të jetë e gatshme ta zvogëlojë dallimin ndërmjet normatives dhe reales. Ndryshimi social në shtetet postkomuniste është nën ndikimin e Rusisë, por në të njëjtën kohë zmadhohet edhe ndikimi i pjesës tjetër të Europës Perëndimore dhe i aspi-ratave të këtyre shteteve në tranzicion për inkuadrimin e tyre në asociacionet euro-atlantike. Integrimi i këtyre shteteve në gjirin e shteteve të Bashkësisë Eu-ropiane është i kushtëzuar me eliminimin edhe zvogëlimin e dukurive devijue-se, siç është korrupsioni dhe krimi i organizuar.

1.2 Korrupsioni - pengesë dhe frenim i shoqërisë qytetare

Korrupsioni si dukuri shoqërore zanafillën e vet e ka qëmoti, duke fillu-ar që nga shoqëria antike e këndej. Ai gjithmonë ka qenë temë dhe veprimtari përcjellëse në zhvillimin e shoqërisë njerëzore. Kjo dukuri shoqërore është traj-tuar nga shumë teoricienë dhe mendimtarë, por në këtë rast do t’i potencojmë vetëm mendimet e Aristotelit dhe të Monteskijes të cilët në veprat e tyre e para-qesin dhe e përkufizojnë tiraninë si një variant të korruptuar të monarkisë70.

Përkufizimi i korrupsionit nga autor të ndryshëm71 është realitet i kohës dhe i trajtimit empirik të kësaj dukurie shoqërore, si dhe bazë e hulumtimeve të shumta multidisiplinore. Prejardhja etimologjike72 e terminit korrupsion vjen nga latinishtja dhe ka të bëjë me të vepruarit në përshtatje me kuptimin e fjalës corrumpere e cila nga ana e saj përbëhet nga cum (me) dhe rumpere (thyej, prish etj). Kuptimet e fjalës korrupsion janë të shumta: shpërbërje, dekompo-zim, ndotje, shthurje, zvetënim, prishje, falsifikim, shtrembërim, shkelje, dhu-nim, përdhunim, cenim etj.

Korrupsioni është një dukuri shoqërore multidisiplinore, por vetëm as-pekti sociologjik i trajtimit të këtij fenomeni është më kompleks dhe gjithëpër-mbledhës. Ky fenomen i shoqërisë njerëzore ka një traditë të gjatë kohore duke u manifestuar dhe trajtuar në mënyrë dhe aspekte të ndryshme të lëmenjve të ndryshëm shkencorë. Sociologjia e trajton korrupsionin si një dukuri shoqërore e cila është e futur pothuajse në çdo pjesë, në çdo pore të shoqërisë bashkëkoho-re, duke u shtrirë në formë kancerogjene dhe vdekjeprurëse.

Korrupsioni është njëri nga elementet që e mban shtetin në një shkallë të ulët të disiplinës sociale. I vetmi ilaç dhe mënyra e luftës së suksesshme kundër korrupsionit është demokracia. Hulumtimet shkencore që janë realizuar në shte-

70 Andri Koxhaj “Administrimi i sektorit publik , ALBA – 2002l Tiranël f-222. 71 Montesquie, “Mbi frymën e ligjeve” Tiranël 2000 72 Vlado Kamboski, Petar Naumoski “Korupcijata” Skopje 2002.


154

tet me traditë shekullore demokratike, e vërtetojnë tezën se e vetmja alternative për zhvillimin e shoqërisë bashkëkohore është zgjerimi dhe zhvillimi i procese-ve demokratike. Në veçanti kjo vlen për shtetet në tranzicion dhe në zhvillim e sipër. Ndryshimet politike dhe ato juridike në vendet e Europës Qendrore dhe Lindore paralajmëruan një transformim të jetesës shoqërore në tërësi, mirëpo periudha postrevolucionare për njerëzit filloi të shndërrohet në një mashtrim dhe zgjim nga ëndrrat duke u ballafaquar me realitetin e hidhur të tranzicionit. Një gjë është e pastër si kristali për vendet në tranzicion - se prej tyre varet se në çfarë mënyre do t’i trajtojnë krimet ekonomike dhe korrupsioni. Në atë më-nyrë do të ndikojnë edhe në zhvillimin e institucioneve dhe praktikave demo-kratike.

Pas ngjarjeve revolucionare të vitit 1989, sistemet e vlerave ndryshuan pothuajse brenda një dite. Ky proces i ndryshimit nuk ka mbaruar. Ai është në vazhdim dhe kërkohet të mbajë mbi vete peshën e rëndë të kostos së transformi-meve rrënjësore ekonomike dhe politike. Korrupsioni, si një dukuri shoqërore, është i pranishëm edhe në shoqëritë me traditë të gjatë demokratike, edhe pse ai lulëzon dhe dominon edhe në shtetet e a.q në tranzicion. Nuk duhet të gënjehemi, zyrtarët publikë të korruptuar dhe biznesmenë të pamoralshëm do të ketë edhe në të ardhmen, mirëpo duhet të kemi parasysh se bota e komplikuar e korrupsionit është si një sëmundje ngjitëse. Shoqëria bashkëkohore mund të krahasohet me organizmin e gjallë në formën që predikon Herbert Spenseri:73 “Shoqërija adaptohet me rrethin, mjedisin, duke krijuar një gjendje të baraspeshës”.

Sipas këtij teoricieni i a.q “Aristoteli anglezi i shekullit XIX”, shoqëria lufton për të mbijetuar kundër kushteve të jashtme të jetesës dhe bashkësive të tjera shoqërore.

Korrupsioni në sistemin politik kishte depërtuar thellë edhe në të kalua-rën, kur këto vende udhëhiqeshin nga qeveritë komuniste. Sipas Susan Rose – Ackerman,74 në Europën Qendrore dhe Lindore para dhe pas ndryshimit të regji-meve, marrëdhëniet midis shtetit dhe shoqërisë krijojnë terren të përshtatshëm për korrupsion. Individët e vendosur në pozitat e rëndësishme të sistemit kishin dhe kanë de facto pushtet monopol, pavarësisht nga pozitat nominale të tyre në hierarki. Korrupsioni është një mënyrë për t’i kapërcyer pasiguritë e një shteti të dobët dhe të një ekonomie tregu pak të zhvilluar. Kjo periudhë karakterizohet me ndryshime të mëdha pronësore-juridike, por edhe sociale. Pasuria e shtetit në këtë etapë të transformimit në Europën Qendrore dhe Lindore filloi të priva-

73 Rudi Supek “Sociologia” Škollska knjiga, Zagreb, 1977, f-36. 74 Suzan Rouz Acerman “ Coruption: A study in Political Economy” Academic press, New York 1978


155

tizohet duke e përmbysur çdo teori, siç ishte ajo e E. Kardelit mbi pronën sho-qërore “se ajo është e çdokujt dhe e askujt”, duke krijuar kështu titullar të ri75.

Korrupsioni në këto shtete të Europës Qendrore dhe Lindore vjen nga pushteti i monopolizuar brenda aparatit të shtetit, që shkaktohet ose nga një strukturë e tepruar ose nga një strukturë e pamjaftueshme. Rrugëdalje nga kjo situate momentale është mundësia që sa më shumë nëpunës të konkurrojnë me njëri tjetrin. Sepse kështu secili prej tyre do të ketë më pak pushtet të monopoli-zuar, ndërsa më tepër dhe më i vogël do të jetë ryshfeti i paguar nga njeriu, si dhe më pak mundësi do të ketë që një nëpunës të jetë i korruptuar. Deri sa shqyrtohen modalitetet e daljes nga kjo gjendje “e anomisë”, siç që do të shpre-hej E. Dyrkemi, në të cilën ndodhen shoqëritë në Europën Qendrore dhe Lindo-re, duhet t’i prezantojmë edhe disa mënyra për zvogëlimin e korrupsionit në administratën publike. Njerëzit për nga natyra nuk janë të korruptuar, mirëpo kushtet dhe rrethanat ku ata punojnë dhe veprojnë i shndërrojnë ata në një ob-jekt për manipulim dhe keqpërdorim të rendit të punës.

Modeli i konkurrencës parasheh që secili nëpunës i veçantë të mund ta kryejë shërbimin e kërkuar, për të ekzistuar kështu sistem i rregullave të thjesh-ta dhe të lehta për t’i kontrolluar ata në çdo moment.

Tërë çështja e tranzicionit është e lidhur ngushtë me suksesin e mënyrës së trajtimit të problemit të korrupsionit. Prandaj duhet analizuar edhe njëri nga modelet për zbutjen e këtij fenomeni.

Modeli i Maks Veberit bazohet në idetë klasike të pakësimit të diskre-cionit të njerëzve në sektorin publik dhe hapjen e modelit të marrëdhënieve mi-dis sektorit publik dhe privat. Ky model i përmban pesë kritere themelore të bu-rokracisë korrekte, të cilat janë të gjitha në kontrast me paternalizmin:76

1) punët zyrtare duhet të kryhen mbi baza të qëndrueshme në përputhje me

rregullat e vendosura; 2) autoriteti dhe përgjegjësitë e secilit nga zyrtarët janë pjesë e hierarkisë; 3) zyrtarët dhe nëpunësit e tjerë administrativë nuk kanë pronësi mbi

burimet e nevojshme për kryerjen e funksioneve me të cilat janë ngarku-ar (megjithatë, policia mund të ketë pronësi mbi armët e saj, por ajo nuk duhet të jetë përgjegjëse për këtë përdorim).

4) zyrat nuk mund të bëhen pronësi e atyre që punojnë në to dhe punët zyr-tare kryhen mbi bazë të dokumenteve të shkruara dhe, zakonisht, edhe publike në shtetet tjera të Europës Qendrore dhe Lindore.

75 Edvard Kardel “Pravcite na razvojot na socijalisti~kato samoupravuvawe” NIP Komunist Skopje 1986. 76 Alfred Stepan “Korupsion Demokraci” Afërdita 1994, Tiranë, f-32


156

Max Veberi nuk e përdor fjalën transparent, por pesë kriteret e tij për një burokraci ideale mund të kuptohen se kanë për qëllim eliminimin e diskrecionit dhe rritjen e transparencës në burokracinë moderne. Pesë kriteret janë tregues i shkëlqyeshëm për nivelin e korrupsionit në një shtet.

Korrupsioni dhe skandalet e korrupsionit nuk janë fenomene të reja në shoqëri, në veçanti në shtetet e a.q në tranzicion77. Korrupsioni sot pranohet nga të gjithë njerëzit si një fakt i jetës. Mafia është bërë faktori më i njohur në opi-nionin publik në: Rusi, Hungari, Ukrainë. Mafia është bërë faktori më i njohur në opinionin publik në shtetet në tranzicion, madje është bërë shumë rëndë të mobilizohet shoqëria kundër korrupsionit, sepse frika e pjesëmarrjes në të është shumë e thellë. Sipas hulumtimeve që janë bërë në shtetet në tranzicion, mund të tërhiqet një paralele se ekziston një ngjashmëri pothuajse në të gjitha shtetet, ngase pushtetmbajtësit e korruptuar në postet e tyre nuk janë të interesuar e as nuk kërkojnë zgjedhje të reja78. Ata dëshirojnë ta mbajnë postin gjatë gjithë mandatit, sepse ushtrimi i pushtetit është shumë fitimprurës. Revolucioni ko-rruptohet, ndërsa udhëheqësit e tyre janë njerëz të zakonshëm, me aftësi mesata-re, madje shpesh të pamoralshëm. Popullata zhgënjehet, idealet revolucionare të rrejshme demaskohen, ndërsa shteti kthehet nga një shoqëri e zakonshme në një shoqëri të korruptuar.

Vendet postsocialiste në përgjithësi gjenden përballë tri problemeve të përgjithshme sociale:

1. Shkatërrimi i bazës sociale të shoqërisë dhe shpërthimi i aspiratave; 2. Një sistemi i pazhvilluar dhe joefikas i institucioneve demokratike; 3. Mungesa e traditës dhe kulturës demokratike.

Këto probleme të lartpërmendura në vete ngërthejnë një numër të madh

dukurish shoqërore, duke krijuar një gjendje të tensionuar e pa perspektivë, me brenga dhe frikë se çka na sjellë e nesërmja. Koha e pasigurisë në shtetet në tran-zicion na sjell më shumë dhunë, krim, alkoolizëm, narkomani, korrupsion etj.

Sipas studimeve të Transparency Internacional, të realizuara në vitin 2000, Shqipëria konsiderohet se ka nivel më të lartë të korrupsionit në rajonin tonë. Në studimin mbi korrupsionin, të bërë në 99 shtete, Shqipëria renditet e 84-ta. Ky klasifikim është pozicionuar si i tillë mbi bazën e një treguesi që i vle-rëson shtetet nga 0 (për vendet shumë të korruptuara) në 10 (për vendet pa probleme korrupsioni). Në vijim është paraqitur Tabela 1 në të cilën janë para-qitur shtetet e rajonit prej Hungarisë, e deri te Shqipëria:

77 Xheims Bruk “The New York Times” 4 januar 1994. 78 Utrinski vesnik, Shkup, 24.04.2002


157

Tabela 1: Korrupsioni në shtetet postkomuniste.

Tabela 1

Shtetet

Treguesi i Korrupsionit (nga 1 deri në 10)

Renditja (midis 99 vendeve)

1. Hungaria 5.2 31 2. Bullgaria 3.3 63 3. Maqedonia 3.3 63 4. Rumunia 3.3 63 5. Kroacia 2.7 74 6. Shqipëria 2.3 84 Burimi: Andi Koxhaj: Administrimi i sektorit publik, Tiranë, 2002, fq. 243 dhe 247

Tabela 2: Shtetet e përfshira në korrupsionin botëror.

Tabela 2

Renditja Vendi Treguesi - 97 Numri i anketave

1 Danimarka 9.94 6

2 Finlanda 9.48 6

3 Suedia 9.35 6

4 Zelanda e Re 9.23 6

5 Kanadaja 9.10 5

6 Holanda 9.03 6

7 Norvegjia 8.92 6

8 Australia 8.86 5

9 Singapori 8.66 6

10 Luksemburgu 8.61 4

11 Zvicra 8.61 6


158

12 Irlanda 8.28 6

13 Gjermania 8.23 6

14 Anglia 8.22 6

15 Izraeli 7.97 5

16 SHBA 7.61 5

17 Austria 7.61 5

18 Hong Kongu 7.28 7

19 Portugalia 6.97 5

20 Franca 6.66 5

21 Japonia 6.57 7

22 Kosta Rika 6.45 4

23 Kili 6.04 6

24 Spanja 5.90 6

25 Greqia 5.35 6

26 Belgjika 5.25 5

27 Çekia 5.20 6

28 Hungaria 5.18 6

29 Polonia 5.08 5

30 Italia 5.03 7

31 Tajvani 5.02 6

32 Malajzia 5.01 6

33 Afrika e Jugut 4.95 6

34 Koreja e Jugut 4.29 7

35 Uruguai 4.14 4


159

36 Brazili 3.56 6

37 Rumania 3.44 4

38 Turqia 3.21 6

39 Tailanda 3.06 6

40 Filipinet 3.05 6

41 Kina 2.88 6

42 Argjentina 2.81 6

43 Vietnami 2.79 4

44 Venezuela 2.77 5

45 India 2.75 7

46 Indonezia 2.72 6

47 Meksika 2.66 5

48 Pakistani 2.53 4

49 Rusia 2.27 6

50 Kolumbia 2.23 6

51 Bolivia 2.05 4

52 Nigeria 1.76 4

Burimi: Andi Koxhaj: Administrimi i sektorit publik, Tiranë, 2002, fq. 243 dhe 247 Të dhënat në Tabelën 1 dhe në Tabelën 2 janë të vitit 2000, ndërsa gjen-

dja si qëndron në vitin 2005 në Maqedoni dhe në Shqipëri, kjo është marrë nga një studim, nga i cili dalin të dhënat në vijim me disa ndryshime duke u rritur edhe më shumë korrupsioni në shtetet e rajonit. Sa i përket Maqedonisë, ajo është në pozitën e nëntë, bashkë me shtetet e Ballkanit Perëndimor, ndërsa pas saj është vetëm Shqipëria e cila radhitet e dhjeta. Ndër shtetet ballkanike me po-zitë më të mirë në listë botërore është Bullgaria e cila radhitet e 55-ta, ndërsa në listën e shteteve ballkanike ajo qëndron në pozitë të parë.

Sipas të dhënave më të reja nga OJQ “Transparentnost Makedonija”, Maqedonia gjendet në vendin e 103-të nga 158 vendet e listës vjetore të shtete-ve për nga indeksi i korrupsionit i organizatës ndërkombëtare “Transparency In-


160

ternational”, për dallim nga viti i kaluar kur nga 146 vendet Maqedonia gjendej në vendin e 97-të. Sipas renditjes së shteteve të biznesit të korruptuar, Maqedo-nia bën pjese në grupin e shteteve, siç janë: Gambia, Svazilendi dhe Jemeni79.

Nëse analizohet niveli i korrupsionit në vendet e Ballkanit Perëndimor, Maqedonia është në pozicionin e nëntë. Pas saj është vetëm Shqipëria. Prej më të suksesshmëve nga vendet e Ballkanit Perëndimor në listën botërore, Bullga-ria e zë vendin e 55-të. Pas saj radhitet Turqia në pozicionin e 65-të, Kroacia, Rumania, Bosnja dhe Hercegovina, Serbia dhe Mali i Zi etj.

Në përmasa ndërkombëtare, në luftën kundër korrupsionit, vendet skan-dinave si Finlanda, Danimarka, Suedia i prijnë listës. Rezultate më të dobëta tregojnë shtetet e Azisë Qendrore dhe republikat jugore te Kaukazit, Banglade-shi, Çadi etj.

1.3 Maqedonia dhe korrupsioni

Vendi jonë e ka fatin e shteteve në tranzicion, andaj ballafaqohet me të gjitha peripecitë që ballafaqohen edhe shtetet e tjera në rajon. Gjendja e rëndë ekonomike dhe ajo sociale çdo ditë e më tepër e keqëson dhe e mbyll perspekti-ven për një rrugëdalje më të shpejt nga ky qorrsokak. Papunësia rekorde dhe varfëria brengosëse janë probleme që më së tepërmi e ngarkojnë dhe e frenojnë zhvillimin ekonomik dhe shoqëror të Maqedonisë.80

Gjendja e rëndë ekonomiko-sociale në RM ka bërë vend dhe gjendje jashtëzakonisht të përshtatshme për paraqitjen e korrupsionit dhe krimit të or-ganizuar. Kjo gjendje e mjerueshme në Maqedoni vazhdon të keqësohet edhe më tutje, edhe pse Qeveria e RM-së në programin e vet për punë në periudhën 2002-2006 si prioritet strategjik e përcakton luftën kundër korrupsionit. Në rea-lizimin e programit strategjik të Qeverisë së RM-së ekziston një hendek ndërm-jet reales dhe normatives. Për çka bëhet fjalë, mund të mësojmë nëse bëhet një analizë e rregullimit ligjor gjatë kësaj periudhe, si dhe nëse bëhet aprovimi i saj në Parlament dhe, në fund, sesi implementohet ajo në praktikë.

Sjellja e ligjit për pengimin e korrupsionit81 (neni 49, paragrafi 1, alineja 1) e detyron Komisionin Shtetëror për Pengimin e Korrupsionit që të miratojë program shtetëror për parandalim dhe luftë kundër korrupsionit. Masat për luftë

79 Vesnik, Skopje, 19.10. 2005 80 Dnevnik, Skopje, 04.01.2005. Sipas të dhënave të Entit Statistikor në Maqedoni, numri i të papunësuar-ve është 390.619 me prirje të rritjes së mëtutjeshme; Ivan Damjanovski: Regionalnata politika na evropskata unija za suzbivawe na siroma{tijata, Politi~ka misla, br.5, Skopje, 2004 81 Gazeta zyrtare e RM-se, Nr. 28/2


161

kundër korrupsionit janë përfshirë edhe në prioritetet e shtetit në këtë periudhë të përgatitjes për fillimin e bisedimeve për anëtarësim në Unionin Europian. Në mesin e prioriteteve që vendi jonë i parasheh janë: reformat e administratës publike, reformat e gjyqësisë, furnizimet publike, reforma e policisë dhe e do-ganave, si dhe lufta kundër krimit të organizuar. Qeveria dhe Parlamenti i R. Maqedonisë janë përpjekur ta mbajnë hapin në sjelljen dhe ndryshimin e legjislativës ligjore me kërkesat dhe nevojat që i kërkojnë Bashkimi Europian dhe NATO-ja nga shtetet pretedente për anëtarësim në asociacionet euroatlanti-ke. Shtetet e Ballkanit Perëndimor, në mesin e tyre edhe Maqedonia, siç e shi-kuam nga raporti vjetor i OJQ Transparency International, tetor 2005, stagnojnë në luftën e tyre kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. Në Maqedoni, duke filluar nga zgjedhjet parlamentare të vitit 2002 e këndej, kemi shkelje fla-grante të lirive dhe të drejtave të njeriut, vjedhje dhe falsifikim të votës së lirë të qytetarit me çka është frenuar procesi i demokratizimit në shoqëri. Për deviji-met e ndryshme në shoqëri flasin edhe raportet e organizatave ndërkombëtare, siç është raporti i Komitetit te Helsinkit82. Nga kjo që u prezantua rrjedh pyetja e zakonshme: “Pse mungon rezultati në zvogëlimin e korrupsionit dhe pse zgjero-het krimi i organizuar në R. e Maqedonisë?”. Këto dhe pyetje dhe të tjera janë të shumta, por përgjigja është vetëm një - është humbur besimi në organet e pushtetit dhe te përfaqësuesit e popullit në Parlament. Ekzistojnë një varg prob-lemesh pse kjo situatë në Maqedoni është kështu, por shkaqet duhet hulumtuar nga aspekti shkencor, sepse ajo është e vetmja mundësi për zbulimin e shkaqeve dhe për terapinë e duhur në shoqërinë e anomisë së Emil Dyrkemit.

Lufta kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar edhe më tutje do të jetë e pasuksesshme derisa shumë afera dhe skandale politiko-ekonomike nuk mbarojnë në vendin e duhur në gjyq, por ato i mbulon një mjegull politike e cila një kohe të gjatë e ka kapluar funksionimin e shtetit juridik dhe ekonominë e tregut.

1.4 Rekomandime mbi luftimin e korrupsionit:

• Zhvillimi i shoqërisë civile është perspektivë dhe shpresë për suksesin e luftës kundër korrupsionit.

• Reformat në administratën publike do të jenë proces i vazhdue-shëm për vendet në tranzicion.

82 Godi{en izve{taj na Helsin{kiot Komitet za ~ovekovi prava vo Republika Makedonija za 2004 god.


162

• Ndërtimi i një administrate publike e aftë që të kontribuojë në in-tegrimin e vendit në Unionin Europian.

• Përmirësimi i metodave dhe përforcimi i mjeteve të luftës kun-dër korrupsionit në sektorin shtetëror duke mbajtur llogari për neutralitetin politik.

• Realizimi i reformave në sektorin publik, si dhe implementimi i suksesshëm i tyre në decentralizimin e pushtetit.

• Reformat në sistemin gjyqësor • Reformat në sistemin informatik si parakusht për krijimin e opi-

nionit publik që do ta përkrahë luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar.

1.5 Përfundim

Ndryshimi social në shoqëri është një proces i cili varet nga shumë fak-torë të së kaluarës, por në veçanti nga ndikimi i organizimit politik në shoqëritë e ashtuquajtura në tranzicion. Ndryshimet politiko ligjore në gjysmën e sheku-llit të kaluar në Europën Qendrore dhe Lindore i dhanë fund Luftës së Ftohtë, ndërsa vrulli pranveror i lëvizjes popullore paralajmëroi se tranzicioni shoqëror dhe ndryshimi social do të jenë çështjet themelore në mileniumin e tretë. Pas tërheqjes së perdes së hekurt, shtetet në tranzicion ballafaqohen me probleme ekzistenciale që i ndajnë ato ato hermetikisht nga zhvillimi i shoqërisë civile në shoqërinë bashkëkohore.

Ekonomia e shteteve në tranzicion ende është e mbyllur dhe institucio-nalisht jostabile, duke prodhuar vetëm monopole që vetëm e zgjerojnë hapësi-rën për korrupsion dhe mafia të organizuar. Shërbimet publike bëhen servis i oligarkive tranzicionale, ndërsa rregullat interpretohen në emër të revolucionit. Administrata publike në vendet në tranzicion është e stërngarkuar dhe në anën tjetër ekzistojnë sisteme paralele të organeve partiake dhe jozyrtare që e korri-gjojnë dhe kontrollojnë administratën. Në vend të profesionalizmit dhe arritje-ve, kriteri kryesor për t’u ngjitur lart është përkushtimin ndaj vijës partiake. Zgjedhja e personelit bazohet në nomenklaturë, pra jo në njohuri. “Kuadrot – kadrovikët” janë të privilegjuarit që krijojnë dhe shpërndajnë vende pune për personat e besuar të oligarkisë partiake. Gjendja e rëndë ekonomike dhe proble-


163

met e grumbulluara politike në vendet në tranzicion krijojnë hapësirë për zhvi-llimin e korrupsionit, i cili pengon zhvillimin ekonomik dhe shoqëror krahas botës së zhvilluar.

Literatura:

- Anthony Giddens: “Sociologjia”, Çabej, Tiranë, 2002; - Ali Dida: “Fillet e Sociologjisë”, Tetovë, 1997; - Max Weber “Privreda i društvo”, Beograd, 1997; - Kval – Mellbye – Trandy: “Politika dhe Demokracia”, Rozafa, Prishti-

në, 2005; - Luan Omari: “Shteti i së drejtës”, Tiranë, 2002; - Vlado Kamboski: “Korupcijata najgolemo

op{testveno zlo i zakana za pravnata dr’ava”, Skopje, 2002;

- Ekonomski Institut – Skopje: “Participacijata i krizata vo makedonskata ekonomija”, Fridrich Ebert stiftung – 2002;

- IRJ e Maqedonisë, Ardhmëria me Europën (2000-2001), Delegacioni i Komisionit Europian –Shkup, 2001;

- Andri Koxhaj: “Administrimi i sektorit publik”, Tiranë, 2002; - Verner Vajdenfeld: “Demokracia dhe Ekonomia e Tregut në Europën

Lindore”, Tiranë, 1999; - Socialno-ekonomski posledici od privatizaciajata

vo R.M. i R. Bugarija, Fridrich Ebert Stiftung, Skopje, 2002;

- Rudi Supek: “Sociologia”, Zagreb 1977; - Fransoa Peru: “Za filozofiju novog razvoja”, Beograd, 1986; - Jorde Jakimoski: “Op{testvenata struktura na

seloto”, Skopje, 2004.


164


165

Prof. Dr. Vesel Latifi Fakulteti Juridik, Universiteti i Prishtinës

PROBLEMET E ZBULIMIT DHE TË LUFTIMIT TË KORRUPSIONIT

1.

Korrupsioni është një kërcënim serioz për të gjitha regjimet politike. Në veçanti ai përbën një kërcënim të madh për demokracitë. Shekulli XX e ka traj-tuar shumë shpesh korrupsionin si një “krim të bardhë” dhe tejet të vështirë për t’u zbuluar e ndëshkuar. Në fushën e korrupsionit, “e bardha” është ngjyra më e përshtatshme. Që nga fillimi i viteve të nëntëdhjeta e shohim të futen në lojë “kalorës të rinj e të bardhë”. Më 1992 Këshilli i Europës e krijoi një “Grup ndërdisiplinor mbi korrupsionin, duke zyrtarizuar kështu risinë e korrupsionit si një çështje publike që ka nevojë për rregullime të posaçme. Që atëherë, pasuan edhe mjaft organizma të tjerë ndërkombëtarë. Kështu më 1998 Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore e shpallën luftën kundër korrupsionit si një ndër kriteret e reja për një administrim më të mirë ekonomik.83 Nëse korrupsioni për një kohë të gjatë është kuptuar si një konstantë e regjimeve parademokratike dhe autoritare, në vendet demokratike ai është trajtuar si një fenomen i dorës së dytë, si një mosfunksionim i vogël dhe i rastësishëm. Sot prania e tij ka kaluar nga gjendja e rastësishme, në gjendjen kronike. Korrupsioni është bërë një mjet veprimi i përgjithshëm që haset qoftë në institucionet publike, qoftë në ato pri-vate, si dhe në ndërveprimet e tyre. Trajtimet e korrupsionit në konferenca dhe simpoziume ndërkombëtare, rregullimi i tij në legjislacione penale nacionale, programimi i luftës së antikorrupsionit dhe formimi i shërbimeve dhe organeve speciale për luftimin e këtij fenomeni të krimit të organizuar, duket sikur “e mjegullon” ose e vështirëson zbulimin dhe luftimin e suksesshëm të kësaj duku-rie. Problemet e luftimit të korrupsionit mund t’i adresohen shtetit, organeve dhe institucioneve të tij që nuk munden, nuk guxojnë, nuk dinë ose nuk duan t’i çrrënjosin faktorët dhe shkaqet e korrupsionit dhe t’i ndëshkojnë dhe paranda-lojnë kryerësit e këtyre krimeve. Ndërkaq, korrupsioni nuk mund të trajtohet dhe të vështrohet ndaras nga krimi i organizuar. Kështu, dihet se “krimi i orga-nizuar” është kërcënimi më i madh i stabilitetit politik dhe ekonomik të çdo vendi, madje ai paraqet pasojë edhe për sigurinë rajonale dhe tërë Europën. Një

83 Pierre Lascoumes, Korrupsioni (përkthim), Tiranë, 2002, fq. 5, 6.


166

konstatim i tillë është ripërsëritur dhjetëra herë nga zyrtarë ndërkombëtarë, duke e theksuar çështjen e krimit si një nga sfidat e integrimit të vendeve rajonale në Unionin Europian. Në një takim në një konferencë të Londrës (Konferenca e Ministrave të BE e mbajtur më 25 nëntor 2002) e cila i kushtohej krimit të orga-nizuar në Europën Juglindore, në të cilën morën pjesë 300 personalitete të cilët përfaqësonin 57 shtete, si prioritet është veçuar zhvillimi i aftësisë së Bashkimit Europian që t’i kundërvihet kërcënimit nga krimi i organizuar dhe ndërprerja e aktiviteteve të grupeve kriminale brenda apo jashtë BE-së. Një nga konkluzio-net e zyrtarëve europianë është se Ballkani në tërësi vlerësohet si derë përmes së cilës kalon droga, dhuna dhe trafikimi. Takimi i Londrës ishte një thirrje e vendeve ballkanike për partneritet të sinqertë në luftë kundër kësaj të lige, por edhe një porosi e dyfishtë: nëse nuk dëshiron të jesh me ne, ne do t’i mbrojmë kufijtë tanë. Krimi i organizuar është problem i ndërlikuar dhe i rrezikshëm sho-qëror edhe në shtetet më të zhvilluara të cilat kanë vështirësi teknike dhe orga-nizative në zbulimin dhe luftimin e këtij krimi. Kosova e cila ka dalë e shkatë-rruar nga lufta, në procesin e tranzicionit nuk ka arritur të krijojë kushtet ele-mentare për luftimin e të ashtuquajturit kriminalitetit klasik. Derisa shtetet më të zhvilluara në botë, por edhe ato në tranzicion, janë duke u organizuar për zbulimin dhe luftimin e krimit të organizuar, në Kosovë ku po ashtu kjo dukuri paraqet rrezik, për luftimin dhe zbulimit e saj ka për kompetenca faktori ndër-kombëtar. Në dokumentet e ndryshme ndërkombëtare, nën trajtimet profesiona-le dhe shkencore kushtuar luftimit të krimit të organizuar duhet kuptuar dhe ve-çuar edhe përfshirjen e korrupsionit si një nga krimet që në forma të ndryshme preket dhe gërshetohet me të gjitha format e kësaj dukurie.

2.

Korrupsioni nuk ka forma të thjeshta apo lehtësisht të dallueshme. Ai ekziston në forma të ndryshme, të shumta e komplekse. Pas leximit të literaturës dhe dokumenteve përkatëse të konferencave të tjera për këtë çështje, mund të thuhet se këto dukuri janë diskutuar në vija të përgjithshme. Faktorët e vetëm të përbashkët për të gjitha këto dukuri janë: ata lidhen me ndonjë lloj për-fitimi relativ, i dëmtojnë gjithnjë vlerat etike dhe janë të lidhur me pozitat në pushtet dhe me influencë. Një shembull i tillë është ryshfeti i thjeshtë kur një punonjës publik kërkon të ketë përfitime personale nga trajtimi i duhur i një problemi. Ndryshe nga ryshfeti, krimi i dhënies dhe marrjes së “favoreve” është i pamundur të provohet, sepse kjo praktikë nuk le gjurmë. Janosh Kornai84 ka

84 Cituar sipas: KORRUPSION $ DEMOKRACI, Tiranë, 1994, fq.11


167

shkruar për këtë shkëmbim shërbimesh midis miqsh. Përgjithësisht, thotë ai, palët mbajnë llogari të paregjistruara në një bankë të veçantë “të favoreve”. Siç dinë të gjithë bankierët, këto “investime” të qëllimshme, që merren si kapital, sigurisht që fitojnë edhe interes. Nuk është e lehtë të përcaktohet se cila formë korrupsioni është më e rrezikshme për shoqërinë dhe ekonominë. Disa autorë85 me të drejtë sqarojnë se ekziston një lidhje e ngushtë ndërmjet krimit të organi-zuar dhe korrupsionit, edhe pse statistikat zyrtare jo gjithnjë e mundësojnë vër-tetimin e kësaj lidhjeje. Është fakt se korrupsioni është problem shqetësues për ekonominë e shumë shteteve. Sipas një studimi të kryer nga Banka Botërore (1998), më të korruptuarit rezultuan punonjësit e doganave, të pasuar nga ata të drejtësisë dhe të policisë. Disa të dhëna të hulumtuara dhe të analizuara profe-sionalisht dhe shkencërisht mbi gjendjen dhe ecurinë e korrupsionit në një vend, ilustrojnë dhe e pasqyrojnë këtë dukuri në mënyrë të mjaftueshme për vlerësi-met dhe programimet e masave të parandalimit dhe luftimit të korrupsionit. Edhe në studimet e tjera të kryera më vonë raportet e institucioneve monitorue-se vendëse dhe të huaja tregojnë se korrupsioni po e dëmton rëndë ekonominë e shtetit dhe po ndikon në uljen e efektivitetit të luftës kundër krimit të organizu-ar. Mitëmarrja e parave nga zyrtarët është bërë tepër e zakonshme. Të parët ren-diten zyrtarët e organeve tatimore86 (59%), të pasuar nga ata të policisë dogano-re (55%) dhe të Policisë së Shtetit (48%). Fusha ku korrupsioni është më i për-hapur është kalimi i mallrave në dogana (81%), e pasuar nga ajo për të marrë li-cencë për ushtrim profesioni ose leje ndërtimi. Edhe raportet e vetë institucione-ve të tilla të Shqipërisë, si të Ministrisë së Rendit Publik, tregojnë se vetëm gjatë vitit 2002 janë dhënë 1250 masa disiplinore dhe ndëshkime ndaj puno-njësve të policisë, nga të cilat 868 janë masa kundër abuzimeve dhe shpërdori-meve, 157 janë ndjekje penale, ndërsa vetëm në 16 raste gjykata ka shqiptuar dënime. Sipas konventës përkatëse ndërkombëtare87, kur një shtet është i rrezi-kuar nga krimi, shtetasit e atij vendi kanë të drejtë të kërkojnë nga Kombet e Bashkuara intervenim dhe ndihmë në luftimin ose mbrojtjen nga krimi. Fatmi-rësisht, aspektin e sigurisë dhe mbrojtjes nga krimi, sipas Rezolutës 1244, e ka administrata ndërkombëtare që njëherazi e ka edhe detyrim sikur që populli i Kosovës të kishte parashtruar kërkesën për mbrojtje nga krimi në Organizatën e Kombeve të Bashkuara.88

85 Prof. Dr. Vasilika Hysi, KRIMINOLOGJIA, Tiranë 2005, fq.181 86 Po aty, fq. 182 87 Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of crime and Abuse of Power (Deklarata e Pari-meve Themelore të Drejtësisë në Lidhje me Viktimat e Krimit dhe të Viktimave të Shpërdorimit të Pushte-tit), rekomanduar për miratim nga Kongresi i Shtatë i Kombeve të Bashkuara për parandalimin e krimit dhe trajtimin e keqbërësve, e mbajtur në Milano prej 26 gusht deri më 6 shtator 1985 dhe e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme me rezolutën e saj 40/34 të 29 nëntorit 1985. 88 Prof. Dr. Vesel Latifi, KRIMINALISTIKA, Prishtinë, 2004, fq. 173.


168

Ndër faktorët e rëndësishëm që ka të bëjë me çështjen e sigurisë në Ko-sovë identifikohet edhe bartja e kompetencave të plota në fushën e drejtësisë dhe të policisë. Ky faktor është tejet i rëndësishëm për zbulimin dhe luftimin e korrupsionit. Formimi i dy ministrive të reja, i Ministrisë së Punëve të Brendsh-me dhe i asaj të Drejtësisë do të ndikojë shumë pozitivisht në përmbushjen e standardit të dytë, fusha të cilat janë të lidhura drejtpërdrejt me sundimin e ligjit në vend. Madje, në mënyra të ndryshme, zbatimi i standardeve dhe krijimi i rre-thanave për zgjidhjen e statusit të Kosovës është e ndërlidhur me çështjen e si-gurisë. Sipas planeve të organeve ndërkombëtare dhe atyre vendore, parashihet që policia të jetë në duar të Ministrisë së Punëve të Brendshme nga shkurti i vi-tit 2006. Opinioni është deklaruar për formimin e ministrisë në fushën e drejtë-sisë dhe të policisë si zgjidhje dhe kontribut i theksuar në parandalimin, zbuli-min dhe luftimin e kriminalitetit e krimit të organizuar në veçanti.

Krahasuar me periudhën e mëparshme, sipas sondazhit89 të bërë, qyteta-rët janë deklaruar të pakënaqur me punën e policisë së UNMIK-ut: shqiptarët - 26 %, serbët - 31.1 % dhe të tjerët - 29.6 %, kurse në lidhje me punën e policisë së Kosovës, pakënaqësia e të intervistuarve është dukshëm më e vogël: shqipta-rët - 8.1 %, serbët - 17.0 %, ndërsa të tjerët - 18.5 %. Mund të thuhet se besimi në punën e policisë së UNMIK-ut dukshëm është në rënie, kurse në SHPK-në është në rritje, pikërisht për shkak të veprimtarive të kënaqshme apo të pakë-naqshme të këtyre dy policive në Kosovë. Kështu, me punën e SHPK-së nga respodentët shqiptarë mbi 37 % janë shumë të kënaqur, kurse me policinë e UMNIK-ut vetëm 10 %, ndërsa me punën e Trupave Mbrojtëse mbi 57 % e res-podentëve shqiptarë janë shprehur shumë të kënaqur, prej serbët afro 70% janë tejet të pakënaqur, si edhe në rastet e mëparshme. Duhet theksuar se sondazhi i muajve të fundit e ka identifikuar sigurinë publike dhe personale te serbët si njërin nga problemet e mëdha me të cilin ballafaqohet Kosova sot. Kjo përqin-dje arrin në 30.1 %, ndërsa vrasjet e pazgjidhura dhe korrupsioni dalin në afro 5% (Tab. A58/D5). Në pyetjen se a ka dhe në çfarë shkalle është i pranishëm krimi i organizuar në Kosovë, respodentët serbë kanë thënë se kjo dukuri është e pranishme në shkallë të lartë (83.5 %), shqiptarët - 25.5 %, ndërsa të tjerët - 25.0 %. Sipas respodentëve, korrupsioni në shërbimin e doganave është i prani-shëm kështu: serbët - 50.5 %, shqiptarët - 18.1 %, ndërsa të tjerët - 21.3 %, ko-rrupsioni në gjykata me 16.8 %, ndërsa në shkallë të mesme, afro 28 %, korrup-sioni është i pranishëm në administratën lokale. Në zbulimin dhe luftimin e kri-mit, njëri ndër faktorët e rëndësishëm është edhe bashkëpunimi i popullatës me policinë. Policia e UNMIK-ut dhe e SHPK-së publikisht janë ankuar se populla-ta pak ose fare nuk bashkëpunon me zbulimin e krimeve. Sondazhi i respoden-tëve, në tremujorin e tretë të vitit 2005 ka rezultuar se ky bashkëpunim është i

89 Hulumtimi i UNDP, USAID, Instituti për Hulumtime Zhvillimore “Riinvest”, Prishtinë, 2005.


169

mirë për respodentët shqiptarë - mbi 57 %, serbët - 16 %, të tjerët - afro 60 %, ndërsa për 21.3 % të shqiptarëve, 26.2 % të serbëve dhe 11.1 % të tjerëve ky bashkëpunim është i pamjaftueshëm. Krahasuar me sondazhet e periudhave të mëparshme, bashkëpunimi i popullatës me policinë është në rritje, kurëse zbuli-mi i krimeve është në rënie.

Gjendja e sigurisë në vend, jo vetëm që ka ndikim të theksuar në zbuli-min dhe luftimin e krimit në përgjithësi e të korrupsionit në veçanti, por mund të ketë, nëse siguria është e pavolitshme ose jostabile, ndikim vendimtar edhe në mosefektivitetin e zbulimit dhe të luftimit të dukurive negative. Krahasuar me një vit më parë, situata e sigurisë, sipas respodentëve, tash është përmirë-suar: shqiptarët-53.3%, serbët - 1.9 %, të tjerët - 49.1 %, ndërsa që situata ka mbetur e njëjtë mendojnë mbi 40 % të shqiptarëve, mbi 62 % të serbëve dhe afro 42 % e të tjerëve. Të ngjashëm janë edhe treguesit e sondazhit që flasin për situatën e sigurisë në mjedisin e të intervistuarve. Mbështetur në shkallën e lartë të vlerësimit, se gjendja e sigurisë është përkeqësuar ose ka mbetur e njëjtë si para një viti, kjo mund të merret si rrethanë e gjendjes jo të kënaqshme të sigu-risë në përgjithësi e të asaj personale në veçanti. (Tab.C2/D5). Nëse rezultateve të sondazhit i shtohet edhe ajo se afro 20 % të shqiptarëve të intervistuar dhe 37.4 % të serbëve ndjehen pak të sigurt nga krimi dhe dhuna kur gjenden vetëm në shtëpi, ose se 27.5 % të shqiptarëve, 29.1 të serbëve dhe 11.1 % të tjerëve ndjehen pak të sigurt nga krimi dhe dhuna kur gjenden në rrugë, atëherë nuk mund të thuhet se gjendja e sigurisë publike dhe personale është e mirë. Me këtë mund të mbështetet edhe vlerësimi se organet e sigurisë dhe të drejtësisë nuk e kanë kryer punën në shkallën e duhur që qytetarëve t’u garantohet siguria.

3.

Parashikimi në dispozitat penale të krimeve të ndryshme që mund të klasifikohen në termin “korrupsion” janë edhe një masë e mirë parandaluese për kryerjen e krimeve të tilla. Ligji dhe dënimi penal luajnë rol të rëndësishëm pa-randalues, jo vetëm te subjekti konkret, por edhe te të tretët që bëhen bartës të gjendjeve të tilla.

Me korrupsion kuptohet çdo formë e keqpërdorimit të pushtetit për dobi personale ose kolektive, qoftë në sektorin publik apo privat. Korrupsioni kemi nëse me qëllim shkelet parimi i paanshmërisë me rastin e vendimit më qëllim të përvetësimit të ndonjë të mire (favori). Përvetësimi i favoreve, respektivisht përfitimi i dobive personale për atë që i merr vendimet e njëanshme, mund të ketë forma të ndryshme. E zakonshme është që me korrupsion të kuptohet për-vetësimi i parave (kjo formë e korrupsionit më së shpeshti emërtohet si ryshfet),


170

ndonëse dobia personale mund t’i nënkuptojë edhe dhuratat e shtrenjta ose ndo-një kundërshërbim (kundërfavor). Stolitë e çmueshme për bashkëshorten e atij që ka qenë i njëanshëm ose paga e lartë e vendit të punës (me obligime të vogla të punës) për djalin e tij gjithsesi janë formë e korrupsionit. Në të gjithë kapitujt e kodit penal ku flitet për krimet në detyrë apo kundër autoritetit të shtetit, zënë vend mjaft vepra penale, që në një mënyrë a në një tjetër, lidhen me ushtrimin e detyrës jo në përputhje me ligjin, në shtrembërimin e tij bërë si për të krijuar fa-vore apo përfitime nga më të ndryshmet, ashtu edhe që të vijnë të ardhura të tilla papritmas. Krime të tilla janë: “vjedhja duke e shpërdorur detyrën”; “kon-trabanda nga punonjësit e doganave’; “moskryerja e detyrave nga organet tati-more”; “propozimet për shpërblime që i bëhen punonjësit që e kryen një detyrë shtetërore”; “dhënia e shpërblimeve”; “kërkimi dhe marrja e mitës”; “marrja e shpërblimit nga gjykatësi a prokurori”; “dhënia e shpërblimeve dhe premtime-ve” etj.90

Në disa vende të Europës shënjestra kryesore e despotizmit kriminal akoma mbetet forma tradicionale e keqpërdorimit të detyrës publike zyrtare (p.sh. dhënia e ryshfetit ose përpjekja për t’iu dhënë ryshfet personave që kanë poste publike ose zyrtare në nivelet vendore, rajonale ose kombëtare, duke i përfshirë kohëve të fundit edhe zyrtarët e huaj).

4.

Shumë vende, veçanërisht në Europën Juglindore, kanë miratuar ligje kun-dër korrupsionit të cilat i lehtësojnë ekonomitë e reja të tregut që po zhvillohen duke e eliminuar kështu konkurrencën e pandershme ekonomike në nivelet kombëtare ose ndërkombëtare të tregtisë. Po ashtu, duke i pranuar rrënjët socia-liste dhe periudhën e egër të tranzicionit të rritjes së krimit dhe të ardhurave të ulëta kombëtare, po bëhen përpjekje legjislative për të siguruar ndershmëri edhe në shërbimet e nevojshme sociale. Programi Kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar në Europën Juglindore nga Këshilli i Europës, përveç tjerash, reko-mandon:91

a. Legjislacionin specifik kundër korrupsionit: Qëllimi i miratimit të ligje-ve të veçanta kundër korrupsionit është që të rritet ndërgjegjja politike dhe publike në luftën kundër korrupsionit. Këto ligje të veçanta përkufi-zojnë sjellje të cilat janë subjekt i ndalimit të korrupsionit dhe të fushave shoqërore që janë tejet të ndjeshme ndaj korrupsionit. Një nga tiparet më

90 Arben RAKIPI, KORRUPSIONI DHE EVAZIONI FISKAL, Tiranë, 2003, fq. 37-38. 91 Instrumentet ligjore të Këshillit të Evropës dhe tekste të tjera bazë lidhje me antikorrupsionin, 2002.


171

të zakonshme të këtij lloj legjislacioni është ai që kryesisht parashikon: përgjegjësi dhe detyrime prej personave zyrtarë për t’i deklaruar të ar-dhurat dhe pasuritë e tyre; ndalimi i konfliktit të interesave; parandalimi i çdo lloj mundësie korrupsioni në procesin e prokurimit në qeveri; san-ksionet e veçanta administrative dhe metodat hetimore janë përgjithë-sisht të njohura nëpërmjet këtyre ligjeve, ndërsa në disa raste policia speciale dhe organet e tjera kundër korrupsionit ose komisionet parla-mentare krijohen me qëllim që ta monitorojnë veprimtarinë e organeve të zbatimit të ligjit dhe veprimtarinë gjyqësore si dhe për të propozuar strategji të reja të parandalimit.

b. Mjetet e veçanta hetimore: është një situatë e përgjithshme në ligjin pro-cedural të Europës kontinentale që autoritetet hetimore, pasi të kenë fi-lluar procedura penale formale kundër një të pandehuri, kanë të drejtë t’i përgjojnë komunikimet, t’i kontrollojnë banesat, lokalet dhe personat, si dhe t’i konfiskojnë provat e nevojshme dhe të ardhurat nga krimi, nëse autoritetet gjyqësore (në fund të gjykimit) vendosin kështu; në situata urgjente, aktivitete të tilla (disa prej tyre) mund të kryhen gjatë fazës para-hetimore, me miratime të një autoriteti hetimor ose gjyqësor. Njëra nga konventat europiane92 e lehtëson bashkëpunimin ndërkombëtar dhe ndihmën reciproke në hetimin dhe zbulimin e krimit, si dhe në sekuestri-min dhe konfiskimin e të ardhurave nga ky krim. Konventa synon t’u ndihmojë vendet të arrijnë një shkallë efikasiteti edhe në kushte të mun-gesës së harmonisë së plotë ligjore. Palët angazhohen në veçanti që ta penalizojnë pastrimin e të ardhurave nga krimi dhe t’i konfiskojnë mje-tet dhe të ardhurat (ose pronën - vlera e së cilës korrespondon me këto të ardhura).

c. Për qëllime të bashkëpunimit ndërkombëtar, kjo konventë parashikon: forma të ndryshme hetimore (për shembull, ndihmë në grumbullimin e provave, dhënie të informacionit një vendi tjetër pa pasur kërkesë nga ky vend, zbatimi i teknikave të përbashkëta hetimore, heqja e sekretit bankar etj.); ngrirja e llogarive bankare, sekuestrimi i mallit për ta para-ndaluar transferimin e tij; masa për t’i konfiskuar të ardhurat e siguruara nëpërmjet krimit - zbatimi në një vend i një kërkese konfiskimi të bërë nga një vend tjetër, fillimi në një vend i procedurave që shpien në kon-fiskim në bazë të një kërkese të një vendi tjetër etj. Megjithatë, ndonjë-herë, masat dhe metodat e tilla nuk janë shumë efikase kur hetuesit për-ballen me aktivitete terroriste, krim të organizuar ose korrupsion të gjerë. Duhet theksuar se Konventa e Organizatës së Kombeve të Bash-

92 Konventa (e Këshillit të Evropës) mbi pastrimin, zbulimin, sekuestrimin dhe konfiskimin e të ardhurave nga krimi, ka hyrë në fuqi më 1 shtator 1993.


172

kuara Kundër Korrupsionit 93 ekskluzivisht parasheh se të gjitha shtetet janë të detyruara ta parandalojnë korrupsionin dhe domosdoshmërinë e bashkëpunimit të ndërsjellë. Në njërën nga dispozitat e kësaj konvente përkufizohen kuptimet e disa termave, si: “punonjës shtetëror” (çdo per-son që ka mandat ligjvënës, ekzekutiv, administrativ ose gjyqësor në ndonjë shtet, i cili ka qenë i emëruar ose i zgjedhur në kohë të caktuar ose të pacaktuar, i paguar ose pa pagesë, pavarësisht nga niveli hierar-kik; çdo person tjetër që kryen funksion publik, përfshirë këtu edhe or-ganin shtetëror ose organizatën publike ose atë që e ofrojnë shërbime publike, ashtu siç definohen këto terma në të drejtën nacionale dhe çdo person tjetër i definuar si “punëtor shtetëror” në të drejtën nacionale të ndonjë shteti.), “punonjës i huaj shtetëror” (çdo person i cili ka mandat ligjor, ekzekutiv, administrativ ose gjyqësor të ndonjë shteti të huaj, që e ka emëruar ose zgjedhur dhe çdo person që ushtron funksion publik për ndonjë vend të huaj, përfshirë këtu edhe organin shtetëror ose organiza-tën publike), “funksionari i organizatës ndërkombëtare publike” (fun-ksionar ndërkombëtar ose çdo person i autorizuar nga organizata e këti-llë për të vepruar në emër të saj), “të ardhurat nga krimi” (çdo pasuri që e ka prejardhjen e drejtpërdrejtë ose të tërthortë nga ndonjë vepër ose që është fituar me kryerjen e drejtpërdrejtë ose të tërthortë të këtij krimi), “konfiskimi” (marrja e përhershme e fitimit në bazë të vendimit të gjy-katës ose nga organi tjetër kompetent etj.), “dërgesat e kontrolluara” (metodë që mundëson daljen nga territori, kalimin nëpër territor ose hyr-je në territor të një apo më shumë shteteve, në mënyrë të palejuar ose të dyshuar, por nën kontrollin e organeve kompetente të këtyre shteteve, me qëllim të zbatimit të hetimeve për ndonjë vepër, si dhe për identifiki-min e personit të inkuadruar në kryerjen e tyre etj.).

d. Krijimi i mekanizmit të antikorrupsionit: si pasojë e rritjes së ndërgje-gjësimit ndaj korrupsionit, shumë vende kanë zhvilluar ose janë akoma në fazën e zhvillimit, të autoriteteve të veçanta të antikorrupsionit dhe programeve të veçanta me qëllim që ta përforcojnë, ta parandalojnë dhe ta koordinojnë luftën kundër korrupsionit, duke e përfshirë edhe bashkë-punimin ndërkombëtar kundër korrupsionit. Njësitë e specializuara janë pjesë e reformës legjislative dhe institucionale të cilat kanë si qëllim zbatimin e detyrave/masave të tilla sipas iniciativave të antikorrupsionit që janë marrë nga çdo autoritet qeveritar. Formimi i njësive të

93 Mihajlo MANEVSKI, KORUPCIJATA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA, Preventivni i kazneni merki za spre~uvawe, Skopje, 2005, fq. 21. Konventa e Kombeve të Bashkuara Kundër Korrupsionit u miratua më 09.12.2003. në Meridë - Meksikë, në konferencën e mbajtur prej 09-12.12.2003 dhe me pjesëmarrjen e 120 shteteve.


173

specializuara është zbatuar në institucione të ndryshme, por më tepër vi-het re në organet e zbatimit të ligjit, në organet e ndjekjes penale, në prokuroritë publike, në ministrinë e financave etj. Detyra e tyre kryesore është të ndërmarrin procedura të veçanta, duke përdorë mjete të posaç-me në luftën dhe parandalimin e korrupsionit si një fenomen brenda fu-shës së veprimtarisë së tyre.

5.

Ne do të kemi sukses në luftën kundër korrupsionit vetëm nëse do të jemi të gatshëm të nxjerrim konkluzione të guximshme nga raste konkrete dhe t’i nxjerrim në pah të metat e institucioneve tona shtetërore. Duke theksuar se korrupsioni nuk është vetëm një çështje e brendshme e shteteve të veçanta që kanë probleme me korrupsion, por ai është pjesë e interesit ndërkombëtar, Dr. Gjonça,94 si detyra të përhershme të bashkëpunimit ndërkombëtar në sferën juri-dike i rekomandon:

- Afrimin e legjislacionit kombëtar me atë ndërkombëtar, sidomos me atë që e rregullon praninë e shtetit në ekonomi;

- Vazhdimin e procesit të aderimit, ratifikimit dhe nënshkrimit të instru-menteve ndërkombëtare në fushën penale;

- Zgjerimin dhe përmirësimin e bashkëpunimit gjyqësor me vendet e tjera nëpërmjet marrëveshjeve dy dhe shumëpalëshe;

- Krijimin e sistemit të rrjetit gjyqësor midis institucioneve shqiptare dhe të huaja në fushën e çështjeve juridike dhe penale;

- Bashkëpunimin në fushën e dorëzimit të kriminelëve dhe ekstradimit të tyre; - Bashkëpunimin në transferimin e ndjekjes penale në çështje penale; - Bashkëpunimin për transferimet e personave të dënuar; - Njohjen dhe aderimin në marrëveshjet dhe konventat ndërkombëtare që

i rregullojnë marrëdhëniet ndërkombëtare në këto fusha; - Bashkëpunimin ndërkombëtar në hetimet e krimeve financiare dhe të

pastrimit të parave, ku do të përfshihen bashkëpunimi përkatës i institu-cionalizuar ndërmjet partnerëve ndërkombëtarë dhe Policisë së Shtetit, policia gjyqësore, policia financiare, prokuroria, si dhe njësitë e shërbi-mit sekret etj.

- Lidhjen e marrëveshjeve bilaterale me shtete që kanë shkëmbime ekono-mike për t’i rregulluar marrëdhëniet në këtë fushë.

94 Prof.Dr.Luan GJONÇA, KORRUPSIONI (Veprat penale përbërëse, krimi i organizuar), Tiranë,2004, fq.297-298.


174

Bashkëpunimi në nivel lokal, rajonal dhe ndërkombëtar kundër korrup-sionit nuk mund të jetë i suksesshëm nëse nuk është i organizuar dhe i rregullu-ar në mënyrë unike në rrafshin nacional dhe ndërkombëtar. Lufta e suksesshme kundër korrupsionit, si edhe krimit të organizuar në përgjithësi, kërkon trajtim të gjithanshëm, vazhdimësi, qëndrueshmëri dhe fuqi në zbatimin e mbështetur në rregulla dhe përgjegjësi të njohura paraprake. Ndër elementet më themelore të luftës kundër korrupsionit mund të veçohen:

- Përcaktimi dhe vendosja e paluhatshme e udhëheqjes politike të vendit dhe e të gjithë organeve të tyre kundër korrupsionit;

- Organizimi dhe bashkëpunimi institucional në nivel lokal, rajonal dhe ndërkombëtar kundër korrupsionit;

- Sigurimi i dhënies së përgjegjësisë të të gjithë atyre që punojnë në admi-nistratën shtetërore, në qeveri a parti, por që implikohen në korrupsion;

- Reformimi i policisë dhe gjyqësisë në drejtim të organizimit të organeve të specializuara për luftimin e krimit të organizuar e, në veçanti, të ko-rrupsionit etj. Me këtë rast duhet theksuar edhe rolin e mediave dhe të organizatave jo-

qeveritare në luftën kundër korrupsionit. Dy mekanizma institucionalë janë thelbësorë në ndihmën që e japin për ta luftuar korrupsionin në demokracitë e reja: një media e fuqishme, agresive dhe e pavarur dhe një shoqëri civile e gjallë dhe e zhvilluar me organizata joqeveritare dhe grupe të interesit publik. Një pje-së e madhe e kësaj audience përbëhet nga prokurorë dhe avokatë të cilët e dinë se korrupsioni shpesh nuk ndiqet dhe nuk mund të ndiqet penalisht. Ndonjëherë edhe vetë zyrtarët që merren me zbatimin e detyrueshëm të ligjit janë të korrup-tuar. Në një shoqëri civile duhet të ketë një mënyrë tjetër për ta diskutuar dhe për ta trajtuar korrupsionin, theksojnë disa autorë.95 Korrupsioni i lidhur, për shembull, në tenderë, mund të zbulohet dhe të pengohet me aksionet e ndrysh-me të mediave. Tenderi i hapur është procedura e preferuar për kontrata në sek-torin publik. Tenderi përzgjedhës, në të cilin firmat e parazgjedhura ftohen të ofrojnë oferta, mund të lejohet nga organi përkatës në rrethana të veçanta – kur produkti është tepër i specializuar dhe kompleks ose në raste kur ka një numër të kufizuar furnizimesh të mallrave ose shërbimeve të caktuara. Tenderi me një firmë, ku një firmë e vetme ftohet të paraqesë ofertë pa bërë më parë njoftim publik, mund të lejohet nga banka në raste të jashtëzakonshme – për shembull, në rastin e një zgjerimi të një kontrate ekzistuese ose kur një produkt mund të furnizohet vetëm nga një furnizues i vetëm për shkak të aftësive ose të drejtave ekskluzive.

95 Sharles Lervis, Roli i medias dhe i organizatave joqeveritare në luftën kundër korrupsionit, “Korrupsion & demokraci”, Tiranë, 1994, fq.181.


175

6.

Pasojat e korrupsionit, respektivisht efektet ekonomike dhe sociale të tij, janë test serioz për çdo shoqëri. Pesha e pasojave të korrupsionit në ndonjë sho-qëri konkrete varet nga shumë faktorë. Madje, pasojat e korrupsionit varen edhe nga lloji i korrupsionit që dominon në shtetin përkatës. Korrupsioni prodhon varfëri dhe rënie të përgjithshme ekonomike të shoqëruar me pakënaqësi shoqë-rore ndaj reformave për zhvillimet demokratike. Ai sjell uljen e efektivitetit të funksionimit të pushtetit shtetëror dhe minimizimin e besimit të qytetarëve në organet e shërbimit publik shtetëror.96 Problemet e luftimit dhe të zbulimit të korrupsionit janë shumë të ndërlikuara dhe të shkaktuara nga faktorë të ndry-shëm politikë, juridikë, ekonomikë dhe, në përgjithësi, shoqërorë. Zgjidhja dhe tejkalimi i problemeve të paraqitura si pengesë në zbulimin dhe luftimin e kri-mit të organizuar e korrupsionit në veçanti arrihet me trajtim kompleks shtetëror dhe shoqëror duke e përfshirë:

- Analizën e gjendjes ekzistuese të kësaj dukurie; - Detyrimet e veprimtarisë politike dhe synimet e përgjithshme në këtë fushë; - Masat specifike kundër krimit të organizuar dhe, në veçanti, korrupsionit; - Formimi i institucioneve të specializuara të antikorrupsionit; - Bashkëpunimi i plotë i organeve të zbulimit, hetimit dhe të gjykimit; - Rregullimi legjislativ i autorizimeve të posaçme të organeve dhe organi-

zatave të caktuara në zbulimin dhe luftimin e korrupsionit; - Zbatimi i efektshëm i ligjit dhe masave në kontrollin e institucioneve; - Parandalimi i programuar sistemor i korrupsionit; - Qeverisja e mirë, administrimi dhe ligjshmëria e plotë në kryerjen e

funksionit të organeve të drejtësisë, policisë, doganave, inspektimeve dhe organeve qeveritare të komunave;

- Qasja shkencore e profesionale ndaj zbulimit dhe luftimit të korrupsio-nit, edukimi i opinionit dhe mobilizimi i mediave në parandalimin dhe luftimin e krimit të organizuar dhe, në veçanti, korrupsionit.

96 Prof. Dr. Luan GJONÇA, KORRUPSIONI (Veprat penale përbërëse, krimi i organizuar), Tiranë, 2004, fq. 301.


176


177

Prof. Dr. Vllado Kambovski Fakulteti Juridik, Universiteti “Shën Qirili dhe Metodi”, Shkup

KORNIZA NDËRKOMBËTARE JURIDIKE E LUFTËS KUNDËR KORRUPSIONIT

Hyrje

Me risitë në Kodin Penal (KP) dhe Ligjin për Procedurë Penale (LPP) të vitit 2004, legjislacioni penal i Maqedonisë (material dhe procedural) prakti-kisht është harmonizuar me konventat ndërkombëtare nga sfera e mbrojtjes pe-nalo-juridike nga korrupsioni. Se këtij intervenimi doemos duhet t’i ndërlidhet edhe praktika e parandalimit efikas, zbulimit dhe ndjekjes së korrupsionit, tre-gojnë vlerësimet nga UE dhe institucionet e tjera: në Republikën e Maqedonisë është shprehur në mënyrë permanente infektimi i shkallës së lartë me të gjitha llojet e korrupsionit - prej atij "sistematik”, deri te ai “rrugor”, ndërsa institucio-net e sistemit, para së gjithash organet e zbulimit dhe gjyqësia, nuk kanë kapaci-tet të mjaftueshëm që në mënyrë efikase ta pengojnë këtë dukuri!

Analiza e kornizës ndërkombëtare juridike për pengimin e korrupsionit, e përmbajtur në elaborimin e mëtejshëm, ka për qëllim ta demantojë besimin iluzionist se me miratimin e zgjidhjeve të reja ligjore edhe vërejtjet e këtilla të arsyeshme janë bërë të pabaza. Përkundrazi, është e pakontestueshme se për strategji bashkëkohore të pengimit të korrupsionit janë të rëndësishme disa pos-tulate bazike. Së pari, bëhet fjalë për aktivitet kompleks, preventiv dhe represiv, ndërkombëtar dhe nacional, që realizohet në më shumë rrafshe: legjislativ, insti-tucional, si dhe në fushën e zbatimit të së drejtës. E dyta, zbatimi i normave pe-nalo-juridike (materiale dhe procedurale) supozon një sistem të zhvilluar juri-dik, gjegjësisht akte të tjera ndaj të cilave ndalesat penalo-juridike do të mund ta realizonin funksionin e tyre ultima ratio. Dhe, e treta, koncepti juridik kundër korrupsionit supozon orientim kundërkorrupsional të të gjitha faktorëve në sho-qëri, para së gjithash të atij politik, që janë të thirrur dhe të detyruar të krijojnë një ambient të shtetit demokratik të së drejtës, gjegjësisht të krijojnë kushte për zbatimin e instrumenteve juridike në luftën kundër korrupsionit.

1. Tejkalimi i fazës “retorike”


178

Aktiviteti ndërkombëtar drejt pengimit të korrupsionit dhe krimit të or-ganizuar është intensifikuar decenieve të fundit si rezultat i kërkesës së tmerrshme të masave dhe instrumenteve "kompensuese" të cilat duhet ta kom-pensojnë dobësinë gjithnjë më të madhe të shteteve nacionale që t’i kontrollojnë këto dukuri të shkaktuara nga natyra dhe inkuadrimi sa më i shprehur dhe "sim-biotik" i tyre në politikë dhe në institucionet politike, në administratë publike, ekonomi, media dhe në sistemin e drejtësisë penale. Pranohet se heshtja e deri-tanishme dhe trajtimi "simpoziumor" dhe retorik i kësaj teme në më tepër shtete, lënia anësh e kësaj teme nga aspekti elementar kërkimor-shkencor, si dhe parashikimi formal i ndalesave penale dhe i ndalesave të tjera, nuk ishte kurrgjë tjetër, përveç një qasje spekulative, larg nga rrafshi i përgjigjes përkatë-se dhe serioze.

Drejtimet themelore të aktivitetit ndërkombëtar ndaj shpirtit të riafirmu-ar të solidaritetit në luftën kundër të keqes së përbashkët janë: harmonizimi i le-gjislacioneve me pranimin e qasjeve të njëjta (definimi i korrupsionit dhe i lar-jes së parave, masat hetuese speciale etj.); pranimi i instrumenteve efikase ndër-kombëtare të bashkëpunimit reciprok në shkatërrimin e korrupsionit dhe "rrjeti" ndërkombëtar i institucioneve të drejtësisë penale (Interpoli, Europoli, rrjeti po-licor, rrjeti i prokurorisë publike dhe i gjyqësisë).

Aktivitetet e këtilla, të zhvilluara në suaza të OKB-së, KE-së, UE-së dhe organizatave të tjera ndërkombëtare dhe regjionale, duke miratuar konventa të shumta në fushën penalo-juridike, fituan në intensitet veçanërisht pas miratimit të konventës së OKB për krimin e organizuar transnacional (Konventa e Paler-mos) të vitit 2000, e cila e vendosi kornizën ndërkombëtare për harmonizimin e legjislacioneve penale në disa drejtime: e para, në inkriminimin si vepra penale të pjesëmarrjes në grupe të organizuar kriminale, larjes së parave, korrupsionit dhe obstruksionit të drejtësisë; e dyta, në pranimin e instrumenteve unike të bashkëpunimit reciprok në zbulimin dhe ndjekjen e kryerësve të veprave (eks-tradimi dhe forma tjera); e treta, zbatimi i masave të ndjekjes, ngrirjes dhe kon-fiskimit të të ardhurave që janë rezultat i kriminalitetit; e katërta, në zbatimin e programeve të mbrojtjes së dëshmitarëve dhe, e pesta, në zbatimin e masave të parandalimit.

2. Korrupsioni: kuptimi dhe rëndësia

Një përkufizim i shkurtër i kuptimit të korrupsionit është: keqpërdorim i funksionit publik me qëllim të realizimit të përfitimit personal për vete ose për tjetër. Në kuptimin penalo-juridik, korrupsioni i përfshin veprat e pranimit të mitës (mita pasive), dhënia e mitës (mita aktive) dhe tregtia me ndikim, me që-llim të keqpërdorimit të autorizimeve publike të personit zyrtar përgjegjës dhe


179

personit që veprimtari të interesit publik, si dhe secili keqpërdorim i pozitës zyrtare të kryerësit me qëllim të realizimit të përfitimit personal!

Korrupsioni në mënyrë të shumanshme është i lidhur me krimin e orga-nizuar. Së pari, vetë korrupsioni si vepër konkrete e keqpërdorimit të pozitës së veçantë zyrtare ose e pozitës tjetër të kryerësve, mund të paraqesë formë të akti-vitetit kriminel të organizuar, që zakonisht hyn në kuptimin e "korrupsionit sis-temor" (rrjet korruptiv i personave zyrtarë)! Por, gjithashtu, krimi e organizuar i tipit "simbiotik", korrupsioni, është element i rëndësishëm, nëse jo edhe ven-dimtar i aktivitetit kriminel të organizuar (korruptimi i policëve në tregtinë me njerëz, tregtia me droga narkotike dhe aktivitete të tjera të organizuara me që-llim të mundësimit të tyre ose të mbrojtjes nga ndjekja e kryerësve të veprave)! Është e pakontestueshme edhe lidhshmëria e korrupsionit me krimin transnacio-nal të organizuar, i cili sipas definicionit e supozon ekzistimin e sistemit mbroj-tës që mund ta sigurojnë njerëz nga strukturat formale (administrata, policia, gjyqësia etj.). Në tregun ndërkombëtar korrupsioni bëhet një nga elementet e rendit të ri, që disa e quajnë "kauboj kapitalizëm" ose "kazino kapitalizëm", duke i eroduar rregullat themelore të ekonomisë së tregut të bazuar në konku-rrencë të shëndoshë, duke e shndërruar, për shembull, çështjen e ankandeve dhe tenderëve ndërkombëtare në çështje të korruptimit sa më të lartë të kontraktuar! Fenomen i ri në marrëdhëniet ndërkombëtare ekonomike dhe politike paraqet edhe "korrupsioni i qeverive" si mjet për miratimin e vendimeve të caktuara re-levante që janë në interes nacional, politik, ekonomik ose në ndonjë interes tje-tër ("korrupsion sistemor").

3. Korniza ndërkombëtare e pengimit të korrupsionit

Konceptimi i modelit ndërkombëtar juridik i sanksionimit të korrupsio-nit realizohet përmes më shumë aktiviteteve të koordinuara. Kështu, aktivitetet e OKB-së rezultuan me miratimin e disa rezolutave të Këshillit Ekonomik dhe Social (EKOSOK) dhe Asamblesë së Përgjithshme. Sidomos të rëndësishme janë: Rezoluta e EKOSOK-së nr.1995/14 e vitit 1995 për aksion kundër korrup-sionit, me një shtojcë në të cilën gjendet Doracaku i masave praktike për shka-tërrimin e korrupsionit; deklarata e OKB-së për korrupsionin dhe për aktet e korrupsionit në aktivitetet komerciale transnacionale e vitit 1996 dhe rezolutat e Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së nr. 50/223 dhe 51/59 të vitit 1996 për aktivitetet kundër korrupsionit, si dhe aneksi ndaj kësaj të fundit i cili e përm-ban Kodeksin e sjelljes së nëpunësve publikë me rekomandime për ndihmë kë-shillëdhënëse dhe teknike. Shkatërrimi i korrupsionit paraqet një prej preokupi-meve të përhershme në kongreset e fundit të OKB-së për shkatërrimin e krimit dhe veprimit ndaj delikuentëve: në Kongresin VIII të mbajtur na Havana në vi-


180

tin 1990 është miratuar rezolutë e posaçme për korrupsionin në organet shtetë-rore; në Kongresin IX të mbajtur na Kajro në vitin 1995 është miratuar plani i posaçëm për aksion kundër krimit të organizuar, përfshirë këtu edhe korrupsio-nin. Në suaza të Komisionit për Pengimin e Krimit dhe për Drejtësi Penale të OKB-së dhe Sektorit për Pengimin e Krimit dhe për Drejtësi Penale të këtij ko-misioni (Vjenë), është përgatitur një model i posaçëm i legjislacionit kundër ko-rrupsionit, i cili përmban rekomandime që kanë të bëjnë me një spektër të gjerë të masave preventive dhe represive. Modeli përmban edhe sugjerime për theme-limin e një trupi nacional kundër korrupsionit si dhe një listë të veprave penale për korrupsionin dhe veprat e tjera të përafërta.

Ky aktivitet i OKB-së është finalizuar në vitin 2003me miratimin e Konventës për Pengimin e Korrupsionit. Konventa e zgjeron fushën e zbatimit të ndalesave ndërkombëtare, duke e përfshirë sektorin publik dhe privat, si dhe korrupsionin në politikë (partitë politike dhe ushtrimin e pushtetit). Me qëllim të harmonizimit të legjislacioneve penale, Konventa parasheh detyrim për shte-tet nënshkruese që të inkriminojnë më tepër vepra: korrupsionin (korruptimin aktiv dhe pasiv), keqpërdorimin në dëm të pronësisë publike ose private nga ana e personave zyrtarë, tregtimin me ndikim dhe keqpërdorimin e funksioneve dhe pasurimin e paligjshëm! Korrupsioni definohet si ofertë ose pranim i çfarëdo qoftë përshtatshmërie të pamerituar për vete ose për ndonjë person tjetër fizik ose juridik! Në sektorin privat i tillë është inkriminimi i mashtrimit dhe korrup-timit, larja e parave, disponimi me sende të vjedhura, obstruksioni i drejtësisë, si dhe pjesëmarrja dhe orvatja për kryerje të veprave të tilla. Shtetet nënshkrue-se janë të detyruara të parashohin përgjegjësi penale për personat juridikë, ngrirje dhe konfiskim të pasurisë, mbrojtje të dëshmitarëve dhe bashkëpunëto-rëve të drejtësisë, mënjanim të konsekuencave nga veprat e korrupsionit dhe pastaj, kompensim, si dhe themelim të organeve të specializuara për luftë kun-dër korrupsionit. Sidomos i rëndësishëm është depërtimi që bëhet në sektorin privat, me krijimin e dispozitave të përgjegjësisë penale të personave juridikë, sanksionimi i keqpërdorimeve që e bëjnë kompanitë private dhe përcaktimi i masave penalo-juridike për pengimin e pasurimit të paligjshëm. Republika e Maqedonisë në vitin 2005 e ratifikoi këtë konventë, pasi paraprakisht me ndry-shimet në KP dhe LPP e adaptoi në shkallë të dukshme legjislacionin nacional me dispozitat e saj.

Gjithashtu në suaza të aktiviteteve intensive të KE-së janë miratuar edhe dy konventa: Konventa Penalo-juridike kundër korrupsionit e vitit 1999 dhe Konventa Civile-juridike kundër korrupsionit e vitit 1999. Sipas Konventës Pe-nalo-juridike kundër korrupsionit, lufta efektive kundër kësaj dukurie supozon përputhshmëri të rregullave nacionale, si dhe bashkëpunim efikas ndërmjet shteteve dhe institucioneve ndërkombëtare në nivel europian dhe më gjerë. Shkatërrimi i tij kërkon një qasje multidisiplinore: degë të ndryshme të së drej-


181

tës (kushtetuese, penale, administrative, civile), aksion politik dhe motivim të publikut! Korrupsioni definohet si veprim, siç është pranimi i mitës nga personi i cili ka ndonjë përgjegjësi në sektorin publik ose privat, me të cilin veprim ai i lëndon detyrimet që dalin nga pozita e tij si person zyrtar ose nëpunës i pavarur, me qëllim të përfitimit të çfarëdolloj përfitimesh të pamerituara për vete ose për tjetër! Shtetet detyrohen të ndërmarrin masa preventive dhe të promovojnë sjell-je etike, si dhe t’i inkriminojnë veprat e përmbajtura në aneksin e Konventës. Shtetet duhet të sigurojnë zbulim efikas, ndjekje dhe marrje të përfitimit nga ana e organeve të pavarura dhe autoritative, si dhe të bëjnë kufizimin e çfarëdo imuniteti nga hetimet ose ndjekjet për korrupsion. Shtetet po ashtu detyrohen që sistemin e administratës publike ta inkuadrojnë në luftën kundër korrupsionit, sidomos përmes miratimit të ligjit për sjelljen e nëpunësve publikë, pastaj dety-rë e shteteve që të bëjnë adaptimin e rregullave dhe praktikave të financimit të partive politike dhe të fushatave zgjedhore në drejtim të parandalimit të korrup-sionit. E drejta civile duhet të përmbajë rregulla për kompensim të posaçëm të viktimave në rast të ekzistimit të elementit të huaj. Me qëllim të mbikëqyrjes së Konventës, pranë Komitetit të Ministrave është formuar grup i posaçëm eksper-tësh (GRECO) i propozuar nga shtetet anëtare (më së shumti 15), por me pozi-të të pavarur. Secili shtet përgatit raporte speciale, ndërsa grupi ka të drejtë të kërkojë raporte plotësuese, të bëjë vizita dhe të përgatitë raport për Këshillin e Ministrave. Secili shtet duhet të përcaktojë organ qendror nacional i cili do të komunikojë dhe bashkëpunojë me GRECO-n. Konventa parasheh më shumë instrumente të bashkëpunimit efikas ndërkombëtar. Aneksi i saj përmban listë të veprave penale të cilat duhet të inkorporohen në legjislacionet nacionale.

Të tilla janë veprat e mitës në sektorin publik dhe privat, ndërmjetësimi i kundërligjshëm, larja e parave dhe vepra të tilla të përafërta. Shtetet duhet të parashohin edhe sanksione penale dhe administrative për personat juridikë në dobi të të cilëve është kryer vepra nga organi, anëtari i organit ose ndonjë përfa-qësues tjetër. Megjithatë kjo përgjegjësi nuk e përjashton përgjegjësinë penale të kryerësit! Secili shtet duhet të themelojë organe speciale për luftë kundër ko-rrupsionit në pajtim me parimet e veta kushtetuese dhe në pajtim me konceptin themelor të sistemit juridik, të cilat duhet të kenë pavarësi të domosdoshme në suazat e sistemit kushtetues të shtetit, me qëllim të kryerjes së funksionit të tyre të çliruar nga çfarëdo dhune e pabazë, sidomos nga partitë politike dhe adminis-trata shtetërore. Shteti po ashtu duhet të sigurojë trajnim përkatës të personelit dhe burime financiare për punën e tyre. Konventa parasheh edhe dispozita për mbrojtjen e bashkëpunëtorëve të drejtësisë të cilët ofrojnë informata dhe dësh-mitarë, si dhe masa procedurale për shprehje të lirë, mbrojtje jashtëgjyqësore dhe kompensim për bashkëpunëtorët e drejtësisë. Parashihen edhe autorizime speciale dhe teknika të hetimeve. Në pjesën e bashkëpunimit ndërkombëtar, Konventa e përmban qëndrimin se bëhet fjalë për vepra për të cilat lejohet eks-


182

tradimi, gjë që paraqet bazë për zhvillimin e sistemit të informimit reciprok për të dhënat e veprave të kryera, themelim të organit qendror të ngarkuar me zgje-dhjen e kërkesave për ekstradim, si dhe për informim reciprok dhe bashkëpu-nim direkt të organeve qendrore. Në vitin 2003 KE e miratoi Protokollin plotë-sues të Konventës penale për korrupsionin me të cilin parashihen vepra të ko-rruptimit të arbitrave dhe gjykatësve-porotë, të huaj dhe të vendit.

Masat dhe aktivitetet e KE-së gjenden edhe në dokumente të tjera: Prog-rami për Aksion Kundër Korrupsionit i vitit 1996 dhe Deklarata Përfundimtare e Samitit të Dytë të Këshillit të Europës e vitit 1997 që përmban plan për aksi-on, në të cilin një pikë i është kushtuar luftës kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. Komiteti i Ministrave e miratoi Rezolutën (97)24 për Njëzet pari-met udhëheqëse të luftës kundër korrupsionit në të cilat gjenden më tepër masa preventive, si dhe sanksionim i korrupsionit. Shkatërrimi i korrupsionit paraqet preokupim kryesor edhe për konferencat e rregullta të ministrave të Drejtësisë të shteteve anëtare të Këshillit të Europës: e 19-ta në Maltë, më 1994 dhe e 21-ta në Pragë, më 1997.

Sidomos janë të rëndësishme aktivitetet e OECD-së për shkatërrimin e korrupsionit në sferën e marrëdhënieve komerciale ndërkombëtare. Kështu në vi-tin 1994 është miratuar një rekomandim i posaçëm për shkatërrimin e korrupsio-nit në këto transaksione, ndërsa në vitin 1996 është miratuar edhe një rekoman-dim për mospranimin e shumave të paguara në formë të mitës, gjegjësisht pro-vizionit ndaj partnerëve të huaj si harxhim me qëllim të zvogëlimit të tatimit.

Institucionet financiare botërore janë ndër të parat që fillojnë me implemen-timin e përkushtuar të këtyre qëndrimeve të definuara të bashkësisë ndërkombëtare. FMN-ja, për shembull, në vitin 1997 për herë të parë e ndërpreu dhënien e huave për shtetet për të cilat dyshonte se ekziston korrupsion. Kështu ndodhi me rastin e programit për ndihmë Kenisë dhe huazimet e Kamboxhias. Luftë të ashpër kundër ekonomive të korruptuara paralajmëron edhe Banka Botërore!

4. Pengimi i korrupsionit në UE

Lufta kundër korrupsionit është ndër prioritetet më të larta të UE-së, sepse këtu bëhet fjalë për "formë të re" të kriminalitetit që i dëmton vetë meka-nizmat institucional mbrojtëse dhe i paralizon orvatjet për një vendosje anti-kri-minale të sistemit të drejtësisë dhe të punëve të brendshme! Për këtë shkak, pengimi i korrupsionit me Traktatin e Mastrihtit është ngritur në shkallë të inte-resit të përgjithshëm (neni 29). Përcaktimi për politikë konsistente kundër ko-rrupsionit është përfshirë në Programin aksionar për shkatërrimin e krimit të organizuar të vitit 1997, në Planin aksionar të Vjenës të vitit 1998 dhe Qëndrimet


183

programore të Samitit të Tamperesë të vitit 1999, të zhvilluara më vonë në Stra-tegjitë për shkatërrimin e krimit të organizuar të Këshillit të Europës të vitit 2000.

Për atë qëllim janë miratuar edhe dy konventa të tjera: Konventa për Mbrojtjen e Interesave Financiare të UE-së e vitit 1995 dhe Konventa për Shka-tërrimin e Korrupsionit që përfshin persona zyrtarë të UE-së dhe të shteteve anëtare e miratuar në vitin 1997. Konventa e dytë përmban ndalesa të cilat du-het të parashihen me legjislacionet nacionale dhe ato vlejnë jo vetëm për perso-nat zyrtarë të UE-së, por edhe për personat zyrtarë të shteteve anëtare, ashtu që secili shtet duhet ta përcaktojë në mënyrë ligjore këtë rreth! Sa u përket institu-cioneve të UE-së, si dhe bashkëpunimit me strukturat dhe organet shtetërore përkatëse të antikorrupsionit të shteteve anëtare, zbatimi i masave të antikorrup-sionit është caktuar si detyrë e Agjencisë Europiane për Pengimin e keqpërdori-meve Financiare (OLAF). Po ashtu, në aktivitetin e Komisionit hyn edhe përpa-rimi i implementimit të instrumenteve të tjera ndërkombëtare në shtetet anëtare.

Me qëllim të harmonizimit të legjislacioneve nga aspekti i korrupsionit në sektorin privat, në vitin 1998 Këshilli miratoi një akt ("aksion i përbashkët") në të cilin janë përfshirë përkufizimet themelore: të personit përgjegjës, si per-son i cili ka autorizime të veprojë në emër të personit juridik ose fizik në sekto-rin privat; të personit juridik dhe "të lëndimit të detyrës" si veprim në të cilin më së paku përfshihet sjellja jolojale që paraqet lëndim të statutit, si dhe lëndim të rregullave profesionale dhe të urdhëresave në suaza të veprimtarisë së perso-nit juridik! Korruptimi aktiv dhe pasiv duhet të inkriminohen së paku në atë masë e cila rezulton me prishje të konkurrencës në tregun e vetëm ose me dëme materiale për diçka tjetër që shprehet me përshtatshmëri të pamerituar ose me plotësim joadekuat të kontratës! Personat juridikë duhet të përgjigjen edhe për korrupsionin aktiv të kryer në favor të tyre, të kryer nga ana e cilitdo personi që e përfaqëson personin juridik, që ka autorizim të sjellë vendime ose të bëjë mbi-këqyrje mbi personin juridik! Personi juridik përgjigjet edhe kur kryerja e vep-rës në favor të personit juridik është mundësuar nga moskryerja e mbikëqyrjes së detyrueshme!

Numri i madh dhe llojllojshmëria e instrumenteve ndërkombëtare, si dhe instrumentet juridike të UE-së, sikur të jetë në kundërproporcion me rezultatet e arritura, të cilat vlerësohen se janë larg asaj që duhet të jenë, korrupsioni fiton dimensione endemike, duke e përfshirë sidomos sektorin financiar dhe transak-sionet ndërkombëtare të biznesit. Në shtetet anëtare aferat e korrupsionit janë gati përditshmëri, në të cilat nuk është i kursyer as Komisioni dhe organet e tje-ra të UE-së. Për këtë arsye, do të vij deri te revidimi i politikës së UE-së në këtë sferë, i cili është paralajmëruar që nga Komisioni, deri te Këshilli, Parlamenti dhe Komiteti Europian Ekonomik dhe Social i vitit 2003, në të cilin janë për-fshirë më tepër zotime për miratimin e një strategjie konsistente të bazuar në disa postulate, prej të cilave më të rëndësishme janë: shprehja e vullnetit të qar-


184

të politik në nivel më të lartë, vëzhgimi ndaj zbatimit të instrumenteve ekzistue-se kundër korrupsionit, bashkëngjitja e UE-së ndaj konventave të KE-së dhe mekanizmat e vëzhgimit të GRECO-s - Trupit për Vëzhgimin e Aktiviteteve Kundër Korrupsionit të KE-së, si dhe zhvillimi i instrumenteve për luftë kundër korrupsionit në sektorin privat.

Prioritetet e definuara me Strategji janë: harmonizim i legjislacioneve penale, si dhe përparim në bashkëpunimin drejt zbulimit, hetimit dhe ndjekjes së kryerësve të veprave, duke zbatuar teknika hetuese speciale, mbrojtje të vik-timave dhe të bashkëpunëtorëve të drejtësisë dhe zbatim të masave për gjetje e ngrirje, si dhe konfiskim të pasurisë së fituar nga kriminaliteti. Kujdes i veçantë i është kushtuar edhe zhvillimit të masave preventive me qëllim të shmangies së konfliktit të interesave dhe zbatimit të masave sistematike të kontrollit dhe mbi-këqyrjes, si dhe procedurave speciale në rast të furnizimeve publike, në rast të tenderëve dhe harxhimit të mjeteve buxhetore. Sa i përket pengimit të korrup-sionit në sektorin privat, është apostrofuar zhvillimi i mekanizmave vetërregu-llues dhe mbikëqyrës në asociacionet e ndryshme profesionale (avokatë, noterë, kontabilistë, revizorë etj.), si dhe janë miratuar rregullave të reja të kontabiliz-mit, revizionit, ligjeve dhe standardeve precize afariste në punën e kompanive private, sidomos në lidhje me garantimin e kushteve të lira dhe konkurrente të tregut dhe shkatërrimin e monopoleve! Strategjia konsistente përfshin edhe rre-gulla të reja për organizatat e ndryshme që gjenden ndërmjet sektorit publik dhe atij privat, siç janë partitë politike dhe sindikatat, që frymëzohen nga kërkesa për transparencë në financimin e tyre dhe në zgjedhjet brendapartiake.

5. Ashpërsimi i represionit penalo-juridik: prirje të reja

Në Republikën e Maqedonisë, sipas shembullit të më shumë shteteve në tranzicion, është miratuar legjislacion i posaçëm kundër korrupsionit (Ligji për Pengimin e Korrupsionit i vitit 2002) dhe janë bërë ndryshime përkatëse në vep-rat kundër detyrës zyrtare në KPM-së, me çka rregullimi i brendshëm është har-monizuar me detyrimet ndërkombëtare të shtetit. Risi e rëndësishme që përputhet me detyrimet e parapara në Konventën e Palermos dhe me konventat për pen-gimin e korrupsionit të KE-së është sidomos përcaktimi i përgjegjësisë penale për personat juridikë dhe sistemi i posaçëm i sanksioneve (neni 28-a-96-a) me Risitë e KPM-së të vitit 2004. Për veprën dhënia e mitës është paraparë përgjegjësi penale ndaj personave juridikë, ndërsa këtu është përfshirë edhe inkriminim i ri i fshehjes së prejardhjes së pasurisë të fituar joproporcionale (neni 359-a), i cili inkriminim drejtpërsëdrejti ndërlidhet me instrumentet preventive të përfshira në Ligjin për Pengimin e Korrupsionit (paraqitja e gjendjes së pasurisë).


185

Megjithatë me rregulloren ndërkombëtare janë hapur drejtime të reja, që kërkojnë shqyrtim dhe kontroll të mëtutjeshëm të legjislacionit të brendshëm. Sidomos i rëndësishëm është konfiskimi i pasurisë që është arritur në bazë të kriminalitetit, kjo si masë efikase penalo-juridike që ka për qëllim t’i demotivo-jë kryerësit e veprave korruptive, si dhe të mundësojë zbulimin dhe ndjekjen e tyre më efikase ("në gjurmë të fitimit kriminal"). Zbatimi i gjerë i kësaj mase në legjislacionet nacionale është stimuluar me tri konventat për pengimin e larjes së parave dhe krimit të organizuar: Konventa e Vjenës për tregtinë ilegale të drogave narkotike e vitit 1988; Konventa e Strasburgut për larjen e parave, gjur-mimin, ngrirjen dhe konfiskimin e të ardhurave nga krimi e vitit 1990 dhe Kon-venta e Palermos. Edhe Konventa Penale Kundër Korrupsionit në KE e vitit 1999 parasheh (në nenin 19) detyrim për shtetet për ndërmarrje të masave të ci-lat janë të domosdoshme që të mundësohet konfiskimi ose marrja e instrumen-teve dhe fitimit nga veprat e përcaktuara në bazë të kësaj konvente.

Konventa e Vjenës e definon konfiskimin ("sekuestrimin") si privim të përhershëm nga pronësia me vendim të gjykatës ose të organit tjetër kompetent, duke e definuar në të njëjtën kohë pronësinë si pasuri ose aktivë e cilitdo lloj, e personit fizik ose juridik, e luajtshme apo e paluajtshme, materiale ose jomateri-al, si dhe dokumente juridike dhe instrumente që dëshmojnë për të drejtën e pronësisë ose interesin e asaj pasurie ose aktive (neni1). Konventa e obligon konfiskimin e fitimit që e ka prejardhjen nga kryerja e ndonjë vepreje penale (e përcaktuar me Konventë) ose nga pronësia, vlera e së cilës përputhet me vlerën e fitimit të tillë, si dhe e drogave dhe substancave psikotropike ose e pajisjeve dhe mjeteve të tjera të përdorura ose të parapara për kryerjen e veprave të tilla. Konventa e Strasburgut i korrigjon këto dispozita relativisht joprecize, duke e përkufizuar konfiskimin si sanksion ose masë të shqiptuar nga gjykata për vep-rën e kryer pas zbatimit të procedurës, që përbëhet prej marrjes së pasurisë; kuptimi i "fitimit" (nga vepra penale) e nënkupton secilin përfitim pasuror nga vepra penale, që mund t’i përkasë secilës pasuri, ndërsa kuptimi i pasurisë defi-nohet si pasuri e çfarëdo lloji, e luajtshme apo e paluajtshme, si dhe akte juridi-ke që dëshmojnë për bartësin ose të drejtën mbi pasurinë. Me të definohet edhe kuptimi "i mjetit" (instrumentit) si objekt i përdorur ose me qëllim që të përdo-ret në çfarëdo mënyre, tërësisht ose pjesërisht, për kryerjen e një ose më tepër veprave penale (neni 1). Konventa i detyron shtetet të miratojnë masa ligjdhë-nëse dhe masa të tjera të duhura për të mundësuar konfiskimin e mjeteve (ins-trumenteve) dhe të fitimit (nga veprat penale) ose të pasurisë, vlera e së cilës përputhet me fitimet e tilla (neni 2). Konventa e Palermos e definon pasurinë si mjet të çfarëdo lloji, lëndore ose jolëndore, të luajtshme ose të paluajtshme, të prekshme ose të paprekshme, duke i përfshirë edhe dokumentet publike dhe ins-trumentet për pronësinë ose interesin mbi atë pasuri. Kuptimi i fitimit nga krimi nënkupton cilëndo pasuri që del ose që është siguruar në mënyrë të drejt-


186

përdrejtë ose indirekte nga kryerja e veprës penale. Konfiskimi do të thotë marrja e përhershme e pronës sipas urdhrit të gjykatës ose organit tjetër kompetent (neni 2). Duke bërë një hap përpara në drejtim të rritjes së detyrimeve të shteteve ndaj masave të konfiskimit, Konventa parasheh detyrimin e zbatimit të konfiskimit ndaj fitimit nga krimi i cili është transformuar, pjesërisht ose tërësisht, në lloj tjetër të pronës, ashtu që ndaj kësaj prone do të zbatohet kjo masë; nëse fitimet nga krimi janë të përziera me pronë të fituar nga burime legale, ajo pronë do të konfiskohet deri në atë masë të përcaktuar të fitimit të përzier (neni 12).

Me Konventën e Palermos në fakt është rrumbullakuar koncepti i kon-fiskimit i cili zbatohet ndaj: e para, fitimit nga krimi ose pronës së vlerës e së cilës korrespondon me këto fitime, pronës tjetër në të cilën krimet janë transfor-muar ose shndërruar pjesërisht ose tërësisht, fitimeve nga krimi, si dhe pronës së fituar në mënyrë legale, në pjesën, gjegjësisht deri në vlerën sa janë përzier të ardhurat nga krimi me atë pronë; e dyta, pronësia, pajisjet dhe mjetet e tjera të përdorura ose që është dashur të përdoren për kryerjen e veprës penale.

Me masën e konfiskimit i lidhur është ngushtë edhe zbatimi i masave të përkohshme të identifikimit, ngrirja dhe sekuestrimit i përkohshëm i pronës në procedurë gjyqësore ose në procedurë tjetër! Fitimet nga krimi, përfshirë këtu edhe rrjedhat bankare dhe financiare, si dhe biznesi legal, mund të transformo-hen ose shndërrohen shumë shpejt në pronësi legale dhe kështu të fshihen gjur-mët e tyre. Prandaj janë të nevojshme masa me të cilat do të ndërpritet ky trans-formim në momentin që do të dyshohet se bëhet fjalë për fitime nga krimi. Në këtë drejtim, Konventa e Vjenës e parasheh kuptimin "ngrirje" ose "marrje", që paraqet ndalesë të përkohshme të transferimit, konversionit, disponimit ose lë-vizjes së pasurisë ose kontroll a mbikëqyrje të përkohshme mbi pasurinë në bazë të urdhrit të gjykatës ose organit tjetër kompetent (neni 1). Konventa para-sheh detyrimin për miratimin e nevojshëm që organet kompetente shtetërore të mund ta identifikojnë, zbulojnë, ngrijnë ose sekuestrojnë fitimin, pronën ose mjetet e veprës me qëllim të konfiskimit përfundimtar (neni 5). Dispozita të ngjashme përmbajnë edhe Konventa e Strasburgut (neni 3) dhe Konventa e Pa-lermos (neni 12).

Kjo qasje ekstensive ndaj konfiskimit dhe ngrirjes ose sekuestrimit të përkohshëm nënkupton edhe rreth të gjerë të subjekteve të cilëve u kushtohen këto masa! Siç del nga diksioni i dispozitave të konventave ndërkombëtare, këto masa kanë të bëjnë me statusin e pronës së fituar nga krimi ose me mjetet për kryerjen e veprës, pra jo me statusin e personit që është identifikuar si krye-rës i veprës! Në të gjitha dispozitat e lartpërmendura është lënë e hapur pyetja: prej kujt merren këto fitime që janë rezultat i krimit?. Kjo pyetje, si dhe pyetja se në çfarë procedure merren këto fitime, është lënë të rregullohet me legjisla-cionet nacionale. Por, kuptimi i këtyre dispozitave, që janë shprehje e parimit juridik "prej jo të drejtës nuk mundet të dalë e drejtë", çon në konkluzion se


187

konfiskimi nuk është i konceptuar vetëm si dënim ose sanksion tjetër që i shqip-tohet kryerësit të veprës, por është masë e gjithanshme në të cilën duhet të për-fshihet çdo fitim nga krimi, pa marrë parasysh se a është i njohur kryerësi i vep-rës ose jo. Konfiskimi është i konceptuar si masë e përgjithshme penalo-juridi-ke, e lidhur për faktin e kryerjes paraprake të veprës penale, për të cilin duhet të ekzistojnë kushte të rregulluara me ligj për zbatimin e tij edhe kur nuk mund të ngrihet procedurë penale kundër ndonjë personi për shkak se nuk mund të për-caktohet identiteti i kryerësit, ose nëse ekzistojnë pengesa faktike ose juridike për ndjekjen e tij (kryerësi ka vdekur, vepra është vjetruar etj.). Po ashtu kjo zgjidhje duhet të vlejë edhe për cilindo person tjetër të cilit fitimi i është bartur pa kompensim nga krimi, që korrespondon me vlerën e tij. Personat e tretë eventualisht mund të mbrohen nga përndjekja për veprën larje e parave nëse te ata nuk ekziston pakujdesi në lidhje me faktin se bëhet fjalë për përfitim nga krimi, ndërsa nga konfiskimi mund të mbrohen vetëm nëse janë sjellë bona fide! Konventa e Palermos në këtë drejtim përmban dispozitë eksplicite (neni 12), sipas së cilës masat e konfiskimit dhe sekuestrimit nuk duhet t’i prejudikoj-në të drejtat e personave të tretë të ndershëm!

Konventa e Palermos (në nenin 13) parasheh kushte të përpunuara mirë për çështjen se si veprohet në lidhje me kërkesën për ekzekutimin e vendimit për konfiskim nga shteti tjetër që ndryshe mund të rregullohet me rregullore bi-laterale, të cilat llogariten kushte bazë ndërkombëtare juridike të mjaftueshme për njohjen dhe ekzekutimin reciprok të vendimeve të huaja për konfiskim. Shteti i lutur merr masa për identifikimin, zbatimin dhe ngrirjen ose marrjen e përkohshme të përfitimeve nga krimi, pasuri, pajisje dhe gjëra të tjera të veprës për konfiskim eventual sipas kërkesës së shtetit që ka juridiksion ndaj veprave penale ose me qëllim të ekzekutimit të kërkesës për konfiskim. Për zbatimin e këtyre masave, si dhe për ekzekutimin e vendimit për konfiskim, mjafton plotë-simi i kushtit të inkriminimit të dyfishtë, gjegjësisht vepra për të cilën merren këto masa të paraqesë vepër penale edhe në shtetin e lutur. Edhe pse Konventa, si dy konventat e tjera, nuk e rregullon këtë çështje në mënyrë eksplicite, për ek-zekutimin e vendimeve për konfiskim si dhe për masat e përkohshme, nuk është e nevojshme që shteti i lutur të ketë juridiksion ndaj veprave penale konkrete (sipas kushteve të nenit 15 që vepra të jetë kryer në territor të tij, kundër shtetasit të tij etj). Në rast të procedurave paralele, edhe në shtetin lutës edhe në shtetin e lutur, zbatohet rregulla e përgjithshme e caktimit të juridiksionit të shtetit (përmbajtur në nenin 15); në këtë rast organet kompetente të këtyre shteteve konsultohen njërit me tjetrit me qëllim të koordinimit të aktiviteteve të tyre.

Objekt i rregullores ndërkombëtare është edhe çështja shumë e rëndë-sishme që ka konsekuenca të shumta praktike - ajo e disponimit përfundimtar me pasurinë e konfiskuar që është rezultat i bashkëpunimit ndërkombëtar! Konventa e Vjenës (neni 5) e përcakton rregullën themelore se kjo materie du-


188

het të rregullohet me të drejtën e brendshme të shtetit që e bën konfiskimin. Kur fitimi nga krimi konfiskohet me kërkesë të ndonjë shteti tjetër, Konventa para-sheh mundësi edhe për ndarje me marrëveshje ose dhënie të këtij fitimi si kon-tribut për trupat ndërqeveritare për luftë kundër narko-krimit. Zgjidhje të ngjashme përmban edhe Konventa e Strasburgut (neni 15).

Sistem të zhvilluar të dispozitave për disponim me pasurinë e konfiskuar parasheh Konventa e Palermos (neni 14). Duke ngelur edhe më tutje në rregullën se me pasurinë që është rezultat i kriminalitetit shteti disponon në përputhje me të drejtën dhe procedurat e brendshme, janë të parapara disa risi në lidhje me dispo-nimin me pasurinë e konfiskuar në bazë të kërkesës nga shteti tjetër. Konventa e potencon parimin se fillimisht shqyrtohet mundësia e kthimit të fitimit kriminal ose e pasurisë së konfiskuar në shtetin që e kërkon atë, me qëllim të kompensimit të viktimave të krimit ose kthimin e këtyre përfitimeve nga krimi në pronarët le-gjitim. Përveç kësaj, parashihet edhe mundësia e lidhjes së marrëveshjes ose aranzhmaneve midis dy shteteve për donacion të mallit të konfiskuar në fondin e posaçëm të OKB-së për ndihmë teknike shteteve në zhvillim dhe në tranzicion (neni 30), si dhe për trupat ndërkombëtare të specializuar për luftë kundër krimit të organizuar ose për ndarjen reciproke të pasurisë së konfiskuar.

Zbatimi i vendimeve për konfiskim dhe i masave për hetime, ngrirje dhe sekuestrim të përkohshëm në UE është rregulluar me vendimin kornizë të Kë-shillit të Ministrave të vitit 2003 për urdhëresën europiane për ngrirjen e pronës, evidencave dhe dokumenteve. Vendimi parasheh ekzekutimin e urdhëresave gjyqësore për ngrirjen e pronës, të evidencave dhe provave nga gjykatat e shte-teve të tjera anëtare. Qëllimi i zbatimit të këtij instrumenti është gjetja e shpejtë e provave për veprën e kryer, të cilat gjenden në ndonjë shtet tjetër ose ngrirje a konfiskim i përkohshëm i pasurisë me qëllim të shqiptimit të masës së posaçme për konfiskimin e pasurisë së bashku me dënimin për veprën e kryer. Përpara Këshillit në procedurë është miratimi edhe i dy vendimeve kornizë: për njohjen reciproke të sanksioneve pasurore dhe për ekzekutimin reciprok të urdhëresave për konfiskim, ndërsa në Komision përgatitet vendimi kornizë "urdhëresa euro-piane për sigurimin e provave" me qëllim të gjurmimit dhe marrjes të sendeve, dokumenteve ose të dhënave në ndonjë shtet tjetër. Zbatimi i formave të reja të bashkëpunimit është stimuluar nga aktiviteti i eurodrejtësisë, ndërsa për lehtësi-min dhe përshpejtimin e këtij bashkëpunimi është aktivizuar rrjeti gjyqësor i qendrave të kontaktit në shtetet anëtare.


189

6. Strategjitë dhe teknikat e reja për zbulimin dhe ndjekjen e korrupsionit

E pakontestueshme është se sistemi bashkëkohor i drejtësisë penale doe-mos duhet të kërkojë përgjigje të reja për parandalim, zbulim dhe procedim të veprave të korrupsionit dhe formave tjera të kriminalitetit! Modernizimi i këtij sistemi, në të cilin në një pasqyrë simbolike aktivitetet sillen "prej të majtas kah e djathta" d.m.th. prej aktiviteteve zbuluese të policisë, nëpërmjet akuzimit, shqiptimit të vendimit, kërkohet "kthim kah e majta", gjegjësisht dhënie rëndësi më të madhe fazave të mëparshme të zbulimit dhe ndjekjes. Gjatë kësaj nuk du-het të harrojmë se pozita tradicionale dhe, sipas natyrës së saj dhe sipas logji-kës, stabile (thënë kushtimisht) dhe "konservatore" e gjykatës, nuk mund të japë përgjigje të specifikuar dhe të pritur për krimin e organizuar. Prandaj në veçanti theksohet roli i prokurorit publik, ashtu që rritja e autorizimeve të tij paraqet ka-rakteristikë të përgjithshme të reformave në më tepër legjislacione europiane.

Zgjerimi i autorizimeve të prokurorit publik bëhet në dy drejtime: në drejtim të udhëheqjes së aktiviteteve të policisë në zbulimin e krimit të organi-zuar dhe në drejtim të përvetësimit të autorizimeve të cilat i takojnë gjykatës. Kjo lëvizje e autorizimeve të organeve "në të majtë" e përfshin edhe caktimin e autorizimeve të policisë për zbatimin e masave speciale hetuese. Bëhet fjalë, pra, për veprime të cilat marrin karakterin procedural të mjeteve provuese, me të cilat ndërhyhet në liritë dhe të drejtat e njeriut të cilat mundet të kufizohen, së paku sipas pjesës më të madhe të zgjidhjeve moderne kushtetuese, vetëm në bazë të vendimit gjyqësor për raste të caktuara me ligj!

Reforma moderne procedurale-penale që karakterizohet me rregulla të reja procedurale dhe provuese, si dhe masa hetuese speciale për zbulim dhe ndjekje, është padyshim e vetmja përgjigje e mundshme për rrezikun e madh nga korrupsioni dhe veprimi paralizues i tij ndaj sistemit të drejtësisë penale. Sipas kësaj, bëhet fjalë për tendenca të motivuara nga parimi i oportunitetit, preferimi i të cilit e imponon aspektin e dytë të rëndësishëm të sistemit të drej-tësisë penale - aspektin e respektimit të të drejtave dhe lirive personale. Askush nuk e mohon qëndrimin se rritja e efikasitetit në luftën kundër krimit të organi-zuar duhet të realizohet në kushte të shtetit demokratik të së drejtës dhe njëko-hësisht duke i respektuar dhe forcuar postulatet shtetërore-juridike të koncentru-ar në respektimin e lirive dhe të drejtave individuale.

Në sistemet procedurale-penale paraqitet një numër i madh "i rregullave të reja" nga të cilat kujdes i veçantë duhet t’u kushtohet rregullave të cilat e pre-kin pozitën e të akuzuarit si subjekt të procedurës penale. Koncepti tradicional i procedurës së përzier penale është i bazuar fuqishëm në prezumpcionin e pa-


190

fajësisë, sipas të cilit askush nuk mundet të llogaritet si fajtor për vepër të kryer penale derisa kjo të mos vërtetohet me aktgjykim të plotfuqishëm gjyqësor (ky parim paraqitet kështu edhe në Kushtetutën e Maqedonisë, neni 13). Ky parim sot është i ngritur në shkallë të garancisë themelore për të drejtat dhe liritë e nje-riut në Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (neni 14) dhe KEDNJ-në (neni 6). Për konsekuencat e prezumpcionit të pafajësisë ndaj çësht-jes themelore për barrën e të provuarit (onus probandi) në teorinë procedurale paraqiten mendime të ndryshme, prej atyre të cilat llogarisin se barra bie krye-këput mbi paditësin, deri të ato për të cilat kjo çështje në procedurën penale, në të cilën pranohet parimi i të vërtetës materiale, është e deplasuar, por të cilat pajtohen në pikën e përbashkët - se gjithmonë ai që pohon se ekzistojnë është i detyruar ta provojë ekzistimin e fakteve të caktuara relevante juridike, e jo ai i cili i mohon ato (ei incubit probation qui dicit non qui negat). Për të gjithë është e pakontestueshme se i akuzuari në procedurë penale nuk mund të detyrohet të pranojë, gjegjësisht t’i propozohet edhe parashtrimi i provave në favor të mbroj-tjes së vet.

Prandaj, nga prezumpcioni i pafajësisë dhe implikimet për barrën e të provuarit nuk mundet të hiqet dorë e kjo të mos ketë refleksione në politikën kriminale dhe sistemin juridiko penal në përgjithësi. Prandaj, reforma moderne juridiko-penale dhe vala e riekzaminimit të parimeve dhe institucioneve tradi-cionale paraqet një qasje shumë të kujdesshme dhe të rezervuar ndaj pranimit të qëndrimit të kundërt, i cili duke kërkuar zgjidhje më pragmatike në emër të rrit-jes së efikasitetit në luftën kundër korrupsionit, deklarohet për zbutjen e konse-kuencave rigide të prezumpcionit të pafajësisë. Përjashtime pranohen vetëm nëse ato e kalojnë "testin" e standardeve themelore dhe garancive të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe nëse kërkesa për respektimin e tyre nuk e ngushton kërkesën për rritjen e efikasitetit të sistemit të drejtësisë penale.

Në rregulloren moderne ndërkombëtare dhe nacionale pranohet një për-jashtim në lidhje me barrën e të provuarit te veprave larje e parave, që është e përmbajtur në Konventën e Vjenës (neni 3), e pastaj është e pranuar edhe në konventat e tjera: informacioni se bëhet fjalë për larje të parave ose për qëllim të larjes së parave "mund të nxirret nga rrethanat faktike objektive". Kjo rregull e zgjidh edhe pyetjen e barrës subjektive të të provuarit në atë drejtim që e ven-dos të akuzuarin në pozitë që do të duhet të provojë se të hollat i ka fituar në mënyrë jokriminale. Nëse, d.m.th. në bazë të rrethanave faktike (bartjen e shu-mës së madhe të të hollave në bankë të huaj) dikush akuzohet për korrupsion, ai nuk mund të mbrohet me heshtje ose mohim, por është i detyruar ta dëshmojë burimin e vërtetë të të hollave dhe fitimin e tyre në mënyrë legale.

Zgjidhja e tillë bën një ndryshim në rregullat moderne të të provuarit në procedurën penale. Në lidhje me përcaktimin e kësaj rregulle të re të të provua-rit, Konventa e Vjenës (neni 5) dhe Konventa e Palermos (neni 12) përmbajnë


191

një zgjidhje fleksibile: shtetet nënshkruese do ta shqyrtojnë mundësinë që të kërkojnë nga kryerësi që ta dëshmojë prejardhjen ligjore të fitimit nga krimina-liteti ose të pasurisë tjetër që është nënshtruar në konfiskim, deri në atë shkallë sa kërkesa konsiston me parimet e të drejtës së brendshme dhe me natyrën e procedurave gjyqësore dhe me procedurat e tjera. Formulimi i këtillë padyshim aludon na radhë të parë na rëndësinë e prezumpcionit të pafajësisë dhe shtrirjen e tij reale na legjislacionin nacional.

Risi në këtë kontekst është pranimi i zgjidhjeve materialo-juridike dhe proceduralo-juridike për bartjen e barrës së të provuarit te konfiskimi i përfiti-meve kriminale në atë person te i cili do të gjendet përfitimi kriminal. Kuptimi i kësaj zgjidhjeje është se një pasuri, për të cilën supozohet se është përfitim kri-minal, nuk do të sekuestrohet nga personi që e ka në pronësi atë ose që e pose-don nëse ky dëshmon se atë e ka fituar në mënyrë legale. Bartja e barrës së të provuarit te personi që e posedon pasurinë e caktuar i hap disa kontradikta. Kur barra e të provuarit bartet te i akuzuari në procedurë penale, padyshim se bie në kolizion me prezumpcionin e pafajësisë: i akuzuari llogaritet si i pafajshëm në lidhje me veprën penale dhe nuk është i detyruar ta dëshmojë pafajësinë e vet, ndërsa nga ana tjetër për pasurinë llogaritet se është fituar në mënyrë kriminale dhe ajo do të konfiskohet nëse nuk dëshmon se është e fituar në mënyrë ligjore. Kur pasuria konfiskohet nga personi i tretë, vërtetimi se ajo është fituar me ve-për penale është tërësisht jashtë aftësisë së tij që të dëshmisë dhe mundësisë për rrëzimin e supozimit se bëhet për përfitim kriminal: këtë person mund ta mbrojë vetëm nëse parashtrohet provë e drejtpërdrejtë për prejardhjen legale të pasurisë (për bazën juridike të fitimit, çmimin që e ka paguar gjatë blerjes etj).

Për këtë arsye, paralajmërimet se bartja e barrës së të provuarit në një mënyrë të gjerë dhe jokritike e rrit rrezikun për privim nga e drejta e pronësisë së personave të pafajshëm, si dhe për keqpërdorimet e mundshme, na çojnë në një qasje të kujdesshme (sidomos nëse pranohet zgjidhja si ajo amerikane, që pjesën e pronës së konfiskuar të paraqesë si të ardhur të drejtpërdrejtë për poli-cinë dhe organet e tjera që marrin pjesë në hetime kundër aktiviteteve profitabi-le kriminele)!

Kujdes të veçantë duhet t’i kushtohet prirjes së fillimit të zbatimit në procedurë penale të të ashtuquajturave masa hetuese speciale. Me shprehjen masa hetuese speciale nënkuptohen veprimet e mbledhjes sistematike të infor-matave në mënyrë që personi i prekur nga ato nuk shqetësohet dhe nuk preket, ndërsa ato i zbaton policia me qëllim të zbulimit dhe hetimit të veprave penale dhe të kryerësve të dyshuar. Kjo shprehje i përmban disa elemente: së pari, bë-het fjalë për aktivitete policore të fshehta që kanë për qëllim mbledhjen, regjis-trimin dhe përpunimin e informacioneve për veprën e kryer penale ose për per-sonin e dyshimtë, gjegjësisht për të krijuar një bazë dëshmuese për aktivitetet e mëtutjeshme të përndjekjes së kryerësit të veprës penale; e dyta, me këto vep-


192

rime në kuptim objektiv cenohen liritë dhe të drejtat personale të personit të përndjekur, edhe pse në kuptim subjektiv ato mbesin jashtë vetëdijes së tij; e treta, rezultatet e veprimeve të tilla munden të shfrytëzohen si bazë për ngritjen e ndjekjes penale, gjegjësisht si prova në procedurën gjyqësore!

Ky definicion e përmban dallimin kryesor nga të tjerët, mënyrën klasike të mbledhjes së të dhënave nga ana e policisë për veprën e kryer penale ose për personin e dyshuar. Ai përbëhet nga shkalla e lartë e ndërhyrjes në liritë dhe të drejtat personale, që nuk është rast edhe me procedurat e tjera kriminalistike (vëzhgim, zbulim dhe fiksim të gjurmëve të veprës penale, zbulim të sendeve të veprës, mjetet e kryerjes etj). Shfrytëzimi i tyre shpesh e përfshin edhe vetë per-sonin e dyshuar, i cili paraqitet si burim i njohurive për veprën e kryer eventua-le, që do të thotë se ai vetë paraqitet si "dëshmitarë në veprën e vet". Nga kjo del edhe dubioziteti i këtyre masave kur përcaktohet vendi i tyre, gjegjësisht në konceptin modern të procedurës penale të bazuar në prezumpcionin e pafajësisë dhe për atë shkak hedhje poshtë të kërkesës që e vërteta në procedurë penale të përcaktohet në bazë të pranimit të veprës nga ana e të dyshuarit. Me zbatimin e këtyre masave barra e të provuarit bartet në të dyshuarin, i cili me sjelljen e vet dhe të rrethanave të tjera personale dhe të procedurave që janë objekt i masave hetuese, jep prova për fajin e vet!

"Më të merituar" për paraqitjen e këtyre masave në legjislacionet mo-derne penale dhe në dokumentet ndërkombëtare (Konventa e Strasburgut dhe Konventa e Palermos) janë krimi i organizuar, terrorizmi, korrupsioni, larja e parave dhe forma të tjera "jokonvencionale" të kriminalitetit. Dështimi i siste-mit të drejtësisë penale, procedurat joadekuate klasike policore dhe hetuese, zbulimi i bllokuar praktikisht (si të zbulohen aktivitetet e organizuara të korrup-sionit nëse në to janë inkuadruar strukturat policore?), janë argumentet kryesore në favor të pranimit të tyre. Me të drejtë potencohet se metodat klasike, "reakti-ve" të policizimit dhe hetimit kanë treguar ose tregojnë sukses vetëm sa i përket kriminalitetit klasik, siç është ai rrugor.

Për këtë arsye, në dekadën e fundit në legjislacionet e më tepër shteteve paraqiten të ashtuquajtura "masa dhe teknika hetuese speciale (ofanzive)", siç janë përgjimi telefonik dhe mbikëqyrja dhe ndjekja elektronike, hetimet në "roster", shfrytëzimi i agjentëve të fshehtë dhe të bashkëpunëtorëve të drejtësisë etj. Ky trend është i stimuluar edhe me konventat për pengimin e larjes së para-ve dhe krimit të organizuar. Kështu, Konventa e Vjenës e parasheh "dërgimin e kontrolluar" (neni 11), ndërsa Konventa e Strasburgut përmban dispozitë të ve-çantë (neni 4) për zbatimin e teknikave speciale për hetim: secili shtet nën-shkrues parasheh zbatimin e masave ligjore dhe të masave të tjera të nevojshme për lehtësimin e identifikimit dhe gjetjes së sendeve, si dhe për mbledhjen e provave: ndër këto masa mund të numërohen urdhri i kontrollit të llogarive ban-kare, marrja në pyetje, ndërprerja e telekomunikacioneve, qasja në sistemet in-


193

formative dhe urdhri për përmbledhje të dokumenteve të caktuara. Konventa e Palermos parasheh mundësi (neni 20) për zbatimin e masave në përputhje me le-gjislacionin e brendshëm të lejimit të përdorimit dhe të dërgimit të kontrolluar, si dhe të teknikave të tjera speciale hetuese, siç janë mbikëqyrja elektronike ose format tjera të mbikëqyrjes dhe operacioneve të fshehta të organeve kompetente.

Prej kësaj mund të vërehet qartë një qasje e kujdesshme, më saktësisht insistimi që këto teknika të jenë në përputhje me parimet e të drejtës së brendsh-me, qasje kjo e imponuar nga bindja se ato mund të vijnë në kolizion me liritë dhe të drejtat themelore të njeriut (e drejta e privatësisë, fshehtësia e komuniki-mit, mbrojtja e të dhënave personale etj.). Konventat, gjithashtu, nuk përcaktoj-në se cilat organe duhet të jenë kompetente për përcaktimin dhe zbatimin e ma-save të këtilla, duke e lënë këtë çështje në zgjidhjet e legjislacioneve nacionale, të cilat janë të bazuara në modele të ndryshme të procedurave penale dhe në po-zita të ndryshme të organeve që i zhvillojnë këto procedura.

Për këtë shkak, në dekadën e fundit në të gjitha legjislacionet fillon re-forma e sistemeve procedurale-penale, duke krijuar një bazë juridike minucioze për teknikat speciale hetuese. Në këtë ekzistojnë dallime të mëdha si nga as-pekti i formave, ashtu edhe nga aspekti i kompetencës së organeve për zbatimin e tyre, sidomos për rolin e gjykatës dhe shfrytëzimin e provave të mbledhura nga procedurë penale. Karakteristikë e tyre është prapëseprapë shfrytëzimi i ku-fizuar për shkak të mundësisë së keqpërdorimit dhe mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të njeriut. Si për inovacionet e tjera, edhe për këto, në sistemet bashkëko-hore të drejtësisë penale mbetet testi kryesor që vendos - a e durojnë "kontro-llin" që e ushtrojnë postulatet shtetërore-juridike dhe mbrojtja e lirive dhe të drejtave të njeriut!

7. Postulatet themelore të strategjisë së re preventive

Kontaminimi sa më i madh i shtetit bashkëkohor me korrupsion siste-mor e vë në pyetje orientimin tradicional të politikës kriminale dhe bazimin e saj vetëm në aktivitetet represive të organeve shtetërore (policia, prokuroria dhe gjykata). Si rezultat i pakënaqësisë së orvatjes së pasuksesshme që zgjidhja e problemit për këtë fenomen të gjendet në monopolin e shtetit, paraqiten dy kon-sekuenca të drejtpërdrejta: e para, besimi se parandalimi është njësoj i rëndësi-shëm si represioni (përcaktimi i këtillë është pranuar me Planin aksionar të UE-së për luftë kundër krimit të organizuar të vitit 1997) dhe, e dyta, qëndrimi se pengimi i korrupsionit doemos duhet të kombinohet me metodat represive dhe me zbatim të përpiktë të ligjit nga organeve shtetërore, si dhe me masa dhe akti-vitete të institucioneve të tjera të strukturës shoqërore. Drejtim kryesor i aktivi-tetit parandalues është forcimi i mekanizmave mbrojtës të shtetit nëpërmjet for-


194

cimit të integritetit të organeve shtetërore dhe shërbimeve publike, si dhe për-mes mbrojtjes së tyre nga korrupsioni dhe kolizioni i interesave, sidomos në sferën e furnizimeve publike, po edhe përjashtimi i grupeve të organizuara kri-minale nga kryerja e aktiviteteve legale ose nga raportet dhe lidhjet me organe shtetërore (përjashtimi i grupeve të tilla nga furnizimet publike, dhënia e licen-cave dhe lejeve etj).

Qasja e këtillë është e përfshirë edhe në Konventën e Palermos (neni 31): shtetet detyrohen të parashohin masa legjislative dhe administrative në drejtim të reduktimit të mundësisë së participimit të grupeve të organizuara kri-minale, duke u fokusuar në: zhvillimin e standardeve dhe procedurave që kanë për qëllim mbrojtjen e integritetit të entiteteve publike dhe të entiteteve relevan-te private, si dhe kodeksin e sjelljes në profesionet relevante, sidomos për avo-katët, noterët, këshilltarët tatimorë dhe kontabilistët; parandalimi i keqpërdori-mit të procedurave për furnizime publike dhe i licencave për aktivitete tregtare nga grupet e organizuara kriminale; parandalim i keqpërdorimit të personave ju-ridikë nga grupet e organizuara kriminale përmes caktimit të evidencave publi-ke të personave juridikë dhe fizikë që janë të inkuadruar në themelimin, mena-xhimin dhe financimin e personit juridik; zbatimi i masave gjyqësore të diskua-lifikimit për një periudhë të caktuar ndaj personave të dënuar për ndonjë vepër e paraparë me Konventë, pra ndalimi që të punojnë si drejtorë të personave juridi-kë, caktimi i evidencave nacionale për personat e diskualifikuar nga puna si drej-torë të personave juridikë dhe këmbimi i informative me shtete të tjera në lidhje me personat juridikë dhe fizikë ndaj të cilëve janë shqiptuar diskualifikime.

Mjet më efikas i luftës kundër korrupsionit është përcaktimi për ingeren-ca dhe kompetenca minimale të shtetit, krijimi i sistemit të mirë ekonomik dhe politika e mirë ekonomike në të cilin shteti nuk do të përzihet në drejtimin e proceseve ekonomike! Ndërhyrja e shtetit në sferën ekonomike duhet të (vetë)kontrollohet në formimin dhe përkryerjen e kornizës institucionale, gje-gjësisht miratimit të mekanizmave rregullues të cilët sigurojnë që proceset e ekonomisë së tregut të zhvillohen në mënyrë që më së shumti kontribuon për interesat ekonomikë të aktorëve në këto procese dhe për mirëqenien e shoqërisë në tërësi. Detyra e saj preliminare është sigurimi i respektimit të ligjeve, mbrojt-ja e barazisë së subjekteve, mbrojtja nga sjelljet monopolistike, garantimi i si-gurisë së mjeteve të pagesës, qarkullimit pagesor dhe juridik, si dhe mbrojtja nga kriminaliteti, por n ë asnjë mënyrë përzierje e drejtpërdrejtë në raportet ndërmjet subjekteve në treg, privilegj për disa prej tyre etj. Shtet i fortë dhe ekonomi liberale - ky është koncepti modern i shtetit demokratik, juridik dhe ekonomikisht të përparuar.

Parakushti i dytë për mbrojtjen efikase kundër korrupsionit është forci-mi i pronësisë private dhe insistimi që ajo të jetë forma dominuese e pronësisë. Raporti ndaj pronësisë private duhet të jetë pjesë përbërëse e vetëdijes dhe mo-


195

ralit shoqëror dhe ai duhet të jetë objekt i shumë mekanizmave mbrojtës të zhvi-lluar. Format e tjera të pronësisë (shtetërore) inklinojnë drejt forcimit të me-kanizmave jotregtarë, gjegjësisht administrativë, dhe paraqesin poligon të vër-tetë për lulëzimin e korrupsionit. Prandaj disponimi me ato duhet të jetë objekt i rregullores ligjore minucioze, që do t’i mbyllë të gjitha mundësitë për arbit-rarizëm dhe keqpërdorime!

Parakusht të rëndësishëm për sjellje antikriminale paraqesin edhe meka-nizmat për ndërtimin e reputacionit dhe moralit afarist të subjekteve në treg, të cilat fuqimisht ndikojnë në funksionimin dhe efikasitetin e ekonomisë në përgji-thësi. Me ngritjen e përgjithshme të moralit, të determinuar nga nevojat objekti-ve të vetë tregut, në të njëjtën kohë ngrihet edhe "penda" mbrojtëse shumë efi-kase kundër krimit të organizuar.

Po kaq i rëndësishëm është edhe faktori politik - karakteri i shtetit, gje-gjësisht struktura institucionale dhe mënyra e tij e funksionimit. Rënia në ko-rrupsion ose kapaciteti antikorruptiv i shtetit janë në mënyrë të drejtpërdrejtë të varura nga karakteri i sistemit politik! Përveç funksioneve kryesore dhe raporte-ve institucionale në shtet, ky sistem e përcakton edhe frytshmërinë e mekaniz-mave mbrojtës të shoqërisë, ashtu që kontaminimi i shtetit me korrupsion është në raport kundërproporcional me shkallën e demokracisë, përgjegjësinë e bar-tësve të funksioneve publike dhe kontrollin e pushtetit nga ana e qytetarëve.

Në Republikën e Maqedonisë në vitin 2002 (pas procedurës së gjatë për-gatitore e cila zgjati 5 vjet) u miratua Ligji për Pengimin e Korrupsionit me të cilin parashihen mekanizma preventivë të tipit të ndalimit në raste të kolizionit të interesave dhe masa të tjera preventive (paraqitja e gjendjes pasurore etj. Ligji është plotësuar në vitin 2004). Masat preventive të përmbajtura në këtë ligj janë komplementare me masat e përmbajtura në ligjet e tjera (për tatimet, për nëpunësit shtetërorë etj.), si dhe me legjislacionin penal i cili i përmban ink-riminimet e mitës, ndërmjetësimin e kundërligjshëm dhe vepra të tjera të keq përdorimit të detyrës zyrtare për qëllime personale pasurore. Megjithatë është e dukshme nevoja për zhvillimin e përhershëm të mekanizmave preventivë të përmbajtur edhe në këtë ligj dhe afrimi i tyre ndaj standardeve europiane të ela-boruara më lart (KE dhe UE) për parandalimin e korrupsionit.

Njëri nga komponentët më të rëndësishëm të strategjisë europiane për parandalim të korrupsionit është afirmimi i idesë së re për "partneritet" ndërmjet të gjithë faktorëve shoqërorë - prej shtetit, sektorit publik dhe privat, shoqërisë civile, e deri te bashkësia ndërkombëtare! Pranimi i kësaj ideje do të thotë pra-nim definitiv i shtetit për pamundësinë që vetë ta organizojë luftën për pengim të korrupsionit dhe kjo e shpreh kërkesën për bashkëpunim me institucionet e tjera të sektorit publik (shërbimet publike, ndërmarrjet etj), me subjektet që kanë autorizime publike (avokatët, noterët, kontabilistët, revizorët), institucio-net financiare (bankat, shoqëritë e sigurimit), kompanitë në sektorin privat, me-


196

diumet dhe organizatat joqeveritare! Ky bashkëpunim përmes marrjes se detyri-meve ligjore të institucioneve të përmendura duhet të realizohet në fushën e pa-randalimit të krimit, por edhe në kontrollin formal të tij, zbulimin dhe paraqitjen.

Ideja e partneritetit në fazë të lindjes po merr formë sa më të qartë dhe po bëhet objekt i diskutimit në nivel ndërkombëtar. Kjo në mënyrë më eksplici-te është shprehur në Konferencën për Shkatërrimin e Krimit të Organizuar, të mbajtur na Dublin në vitin 2003, ku morën pjesë përfaqësues nga sektori publik dhe privat i shteteve anëtare të UE-së dhe i shteteve kandidate për anëtarësim. Në konferencë u miratua Deklarata e Dublinit, e cila i përmban 10 rekomandi-me. Udhëheqësit e sektorit publik dhe privat me të thirren që të bashkohen në luftën kundër krimit të organizuar duke formuar partneritetit ndërmjet dy sekto-rëve në nivel lokal, nacional, europian dhe ndërkombëtar, i cili në suaza të UE-së do të vërtetohet me protokoll të posaçëm. Rekomandimet e tjera kanë të bëj-në me harmonizimin e procedurave hetuese në shtetet anëtare të UE-së dhe me pranimin e standardeve minimale për përputhje sa më të madhe të tyre, në qas-jen unike ndaj mbledhjes dhe përpunimit të të dhënave për kriminalitet përmes procesit unik të organizuar nga Europoli, si dhe pranim të strategjisë unike për statistikë të kriminalitetit dhe miratim të platformave nacionale për themelimin e trupave të përzierë të sektorit publik dhe privat në të cilët do të koordinohen iniciativat dhe masat e parandalimit. Në të parashihet themelimi edhe i një trupi të posaçëm këshillëdhënës për parandalimin e krimit në suaza të UE-së, i përbë-rë nga punëtorë shkencorë dhe përfaqësues të sektorit publik dhe privat, përga-titja e doracaku të posaçëm për "praktikë të mirë" në përkufizimin e inkrimini-meve në lidhje me mallra dhe shërbime të caktuara në bashkëpunim me pro-dhuesit dhe konsumatorët, si dhe formim i trupave të posaçëm punues që do të hartojnë plan aksionar për pengimin e krimit të organizuar në partneritet.

Në lidhje me subjektet që bëjnë autorizime publike (avokatë, noterë, re-vizorë etj), përveç përcaktimit të përgjegjësisë penale për veprat e keqpërdori-mit të autorizimeve, sa vjen e më i madh bëhet numri i dokumenteve ndërkom-bëtare (rekomandime të KE, direktiva dhe akte të tjera të UE), me të cilat para-shihet detyrimi i vetërregullimit nga ana e këtyre asociacioneve profesionale dhe sjellja e kodekseve të etikës profesionale me të cilat plotësohet rregullorja ligjore.

Ndikim të rëndësishëm në pranimin e idesë për partneritet ndërmjet sek-torit publik dhe privat ka modeli amerikan " i praktikës së mirë" në aktivitetet e biznesit. Në vitin 1991 Komisioni i SHBA-ve për Shqiptimin të Dënimeve (US Sentencing Commission) i përcaktoi këto drejtime preventive: vendosja e stan-dardeve dhe procedurave të detyrueshme për sjelljen e të punësuarve nëpër kompani; zgjedhja e menaxherëve udhëheqës në bazë të konkursit; publikimi i kodekseve të sjelljes, edukimi i detyrueshëm për punëtorët dhe aktivitetet e tjera për zbatimin e kodekseve profesionale; besimi i autorizimeve në punëtorët te të


197

cilët ekziston besim; marrja e masave për pengimin e aktiviteteve kriminale duke zbatuar instrumente të revizionit dhe zbulim dhe paraqitje të veprave nga ana e punëtorëve pa frikë nga retribuimi (ndëshkimi); forcim i standardeve të sjelljes duke zbatuar masa disiplinore dhe, pas kryerjes së veprës, marrje të ma-save të arsyeshme për parandalimin e veprave të ngjashme. Në bazë të parimit të vetërregullimit, respektimi i këtyre rregullave synohet të sigurohet me sjelljen e kodekseve etike, gjegjësisht të kodekseve "të etikës së biznesit", ndërsa sank-sione për mosrespektimin e tyre janë: marrja e licencës dhe ndalesa për kryerjen e veprimtarisë ose likuidimi i personit juridik, të cilat janë më efikase nga zbati-mi i masave penalo-juridike.

Dimensioni nacional i partneritetit do të thotë tërheqje e përgjegjshme edhe e subjekteve të tjera në sistemin e parandalimit të korrupsionit, pra, përveç shtetit me anë të miratimit të ligjeve për masa parandaluese për zbatimin e të ci-lave janë të detyruara subjektet e tilla, edhe me akte vetërregulluese (kodekse të etikës profesionale) të cilat bazën e tyre e kanë në ligj ose në marrëveshjet me shtetin për partneritet.

Konsekuencë e drejtpërdrejtë e kësaj prirjeje është që ajo që të adresuar të normave dhe standardeve ndërkombëtare bëhen edhe institucionet joshtetërore! Në këtë moment ato janë institucionet "parashtetërore" që janë pjesë e sektorit publik. Megjithatë zgjerimi dhe pranimi edhe i kompanive dhe institucioneve pri-vate është më tepër se vetëm proces i parashikueshëm, i duhur dhe i logjikshëm.

8. Konkluzion

Spektri i gjerë dhe kompleksi i instrumenteve parandaluese dhe represi-ve ndërkombëtare, dinamizmi i shprehur gjatë miratimit të tyre, si dhe, nga ana tjetër, ngadalësia e implementimit të tyre në legjislacionin dhe praktikën tonë, janë ndër shkaqet kryesore për vlerësimet negative për shkallën e korrupsionit në shtetin tonë. Kësaj duhet t’ia shtojmë edhe rrethin e mbyllur magjik në të ci-lin kanë rënë institucionet e drejtësisë, të cilat po bëhen gjithnjë më të dobëta, edhe pse ato janë të thirrura ta organizojnë dhe udhëheqin aktivitetin represiv të shtetit, si dhe politikën në përgjithësi, e cila në fakt duhet ta mendojë sistemin e parandalimit.

Për këtë arsye, parakusht kryesorë për zbatimin e mirë ta normave dhe standardeve ndërkombëtare në lidhje me pengimin e korrupsionit, paraqet refor-ma vijuese në sistemin gjyqësor, e cila duhet të bëhet bashkë dhe në mënyrë të sinkronizuar me reformat në administratën publike, me reformat në vetëqeveris-jen lokale dhe me reformat ekonomike.


198


199

Jeton Shasivari Fakulteti Juridik, UEJL, Tetovë

KORRUPSIONI I PERSONAVE ZYRTARË SI KËRCËNIM SERIOZ PËR SHTETIN

E SË DREJTËS NË MAQEDONI

Që prej lashtësisë, korrupsioni nuk ka reshtur së ekzistuari si një prej formave më të përhapura që i gërryejnë themelet e administratës shtetërore dhe që e luhatin besimin e qytetarit në miradministrimin e vlerave publike.

Individët, pa marrë parasysh fushën e aktivitetit shoqëror, para së gjith-ash nisen nga interesi i tyre personal dhe synojnë që atë ta realizojnë në punët publike, veçanërisht në raportet dhe proceset politike.

Teoria standarde për interesin publik, sipas së cilës njerëzit në funksio-net shoqërore dhe publike i përkushtohen të mirës së përgjithshme shoqërore, gjithnjë e më tepër po zëvendësohet me teorinë e zgjedhjes publike, sipas së ci-lës, individët fushën më të gjerë të punëve publike e konsiderojnë vetëm edhe si një fushë plotësuese ku në një masë të madhe synojnë t’i realizojnë interesat konkrete jetësore.

Prandaj nuk ka nevojë për analiza më të thella që të konstatohet fakti se interesat e pjesshme çdoherë vijnë në shprehje kur bëhet fjalë për fushën e poli-tikës dhe fushat e tjera të aktiviteteve qeverisëse.

Në këtë kontekst, duhet kundruar edhe korrupsionin si një prej kërcëni-meve më serioze për shtetin e së drejtës dhe mirëqenien shoqërore.

Procesi politik i vendosur në shërbim të interesave të pjesshme paraqet bazën e përgjithshme për paraqitjen e korrupsionit si një keqpërdorim drastik të atributeve shtetërore dhe politike që rezulton me atë që shteti të mos konsidero-het si një mekanizëm shoqëror, institucional dhe neutral i frymëzuar vetëm nga interesi burimor publik, por, përkundrazi, të konsiderohet si një “mejdan” i inte-resave personale, i komploteve të ndryshme, i shpërdorimeve të mëdha dhe si një orvatje që nën maskën e synimeve të gjera e të larta shoqërore të fshihen ep-shet më të ulëta vetjake.

Andaj, nuk duhet të na befasojë fakti se interesat e pjesshme paraqesin pengesë kryesore për reformimin e çdo shoqërie.

Korrupsioni paraqet një produkt të pashmangshëm të përhapjes së me-kanizmave administrativë dhe burokratikë që fuqinë e tyre e nxjerrin nga shteti si një organizatë me anëtarësi të detyrueshme dhe me një monopol të legalizuar të shtrëngimit fizik.


200

Në këtë drejtim, shtrëngimi dhe detyrimi që institucionalizohen përmes autorizimeve dhe ndalesave paraqesin bazën funksionale të korrupsionit.

Sot nuk ka shtet, respektivisht administratë publike, që është krejtësisht e mbrojtur nga korrupsioni ose nga trajtat e ndryshme të keqpërdorimit të dety-rës zyrtare dhe të pozitës së veçantë që e kanë individët, partitë politike, organet shtetërore, ndërmarrjet publike dhe institucionet publike, gjë që tregon se kon-cepti mbi shtetin e së drejtës askund nuk është i realizuar sipas trajtës së pa-ramenduar ideale, përkatësisht ekziston një shpërputhje e madhe midis asaj që duhet dhe asaj që është në drejtim të sendërtimit të parimit të sundimit të së drejtës.

Duke bërë vend në strukturën shtetërore, aktivitetet korruptive depërtoj-në në të gjitha trajtat e jetës shoqërore, veçanërisht: në administratë publike, në ekonomi, në politikë, në shkencë, në kulturë, në sport, në polici, në arsim, etj.

Korrupsioni si një “sëmundje” ngjitëse bashkëkohore në veçanti i cenon “organizmat” e njoma të shteteve në tranzicion, kjo si pasojë e më tepër faktorë-ve, siç janë: ndryshimet ekonomike, privatizimi, dobësimi i përgjegjësisë, mun-gesa e traditës demokratike dhe mungesa e një sistemi efikas të kontrollit reci-prok në linjën: shteti-politika-shoqëria civile.

Korrupsioni si një e keqe shoqërore paraqet një dukuri johumane, jocivi-lizuese dhe patologjike të administratës publike që rezulton nga funksionet e stërzgjeruara të shtetit dhe nga fuqia e tij shumëdimensionale.

Faktori më i thellë për zgjerimin e tij gjendet në deformimet e sistemit politik dhe në jodemokratizimin e nevojshëm si pasojë e pozitës së pabarabartë shoqërore e ekonomike të partive politike, respektivisht të grupeve të interesit.

Në një sistem politik jodemokratik, të partizuar dhe autokratik, qytetari përjashtohet prej pozicionit të tij si subjekt themelor i sistemit rreth të cilit rro-tullohet gjithçka dhe vendoset në pozicionin e një shërbëtori të thjeshtë pa kurr-farë fuqie për t’i bërë ballë korrupsionit.

Andaj, nuk ka luftë kundër korrupsionit pa demokratizimin e shoqërisë dhe ngritjen e shkallës së përgjithshme të moralit publik të atyre që qeverisin dhe të atyre që qeverisen.

Korrupsioni i stërgjerë i shtresave qeverisëse, pra privilegjet e tyre të ruajtura me forcën shtetërore të gjykatave dhe policive, shpesh kanë ndikuar në prishjen e shteteve ose perandorive të mëdha, duke pasur si pasojë edhe për-plasjet civile të shtresave të ndryshme shoqërore si pjesë përbërëse të strukturës shtetërore.

A ka vallë shërim kundër virusit të korrupsionit?! Po, nëse shfrytëzohen mjetet e dobishme për ta parandaluar, zbuluar dhe

goditur atë në momentin e duhur dhe nëse kjo luftë trajtohet në kuptimin më të gjerë, duke këmbëngulur vazhdimisht për transparencë në gjithë veprimtarinë e administratës publike ku një rol të posaçëm do të kishte edhe rrënjosja e një


201

kulture të gjerë antikorrupsioni nëpërmjet të edukimit demokratik të mbarë qy-tetarisë së një vendi.

Në këtë drejtim, legjislacioni, kultura, zakonet, mjedisi, feja, llogaridhë-nia publike e personave zyrtarë, morali, arsimimi dhe mediat janë disa nga fak-torët në të cilët duhet mbështetur luftën kundër korrupsionit nëse me të dëshiro-het ruajtja e vlerave pozitive të etikës së qytetarisë duke e mbajtur në këmbë një shoqëri mbi bazën e harmonisë dhe të solidaritetit të përgjithshëm shoqëror.

Nën këtë këndvështrim, këto janë edhe arsyet për këtë trajtim kërkimor-shkencor ku vend të posaçëm do të ketë vështrimi kritik i korrupsionit të perso-nave zyrtarë në trekëndëshin: teoria-legjislacioni-praktika, si dhe krahasimet e shpeshta të dispozitave ligjore të RM-së për lëmin në fjalë me aktet ndërkombë-tare dhe ligjet e shteteve të tjera të rajonit.

I. Përkufizimi i korrupsionit

Korrupsioni bën pjesë në ato nocione që vështirë përkufizohen, sepse përmbajtja e tij ndryshon varësisht nga konteksti kohor, shoqëror dhe politik. Në përgjithësi me nocionin korrupsion nënkuptojmë: keqpërdorimin e shërbimit publik për qëllime personale.

Korrupsioni (nga lat. corruptio - prishje, ryshfet, mitosje ose nga rrënja e fjalës: “rumpere” që do të thotë: shkelje, thyerje që aludon në atë se diç po thyhet, si: norma administrative juridike, norma shoqërore ose morale97) për nga kuptimi juridik i përfshin sjelljet e ndaluara lidhur me mitën në kryerjen e funk-sioneve publike98.

Por, ky nocion përmban edhe një kuptim më të gjerë, kuptimin politiko-logjik që nënkupton shfrytëzimin e funksionit dhe pozicionit politik për qëllime jomorale dhe të kundërligjshme për realizimin e ndonjë dobie personale.

Korrupsioni gjithashtu mund të konsiderohet si një situatë e veçantë e këmbimit ku personi zyrtar e konsideron pozitën e tij si një burim të ardhurash duke dëshiruar ta zmadhojë fitimin e tij personal.

Në të kaluarën, blerja e pozicioneve zyrtare, emërimi i personave zyrtarë sipas prejardhjes (nepotizmi), si dhe trajtimi i qytetarëve si objekt i qeverisjes e jo si bartës të sovranitetit, konsiderohej si një vlerë e arsyeshme dhe normale që mbretëronte në Britaninë Viktoriane, Rusinë cariste dhe në Prusinë e shek. XIX.

97 D-r Slaveski T., “Organiziraniot kriminal i korupcijata”; Makedonska revija za kazneno pravo i kriminologija, br. 1-2, Skopje, 1996, str. 306-317. 98 Prof. D-r Kambovski V., Dr. Naumoski P., Korupcijata - najgolemo op{testveno zlo i zakana za pravnata dr`ava, Skopje, 2002, str. 23.


202

Megjithatë, me paraqitjen e shtetit dhe shoqërisë demokratike gjithnjë e më tepër vihet në dukje fakti se korrupsioni nuk është vetëm një veprimtari e dëmshme dhe jomorale, por paraqet edhe një nga arsyet kryesore për paralizi-min dhe mosfunksionimin e shtetit dhe të veprimtarive të tij.

Në këtë drejtim korrupsioni paraqet kryerjen devijuese të shërbimit pub-lik për qëllime personale dhe familjare, për qëllime të klanit privat ose të ndonjë grupi të interesit dhe, si i tillë, është i papajtueshëm me sistemin e administratës profesionale (të liruar nga voluntarizmi politik) në të cilën përzgjedhja dhe avancimi i kuadrove të administratës publike bëhet në sajë të zotësive profesio-nale dhe pa anshmërisë së personave zyrtarë99.

Nga ana tjetër, në suaza të filozofisë politike, që nga Platoni dhe Aristo-teli e deri më sot, në kuptimin më të gjerë me korrupsionin politik nënkuptohet lënia dhe humbja e qëllimeve dhe bazave morale-politike të një sistemi politik, i cili paraqitet në disa trajta: mitosja e personave zyrtarë dhe e votuesve, falsifiki-mi i dokumenteve dhe raporteve zyrtare, favorizimi i grupeve dhe i individëve gjatë dhënies së lejeve të ndryshme ose lidhja e kontratave ku njëra palë është shteti, deponimi i mjeteve publike në banka të caktuara, nepotizmi, etj. Për krejt këto trajta është me rëndësi momenti subjektiv i shfrytëzimit të pozicionit zyrtar që karakterizohet me: amoralitet, josinqeritet dhe pandershmëri.

Andaj, nga aspekti socialo-etik, ekzistimi i korrupsionit është një tregu-es jo vetëm për mosfunksionimin e kornizës normative dhe institucionale të shoqërisë, por edhe për atë se shoqëria gjendet në një krizë të thellë morale që mbaron me rënien e të gjitha vlerave shoqërore.

Nga ana tjetër, ekonomistët e përkufizojnë korrupsionin si një gjendje në të cilën të mirat publike, shërbimi publik dhe detyra zyrtare “shiten” me që-llim të realizimit të fitimit personal ose si një eksploatim të qirasë ekonomike e cila buron nga pozita e monopoli të personave zyrtarë, ku korrupsioni mbase e siguron çmimin edhe atje ku nuk funksionon tregu me ligjshmëritë e tij.100

Çështja e korrupsionit shpesh shtrohet si një çështje që ka të bëjë me ro-lin e qeverisë si një prej protagonistëve kryesorë në ekonominë e gjithmbarsh-me të një vendi. Gjatë kësaj nuk duhet menduar se korrupsioni është një feno-men që ekskluzivisht lidhet me qeverinë, ngase këtu mendohet për faktin se pi-kërisht në rolin ekonomik të qeverisë gjendet burimi kryesor që e determinon korrupsionin në çdo shoqëri.

Qeveria në ekonominë bashkëkohore në të gjitha vendet e botës i ka ka-tër role parësore ekonomike: së pari, qeveria është rregulluese e ekonomisë së një vendi, përkatësisht kreatore aktive e sistemit ekonomik; së dyti, qeveria

99 www.IJFHR/Pojmovnik/KORUPCIJA.HTM, Prof. Dr. Kregar J., “Korupcija”, Pravni Fakultet u Zagre-bu. (Cituar sipas: Heidenheimer, A., Johnston, M., Le Vine, V., Political Korruption, Transaction Publi-shers, London, 1997, str. 3). 100 Prof. D-r Kambovski V., D-r Naumoski P., vep. e cituar, fq. 24.


203

është nxitësja kryesore e ekonomisë (kreatore e politikës ekonomike që krijon hapësirë për afarizëm); së treti, qeveria është shpërndarësja kryesore e pasurive ekonomike dhe, së katërti, qeveria është shpenzuesja më e madhe në ekonominë e një vendi.

Vështruar në mënyrë pragmatike korrupsioni realizohet nën pikat tre dhe katër, andaj, nëse është e mundshme që qeverisë t’i merren krejtësisht rolet si shpërndarëse e pasurisë dhe si shpenzuese më e madhe në ekonomi, atëherë efekti i gjithë kësaj do të ishte shkatërrimi i plotë i korrupsionit.

Mirëpo, pasi që një gjë e tillë është e pamundur, atëherë zgjidhja është më e ndërlikuar: që këto dy role të qeverisë të zvogëlohen strategjia antikorrup-sion presupozon mbase zvogëlimin e jo zmadhimin e rolit ekonomik të qeverisë në shoqëri.101

Në kuadër të legjislacionit ndërkombëtar lidhur me përkufizimin ligjor të nocionit të korrupsionit vlen të përmendet Konventa Civile Europiane për ko-rrupsionin e Këshillit të Europës që atë e përkufizon kësisoj: “…me “korrupsi-on” nënkuptohet: kërkesa, oferta, dhënia ose pranimi, tërthorazi ose drejtpër-drejtë, e një aktiviteti të palejuar ose të ndonjë dobie tjetër të pamerituar ose premtimi i fitimit të tillë të pamerituar që e pengon ushtrimin normal të ndonjë funksioni ose sjelljen e caktuar të shfrytëzuesit të aktivitetit të palejuar ose të dobisë së pamerituar ose të premtimit të dobisë së tillë”,102 si dhe Rezoluta e Or-ganizatës së Kombeve të Bashkuara kundër korrupsionit dhe mitës në transak-sionet ndërkombëtare që korrupsionin e përkufizon duke i numëruar elementet e tij, si: “Ryshfeti mund t’i përfshijë këto elemente: a) Ofrimi, premtimi ose dhë-nia e çfarëdo pagese, dhurate apo favori tjetër, drejtpërdrejtë ose tërthorazi, nga ana e cilësdo korporate private apo publike, përfshirë këtu edhe korporatat tran-snacionale ose individin e një shteti, cilitdo zyrtari publik ose përfaqësuesi të zgjedhur të vendit tjetër, me qëllim që ai të kryejë ose të përmbahet nga kryerja e detyrave zyrtare ose përfaqësuese në lidhje me transaksionin e caktuar ndër-kombëtar; dhe b) Dhënia, kërkimi, pranimi, drejtpërdrejtë ose tërthorazi, nga ana e ndonjë zyrtari ose përfaqësuesi të zgjedhur të një shteti nga cilado korpo-ratë private ose publike, përfshirë këtu edhe korporatat transnacionale, individin nga vendi tjetër, qoftë të ndonjë pagese, dhurate ose favorizimi tjetër, me qëllim të kryerjes së detyrave të zyrtarit të tillë publik ose të përfaqësuesit që janë të li-dhura me ndonjë transaksion të caktuar afarist ndërkombëtar”.103

101 D-r Uzunov V., “Antikoruptivna strategija”, “Utrinski vesnik”, 23.04.2002. 102 Konventa Civile Evropiane për Korrupsion e Këshillit të Evropës, neni 2, (e përpiluar në Strasburg më dt. 04.11.1999 në gjuhën angleze dhe frënge me atë që Sekretari Gjeneral i Këshillit të Evropës do t’ia dër-gojë nga një kopje të vërtetuar çdo shteti anëtar të Këshillit të Evropës, si dhe çdo shteti që do të ftohet për aderim në këtë Konventë). 103 UN General Assembly, Resolution A/C. 3/51/L.3, 26 September 1996: Action against corruption, pika 3: a) dhe b).


204

Në këtë drejtim, vlen të përmendet edhe përkufizimi legjislativ i korrup-sionit nga ana e ligjdhënësit shqiptar, përkatësisht Kodit Penal të Shqipërisë, ku për të thuhet: “…marrje e shpërblimeve, dhuratave ose e përfitimeve të tjera për punonjësit e tjerë të ngarkuar me funksion shtetëror ose që janë në shërbim pub-lik a në ushtrimin e detyrave të tyre, për të kryer apo mos kryer një shërbim që lidhet me funksionimin ose shërbimin ose për ta përdorur ndikimin e tyre pranë autoriteteve të ndryshme për t’i siguruar çdo personi favorizime, vende pune e përfitime tjera”.104

Shpeshherë mendohet se nocioni juridik i korrupsionit duhet ta ngërthe-jë në vete vetëm nocionin juridik penal duke e inkriminuar ryshfetin aktiv dhe pasiv dhe keqpërdorimin e detyrës zyrtare nga personat zyrtarë me qëllim të realizimit të ndonjë dobie personale për vete ose për dikë tjetër. Mirëpo, një qasje e tillë e ngushtë nuk përkon me luftën efikase për parandalimin e korrup-sionit, sepse ai paraqet jo vetëm shkelje të normave juridike penale, por edhe të normave juridike administrative, normave shoqërore, morale dhe ekonomike të një shoqërie të caktuar.

Andaj është e nevojshme që të zgjerohet nocioni për korrupsionin që është i përqendruar vetëm në ndalesat juridike penale me qëllim të realizimit të komponentit parandalues kundër tij, sepse korrupsioni duhet të përkufizohet në një këndvështrim shumë më të gjerë, përkatësisht në kuptimin politik-sociolo-gjik si një e keqe sociale që e sfidon mbarë shoqërinë, ekonominë dhe shtetin e së drejtës së një vendi.

Nga të gjitha këto sqarime hyrëse dhe përkufizime legjislative për no-cionin e korrupsionit, del në shesh fakti se korrupsioni paraqet një kërcënim mjaft serioz për shtetin e së drejtës, ngase në vend se të sundojë e drejta me nor-mat e saj, sundojnë personat zyrtarë të udhëhequr nga qëllimet fitimprurëse ku ushtrimi i autorizimeve publike merr trajtat e kryerjes së shërbimeve të caktuara vetëm për ata qytetarë që janë në gjendje të paguajnë për to.

Ndërkaq, nga ana tjetër, korrupsioni politik i cenon bazat e tjera të shte-tit të së drejtës, si: parimin e ligjshmërisë, mosdiskriminimin dhe barazinë e qy-tetarëve, zgjedhjet e lira, ushtrimin e funksioneve publike në interes të përgjith-shëm shtetëror, gjyqësinë e pavarur dhe të mëvetësishme, si dhe vetë legjitimi-tetin dhe legalitetin e pushtetit shtetëror.

104 Rakipi A., Korrupsioni dhe evazioni fiskal, Tiranë, 2003, fq. 38.


205

II. Shenjat e forta dyshuese në sajë të të cilave mund të hetohet korrupsioni i personave zyrtarë

Në legjislacionin përkatës që e rregullon mënyrën e punësimit të perso-nave zyrtarë parashihen kriteret pozitive për kandidatët e mundshëm, me plotë-simin e të cilave lind e drejta për të konkurruar në një konkurs të shpallur.

Po ashtu ligjet përkatëse parashohin edhe kritere ndaluese që e përjash-tojnë një kandidat nga gara, duke e kualifikuar si person të papërshtatshëm për ushtrimin profesional të punëve administrative.

Megjithatë duhet thënë se strukturat dhe mekanizmat e tillë kanë edhe mun-gesa që e pamundësojnë përzgjedhjen e saktë të kandidatëve duke lejuar depërtimin e elementeve që në rast të një selektimi serioz duhej të diskualifikoheshin.

Këto mungesa kanë të bëjnë me: organizmat verifikues të dokumenta-cionit bazë (që i kërkojnë ligjet përkatëse, të cilat kandidati duhet t’i paraqesë për të konkurruar në një garë), si dhe në pak raste bëhen hetime lidhur me: të kaluarën e një kandidati, punësimet e mëparshme, jetën e tij private, problemet financiare (borxhe ndaj individëve, kredi të marra e të pashlyera), problemet so-ciale (bixhozi, përdorimi i pijeve narkotike e alkoolike), dënimet e mëparshme, bile edhe ato administrative, shoqërimet e ngushta e të vazhdueshme me ele-mente kriminele, që duhet të përbëjnë kriterin përjashtues për një kandidat për të fituar një vend në administratën publike etj.

Për këto arsye është më se e nevojshme që t’i pritet rruga masivizimit të së keqes që në momentin e parë, pra pikërisht atëherë kur ajo kërkon të garojë në një garë të ligjshme me të tjerët.

Mendoj se për shkak të popullsisë dhe sipërfaqes së vogël të Republikës së Maqedonisë (por, edhe të Kosovës e Shqipërisë) është plotësisht e mundur që informacione të tilla të sigurohen për secilin kandidat.

Megjithatë, kjo nuk e paraqet fundin e krejt këtij procesi, por duhet që të gjitha këto informacione të përcillen me mjaft vetëbesim dhe vëmendje të plotë edhe gjatë vetë punës së përditshme të personit zyrtar sipas skemës: sinjalet dy-shuese - sinjalet treguese dhe sinjalet e alarmit që do të vërtetojnë se ndonjë person zyrtar është përfshirë në korrupsion, sepse një gjë është e qartë: korrup-sioni nuk fillon menjëherë - ai kalon për çdo ditë nga njëra në shkallën tjetër më të lartë.

Në këtë drejtim mund të shtrohet pyetja: cilat do të ishin shenjat e forta dy-shuese në sajë të të cilave do të mund të hetohej korrupsioni i personave zyrtarë?


206

Në bazë të kërkimeve rreth shenjave të forta dyshuese të korrupsionit të personave zyrtarë mund të arrihet këto rezultate:

1. Mungesa e plotë e transparencës gjatë ushtrimit të detyrës zyrtare në grup;

Me këtë rast subjektet e tilla shpesh ua ndalojnë qasjen kolegëve në të gjitha materialet e çështjes dhe të dhënat e saj, duke i mbyllur kanalet për marr-jen e informacioneve nga personat e tretë dhe duke krijuar një mosbesim në tërë grupin.

2. Heqja dorë nga një punë e rëndësishme që është në procedim e sipër dhe për të cilën ka të dhëna të mjaftueshme në pajtim me ligjin po ashtu do të përbënte një mister ose shenjë të fuqishme treguese për korrupsion eventual;

Çdo person zyrtar ka për detyrë ta shpjerë punën deri në fund, madje në rast të tërheqjes, duhet të respektojë formën dhe kushtet e parapara me ligj.

3. Riprodhimi apo shumëzimi i çdo materiali zyrtar nëpërmjet CD-ve, disqeve, fotokopjimit e mundësive tjera dhe mbajtja private e tyre më shumë se që lejojnë rregullat administrative;

Për një gjë të tillë nuk ka asnjë arsye ligjore, sepse materialet zyrtare janë të zyrës dhe atje duhet të mbesin. Po ashtu edhe veprimi i kundërt, përkatë-sisht zhdukja, asgjësimi dhe publikimi i materialeve zyrtare në momentin jo të duhur dhe pa asnjë kriter, përbën shenjë të fortë treguese për korrupsionin even-tual të personave zyrtarë.

4. Kundërshtimet ose rezistencat e pashpjegueshme rreth propozimeve për përmirësimin pozitiv të vetë strukturës së veprimtarisë administrative atëhe-rë kur këto kundërshtohen pa të drejtë, sidomos atëherë kur kundërshtimet e tilla vijnë nga ato elemente që do të siguronin rritje të pagës ose avancim më të lartë në hierarkinë administrative;

5. Shtimi i pritjes së postave personale brenda institucionit nga ana e një personi zyrtar do të ishte po ashtu një shenjë dyshimi, sepse ardhja dhe shpër-ndarja e postës në institucionet e administratës publike duhet t’i ndjekë rregullat e përgjithshme, pra nëpërmjet sekretarisë tek titullari i institucionit, e pastaj prej tij te personi zyrtar;

6. Sponsorimi ose privilegjet e siguruara nga kompanitë e ndryshme; Në asnjë rast nuk mund të justifikohet që një person zyrtar, për shkak të

punës së tij zyrtare, të pranojë sponsorime për udhëtime ose privilegje të ndry-shme që mund t’i ofrohen atij, sepse ato një ditë prej ditëve do të duhet të rik-thehen, madje më shumë është e mundur që kërkesa e kompanisë sponsorizuese të jetë e lidhur me një çështje, zgjidhja e së cilës varet nga kompetenca që ligji ia njeh personit zyrtar të sponsorizuar. Po qe se ndodh një gjë e tillë, atëherë ka pak gjasa që ajo çështje të zgjidhet në pajtim me ligjin.


207

7. Rritja e tepërt e standardit jetësor dhe përdorimi i gjësendeve persona-le me vlerë të madhe, përtej atyre që personi zyrtar mund t’i arsyetojë me pagën e tij të rregullt mujore;

Nuk është e pamundur që të vërtetohet prejardhja e apartamenteve dhe automjeteve në përdorim e sipër, e orëve luksoze të dorës, e shpenzimet të tepër për telefona celularë, për gardërobat e shtrenjta, për udhëtimet e vazhdueshme private jashtë vendit etj.

8. Keqpërdorimi i të drejtës diskrecionale të personit zyrtar, lëshimi i vendimeve të ndryshme për ato çështje, krijimi i lehtësive të veçanta, si dhe shpejtimi i dhënies së vendimeve për çështje të veçanta duke i shkelur procedu-rat e zakonshme ligjore dhe praktikën administrative, ngase nuk ka asnjë arsye për justifikim ligjor të ndryshimit të praktikës administrative gjatë ushtrimit të detyrës zyrtare, varësisht nga individët që paraqiten përpara personit zyrtar në kërkim të një shërbimi publik ose një të drejte.

9. Konflikti i interesave që mund të ketë natyrë pasurore ose që mund të konsistojë me njohjen e thellë të palëve në një proces, të cilin duhet ta shqyrtojë personi zyrtar, ku ai gjithsesi duhet të përjashtohet nga ajo lëndë ku paraqitet konflikti i tillë, sepse me të drejtë mund të dyshohet në objektivitetin dhe paan-shmërinë e tij zyrtare, sepse autoriteti i administratës publike varet nga integri-teti individual, moral dhe profesional i personave zyrtarë105;

Kur flitet për konfliktin e interesave, duhet thënë se ekzistojnë edhe forma shumë më të ndjeshme të një konflikti të tillë. Në veçanti është proble-matik konflikti i interesave në të cilin edhe personi zyrtar edhe klienti e kanë përkatësinë e njëjtën partiake ose etnike, si dhe konflikti i interesave që paraqi-tet në rastin kur personi zyrtar ose ndonjë i afërm i tij posedojnë edhe firmë pri-vate të veprimtarisë së njëjtë, si p.sh.: shtëpi botuese (për fitimin e tenderit për shtypjen e dokumenteve ose shkresave zyrtare), byro për projektime ndërtimore (për monopolizimin e dhënies së lejeve për ndërtim), kompani transporti, kom-pani sigurimesh, byro për shërbime juridike-financiare, kursimore private, agjenci private për sigurimin e personave dhe të pasurive (të gjitha këto për mo-nopolizimin e veprimtarive të transportit, të sigurimeve, të shërbimeve juridike-financiare, të sigurimit), etj.

Përkatësia ndaj partisë politike shpesh e bën personin zyrtar që të jetë jo objektiv ndaj detyrës zyrtare (andaj dita ditës shtohen insistimet për punësi-me sipas kritereve partiake), gjë që shndërrohet në një sulm të hapur ndaj pari-mit të ligjshmërisë, sepse në raste të tilla ligji zbatohet në mënyrë selektive. Në rast të miratimit faktik të interesit partiak nuk bëhet fjalë për kurrfarë interesi publik, por për një interes vulgar privat ose personal të personit zyrtar.

105 Rakipi A., vep. e cituar, fq. 28-33.


208

Prandaj elementet korruptive në rast të konfliktit të interesave nënkup-tojnë nxjerrjen e ndonjë interesi jo vetëm për personin zyrtar, por edhe për pje-sëtarin e partisë politike ose të etnikumit që i takon ai.106

10. Trafiku i influencës i kuptuar si: “përdorim i ndikimit pranë autori-teteve të ndryshme për t’i siguruar çdo personi favorizime, dallime, vende pune dhe përfitime të tjera…”107;

Çdo ditë po ballafaqohemi me raste të tilla, kur njerëz të ndryshëm emërohen në vende pune të rëndësishme vetëm për meritën se e njohin dikë të fuqishëm në administratë, në ndonjë parti në pozitë politike ose për kontribute të tjera politike që nuk lidhen me profesionin dhe vendin e punës ku personi ka kërkuar të punojë.

Punësimi, avancimi në detyrë dhe karriera administrative për disa pro-fesione, si fjala bie: nëpunës civil, gjyqtar, prokuror, oficer policie, nënsekretar ministrie, janë rregulluar me ligjet përkatëse (si p.sh.: Ligji për Shërbimet Civi-le, Ligji për Gjykatat, Ligji për Prokurorinë, Ligji për Organet e Administratës Shtetërore, Ligji për Personat Zyrtarë, etj).

Andaj për shoqërinë është me interes që administrata shtetërore t’i res-pektojë urdhrat ligjorë për objektivitetin, meritën, profesionalizmin, korrektësinë, ndershmërinë dhe dobishmërinë në kryerjen e veprimtarive administrative, sepse vetëm në këtë mënyrë shmanget prishja e sistemit institucional dhe nepotizmi.

Në këtë drejtim forcimi i administratës nuk është diç tjetër, përveçse finalizim i procesit të korrektësisë në zbatimin e ligjit që synon që vendet e pu-nës t’i meritojnë më të mirët, të pakorruptuarit, ata që janë në gjendje të marrin vendime vetë duke i ushtruar me pavarësi kompetencat që ua jep ligji, si dhe ata që mbi të gjitha i kanë vendosur interesat e ligjit dhe të institucionit ku punojnë.

III. Disa forma praktike të korrupsionit të personave zyrtarë

Megjithëse është tepër vështirë të jepet lista e formave praktike të ko-rrupsionit të personave zyrtarë, praktika e kohëve të fundit i ka dalluar disa for-ma më të sofistikuara për shkeljen, përkatësisht shmangien, e ligjit gjatë ushtri-mit të detyrës zyrtare.

Në këtë drejtim, në bazë të kërkimeve rreth formave praktike të ko-rrupsionit të personave zyrtarë mund të arrihet deri te këto rezultate:

1. Shpalosja e sekreteve të punës zyrtare ose e të dhënave të një zyre dhe sigurimi i parave ose përfitimeve tjera;

106 Prof. D-r Kambovski V., D-r Naumoski P., vep. e cituar, fq. 159-160. 107 Rakipi A., vep. e cituar, fq. 67.


209

Kjo formë praktike e korrupsionit haset në institucionet më të rëndë-sishme të administratës publike, veçmas atje ku lloji i informacionit është me një vlerë shumë të madhe. Kjo formë shpesh ndeshet si shitje e informacioneve për personin e interesuar për të dhënat dhe kriteret që kërkohen për një tender publik. Në këtë rast nuk përjashtohet as shitja e të dhënave për mediat e ndrysh-me që për shkak të konkurrencës për ta dhënë të parët lajmin, edhe paguajnë për ta siguruar atë.

2. Krijimi i lehtësirave në favor të të interesuarve që ta përfitojnë të drejtën, qoftë edhe me ligje, vendime qeverie, urdhra ministrash ose të drejtues-ve të institucioneve të rëndësishme, lejimi i koncesioneve ose përcaktimi qëlli-mor i kritereve të atilla që automatikisht çojnë kah përcaktimi i vetëm një fituesi konkret duke i përjashtuar të tjerët;

Kjo paraqet formën më të ndjeshme dhe më të fshehtë të favorizimit të korrupsionit dhe të krijimit të privilegjeve për subjektet që sigurojnë administri-min e fondeve publike, duke mos i përjashtuar edhe rastet kur, për shkak të dis-krecionit që e parasheh vetë ligji për një fushë të dhënë, si, fjala vjen, doganat, në rastin e përcaktimit të tarifave në pagimin e detyrimeve doganore, të krijohen favorizime vetëm për një subjekt.

3. Mungesa e verifikimit të ofertave të ndryshme që paraqiten nga konkurruesit në një tender publik të hapur nga organi administrativ;

Shpeshherë ofertat që paraqiten në një tender bëhen nga i njëjti konku-rrues dhe nuk verifikohen se kush i ka bërë.

Në lidhje të ngushtë me këtë formë janë edhe rastet kur palët konku-rruese në një tender e dinë që më parë nga personi zyrtar limitin dhe, në bashkë-punim midis vete, japin një shumë më të lartë se limiti dhe kështu si fitues re-zulton çmimi më i ulët i paraqitur në nivel të fondit, ku ky çmim është shumë më i lartë se çmimi i tregut.

Këtu duhet kërkuar arsyeja përse këto çmime janë më të larta se çmi-met e tregut të zakonshëm. Pra, në shikim të parë, ky lloj aktiviteti zyrtar në as-pektin formal juridik është në përputhje me ligjin për furnizimet publike, doku-mentacioni në këtë rast është i plotë, por në thelb, në aspektin materialo-juridik paraqet shkallën më të lartë të korruptimit të një procesi të tenderimit publik.

4. Fshehja e ofertave tjera të bëra nga konkurrentët e tjerë, duke i lënë anash vetëm një ose dy të tilla;

Kjo formë e korrupsionit e nënkupton rastin kur personi zyrtar, duke e njohur paraprakisht ndonjërin prej ofertuesve, bën të mundur fshehjen e oferta-ve të tjera të arritura me postë ose në forma të tjera duke i nxjerrë ato jashtë gare dhe, si pasojë e kësaj, fitues është ofertuesi i njohur që më parë për të;

5. Futja e parave që i duhen institucionit të caktuar të administratës publike për aktivitete të ndryshme, qoftë edhe pagat e të punësuarve, në këmbi-


210

more valutore, në mënyrë që të fitohet nga luhatja e valutave dhe, kuptohet, nëse fitohet diçka, kjo të shkojë në xhepat e personave zyrtarë;

6. Dhënia në shfrytëzim ose edhe shitja e pronës shtetërore një subjek-ti të caktuar me kusht që ai një pjesë të të ardhurave t’ia jep personit zyrtar si një lloj përqindjeje për shërbimin e kryer;108

7. Shpeshherë ndodh që personi zyrtar të ketë ndikim në emërimin e ndonjë personi në një punë të rëndësishme, ku në mënyrë të kundërligjshme mund të bëhen para dhe prej tij më vonë të marrë të ardhura të përmuajshme;

Kjo është edhe njëra nga arsyet që institucionet, si: gjykatat, doganat, policia, shërbimi kufitar, shërbimi tatimor, etj., të jenë më të kërkuarat për të punuar në to, por njëkohësisht edhe më të korruptuarat në një vend109.

8. Vendosja e emrave të rreme në lista në saje të të cilëve merren ndih-ma sociale ose sigurime shoqërore;

Të ardhurat me këtë rast ndahen midis personit zyrtar dhe punonjësit të ngarkuar për hartimin e këtyre listave110.

IV. Legjislacioni i antikorrupsionit në vendet e zhvilluara dhe në vendet në tranzicion (shqyrtime krahasuese)

Lufta kundër korrupsionit kudo në botë zhvillohet në dy dimensione: në planin preventiv dhe në planin represiv.

Plani preventiv në vete i përmban dy qasje: E para, lufta kundër korrupsionit duhet të zhvillohet dhe të organizo-

het me anë të programeve të veçanta qeveritare dhe me formimin e agjencive nacionale;

E dyta, lufta kundër korrupsionit kërkon vendosjen e një sistemi juri-dik të bashkërenditur, me anë të zgjidhjeve të koordinuara në më tepër degë të së drejtës: në të drejtën administrative, në të drejtën e punës, në të drejtën civile, në të drejtën financiare e të ngjashme, që së bashku përbëjnë sistemin ligjvënës të antikorrupsionit.

108 Lidhur me këtë formë praktike të korrupsionit të personave zyrtarë, në Maqedoni kohëve të fundit është ngritur mjaft pluhur lidhur me aferën e Ministrit të Transportit dhe Lidhjeve për shitjen sy në sy dhe në mënyrë diskrecionale të tokës ndërtimore në qendër të Qytetit të Shkupit me çmimin 25 euro për një metër katror. 109 Sipas rezultateve të Barometrit Global (Brima Galup) të Korrupsionit për vitin 2004 të organizuar nga Transparent International me seli në Berlin, në Maqedoni niveli i korrupsionit është i lartë në mënyrë eks-treme, ndërkaq korrupsioni më i lartë është në: gjykata, polici, dogana, parti politike dhe në organet e drej-tësisë. (“Maqedonia me shkallë ekstreme të lartë të korrupsionit”, Koha Ditore (botimi për Maqedoni), dt. 11.12.2004). 110 Rakipi A., vep. e cituar, fq. 79-86.


211

Duhet theksuar se shumica e shteteve janë përcaktuar për qasjen e dytë, duke bërë kodifikimin e mekanizmave juridikë në luftën kundër korrup-sionit me anë të nxjerrjes së ligjeve të veçanta kundër tij.

Po të hedhim sy në legjislacionet e vendeve të ndryshme lidhur me këtë lëmë, do të shohim se tek ato si prirje e përbashkët paraqitet zgjerimi i no-cionit të korrupsionit me atë që korrupsioni nuk kuptohet vetëm si mitosje e personave zyrtarë, por përfshin edhe trajta të ndryshme të keqpërdorimit të de-tyrës zyrtare, tregtinë për ndonjë qëllim të caktuar, si dhe korrupsionin në nivel nacional dhe ndërkombëtar.

Qeveritë dhe parlamentet e shteteve të zhvilluara europiane i përkufi-zojnë në mënyrë të qartë përparësitë e luftës kundër korrupsionit në përgjithësi, si dhe në veçanti kundër korrupsionit të personave zyrtarë, gjë që shihet edhe nga kushtëzimi i qartë dhe i padyshimtë i procesit dhe dinamikës së integrimit të shteteve të mëparshme socialiste në familjen e shteteve europiane me anë të rezultateve në luftën kundër korrupsionit.

Në Shtetet e Bashkuara çështja e korrupsionit është bërë politike që në fund të shek. XIX. Të parët që e problematizuan korrupsionin kanë qenë një ga-zetar hulumtimesh, Lincoln Steffens, dhe një universitar dhe politikan, Henry Ford, si reformistë të prirë për t’i ruajtur vlerat e revolucionit amerikan.

Më 1902 Linkoln Steffens-i, gazetar në “McClure’s Magazine” të Nju-Jorkut, e shpik gazetarinë e hulumtimeve, duke e realizuar një hetim gazetaresk mbi shtrirjen e korrupsionit në gjashtë qytete (St. Louis, Mineapolis, Pitsburg, Filadelfia, Çikago dhe Nju-Jork), ndërsa më 1904 e boton veprën “The shame of the Cities” duke krijuar një jehonë kombëtare, madje ky punim konsiderohet si pikënisje për një lëvizje të madhe të reformave institucionale dhe legjislative, duke filluar që nga rrafshi bashkiak, e deri në rrafshin federal, që edhe sot e kë-saj dite nuk ka përfunduar111.

Në Shtetet e Bashkuara është miratuar Ligji për Korrupsionin me Ven-det e Huaja, sipas të cilit firmave amerikane ju ndalohet mitosja e personave zyrtarë të qeverive të huaja në suaza të transaksioneve afariste ndërkombëtare. Ky ligj mbështetet në Konventën e OECD-së për luftën kundër korrupsionit të personave të huaj zyrtarë të vitit 1997. Me këtë konventë parashihen ndalesa për pagesën e të punësuarve në agjencitë, firmat dhe organizatat ndërkombëtare publike, si dhe përfshihen edhe aviokompanitë shtetërore, shërbimet publike dhe kompanitë shtetërore të telekomunikacionit, që janë shumë të rëndësishme për furnizimet publike.

111 Lascoumes P., Korrupsioni, (përktheu nga frëngjishtja: Fotaq Andrea), (Botuar në kuadrin e programe-ve të Këshillit të Evropës për luftën kundër korrupsionit), Tiranë, 2002, fq. 97-98.


212

Në këtë drejtim parashihen edhe sanksione përkatëse për ata që i shkelin këto ndalesa, si: konfiskimi i pasurisë dhe i fitimit nga transaksioni kundërligjor.112

Në Shtetet e Bashkuara po ashtu përgatitet Programi për Luftën Kun-dër Korrupsionit që përfshin:

1. Reforma në politikën ekonomike, duke i mënjanuar kushtet e panevojshme për fitimin e licencave;

2. Reforma në transparencë që i përfshijnë masat e thjeshtësimit të proceseve administrative;

3. Reforma në sektorin publik që e përfshin zvogëlimin burokracinë; 4. Reforma në furnizimet publike; 5. Reforma për forcimin e shoqërisë civile; 6. Reforma policore për çrrënjosjen e korrupsionit të brendshëm; 7. Reforma etike duke e vendosur kodeksin113 e sjelljes së personave

zyrtarë etj114. Në Belgjikë në vitin 1999 është nxjerrë Ligji për Represionin e Korrup-

sionit që e zgjeron zbatimin e masave preventive dhe represive në tërë sferën e “korrupsionit publik”, përkatësisht ndaj të gjithë personave që ushtrojnë fun-ksione publike, përfshirë këtu edhe persona të huaj zyrtarë, ndërsa ajo që është me rëndësi, koncepti legjislativ belg heq dorë nga koncepti “i korrupsionit të dyanshëm” dhe përcaktohet për konceptin “e korrupsionit të njëanshëm – uni-lateral”, përkatësisht si ofrim i njëanshëm i ryshfetit nga ana e personit zyrtar.115

Në anën tjetër, shumica e shteteve në tranzicion zgjidhjen e luftës kun-dër korrupsionit e shohin në nxjerrjen e ligjeve të veçanta për të.

Në këtë drejtim në Estoni në vitin 1992 u miratua Ligji Kundër Korrup-sionit me të cilin jepet një listë e kryerësve potencialë të tij (prej kryetarit të shtetit, e deri te personat zyrtarë të institucioneve publike), duke e parashikuar detyrimin e

112 Prof. D-r Kambovski V., D-r Naumoski P., vep. e cituar, fq. 35-36. 113 Kështu për shembull, në shtetin amerikan të Luizianës, me një kodeks të veçantë qeveritar janë përpu-nuar normat për: “etikën qeveritare”. Në këtë kodeks parashihen: parimet e etikës së personave zyrtarë në llogari të pavarësisë dhe jopartizimit të kryerjes së shërbimeve publike; ndalesat për pranimin e dhuratave; ndalesat për lidhjen e kontratave nga ana e personit zyrtar me pjesëtaret e familjes së ngushtë të tij (ku nocioni “i familjes së ngushtë” përkufi-zohet shumë gjerë, ashtu që i përfshin edhe bashkëshortët e fëmijëve të tij, vëllezërit dhe motrat e tij, si dhe prindërit e bashkëshortëve të tyre); ndalesa për pagesat ilegale me para në dorë; ndalesat e nepotizmit që ka të bëjë me cilindo nga personat “e familjes së ngushtë” të cekur më lart, që nuk mund të jenë të pu-nësuar në të njëjtin shërbim publik me personin zyrtar; detyrimin e personit zyrtar për plotësimin e pyetë-sorëve të caktuar për gjendjen e tij financiare, detyrimin për ta paraqitur biznesin eventual të tij etj. (Po aty, fq. 40.). 114 Dr Ejzen{tat S., “Promovirawe na vladeeweto na pravoto i antikorupcijata vo globaliziranata ekonomija”, (“Makedonija denes”, 15, 16 i 17 mart 1999); 115 Prof. D-r Kambovski V., D-r Naumoski P., vep. e cituar, fq. 37.


213

tyre për paraqitjen e pasurisë dhe të të ardhurave, si dhe duke parashikuar masa dhe veprime të veçanta për zbulimin e rasteve të korrupsionit të tyre.116

Në Poloni janë miratuar më tepër ligje të veçanta kundër korrupsionit, si: me Ligjin e vitit 1992 personave zyrtarë u ndalohet ushtrimi i punëve dhe funksioneve të tjera; me një ligj të veçantë të vitit 1993 ndalohet dhe sanksiono-het krijimi i pozitës së pabarabartë të ndërmarrjeve gjatë marrjes së licencave të ndryshme, ndërsa me një ligj tjetër të vitit 1994 rregullohet procedura për kon-kurrimin dhe pjesëmarrjen në furnizimet shtetërore.

Në Hungari, me anë të ligjit për të mirat dhe shërbimet që kryhen në barrën e fondeve publike, rregullohet edhe çështja e furnizimeve publike duke e mënjanuar korrupsionin në këtë nivel.

Në Çeki korrupsioni nuk përkufizohet vetëm si keqpërdorim i detyrës zyrtare, por edhe si keqpërdorim i detyrës “së sferës publike”, ndërkaq nocioni person zyrtar i përfshin edhe personat zyrtarë në institucionet kulturore, sporti-ve,117 sociale, arsimore, etj.

Një model kompleks legjislativ paraqet edhe ligji i Rumanisë për para-ndalimin dhe represionin e korrupsionit i vitit 1997. Ky ligj ka të bëjë me: per-sonat që ushtrojnë funksione publike, funksione udhëheqëse në parti politike, si dhe që në çfarëdo mënyre marrin pjesë në realizimin, kontrollin ose konsultimin gjatë proceseve të transferimit të kapitalit.

Ky ligj për personat zyrtarë parasheh detyrimin për paraqitjen e pasu-risë, si dhe ndalesën për pranimin e dhuratave të vlefshme. Sipas këtij ligji, kon-tratat që i lidhin shërbimet publike duhet të jenë publike dhe të mundësojnë konkurrencë dhe qasje të barabartë të të gjithë ofertuesve të interesuar. Për rea-lizimin e aktiviteteve parandaluese në Rumani është formuar edhe Komisioni Nacional i Antikorrupsionit me të cilin udhëheq kryeministri.118

Zgjidhjet legjislative kundër korrupsionit nuk do të ishin të plota po qe se nuk do t’i përmbanin edhe rregullat që ndërlidhen me pasojat juridike të ko-rrupsionit. Prandaj, si shembull, në Luksemburg korrupsioni i personit zyrtar në

116 Ibidem. 117 Më 17 mars 1999 Komiteti Ndërkombëtar Olimpik organizoi një sesion të jashtëzakonshëm lidhur me praktikat korruptuese të anëtarëve të tij, duke i vënë në pyetje vlerat tradicionale sportive dhe suksesin in-dividual që dita-ditës sprovohet nga vlerat ekonomike, ku sporti është kthyer në një ndërmarrje profesiona-le-tregtare tepër konkurruese dhe duke e vënë në dyshim organizimin e manifestimeve sportive. Njoftimet e shtypit amerikan rreth kushteve për përzgjedhjen e Salt Lake City-t si qytezë olimpike, ngjallën anketime në SHBA dhe në qytetet kundërkandidate (Sidnej dhe Stokholm). Politika “e lobimit” dhe “e dhuratave të vogla” është kthyer në një marrëdhënie thjesht korruptive përmes shitjes së votës në këmbim të derdhjeve të shumta në të holla ose shërbime të tjera. Krejt kjo rezultoi me përjashtimin e gjashtë anëtarëve nga Ko-miteti Olimpik Ndërkombëtar prej 91 sa i ka ai në përbërjen e tij. (Lascoumes P., Korrupsioni, (përktheu nga frëngjishtja: Fotaq Andrea), (Botuar në kuadrin e programeve të Këshillit të Evropës për luftën kundër korrupsionit), Tiranë, 2002, fq. 24-25). 118 Prof. D-r Kambovski V., D-r Naumoski P., vep. e cituar, fq. 37-39.


214

vete si pasojë juridike e tërheq edhe marrjen e licencës për kryerjen e funksionit zyrtar për një kohë të caktuar.

Përveç kësaj, pjesa më e madhe e legjislacioneve parashohin edhe zgjidhje për kompensimin e dëmit të shkaktuar me anë të korrupsionit të per-sonit zyrtar. Si shembull, legjislacionet e Maltës dhe Qipros parashohin kom-pensim të dëmit nga konkurrenca jolojale në raste të korrupsionit gjatë tenderi-meve publike.

Në Sllovaki parashihet me ligj e drejta që dëmi i shkaktuar me korrup-sionin e personit zyrtar të kompensohet nga vetë shteti.

Në legjislacionet e disa shteteve, si për shembull,: Austri, Finlandë, Suedi, Luksemburg dhe Britani të Madhe, shteti ka të drejtë të kompensimit të dëmit nga personi zyrtar i korruptuar, ndërkaq, në Japoni dhe Finlandë të drej-tën e kompensimit e kanë edhe aksionarët nga drejtori i kompanisë së tyre që e ka korruptuar ndonjë person zyrtar119.

Sa i takon përgjegjësisë disiplinore të personave zyrtarë, në disa legjis-lacione parashihet një sistem i zhvilluar i masave disiplinore, përfshirë këtu edhe lëshimin nga puna (si në: Finlandë, Maltë dhe Britani të Madhe).

Sa i takon vlefshmërisë së akteve juridike që janë pasojë e veprimtari-së korruptive të personave zyrtarë, sipas legjislacioneve të më tepër shteteve, kontrata për të cilën është pranuar ryshfet është absolutisht nule, pra e pavlef-shme (si në: Shqipëri, Austri, Çeki), madje mund të kërkohet edhe anulimi i saj nëpërmjet gjykatave (si në: Bullgari, Estoni, Francë, Norvegji dhe Maltë) ose ajo të paraqesë kontratë që e ka përmbajtjen dhe qëllimin në kundërshtim me të drejtën (si në Japoni dhe Britani të Madhe)120.

Shqyrtimet përfundimtare

Shoqëria e civilizuar nuk mund të mbijetojë pa shtetin dhe administratën publike, por çdo shoqëri duhet sistematikisht dhe në mënyrë të organizuar të mbrohet prej korrupsionit si dukuri negative, patologjike dhe sjellje johumane dhe jocivilizuese.

Në këtë drejtim, në bazë të këtyre kërkimeve mund t’i veçojmë këto rezultate: (1) Shkalla e korrupsionit të personave zyrtarë në Maqedoni është mjaft

e lartë, ndërsa pasojat e saj janë shumë të rrezikshme edhe për vetë ekzistimin e shtetit të Maqedonisë, me prirje që përmasat e tij të zgjerohen dita-ditës dhe gati se nuk ka raport të huaj që nuk e vë theksin në çështjen e korrupsionit;

119 Po aty, fq. 42. 120 Ibidem.


215

Për një gjendje të tillë, profesori i Fakultetit Juridik të Shkupit, prof. dr. Vllado Kambovski shprehet: “Korrupsioni paraqet rrezikun më të madh për ek-zistimin e shtetit të Maqedonisë sesa vetë konflikti i armatosur i vitit 2001”.

(2) Disa forma praktike të korrupsionit në Maqedoni i kanë rrënjët e tyre në periudhën e gjatë të regjimit jodemokratik në të kaluarën e afërt, si dhe në mungesën e traditave demokratike, etike dhe parimore të personave zyrtarë, si dhe në mentalitetin e tyre që nuk përkon me vlerat e reja demokratike që dety-rën zyrtare e perceptojnë si burim të të ardhurave, e jo si servis për plotësimin e nevojave të qytetarëve.

(3) Korrupsioni i personave zyrtarë paraqitet si pasojë e zgjerimit të me-kanizmave burokratikë të organizatës shtetërore që veçoritë e tyre funksionale i nxjerrin nga fakti se ajo është një organizatë me anëtarësi të detyrueshme që disponon me monopol të legalizuar të shtrëngimit fizik;

(4) Mjeti më efikas në luftën kundër korrupsionit të personave zyrtarë është përcaktimi për ingjerenca dhe kompetenca minimale të shtetit, për kriji-min e një sistemi dhe një politike racionale ekonomike, ku shteti nuk do të “fu-tet” në qeverisjen e proceseve ekonomike, sepse koncepti bashkëkohor për shte-tin e së drejtës, shtetin demokratik dhe ekonomikisht të përparuar përbëhet nga shteti i fuqishëm dhe ekonomia liberale e tij;

(5) Masat, mjetet dhe aktivitetet që do ta parandalonin korrupsionin e personave zyrtarë dhe që në të njëjtën kohë do ta reformonin administratën pub-like në Republikën e Maqedonisë, janë të ndërlidhura me krijimin e një admi-nistrate publike të vogël, efikase dhe të përgjegjshme, që do të jetë ofertuesja më e madhe e shërbimeve publike, por me një qasje të re ndaj qytetarëve si kon-sumatorë të atyre shërbimeve në cilësi të klientit, përkatësisht administrata pub-like duhet ta cilësojë veten më tepër si shërbim sesa si pushtet si dhe ta ndërpre-së praktikën e komunikimit vetëm me veten, duke u bërë më e hapur dhe më transparente ndaj qytetarëve;

(6) Në luftën kundër korrupsionit shteti duhet ta marrë rolin e një part-neri efikas të qytetarit në realizimin e nevojave të tij që d.t.th. reduktim i rolit të shtetit si agjent ekonomik atje ku tregu funksionon si mekanizëm më i mirë se shteti.

Prandaj mekanizmave të tregut duhet t’u jepet një hapësirë më e madhe, veçanërisht në sferën e veprimtarive komunale, në shëndetësi, në arsim dhe në kulturë, me çka ipso-facto ngushtohet hapësira për korrupsionin e personave zyrtarë.

(7) Duhet krijuar kushte për ndërhyrjen e sektorit privat në prodhimtari dhe në ofrimin e shërbimeve publike të klientëve (shfrytëzuesve) atje ku admi-nistrata publike tregon një shkallë të lartë të joefikasitetit, por gjithnjë duke e pasur parasysh faktin se administrata publike dhe tregu nuk janë patjetër forca kundërshtare, por mund edhe të bashkëpunojnë njëra me tjetrën.


216

Pra, me një fjalë, në sistemin e së drejtës në Maqedoni duhet të inkorpo-rohet koncepti i partneritetit publik dhe privat (public private partnership), ku njëra prej dobive të saja do të ishte edhe rimëkëmbja e ndërmarrjeve publike duke i përkufizuar funksionet e atyre që e përcaktojnë politikën e veprimit (or-ganet shtetërore) dhe të atyre që janë të detyruar ta përgatisin strategjinë dhe planin aksionar të realizimit të politikës së veprimit (menaxhimi me ndërmarr-jen publike), gjë që gjithashtu ndikon në parandalimin e korrupsionit të perso-nave zyrtarë.

(8) Në Maqedoni duhet të inkorporuar edhe llogaritja e performansave të sektorit publik me anë të aplikimit të indikatorëve për matjen e tyre në mëny-rë që administratën publike ta bëjë më efikase, duke e implementuar modelin e qeverisjes së mirë (good governance) që nënkupton gjetjen e mënyrave për mat-jen e rezultateve të saj nga ana e vetë klientëve dhe duke e neutralizuar kështu korrupsionin e personave zyrtarë.

(9) Problemi rreth korrupsionit të personave zyrtarë në Maqedoni nuk mund të konsiderohet si i zgjidhur vetëm me anë të nxjerrjes së Ligjit për Pen-gimin e Korrupsionit dhe me formimin e Komisionit shtetëror për të, sepse lufta kundër korrupsionit nuk ka për qëllim çrrënjosjen e plotë të tij (siç mund të na duket sipas ndonjë iluzioni mahnitës, sepse ai ekziston edhe në shoqëritë me de-mokraci reale), por ka për qëllim zvogëlimin e përmasave të tij si një dukuri do-minuese në shoqëri, siç janë edhe: dhuna, krimet dhe grabitjet që ekzistojnë edhe në shoqëritë më të zhvilluara.

Ndërkaq, nga ana tjetër, gjithsesi duhet të zhvillohet edhe një strategji afat-gjate mbarëshoqërore për pengimin e korrupsionit dhe për zbatimin e një politike sistematike të antikorrupsionit në mbarë vendin, gjë që nuk mund të realizohet pa përkrahjen e përgjithshme të opinionit publik dhe të qytetarisë së këtij vendi.

(10) Në fund, hetimet dhe proceset gjyqësore janë një pjesë shumë e rëndësishme e luftës kundër korrupsionit në Maqedoni, por ajo nuk mund të ku-fizohet vetëm në masat energjike të pushtetit gjyqësor që, siç u vërejt më sipër, edhe vetë është i korruptuar për arsye të ndryshme, si: pozita e dobët materiale e gjyqtarëve, pagat më të ulëta të tyre në krahasim me dy degët e tjera të pushte-tit, përkatësisht pagat më të ulëta se ato të ministrave dhe të deputetëve, politizi-mi i tyre me rastin e zgjedhjes ose shkarkimit nga funksioni, ndikimi i pushtetit ekzekutiv-administrativ në vendimet, pozitën, të ardhurat dhe financimin e saj, arsye këto që ende nuk lejojnë të ketë ndonjë epilog gjyqësor për korrupsionin e funksionarëve më të lartë shtetërorë në Maqedoni.

Në këtë drejtim hulumtimi i rrënjëve, përmasave, shenjave dyshuese dhe i formave praktike të korrupsionit të personave zyrtarë paraqet një angazhim shumë më të madh sesa masat energjike gjyqësore për cilat Komisioni Shtetëror për Luftë Kundër Korrupsionit duhet të mbajë më tepër llogari, si për qytetarët, ashtu edhe për vetë kredibilitetin e tij.


217

Nëse kjo gjë nuk arrihet, atëherë do të duhej një nismë prej fillimi. Prandaj, më mirë të vazhdohet me të filluarën sesa të niset sërish prej fillimit!

Bibliografia

Literatura shkencore dhe publikimet në internet

1. ANDONI B., “Afera sa tenderom za izradu albanskih pasosa: ciscenje od vrha do dna”; 24.10.2002; www.beta.co.yu; 2. Dr EJZEN[TAT S., “Promovirawe na vladeeweto na pravoto i antikorupcijata vo globaliziranata ekonomija”, (Makedonija denes, 15, 16 i 17 mart 1999);

3. Dr. JOVIÇ D., “Korupcija u Jugoistočnoj Europi”, ligjërues i politi-kës në Universitetin e Sterlingut në Skoci, www.pc.nen. Cg.yu/novi/analize/-2003/04/htm;

4. D-r KAMBOVSKI V., D-r NAUMOSKI P., Korupcijata – najgolemo op{testveno zlo i zakana za pravnata dràva, (Komentar na zakonot za spre~uvawe na korupcijata i na zakonot za spre~uvawe na perewe pari), Skopje, 2002;

5. KRASNIQI A., Shoqëria civile në Shqipëri, (Historia e lindjes, zhvi-llimit dhe sfidat e saj), Tiranë, 2004; 6. KARAKAMI[EVA T. “Pravnata dràva”, Pravnik, br.93/2000;

7. Dr. sc. KREGAR J., “Korupcija”, Pravni Fakultet u Zagrebu, www.ijf.hr/pojmovnik/korupcija.htm;

8. “Korupcija u Makedoniji zabrinula eksperte Saveta Europe”; www.politika.co.yu;

9. KRSTIČ M., “Prilog raspravi o novoj javnoj upravi: Pojave nepotiz-ma i korumpiranosti u javnoj upravi”; www.hns-split.com;

10. LASCOUMES P., Korrupsioni, (përktheu nga frëngjishtja: Fotaq Andrea); (Botuar në kuadrin e programeve të Këshillit të Europës për luftën kundër korrupsionit), Tiranë, 2002; 11. M-r MATESKA M., “Analiza na dvièweto na krimina-litetot vo 1997, 1998 i 1999 godina”, Pravnik, Skopje, br.93/2000;

12. RAKIPI A., Korrupsioni dhe evazioni fiskal, Tiranë, 2003;


218

13. D-r UZUNOV V., “Antikoruptivna strategija”, Utrinski vesnik, 23.04.2002;

14. Dr. VUKOVIČ S., “Vladavina prava i korupcija”, www.instifdt.bg.-ac.yu/izdanja;

15. KOXHAJ A., Administrimi i sektorit publik, Tiranë, 2002; 16. OMARI L., Shteti i së drejtës, Tiranë, 2002; 17. TOKËVIL A., Demokracia në Amerikë (përkthyer nga Kristaq

Traja), Tiranë, 2002; 18. JEZ Z, Kako razmisljati o pravnoj državi, www.informator.co.yu;

Akte juridike

1. Ustav na Republika Makedonija so Amandmanite I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI, XVII i XVIII, JP Slu`ben vesnik na RM, 2002, Skopje;

2. Zakon za spre~uvawe na korupcijata, Slu`ben vesnik na RM, br. 28/2002;

3. Zakon za dr avnite slu`benici, Slu`ben vesnik na RM, br.59/2000; 112/2001 i 34/2001;

4. Civilna konvencija za korupcijata, Sovet na Evropa, Strasburg, 04.11.1999;

5. Kaznena konvencija za korupcijata, Sovet na Evropa, Strasburg, 27.01.1999;

6. Strategija za reforma na dr`avnata uprava vo Republika Makedonija, Vlada na RM, maj 1999;

7. Strategija za reforma na pravosudniot sistem, Ministerstvo za Pravda, Skopje, noemvri 2004.


219

Doc. Dr. Nazmi MALIQI Fakulteti i Administratës Publike, UEJL, Tetovë

BASHKËPUNIMI RAJONAL DHE LUFTA KUNDËR KORRUPSIONIT - PJESË E STANDARDEVE

PËR INKUADRIM NË BE DHE NATO

Hyrje

Në shpjegimin e shkaqeve dhe të faktorëve që i përcaktojnë dukuritë e korrupsionit dhe pengesat që paraqiten në luftën kundër tij, te shumë autorë të cilët merren me këtë temë paraqiten mendime të ndryshme. Disa nga ata për-caktuesit e paraqitjes dhe zhvillimit të kësaj dukurive i kërkojnë te: faktorët po-litikë, ekonomikë, te faktorët e sigurisë, të periudhës institucionale tranzitore etj. Ndërkaq pengesat në luftën kundër korrupsionit i shohin në burokratizimin e aparatit shtetëror, partizimin e administratës shtetërore, të gjyqeve, të nepotiz-mit etj.

Edhe shoqëria jonë në shkallën e tashme të zhvillimit nuk është imune nga korrupsioni si dukuri devijuese sociopatologjike, të cilat kanë shprehje ne-gative jo vetëm ndaj individëve, por edhe më gjerë në marrëdhëniet e caktuara shoqërore, duke shkaktuar situata negative shoqërore. Nga kjo edhe priten anga-zhime dhe rezultate që mund t’i arrijnë institucionet shtetërore: hetuesia, proku-roria, gjykatat, mediat dhe shoqatat joqeveritare, që të shërbejnë në kundërvënie të suksesshme kundër korrupsionit deri në çrrënjosjen ose sjelljen në suaza të normales.

Nga shumë hulumtues të kësaj dukurie me të drejtë paraqitet edhe dile-ma që sot aq shumë flitet për korrupsionin edhe në nivel shtetëror e lokal në ra-port me marrëdhëniet ndërshtetërore, si dhe bashkëpunimin regjional dhe ndër-kombëtar. Duke e pasur parasysh se kjo dukuri i rrënon vlerat institucionale, vlerat morale, kuptohet se është më se i nevojshëm interesimi që të debatohet, të pranohen rregulla, të propozohen koncepte dhe strategji konkrete për luftën kundër korrupsionit. Lufta efikase kundër korrupsionit duhet të mbështetet në interesin për stabilitet të brendshëm institucional, duke u bazuar edhe në imple-mentimin e standardeve për inkuadrim në BE dhe NATO, ku një pjesë e stan-dardeve i dedikohet edhe çrrënjosjes së kësaj dukurie devijuese.


220

Bashkëpunimi regjional i Maqedonisë në luftë kundër korrupsionit - pjesë e standardeve

për inkuadrim në BE dhe NATO

Për t’i hapur dyert e shteteve për anëtarësim, BE-ja dhe NATO-ja pro-movojë një mënyrë që përmes procesit të anëtarësimit vendet kandidate t’i plo-tësojnë kushtet, standardet dhe vlerat universale evropiane, siç janë: demokra-cia, raportet e mira ndëretnike, stabilizimi brendshëm, shteti i së drejtës, res-pektimi i të drejtave të njeriut, reformat në administratën publike, në strukturat e mbrojtjes dhe të policisë, të drejtat e pakicave kombëtare, ekonomia e tregut, bashkëpunimi regjional dhe ndërfqinjësor etj.

Po ashtu në kontekst të luftës kundër korrupsionit në OKB janë aprovu-ar një mori rezolutash të cilat kanë të bëjnë me punën e doganave, të tregtisë të palejueshme me njerëz etj. Pikërisht për këtë Komisioni Ekonomik i OKB-së për Europën në vitet e fundit i përkushtohet luftës kundër korrupsionit në shtetet në tranzicion, ngase vendet e rajonit paraqiten si hapësirë më e përshtatshme për paraqitjen e korrupsionit dhe të dukurive të tjera devijuese. Në këtë drejtim si instrument më i rëndësishëm përmendet Konventa Kundër Korrupsionit e mira-tuar në vitin 2003.

Këshilli Europian është inkuadruar në luftë kundër korrupsionit që nga viti 1996 me aprovimin e programit kundër korrupsionit. KE-ja ka aprovuar edhe tre dokumente të rëndësishme: "Konventën ndëshkuese kundër korrupsio-nit" (1999) dhe Udhëzimin R 10 për sjelljen e zyrtarëve (2000).

Korrupsioni si sëmundje e shoqërisë, pa mëdyshje si kudo në botë, edhe Ballkan, e pengon zhvillimin institucional.121 Sipas fakteve të paraqitura nga institucionet hulumtuese, korrupsioni paraqitet në ndërmarrjet publike, në admi-nistratën shtetërore, në gjykata, shkolla, universitete, në sektorin privat, në me-

121 Libri Informimi i Transparencës Ndërkombëtare 2000; PERBALLJA E KORRUPSIONIT: ELEMEN-TET E NJE SISTEMI KOMBETAR - INTEGRITETI JEREMY POPE - TRANSPARENCA NDER-KOMBETARE (Disa nga mësimet kryesore të mësuara brenda faqeve të këtij libri informativ janë se për-pjekjet e antikorrupsionit mund të shmangen nga: kufizimet e pushtetit në krye (një administratë në filli-met e saj mund të dëshirojë ta zgjidhë problemin e korrupsionit efektivisht, por trashëgon një burokraci të korruptuar që i pengon përpjekjet për ndryshim). · Mungesë angazhimi nga kreu. · Premtime ambicioze të tepruara që çojnë në pritje jorealiste dhe të paarritshme dhe në humbje të besimit të publikut (synime të arritshme në afat ose "fitimet e shpejta" janë shpesh të nevojshme për ta mbajtur gjallë mbështetjen e pub-likut) · Reformat e pakoordinuara dhe të tejzgjatura, të tilla që askush nuk i "zotëron" dhe që askush nuk angazhohet për të parë nëse reformat janë zbatuar dhe pasuruar me informacionin e kohës. · Reforma që mbështeten shumë mbi ligjet ose që mbështeten shumë mbi imponimin (të çojnë në ndrydhje, abuzime me fuqinë imponuese dhe në nevojën e shpejtë për korrupsion të mëtejmë) · Reformat që "nuk i vënë re" ata në krye dhe fokusohen vetëm në "peshqit e vegjël" (nëse ligji zbatohet në mënyrë jo të drejtë dhe të paba-rabartë, shpejt ndalohet efekti legjitim ose pengues) · Dështimi i krijimit të mekanizmave institucionalë që liderët e reformave të mbijetojnë; dhe · Dështimi i qeverisë për ta tërhequr shoqërinë civile dhe sektorin privat në procesin e reformave.


221

dia etj. Shumë autorë që merren me këtë dukuri konstatojnë se korrupsioni nuk mjafton të vlerësohet vetëm nga këndi moral (ndërgjegjja) dhe përmes hartimit të programeve (që nuk implementohen) dhe formimit të komisioneve të ndrysh-me (sa për të ekzistuar formalisht), por përkundrazi ai duhet të luftohet nga kën-di i shtetit të së drejtës.

Me konstatimin e shkallës së korrupsionit që buron nga sondazhet për ko-rrupsion,122 me fakte vlerësohet se korrupsioni i rrënon raportet e mirëbesimit ndaj pushteteve brenda shteteve që kanë kërkesë për anëtarësim në BE dhe NATO. Këtu paraqiten pasojat edhe për bashkëpunimin regjional si detyrim që buron nga standardet për inkuadrim në BE dhe në NATO. Duke e marrë në konsideratë inte-resin për anëtarësim në BE, parashtrohet pyetja se sa flitet publikisht, cila është vija institucionale, ose cila është transparenca kundër dukurive devijuese që kanë të bëjnë me korrupsionin si pengesë të proceseve integruese në BE dhe NATO, kur bëhet fjalë për nivelin e bashkëpunimit regjional të Maqedonisë, Shqipërisë, Bullgarisë123, Kosovës, Serbisë dhe Malit të Zi, si dhe shteteve të tjera ballkanike. Gjithë kjo na detyron të kuptojmë se në bashkëpunimin regjional të shteteve të përfshira nga korrupsioni, përveç luftës së brendshme kundër korrupsionit, po aq është i rëndësishëm edhe bashkëpunimi regjional në koordinimin "e aktiviteteve institucionale në luftën kundër korrupsionit".124

122 Nga hulumtimet e "Transpareny International", Maqedonia dhe Shqipëria janë më të korruptuarat në Evropë (Maqedonisë nga vendi i 97-të ka rënë në vendin 103, Kroacia gjendet në vendin 75, pas saj janë Rumania, Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia dhe Mali i ZI. Pasqyra e tërësishme për shkatërrimin e korrupsionit në Maqedoni është e pavolitshme, rezultatet mungojnë, ndërsa këtë e matin njerëzit që janë ekspertë për këtë çështje ( Z. Davçev, Koha ditore, Shkup, 18 tetor 2005) 123 Balkan, "Biznis" faqe, 8, 24 tetor 2005, Shkup; "Preku Bankarski i finasiski transakcii vo Bugarija godi{no se perat 300 milioni evra). 124 Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim - Instituti Euro-Ballkan në Projektin e përbashkët 2003-2004) “Ndërtimi i Mirëbesimit Ndërkufitar midis Shqipërisë dhe Maqedonisë” Nga pyetja: "Sipas mendi-mit tuaj, a mund të përmirësohet lufta kundër e trafikut në zonën kufitare?", nga të anketuarit dolën këto rezultate: shumica e të anketuarve (70 nga 137 gjithsej) si zgjedhje të parë për luftë më efikase kundër trafikut kanë shënuar profesionalizimin e autoriteteve kufitare, të ndjekur nga përmirësimi i komunikimit midis strukturave të kufirit të të dy vendeve (22). Duhet theksuar se shumica nga të gjitha grupet profesio-nale mendojnë se profesionalizimi i strukturave kufitare është mënyra më efikase për luftën kundër trafi-kut. Kjo vlen edhe për grupmoshat e caktuara, sidomos për ata 40-49 vjeç (27 nga 36 gjithsej). Sipas për-katësisë etnike, nuk ka ndryshim, sepse mbi gjysma e të anketuarve në secilin grup janë në një mendje për nevojën e profesionalizimit. Për zgjedhjen e dytë përgjigjet janë të shpërndara: 33 të anketuar janë për për-mirësimin e komunikimit midis strukturave të dy vendeve, 23 janë për bashkërendim më të mirë të punëve midis strukturave të sigurisë kufitare të dy vendeve, 21 janë për sistem juridik më rigoroz. Komunikimi më i mirë midis strukturave kufitare të dy vendeve është zgjedhja e dytë më e shpeshtë për doganierët (10 nga 27) dhe përfaqësuesit e partive politike (9 nga 21). Sa u përket grupmoshave, interesim më të madh për përmirësimin e komunikimit ndërkufitar tregojnë ata me moshë 30-39 vjeç (12 nga 47) dhe 40-49 vjeç (12 nga 36). Edhe në kriterin etnik, si maqedonasit edhe shqiptarët si zgjedhje të dytë e kanë venë përmirë-simin e komunikimit. Numri i të anketuarve që nuk kanë dhënë opinion është 12. Si zgjedhja e tretë në përgjigje me shumë veta kanë vendosur rritje të efikasitetit dhe rigorozitetit të sistemit juridik. Këtë zgjedhje e kanë preferuar përfaqësuesit e partive politike (9 nga 21) dhe pjesëtarët e policisë (10 nga 37), si edhe nga grupmoshat 20-29 (10 nga 32 gjithsej) dhe 40-49 (12 nga 36 gjithsej). Shpërndarja e për-


222

Pikërisht nga kjo, duke pasur parasysh rrezikun që buron nga korrupsio-ni, BE-ja kërkon nga vendet që kanë kërkesë për inkuadrim që në vazhdimësi ta luftojnë korrupsionin dhe kriminalitetin e organizuar. Është për të ardhur keq se vendet e Ballkanit vlerësohen si vend ku lulëzon korrupsioni, ku kalojnë rrugët e malverzimeve financiare (larja e parave), rrugët e drogës dhe armëve, biznesit të pistë, tregtisë me njerëz etj. Sipas shumë të dhënave, korrupsioni tani më shndërrohet në kriminalitet të organizuar. Për këtë edhe propozohen iniciativa të mbështetura në shumë dokumente ndërkombëtare, që mund të implementohen edhe nga Pakti i Stabilitetit në Europën Juglindore, nga programi BE-së dhe CARDS-it, ku ka pika të veçanta të dedikuara për çrrënjosjen e korrupsionit brenda shteteve, por edhe që të nxitë bashkëpunim dhe bashkëveprim regjional kundër kësaj dukurie.

Nëse i analizojmë rrethanat politike, ekonomike dhe të sigurisë, si dhe politikat integruese të shteteve të Ballkanit, parashtrohet pyetja se a mund të jetë e suksesshme lufta kundër korrupsionit nëse e kemi parasysh se këto shtete akoma nuk mund të dalin nga gëzhoja e periudhës së tranzicionit ose e konsoli-dimit ligjor. Nëse bazohemi në Studimin ne Bankës Botërore dhe të Bankës Eu-ropiane,125 me siguri mund ta konstatojmë nevojën e luftës të pakompromistë kundër korrupsionit përmes aktiviteteve të koncentruara në pesë lëmenj:

• Përgjegjësia politike që të jetë publike dhe transparente; • Forcimi i institucioneve shtetërore: parlamentit për përgjegjësi publike;

gjyqësisë dhe gjyqtarë të pavarur në zbatimin e njëmendtë të masave dhe zbatimit të dënimeve; qeverisë dhe shërbimeve publike duke mos u munguar asnjëherë kontrolli financiar dhe i pasurisë publike;

• Veprimi i shoqërisë civile në jetën publike dhe roli i mediave në punët publike të cilat duhet të përhapin informacione për korrupsionin, të pro-pozojnë aksione dhe të organizojnë ballafaqime publike. Këtu veçmas potencohen mediat e pavarura me punën e tyre kërkimore me rol të po-saçëm në luftën kundër korrupsionit;

• Ndërtimi i sektorit privat të suksesshëm me transparencë për pasurinë dhe punët e tyre afariste;

• Dhe, në fund, në këtë studim thuhet se lufta kundër korrupsionit paraqet domosdoshmëri për reforma në administratën publike, e cila duhet t’u nënshtrohet rregullave të mbikëqyrjes përmes revizorëve të punës së tyre financiare; të krijohet një administratë publike të mbështetur në pa-

gjigjeve të treta sipas kriterit etnik është: 26 maqedonas kërkojnë një sistem gjyqësor më rigoroz, kurse nga 36 shqiptarë, 9 e kanë theksuar nevojën për patrullim paralel ose të përbashkët të kufirit. Në 16 raste nuk ka pasur zgjedhje të treta si pasojë e keqkuptimit të pyetjes. 125 V. faqe XXX -XXXI, Hyrje dhe 74-78 - Akti i Studimit SB 2000


223

rimet e meritave, d.m.th. me zyrtarë të aftë që kanë aftësi larta profesio-nale dhe të jenë të paguar mirë. Me siguri se pa mbështetjen e rekomandimeve studimore që paraqiten

nga Banka Botërore dhe Banka Europiane, rekomandime këto që kanë edhe destinim regjional, edhe lufta kundër korrupsionit mund të jetë shumë më e zbehtë. Kur bëjmë fjalë për proceset integruese euroatlantike, parashtrohet një dilemë esenciale se a mund t’u nënshtrohen shtetet e Ballkanit standardeve inte-gruese që të jenë të suksesshme në luftën kundër korrupsionit. Rekomandimet e bankave të lartpërmendura në fillim iu drejtuan vetëm Kroacisë dhe Bosnjë e Hercegovinës, por këto këshillime më vonë iu dedikuan edhe vendeve të tjera të Ballkanit. Këto rekomandime ishin të bazuara në veprime konkrete, si:

• Zgjedhja e njerëzve të pakorruptuar; • Forcimi i përgjegjësisë; • Promovimi i aksionit të përbashkët me gjithë potencialin njerëzor

dhe teknik në luftën kundër korrupsionit; • Nxitja e transparencës në financimin e partive politike në fushatat

zgjedhore; • Sendërtimi i plotë i reformave ekonomike; • Krijimi i potencialit të qëndrueshëm me shoqëritë civile si faktor

shumë i rëndësishëm për dhënien e informacioneve për korrupsionin dhe luftën kësaj dukurie devijuese.

Këto rekomandime që kërkojnë zbatim, e vërtetojnë bindjen se korrup-sioni nuk ka kufij. Ai depërton prej një vendi në vendin tjetër ose mban lidhje të vazhdueshme përmes pikave të një interesi reciprok ose të ndërvarësisë. Nga kjo parashtrohet shpeshherë dilema se në çfarë mënyre BE-ja dhe NATO-ja do të ndikojnë në luftën kundër korrupsionit për vendet e Ballkanit të cilat një ditë pretendojnë të jenë anëtare të BE-së dhe NATO-s.

Në vazhdimin e aktiviteteve të bashkëpunimit regjional pa dyshim se vend të rëndësishëm ka edhe Iniciativa Kundër Korrupsionit e Paktit për Stabi-litet në Europën Juglindore, në të cilën që në fillim potencohet lufta e patjetër-sueshme kundër korrupsionit në të gjitha nivelet, duke e përfshirë edhe luftën kundër korrupsionit në nivel ndërkombëtar dhe luftën kundër kriminalitetit të organizuar, që të kështu të ndërmerren masa efikase duke u bazuar në aktet ek-zistuese ndërkombëtare: në aktet e Këshillit të Europës, të Bashkimit Europian, të Organizatës Europiane për Bashkëpunim dhe Zhvillim Rajonal, të Kombeve të Bashkuara dhe të forcave për ndërmarrjen e aksioneve financiare kundër lar-jes së parave. Përmes kësaj iniciative, shtetet anëtare të Paktit, duke i respektuar detyrimet ndërkombëtare dhe standardet që kanë të bëjnë me anëtarësimin në BE, pajtohen t’i ndërmarrin këto veprime:

• Implementimi i akteve ndërkombëtare dhe i atyre të BE-së;


224

• Promovimi i qeverisjes së mirë dhe i administratës adekuate shtetërore; • Forcimi i ligjshmërisë dhe promovimi i ligjeve qeveritare; • Promovimi i transparencës dhe ndershmërisë në aktivitetet afariste. Në kontinuitetin e luftës kundër korrupsionit në përmasa të bashkëpuni-

mit regjional do të eliminohet edhe botëkuptimi se korrupsioni në rrethanat ballkanike është veprim i zakonshëm. Këtë bindje edhe më tepër do ta forconte lufta kundër korrupsionit edhe brenda organizatave ndërkombëtare të cilat janë të pranishme me misionet ose që me aktivitetet e tyre veprojnë në regjionin ballkanik. Nëse nuk do të ndodhë kështu, atëherë do të krijohej përshtypja se si-kur korrupsioni është dukuri me "vlerë".

Në këtë pjesë të referatit do ta potencoj edhe një iniciativë shumë të rën-dësishme të bashkëpunimit regjional që mund të shërbejë si formë kundër ko-rrupsionit. Konferenca e Ohrit për sigurinë e kufijve, e mbajtur më 22 dhe 23 maj 2003, e organizuar nga BE, NATO, OSBE dhe Pakti për Stabilitet, që pa dyshim se i hodhi hapat e parë dhe më bindës në këtë fushë, synon që kufijtë e shteteve të Ballkanit Perëndimor: Maqedonisë, Shqipërisë, Kosovës, Serbisë dhe Malit të Zi, Bosnjës e Hercegovinës dhe Kroacisë, të fillojnë të marrin rru-gën e shembullit të kufijve të shteteve perëndimore, duke iu nënshtruar transpa-rencës dhe kontrollit civil dhe demokratik të kufijve. Duke i studiuar parimet dhe qëllimet politike të dokumenteve që u bënë të njohura, në këtë konferencë u diskutua në këto tema: Kufij të hapur, por të sigurt në pajtim me standardet eu-ropiane; Përparimi i stabilizimit në regjion për një afërsi më të madhe me NATO-n dhe BE-në; Zhvillimi i strategjive nacionale për menaxhim integrues për koordinimin e aktiviteteve për pengimin e tregtisë ilegale; Kontrolli demo-kratik ndaj strukturave të sigurimit kufitar etj. Këto parime të mbështetura në këto projekte kuptohen si të tillë që synojnë, që në vend të konfrontimeve dhe incidenteve të pakuptimta ndërshtetërore kufitare, në vend të kufijve që e mun-dësojnë kriminalitetin e organizuar, të krijohet bashkëpunimin kufitar ballkanik në kuadër të proceseve integruese për në NATO dhe BE, t’u jepet përparësi ma-rrëveshjeve bilaterale ndërkufitare dhe të krijohen marrëveshje ndërfqinjësore dhe regjionale rajonale të qarkullimit të lirë. Tani me të drejt mund të parashtro-het pyetja se cili është suksesi i luftës kundër korrupsionit nëse shtetet ballkani-ke, duke e përfshirë këtu edhe Maqedoninë, u janë përmbajtur standardeve që u përmenden më lart.


225

Përkufizimi i krimit të organizuar

Krimi i organizuar nuk njeh kufij.126 Organizatat kriminalistike të këtij lloji përpiqen të përfshihen në sistemin ekzistues të pushtetit shtetëror. Deri tani në literaturën penalo-juridike dhe kriminalistike nuk ekziston ndonjë definicion i pranuar përgjithësisht. Bartësit e kriminalitetit të organizuar, veprimtarinë e tyre e bëjnë duke instaluar njerëz të tyre në organet më të larta të pushtetit, duke korruptuar funksionarë të ndryshëm që kështu të krijojnë hapësirë të përshtatsh-me për aktivitetet e tyre (kjo mund të ndodhë sidomos në shtetet e vogla). Kësh-tu, ekzistojnë përpjekje të ndryshme që secili në vetvete të vendosë elemente të caktuara. Sipas Spasevskit, për ta kuptuar drejtë këtë problem aktual mund të veçohen këto elemente: Së pari, përcaktimi përshkrues i krimit të organizuar mund të tregohet përmes theksimit të karakteristikave të tij që duken kështu:

• organizimi i një grupi për të bërë vepër penale; • raportet hierarkike në grup duke ia bërë të mundshme drejtuesit të saj që

ta kontrollojë atë; • kërcënimet me forcë dhe me korrupsion si mjete për realizimin e profitit

ose për t’i kontrolluar tregjet; • larja e fitimeve të arritura në mënyrë ilegale dhe infiltrimi në ekonominë

legale; • aftësi për ekspansion në çfarëdo aktiviteti jashtë dhe në kuadër të kufijve

nacional;127

126 Tradicionalisht, komuniteti ndërkombëtar e ka evituar përfshirjen në diskutimet për korrupsionin. Tani problemi është i hapur jashtë kufijve. Tabuja u thye. Korrupsioni hyri në vëmendjen politike mjaft duk-shëm atëherë kur drejtues të Amerikës u takuan në Samitin e Amerikës në dhjetor 1994. Në planin e vepri-meve që hartoi Samiti, qeveritarët premtuan se do të : - �nxisnin diskutime të hapura për problemet më të rëndësishme që haste qeveria dhe zhvillonin prioritete për reformat e nevojshme për t'i bërë operacionet qeveritare transparente dhe të përgjegjshme; - �sigurojë mbikqyrjen e duhur për funksionet e qeverisë duke forcuar mekanizmat e brendshëm, duke përfshirë kapacitetet hetuese dhe detyruese për veprimet ko-rruptuese dhe lehtësuar mundësinë e publikut të njihet me informacione të nevojshëm për një pamje të jashtme kuptimplotë; - �krijojë një standart konflikti interesash për punonjësit publikë, masa efektive kundër pasurimit të pandershëm, duke përfshirë dënime të ashpra ndaj atyre që përdorin pozitën zyrtare për interesa private. - �kërkojë nga qeveritë e vendeve të tjera të krijojnë dhe zbatojnë masa efektive kundër rryshfeteve në të gjitha transaksionet financiare brenda Hemisferës (Libër Informimi i Transparencës Ndërkombëtare 2000 PERBALLJA E KORRUPSIONIT: ELEMENTET E NJE SISTEMI KOMBETAR INTEGRITETI JEREMY POPE TRANSPARENCA NDERKOMBETARE http://www.transparency.org.) 127 Cituar sipas ekspozesë së V. Kamboskit “Shteti juridik dhe krimi i organizuar”, cituar sipas J. Spasev-ski - P Aslimovski “Siguri, mbrojtje, siguri” f. 90, Kosta Abarash, Ohër 2000


226

Cilat janë pasojat e korrupsionit?

Situata e vështirë ekonomike i acaron edhe më shumë marrëdhëniet sociale në vend, sidomos ku vërehet sesi funksionarë ose drejtues të ndryshëm, pa marrë parasysh se mund të shihen edhe nga këndi i individit, me keqpërdorimet e tyre janë të pranishëm në strukturat e ndryshme udhëheqëse, që në momente krijohet me arsye e përshtypje reale, se këto rrethana marrin kahje të kriminali-tetit të organizuar nga vetë elitat politike.

Kjo ndodhë sidomos kur disa pjesë të strukturave shtetërore në situata të krizës dhe konflikteve e shohin rastin e përfitimeve dhe shlyerjen e gjurmëve të keqpërdorimit ose të kriminalitetit. Pavarësisht nga rrethanat e vështira, në të ci-lat u gjetën vendet e Ballkanit, qeveritë e tyre luajtën rolin negativ, madje në disa raste përfituan nga këto ngjarje, si në aspekt politik, ashtu edhe financiar. Në këtë kontekst edhe për Maqedoninë kishte ankesa të arsyeshme, në shumë raste sesi në situata të krizës kishte sjellje e cila vërehej me dukuri të kriminali-tetit ekonomik, që kishin karakter të mosrespektimit të konventave ndërkombë-tare për situatat e tilla. Kuptohet se pasojat e një sjelljeje të tillë krijuan bazë për korrupsion edhe në kohën pas konfliktit dhe deri në ditët e sotme, gjë që edhe sot me vështirësi evitohen.

Këto anë negative kontribuuan që një kategori e caktuar e njerëzve të bien në krizë morale, te një shtresë e popullsisë të paraqiten trauma të ndry-shme, të prodhojë efekte sociopatologjike dhe dukuri të tjera psikologjike. Rre-thanat e këtilla nuk mund të mos ndikonin edhe te qytetari ynë, duke i marrë pa-rasysh edhe shumë faktorë, siç është pasiguria familjare, pasiguria personale dhe publike, mospasja e perspektivës etj. Pasi viteve të fundit është në rritje numri i familjeve me pasiguri sociale (veçanërisht në rajonet e përfshira nga kri-za luftarake128), rritet edhe numri i të papunëve, ndërsa nga ana tjetër ka zyrtarë shtetërorë dhe lokalë që, duke i ndërruar funksionet nga viti në vit, me manipu-lime të ndryshme dhe me sjellje të pamoralshme, shkaktojnë pasiguri. Padyshim se sjelljet e tilla ndikojnë në krijimin e krizave morale te qytetari i thjeshtë. Këta qytetarë do ta shprehin revoltën e tyre me sjellje negative, madje një ditë ata do ta ndryshojnë edhe “rrjedhën normale” të rendit shoqëror. Një ditë qytetarët

Në republikën e Maqedonisë sot janë regjistruar më se 82 mijë familje të cilave u mungojnë gjërat elementare. Seminar i mbajtur në Gostivar me temë Bazat e ligjit të vetëqeverisjes lokale, të organizuar nga Klubi Demokratik dhe nga Fondacioni Fridrih Ebert, Gostivar, mars 2003


227

shqiptarë dhe maqedonas, por edhe të tjerët, përveç traumave të shkaktuara nga lufta, mbeten në pamëshirën e të pamëshirshmëve dhe “të bosëve” të tyre. 129

Parandalimi dhe ndalimi i krimit të organizuar

Kriminaliteti i organizuar130 edhe më tej mbetet kureshtje dhe brengosje me të cilën ballafaqohen edhe shtetet më të organizuara se R. e Maqedonisë dhe shtetet e Ballkanit Perëndimor, duke e pasur parasysh se korrupsioni ka depërtu-ar në shumë segmente të shoqërisë dhe tanimë po kalon në nivel të kriminalitetit të organizuar, ashtu siç është i definuar edhe nga ekspertët e këtij lëmi, sidomos të INTERPOL-it. Kriminaliteti i organizuar, si veprim i çdo grupi të organizuar, ka për qëllim të realizojë përfitim të madh financiar në mënyrë ilegale, pa i res-pektuar në shumë momente edhe kufijtë ndërshtetërorë dhe rregullimet ligjore brenda shteteve ku e ka zanafillën. Qëllimi kryesor i këtyre grupeve është ko-rruptimi i individëve që bartin poste në struktura të ndryshme shtetërore. Kjo e fundit ka marrë përmasa më të mëdha, duke e shfrytëzuar përfitimin e madh, si dhe ndikimin për të dominuar, që kështu ta sigurojnë hierarkinë e vetë nga zbu-limi i tyre dhe ndjekja. Grupet e organizuara të kriminalitetit mund të disponoj-në me mjete të konsiderueshme, që mund të ndikojnë në qeveritë e shteteve të vogla në tranzicion. Ky lloj i kriminaliteti mund të radhitet edhe në dukuritë so-cio-patologjike, sepse e rrezikon integritetin moral të njerëzve të cilët janë më-suar të jetojnë në mënyrë të ndershme konform normave që ia lejon ligji.131

Me qëllim që të fitojmë një pasqyrë më të qartë, si dhe të kemi mundësi të parandalimit dhe të pengimit të krimit të organizuar, do t’i shfrytëzojmë disa hulumtime të mbështetura në projekte konkrete ndërkombëtare132 dhe në pro-

129 Enti Shtetëror i Statistikës, duke raportuar për papunësinë, e jep shifrën se Maqedonia ka më shumë se 4000 mijë të papunë. (Koha Ditore, faqe 1, Shkup, 30 shtator 2005) 130 Zami Poda, Krimi i organizuar, Libri universitar, Tiranë, 1998 131 Nazmi Maliqi, Shpalosje, faqe 86, IADC- Klubi Demokratik, Shkup, 2001 132 Libëri Informimi i Transparencës Ndërkombëtare 2000; PERBALLJA E KORRUPSIONIT: ELE-MENTET E NJE SISTEMI KOMBETAR INTEGRITETI JEREMY POPE TRANSPARENCA NDER-KOMBETARE : Elementët e përpjekjeve për një reformë serioze dhe të bashkërenduar duhet të përfshij-në: 1. një angazhim të qartë të udhëheqësve politike për të luftuar korrupsionin kurdo që ai ndodh dhe për ta nënshtruar veten e tyre në një shqyrtim të hollësishëm. (Rishikimi i nevojës për imunitet dhe privilegje që mund të mbrojë disa nga proçeset legale) 2. vënia fillimisht e theksit në parandalimin e korrupsionit në të ardhmen dhe në ndryshimin e sistemeve (se sa kënaqja me “gjuetinë e shtrigave’’) 3. adoptimi i legjisla-cionit të plotë anti – korrupsion i zbatuar nga njësi administrative që manifestojnë ndershmëri (ku përfshi-hen hetuesit, prokurorët dhe gjyqtarët) 4. identifikimi i atyre aktiviteteve qeveritare më të prirura drejt ko-rrupsionit dhe një rishikim si I ligjeve thelbësore dhe proçedurave administrative 5. një program që të ga-rantojë se pagat e nëpunësve civil dhe liderëve politikë që pasqyrojnë realisht përgjegjësitë e posteve të tyre janë të krahasueshme me sa është e mundur me ato në sektorin privat. 6. një studim i rregullimeve legale dhe administrative për t'u siguruar që ato sigurojnë mjete frenuese të përshtatshme. 7. krijimi i një


228

pozimet e hulumtuesve të kësaj problematike, 133ndër të cilët edhe të Sulejmano-vit i cili ndër të tjera thotë: Me qëllim që të forcohet ana parandaluese e krimit të organizuar dhe e korrupsionit si plotësim i rëndësishëm i politikës represive në këtë lëmë, duhet bëhet:

• përpunimi i programit për iniciativa juridike, administrative dhe kulturo-re për luftën kundër korrupsionit;

• formimi i trupit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar për eliminimin e korrupsionit

• ashpërsimi i politikës ndëshkuese për forma të caktuara të sjelljes ko-rruptive;

• përforcimi kadrovik, material dhe teknik i shërbimeve për luftën kundër krimit të organizuar në Ministrinë e Punëve të Brendshme (gjykata dhe në të gjitha segmentet e administratës shtetërore) si mundësi për krijimin e specializimit dhe përsosjes së tyre në vend dhe në botën e jashtme;

• vendosja e procedurës për konfiskimin e mallit të fituar përmes krimit të organizuar, korrupsionit dhe larjes së parave;

• rregullimi normativ134 i mundësisë për transformimin e barrës së paraqi-tur të marrjes së mallit si rezultat i ndjekjes penale të këtyre personave të cilët kanë qenë të dënuar për reketim dhe vepra të tjera të ngjashme;

• funksionimi i policisë financiare për menaxhim të mirë dhe legjitim të punës tregtare dhe financiare, si dhe zhvillimi i mekanizmit të bashkëpu-nimit në pengimin e korrupsionit. Nëse nuk ekzistojnë përpjekje reale që të pengohen aktivitetet kundër

korrupsionit dhe kriminalitetit të organizuar në Maqedoni,135 kjo pa dyshim do të ishte edhe një ndjenjë e papërgjegjësisë institucionale për ata që janë futur në

partneriteti midis qeverisë dhe shoqërisë civile (duke përfshirë sektorin privat, profesione, organizatat fetare) 8. të bësh korrupsion një ndërmarrje "me rrezik të lartë" dhe "me fitim të ulët"(p.sh. rritja e rrezikut për t'u zbuluar dhe mundësisë së një ndëshkimi të përshtatshëm) 9. zhvillimi i një "skenari të ndryshimit të menaxhimit" që minimizon rrezikun e atyre që mund të jenë përfshirë në korrupsione "të vogla" dhe që fitojnë mbështetjen e lojtarëve kryesor politikë (pjesëmarrja e të cilëve mund të jetë kritike), që për më tepër perceptohet nga publiku si e ndershme dhe e arsyeshme në të gjitha rrethanat (amnistitë për të gjitha rastet mund të shkaktojnë rebelime nëpër rrugë; në të njëjtën mënyrë imponimet tërësore të ndëshkimeve ligjore mund të çojnë në rërën thithëse të harresës politike. 133 Sulejmanov Z, Stojanovski N, Patologjia sociale, Jugoreklam, Shkup, 2002 134 Monoka Macovei, Pravoto na sloboda i sigurnost na li~nosta, Sovetot na Evropa, Skopje, 2002 135 Slagjana Taseva, anëtare e Komisionit Shtetëror për Antikorruscion për Gazetën e përditshme "Lajm" prononcohet se "Në Maqedoni nuk ka luftë kundër korrupsionit". Këtë mendim e arsyeton duke thënë se: "Sa u përket masave dhe aktiviteteve që i kemi paraparë, ligjeve që i kemi miratuar dhe institucioneve të themeluara kundër korrupsionit, ne jemi liderë të rajonit dhe më gjerë. Por, problemi është se s'kemi efika-sitet konkret", thotë Taseva. Ajo ndër tjera propozon që "Qeveria, së bashku me të gjitha organet kompe-tente, të krijojë kushte që e gjithë ajo është e paraparë në letër, të zbatohet në praktikë". (Gazeta Lajm, faqe, 2 , Shkup, 22 tetor 2005)


229

politikë. Me siguri se këto përpjekje do të ishin shumë më të suksesshme nëse në strukturat shtetërore nuk do të kishin të inkuadruar individë që e kanë ndih-muar këtë dukuri. Veprimi i suksesshëm kundër kriminalitetit të organizuar do të jetë shfrytëzimi ose sjellja konform standardeve që i ofron Këshilli i Europës dhe BE-ja, si dhe mekanizmat mbrojtëse që ofrohen nga strukturat e NATO-s për luftën kundër kriminalitetit, kriminalitetit të organizuar me armë, kundër kriminalitetit të organizuar të skemave të qarkullimit dhe pastrimit të parave, kundër trafikut të lëndëve narkotike, kundër trafikut me “mall të bardhë” etj.

Përfundim

Për shtetet në tranzicion, ku akoma radhiten të gjitha shtet e Ballkanit Pe-rëndimor, ekzistojnë vlerësime reale se mjetet financiare në të shumtën e raste-ve gjenden në duart e njerëzve që kanë biznes të ndytë, të futur në lojërat e ndy-ta të kriminalitetit, të cilët bëjnë orvatje serioze të ndikojnë edhe në rrjedhat po-litike, gjë që pa masë e rrezikon mirëvajtjen e aktiviteteve për stabilizim të brendshëm, me çka e eliminojnë kriterin e vlerave për konkurrencë të mirëfilltë. Këto shenja të kriminalitetit të organizuar mund të hasen në politikë, ekonomi, kulturë, në arsim e gjetiu.

Në kohën tonë, duke e pasur parasysh kornizën normative juridike të RM-së, e cila duhet të harmonizohet me normat juridike të NATO-s dhe BE-së, duke e kuptuar përparimin e demokracisë dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut si fondament të politikës për krijimin e stabilitetit në rajonin Ballkanik, në pra-nimin e projekteve për zgjerimin e NATO-s dhe BE-së në Europën Juglindore, me kërkesë për t’u inkuadruar edhe Republika e Maqedonisë në këto struktura euroatlantike, në mesin e standardeve që duhet të plotësohen për inkuadrim në NATO dhe BE është edhe lufta kundër kriminalitetit të organizuar. Vëzhgimi ndërkombëtar përmes një trupi përkatës të OKB-së ose të Këshillit të Europës, BE-së, NATO-s a OSBE-së është më se i nevojshëm për rrethanat e tashme, duke u bazuar në nivelin korruptiv në të cilin gjenden shtetet e Ballkanit.

Lufta kundër kriminalitetit të organizuar duhet të jetë një aktivitet i mirëfilltë ligjor i strukturave qeveritare të Republikës së Maqedonisë dhe i sub-jekteve të tjera në vend, në bashkëpunim me strukturat e NATO-s dhe të BE-së, që së bashku duhet të fitojë domethënien e vërtetë në luftën kundër kriminalite-tit - një aktivitet që doemos duhet të ngrihet edhe në bashkëpunim ose koordi-nim rajonal me vendet fqinje. Kjo dukuri është e pranishme në mase të madhe, sepse akoma nuk është arritur niveli i konsolidimit të brendshëm institucional shtetëror.


230


231

Prof. Dr. Zoran Matevski Instituti i Sociologjisë, Fakulteti Filozofik, Shkup

ASPEKTET SOCIOLOGJIKE TË KRIMINALITETIT TË ORGANIZUAR DHE KORRUPSIONI

Këtë referim do ta fillojmë me këtë dilemë: A mund qe organet shtetëro-re të jenë kryes të veprave penale?

Në shikim të parë pyetja duket si kontradiktore, sepse shteti duhet të luf-tojë kundër kriminalitetit dhe jo vetë ai të jetë realizues. Megjithatë, nëse shiko-het historikisht, shtetet kanë bërë krime të tmerrshme, si për shembull, asgjësi-mi i popujve të tërë, gjenocide, bombardime të pakuptimta masive, llogore të përqendrimit nazist dhe stalinist etj. Andaj, nëse ndalemi vetëm në thyerjen e rregullave juridike, organet shtetërore shpeshherë bëjnë edhe vepra kriminalite-ti: ato ose nuk i respektojnë ligjet ose i shkelin, edhe pse janë të detyruara t’i respektojnë.

Është me interes të themi se "kriminaliteti i jakëve të bardha", është kri-minalitet të cilin në mënyrë profesionale e ushtrojnë përfaqësuesit e niveleve më të larta, pra rrethet afariste qeveritare, duke e shfrytëzuar ndikimin dhe lidhjet e tyre në shoqëri për kryerjen e veprave penale, të cilat atyre u sjellin dobi të mëdha materiale, ndërsa qytetarëve dhe shoqërisë u sjellin humbje. Ky lloj i krimi-nalitetit haset thuajse në të gjitha vendet, ndërsa karakteristikë e tij është se ai bë-het fshehurazi nga nivelet më të larta shoqërore me mashtrime dhe manipulime të pakomromista në lëmin e transaksionit afarist. Domethënë, karakteristikat the-melore të këtij kriminaliteti janë kryerja e veprave penale pa dhunë në jetën eko-nomike nga persona me status të lartë social, të cilët mund ta shfrytëzojnë ndi-kimin e tyre për shkeljen e rregullave juridike me qëllim që të përfitojnë dobi materiale dhe t'i shmangen drejtësisë (ose t'i shmangen përgjegjësisë penale).

Kriminaliteti i tillë më së shpeshti ndikon në afarizmin ekonomik, kur rrejshëm prezantohet gjendja financiare, bëhen manipulime në lidhje me blerjen e aksioneve, u jepet mitë njerëzve afarist dhe zyrtarëve shtetërorë, rrejshëm rek-lamohet malli, bëhen mashtrime, bëhen harxhime të mjeteve pa destinim, bëhet fshehja e tatimit, bëhet bankrotime të rrejshme etj. Si kryerës të veprimeve të tilla paraqiten njerëz me ndikim të cilët janë të përfshirë në pozicione të larta shtetërore në politikë, administratë, polici, gjyqësi dhe të ngjashme.

Si do që të jetë, kriminaliteti i organizuar ka të bëjë me aktivitetet që kanë ndikim në sjelljet normale, por megjithatë është joligjor. Për këtë lloj të kriminalitetit teoricienët kanë qasje të ndryshme. Zakonisht llogaritet se kjo është veprimtari e organizatave kriminele ose të atilla që ka të bëjnë me veprim-


232

tari të organizuar të llojit ekonomik, ku me përdorimin e dhunës mbrohet pozi-cioni i përparësive ose monopoleve përmes korrupsionit të policisë, gjyqësisë dhe pushtetit ekzekutivo-politik. Si karakteristikë e saj merret fakti se ajo ka të bëjë me organizata të kahershme të më shumë personave ose paraqet një solida-ritet të një bashkësie të organizuar përfituesish, bashkësi të bazuar në interes, të organizuar me stil të vrazhdë të udhëheqjes dhe të disiplinës ndaj anëtarëve, por që në të njëjtën kohë përkujdesen edhe për sigurinë e tyre, shfrytëzojnë teknolo-gji feksibile të dhunshme, përzgjedhje të pasur të metodave (eksploatim, posh-tërime, kërcënime, dhunë, shtypje, terror, mitë).

Kriminaliteti i organizuar nuk njeh kufij. Organizatat kriminele insistoj-në të instalohen në sistemin ekzistues. Ato përmes njerëzve të tyre ndikojnë në organet shtetërore, duke dhënë leje për përfitime të mëdha dhe duke korruptuar funksionarë të rëndësishëm shtetërorë.

Të dhëna të sakta për të shumë sigurohen më shumë vështirësi, por është më se e qartë se dukuritë e tilla janë të pranishme në të gjitha shtetet, edhe në vendin tonë, ku shfrytëzohen mjete të llojllojshme, që nga ato që janë në kufizi-min legal, e deri te poshtërimet e hapura, si vrazhdësi, pafytyrësi, mitë e të ngja-shme. Për shkak të karakterit internacional dhe mobilitetit të lehtë, ata zbulohen shumë vështirë nga organet e ndjekjes. Në mesin veprave të cilat më së shpeshti kanë karakter të tillë bëjnë pjesë: tregtia me drogë, tregtia e zezë me armë, dety-rimi i të hollave për mbrojtje që nuk është e kërkuar (reket), nënshtrimi ndaj prostuticionit, tregtia me mall të bardhë, korruptimi, shfrytëzimi i përfitimeve tatimore dhe doganore, tregtia e zezë me ar, stoli cigaresh, alkooli, automobilat, larja e parave, vrasja me porosi, aksionet terroriste etj.

Shkaqet për një dukuri të tillë në R. e Maqedonisë janë të ngjashme me ato të vendeve në tranzicion. Transformimi i sistemit të mëparshëm solli deri në shtre-simin e ri social, zmadhimin e papunësisë, kushte të keqësuara për jetë normale, si dhe mundësinë që grupe të caktuara sociale të zënë pozicione dominuese politike dhe ekonomike. Kjo solli reagimin joadekuat të institucioneve dhe organeve shtetërore, mosrespektimin e ligjit, humbjen e tolerancës reciproke dhe dukurinë e korruptimit të dhunshëm dhe të kërcënimeve, si model të sjelljes e cila përmes pasurisë dhe përfitimit e shikojnë realizimin dominues të vlerave moderne.

Në përkufizimin e kuptimit të kriminalitetit të organizuar në literaturën sociologjike ekzistojnë dy qasje. Sipas të parës, që merret si qasje më e gjerë, këtu bëhet fjalë për organizatat kriminele. Ndërkaq sipas qasjes së dytë dhe më të kufizuar, për ekzistimin e kriminalitetit nuk është i mjaftueshëm vetëm ekzis-timi i organizatës kriminele (dimensioni organizativ), por nevojiten edhe një mori e kushteve të tjera, siç janë: se bëhet fjalë për veprimtari organizative të llojit ekonomik (kriminalitet dhe korrupsion); se ekziston përdorimi i dhunës për ruajtjen e pozicionit të prioritetit dhe monopolit, me qëllim të arritjes së për-fitimit, por edhe për financimin e vrasjeve me qëllim të aplikimit të drejtësisë


233

ose të sjelljes së vendimeve politike të rrezikshme, por edhe korruptimi i polici-së, i pushtetit gjyqësor dhe ekzekutiv.

Përfundimi i cili mund të pasojë është se kriminaliteti i organizuar da-llon nga format tradicionale të kriminalitetit grupor, siç janë bandat dhe shoqa-tat kriminelen bazë të tri vetive të lartpërmendura.

Kriminaliteti i organizuar nuk njeh kurrfarë kufijsh. Organizatat krimi-nele të këtilla insistojnë të instalohen në sistemin ekzistues dhe në institucione që tanimë sipas ndonjë rregulli realizojnë veprimtari ekonomike. Këto organiza-ta realizojnë forma të ndryshme të ndikimit që t’i kenë në duart e tyre njerëzit e organeve shtetërore dhe të institucioneve përkatëse për dhënien e lejeve të cak-tuara, me një fjalë t’i kenë në dorë ata të cilët e udhëheqin politikën afariste. Këtë e bëjnë në atë mënyrë që në organet më të larta të pushtetit të instalojnë njerëz të tyre dhe duke korruptuar funksionarë të ndryshëm.

Në kushtet bashkëkohore niveli i rrezikimit nga ky kriminalitet është më se i rrezikshëm në të gjitha sferat e jetës shoqërore dhe thuajse nuk ka vend i cili nuk është i infektuar nga dukuritë dhe format e ndryshme të tij. Pjesëmarrë-sit në të shërbehen me të gjitha mjetet: nga ato që kanë pamje të legalitetit, e deri të poshtërimet e hapura, kërcënimet, korruptimi, lidhjet politike dhe lidhjet e tjera me egërsi të veçantë, pafytyrësia dhe dhuna. Kështu ata kryejnë krime të ndryshme të cilat u sjellin humbje të mëdha dhe të pakompensueshme shoqëri-ve konkrete dhe bashkësisë ndërkombëtare në tërësi. Për shkak të karakterit in-ternacional të shprehur si lëvizshmëri dhe fleksibilitet, në kërkimin e metodave të reja për veprimtarinë e organizatorëve shumë herë arrihet vetëm në dështim, ndërsa ata që janë të njohur është vështirë të numërohen dhe të kapen.

Në këto korniza pa dyshim se vërtetohet teza se rrënjët e kriminalitetit qëndrojnë në karakterin e strukturës shoqëroro-ekonomike, në tjetërsimin e nje-riut, në shkaqet materiale dhe shpirtërore të jetës dhe nevojës individuale dhe të orientimit që nevojat dhe problemet të realizohen dhe të zgjidhen me mjete të palejueshme. Përkundër faktorëve etiologjikë, megjithatë faktorët e tjerë duhet të kërkohen në sferën e ndryshimeve të shpejta, në ndryshimet sociale dhe në ndryshimet e marrëdhënieve ekonomike dhe politike, si dhe në raportet interak-tive dhe në lidhjet e nivelit global, siç janë: migracionet, komunikimi, transpor-ti, rrjedhat financiare etj. Ngritjes së kriminalitetit të organizuar veçmas i ndih-mojnë edhe faktorët të cilët janë në lidhje të drejtpërdrejt me tregun dhe funk-sionimin e shtetit. Dobësitë e funksionimit të shtetit burojnë nga dominimi i po-litikës ndaj drejtësisë, nga mosfunksionimi i shtetit të së drejtës dhe nga mos-respektimi i parimit të ligjshmërisë.

Transformimi i marrëdhënieve shoqëroro-ekonomike solli deri te shtre-simi social, kjo përmes rritjes së papunësisë, kushteve të keqësuara dhe të pasi-gurta për jetë, si dhe intencës së grupeve dhe shtresave të caktuara sociale dhe politike për zënien e pozicionit dominues politik dhe ekonomik në rrethanat e


234

reja të krijuara shoqërore. Gjithë kjo dukshëm hetohet në funksionimin e ngadalë-suar të organeve dhe institucioneve shtetërore, në mosrespektimin e ligjit, në humbjen e tolerancës reciproke dhe në manifestimin e aktiviteteve të tilla ku ndi-kimin e madh e realizojnë me korruptime, kërcënime dhe modele të tjera të cilat në përfitimin dhe pasurimin e tyre e shohin aktualizimin e vlerave moderne.

Prania dhe rritja e vazhdueshme e kriminalitetit të organizuar, larjes së parave dhe e korrupsionit, në format e tyre të rrezikshme dhe në dimensione ndërkombëtare, sot në botë paraqet kërcënim serioz për ndikimin destabilizues ndaj institucioneve fundamentale shoqërore dhe ekonomike, gjithë kjo si rrezik për sovranitetin e shteteve dhe, veçmas, të atyre në tranzicion ku bën pjesë edhe R. e Maqedonisë.

Në angazhimet për zbulimin dhe pengimin e këtyre dukurive Maqedonia e ndërton "strategjinë nacionale" të bazuar në njohuritë dhe përvojat strategjike të cilat nuk mund të zhvillohet aq lehtë dhe aq shpejt së bashku me zbatimin e njëkohshëm të proceseve të përgjithshme dhe me vendosjen e shtetit të së drej-tës. Prandaj mund të thuhet se Maqedonia është në fazën fillestare të projektimit dhe të zbatimit të strategjisë parandaluese në këto fusha, por tanimë mund të vë-rehet se në angazhimet për kundërshtimin e kriminalitetit të organizuar dhe të larjes së parave hetohet një përparim i dukshëm. Kjo veçmas ka të bëjë në pro-gresin e realizuar në modernizimin e legjislacionit dhe në krijimin e kornizës moderne juridike me aksion adekuat në këtë plan.

Shpesh hasim vlerësimet se problemet e grumbulluara ekonomike, pa-punësia, rënia e standardit të banorëve dhe deficiti i shprehur në fushën e siguri-mit të mjeteve adekuate buxhetore në shërbime (të cilat kryejnë funksione shumë të ndjeshme shoqërore dhe të cilat kërkojnë nivel të lartë të ndershmërisë dhe besimit shoqëror), sjellin deri te rënia e moralit të shërbimeve shtetërore dhe të institucioneve të tjera të shërbimeve publike. Prandaj ato në praktikën e përditshme hasen me pasurim të paarsyeshëm dhe të paligjshëm, ndërsa në lidh-je me këtë dallohet edhe diferencimi i përgjithshëm social. Në përkushtimet e tyre që më me sukses të luftojnë kundër dukurive të tilla joligjore, ata ballafaqo-hen me pengesa të ndryshme të cilat nuk janë vetëm të natyrës juridike (mund t’i përshkruhen edhe mungesës të ligjshmërisë adekuate), por nganjëherë balla-faqohen me nyjën e menduar dhe të organizuar me bartësit e malverzimeve të tilla dhe me strukturat e larta burokratike në strukturat më të ndryshme të orga-neve të pushtetit, gjë që korrespondon me zgjerimin gjithëpërfshirës të simpto-mave për arritjen e dobisë personale ose të korruptimit të shoqërisë.

Vendet në tranzicion që janë të interesuara për pengimin, zbulimin dhe eliminimin e suksesshëm të kësaj dukurie nuk janë dukuri e izoluar që është ka-rakteristikë e regjionit. Në momentin e tanishëm shumë specifik paraqiten fu-shat dominuese ekonomike dhe ato shoqëroro-politike. Opinioni jonë dhe ai ndërkombëtar me interesim të madh i përcjell rastet alarmante të aferave ko-


235

rruptive ndërkombëtare në të cilat ishin të përzier edhe bartës të lartë të funksio-neve administrative dhe të funksioneve ekzekutive nga niveli më i lartë, si me-naxherë të korporatave nacionale dhe ndërkombëtare. Madje tashmë është sek-ret publik se korrupsioni tolerohet në rastet e transaksionit tregtar financiar, si-domos kur bëhet fjalë për investimet kapitale, në rastet e furnizimit të teknolo-gjisë së lartë, armatimit, pranimit të koncesioneve për eksploatim të pasurive natyrore etj. Shpesh lidhen kontrata pune edhe në dëm të ekonomisë nacionale të vendeve të pazhvilluara, me dhënien e provizionit ose të mitës për funksiona-rët më të lartë të këtyre vendeve.

Korrupsioni është fenomen i cili ngrihet në dimensione planetar, ngase nuk ka shtet dhe ekonomi e cila është imune ndaj formave të ndryshme të ko-rruptimit, si: "tregtim me ndikim" dhe forma të tjera të keqpërdorimit të pozitës përkatëse të cilën e kanë personat, partitë politike dhe korporatat publike dhe private. Aferat e korruptimit nuk zbresin fare nga aktualiteti si ngjarje më të rëndësishme të cilat i dridhin shtetet, sidomos në fillimi të viteve të nëntëdhjeta. Kthimi i interesimit të opinionit në drejtim të fenomenologjisë dhe etiologjisë së korrupsionit në esencë e hodhi në shesh ekzistimin e më shumë determinues-ve të cilët ndikojnë në shoqëri, ekonomi, politikë, si dhe në qelizat sociale dhe kulturore. Nga kjo u pa se korrupsioni është simptomë e një sëmundjeje të rën-dë të shoqërisë, ku diagnoza e njëmendtë jep udhëzime në proceset të cilat zhvi-llohen shpejt në drejtim të: koncentrimit të funksionarëve, të pasurisë dhe pres-tigjit, të pengimit të demokracisë dhe të forcimit të regjimeve jodemokratike dhe autokratike, të erozion total të parimit të ligjshmërisë dhe të postulateve themelore të shtetit të së drejtës. Kjo paraqet ekspansion të burokratizmit të shprehur përmes kontrollit më të madh administrativ dhe koncentrimit të kufizi-meve, monopolit, nepotizmit etj., dhe, pas gjithë kësaj, vjen roli i lojës primor-diale - koncepcioni materialist për arritjen e dominimit më të madh dhe për arritjen e pasurisë.

Kjo sëmundje bashkëkohore sidomos i rrezikon organizmat e brishtë të shteteve në tranzicion. Kësaj i ndihmojnë më shumë faktorë, siç janë ndryshi-met ekonomike, privatizimi, shtetet me etablim të pamjaftueshëm - me baza ju-ridike në sistemin e ri ekonomik dhe juridik, dobësimi i përgjegjësisë dhe mos-ekzistimi i mekanizmave të nevojshëm të kontrollit për kontroll reciprok etj. Faktorët ndikues janë vendosur sipas kësaj vije: ekonomia-politika-shteti. Ndër-mjet tyre ekziston veprimi reciprok i kushtëzuar, pra një veprim i kryqëzuar. Baza e dobët materiale e shoqërisë në periudhën e tranzicionit është nga njëra anë nga faktorët e limitizuar për etablimin e raporteve demokratike dhe për zhvillimin e sistemit juridik, ndërsa ana tjetër paraqet faktor stimulues për filli-min e garës së pakursyer në shpërndarjen të kapitalit të limituar dhe të fitimit të mundshëm. Politika e cila nuk ka ndonjë traditë shumë të gjatë demokratike, është e ndikuar nga prirja e utilitarizmit të përhershëm: qëllimi për ardhjen në


236

pushtet ose mbetjen në pushtet i shfrytëzon të gjitha mjetet e mundshme për realizimin e një qëllimi të tillë. Shteti ndërtohet në bazë të monopolit partiak i cili e nënkupton edhe monopolin mbi kapitalin, andaj nuk mund të heqë dorë nga një inercion i tillë. Faktor të rëndësishëm paraqet edhe vetëdija kolektive, si dhe rënia ose jostabiliteti i sistemit të vlerave morale dhe të vlerave të tjera. Për-voja e pasurimit të paligjshëm enorm dhe diferencimi i skajshëm social që është rezultat i shfrytëzimit të benificioneve ose pozitës, sidomos më shumë në priva-tizimin e kapitalit sesa nga aftësitë e angazhimit, krijon klimë të përgjithshme të bindjes se gjithçka është e lejueshme dhe se ia vlen edhe kriminaliteti. Kjo është kështu sidomos nëse ligjshmëria nuk mund t'i përcjellë dhe t'i sanksionojë du-kuritë e tilla dhe nëse organet shtetërore nuk tregojnë ndonjë angazhim të ve-çantë në vendosmërinë e zbatimit të ligjeve.


237

Phil Murphy Fakulteti i Administratës Publike, UEJL, Tetovë

PhD Program, University of Pittsburgh’s Graduate School of Public and International Affairs

Memet Memeti

Fakulteti i Administratës Publike, UEJL, Tetovë

NGOS AND THEIR EFFECTS IN ACCOUNTABILITY RELATIONS

A crisis of transparency and accountability in Macedonia’s government has recently become more evident with the recent advent of Transparency Inter-national’s rankings of the world’s nations according to their level of corruption. Macedonia was ranked among the 55 nations deemed most corrupt in the per-ception of local businesspeople and other experts in each country. The words of David Nussbaum, Chief Executive of Transparency International, epitomize the attitude toward this trend. “Leaders must go beyond lip service and make good on their promises to provide the commitment and resources to improve gover-nance, transparency, and accountability.”136

As people continue to lose faith in the ability of traditional governmen-tal institutions to self-monitor and reform questionable practices, there is an inc-reasing call for outside intervention. Because of this tangible decline in trust in the public sector, third party intercession is frequently perceived as being neces-sary to bridge the gap between government and the public. The most apparent and most trusted of these third party institutions tend to be non-governmental organizations (NGOs).

Development theorists and practitioners alike, have come to envision NGOs as having the potential to be one of the primary forces for accountability, within both the national and international arenas. While, on the surface, this seems an appealing thought, many of the more problematic realities that charac-terize NGOs (the ‘third sector’) have yet to be resolved. While many NGOs have already begun to take steps to improve their own transparency and accoun-tability practices, there is still more to be done. Until such a time as these issues are resolved, the desire to treat NGOs as unmitigated engines for accountability should be tempered with some degree of caution and skepticism. Having stated this, however, it should be further noted that many of the most visible NGOs

136 Transparency International CPI 18 October, 2005 Press release <www.transparency.org>.


238

have gone much farther in their efforts to address issues to transparency, accountability, and civil representation than their government counterparts in Macedonia.

NGOs have a number of potentially positive and negative effects on accountability relations in regard to development assistance. In addressing these affects, this essay will first define development assistance and accountability while broadly delineating the various roles NGOs play, and in which arenas they play them. The essay will then explore current thought regarding potentials and limitations in respect to their accountability functions in both the national and international arenas, respectively. Lastly, the essay will offer parting comments regarding potential abuses and pitfalls that are involved in these relationships.

The Roles Defined

While NGOs have been present in development since the 1950s, their small numbers and limited funding initially prevented them from having much of an impact (Desai, 2002). Within the past few decades, however, their num-bers and influence have grown at a multiplicative rate (Hulme and Edwards, 1997). Macedonia alone, has 5,500 registered NGOs. This rise in numbers has spawned a corresponding rise in interest in NGOs.137

Because NGOs are considered to lie predominantly outside the realms of both the state and the market, they have come to be associated with civil so-ciety (the space between state and market), democracy, good governance, and social capital (Clarke, 1998). While the, often negotiable, definitions of these terms makes reliance on them for the sake of interpretation problematic, they can be basically summarized as conveying a picture of NGOs as agents of posi-tive, grassroots, democratic ideals. It is this sort of interpretation that has led to the problematic – as will be discussed later in the paper – tendency for people to assume that NGOs will naturally assume a positive and benign political role (Clarke, 1998). At their best, however, NGOs can function to make otherwise unaccountable institutions answerable to their (the NGO’s) constituents.

While they are difficult to precisely define, it can be agreed that NGOs are independent, formal organizations that work to provide for the public good (Martens, 2002). NGOs take slightly different roles in relation to accountability in development assistance depending on whether they are operating at the na-tional or international level. At the international level, NGOs’ accountability ac-

137 USAID “2004 NGO Sustainability Index” <www.usaid.gov/locations/europe_eurasia/dem_gov/ngoind-ex/-2004/>.


239

tivities are primarily concerned with providing a service: representation and ad-vocacy (Nelson, 1995; Van Tuijil, 1999). In other words, NGOs on this level are tasked with empowering the people they represent vis-à-vis international aid organizations.

At the national level, NGO involvement in accountability issues is po-tentially more varied. Accountability at this level can sometimes take either of two possible directions. NGOs can either lobby states for reform, making it more responsive to its populace, or they can work to facilitate grassroots empo-werment of the population, so that will be better able to articulate its needs (Turner and Hulme, 1997; Clark, 1991).

How NGOs Promote National Accountability in Development Assistance

While Clark (1991) offers a number of additional distinctions, NGOs working at the national level will typically be termed as northern-based (origi-nating from First World countries), southern-based (originating from Second and Third World countries), or a partnership between the two (Turner and Hul-me, 1997). Each of the above classifications of NGOs has its own strengths and weaknesses. While northern NGOs are typically well funded and staffed and can often successfully solicit the attention of a host government, they are also prone to being bureaucratic and less in touch with the indigenous populations (Hoy, 1998). Southern NGOs, on the other hand, are often smaller and more poorly funded, but exist much more closely to the community and are therefore more responsive to its needs and their small size often makes them more flexib-le in response to new situations (Hoy, 1998). An approach that is becoming more common is the partnership between northern and southern, in an attempt to capitalize on the strengths of each (Nyamugasira, 1998).

Regardless of their origins, NGOs throughout the world are becoming increasingly more effective at influencing national level political debate, even in the face of resistant and entrenched elites (Clark, 1991; Fischer, 1998). Sala-mon (1995) delineated three possible stances that an NGO might take in relati-on to a state: opponent, agent, or partner. Clark (2002), however, cautions that the NGO sector should be symbiotic with the state, rather than antagonistic, in order to ensure that the society remain healthy and functioning properly. This is an especially problematic approach in Macedonia, however, where the state ad-ministration has traditionally been a closed environment. Because of this, those within the state apparatus tend to view outside organizations with a great deal


240

of suspicion and disdain. At best, their relationship is usually characterized as running on separate, but roughly parallel paths, which makes them prone to duplication and redundancy. At worst, the relationship can be characterized as adversarial.

Clark’s ideal of symbiosis is enticing, but experience demonstrates that there are two sides to the exchange, and that both sides potentially stand to lose if an adversarial stance is taken by either. Such was the case in Slovakia, where the governing administration wanted an NGO to act as an agent of the state, and the NGO preferred to think of itself as a partner, all the while acting like an opponent. The resulting dissonance and eventual mutual opposition resulted in the replacement of the administration and decreased visibility for the NGO (DeHoog and Racansa, 2003). In the case of Macedonia, the lack of trust among government employees for NGOs and other outside institutions makes symbio-sis an unlikely and rare phenomenon.

For those countries where it is a realistic option, Clark’s (2002) sugges-tion of symbiosis with the state is sometimes a problemitizing factor for NGOs. This is due in part to the fact that NGOs often derive their finances and projects from their governments (Streeten, 1997). In effect, this adds the dimension that the NGOs in this situation actually become accountable to the government. This raises a problem for the NGO, as it is motivated to some degree of self-censor-ship in an effort at self-preservation (Fowler 2000, Hulme and Edwards 1997; Wallace, 2002; Smillie, 1997). Fowler (2000) referred to this condition as a dysfunctionally ‘projectized’ state that could seriously compromise an NGO’s public trust.

In the case of Macedonia, 75 percent of NGOs in operation are funded through international donors. In this way, they have avoided an association with the Macedonian government, and have thereby increased the level of trust gar-nered from the population.138 However, the downside is that there is the occasio-nal tendency for these NGOs to find themselves undertaking projects on behalf of their donor institutions that are not culturally relevant to Macedonia and would not have been found among a more grassroots type of organization.

Grassroots movements and ‘people-centered’ (Korten, 1990) develop-ment initiatives have similar funding worries, though their relative proximity to the population can make them particularly susceptible to the threat of losing the trust of their communities. These approaches socially empower populations, in order that they might gain better access to political power, which itself is asso-ciated with access to productive wealth (Friedman, 1992). Korten (1990) sees

138 According to a survey of conditions throughout the world, nearly half of Macedonia’s population trust NGOs and feel that they are “effective in solving the country’s problems.” source: USAID “2004 NGO Sustainability Index” <www.usaid.gov/locations/europe_eurasia/dem_gov/ngoindex/2004/>.


241

the process as way to demand accountability on the part of state and of market-based organizations.

How NGOs Promote International Accountability in Development Assistance

NGOs have become increasingly interested in promoting greater accountability at the international level. The NGOs associated with this sort of activity are predominantly northern, though some southern NGOs have also be-gun to challenge internationally (Fischer, 1998). Some the best documented examples of this type of activity are the various attempts to influence the World Bank to reconsider or withdraw its projects. Korten (1990) suggested that NGOs specializing in service delivery at the national level should be ready to involve themselves in NGO networks, should the need arise for more global ac-tivity. These NGO networks represent what is heretofore the most effective form of international NGO activity. This is reflected in Cannon’s (1996) asserti-on that, though one NGO is easy to ignore, a community of them can make qui-te a difference. In a rare example of a success in this sort of effort, the Arun III Dam Project in Nepal was successfully challenged and withdrawn after an ex-tensive campaign by a number of NGOs working together and eventually con-vincing the World Bank’s inspection panel to abandon the effort (Bissell, 2003; Nelson, 2002).

The blockage of the Arun III Dam project however is a rare example of success in this type of endeavor. More often, challenges to international institu-tions such as the World Bank and IMF are either unsuccessful (Nelson, 1995, 2001), or become mired in internal conflict like the Mumbai Resistance/World Social Forum conflict that is presently taking place139. The bright side is that ins-titutions like the World Bank are gradually being convinced to take increasingly larger steps to ensure greater transparency and responsiveness (Nelson, 2002).

One of the limitations of NGOs working at the international level, is that they are often funded through international capital. As above, this brings up the question of an NGO’s own accountability. The problem of accountability ‘upwar-ds’ to donor institutions, whether they be state or international level, has been no-ted (Smillie, 1995) as the ‘Achilles heel’ of the NGO movement (Lewis, 2002).

139 Both of these organizations are interested in opposing globalization, but MR has recently broken away from WSF over a disagreement in terminology.


242

The Dark Side

The legitimacy of NGOs in general is a serious issue. Some authors con-tend that, because NGOs are already poorly accountable to the very groups that they (claim to) represent, their legitimacy is undermined (Edwards, 1999; Nel-son, 1997). Cleary (1995) and Nyamugasira (1998) take that criticism one step further, saying that NGOs’ legitimacy comes even further into question, as they often do not represent the groups that they claim in any notable sense.

While legitimacy is a serious issue in terms of an NGO’s ability to func-tion well as a force for accountability, there are other issues that carry even more potential for concern. NGOs, especially those working at the national le-vel run a risk of co-option. One danger is that of a strong personality taking over an organization for personal or political gain. Such was the case in Poland, where a popular trade union was effectively taken over by an extroverted opportunist and used to propel him to power (Krok-Paszkowska, 2003).

Another form of cooption concerns government takeover and expansion of projects (Streeten). When the successful Sarvodaya Shramadana Movement was taken over by the Sri Lankan government, the administrative changes that followed shortly thereafter vastly reduced its operating capacity. A similar phe-nomenon that is becoming more common in Macedonia is for political parties to take advantage of the third sector. In Macedonia, grassroots NGOs appear to form along party lines with greater frequency. This becomes problematic when seeking government funding or when local offices of international organizations become saturated with staff who are almost entirely from only political party. This tends to create a situation where funding is allocated inequitably, with pre-ference going to organizations that share party affiliation, rather than using more impartial criteria.

Where the state is involved, concerns run in many directions. An NGO’s task is sometimes comprised as a balancing act, where it is asked to simultane-ously strengthen the state and make it more sensitive to the needs of its poorest citizens (Cannon, 1996) The ‘trick’ is in not undermining the popular percep-tion of the state’s authority (Robinson, 1995). This can be an active or passive process. Ignoring opportunities to strengthen the state in favor of providing aid directly to the poor could both cause the poor to lose faith in their own govern-ment, and further remove the state from its inherent accountability to aid its own needy populations (Collier, 2000; Whaites, 2000).

NGOs have the potential for both very positive and very negative effects vis-à-vis issues of accountability. Though the vast majority of NGOs are crea-ted in a positive and idealistic pursuit of public benefits, it is possible for these institutions to be undermined in the course of their own development. Because


243

of this potential weakness, NGOs should not be viewed as a panacea for the ills of accountability in developing nations, but neither should their potential be ig-nored. In poorly accountable states such as Macedonia, where government con-cerns tend to run more to party politics and political displays than to satisfying the needs of its people, a moderating sector is desperately needed. To date, NGOs are one of a very few options with the capacity to tackle problems such as corruption, due to a lack of transparency and a further lack of accountability.

One hope is that more NGOs begin to take on the same sort of transpa-rency, legitimacy, and other mechanisms that they currently demand of the pub-lic sector. Some NGOs operating in Macedonia already practice some of these measures. It is becoming more common to see a list of funding institutions and other sources on the websites of individual NGOs. In the spirit of openness, many of these organizations also routinely provide detailed information regar-ding their leadership, mission, projects, and other news. But these practices not universal and are often reserved for northern NGOs and those organizations with the interest, expertise, or the capital to support a website in order to increa-se visibility in a community.

As NGOs begin to take an increasingly active role in improving their own accountability, through adopting such tools as DOSA’s GRID method (Bloom and Levinger, 1997), laws on self regulation and a code of ethics (San-goco, 2002), or other efforts, they can begin to mitigate their own potential weaknesses and serve as stronger examples for intuitional accountability and re-presentative empowerment. In so doing, NGOs will reduce the potential for skepticism, in regard to their funding, leadership, or potential motivations. The challenge of making this work in Macedonia will be in disseminating informa-tion about the need these self-reflection and self-regulating practices, and their potential value for the ultimate success of an organization’s mission.

As the movement toward accountability within the NGO sector in Mace-donia becomes increasingly more obvious to local populations, it can only inc-rease the perception of their legitimacy and thereby aid in their effectiveness. As stated above, NGOs are not meant as a replacement for government, and should be acutely aware of their potential for undermining legitimate, government institutions. This is an especially critical situation in Macedonia, where distrust for these institutions runs high. If NGOs hope to function as intermediaries between state and citizen, they will have to win the trust of those in government. In order to accomplish this, they should serve as models of intuitional accoun-tability, leaving no question of partisan political motives or hidden agendas.


244


245

Xhemajli Arifi Kryetar i Gjyqit Komunal të Tetovës

SIGURIA E DËSHMITARËVE DHE E VIKTIMAVE NË LËNDËT E KRIMINALITETIT TË ORGANIZUAR PËR VEPRËN

PENALE TREGTI ME NJERËZ

Tregtia me njerëz si formë bashkëkohore e robërisë është në qendër të vëmendjes së Bashkësisë Ndërkombëtare. Për këtë shkak asaj i kushtohet një numër i konsiderueshëm i konventave, protokolleve dhe dokumenteve të tjera të miratuara me qëllim të luftës më të suksesshme kundër kësaj dukurie.

Sot, në shekullin XXI, në të gjitha shtetet e botës bashkë me terrorizmin, edhe lufta kundër kësaj dukurie është në vend të parë. Kjo ndodhë në tërë botën, në të gjitha kontinentet dhe është në ngritje të vazhdueshme. Numri i viktimave nga të dhënat zyrtare të tregtisë me njerëz në botë gjatë një viti sillen prej 500.000 deri në 2.000.000, edhe pse realisht numri mund të jetë edhe më i madh.

Në Europën Juglindore, ku gjendet edhe Republika e Maqedonisë, num-ri i viktimave në dhjetë vitet e fundit është me qindra mijë. Sipas të dhënave zyrtare, ky numër është në rritje të vazhdueshme, ndërsa sipas vlerësimeve jo-zyrtare numri është shumë më i madh. Për shkak të pozitës së saj gjeografike si urë lidhëse ndërmjet Azisë dhe Europës, Republika e Maqedonisë është në një regjion gjeografik në të cilin është e pranishme tregtia me njerëz, madje ajo është identifikuar si vend tranzitor dhe me destinacion të fundit.

Strategjia për parandalimin dhe eliminimin e tregtisë me njerëz në zbati-min e ligjeve dhe të kontratave ndërkombëtare detyrimisht kërkon edhe zbatim të masave të posaçme hetuese, mbrojtje të dëshmitarëve, bashkëpunëtorëve të drejtësisë, si dhe të viktimave. Ajo kërkon bashkëpunim dhe këmbim të infor-macioneve në nivel shtetëror, regjional, europian dhe në nivel botëror, si dhe kërkon ndërtimin e strategjisë globale dhe zhvillimin e mekanizmave konkretë për luftë efikase kundër kësaj të keqe.

Kjo vepër penale është inkriminuar në ligjin penal të Republikës së Ma-qedonisë dhe në Konventën e Kombeve të Bashkuara kundër kriminalitetit të organizuar transnacional të vitit 2000 me protokollin për parandalim, eliminim dhe dënim të tregtisë me njerëz, veçmas me gra dhe fëmijë, si dhe me protoko-llin kundër kriminalitetit me emigrantë që lëvizin përmes rrugëve tokësore, ujo-re dhe ajrore.

1. Në nenin 418-A të LP-së me nocionin tregti me njerëz nënkuptohet ai që me forcë dhe kërcënim serioz bën mashtrim ose forma të tjera të detyrimit, grabitje, keqpërdorim të pozicionit të vet, paaftësisë, jostabilitetit mendor ose fi-


246

zik të tjetrit ose dhënie dhe pranim të të hollave ose dobive të tjera për marrjen e pajtueshmërisë së personit i cili ka kontroll mbi tjetrin; ai mashtron, transpor-ton, bart, blen, shet, fsheh ose pranon persona për eksploatim për prostitucion ose për forma të tjera të shfrytëzimit seksual, si pornografi, punë të detyruesh-me ose dhunim, robëri, martesë të dhunshme, fertilizim të dhunshëm, adaptim joligjor ose mbjellje të palejueshme të pjesëve nga trupi i njeriut. Ky person dë-nohet me burg më së paku katër vite.

2. Ai që mashtron, transporton, bartë, blen, shet, fsheh ose pranon fëmi-jë ose persona të oshës jomadhore për shkak të shfrytëzimit, me këtë nen do të dënohen me dënime sipas ligjit me së paku 8 vite.

3. Ai i cili e merr ose e asgjëson letërnjoftimin, pasaportën ose ndonjë do-kument tjetër të huaj të identifikimit, për shkak të kryerjes së kësaj vepreje, sipas alineve 1 dhe 2 të këtij neni do të dënohen me dënim me burg me së paku 4 vite.

4. Ai i cili e shfrytëzon ose ia mundëson tjetrit shfrytëzimin e shërbime-ve seksuale nga personi për të cilin e di se është viktimë e tregtisë me njerëz dë-nohet me burg prej gjashtë muajsh deri në 5 vite.

5. Nëse vepra e paraparë me alinenë 4 të këtij neni është e kryer me fë-mijë ose person jomadhor, kryerësi do të dënohet me burg prej së paku 8 vitesh.

Nëse veprën nga alineja 1 e kryen personi juridik, ai dënohet me dënim në të holla.

Sendet dhe mjetet për transport të shfrytëzuara me rastin e kryerjes së veprës, do të konfiskohen.

Ashtu siç shihet nga definicioni, kjo vepër penale i ka dy forma më të rënda dhe një formë të veçantë.

Gjithashtu kjo vepër penale parasheh një zinxhir të ndërmarrjes së vepri-meve, ndërsa argumentimi i tyre përcillet me vështirësi të paparashikueshme dhe nuk mundë të kryhet pa dëshmi të personit i cili për shkak të mundësisë së rrezikimit, mund të jetë i nënshtruar ndaj frikësimit, kërcënimit me hakmarrje ose rrezikut për jetë, shëndetit, lirisë, integritetit fizik ose të pronësisë në vëllim më të madh, pra nëse nuk pajtohet që në cilësinë e dëshmitarit të paraqesë dësh-mi për procedurën penale dhe për vepra të caktuara penale ku bën pjesë edhe tregtia me njerëz. Ne esencë gjatë kryerjes së kësaj vepreje penale përcillen tri faza: faza e parë ka të bëjë me mashtrimin dhe rekrutimin e viktimave në ven-din prej nga vijnë, e cila kryesisht realizohet përmes mashtrimit; faza e dytë e përfshin transportimin e viktimës deri në shtetin që shërben si destinacion i fun-dit - kjo bëhet me një organizim të mirë, ndërsa faza e tretë e përfshin shfrytëzi-min ose eksploatimin e viktimës në shtetin në të cilin ka arritur për shërbime seksuale.

Këto faza në esencë më së miri janë të ilustruara në aktgjykimet e Gjy-katës Supreme të RM-së, KO. nr. 78/03 me të cilin aktvendim kërkesa e të gjy-kuarve M.T dhe S.J nga Shkupi për rishikimin e aktgjykimit të plotfuqishëm të


247

Gjykatës Themelore të Shkupit 1 ishin të refuzuara si të pabaza për vepër pena-le tregti me njerëz sipas nenin 418, alineja 1 të Ligjit Penal dhe me të cilin ishin të dënuar secili ndaras me dënime me burgim në kohëzgjatje prej 6 viteve me arsyetim se: Pranimi i shtetaseve të huaja, kufizimi i lirisë së tyre të lëvizjes, mbajtja e tyre të mbyllura në banesë, detyrimi, si dhe maltretimi e rrahja, janë pikërisht pjesë të raporteve të tërësishme të të dënuarve për shfrytëzimin e per-sonave për prostitucion ose eksploatim të personave me keqpërdorimin e pozi-tës së tyre dhe gjendje e paaftësisë ndaj të tjerëve. Nuk ka dyshim se e dëmtuara A.Ç. e ka kaluar kufirin e RM-së ilegalisht dhe ka qenë e bartur nga personi N.N., që do të thotë se deri në Hotelin Panorama atë ai e ka sjellë në RM për-mes kanalit të organizuar për bartjen e saj, ndërsa pastaj ajo mbetet e mbyllur në banesë së bashku me personin E.K. dhe me insistim të dënuarit M.T. i cili edhe ia ka marrë pasaportën dhe i ka dërguar ushqim në banesë së bashku me të dë-nuarin Z.J, Në të njëjtën kohë e dëmtuara nuk ka guxuar të dalë askund pa lejen e tyre, duke iu përcjellë gjatë kësaj kohe kërcënimet se do të jetë e rrahur dhe se do të vritet nëse nuk jep shërbime seksuale, e cila ndonëse nuk pajtohej dhe nuk dëshironte të japë shërbime të tilla, ajo ka qenë e detyruar të ofrojë shërbime për çka klientët u paguanin të dënuarve M.Z.

Nga të gjitha veprimet e ndërmarra nga të dënuarit, pa dyshim shihet se qëllimi i tyre ishte e dëmtuara A. që të shfrytëzohet për eksploatim në prostitu-cion duke përdorë forcës, duke ia kufizuar lirinë dhe lëvizjen, si dhe duke e shfrytëzuar paaftësisë e saj, me çka në fund rezulton rezultoi se ajo e detyruar prej të dënuarve ka pasur marrëdhënie seksuale me klientë të cilët janë gjetur nga ata. Në aktgjykimin e përmendur është e qartë se argumentimi i kësaj vep-reje penale është mjaft i ndërlikuar, ndërsa dhe kryerësit e veprave ndërmarrin zinxhir të veprimeve.

Republika e Maqedonisë si vend në të cilin është e pranishme tregtia me njerëz, inkorporohet në luftën kundër kësaj të lige duke e harmonizuar ligjsh-mërinë e saj me të gjitha konventat dhe protokollet e kreut 20 të Ligjit për Procedura Penale në nëntitullin Mbrojta e dëshmitarëve, e bashkëpunëtorëve të drejtësisë dhe e viktimave, andaj sipas nenit 293 dhe 294, gjykatës i jepet mun-dësi që në masë të konsideruar t’u ofrojë mbrojtje dëshmitarëve dhe të dëmtuar-ve si viktima të veprës penale gjatë udhëheqjes së procedurës penale.

Gjithashtu është miratuar edhe ligji për mbrojtjen e dëshmitarëve i cili e rregullon mbrojtjen joprocesive të dëshmitarëve qysh para se të fillojnë proce-durat penale dhe pas mbarimit të tyre.

Ligji gjithashtu u afron mbrojtje viktimave që paraqiten në cilësi të dëshmitarëve me vendim që është në përputhshmëri me Konventat e OKB-së që kanë të bëjnë me kriminalitetin transnacional, ku në nenin 24 alineja 4 thuhet se dispozitat për sigurinë e dëshmitarëve kanë të bëjnë edhe me viktimën nëse ata janë dëshmitarë. Ashtu siç theksuam, kreu 20 i Ligjit për Procedurë Penale me


248

titull Mbrojtja e dëshmitarëve, bashkëpunëtorëve të drejtësisë dhe të viktimave në nenin 293 dhe 294 është procedurë e paraparë për sigurinë e dëshmitarëve nga karakteri procedural ose është e paraparë që gjatë procedurës prokurori, gjykatësi hetues ose Kryetari i Këshillit të ndërmarrin veprime për ofrimin e si-gurisë efikase të dëshmitarëve dhe të viktimave nëse në procedurë paraqiten si dëshmitarë kur ekziston rreziku që të jenë të nënshtruar ndaj frikësimit, kërcëni-mit me hakmarrje ose rrezik për jetën, shëndetin ose integritetin fizik ose është kur është e nevojshme siguria e tyre. Për këtë shkak dëshmitari merret në bisedë në prani të prokurorit publik dhe të gjykatësit hetues ose të kryetarit të Këshillit në hapësirë në të cilën garantohet siguria e identitetit të tij, pos nëse në pajtim me dëshmitarin Këshilli nuk vendos ndryshe, që marrja në pyetje të kryhet për-mes gjyqit ose përdorimit të mjeteve të tjera teknike për komunikim dhe mjete të tjera përkatëse të komunikimit.

Përshkrimi i procesit më dëshmi të dëshmitarit pa nënshkrimin e tij për-cillet deri te prokurori dhe mbrojtësi i tij, të cilët kanë mundësi që me shkrim përmes gjyqit t’i parashtrojnë pyetje dëshmitarit.

Siguria e personave mundë të kryhet përmes inkuadrimit të programit për sigurinë e dëshmitarëve me kërkesë të prokurorit publik, gjykatësit hetues dhe kryetarit të Këshillit. Ligji për Sigurinë e Dëshmitarëve i përmban 46 nene të vendosura në 10 kapituj dhe ai parasheh që të zbatohet prej 1 janarit 2006.

Sipas këtij ligji, dëshmitar është secili person i cili në pajtueshmëri me Ligjin për Procedurë Penale e ka cilësinë e dëshmitarit dhe posedon informacione për veprën e kryer penale dhe për kryerësin e saj dhe që në rrethana të tjera të rëndësishme mund të ofrojë të dhëna dhe informacione me rëndësi për procedu-rën penale të cilat janë të nevojshme dhe të rëndësishme për argumentimin e vep-rës penale ku me dëshminë e tij, jeta shëndeti, liria, integriteti fizik dhe shumica e pasurisë së dëshmitarit i nënshtrohen rrezikut, ndërsa viktimë është secili person i cili paraqitet në cilësinë e dëshmitarit, ndërsa atij me veprën penale i është shkelur ose rrezikuar ndonjë e drejtë personale ose poseduese e cila përmban informacione me rëndësi për procedurën penale, me ç’rast me dhënien e dësh-misë, jeta, shëndeti, liria, integriteti fizik ose shumica e pasurisë së tij do t’i ishin nënshtruar rrezikimit dhe i cili është pajtuar me dhënien e dëshmisë që në cilësinë e dëshmitarit në procedurën penale të bashkëpunojë me organet e gjyqësisë.

Ashtu siç shihet, definicioni dëshmitar përmban më shumë elemente - ata janë persona të cilët në pajtueshmëri me dispozitat ligjore për procedurë penale e kanë cilësinë e dëshmitarit. Ky person duhet të posedojë informacione për veprën e kryer penale, për kryerësin e saj dhe për rrethanat e tjera të rëndësishme ose kur të dhënat dhe informacionet tjera të rëndësishme për zbardhjen e ngjarjes juridike penale për paraqitjen e tyre para gjyqit për dëshmitarin do të paraqisnin nënshtrim para rrezikut për jetë shëndet liri, integritet fizik ose pasuri


249

Ky definicion është në pajtueshmëri edhe me nenin 6 të Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut. Definicioni për viktimën i cili paraqitet në ci-lësinë e dëshmitarit i ka këto elemente: ai është person të cilit me veprën penale i është shkelur ose i është rrezikuar ndonjë e drejtë e tij personale ose pronësore, si dhe personi i cili ka informacione me rëndësi për procedurën penale me dhë-nien e së cilës, jeta e tij, shëndeti, liria, integriteti fizik ose prona e vëllimit më të madh do të ishin të nënshtruara para rrezikut, por i cili vullnetarisht pajtohet të paraqesë dëshmi në cilësinë e dëshmitarit në procedurën penale dhe të bash-këpunojë me organet e gjyqësisë.

Në Ligjin për Sigurinë e Dëshmitarëve është paraparë të formohet seksi-on për sigurinë e dëshmitarëve, si dhe këshilla për sigurinë e dëshmitarëve, që do të jenë të përbërë prej pesë anëtarëve me këtë përbërje: nga përfaqësuesi i Gjykatës Supreme nga radhët e gjykatësve, përfaqësues të Prokurorisë Publike nga radhët e zëvendësprokurorëve publikë, nga drejtori i Drejtorisë për Ekzeku-timin e Sanksioneve në Ministrinë e Drejtësisë, nga përfaqësues të Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe nga udhëheqës të sektorëve të Ministrisë së Punëve të Brendshme. Ndërkaq Seksioni i Sigurisë së Dëshmitarëve formohet në Mi-nistrinë e Punëve të Brendshme i cili në esencë e ka për detyrë t’i zbatojë masat e sigurisë.

Në Republikën e Maqedonisë në lëmin e tregtisë me njerëz, ndërmjetësi-mit në kryerjen e prostitucionit dhe kriminalitetit me emigrantët gjatë viteve 2003, 2004 dhe në tremujorin e parë të vitit 2005, janë zbuluar këto raste: në vi-tin 2003 - 42 vepra penale tregti me njerëz ku në 42 prej tyre ishin lajmëruar 78 kryerës; gjatë vitit 2004 ishin të zbuluar 21 vepra penale të kriminaliteti me emigrantë me 28 kryerës, 19 vepra penale tregti me njerëz me 42 realizues dhe 22 vepra penale me ndërmjetësim për kryerje të prostitucionit me 38 realizues, ndërsa në tremujorin e parë të vitit 2005 janë zbuluar tetë raste të kriminalitetit me emigrantë të kryera nga 16 realizues

Në Gjykatën Themelor të Tetovës në vitin 2003 është zhvilluar procedu-ra kundër 37 personave për gjithsej 17 lëndë.

Gjatë vitit 2004 janë kompletuar 9 lëndë penale të këtij lloji të krimina-litetit në të cilat ishin fajësuar tetë persona. Gjatë vitit 2005 është rrumbullakuar një lëndë për të cilën ishte fajësuar vetëm një person. Nga numri i lëndëve shi-het dukshëm se 1/3 e lëndëve nga ky lloj i kriminalitetit realizohet në territorin e Gjykatës Themelore të Tetovës. Nga analiza e lëndëve në Gjykatën Themelo-re të Tetovës dhe më gjerë në nivel të shtetit shihet se te lëndët e këtij lloji të kriminalitetit ose të tregtisë me njerëz viktima faktike nga veprat penale në të njëjtën kohë paraqitet edhe si dëshmitar edhe si i dëmtuar, madje në mbi 90% të rasteve dëshmia e vetme në procedurë është dëshmia e tij. Prandaj shumë pak zbatohen masat e posaçme hetuese të parapara me Ligjin për Procedurë Penale, siç është përcjellja e komunikimit, qasja dhe kërkimi i sistemit kompjuterik,


250

vëzhgimi i fshehtë, përcjellja dhe incizimi tonik-vizual i personave dhe sendeve me mjete teknike, shfrytëzimi i personave me identitet të fshehur për përcjellje dhe mbledhje të informacioneve. Gjithashtu ekziston mundësi ligjore për marrje në bisedë të dëshmitarëve dhe të dëmtuarve përmes video-konferencave ku diç-ka të ngjashme parasheh edhe neni 320 nga Ligji për Procedurë Penale ku është e paraparë që dëshmitari të mund të merret në pyetje përmes telefonit ose video-konferencave të cilat gjenden në hapësira territoriale të shtetit tjetër, ndërsa gjatë marrjes në bisedë për dëshmitarët do të aplikohen dispozitat nga protokolli i dytë plotësues i Konventës Europiane për Ndihmë Juridike Ndërkombëtare në Materialin Penal.

Për herë të parë në Republikën e Maqedonisë dhe në regjion tonë gjatë muajit prill 2005 në bashkëpunim me Qendrën SEKI dhe Ambasadën e SHBA-së e cila e siguron pajisjen teknike, u realizua marrja në bisedë e dëshmitarit nga Moldavia në Gjykatën Themelore të Tetovës, i cili i tregoi përparësitë e mëdha nëse krahasohet me marrjen në bisedë të drejtpërdrejtë, edhe pse në këtë lloj të marrjes në bisedë në esencë kishte tejkalime nga parimet e drejtpërdrejta, sepse dëshmitari gjendej në një gjykatë në Moldavia ndërsa procedura ndaj të akuzua-rit bëhej në Gjykatën Themelore të Tetovës, edhe pse në esencë procedura pe-nale në tërësi zbatohej për arsye se i akuzuari dhe mbrojtësit e tij kishin mundë-si që përmes video-linkut t’i parashtrojnë pyetje dëshmitarit – viktimës, në ras-tin konkret, në lidhje me aktakuzën. Kjo ishte përparësi e madhe për shkak se në këtë mënyrë sigurohej dëshmitari nga traumatizimi i serishëm kur do të jetë për herë të dytë në kontakt me pronarët e deridjeshëm, për arsye se të gjitha lën-dët kur merren në shqyrtim viktimat si dëshmitarë, pyetja e parë e tyre është “a do të jetë i pranishëm në gjyq kur do të jap dëshminë edhe pronari im ose i aku-zuari?”. Kjo mundëson që viktima të shpëtojë nga viktimizimi i serishëm dhe në të ardhmen në bashkëpunim me qendrën SEKI, nga e cila mundë të sigurohet pajisja teknike më shpesh duhet të insistohet të merren në bisedë dëshmitarët përmes video-konferencave, sepse fjala është për dëshmitarë të cilët tashmë janë jashtë vendit, të kthyer në shtetet e tyre amë. Kjo pos që kërkon harxhime të mëdha për sjelljen e tyre në shtet kur duhen të gjykohen të akuzuarit, njëhera-zi mundëson edhe shmangien e viktimave nga traumat dhe harxhimet e mëdha.

Nga analizat e lëndëve të tilla të kriminalitetit, që janë bërë prej Organi-zatës Ndërkombëtare për Migrim - IOM, në raport me profilin e viktimave të ci-lët kanë të bëjnë me përkatësinë e tyre nacionale, gjininë, moshën, kufijtë, arsi-mimin e viktimave, gjendjen ekonomike të familjes së viktimës, gjendjen mar-tesore, vendin në të cilin ka punuar viktima, se a ka qenë më parë viktime e tregtisë me njerëz, e keqpërdorimit seksual, e lirisë e lëvizjes, që nga muaji tetor i vitit 2002, në Organizatën Ndërkombëtare për Migrim IOM kanë kaluar gjith-sej 744 viktima nga të cilat mund të veçohet këto karakteristika të viktimave po-tenciale: Viktima potenciale në të shumtën e rasteve janë gratë dhe vajzat, por


251

edhe meshkujt dhe djemtë e moshës 19 deri 30-vjeçare, por gjithnjë e më i madh është edhe numri i personave më të rinj. Viktimat potenciale më së shpeshti rekrutohen nga vendet e vogla rurale ose nga qytetet e mesme sipas madhësisë, nga regjionet e varfra, nga të papunësuarit dhe nga personat e varfër, që në të shumtën e rasteve janë persona me standarde të ulëta edukative, shumë rrallë flasin gjuhë të huaj, por kjo nuk mund të merret si rregull, sepse mund të ndodhë që viktima të jenë edhe njerëz mirë të edukuara, madje që kanë edhe shkollim sipëror.

Sipas përkatësisë nacionale, përqindja më e madhe e viktimave të cilët janë gjetur në Maqedoni në periudhën 2002-2005 kanë qenë nga Moldavia dhe Rumania, respektivisht nga gjithsej 744 viktima, 358 ose 42,12 % ishin nga Moldavia, 228 ose 30,65 % nga Rumania, ndërsa të tjerët ishin nga Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Bullgaria, Bjellorusia, Çekia, Kroacia, Lituania, Ma-qedonia, Rusia, Ukraina, Kosova, Serbia dhe Mali i Zi. Sipas moshës dhe gjini-së, nga 744 viktima, 743 ishin gra ose në përqindje 99,87 %, ndërsa në raport me moshën 453 ose 60,97 % ishin me moshë prej 18 deri 24 vjeç. Sipas gjend-jes martesore 467 ose 62,77 % ishin të pamartuara, 445 ose 59,81 % ishin pa fë-mijë, 464 ose 62,37 % ishin me përvojë pune, ndërsa 449 ose 60,35 % për herë të parë ishin viktima të tregtisë me njerëz.

Shtojca me pasqyrë më të hollësishme me këto të dhëna të tubuara mund të shihen nga Organizata Ndërkombëtare për Migrim IOM, të dhëna të cilët kanë të bëjnë me përkatësinë nacionale të viktimave, me moshën, gjininë e tyre, arsimimin, gjendjen martesore, përvojën e punës etj.

Është përgjegjësi e madhe e gjykatës, sidomos e gjykatësit hetues dhe gjyqtarit për marrje në bisedë të viktimave të cilët paraqiten si dëshmitarë dhe të cilët në mbi 90 % të lëndëve nga ky lloj i kriminalitetit janë të vetmit dëshmita-rë kur të merret parasysh fakti se bëhet fjalë për persona të traumatizuar që nuk e dinë gjuhën në të cilët udhëhiqet procedura, gjatë marrjes në bisedë patjetër duhen të shfrytëzohen ndihmat e personave profesional nga qendrat për punë sociale, veçmas nga psikologët dhe pedagogët ose punëtorët social, të bëhet kontroll mjekësor i viktimës nëse ai/ajo është e sjellë në polici, pra nëse nuk është e vendosur në IOM. Kjo sidomos duhet të vlejë kur ka të bëjë me persona të moshës jomadhore. Atëherë është e patjetërsueshme vendosja dhe prania e kujdestarisë dhe prania e pedagogut i cili do të kontribuonte që viktima e mo-shës jomadhore të jetë e qetësuar, e pa frikësuar, të përgjigjet lirshëm në pyetje dhe të japë dëshmi valide. Nga përvoja e marrjes në pyetje të këtyre dëshmita-rëve mundë të përfundohet se gjyqi nuk guxon në rastet e tilla të bëj marrjen në pyetje të palëve pa praninë e personave profesionalë.

Gjithashtu duhet të insistohet që viktima pas dhënies së dëshmisë para gjykatësit hetues ose në procesin gjyqësor si dëshmitar ose si i dëmtuar të largo-het nga gjykata atëherë kur prania e tij nuk është e nevojshme për shkak të ndi-


252

kimit të dëmshëm në procedurë, sidomos mund të jetë i dëmshëm ndikimi i të akuzuarit i cili ndodhet në gjykatë, me të cilin pala prej më parë ka pasur përvo-ja të këqija si pronari tij.

Është e domosdoshme që viktimës si i/e dëmtuar t’i sigurohet me kohë person i autorizuar nga radhët e avokatëve dhe ai të jetë në kontakt të vazhdue-shëm me të, që kështu të jenë të sqaruara të gjitha të drejtat të cilat i takojnë viktimës nga vepra penale. Siguria e drejtave të tyre do të ishte më e frytshme nëse viktima paraqitet në paraprocedurë penale si dëshmitar, ndërsa gjatë dhë-nies së dëshmisë me të të jetë i autorizuari i saj – avokati. Çdoherë duhet të insi-stohet që viktima ta japë dëshminë e vet me ndihmën e përkthyesit të autorizuar gjyqësor, madje edhe në rastet kur ai vërteton se e njeh gjuhën në të cilën udhë-hiqet procedura.

Është e domosdoshme që viktimës t’i kompensohet dëmi, edhe ai mate-rial, por edhe dëmi jo material. Me këtë detyrë tanimë ngarkohet gjyqin sipas ndryshimeve dhe plotësimeve të Ligjit për Procedurë Penale.

Nga inspektimi në lëndët në Gjykatën Themelore të Tetovës, në vendin tonë, po edhe nga njohuritë tona nga regjioni dhe më i gjerë, nuk zbatohet dis-pozita e cila ka të bëjë me konfiskimin e pasurisë dhe pronës së dobishme të arritur përmes veprës penale e cila më tej do të shërbente si bazë për kompensi-min e dëmit material dhe jomaterial të viktimës. Kjo gjithashtu do t’i pamundë-sonte të akuzuarit të dispononte me shuma të madha të parave dhe do ta mundë-sonte tjetërsimin e tyre. Kur të merret parasysh fakti se nga ky lloj i kriminalite-tit përfitohen shuma të mëdha të parave, këtë duhet ta bëjë gjyqi në fillim të procedurës, pas pranimit të kërkesës për zbatimin e hetimeve të gjykatësit hetu-es, pra në të njëjtën kohë kur sigurohen dëshmitë duhet të konfiskohet edhe pa-suria e të akuzuarit, i cili është kapur në këtë lloj të kriminalitetit.


253

Mendime dhe parashikime përfundimtare

Të dhënave të Organizatës Ndërkombëtare për Migrim - IOM.

Përkatësia nacionale e viktimave Përkatësia nacionale Numri Përqindja

Shqipëria 2 0,27%

Bosnja dhe Hercegovina 1 0,13%

Bullgaria 29 3,90% Bjellorusia 11 1,48%

Çekia 1 0,13% Kroacia 1 0,13% Lituania 1 0,13% Moldavia 358 48,12%

Maqedonia 1 0,13% Romania 228 30,65%

Rusia 17 2,28% Ukraina 82 11,02% Kosova 7 0,94% Mali i Zi 3 0,40% Serbia 2 0,27%

Gjithsej 744 100%


254

Gjinia dhe mosha e viktimave

Gjinia dhe mosha Numri Përqindja

Femra 743 99,87% Nën 14 vjeçare 1 0.13%

14 deri 17 vjeçare 89 11.97% 18 – 24 vjeçare 453 60.97% 25 – 30 vjeçare 158 21.27% Mbi 30 vjeçare 37 4.98% Të panjohura 1 0.13

Meshkuj 1 100% 14 deri 17 vjeçar 1 100%

Gjithsej 744 100% Arsimimi i viktimave

Arsimi Numri Përqindja

Shkolla fillore 181 24,33% 122 16,40%

Shkollim të mesëm 241 23,39% Shkollim të mesëm profesional 76 10,22%

Fakultet 36 4,84% Të paarsimuara 12 1,61%

Tjetër 42 5.65%

Të panjohur 34 4.57%

Gjithsej 744 100%


255

Me kë ka jetuar viktima

Jeton me Numri Përqindja

Familjen 463 62,23%

Miqtë 10 1,34%

Farefisin 18 2,42%

Vetëm 32 4,30%

Institucionin 2 0,27%

Partner 6 0,81%

Tjetër 6 0,81

E panjohur 207 27,82%

Gjithsej 744 100%

Gjendja ekonomike e viktimës

Gjendja ekonomike në familje Numri Përqindja

Mesatare 111 14,92% E varfër 340 45,70%

Shumë e varfër 75 10,08%

E panjohur 218 29,30%

Gjithsej 744 100%


256

Gjendja bashkëshortore

Gjendja bashkëshortore

Numri Përqindja

Të pamartuar 467 62,77%

Të martuar 60 8,06% Të shkurorëzuar 91 12,23%

Të ndarë 89 11,96% E drejta zakonore 3 0,40%

Vejushe 6 0,81% Nuk kanë qasje 28 3.76%

Gjithsej 744 100% Sipas numrit të fëmijëve

Sipas numrit të fëmijëve Numri Përqindja

Pa fëmijë 445 59,81%

1 fëmijë 197 26,48% 2 fëmijë 44 5,91% 3 fëmijë 9 1.21%

Më shumë se 3 fëmijë 2 0,27%

Të panjohura 47 6,32%

Gjithsej 744 100%

Përvojë pune

Përvojë pune Numri Përqindja

Me përvojë pune 464 62,37%

Pa përvojë pune 265 35,62% Të panjohura 15 2,02%

Gjithsej 744 100%


257

Sipas vendit të punës ku është e punësuar

Sipas vendit ku është punësuar

Numri Përqindja

I vetëpunësuar/ biznes familjar

34 4,57%

I punësuar në firmë private ose administratë

publike

31 4,17%

Punëtor në industri 150 20,16%

Të tjerë 7 0,94%

Të papunësuar 522 70,16%

Gjithsej 744 100%

A kanë qenë më parë viktimë e tregtisë me njerëz

A kanë qenë më parë viktimë e tregtisë me njerëz

Numri Përqindja

Po 54 7,26%

Jo 449 60,35% E panjohur 241 32,39% Gjithsej 744 100%


258

A kanë qenë më parë viktimë e tregtisë me njerëz - vendi sipas prejardhjes

A kanë qenë më parë viktimë e tregtisë me njerëz Numri Përqindja

Nuk është i njohur vendi 684 91,94%

Shqipëria 2 0,27%

Austria 1 0,13%

Bosnja dhe Hercegovina 14 1,88%

Bullgaria 1 0,13%

Çekia 3 0,40%

Gjermania 1 0,13%

Greqia 4 0,54%

Italia 3 0,40%

Maqedonia 1 0,13%

Polonia 1 0,13%

Rumunia 3 0,40%

Turqia 12 1,61%

Kosova 3 0,40%

Mali i Zi 1 0,13%

Serbia 1 0,13%

Jugosllavia 9 1,21%

Gjithsej 744 100%


259

Sipas lidhjes së viktimës dhe keqbërësit (rekrutuesit të njerëzve që janë viktima)

Sipas lidhjes të viktimës dhe

keqbërësit (rekrutuesit të njerëzve që janë viktima)

Numri Përqindja

Familja 4 0,54%

Farefisi 12 1,61%

Partneri 4 0,54%

Miku 171 22,98%

1 0,13%

I panjohur 275 36,96%

Tjetër 15 2,02%

Nuk ka informacione 262 35,22%

Gjithsej 744 100%

Përkatësia nacionale e keqbërësit (Sipas lidhjes të viktimës dhe

keqbërësit (rekrutuesit të njerëzve që janë viktima) Përkatësia nacionale e keqbërësit

(Sipas lidhjes të viktimës dhe keqbërësit (rekrutuesit të njerëzve që janë viktima)

Numri Përqindja

Nuk është i njohur shteti 255 34,27% Shqipëria 9 0,13% Algjeria 1 0,13%

Bosnja dhe Hercegovina 2 0,27% Bullgaria 34 4,57%

Bjellorusia 1 0,13% Greqia 1 0,13%

Hungaria 1 0,13% Italia 1 0,13%


260

Moldavia 183 24,60% Maqedonia 1 0,13% Romania 167 22,45%

Rusia 11 1,48 Ukraina 39 5,24% SHBA 1 0,13% Kosova 5 0,67% Serbia 6 0,81%

Mali i Zi 3 0,40% Jugosllavia 23 3,09%

Gjithsej 744 100% Gjinia e keqbërësit (rekrutuesit të njerëzve që janë viktima) Gjinia e keqbërësit (rekrutuesit

të njerëzve që janë viktima) Numri Përqindja

Femra 262 35,22 %

Meshkuj 408 54,84% Nuk është e njohur gjinia 74 9,95%

Gjithsej 744 100%


261

Çka ka qenë e premtuar nga keqbërësit (rekrutuesit e njerëzve që janë viktima)

Çka ka qenë e premtuar nga keqbërësit (rekrutuesit e njerëzve që janë viktima) Numri Përqindja

Punë 530 71,24%

Turizëm 76 10,22% Bashkëshortësi 2 0,27%

Tjetër 85 11,42% Nuk ka informacione 51 6,85%

Gjithsej 744 100% Keqpërdorimi seksual – Lëvizja e lirë Keqpërdorimi seksual –Lëvizja e lirë Numri Përqindja

Absolutisht të mbyllura 401 53,90% Kanë mund të lëvizin vetëm me shoqërim 233 31,32% Nuk kanë qenë të imponuara në mbyllje 45 6,05%

Nuk ka informacione 65 8,74% Gjithsej 744 100%


262

Keqpërdorimi seksual - Vendi i punësimit të viktimës Keqpërdorimi seksual - Vendi i

punësimit të viktimës

Numri Përqindja

Bare/Klube të natës 210 28,23% Sauna/ shërbim masazhi 10 1,34%

Motele 2 0,27% Shtëpia private/apartamente 2 0,27%

Tjetër 38 5,11% Nuk ka informacione 482 64,78%

Gjithsej 744 100% Derisa kanë qenë viktima të tregtisë me njerëz a kanë pasur qasje

në përkujdesjen mjekësore

Derisa kanë qenë viktima të tregtisë me njerëz a kanë pasur qasje në përkujdesjen mjekësore

Numri Përqindja

Nuk kanë pasur 319 42,88% Rregullisht 28 3,76%

Kohë pas kohe 213 28,63% Vetëm në rastet urgjente 60 8.06%

Nuk ka informacione 124 16,67% Gjithsej 744 100%


263

Kush i ka liruar

Kush i ka liruar Numri Përqindja

Vetëm 146 19,62%

Me intervenim nga dikush prej organeve shtetërore 453 60,85%

Miqtë 4 0,54%

Klientët e tyre 51 6,85%

Me intervenimin e OJQ-ve 1 0,13%

Tjetër 55 7,39%

Nuk ka informacione 34 4,57%

Gjithsej 744 100%

Republika e Maqedonisë, ashtu siç theksuam, e ka miratuar Ligjin për

Sigurinë e Dëshmitarëve që paraqet një bazë solide për sigurinë materiale të dëshmitarit nga fillimi deri në fund të jetës së tij. Dispozitat nga Ligji për Pro-cedurë Penale që ka të bëjë me sigurinë e dëshmitarëve gjithashtu e mundësojnë zbatimin e masave të veçanta, por problem në vete paraqet implementimi i për-caktimeve ligjore në praktikë nëse merret parasysh fakti se ka të bëjë me llojin më modern të sofistifikuar të kriminalitetit kur ai tanimë realizohet me forma dhe mënyra të ndryshme. Çdo ditë gazetat janë vërshuar me reklama ku kërko-hen vajza të reja për punë jashtë vendit si modele e tjera. Duke e pasur parasysh faktin se Maqedonia është shtet i vogël me 2.000.000 banorë dhe 24.000 km2 si-përfaqe, ku në fakt të gjithë njihen mes vete, gati është e pamundur një siguri e suksesshme e dëshmitarit dhe e viktimës pa u zbuluar. Përvojat nga regjioni dhe Maqedonia tregojnë se identiteti i dëshmitarit para se të jetë i siguruar që më parë në fakt ka qenë i zbuluar dhe i prezantuar në media. Sipas të dhënave, për një vit duhet te harxhohen deri në 150,000 $ për një dëshmitar, ndërsa mundësia ekonomike e vendit tonë mendoj se nuk mund ta bartë një harxhim të tillë. Për këtë është e nevojshëm një bashkëpunimi regjional ndërmjet shteteve në regjion për arritjen e marrëveshjeve bilaterale ku në rend të parë do të bëhej këmbimi i informacioneve në mënyrë të shpejtë dhe efikase, e pasi ka të bëjë me vepra pe-


264

nale që e preokupojnë edhe tërë bashkësinë botërore dhe të gjitha regjionet dhe kontinentet, që flet se kemi të bëjmë me një problem global botëror, mendoj se shtetet e vogla dhe të varfra, siç është edhe Maqedonia, nuk munden të ofrojnë siguri efikase të dëshmitarëve dhe viktimave vetëm, pa një bashkëpunim me vendet e Bashkësisë Europiane në plan të parë, ndërsa më gjerë edhe në bashkë-punimin global.

Vetëm në këtë mënyrë gjyqi, hetuesia dhe seksioni për sigurinë e dësh-mitarëve do të mund t’u garantonin dëshmitarëve dhe viktimës siguri efikase që atyre do t’u ishin siguruar mjete materiale për jetë normale dhe do të ishin të si-gurt në jetë dhe në familjen e tyre.

Në të kundërtën, nëse nuk ofrohet një bashkëpunim i tillë global dhe një bashkëpunim botëror për këtë lloj të kriminalitetit, dëshmitarët dhe viktimat në Maqedoni nuk do të mund të jenë me një siguri efikase. Madje, ndonëse do të ketë ligj të mirë i cili është në përputhshmëri me të gjithë normat ndërkombëta-re, ai aspak ose shumë pak do të jetë i zbatueshëm.


265

SHTOJCË

Qendra për Hulumtime të Administratën Publike në Universitetin e Europës Juglindore - Tetovë bashkë me Fondacionin Fridrih Ebert, zyra Ma-qedoni, organizuan me studentët e Fakultetit të Administratës Publike një pre-zantim publik në temën "Të drejtat e njeriut dhe shërbimet publike". Pre-zantimi u mbajt më 10-11 qershor 2005 në Klubin e Deputetëve në Shkup.

Fjalën hyrëse e kishte z. Shtefan Denert, përfaqësuesi i FES-it, i cili për-fitoi nga rasti që t'i përshëndet të pranishmit, duke e potencuar rëndësinë për respektimin e të drejtave të njeriut, veçanërisht nga të punësuarit e ardhshëm në administratën publike. Dekani, Dr. Etem Aziri, dhe drejtori i Qendrës, Dr. Naz-mi Maliqi, si përfaqësues të Universitetit të Europës Juglindore dhe njëherazi profesorë në Fakultetin e Administratës Publike, e shprehën kënaqësinë e tyre personale për organizimin e një projekti të këtillë, veçanërisht jashtë kufijve të Universitetit.


266

Me këtë projekt studentëve iu ofrua mundësia që t'i paraqesin hulumti-met e tyre në sferën e të drejtave të njeriut, klasifikimit të tyre dhe implementi-mit nga ana e institucioneve të ndryshme të huaja dhe vendase, si dhe e respek-timit dhe mbrojtjes së të drejtave të njeriut në Republikën e Maqedonisë që na-tyrisht është një kontribut kolosal për studentët që e studiojnë administratën publike. Prezantimi publik i punës së vetë hulumtuesve para kolegëve të tyre ishte një sfidë e madhe, por edhe një privilegj për studentët.

Debati u realizua ne katër paneleve, ndërsa ishte i moderuar nga studen-

tët. Për çdo temë kishte nga dy student prezantues. Programi rrodhi kështu I. Moderatorë: Evisa Kica, Vahide Ziberi dhe Fidan Jusufi Prezantime në temën:

• Nocioni, evaluimi dhe llojet - klasifikimi i të drejtave të njeriut • Burimet juridike ndërkombëtare të garantimit të të drejtave të njeriut edhe të institucioneve dhe procedurave për sigurinë e tyre • Konventat dhe deklaratat për të drejtat e njeriut në sistemin e OKB- së • Institucionet dhe procedurat e bazuara në Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut


267

• Burimet juridike europiane të garantimit të të drejtave dhe lirive të njeri-ut dhe të institucioneve dhe procedurave për sigurinë e tyre. • Procedurat për sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut në Gjykatën Europiane për të drejtat e njeriut

II. Moderatorë: Ramazan Shaqiri, Yllka Salihu dhe Melihate Jusufi

Prezantimi i temave: • Burimet vendore të garancive për të drejtat e njeriut dhe procedurat ins-titucionale për sigurinë e tyre. • Implementimi i Marrëveshjes së Ohrit dhe ta drejtat e njeriut. • Roli i Avokatit të Popullit (Ombusman) në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut. • Të drejtat universale të njeriut - pjesë përbërëse e sistemit humanist të vlerave në shërbimin publik dhe në administratën publike në përgjithësi. • Java e njëmbëdhjetë: Të drejtat e qytetarëve në marrëdhëniet e punës në kontekst të të drejtave dhe lirive të njeriut.


268

III. Moderatorë: Amet Ibrahimi, Imërlije Salihu, Florent Jashari dhe Be-hare Qerimi

Prezantimi i temave: • Format jashtinstitucionale dhe teknikat për përparimin dhe sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut. • Shkeljet e të drejtave dhe lirive të njeriut – Vetëdija autoritare si frenue-se e të drejtave të njeriut. • E drejta e votës si e drejtë themelore nga korpusi i të drejtave politike

Në Panelin e parë të prezantimit u elaboruan fillimet dhe historia e kon-

ceptit për të drejtat e njeriut si të drejta, pastaj burimet e tyre, instrumentet dhe procedurat e mbrojtjes. Fokusi ishte vendosur në burimet juridike ndërkombëta-re dhe sesi janë rregulluar ato nga Kombet e Bashkuara, Këshilli i Europës, OSBE-ja, Bashkimi Europian dhe Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut. Panelet tjera ishin të orientuara më shumë drejt mbrojtjes së të drejtave të njeri-ut në Republikën e Maqedonisë, rolit të Avokatit të Popullit - Ombdusmanit, srupeve parlamentare, ndërsa gjithë kjo ishte mishëruar me shembuj aplikativ për respektimin ose mosrespektimin e të drejtave themelore të njeriut në nivel lokal, respektivisht në mjediset e tyre. Në prani të faktorëve të shumtë kërcënu-es (politik, ekonomik, social, kriminaliteti etj.) të drejtat e njeriut si vlerë demo-kratike kanë rëndësi të madhe nga karakteri praktik shoqëror për mbrojtjen e të tyre, veçanërisht nga të punësuarit në administratën publike dhe në shërbimet publike.

Studentët i prezantuan hulumtimet e tyre në mënyrë shumë profesionale dhe në detaje, si edhe moderatorët të cilët përmes prezantimit të mirë në çdonjë-rën nga temat ishin mjaftë provokues për të dalë me të vërtet një debat frytdhë-nës dhe interesant.


269


270

Foto e përbashkët e studentëve pjesëmarrës në këtë projekt

Ky debat publik për të drejtat e njeriut dhe shërbimin publik ishte moment

atraktiv, veçanërisht për mediumet në gjuhën shqipe, të cilat dhanë raporte të shkurtra në Radiotelevizionin e Maqedonisë - redaksia në gjuhën shqipe, TV Era, TV Festa dhe Radio Vati. Pas përfundimit të këtij aktiviteti u përgatit një emision njëorësh që u shpërnda në disa mediume shqiptare në Republikën e Maqedonisë.

nazmi maliqi, koordinator i projektit, proceset e integrimit evroatlantik dhe maqedonia

Documents