nauka a religia. historiografia problemu

7/31/2019 Nauka a religia. Historiografia problemu

1/39

Zagadnienia Filozoficznew Nauce

XLIX (2011), 149187

Jacek [email protected]

NAUKA A RELIGIA. HISTORIOGRAFIA

PROBLEMU

EWOLUCJA POGLDW NA TEMAT HISTORYCZNYCHZWIZKW RELIGII I NAUKI

1. WSTP

Na wstpie kilka sw, o czym bdzie ten tekst traktowa. Termi-nem historiografia okrelam opis zmieniajcego si w duszym okresieczasu, sposobu refleksji na okrelony temat. Historiografia problemunauka a religia to opis ewolucji mylenia historykw, ale i socjolo-gw, jak najtrafniej uj histori wzajemnych zwizkw midzy religii nauk. Naley tu odrni histori jako zachodzce w przeszoci re-lacje pomidzy nauk i religi od historii zmieniajcego si sposobuich opisywania. T drug histori nazywamy historiografi problemunauka a religia i o tym traktuje poniszy tekst.

Nie bd si natomiast zajmowa problemem o tej samej nazwie,czyli nauka a religia, ale rozwaanym przez filozofi nauki i filozofireligii. Naley to wyranie podkreli, bo zarwno w historiografii pro-blemu nauka a religia jak i debatach filozoficznych na ten temat jedenz wanych wtkw dotyczy tak samo brzmicego pytania: czy pomi-dzy tymi siami kulturowymi istnieje immanentny konflikt, zgoda, czy

te inny typ relacji? Co to oznacza i jak to pytanie byo rozstrzygane


2/39


3/39

Nauka a religia. Historiografia problemu 151

i socjologw na ten temat. W ostatniej wiartce XIX wieku zostaasformuowana teza o permanentnej wojnie religii z nauk. Metaforawojenna szybko zyskaa rozgos i bardzo dugo bya ywa oraz akcep-

towana, cho z rosncymi zastrzeeniami. Stosunkowo szybko po jejsformuowaniu, bo ju od pocztku XX wieku pojawi si jednak innynurt mylenia. Kolejni uczeni dowodzili, e chrzecijastwo, teologia,metafizyka chrzecijaska oraz Koci byy czynnikami, ktre przy-czyniy si do powstania nauki nowoytnej. Oba nurty mylenia wsp-istniay, ale czas gra na niekorzy pierwszego, bo historia nauki krze-pa jako dyscyplina akademicka i rosncy materia historyczny czynimilitarny schemat historiograficzny coraz mniej adekwatnym w anali-

zie konkretnych przypadkw. Wynikao z nich bowiem, e w okresiedrugiego tysiclecia typowa bya nie walka, ale rnorakie wzajemneoddziaywania i stymulacje nauki i religii. Ten stan rzeczy doprowa-dzi w kocu do przeomu w podejciu do caego problemu. W la-tach osiemdziesitych XX wieku zosta wypracowany i zaproponowanynowy model opisu historycznych relacji nauki i religii, zwany zasadbogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa. Sta si on szybkoobowizujcym paradygmatem opisu tych relacji. Nieco inaczej rzeczsi ma ze wiadomoci potoczn, w ktrej po dzi dzie ywa jestopinia, e Koci walczy z nauk na przestrzeni dziejw.

2. WIEK XIX. KONCEPCJA WOJNY NAUKI Z RELIGI

Punktem odniesienia znacznej czci dwudziestowiecznej dyskusjibyy prace powstae w ostatniej wiartce XIX wieku: Johna WilliamaDrapera (1811-1882) Historia konfliktu midzy religi i nauk (Dra-per 1874) i rozrastajca si ksika Andrew Dicksona Whitea (1832-1918), ktrej pierwsze wydanie z 1876 roku nosio tytu Wojna nauki(White 1876) a wersja ostateczna z roku 1897 Historia wojny naukiz teologi w wiecie chrzecijaskim (White 1897). Obie silnie i nawiele dziesicioleci ukierunkoway dyskusj, formuujc tez o imma-nentnym konflikcie midzy nauk a religi. Mwic o religii, obaj au-torzy mieli na myli gwnie katolicyzm i Koci rzymski. Ksika

Drapera miaa charakter popularny. Skierowana do masowego czytel-


4/39

152 Jacek Kwaniewski

nika zyskaa wielki rozgos osigajc szybko kilkadziesit wyda i kil-kanacie tumacze.

Draper (Draper 1880, s. xiii-xv) stwierdza, e korzenie nauki no-

woytnej z jej akcentowaniem obserwacji, eksperymentu i matematykitkwiy w epoce hellenistycznej i jej centrum Aleksandrii. Narodzinychrzecijastwa i zdobycie przez Koci imperialnej potgi miay byw sposb oczywisty niezgodne z takim nastawieniem, bo religia ta pre-ferowaa mylenie spekulatywne. W efekcie szkoy aleksandryjskiezostay zamknite. By to pocztek wojny. Jej drugi akt wiza siz powstaniem islamu. Dziki wyparciu chrzecijastwa z Azji i Afrykinastpio tam odrodzenie nauki. Gdy dotara ona do Europy, midzy

innymi z pracami Awerroesa, Koci mia j wyeliminowa, korzysta-jc z Inkwizycji i oficjalnych potpie. Po raz trzeci konflikt wybuch,gdy astronomia i geografia zaczy tworzy nowy obraz Ziemi oraz ko-smosu. Koci uzna, e biblijna wizji Ziemi jako centrum wszech-wiata jest poprawna, potpi wic heliocentryczne nowinki, represjo-nujc uczonych, midzy innymi Galileusza. Potem nastpiy kolejneodsony wojny: walka Kocioa z przynoszc wyzwolenie intelektu-alne Reformacj, walka z teori ewolucji itd.

W perspektywie caego dwudziestego wieku silniej oddziaaa jed-nak praca Whitea, czciowo dlatego, e wyrany antykatolicyzmDrapera szybko okaza si nieaktualny, a udokumentowany sposbpisania Whitea sprawia wraenie badania naukowego. (Lindbergi Numbers, 1986a, polska wersja, s. 5). White uzna za przeciwnikanauki dogmatyczn teologi a konflikt midzy nimi za starcie dwchepok ludzkiej myli: dawnej zdominowanej przez teologi i nowej

opartej na nauce. Kolejne rozdziay jego pracy, powicone r-nym dziedzinom wiedzy: astronomii, geografii, geologii, antropologii,meteorologii, chemii, medycynie a nawet filologii zbudowane byy we-dug podobnego schematu. Dogmatycznie zaprogramowani duchownisprzeciwiali si, walczyli i represjonowali rodzc si nauk nowoytnz wykorzystaniem aparatu pastwowego i kocielnego. Ona jednakostatecznie zwyciaa obalajc, jedne po drugim, stare dogmatycznetwierdzenia o tym, jak stara jest Ziemia, jak dugo istnieje czowiek, jak


5/39


zbudowany jest wszechwiat, co rodzi pioruny, skd si wziy rnejzyki, co jest rdem chorb itd.

Koncepcja nieustannej wojny religii z nauk stosunkowo szybko

spotkaa si z krytyk, ale przenikna do mylenia naukowego i ar-gon militarystyczny zdominowa dyskusj szczeglnie w latach dwu-dziestych XX wieku, kiedy to fundamentalici, opierajc si na Biblii,usiowali zdyskredytowa nauk o ewolucji w szkoach publicznych(Lindberg i Numbers, 1986a, polska wersja, s. 5). Jeszcze w latachtrzydziestych Robert Merton uwaa, e w wiecie nauki przewaa opi-nia, i nauka i religia pozostaj ze sob w nieuniknionym konflikcie(Wilson 2000, s. 4). Klasyk amerykaskiej historii nauki, George Sar-

ton (1884-1956) chwali prac Whitea jeszcze w latach pidziesitych(Sarton, 1955). I cho metafora wojny zostaa ju zarzucona, wci jestpopularna w szerokiej opinii publicznej. Dowodzi tego liczba prze-szo osiemdziesiciu wyda ksiek Drapera i Whitea, w caoci lubwe fragmentach, midzy rokiem 1950 i 1980 (Lindberg, 1986b, s. 42przypis 8).

3. WIEK XX DO II WOJNY. NOWE SPOJRZENIE: ROLAREDNIOWIECZA, METAFIZYKI, TEOLOGII,

UWARUNKOWA SPOECZNYCH

Jedn z pierwszych wanych postaci na scenie naukowej, ktre po-kazay zdecydowanie inny charakter relacji religii i nauki by Pierre Du-hem (1861-1916), znany francuski fizyk, chemik, filozof i historyk na-uki przeomu wieku XIX i XX. W swoich studiach nad genez nowoyt-nej statyki i fizyki ruchu, publikowanych w latach 1906-1919, Duhemwskazywa na XIII i XIV wiecznych filozofw przyrody, ktrych ideesilnie oddziaay na koncepcje Leonarda da Vinci, Galileusza, Karte-zjusza, Leibniza. W przypadku fizyki ruchu prekursorami byli midzyinnymi Jan Buridan (1300-1358) profesor uniwersytetu paryskiegoi jego ucze, pniejszy biskup Lisieux, Mikoaj z Oresme (1320-1382), ktrych koncepcja impetusu staa si dla uczonych wczesnono-woytnych bardzo wan inspiracj w formuowaniu pierwszej zasady

dynamiki prawa bezwadnoci. Poniewa ci redniowieczni ante-


6/39


naci dziaali w obrbie filozofii scholastycznej, w uniwersytetach b-dcych wwczas pod przemonym wpywem Kocioa, wskazywao tona pozytywny wpyw tej instytucji na rozwj fundamentw wiedzy no-

woytnej. Duhem niejako wyprzedzi swj czas. Twierdzenia o pozy-tywnym wkadzie redniowiecza do nauki nowoytnej brzmiay w jegoepoce obrazoburczo i absurdalnie, nie zyskay uznania mu wspcze-snych i zostay ponownie odkryte dopiero w latach szedziesitych XXwieku (Ariew 2007, Caiazza 1988, Hodgson 1994, Iliffe 2008, Jaki1984, 1988, 1991, 2000)

W okresie midzywojennym rosnca liczba uczonych zacza for-muowa opini, e chrzecijastwo nie przeszkadzao, lecz inspi-

rowao rozwj nauki poprzez przekonanie, e natura zachowuje siw regularny i uporzdkowany sposb, co jest podstawowym zaoe-niem dzisiejszej nauki (Lindberg i Numbers 1986a, s. 6) lub dowo-dzc, e idee i wartoci powizane z religi i wyznawane przez lu-dzi wierzcych stymuloway rozwj nauki. Najwaniejszymi autoramitych nowych koncepcji byli Edwin Burtt (1892-1989), Alfred White-head (1861-1947), Michael Foster (1903-1959) i Robert Merton (1910-2003).

Ksika Edwina Burtta Metafizyczne podstawy wspczesnychnauk przyrodniczych (Burtt 1925) ukazaa si w roku 1925 i staasi wan inspiracj midzy innymi dla Alexandra Koyrego bar-dzo wpywowego historyka nauki z poowy XX wieku, twrcy pojciaRewolucja Naukowa. Burtt dowodzi, e gwna rnica midzy mylredniowieczn a nowoytn tkwia w odmiennej metafizycznej kon-cepcji stosunku czowieka do jego rodowiska. redniowiecze doko-

nao specyficznej syntezy czci filozofii greckiej i teologii judeochrze-cijaskiej czowiek stanowi centrum wszechwiata a wiat by mupodporzdkowany teleologicznie. Czowiek by najwaniejszym fak-tem wszechwiata. Ta wizja bya podoem redniowiecznej fizyki.wiat natury istnia dla czowieka. Wyjanienia w kategoriach celw,

jakim su rzeczy byy zatem waniejsze od wyjanie przyczyno-wych. Pojcia stosowane do opisu i wyjanie byy dostosowane do tejcelowociowej wizji. Nie tak wane byy kategorie czasu, przestrzeni

masy i energii, co substancji, esencji, jakoci, potencji i aktualnoci.


7/39


Nowoytna wizja relacji czowieka i wiata bya zdaniem Burttazdecydowanie inna. Natur uznano za niezalen od czowieka. Toczowiek sta si zaleny od niej. Dramatycznie spad w hierarchii by-

tw a wiat uznano za pozbawiony celu. Cho znaczna cz nowo-ytnej filozofii bya prb przywrcenia czowiekowi wysokiego miej-sca w porzdku kosmicznym, nowa wizja zwyciya. Przyczyna tegozwrotu tkwia, wedug Burtta, w odrzuceniu metafizycznej tradycjiArystotelesa, teleologicznej i niematematycznej, ktra zostaa schry-stianizowana i dominowaa w penym redniowieczu. W to miejsceweszy odrodzone w wieku XV i XVI wczeniejsze koncepcje metafi-zyczne czce chrzecijastwo z tradycj neoplatosk i pitagorejsk.

Odnaleziono w nich aprecjacj dla kosmicznej harmonii, prostoty orazmatematyki, jako niemal boskiego narzdzia opisu porzdku wiata.Kopernika, na ktrego formacj intelektualn neoplatonizm i pitago-reizm mia bardzo silny wpyw, motywoway do sformuowania teoriiheliocentrycznej a jego wspczesnych adherentw do jej studiowaniai wspierania, nie odkrycia nowych faktw, ale wanie ch ich uoe-nia w prostszy, bardziej harmonijny, matematyczny porzdek. Budu-

jc teori heliocentryczn Kopernik, bez wzgldu na swoje intencje,zanegowa ca arystotelesowsk fizyk i kosmologi. Chrzecijaskineoplatonizm by take oparciem dla Keplera i Galileusza. Stanowidla nich aksjologiczne, metafizyczne i religijne uzasadnienie szukaniaporzdku matematycznego w naturze oraz przeformuowania pojciaprzyczyny i hipotezy. Miay si one teraz odnosi do obserwowalnegowiata. Stare, scholastyczne pojcia stay si nieprzydatne. Bardziejuyteczne stay si nowe kategorie: sia, ruch, przestrze, czas czy

masa.Koncepcja Burtta silnie oddziaaa na dwudziestowieczn historinauki oraz na mylenie o relacjach midzy nauk i religi. Stao sitak za spraw wpywu, jaki wywar on na dwch wybitnych i wpy-wowych historykw nauki: Herberta Butterfielda i wspomnianego juAlexandra Koyre. Ich prace bazoway na kluczowej tezie Burtta o na-turze przejcia od nauki redniowiecznej do nowoytnej, ktre miaopolega na przeskoku metafizycznym a nie stopniowej ewolucji kon-

cepcji teoretycznych i gromadzeniu danych obserwacyjnych i ekspe-


8/39


rymentalnych. To wanie przeskok metafizyczny mia zdeterminowaodrzucenie starej fizyki i astronomii oraz matematyzacj obrazu natury.

Drug wan prac powsta w okresie midzywojennym bya

ksika Alfreda Whiteheada Nauka i wiat wspczesny z roku 1926(Whitehead 1988). Whitehead sformuowa w niej jedn z najbardziejwpywowych potem tez odnonie genezy nauki nowoytnej. Stwier-dzi, e aby moga ona powsta, musiao j poprzedza, zarwno w po-rzdku logicznym jak i chronologicznym, powszechne i instynktowneprzekonanie, e istnieje jaki porzdek rzeczy, a w szczeglnoci po-rzdek przyrody (Whitehead 1988, s.12-13). Oczywicie, od czaswklasycznej cywilizacji greckiej, zawsze istniay, zdaniem Whiteheada,

jednostki ywice takie przekonanie. Ale do schyku wiekw rednichwikszo wyksztaconych ludzi tak nie mylaa. Wtpiono w istnienietakich powszechnych zasad albo w szanse ich wykrycia albo nie chcianoo tym myle albo wreszcie nie rozumiano ich doniosoci praktycznej,nawet gdy udao si takie zasady odkry. Tempo bada wzroso niepo-miernie poczwszy od wieku XVI i XVII, gdy wtedy wanie ujawniasi nowa mentalno.

Jak pisa Whitehead, nauka wymaga jednak czego wicej ni[tylko] oglnego poczucia porzdku rzeczy. Trzeba jeszcze wskaza nanawyk precyzyjnego mylenia uksztatowany w umysowoci europej-skiej dziki dugotrwaej dominacji logiki scholastycznej i scholastycz-nego duchowiestwa. Nawyk pozosta, cho filozofia [scholastyczna]upada. (Tame, s. 21)

Jednak najwaniejszym, zdaniem Whiteheada, wkadem rednio-wiecza w dzieo ksztatowania ruchu naukowego byo niezomne prze-

konanie, i kade szczegowe zdarzenie mona powiza w okrelonysposb ze zdarzeniami wczeniejszymi, ujawniajc przy tym prawido-woci oglne. To instynktowne przekonanie, wyranie wyryte w wy-obrani, stanowi motyw bada naukowych przekonanie, e tajem-nica istnieje i e trzeba j osoni. (Tame)

Szukajc rde tego przekonania, pisa: Porwnujc myl euro-pejsk z postawami obserwowanymi na gruncie innych, pozostawio-nych samym sobie, cywilizacji, dochodzimy do wniosku, e rdo

moe by tylko jedno. Musi si ono wiza z naciskiem, jaki re-


9/39


dniowiecze kado na racjonalno Boga, ktrego wyobraano sobiejako istot o osobowej mocy Jahwe i racjonalnoci greckiego filozofa.Kady szczeg znajduje si pod [Jego] kontrol i jest elementem [bo-

skiego] porzdku: badania nad przyrod musz prowadzi do podtrzy-mania wiary w racjonalno. Prosz pamita, e nie mwi o wiado-mych przekonaniach paru jednostek. Mwi o ksztacie umysowocieuropejskiej, wyaniajcym si z niekwestionowanej wiary trwajcejcale stulecia. Mam na myli instynktowny ton myli, a nie tylko sownewyznanie wiary. (Tame, s. 21-22)

Koncepcja Whiteheada wytyczya nowy szlak bada. Idea upo-rzdkowanego wiata, ktry wyprzedza logicznie i warunkowa jego

naukowe badanie, wiara w zdolno wykrycia tego porzdku orazwskazanie, e rda tych przekona tkwiy w chrzecijaskiej teolo-gii wspbrzmiay z wczeniejszymi pracami Pierrea Duhema o re-dniowiecznych korzeniach nowoytnej fizyki i kosmologii. Rozwin temyli jeszcze w okresie midzywojennym Michael Foster a w drugiejpoowie XX wieku midzy innymi Stanley Jaki (1924-2009) i ReijerHooykaas (1906-1994).

Aksjomatyczne zaoenia wspczesnej nauki, zwaszcza fizyki,analogiczne do opisywanych przez Whiteheada, dostrzegli w drugiejpoowie XX wieku take sami fizycy i problem ten rozwin si w sa-modzielny przedmiot bada. Mona tu wymieni choby prace PaulaDaviesa (Davies 2006, 2007, 2008a, 2008b), Michaa Hellera (Heller2006, Coyene i Heller 2007) i Stephena Barra (Barr 2005).

Obok Burtta i Whiteheada, naley wymieni Michaela BeresfordaFostera (1903-1959), ktry w latach trzydziestych sformuowa kon-

cepcj o cisym, logicznym powizaniu redniowiecznych koncepcjiteologicznych i wczesnonowoytnych koncepcji nauki: jednej akcen-tujcej znaczenie empirii, drugiej czystego rozumu (Foster 1934,1935, 1936). Wedug Fostera, metodologia nauk przyrodniczych (filo-zofii przyrody) zaleaa od przyjtych zaoe co do istoty Natury, teza od wyznawanej doktryny o istocie Boga. Foster dostrzega dwa za-sadnicze nurty teologicznego mylenia o Bogu, ktre miay zasadniczeodmienne implikacje dla metodologii naukowej. Teologia racjonalna

widziaa Boga jako wcielenie doskonaego rozumu i akt stworzenia by


10/39


aktem tego rozumu. Ludzkie poznanie musi poda t drog. Od-krywajc naszym rozumem Boe idee i zamysy odkrywamy jednocze-nie rozumn i konieczn natur stworzonego wiata. Z kolei teologia

woluntarystyczna podkrelaa bosk woln wol, nie zdeterminowancakowicie przez Rozum. Dziea Boga nie s konieczne, ale przygodne(mogyby by inne). Nasze umysy nie mog posiada wiedzy apriorio przygodnym ze swojej natury wiecie. wiat moe by zatem po-znany jedynie empirycznie.

Prace Fostera nie analizoway faktycznego kierunku i rde myle-nia uczonych redniowiecznych i wczesnonowoytnych. W tym sensiebyy ahistoryczne. Pokazyway jedynie logiczne powizanie koncep-

cji teologicznych i wczesnonowoytnej metodologii nauki. Skierowayjednak, cho z duym opnieniem, w t stron uwag historykw na-uki. Oddziaywanie jego myli datuje si od lat mniej wicej siedem-dziesitych XX wieku. Zaczto wwczas, posugujc si materiaamihistorycznymi, zagadnienie to dogbnie bada i znajdywa faktycznepowizania. Bd o tym pisa omawiajc okres powojenny.

Czwarty z wymienionych autorw, Robert Merton, by socjologiemi jego prace z lat trzydziestych (Merton 1982, 1938) szy podobn li-ni rozumowania, co teza Maxa Webera o powizaniu etyki protestanc-kiej z powstaniem kapitalizmu. Merton dostrzeg podobn korelacjmidzy protestanckim pietyzmem a powstaniem wczesnonowoytnejnauki eksperymentalnej. Pisa: Nasza podstawowa teza brzmi nast-pujco: etyka purytaska, wyraajca [...] postawy i wartoci najbar-dziej charakterystyczne dla ascetycznego protestantyzmu, w taki spo-sb ukierunkowaa zainteresowania siedemnastowiecznych Anglikw,

i stanowia jeden z doniosych elementw rozwoju dziaalnoci na-ukowej. Gboko w tym czasie zakorzenione zainteresowania religijnezdecydowanie [...] skaniay do systematycznego, racjonalnego i empi-rycznego badania zjawisk Natury dla chway Boej i w celu uzyskaniakontroli nad zepsutym wiatem doczesnym.. (Merton 1982, s. 601-602). Twierdzenia te Merton wspar midzy innymi analiz strukturywyznaniowej wiodcego brytyjskiego naukowego Towarzystwa Kr-lewskiego oraz niemieckich szk o nastawieniu przyrodniczym i tech-


11/39


nicznym. Wszdzie tam protestanci dominowali nad pozostaymi wy-znaniami.

Tezy Mertona, bardzo gorco dyskutowane, okazay si w du-

szej perspektywie prekursorskie. Wskazujc bowiem na religijne deter-minanty aktywnoci naukowej dowodziy, e zakorzeniona w pewnychgrupach i spoecznociach aksjologia ksztatuje rodowisko spoecznea ono stanowi socjologiczn determinant rozwoju nauki. Ten trop miapodj niecae trzydzieci lat pniej Thomas Kuhn (1922-1996) a ponim, znacznie od niego radykalniejsi, przedstawiciele socjologii wie-dzy naukowej (m.in. Barry Barnes i David Bloor), zdaniem ktrych,czynniki spoeczne nie tylko wpywaj na ramy organizacyjne nauki,

jak dowodzi Merton, ale i na sam jej tre.

4. PO II WOJNIE DO LAT 80.: AKCENT NA RNORODNO,ROLA NEOPLATONIZMU, O POZYTYWNEJ ROLI

CHRZECIJASTWA

Historykiem, ktry wydatnie przyczyni si do nowego spojrzeniana relacje pomidzy nauk i religi by take Herbert Butterfield (1900-

1979). W roku 1931 opublikowa ksik Historia w interpretacjiwigw (Butterfield 1931), w ktrej zarzuci historykom zniekszta-canie obrazw przeszoci przez sztuczne dzielenie minionego wiatana dwa zwalczajce si obozy, z ktrych jeden, ostatecznie zwyciski,najbardziej przypomina to, co dany historyk uznawa za najlepsze w te-raniejszoci. Scena historyczna rozpadaa si na przeciwstawne sobieobozy: postpowcw i reakcjonistw, wigw i torysw, protestantwi katolikw. Postaciom historycznym przypisywano wspczesne mo-tywacje i zdaway si one wiadomie poda w kierunku, ktry histo-ryk zna, bo bya to jego przeszo, ale ktry by przecie dla owychpostaci mglist i niepewn przyszoci. Lekarstwem na takie wypa-czone pisanie historii byo, zdaniem Butterfielda, przyjcie zaoenia,e minione epoki, jako rne od wieku XX, miay inne problemy, innemotywacje, inne ogldy sytuacji. Piszc histori naleao zatem wejnajgbiej, jak to moliwe, w pooenie, myli i emocje ludzi opisywa-

nej epoki.


12/39


Piszc w roku 1949 prac Rodowd wspczesnej nauki, 15001800 (Butterfield 1968), zastosowa t metodologi do historii nauki,a take do historycznych relacji nauki z religi. Okazao si, e reli-

gia nie bya przeciwna lub odseparowana od nauki we wspczesnymsensie, ale moga pozostawa z ni w kadej moliwej relacji, zale-nie od sytuacji. Patrzc na histori nie na sposb wigowski, Butterfielddostrzeg rnorodno. (Wilson 2000, s. 4). Z tej perspektywy Ko-pernik traci jednoznaczno rewolucyjn stajc si po czci nauko-wym konserwatyst, relacje Galileusza i Kocioa traciy oczywistomajcej racj ofiary i bezpodstawnie sprzeciwiajcej si mu wadzy.Chrzecijastwo wsparo wiatopogld mechanicystyczny, bo umoli-

wi precyzyjn definicj cudu, jako wydarzenia przeciwnego mecha-nicznej regularnoci wiata przyrody a newtonowska teoria grawitacjiwymagaa regularnych Boskich interwencji ktre, zdaniem Newtona,czyniy istnienie Boga logiczn koniecznoci.

Pod wpywem Burtta rozwija si take jeden z najwybitniejszychhistorykw nauki XX wieku, Alexandre Koyre (1892-1964). Jego naj-silniejsze oddziaywanie na dwudziestowieczn histori nauki miaomiejsce w latach pidziesitych i szedziesitych, obejmowao Eu-rop i Stany Zjednoczone i polegao na wypracowaniu koncepcji Re-wolucji Naukowej. Koncepcj t przejli za nim, omawiany ju wcze-niej, Butterfield a take Alfred Rupert Hall (1920-2009) (Hall 1966)i plejada innych historykw. Rozwin j w now teoretyczn jakoThomas Kuhn wprowadzajc pojcie paradygmatw. W odniesieniudo relacji midzy nauk a religi Koyre rozwin myl Burtta, piszcszereg szczegowych analiz ksztatowania si pogldw wielkich po-

staci nauki w okresie od XV do XVIII wieku, od Mikoaja z Kuzy doIzaaka Newtona (Koyre 1998). Dowodzi, e przejcie od nauki re-dniowiecznej do nowoytnej byo radykalnym i gwatownym zerwa-niem cigoci mylenia, na miar rewolucji. Std ukuta przez niegonazwa Rewolucja Naukowa. Jej istota sprowadza si miaa do de-strukcji redniowiecznego obrazu kosmosu oraz matematyzacji obrazunatury. Rewolucja obejmowaa rwnoczenie trzy skadniki: filozofi,teologi i nauk, gdy byy to elementy nierozczne, stanowic jed-

no w umysach wczesnych ludzi nauki, na przykad Keplera, Karte-


13/39


zjusza czy Newtona. Koyre szczegln wag, podobnie jak Burtt, przy-wizywa do chrzecijaskiego neoplatonizmu jako systemu religijno-metafizycznego, ktry w XVI-XVII wieku dokona radykalnej trans-

pozycji umysw. Zdaniem Koyrego, neoplatonizm by jedynym wa-ciwym, dla rozwoju nauki nowoytnej, fundamentem metafizycznym,zawiera bowiem przekonanie, e konstrukcja wiata sprowadza si doobiektw matematycznych poruszanych zgodnie z prostymi prawamimatematyki. Takie widzenie natury umoliwio i uzasadnio poczenieobserwacji i eksperymentu z analiz ilociow i stosowaniem matema-tyki. Dziki temu, te same fakty i dane zostay nagle inaczej zobaczone,ocenione i poczone ze sob.

Prace Burtta, Whiteheada, Fostera, Mertona, Butterfieldai Koyreego oraz innych historykw i filozofw ze rodowisk,w ktrych wymienieni przeze mnie pracowali i na ktre oddziaali,stworzyy nowy korpus teoretyczny do analizy historycznych relacjimidzy nauk i religi. Naley mie na uwadze rwnie fakt, ekrzepnca dyscyplina historii nauki owocowaa coraz wiksz liczbpublikacji szczegowo omawiajcych rne epizody z dziejw nauki.Ta kumulujca si wiedza ukazywaa rzeczywisto bogat, zrni-cowan i nie przystajc do prostego, dychotomicznego podziau napostpow nauk i wsteczn religi.

Obok propozycji historiograficznych ju wymienionych, pojawiysi te inne koncepcje teoretycznego ujcia relacji pomidzy nauk a re-ligi. Jedn z nich, o ktrej warto wspomnie, cho ma ona charaktergwnie normatywny a nie porzdkujcy fakty historyczne, bya sfor-muowana w latach szedziesitych XX wieku koncepcja niezaleno-

ci obu sfer.Schemat niezalenoci wie si z nazwiskami Iana Barboura (Bar-bour 1966, 1993, 1994), Johna Dillenbergera (Dillenberger 1960) i Ste-phena Wykstraa (Wykstra 1996). W latach dziewidziesitych zo-sta ponownie zaproponowany przez Stephena Jay Goulda pod nazwNOMA (Non Overlapping Magisteria) (Gould 2002). Koncepcja nie-zalenoci gosi, e nauka i religia s dziedzinami niezalenymi od sie-bie i autonomicznymi. Kada ma specyficzny dla siebie obszar bada

i specyficzn metodologi. Koncepcja ta ma bardziej charakter postu-


14/39


lujcy, jak obie sfery powinny si do siebie odnosi anieli opisowy.Jej zastosowanie przez Barboura do analizy nauki siedemnastowiecz-nej spotkao si z uzasadnion, moim zdaniem, krytyk, e ignoruje

oczywiste wiadectwa faktograficzne, ktre jej przecz (Osler 1998).Z pocztkiem lat siedemdziesitych pojawili si na scenie na-ukowcy, midzy innymi Reijer Hooykaas (1906-1994), Stanley Jaki(1924-2009), Eugene Klaaren (Klaaren 1977), Hendrik F. Cohen (Co-hen 1994), ktrzy odwrcili tez o wojnie nauki z religi, goszc, eto chrzecijastwo byo podstawowym a przynajmniej jednym najwa-niejszych motorw powstania nauki nowoytnej. Autorzy ci dowodzili,e nie byoby nauki nowoytnej bez chrzecijastwa.

Reijer Hooykaas (Hooykaas 1975, 1987) definiowa nauk nowo-ytn tradycyjnie, jako opart na obserwacji, eksperymencie, kierujcsi mechanistycznym obrazem wiata, szeroko wykorzystujc mate-matyk i przyjmujc za kryterium prawdy naukowej zgodno z fak-tami empirycznymi. Na te zmiany wpyno, jego zdaniem, utrwale-nie u progu nowoytnoci postawy empirycznej, akcentujcej badanierzeczywistoci danej zmysowo ponad dominujce wczeniej myle-nie spekulatywne, towarzyszce temu dowartociowanie pracy manu-alnej, pogardzanej w staroytnoci, coraz szersze analizowanie zjawiskw drodze eksperymentw w miejsce dominacji redniowiecznych ana-liz czysto logicznych, uwolnienie nauki od wszelkich autorytetw pozaautorytetem natury oraz matematyzacja badanego obrazu wiata zast-pujca niematematyczny jzyk arystotelesowskich jakoci.

Przyczyn tych zmian Hooykaas upatrywa w zmieniajcych ob-raz wiata odkryciach geograficznych, w emancypacji klasy kupiec-

kiej oraz w determinantach religijno-teologicznych. Wrd tych ostat-nich wskazywa na chrzecijaski system wartoci doceniajcy wysi-ek fizyczny, chrzecijaski obraz wiata odbstwionej Natury, inny niw panteistycznych wizjach pogaskiej staroytnoci. Za wyjtkowowane uznawa teologiczne koncepcje woluntaryzmu i nominalizmu,ktre stay si orem Kocioa przeciwko atakom na dogmaty doktry-nalne, a ktre niejako przy okazji odstrzeliy stare idee szko-dzce rozwojowi nauki.


15/39


Bardziej radykalny w pozytywnej ocenie roli chrzecijastwa napowstanie nauki by Stanley Jaki (Jaki 1974, 1994, 1995). W odrnie-niu od Hooykaasa, stosunkowo niewiele zajmowa si wpywem czyn-

nikw zewntrznych: spoecznych, ekonomicznych czy politycznych.Koncentrowa si na determinantach intelektualnych. Dowodzi, e na-uka nowoytna bazujca na obserwacji, eksperymencie i hipotezach niemogaby powsta bez chrzecijaskiej koncepcji Boga, wiata i czo-wieka a take chrzecijaskiej wizji relacji pomidzy nimi. Nauk no-woytn Jaki postrzega podobnie jak Hooykaas a jej istot sprowa-dza czasem do teorii ruchu i trzech praw dynamiki. W swoich pracachpokazywa, jak rol odegray w jej powstaniu podstawowe dogmaty

wiary przypiecztowane przez Koci w XIII wieku, w tym mi-dzy innymi powstanie wiata z niczego oraz w czasie, stanowczeorzeczenia Kocioa o swobodzie Stwrcy i wynikajcej std przygod-nej naturze wiata oraz fundamentalne prawdy chrzecijastwa, w tymtrynitarny charakter Boga (Ojciec, Syn i Duch wity) i ustanowionyprzez Boga porzdek wiata, ktry czowiek, stworzony na Boe podo-biestwo, moe bada i odkrywa. By wskaza przykad jednego z za-skakujcych rozumowa Jakiego, trynitarny charakter Boga chrzeci-

jaskiego mia, jego zdaniem, stanowi jedyn skuteczn zapor przedpokusami panteistycznych wizji wiata, ktre byy typowe dla staro-ytnoci, ale od ktrych nie byy wolne take religie skrajnie monote-istyczne, jak judaizm czy islam. Wiara w Chrystusa jako jednorodzo-nego Syna Boga (po grecku monogenes) wykluczaa przypisanie bo-skiej natury wiatu. Takie doktrynalne zablokowanie panteizmu zapo-biegao wielu szkodliwym dla nauki ideom, ktre zwykle panteizmowi

towarzyszyy.Opisujc dziaalno intelektualn innych wielkich cywilizacjiprzednowoczesnych (Egipt, Babilon, Indie, Grecja, Chiny) Jaki wska-zywa, e ich gwne zaoenia wiatopogldowe winne byy temu,co nazywa poronionymi narodzinami nauki w tamtych krgach kul-turowych. Opisy Jakiego chrzecijaskiej genezy nauki nowoytneja z drugiej strony bdzenia staroytnego intelektu, oparte byyna zderzeniu rnych, przeciwstawnych sobie, idei opisujcych natur

wszechwiata. Idee te mona uoy w pary, w ktrych pierwszy ele-


16/39


ment, dziaajcy negatywnie i zapobiegajcy powstaniu nauki, charak-teryzowa cywilizacje pozaeuropejskie a drugi, stymulujcy jej naro-dziny i o wyranych religijnych i chrzecijaskich korzeniach Eu-

rop. Owe pary to: czas cykliczny czas linearny, wiat wieczny wiat majcy pocztek, wiat tosamy z Bogiem Bg transcen-dentny wobec wiata, wiat jako organizm wiat jako mechanizm,wiat jako byt konieczny wiat jako byt przygodny, bstwa kaprynei nieprzewidywalne Stwrca racjonalny, tworzcy wiat uporzdko-wany i przewidywalny; czowiek intelektualnie bezradny wobec naturyi bstw ni rzdzcych czowiek stworzony na boskie podobiestwozdolny do wykrycia boskiego porzdku stworzenia.

Innym skadnikiem myli Jakiego byy jego prace o redniowiecz-nych korzeniach fizyki nowoytnej, w tym pierwszego prawa dynamiki zasadzie bezwadnoci (Jaki 2000). Jaki by tu wiadomym konty-nuatorem myli Pierrea Duhema.

Ciekawe s losy myli Jakiego. Posiada niekwestionowany auto-rytet naukowy, by bardzo podnym i znanym historykiem. Nie stronite od publicystyki. Z jednej strony zosta uhonorowany prestiow na-grod Templetona (1987), by zapraszany na wykady i panele naukowedo czoowych uniwersytetw. Jednak jego radykalna wizja genezy na-uki nowoytnej bya przez wiele lat w zasadzie ignorowana i pomijanamilczeniem przez gwny nurt rodowiska historykw nauki. Zamiastdyskusji i analizy dezawuowano jego prace epitetami (z trudem ukry-wana apologetyka Lindberg i Numbers 1986a, s. 9) lub krytycz-nymi ocenami bez wsparcia ich jakkolwiek argumentacj (nieprze-konujce, bo nazbyt jednostronne Mczka 1996, s. 5). Pitno apo-

logety zdjto z niego dopiero pod koniec lat dziewidziesitych.Hooykaas, Jaki, Klaaren i Cohen s zaliczani do czoowych zwo-lennikw tezy o zasadniczej harmonii w historycznych relacjach po-midzy nauk i religi. Bardziej umiarkowani jej przedstawiciele tomidzy innymi Charles Webster, Margaret Jacob i Christopher Hill,ktrzy take wskazywali, e fundamenty ontologiczne i epistemolo-giczne nauki nowoytnej, takie jak jednolito natury, metoda empi-ryczna czy idea postpu wiedzy naukowej byy efektem wpywu r-

nych chrzecijaskich konfesji. List ciekawych postaci z tego krgu


17/39


mona znacznie rozszerzy, na przykad o teologa i astrofizyka Chri-stophera B. Kaisera (Kaiser 2007), teologa i historyka Philipa Hefnerai wielu innych. Warto te wspomnie o polskiej inicjatywie, jak jest

dziaajcy od przeszo trzydziestu lat krakowski Orodek Bada Inter-dyscyplinarnych (OBI) przy Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Pa-pieskiego Jana Pawa II i Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinar-nych. Jego pocztki wi si z trzema nazwiskami: Karola Wojtyy,Michaa Hellera i Jzefa yciskiego. Obecnie OBI i Centrum Koper-nika s aktywne na polu dialogu midzy teologi, filozofi, histori i na-ukami przyrodniczymi. Efektem ich dziaa s publikacje, konferencjei dziaalno edukacyjno-popularyzatorska akcentujce pozytywne ko-

relacje midzy religi a nauk (Heller et al., 1999; OBI, 2008, CentrumKopernika Informacja).

Lata siedemdziesite i osiemdziesite XX wieku to okres wzrostuzainteresowania historykw nauki zagadnieniem historycznych relacjipomidzy nauk a religi (Iliffe 2008, s. 50). Istotn rol odegraa tu zdaniem Edwarda Davisa inspiracja tezami Michaela Fostera, ktraspowodowaa, e rosnca liczba uczonych zacza budowa autentycz-nie historyczne podejcie do problemu. Byli to midzy innymi JohnH. Brooke, Reijer Hooykaas, Eugene Klaaren, J. E. McGuire, FrancisOakley i Margaret Osler ludzie o rnych afiliacjach ideologicznych[...] a zatem ktrych nie mona oskary o intencje apologetyczne. Ichpraca poda w kierunku przerzucenia mostu midzy abstrakcyjnymizaoeniami Fostera i zoon rzeczywistoci historyczn nauki wcze-snonowoytnej (Davis 1999, s. 80). Prace wymienionych przez Davisaa take innych uczonych wykazyway, e wskazywane przez Fostera

powizanie midzy koncepcjami teologicznymi a odpowiadajcymi immetodologiami naukowymi rzeczywicie istniao w przypadku wik-szoci kluczowych postaci nauki wczesnonowoytnej: Galileusza, Ke-plera, Kartezjusza, Boyla, Newtona i innych. (m.in. Davis 1994, 1999,McGrath 2001, Wybrow 1992, lista najwaniejszych prac inspirowa-nych tezami Fostera w: Davis 1999, s. 91-92).

Tak samo widzia to zagadnienie Steven Shapin, jeden z czoowychprzedstawicieli nurtu socjologii wiedzy naukowej a wic zupenie in-

nej, moe nawet przeciwstawnej ideologicznie tradycji naukowej ni


18/39


Edward Davis, ktry ma zawodowe umocowanie w uczelni zaoonejprzez braci z Kocioa Chrystusa. Piszc o kulturowych korzeniach na-uki nowoytnej Shapin stwierdzi: doniose prace takich uczonych jak

Alexandre Koyre, Frances Yates, Walter Pagel , P. M. Rattansi, J . E.McGuire, E. M. Klaaren i inni pokazay bliskie wizi midzy prdamireligijnymi i filozoficznymi w obrbie filozofii przyrody. Magiczne,neoplatoskie, hermetyczne i teistyczne formy kulturowe, ktreobecnie uznalibymy za nieuprawnione wtrty do kultury naukowej,byy wanymi komponentami kultury naukowej w szesnastym i siedem-nastym wieku (Shapin 1982, s. 177).

5. OD LAT 80.: BUDOWA PARADYGMATU BOGATEJZOONOCI I WZAJEMNYCH UWARUNKOWA

Piszc o historiografii problemu nauka a religia koncentrowaemsi, poza odniesieniem do koncepcji Mertona, na zagadnieniu, jakim

jest powstanie nauki nowoytnej. Jednak wikszo prac historycznychpowstaych w cigu ostatnich dekad i opisujcych zwizki pomidzynauk a religi odnosi si do pniejszych okresw, zwaszcza do wie-

kw od XVII do XIX. Analizom wanie tego okresu naley zawdzi-cza ostateczny upadek schematu wojny w opisie relacji midzy nauki religi.

Lata osiemdziesite i dziewidziesite XX wieku David Wilsonnazwa okresem rewolucyjnych zmian w metodologii i interpretacjiproblemu nauka a religia. Najwaniejsz i gbok przyczyn tychzmian by, wspomniany wczeniej, gromadzony przez kilkadziesit po-przednich lat szczegowy materia historyczny. Gdy przekroczona zo-staa pewna jego masa krytyczna, trudno ju byo zamkn zgroma-dzone bogactwo faktograficzne w jakimkolwiek prostym schemacie.

T zasadnicz zmian podejcia znacz pewne publikacje i ich auto-rzy. Wan rol odegray prace, jeszcze z lat siedemdziesitych, FrankaTurnera i Jamesa Moorea, ktrzy podjli szczegowe studia nad rela-cjami nauki i religii w pnowiktoriaskiej Anglii (1871-1901), czylinad okresem, kiedy metafora militarna zostaa sformuowana przez

Drapera i Whitea. Z kolei naukowcy, ktrzy sformuowali i wdroyli


19/39


do praktyki pryncypia nowego podejcia to midzy innymi David Lind-berg, Ronald Numbers, John Brooke (Brooke 1991) i Margaret Osler(1942-2010).

Turner badajc spory i konflikty pomidzy przedstawicielami na-uki i duchowiestwa w Anglii w drugiej poowie XIX wieku doszeddo wniosku, e nie wynikay one z merytorycznej wrogoci midzynauk i teologi. Bya to natomiast konsekwencja starcia si starychi wschodzcych elit intelektualnych oraz spoecznych w walce o prymati powszechne uznanie w nowoczesnym, sprofesjonalizowanym spoe-czestwie przemysowym (Turner, 1993a, s. 170). W epoce pnowik-toriaskiej, czyli w dobie rozwijajcej si nauki laboratoryjnej i coraz

szybciej postpujcej specjalizacji oraz profesjonalizacji zawodu na-ukowca, szacowny naukowiec amator, czsto duchowny lub szlachet-nie urodzony, sta si ewidentnym anachronizmem. Nowa warstwa za-wodowych intelektualistw, wyznajca filozoficzny naturalizm (naukawyjania dziaanie natury bez uciekania si do przyczyn nadnatural-nych), nie miaa ochoty spoglda na dogmaty, teologi i religijne au-torytety. Dya wic do odsunicia kleru od dziaalnoci naukoweji pozbawienia go kontroli nad edukacj. Zderzya si z obrocami zin-stytucjonalizowanej religii bronicymi swej pozycji w systemie szkol-nictwa i pragncymi zachowa religi jako rdo porzdku moralnegoi spoecznego oraz z warstw naukowcw starszej daty, uksztatowa-nych przed faz profesjonalizacji tego zawodu. By to wic u korzenikonflikt interesw statusowych dwch grup spoecznych a nie zderzenieprawd wiary i twierdze nauki, co gosili nieliczni lecz goni trybuniobu stron.

Wsparciem tych twierdze byy analizy, przeprowadzone przez Tur-nera na temat pogldw czoowych naukowcw epoki pnowiktoria-skiej (Turner 1974, 1993b). Pokazay, e wiara religijna bya udziaemwielu uczonych nowego pokolenia a od naturalizmu metodologicznegonie odegnywao si z kolei wielu uczonych ze rodowisk tradycyjnych,take duchownych. Dychotomiczny podzia na zacofan religi i post-pow nauk oraz na konserwatywnych duchownych i nowoczesnych lu-dzi nauki coraz bardziej okazywa si mitem. Ukazywa to rwnie co-

raz bogatszy materia historyczny gromadzony przez innych uczonych


20/39


odnonie epoki pnowiktoriaskiej (m.in. prace Bernarda Lightmana,Theodorea Portera i innych).

Z kolei James Moore (Moore 1979) przeanalizowa szczegowo

genez metafory militarnej Drapera i Whitea pokazujc, e upo-wszechnia ona faszywe, bo faktycznie nieistniejce dychotomie: mi-dzy nauk a religi, midzy naukowcami i teologami, midzy instytu-cjami naukowymi i religijnymi. Pomijajc ju rozpropagowanie wielunieprawdziwych faktw

Niedugo po pracach Turnera i Moorea ukazay si ksiki, ktreuznaje si za wyznaczajce nowy paradygmat w sposobie badania hi-storycznych relacji pomidzy religi, teologi i Kocioem a nauk.

Pierwsz bya wydana w roku 1986 praca Bg i natura: historyczneeseje o spotkaniu chrzecijastwa i nauki pod redakcj Davida Lind-berga i Ronalda Numbersa. Ci znani historycy nauki zaprosili dowsppracy szesnastu uczonych i efektem ich prac by nowatorski meto-dologicznie zbir artykuw dotyczcych relacji pomidzy religi i Ko-cioem a nauk w okresie od redniowiecza do wieku XX. Ksikawytyczya nowy model podejcia do badania tych relacji. Zapropono-wanym schematem historiograficznym bya zasada bogatej zoonocii wzajemnych uwarunkowa complexity thesis.

Zasada bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa nie wyklu-czaa, zdaniem Lindberga i Numbersa, moliwoci formuowania ogl-nych tez o kierunku zmian, od stanu podporzdkowania nauki w okre-sie redniowiecza do jej wzgldnej emancypacji w wieku siedemna-stym. Nie mogo to jednak pomija bogatej rzeczywistoci historycz-nej, w ktrej przekonania religijne niejednokrotnie stymuloway kieru-

nek mylenia naukowego a rodzce si koncepcje naukowe oddziay-way na teologi.Jak pisali Lindberg i Numbers, jestemy przekonani, e tradycyjne

dychotomie: wrogowie sojusznicy, konflikt zgoda, s mylcea nawet szkodliwe, bo prowadz do zych pyta [badawczych]. [...] niewolno [...] pyta kto by napastnikiem?, ale jak chrzecijastwo i na-uka oddziayway na siebie?. Jestemy pewni, e badania wyka, eowe kontakty miay wiele postaci [...]. Odkryjemy zmieniajce si so-

jusze i rwnoczesne przynalenoci do rnych [pozornie bdcych ze


21/39


sob w konflikcie] grup. Odsonimy tyle samo walki i konkurencji we-wntrz spoecznoci chrzecijaskich i naukowych co pomidzy nimi.A co najwaniejsze, zobaczymy, e oddziaywanie byo obustronne, e

zarwno chrzecijastwo jak i nauka byy istotnie ksztatowane przezswoje wzajemne relacje. Jeli jednak wpadniemy w puapk przypisy-wania win i zasug, nigdy nie docenimy waciwie roli chrzecijastwai nauki w uksztatowaniu kultury zachodniej. I bardzo zuboymy naszerozumienie tego procesu (Lindberg, Numbers 1987).

Drug ksik, uznan z perspektywy lat za wytyczajca nowy kie-runek w sposobie badania relacji midzy nauk i religi, bya wydanakilka lat po zbiorze Lindberga i Numbersa praca Johna Hedleya Bro-

okea Nauka i religia. Niektre z historycznych perspektyw badaw-czych (Brooke 1991). Termin bogatej zoonoci i wzajemnych uwa-runkowa (complexity thesis) dla okrelania nowego sposobu podejciaw badaniu tych relacji zosta zaproponowany w tej wanie ksice.Analizujc okres od procesu Galileusza do sporw wok publikacjiO powstawaniu gatunkw Brooke pokaza na duej liczbie przyka-dw, e historycy zidentyfikowali wielk rnorodno sposobw od-dziaywania przekona religijnych na uczonych wczesnonowoytnych.Przekonania te staway si aksjomatycznymi zaoeniami naukowychprzedsiwzi, wpyway na metodologi przez dostarczanie kryteriwwyboru pomidzy konkurujcymi teoriami a take motywoway anga-owanie si w dziaalno naukow i j sankcjonoway. O tej ostatniejsprawie kilka lat pniej pisa Steven Shapin: Uzasadnianie nowychpraktyk badawczych przez powoywanie si na poytek pyncy z nichdla religii byo w caej Europie wanym sposobem zapewniania nauce

legitymizacji kulturowej. Wiek XVII by epok gboko religijn a in-stytucje religijne we wszystkich krajach europejskich, czy to na wasnrk, czy to we wsppracy z pastwem, sprawoway ogromn wadzwieck. aden nowy prd w kulturze, jeeli by powszechnie postrze-gany jako zagroenie religii, nie mg liczy na instytucjonalizacj.(Shapin 2000, s. 123).

Zasad bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa w odnie-sieniu do okresu wczesnonowoytnego stosowaa te inna znana or-

downiczka nowego podejcia, Margaret Osler (lista jej publikacji


22/39


Osler 2010). Zaproponowaa historiograficzny schemat opisu nazwanyprzez ni przejmowaniem i tumaczeniem (appriopriation and trans-lation). Zgodnie z tym modelem filozofowie przyrody przejmowali

czasem idee zrodzone w obrbie religii i na gruncie teologii, tuma-czyli je na jzyk filozofii przyrody i uywali do rozwizywania proble-mw w nowym kontekcie. W tych przypadkach podstawowa struk-tura danej idei bya podobna w kadej z tych domen, ale suya dorozwizywania problemw specyficznych dla nauki. [...] W niektrychprzypadkach pojcia teologiczne byy przejmowane do dyskursu na-ukowego tracc swj specyficzny kontekst teologiczny i funkcjonujcdalej jako fundamentalne pojcia naukowe. Czasem za odwrotnie, to

pojcia naukowe byy przyswajane przez teologi z analogicznymi kon-sekwencjami. (Osler 1998, s 101-102). Schemat przejmowania i tu-maczenia by jej zdaniem najwaciwszy, bo umoliwia badanie zmian

jakim podlegay konkretne idee teologiczne i naukowe w wyniku wza-jemnych oddziaywa. Zapobiegao to bdnemu postrzeganiu i ana-lizowaniu redniowiecznej i wczesnonowoytnej nauki i teologii jakocaociowych budowli. Bada naleao indywidualne koncepcje zanu-rzone w rnych rodowiskach intelektualnych i kulturowych oraz ichwzajemne oddziaywania i zmiany.

Te ostatnie postulaty s powszechnie akceptowane i maj bardzowane konsekwencje dla badania relacji nauka a religia w oparciuo zasad bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa. Uznano bo-wiem, e takie pojcia jak nauka redniowieczna czy teologia rednio-wieczna to jedynie hipostazy, ktrymi nauka historii nie powinna sizajmowa. Istniej tylko konkretne koncepcje i teorie oraz konkretni

ludzie i ich pogldy. Jest to istotna rnica w porwnaniu w dawnympodejciem, gdzie podmiotem, gwnym aktorem, czy bohaterem hi-storii nauki byy czsto idee i relacje midzy nimi. Tak byo midzyinnymi z koncepcj Michaela Fostera, wic okrelone koncepcjeteologiczne i metodologie przyrodoznawstwa czy studiami AlexandraKoyrego nad pogldami uczonych XVI-XVIII wieku. Fizyczni au-torzy nie byli tam podmiotem historii, ale nosicielami pewnych idei,pomidzy ktrymi rozgrywa si waciwy spektakl, na przykad na-

rodzin nauki nowoytnej. Teraz zaczo dominowa ujcie spersona-


23/39


lizowane. By pozosta przy wskazanym wyej przykadzie, bada siju nie zwizek teologii woluntarystycznej z wizj nauki empirycznej,traktowanych jako zreifikowane caoci, ale wszelkie wiadectwa pozo-

stawione przez konkretnych uczonych i z nimi zwizane, aby odtworzylogik ich rozumowania (Boyla, Newtona i innych) i oceni, czy i jakstosowana przez nich metodologia bya zdeterminowana ich pogldamireligijnymi i teologicznymi (np. Davis 1999).

Przykadem takiej wanie analizy jest praca Margaret Osler Bo-ska wola a filozofia mechanistyczna. Gassendi i Kartezjusz o przygod-noci i koniecznoci w wiecie natury (Osler, 1994). Autorka wyka-zaa, e cho obaj uczeni akceptowali mechanistyczn wizj Natury, to

rnili si co do sposobu jej badania. Byo to konsekwencj ich prze-kona teologicznych, ktre mona wywodzi z rnych tradycji mylischolastycznej (Gassendi nominalizm, Kartezjusz tomizm). Gas-sendi optowa za wizj wiata przygodnego (przygodny oznacza, emgby by inny), ktrego waciwoci zale od wolnej Boej woli.Z kolei Kartezjusz postrzega wiat, jako rzdzony ustalonymi przezBoga wiecznymi, koniecznymi prawami majcymi matematyczn na-tur. Po przejciu przez pryzmat filozofii mechanistycznej, owe teolo-giczne ujcia wiata Natury jako przygodnego lub koniecznego zostayprzetworzone w odmienne style nauki (Osler 1994, str. 223). Przezstyl nauki Osler rozumiaa praktyczne konsekwencje oglnych zao-e epistemologicznych i metafizycznych, ktre determinuj naukowpraktyk, a wic pytania, problemy i sposoby radzenia sobie z nimi.W przypadku Gassendiego i Kartezjusza Osler wymieniaa nastpujcepytania determinowane przekonaniami teologicznymi: Czy naukowcy

uwaaj, e samo abstrakcyjne rozumowanie i matematyka mog do-prowadzi na prawdy naukowej? Czy te podkrelaj wag metod ob-serwacyjnych i eksperymentalnych? Czy rezultaty tych przedsiwzimona uzna za pewne? Czy te za co najwyej prawdopodobne? Jakrol w wiecie opisywanym przez naukowca odgrywa przypadek? Czywszystkie fakty mog by wyjanione naukowo, czy te niektre lepoza zasigiem teorii naukowej? Styl nauki jest praktycznym wyra-zem zaoe epistemologicznych i metafizycznych [...]. Nawet jeli

naukowcy nie s w peni [tego] wiadomi [...] wybr przez nich pro-


24/39


blemw badawczych, metod dowodzenia, kryteriw wyboru najlep-szego wyjanienia, wszystko to odzwierciedla [jak] zakadan meta-fizyk i epistemologi. (Tame). Teologicznie zdeterminowane style

naukowe Gassendiego i Kartezjusza (poznanie empiryczne vs pozna-nie apriori, poznanie zawsze przyblione vs poznanie pewne, poznanieograniczone co do zakresu zjawisk vs poznanie wszystkiego) ujawniysi z ca moc w nastpnym po nich pokoleniu badaczy. Osler wymie-niaa tu przykadowo Hobbesa, Morea, Boylea, Huygensa i Newtona.Ta i inne prace Osler oraz innych badaczy potwierdziy przedwojenneintuicje Michaela Fostera.

Podejcie spersonalizowane umoliwia pozytywn ocen prze-

kona religijnych w stymulowaniu rozwoju nauki wczesnonowoytnejbez angaowania si w dyskusj, czy chrzecijastwo byo jej meryto-rycznym wspsprawc. Jak pisa Steven Shapin, Mwimy, e Boyleuwaa, e to Bg porcza prawdziwo jego odkry a nie, e Bg toczyni (Shapin 1992, s. 358). Jednak pytanie o merytoryczne wsp-sprawstwo nie znika, zostaje tylko usunite z tej konkretnej pespek-tywy badawczej, zwaszcza, gdy jest ona stosowana do analizy naukiod wieku XVI. Pytanie to powraca w badaniach nad okresem wcze-niejszym, midzy wiekiem XII a XV (np. Huff 2000, 2007; czciowoStiefel 1985).

Pewne prace uznawane s z czasem za wyznaczajce kierunek no-wego mylenia. Tak byo ze wspomnianym zbiorem artykuw podredakcj Lindberga i Numbersa Bg i natura. S te ksiki stano-wice swego rodzaju manifest szerszego rodowiska naukowego. Po-twierdzaj przywizanie do nowego paradygmatu i jego powszechn

akceptacj. Tak rol spenia, monumentalna praca pod redakcjGaryego Ferngrena Historia nauki i religii w zachodniej tradycji(Ferngren 2000), wydana czternacie lat po zbiorze Lindberga i Num-bersa. Osiemdziesiciu dwch autorw zamiecio cznie sto trzy ar-tykuy, ktre objy praktycznie cay obszar historycznych zwizkwreligii i nauki. Niemal wszystkie (jednym z nielicznym wyjtkw bytekst Stanleya Jaki) respektoway nowy model podejcia do badania hi-storycznych relacji midzy nauk i religi. Osobn cz powicono

rozmaitym aspektom tych relacji, na przykad zmieniajcym si po-


25/39


gldom na istot natury wiata, osobn intelektualnym i filozoficznymkorzeniom nauki nowoytnej, na przykad arystotelizmowi, a osobnopisom rnych tradycji religijnych oraz studiom rozwoju poszczegl-

nych dyscyplin nauki i ich powiza z tradycjami religijnymi. Wrdautorw znaleli si najbardziej znani i wpywowi historycy. PracaFerngrena pokazaa, e w cigu czternastu lat po zaproponowaniu no-wego modelu jego uyteczno zostaa gruntownie przetestowana i po-wszechnie zaakceptowana.

Nowa metodologia opisu historycznych relacji nauki i religii uwol-nia histori nauki z okoww sztywnych i upraszczajcych schematw.Umoliwia rozwj szczegowych bada bez narzuconych z gry kon-

kluzji. Lektura kolejnych artykuw ze zbioru Ferngrena czy te wcze-niejszego, pod redakcj Lindberga i Numbersa, pokazuje jak owocne

jest to podejcie. Tytuem przykadu wymiemy, zamieszczony u Fern-grena, interesujcy opis stopniowej sekularyzacji tumaczenia takichzjawisk niebieskich, jak komety i meteory pod wpywem rozwoju astro-nomii (Sara S. Genuth), wsppracy naukowcw i Kocioa nad reformkalendarza juliaskiego (James Lattis), czy te opis bardzo zrnico-wanej recepcji teorii heliocentrycznej w obrbie Kocioa katolickiegoi wyzna protestanckich (Owen Gingerich).

Ciekawym zagadnieniem jest stosowanie zasady bogatej zoonocii wzajemnych uwarunkowa do jednego z kluczowych problemw hi-storii nauki, mianowicie badania redniowiecznej genezy nauki wcze-snonowoytnej. Konkretnie mam na myli rnorodne czynniki, ktreprzyczyniy si do powstania korpusu myli scholastycznej oraz rolsamej scholastyki w szerszej panoramie tworzenia nauki nowoytnej.

Ot czytajc na przykad prace na ten temat trzech wanych przedsta-wicieli nowego podejcia: Davida Lindberga (Lindberg 1986b, 2000,2007), Edwarda Granta (Grant 2005, 2007) i Tobyego Huffa (Huff2000, 2007) wida wyranie, e zasada bogatej zoonoci i wzajem-nych uwarunkowa umoliwia poczenie kilku istniejcych wczeniejsposobw i tradycji analizy tego problemu. Z jednej strony, mamy wicopisy oddziaywania nauki na teologi, czyli znan z historii filozofiianaliz recepcji Arystotelesa i spucizny muzumaskiej w wiekach od

XII do XIV oraz wczeniejszego wpywu Platona (Timajos), logiki ary-


26/39


steotelesowskiej i tradycji augustiaskiej. Z drugiej strony, wpyw re-ligii to oczywicie trzynastowieczne ingerencje Kocioa w studia nadArystotelesem i jego arabskimi komentatorami, konsekwencje tych in-

gerencji na ukierunkowanie myli filozoficznej i teologicznej w wie-kach XIV-XV oraz to, co mwili o determinantach teologicznych i me-tafizycznych opisani wczeniej historycy midzywojenni (m.in. Du-hem, Whitehead, Burtt, Foster) a take Hooykaas, Jaki, Klaaren, Co-hen i inni uczeni z tego krgu mylenia. Na to wszystko nakadasi problem wpywu czynnikw wobec nauki zewntrznych, spoecz-nych, ekonomicznych i innych, do ktrych historia i teoria nauki dru-giej poowy XX wieku przywizuje coraz wiksz wag. W zalenoci

od preferencji te trzy skadniki (wpyw Arystotelesa i innych tradycjinaukowo-filozoficznych, oddziaywanie Kocioa, teologii i metafizykioraz czynniki zewntrzne) s wymieszane w rnych proporcjach od-zwierciedlajcych znaczenie, jaki im przypisuje dany autor. Spordtrzech wymienionych historykw zwolennikw nowego podejcia,Lindberg stosunkowo niewiele a Huff i Grant znacznie wicej uwagiprzywizuj do oddziaywania teologii i metafizyki. Lindberg i Huffuznaj za wane dziaanie czynnikw zewntrznych, ktre z kolei sto-sunkowo mniej zajmuj Edwarda Granta. W sumie, bez wzgldu naosobist ocen tych trzech wizji, obrazy w nich zawarte s bez wt-pienia bogatsze ni, jednostronne na tym tle, koncepcje powstae przedstosowaniem zasady bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa.To samo mona powiedzie o tekstach Margaret Osler, Margaret Jacob,Johna Brookea i innych zwolennikw tej zasady, ktrzy zajmowali sitym zagadnieniem.

6. WIEK XXI: POCZTEK KRYTYKI NOWEGO PARADYGMATUI PROPOZYCJE ALTERNATYWNE

Formuowane s ostatnio opinie, e zasada bogatej zoonocii wzajemnych uwarunkowa rodzi niespodziewane i negatywne skutkiuboczne. Porzucenie bowiem starych wielkich narracji (konfliktu,harmonii, niezalenoci) na rzecz tej zasady a wic prowadzenie bada

ze wiadomoci wielkiej rnorodnoci pogldw i wielokierunko-


27/39


wych, wzajemnych oddziaywa skutkuje w praktyce brakiem nowych,szerszych generalizacji (Wilson 2000, s. 10, Dixon 2010). W nauceakademickiej zaczyna dominowa specjalizacja i wskie analizy przy-

padkw. Za nagonione medialnie w ostatnich latach prby uj syn-tetycznych podejmowane s przez ludzi spoza rodowiska historykwnauki, maj charakter popularny, wida w nich braki erudycyjne i swyranie apologetyczne (Stark 2006, Woods 2006).

Zbyt daleko posunita specjalizacja w historii nauki skutkuje sze-regiem negatywnych zjawisk a ostatecznie podcina korzenie caej dys-cypliny, gdy powoduje coraz mniejsze ni zainteresowanie i oglnyspadek liczby czytelnikw. Ta smutna diagnoza przedstawiona w roku

2005 przez Stevena Shapina (Shapin 2005) odnonie caej dyscyplinydotyka rwnie literatury zajmujcej si historycznymi relacjami mi-dzy nauk a religi. Na tym ostatnim obszarze prby przeciwdziaa-nia kostnieniu w efekcie hiperprofesjonalizacji przybieraj rne formy.Wspomnijmy o dwch takich przedsiwziciach. Kade zostao skie-rowane do odmiennej grupy odbiorcw. W obu aktywn rol odegrawspominany ju wielokrotnie Ronald Numbers.

W roku 2009 pod jego redakcj ukaza si zbir artykuw wy-bitnych historykw problemu (m.in. Brooke, E.B. Davis, Harrison,Lindberg, Livingstone, Moore, Osler, Park) zatytuowany z publicy-stycznym zaciciem: Galileusz idzie do wizienia oraz inne mity natemat nauki i religii (Numbers 2009). W dwudziestu piciu esejachnapisanych z myl o szerokiej publicznoci, autorzy prostowali rozpo-wszechnione i bdne opinie, na przykad, e Koci redniowiecznytumi rozwj nauki, e Galileusz by torturowany za popieranie koper-

nikanizmu, e Rewolucja Naukowa wyzwolia nauk z okoww religii,e Einstein wierzy w osobowego Boga a Darwin utraci wiar po sfor-muowaniu teorii ewolucji, ale powrci do niej na ou mierci.

Autorzy respektujc obowizujcy paradygmat metodologiczny,czyli zasad bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa, stworzylizarazem prac popularn, wietnie trafiajc w potrzeby i zainteresowa-nia niespecjalistw. Potwierdziy to setki recenzji, gorce dyskusje nablogach (midzy innymi sugerujce napisanie kolejnych tomw) i dua

sprzeda.


28/39


Rok pniej Numbers zaprezentowa, tym razem na forum profe-sjonalnym, prb nowego typu generalizacji redniego zasigu,

jak j nazwa. W eseju pod sporo mwicym tytuem Upraszczanie

zoonoci (Numbers 2010) autor przyznaje, e poza krgiem spe-cjalistw zasada bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa bu-dzi u wikszoci ludzi znudzenie i co gorsza nie przekonuje. Pozo-staj wierni postrzeganiu relacji nauki i religii w starych, odrzuconychprzez nauk schematach konfliktu lub harmonii. Powstaje wic pyta-nie, jak pogodzi zasad zoonoci, ktra precyzyjnie odzwierciedlahistoryczne relacje pomidzy nauk i religi z potrzeb pokazywaniaszerszych trendw, ktre by ujy te relacje bardziej syntetycznie.

Propozycja Numbersa jest nastpujca. Spogldajc na ostatnie stokilkadziesit lat debaty nauka a religia oraz na podejcie naukow-cw, nie tylko historykw, do tego zagadnienia, Numbers dostrzegapi charakterystycznych kwestii. Ich identyfikacja jest prb tytuo-wego uproszczenia zoonoci. Bogata zoono zostaje sprowadzonado kilku zaledwie klas problemw badawczych. Kada klasa jest zbio-rem pewnych obserwowanych fenomenw i zarazem wyodrbnionymna tej klasie zbiorze bada naukowych.

Numbers owe klasy fenomenw/problemw badawczych nazywakolejno: naturalizacj, prywatyzacj, sekularyzacj, globalizacj i ra-dykalizacj. Naturalizacja to usuwanie z dyskursu naukowego jakich-kolwiek odwoa spoza empirii oraz badanie tego historycznego zja-wiska z perspektywy historyka i socjologa. Prywatyzacja to usuwanieproblemu Boga z dyskursu naukowego, wycofywanie religii poza pro-fesjonalny wiat nauki i uznanie przekona religijnych za spraw osobi-

st, nie majc zwizku z dziaalnoci naukow. Jest to rwnoczeniebadanie tego historycznego procesu, jego genezy oraz konsekwencji.Sekularyzacja to problem przekona religijnych naukowcw na porw-nawczym tle caego spoeczestwa. Nazwa nadana przez Numbersa su-geruje utrat wiary wrd rosncej czci naukowcw amerykaskich.Fakty nie s tu jednak jednoznaczne i wyniki rnych sonday s go-rco dyskutowane (Ecklund 2007, Larson i Whitham 1998, Numbers2010 s. 270-272, 280; Stark 2003 s. 192-197). Globalizacja to z kolei

efekt dostrzeenia faktu, e czasem te same sprawy na styku nauka


29/39


religia bardzo rnie byy postrzegane, oceniane i badane przez rnegrupy w rnych krajach, na rnych kontynentach i w rnych okre-sach. Numbers jako przykad podaje wiatow recepcj teorii Darwina

oraz midzynarodowe rozprzestrzenianie si ruchu kreacjonistycznego.Za radykalizacja to zjawisko datujce si od mniej wicej poowyXIX wieku, kiedy to gorce dyskusje o relacjach nauki i religii wykre-oway po jej obu stronach ekstremistw, ktrzy ogniskowali na sobieuwag opinii publicznej, cho umiarkowani z reguy daleko przewy-szali liczb nielicznych zelotw. Wegetujcy na obrzeach ekstremi-ci staj si co jaki czas i na jaki czas popularni przy okazji pew-nych wydarze. Tak byo w latach dwudziestych podczas tak zwanego

mapiego procesu w sprawie nauczania teorii ewolucji w szkoachpublicznych. Ostatnio uwag opinii publicznej przykuwa znany biologi genetyk Richard Dawkins, ktry wchodzc na teren religioznawstwaokaza si antyreligijnym pasjonatem.

Czy propozycja Numbersa zostanie uznana za atrakcyjn alterna-tyw, pokae czas. W odniesieniu do problemu genezy nauki nowo-ytnej, najciekawszym pomysem na ujcie syntetyczne byoby, moimzdaniem, zanurzenie obrazu wzajemnych relacji pomidzy nauk i re-ligi w szerszych kontekstach, midzy innym historycznym, geopoli-tycznym, spoecznym, ekonomicznym, organizacyjnym i politycznym.Przedmiotem analizy byaby triada: nauka religia owe kontekstyzewntrzne. Wanym elementem tego podejcia byoby szerokie wyko-rzystanie dorobku teorii nauki z okresu ostatnich trzydziestu czter-dziestu lat, ktry silnie akcentuje zewntrzne wobec nauki uwarunko-wania jej rozwoju. Dotychczasowe prace zwolennikw zasady bogatej

zoonoci i wzajemnych uwarunkowa pokazuj niektre z owych de-terminant zewntrznych, ale do stworzenia obrazu, w ktrym owe ze-wntrzne czynniki graj rwnorzdn rol droga jeszcze daleka. Przyczym rwnorzdne traktowanie nie wyklucza wskazania kierunkw za-lenoci w obrbie tak analizowanej triady.


30/39


7. ZAKOCZENIE. PRZYCZYNY EWOLUCJI POGLDWW OKRESIE 1874-2010

W okresie stu kilkudziesiciu lat nastpia radykalna zmiana w po-dejciu historykw i socjologw do opisu i oceny historycznych zwiz-kw nauki i religii. W roku 1896 Andrew Dickson White uywa razpo raz okrele: wojna, konflikt, terror, odwrt, kapitulacja, rozejm,zmiadenie, wyzwolenie. Terminologia militarna najlepiej bowiemoddawaa jego zdaniem istot tych relacji. Bya to bowiem, we-dug Whitea, wojna midzy wyzwalajc czowieka nauk a represyj-nymi i hamujcymi postp teologi, Kocioem i duchownymi. Do-

kadnie sto lat pniej, w roku 1996, Steven Shapin, krelc ZarysBibliograficzny swojej pracy o Rewolucji Naukowej, pisa natomiast:uznanie konstruktywnych zwizkw nauki i religii jest obecnie takpowszechne, e niemal kada nowoytna praca historyczna podejmujeto zagadnienie. Dotyczy to wikszoci ksiek i artykuw przytoczo-nych w niniejszej bibliografii (Shapin 2000, s. 170). Niniejszy szkicpotwierdz t opini Shapina.

Tak radykalna zmiana domaga si wyjanie. Co si stao na prze-

strzeni wieku, mimo postpujcej sekularyzacji, e religia, a praktycz-nie biorc chrzecijastwo, oraz Koci nie tylko przestay by uwa-ane za wrogw nauki, ale ich rola w powstaniu nauki nowoytnej zo-staa uznana za konstruktywn?

Jest to temat na szerok rozpraw i w tym miejscu chciabym jedy-nie wskaza trzy elementy, moim zdaniem istotne, cho wymienionew kolejnoci niekoniecznie odzwierciedlajcej ich relatywne znacze-nie.

Po pierwsze, wane zasugi pooyy dla takiej ewolucji prace wy-bitnych prekursorw, midzy innymi Duhema, Whiteheada, Burttai Fostera oraz tych, ktrzy idc kursem kolizyjnym z wiodcym tren-dem myli humanistycznej lat 50., 60. i 70. tworzyli koncepcje ak-centujce rol chrzecijastwa. Gdy trendy si zmieniy, prace te i ichautorzy stay si uznanym skadnikiem gwnego nurtu.

Po drugie, wan rol odegraa instytucjonalizacja historii nauki

jako dyscypliny akademickiej. Powstajce katedry uniwersyteckie,


31/39


idcy w lad za tym sformalizowany proces ksztacenia i awansowa-nia kadry naukowej, rosnca liczba periodykw i publikacji ksiko-wych, konferencje wszystko to podnioso status tej dziedziny myli

historycznej i zwikszao liczb ludzi wicych z ni swoje zawodowekariery. W efekcie nastpowa szybki wzrost produkcji naukowej a gro-madzone bogactwo danych coraz bardziej podwaao wszelkie jedno-stronne schematy historiograficzne.

Po trzecie, od lat szedziesitych dwudziestego wieku daje o so-bie zna pokoleniowa zmiana warty w humanistyce. Ganie urok neo-pozytywizmu i ahistorycznych teorii nauki, a wraz nimi przekonanie,e metafizyka jest zbiorem zda pozbawionych sensu a nauka pro-

cesem w peni racjonalnym i autonomicznym. Zdania metafizyczne,czyli empirycznie nieweryfikowalne i niefalsyfikowalne zostaj corazszerzej uznawane za penoprawny skadnik teorii naukowych. Wiedzanaukowa zaczyna by za postrzegana nie jako autonomiczna i opartana uniwersalnych zasadach racjonalnoci, ale cile powizana z uwa-runkowaniami historycznymi i spoecznymi (Bird 2008, Longino 2008,Weldon 2000). Taka zmiana duchowego klimatu spowodowaa, e hi-storia nauki i teoria nauki zaczy mniej wicej w tym samym czasiei podobnym kursem legitymizujc nawzajem swoje drogi. Uatwioto usankcjonowanie na rwnych prawach religii, teologii i metafizykiw rywalizacji z innymi czynnikami o ustalenie wspsprawstwa naukinowoytnej.

LITERATURA

Ariew Roger, (2007), Pierre Duhem, [w]: Stanford Encyclopedia ofPhilosophy, http://plato.stanford.edu/entries/duhem

Barbour Ian G., (1966), Issues in science and religion, New York:Prentice Hall, 1966

Barbour Ian G., (1993, 1994), Jak ukadaj si stosunki midzynauk a teologi?, [w]: Zagadnienia filozoficzne w nauce, XV

/ 1993, XVI / 1994

Barr Stephen M., (2005), Wspczesna fizyka a wiara w Boga,

Wrocaw: Techtra 2005


32/39


Bird Alexander, (2008), The Historical Turn In the Philosophy ofScience, [w]: The Routledge Companion to Philosophy ofScience, red. Stathis Psillos, Martin Curd, Abingdon: Routledge,

2008Brooke John H., (1991), Science and Religion: Some Historical

Perspectives, Cambridge: Cambridge University Press, 1991

Burtt Edwin A., (1925), The Metaphysical Foundations of ModernPhysical Science, New York, London: Kegan Paul, Trench,Trubner & Co., Ltd, 1925

Butterfield H., (1931), The Whig Interpretation of History, London:

G. Bell and Sons 1931Butterfield H., (1968), Rodowd wspczesnej nauki 1300-1800,Warszawa: PWN 1968

Caiazza John C., (1988), recenzja ksiki: Stanley L. Jaki, UneasyGenius: The Life and Work of Pierre Duhem Modern Age, [w]:A Quarterly Review, Volume 32, Spring 1988, Number 2

Centrum Kopernika Informacja, (bez daty),http://www.copernicuscenter.edu.pl/centrum

Cohen Hendrik F., (1994), The scientific revolution:a historiographical inquiry, Chicago London: The University ofChicago Press 1994

Coyne George V., Heller Micha, (2007), Pojmowalny wszechwiat,Warszawa: Prszyski i S-ka 2007

Davies Paul, (2006), Bg i nowa fizyka, Warszawa: Cyklady 2006

Davies Paul, (2007), Taking science on faith, [w]: The New YorkTimes, 24.11.2007. Polskie tumaczenie wraz z dyskusjzostao zamieszczone na portalu www.racjonalista.pl

Davies Paul, (2008a), Kosmiczna wygrana. Dlaczego wszechwiatsprzyja yciu?, Warszawa: Prszyski i S-ka 2008

Davies Paul, (2008b), Porzdek wszechwiata, wywiadz P. Daviesem, [w]: Polityka nr 42/2008


33/39


Davis Edward B., (1994), Christianity and Early Modern Science:Beyond War and Peace?, [w]: Perspectives on Science andChristian Faith, Vol. 46, No. 2, 1994

Davis Edward B., (1999), Christianity and Early Modern Science:The Foster Thesis Reconsdered, [w]: Evangelicals and Science inHistorical Perspective, tom pod redakcj: Livingstone David N.,Hart D.G., Noll Mark A., New York: Oxford University Press,1999

Dillenberger John, (1960), Protestant thought and natural science:A historical study, Nashville: Abingdon Press, 1960

Dixon Thomas, (2010), Introduction, w: Science and Religion. NewHistorical Perspectives, red. Dixon Thomas, Cantor Geoffrey,Pumfrey Stephen, Cambridge: Cambridge University Press 2010

Draper John William, (1874), History of the Conflict betweenReligion and Science, New York: D. Appleton and Company,1974. Polskie tumaczenie tej ksiki nosi tytu: Dzieje stosunkuwiary do rozumu, tum. J. Karowicz, pierwsze wydanie polskie:Warszawa: L. Polak, 1882

Draper John William, (1880), History of the Conflict betweenReligion and Science, London: C. Kegan Paul & Co, (wydanieXIV) 1880

Ecklund Elaine H. (2007), Religion and Spirituality amongUniversity Scientists, na stronie internetowejhttp://religion.ssrc.org/reforum/Ecklund.pdf

Ferngren Gary B. (red), (2000), The History of Science and Religion

in the Western Tradition. Encyclopedia, New York: GarlandPublishing Inc., 2000

Foster Michael B., (1934), The Christian Doctrine of Creation andthe Rise of Modern Natural Science, [w]: Mind, vol. 43, Issue172, 1934

Foster Michael B., (1935, 1936), Christian Theology and ModernScience of Nature, [w]: Mind, vol. 44, Issue 176 1935 i Mind,vol. 45, Issue 177, 1936.


34/39


Gould Stephen J., (2002), Skay wiekw. Nauka i religia w peniycia, Warszawa: Zysk i S-ka 2002

Grant Edward, (2005), redniowieczne podstawy nauki nowoytnej,

Warszawa: Prszyski i S-ka 2005Grant Edward, (2006), Science and Religion, 400 B.C. to A.D. 1550,

From Aristotle to Copernicus, Baltimore: The Johns HopkinsUniversity Press, 2006

Hall Rupert, (1966), Rewolucja naukowa 1500-1800, Warszawa:PAX 1966

Heller Micha, (2006), Filozofia i wszechwiat, Krakw: Universitas

2006Heller Micha, Zbigniew Liana, Janusz Mczka, Adam Olszewski,

Wodzimierz Skoczny, (1999), Jak filozofuje si w OBI?, [w]:Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, XXV / 1999

Hooykaas, R., (1975), Religia i powstanie nowoytnej nauki,Warszawa: PAX 1975

Hooykaas, R., (1987), The Rise of Modern Science: When and

Why?, The British Journal of the History of Science, Vol. 20,No. 4, 1987

Hodgson Peter E., (1994), Pierre Duhem: historian of the Christianorigin of science, [w]: Contemporary Review, March 1994

Huff Toby E., (2000), Science and Metaphysics in the ThreeReligions of the Book, [w]: Intellectual Discourse, 2000, Vol.8, No 2

Huff Toby E., (2007), The Rise of Early Modern Science: Islam,China, and the West, New York: Cambridge University Press,(drugie wydanie), 2007

Iliffe Rob, (2008), History of Science, artyku na stronie internetowejMaking History Instytutu Bada Historycznych, University ofLondon http://www.history.ac.uk/makinghistory/index.html

Jaki Stanley, (1974), Science and Creation: From Eternal Cycles toOscillating Universe, Edinburgh: Scottish Academic Press 1974


35/39


Jaki, Stanley L., (1984), Uneasy Genius: The Life and Work of PierreDuhem, Dordrecht, London, Boston: Martinus Nifhoff 1984

Jaki, Stanley L., (1988), The Physicist as Artist: the landscapes of

Pierre Duhem, Edinburgh: Scottish Academic Press 1988Jaki, Stanley L., (1991), Scientist and Catholic: an essay on Pierre

Duhem, Front Royal, VA: Christendom Press 1991

Jaki Stanley, (1994), Zbawca nauki, Pozna: W drodze 1994

Jaki Stanley, (1995), Bg i kosmologowie, Racibrz-Wrocaw:RAF-SCRIBA 1995

Jaki Stanley, (2000), The Christological Origins of Newtons First

Law, [w]: Science and the Future of Mankind. Science for Manand Man for Science, Pontifical Academy of Sciences 2000

Kaiser Christopher B., (2007), Toward a Theology of ScientificEndeavour. The Descent of Science, Burlington: AshgatePublishing Company 2007

Klaaren Eugene M., (1977), Religious Origins of Modern, Science:Belief in Creation in Seventeenth-Century Thought, Grand

Rapids: William B. Eerdmans, 1977Koyre A., (1998), Od zamknitego wiata do nieskoczonegowszechwiata, Gdask: Sowo/Obraz Terytoria 1998

Larson Edward J., Witham Larry (1998), Leading Scientists StillReject God, [w]: Nature, Vol. 394, 23 July 1998

Lindberg David C., Numbers Ronald L., (1986a), Introduction, [w]:God and Nature: Historical Essays on the Encounter BetweenChristianity and Science, red. Lindberg David C., NumbersRonald L., Berkeley, Los Angeles, London. 1986. Polskietumaczenie pt. Metahistoryczne uwagi o konflikcie naukii teologii [w]: Zagadnienia filozoficzne w nauce, XX / 1997

Lindberg David C., (1986b), Science and the Early Church, [w]:God and Nature: Historical Essays on the Encounter BetweenChristianity and Science, red. Lindberg David C., NumbersRonald L.,Berkeley and Los Angeles: University of California

Press, 1986.


36/39


Lindberg David C. (red), Numbers Ronald L. (red), (1986c), Godand Nature: Historical Essays on the Encounter BetweenChristianity and Science, Berkeley and Los Angeles: University

of California Press, 1986.Lindberg David C., Numbers Ronald L., (1987), Beyond War and

Peace: A Reappraisal of the Encounter between Christianity andScience, [w]: Perspectives on Science and Christian Faith,1987, vol.39, nr. 3

Lindberg David C., (2000), Medieval Science and Religion, [w]: TheHistory of Science and Religion in the Western Tradition.Encyclopedia, Ferngren Gary B. (red), New York: GarlandPublishing Inc., 2000

Lindberg David C., (2007), The Beginnings of Western Science: TheEuropean Scientific Tradition in Philosophical, Religious, andInstitutional Context, Prehistory to A.D. 1450, (second edition),Chicago and London: The University of Chicago Press, 2007

Longino Helen, (2008), Philosophy of Science After the Social Turn,wykad wygoszony w Uniwersytecie w Bratysawie 9. czerwca

2008, http://www.exu.sk/material/temac/longino/PhilSci-Social-Turn Longino 1prednaska.pdf

Mczka Janusz, (1996), Czy Chrystus zbawi nauk?, [w]:Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, XIX / 1996

McGrath Alister E., (2001), Scientific Theology: Nature, GrandRapids: Eerdmans, 2001

McGrath Alister E., (2009), Nauka i religia, Krakw: WAM, 2009

Merton Robert, (1938), Science, Technology and Society InSeventeenth Century England, Osiris, Vol. IV, Bruges: St.Catherine Press, 1938

Merton Robert, (1982), Purytanizm, pietyzm i nauka, [w]: Teoriasocjologiczna i struktura spoeczna, Warszawa: PWN, 1982.Pierwsze wydanie: Puritanism, Pietism, and Science, [w]:Sociological Review, 1936, vol. 28


37/39


Moore James R., (1979), Post-Darwinian Controversies: A study ofthe Protestant struggle to come to terms with Darwin in GreatBritain and America 1870-1900, Cambridge: Cambridge

University Press 1979Numbers Ronald L. (red), (2009), Galileo Goes to Jail and Other

Myths About Science and Religion, Cambridge: HarvardUniversity Press, 2009

Numbers Ronald L., (2010), Simplifying complexity: patterns in thehistory of science and religion, [w]: Science and Religion. NewHistorical Perspectives, red. Dixon Thomas, Cantor Geoffrey,Pumfrey Stephen, Cambridge: Cambridge University Press 2010

OBI, (2008), Orodek Bada Interdyscyplinarnych. Rozwj OBI,http://www.obi.opoka.org.pl/rozwoj.html

Osler Margaret J., (1994), Divine Will and the MechanicalPhilosophy: Gassendi and Descartes on Contingency andNecessity in the Created World, Cambridge: CambridgeUniversity Press, 1994

Osler Margaret J., (1998), Mixing Metaphors: Science and Religion

Or Natural Philosophy and Theology In Early Modern Europe,[w]: History of Science, Vol. 36, part 1, March 1998, No. 111

Osler Margaret J., (2010), lista publikacji:http://philpapers.org/s/Margaret%20J.%20Osler

Plantinga Alvin, (2010), Religion and Science, [w]: StanfordEncyclopedia of Philosophy,http://plato.stanford.edu/entries/religion-science

Sarton George, (1955), Introductory Essay, [w]: Religion andReality, red. J. Needham, New York, 1955

Shapin Steven, (1982), History of Science and Its SociologicalReconstructions, [w]: History of Science, Vol. XX, 1982.Polskie tumaczenie Michaa Tomczyka,http://fleck.umcs.lublin.pl/fsn.shapin.hnsocjrek.htm


38/39


Shapin Steven, (1992), Discipline and bounding history andsociology of science as seen through externalism internalismdebate, [w]: History of Science, Vol. 30, 1992

Shapin Steven, (2000), Rewolucja naukowa, Warszawa: Prszyskii S-ka, 2000

Shapin Steven, (2005), Hyperprofessionalism and the Crisis ofReadership in the History of Science, [w]: Isis, Vol. 96 No 2(June 2005)

Stark Rodney, (2003), For the Glory of God. How Monoteism Led toReformations, Science, Witch-Hunts, and the End of Slavery,

Princeton: Princeton University Press, 2003Stark Rodney, (2006), The Victory of Reason. How Christianity ledto Freedom, Capitalism, and Western Success, New York:Random House, 2006

Stiefel Tina, (1985), The Intellectual Revolution in Twelfth-CenturyEurope, Beckenham i Sydney: Croom Helm Ltd., 1985

Turner Frank M., (1974), Between Science and Religion: TheReaction to Scientific Naturalism in Late Victorian England,New Haven: Yale University Press, 1974.

Turner Frank M., (1993a), Rainfall, Plagues, and the Prince ofWales, [w]: Turner Frank M., Contesting Cultural Authority:Essays in Victorian Intellectual Life, Cambridge: CambridgeUniversity Press, 1993. Tekst ten zosta po raz pierwszyopublikowany pod tytuem: Rainfall, Plagues, and the Prince ofWales. A Chapter in the Conflict of Science and Religion, [w]:

Journal of British Studies, 13, 1974Turner Frank M., (1993b), The Victorian Conflict between Science

and Religion: A Professional Dimension, [w]: Turner Frank M.,Contesting Cultural Authority: Essays in Victorian IntellectualLife, Cambridge: Cambridge University Press, 1993. Tekst tenzosta po raz pierwszy opublikowany pod tym samym tytuem[w]: Isis, Vol. 69, No. 3, Sep 1978

Weldon Stephen P., (2000), The Social Construction of Science, [w]:Ferngren Gary B. (red), The History of Science and Religion in


39/39


the Western Tradition. Encyclopedia, New York: GarlandPublishing Inc., 2000

White Andrew D., (1876), The Warfare of Science, New York: D.

Appleton and Co., 1876White Andrew D., (1897), A History of Warfare of Science with

Theology in Christendom, New York: D. Appleton and Co., 1897

Whitehead, A.N., (1988), Nauka i wiat wspczesny, Warszawa:PAX 1988

Wilson David B., (2000), The Historiography of Science andReligion, [w]: The History Of Science and Religion in the

Western Tradition. Encyclopedia, red. Ferngren Gary B., NewYork 2000

Woods T.E., (2006), Jak Koci katolicki zbudowa zachodnicywilizacj, Krakw: AA 2006

Wykstra, Steven John, (1996). Should Worldviews Shape Science?Toward an Integrationist Account of Scientific Theorizing, [w]:Facets of Faith and Science, vol. 2: The Role of Beliefs inMathematics and the Natural Science in Augustinian Perspective,praca pod red. J.M. van der Meer, Lanham: University Press ofAmerica, 1996

Wybrow, Cameron (red), (1992), Creation, Nature, and PoliticalOrder in the Philosophy of Michael Foster (1903-1959): TheClassic Mind Articles and Others, with Modern Critical Essays,N.Y./Lampeter, Wales: Edwin Mellen Press, 1992.

SUMMARYTHE HISTORIOGRAPHY OF SCIENCE AND RELIGION

The article shows the evolution of historians and sociologists views in1874-2010 period how the historical relations between science and religionshould be presented. The key theories have been discussed which are the mile-stones in this evolution: from 19th century Drapers and Whites works whichformed the so called conflict thesis to the present complexity thesis, which

nauka a religia. historiografia problemu

Documents