narcystyczne cechy osobowoŚci a inteligencja … · narcyzmu z wynikiem ogólnym testu matryc...

Tomasz Korulczyk1, Marcin Korulczyk2

Instytut PsychologiiKatedra Psychologii Organizacji i ZarządzaniaKatolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

NARCYSTYCZNE CECHY OSOBOWOŚCI A INTELIGENCJA PŁYNNA

Streszczenie

Celem badania była weryfi kacja dotychczasowych doniesień o braku związku inteligencji z narcyzmem, koncentrując się na aspekcie inteligencji płynnej oraz replikując badania na próbce polskiej. Podejmując się realiza-cji tego badania, oczekiwano, że w przeciwieństwie do wyników poprzed-nich badań, wystąpi związek między inteligencją a narcyzmem oraz że bę-dzie on silniejszy u dziewcząt. Badania zostały przeprowadzone w formie ankiety audytoryjnej – każdemu badanemu rozdano po dwa kwestionariu-sze. Wykorzystano Test Matryc Ravena wersja Standard oraz Kwestiona-riusz Narcyzmu, w opracowaniu A. Januszewskiego (2005), na podstawie Narziβmusinventar, F.W. Deneke, B. Hilgenstock i R. Müller (1989). Grupę badawczą stanowili uczniowie gimnazjum i liceum ogólnokształcącego. Wy-niki uzyskano, korelując wynik ogólny i poszczególne skale Kwestionariusza Narcyzmu z wynikiem ogólnym Testu Matryc Ravena wersja Standard. Po-wyższe analizy wykonano także z podziałem na płeć. Wyniki badań wskazują na to, że: 1) u chłopców o wysokiej inteligencji płynnej nie zawsze współwy-stępują cechy narcystyczne, jednak zauważalne jest wyższe prawdopodobień-stwo ich występowania niż u chłopców o niskiej inteligencji płynnej; 2) ce-chy narcystyczne tworzą charakterystyczny profi l, przejawiający się w takich

1 Katedra Psychologii Organizacji i Zarządzania, Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lu-belski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected]

2 e-mail: [email protected]

Studia z Psychologii w KUL, tom 18red. O. Gorbaniuk, B. Kostrubiec-Wojtachnio,

D. Musiał, M. WiechetekISBN 978-83-7702-726-4 Lublin, Wyd. KUL 2012, s. 47-64

Tomasz Korulczyk, Marcin Korulczyk48

zachowaniach, jak: utrzymywanie podwyższonego nastroju; ucieczka w fan-tazje itp.; 3) zaskakujący jest fakt, że związek inteligencji płynnej z cechami narcystycznymi występuje wyłącznie u chłopców, czyli odwrotnie niż prze-widywano. Wkładem tych badań w dalszy rozwój nauki jest doprecyzowanie relacji inteligencji płynnej i narcyzmu. Wyniki badań mogą być użyteczne w edukacji młodzieży szkolnej, w szczególności w odpowiedzialnym kształ-ceniu najzdolniejszych uczniów, tak aby szkoła nie stanowiła czynnika ryzy-ka nasilania się u nich cech narcystycznych.

Słowa kluczowe: narcyzm, narcystyczne cechy osobowości, inteligencja, inteligencja płynna, młodzież szkolna

49Narcystyczne cechy osobowości a inteligencja płynna

NARCISSISTIC TRAITS OF PERSONALITY AND FLUID INTELLIGENCE

Abstract

In this article authors tried to capture the relationship between intensity of narcissistic personality traits and fl uid intelligence. Th e aim of this study was to verify previous reports, saying there is no relationship between intelligence and narcissism (Gabriel, Critelli, and Ee, 1994; Ha, Petersen and Sharp, 2008; Baggette and Tobacyk, 1988). We focused on fl uid intelligence, which was studied very rarely with narcissism. Carrying on this study, authors expected the intensity of narcissistic traits, in individuals with high fl uid intelligence, is higher than in those with low fl uid intelligence. We also supposed that this eff ect is stronger in group of girls. Th e study used Raven Matrices Test Standard Version and Narcissism Questionnaire, which was adapted by A. Januszewski (2005), based on Narziβmusinventar, F.W. Deneke, B. Hilgenstock and R. Müller (1989). Sample consists of primary and secondary school pupils. Survey has a group nature. Th e results were obtained by correlating the general result of Narcissism Questionnaire and its scales with the general result Raven Matrices Test Standard Version. Th ese analyzes were also made, taking into account distinction of gender. Th e results show that 1) in boys with high fl uid intelligence is not always co-occur narcissistic traits, but there is noticeably higher probability of occurrence than in boys with low fl uid intelligence; 2) for those boys who have narcissistic traits is noticeable a characteristic profi le, which includes only some of traits, such as: maintaining high mood, escape into fantasies, etc.; 3) it is surprising that fl uid intelligence relationship with narcissistic features found only in boys, which is opposite than we expected. Contribution of this study to the further research, is to clarify the relationship between fl uid intelligence and narcissism. Th e results may be useful in education of pupils, particularly, responsible education brightest students, so that, the school was not a factor in intensifying the development their narcissistic traits.

Key words: narcissism, narcissistic personality traits, intelligence, fl uid intelligence, pupils


Wprowadzenie

Dokonując przeglądu literatury i skupiając uwagę na negatywnych skutkach nasilania się cech narcystycznych u uczniów, można znaleźć argumenty przema-wiające za tym, że w dalszym ciągu warto pogłębiać tematykę narcyzmu. Choć wydaje się on być zjawiskiem dosyć dobrze poznanym, to współcześni uczeni, ak-centując jego uciążliwość i powszechność, starają się badać je w kontekście funk-cjonowania w organizacji (Andreassen, Ursin, Eriksen i Pallesen, 2012), szkole (Jagieła, 2007), rodzinie (Lawson, 1999) i innych dziedzinach życia. Powszech-ność występowania narcystycznych cech osobowości u uczniów, pomimo dotych-czas prowadzonych badań, wdrażanych działań pedagogiczno-psychologicznych w placówkach edukacyjnych (Jagieła, 2007), stanowiła jeden z powodów napisania niniejszego artykułu.

Inteligencja rozumiana jako akademicka lub nazywana także poznawczą (co-gnitive intelligence; Boyatzis, Good i Massa, 2012), opisywana przez Sterna, Bineta, Spearmana, Cattella – w dalszym ciągu uważana jest za jeden z czynników odpo-wiedzialnych za osiąganie sukcesów życiowych. Świadczą o tym długoletnia trady-cja badawcza, mnóstwo koncepcji i teorii inteligencji, a także to, że wiele fi rm we-ryfi kuje ją w procesie rekrutacji (Hunt i Madhyastha, 2008). Wyniki tradycyjnych testów inteligencji stanowią także podstawę do orzekania o upośledzeniu umysło-wym. Część uczonych przekonuje jednak, że inteligencja rozumiana akademicko jest pojęciem przestarzałym i proponują w jej miejsce pojęcie „inteligencji emo-cjonalnej” (Goleman, 1997; Mayer, Saloyer, Caruso i Sitarenios, 2001), jednak po-mimo tego, że zadomowiła się ona w psychologii, jest także krytykowana przez wielu badaczy (Zeidner, Matthews i Roberts, 2004). Problematyka zjawiska inte-ligencji emocjonalnej wychodzi poza obszar tego artykułu i nie będzie poruszana w dalszej części pracy. Głównymi argumentami skłaniającymi autorów do badania inteligencji płynnej, czyli w rozumieniu akademickim, jest jej słaba eksploracja wraz ze zjawiskiem narcyzmu w literaturze.

Celem tego artykułu jest weryfi kacja hipotez dotyczących oczekiwanego związ-ku inteligencji z narcyzmem. Autorzy niniejszej pracy starają się zweryfi kować do-niesienia z literatury, czy brak związków między powyższymi zmiennymi ujawni się również na próbie polskiej. Było to kolejnym z powodów eksplorowania tych zmiennych.

Narcyzm

Problematyka narcyzmu znana jest naszej cywilizacji od czasów starożytnej Grecji, w której z pokolenia na pokolenie przekazywana była w formie mitu o Nar-cyzie. Mit ten, głoszony w różnych wersjach, podkreślał problem patologicznej miłości do własnej osoby oraz wskazywał na jej konsekwencje. Choć po kilku


tysiącach lat problem narcyzmu wciąż jest aktualny (Lasch, 1991, 2002; Twenge i Campbell, 2009), to jednak rozumiemy go inaczej.

Dawniej teorie narcystyczne były mocno zakorzenione w nurcie psychoanali-tycznym. Pierwotnie to psychiatria uznawała narcyzm jako zaburzenie seksualne. Prace Freuda (2002) zmieniły spostrzeganie narcyzmu – stał się on sposobem wy-jaśniania genezy psychoz. Kohut (1977) doszukiwał się źródeł narcyzmu w nie-właściwych relacjach rodziców z dzieckiem. Natomiast Kernberg (2003) starał się wyjaśnić go jako zatrzymanie się na pierwotnych stadiach rozwoju instynktów i poprzez powstawanie konfl iktów.

Współcześnie o narcyzmie w uproszczeniu można powiedzieć, że jest to nie-adaptacyjny wzorzec zachowań osoby, niepozwalający jej czerpać pełnej satys-fakcji z życia (Rohr, 2007). Narcyzm może być rozumiany w dwojaki sposób: w sensie klinicznym, kiedy występuje jako zdiagnozowane zaburzenie osobowo-ści (por. Cierpiałkowska, 2004), zdefi niowane w klasyfi kacjach zaburzeń DSM-III (1985/1987), DSM-IV (1994) i ICD-10 (1998). Drugim sposobem rozumienia po-jęcia narcyzmu, na którym oparto niniejszy artykuł, jest ujmowanie go jako cechy osobowości występującej u każdego człowieka (Januszewski, 2005). W takim przy-padku nie zawsze można mówić o narcyzmie jako pewnej formie zaburzenia. Jeśli występuje on w przeciętnym nasileniu, to mówi się wtedy o tzw. „zdrowym narcy-zmie”, czyli umiejętności dbania o „własne interesy”. Amernic i Craig (2010) nar-cyzmem konstruktywnym, a Maccoby (2003) nawet narcyzmem produktywnym nazywa występowanie części cech narcystycznych, takich jak: nadwrażliwość na krytykę wraz z współwystępującymi cechami kompensującymi: bezpiecznym po-ziomem samooceny, zdolnością do empatii i wglądu (por. Kets de Vries, 2004; Lu-bit, 2002). Narcyzm w różnych ujęciach i nurtach badany jest do dnia dzisiejszego. Współcześnie rezygnuje się z badania narcyzmu w nurcie psychoanalitycznym na rzecz kierunku społeczno-poznawczego (Morf i Rhodewalt, 2001; Millon, 1990).

Inteligencja

Już w XIX wieku Galton (1883) próbował zdefi niować takie pojęcia, jak ge-niusz i inteligencja. Kierując się myślą ewolucjonizmu, inteligencję rozumiał jako zdolność przystosowawczą do wymagań środowiska. Binet i Simon (1905) rozwi-nęli ten pogląd i uważali, że myślenie osób inteligentnych cechuje się: ukierunko-waniem (planowanie procesu myślenia), kontrolą (umiejętność krytyki własnych przemyśleń) i przystosowaniem (pewna strategia rozumowania). Binet doszedł do takich wniosków, przygotowując testy do badania osób upośledzonych umysłowo – uważał, że ich myślenie nie charakteryzuje się żadną z powyższych cech. Stern (1921, za: Nęcka, 2004) jako pierwszy wprowadził do psychologii pojęcie ilorazu inteligencji. Podtrzymał on i rozwinął tezę Galtona, głoszącą, że inteligencja ozna-cza zdolność przystosowania się do nowych okoliczności.


Współczesne defi nicje inteligencji można zakwalifi kować do trzech katego-rii ogólności: potencjalne możliwości jednostki, możliwości rzeczywiście przeja-wiane lub poziom wykonania określonych czynności/zadań. Nęcka (2004, s. 724) opisuje je w następujący sposób: „Możliwości potencjalne (capacities) określają, do czego człowiek byłby zdolny, gdyby spełnione zostały optymalne warunki jego rozwoju. Możliwości rzeczywiste (abilities) określają, do czego człowiek jest rze-czywiście zdolny, gdy spełnione są warunki optymalne ekspresji jego możliwości. Poziom wykonania zadań (performance) określa to, co jest obserwowalne i mie-rzalne w danej sytuacji”. Współcześnie, defi niując inteligencję, z całą pewnością nie możemy jej ujmować wyłącznie jako sprawności myślenia, gdyż biorą w niej udział inne procesy poznawcze, jak: uwaga, pamięć i uczenie się (por. Hornow-ski, 1970). Charles Spearman (1923) uważał, że inteligencja składa się ze zdolności specjalnych i naczelnej zdolności intelektualnej, nazwanej przez niego czynnikiem g. Twierdził, że czynnik g wyrażał się pod postacią trzech zdolności umysłowych: wnioskowanie o relacjach między obiektami, wnioskowanie o współzależnościach między obiektami i nabywanie nowego doświadczenia. Spearman (1927) był prze-konany, że czynnik ten jest wspólny dla wszystkich testów inteligencji i doszukiwał się biologicznego podłoża jego funkcjonowania.

W niniejszym badaniu wykorzystano defi nicję inteligencji płynnej Cattella (1971) i Horna (1968), a także po części Hebba (1949). Uznając istnienie czynnika g Spearmana, Cattell wyodrębnił z niego dwa czynniki niższego rzędu: inteligen-cję płynną i skrystalizowaną. Pierwszą z nich rozumiał jako zdolność dostrzega-nia złożonych relacji między symbolami i wykonywania manipulacji na symbo-lach niezależnie od doświadczenia jednostki i znaczenia owych symboli. Cattell uważał także, że najlepszymi testami mierzącymi inteligencję płynną są niezależne od doświadczenia, abstrakcyjne zadania, wymagające ustalenia serii, klasyfi kacji obiektów i oparte na analogii, takie jak Test Matryc Ravena (1985). Gustaff son (1984) nie podzielał punktu widzenia Cattella, gdyż posługując się analizą konfi r-macyjną, wykazał, że czynnik g i inteligencja płynna powinny być traktowane jako jeden konstrukt. W odpowiedzi na argumenty Gustaff sona, Carroll (1993), pod-dając analizie olbrzymi materiał empiryczny obejmujący badania nad inteligencją od 1927 roku, wyodrębnił trzy warstwy inteligencji, gdzie warstwą naczelną był czynnik g, natomiast w drugiej warstwie wyodrębnił on między innymi inteligen-cję płynną. Raven (1985), bazując na teorii Spearmana (1923) i teorii percepcji form, rozwiniętej przez psychologię postaci (Woodworth, 1946, 1947), założył, że istotą inteligencji płynnej jest dostrzeganie abstrakcyjnych relacji zachodzących między poszczególnymi obiektami i wykorzystanie tej wiedzy do rozwiązania za-dania. Inni uczeni (Jaworowska i Szustrowa, 1991) potwierdzają pogląd Ravena, że dostrzeganie i operowanie abstrakcyjnymi relacjami jest przejawem inteligencji płynnej/czystej, czyli wolnej od wpływów kulturowych i doświadczenia jednostki. Test Matryc Ravena jest uważany za jedną z najdokładniejszych miar czynnika g Spearmana.


Przegląd badań

Dokonując przeglądu literatury polskiej i światowej, autorzy ustalili, że nielicz-na grupa uczonych starała się uchwycić związek między narcyzmem a inteligencją płynną, o czym może świadczyć niezbyt duża liczba opublikowanych prac eksplo-rujących te zmienne w bazie Ebsco. Autorzy przywołają wszystkie dostępne bada-nia ich dotyczące. Gabriel i in. (1994) przebadali grupę uczniów, wśród których starano się wykazać związek narcyzmu, inteligencji, iluzji dotyczących swojej inte-ligencji i atrakcyjności. Co prawda nie wykazano istotnego związku między inteli-gencją, badaną z użyciem Shipley Institute of Living Scale (Zachary, 1986), a nar-cyzmem, jednak wykazano korelację między narcyzmem a iluzjami dotyczącymi swojej inteligencji. Uczniowie uważali, że są bardzo inteligentni, gdzie w rzeczywi-stości ich iloraz inteligencji był przeciętny. W badaniach na grupie dzieci (Ha i in., 2008) wykazano, że korelacje między narcyzmem a inteligencją skrystalizowaną Cattella, mierzoną Skalą Wekslera, nie są istotne statystycznie. Zeiller (1994) ana-lizował zachowanie młodocianych przestępców poniżej 16. roku życia. Zdiagno-zował u nich poważne narcystyczne zaburzenia osobowości oraz inteligencję na poziomie poniżej przeciętnej w stosunku do populacji ogólnej. Nie podjął się jed-nak próby uchwycenia relacji między narcyzmem a inteligencją. Baggette i Toba-cyk (1988) porównali grupę studentów i członków MENSA pod kątem nasilenia cech narcystycznych i nie stwierdzili różnic istotnych statystycznie. Paulhus i John (1998) nie starali się ująć związku inteligencji i narcyzmu, wykazali natomiast, że osoby narcystyczne wywierały bardzo pozytywne wrażenie na swoich partnerach podczas pierwszego spotkania. Nijman, Merckelbach i Cima (2009) badali grupę więźniów, wśród których część z nich posiadało postawioną diagnozę narcystycz-nego zaburzenia osobowości. Uczeni skoncentrowali się jednak na uchwyceniu korelacji między inteligencją, a psychopatią. Znacznie więcej badań można zna-leźć na temat zależności między narcyzmem a inteligencją emocjonalną (Harrison i Clough, 2006; Petrides, Vernon, Schermer i Veselka, 2011; Yocum, 2007).

Biorąc pod uwagę argumenty praktyczne dotyczące uciążliwości i powszech-ności zjawiska narcyzmu oraz chęć autorów do weryfi kacji doniesień z literatury, podjęto się eksplorowania tematyki narcyzmu i inteligencji w niniejszym artykule. Autorzy przewidują, że wartość teoretyczną badań stanowić może określenie dal-szego kierunku studiów oraz weryfi kacja obecnych wyników badań na gruncie polskim. Wartość praktyczną mogą stanowić wnioski z badań, które psychologo-wie i pedagogowie szkolni potraktować mogą jako pewną wskazówkę do dalszej pracy. Na przykład określenie związku inteligencji płynnej z narcyzmem mogłoby w przyszłości zostać wykorzystane do przygotowania szkolnych programów roz-wojowych, uwzględniających ryzyko rozwoju cech narcystycznych u dzieci szcze-gólnie inteligentnych. Argumentami przemawiającymi za tym, że warto na odpo-wiednio wczesnych etapach rozwoju zapobiegać u młodzieży zbytniemu nasilaniu się cech narcystycznych, są wyniki licznych studiów. Wskazują one np. na nega-tywny oddźwięk rozwoju cech narcystycznych w dorosłości, szczególnie w sferach:


osobistej (Pospiszyl, 2006), rodzinnej (Lawson, 1999) i zawodowej (Amernic i Craig, 2010; Andreassen, Ursin, Eriksen i Pallesen, 2012; Chatterjee, 2012; Lubit, 2007; McFarlin i Sweeney, 2010; Resick, Whitman, Weingarden i Hiller, 2009).

Autorzy niniejszego artykułu zwracają uwagę, że nie zrobiono wszystkiego, aby całkowicie wykluczyć brak związku między inteligencją a narcyzmem. W dostęp-nych badaniach, na przykład Gabriel i in. (1994) co prawda wykazali brak związ-ków między inteligencją a narcyzmem, jednak nie wykonali oddzielnych analiz dla podskali inteligencji płynnej, w rozumieniu Cattellowskim. Nie wiadomo więc, czy gdyby badacze wykonali takie analizy, to czy korelacje pojawiłyby się. Natomiast w badaniach Ha i in. (2008) w ogóle nie brano pod uwagę inteligencji płynnej jako zmiennej. W innych studiach Baggette i Tobacyk (1988) nie mierzo-no inteligencji, a wykorzystano kryterium zewnętrzne – członkostwo w MENSA. Narcyzm ponadto mierzony był za pomocą Kwestionariusza NPI Ruskina i Hal-la, który ma dopuszczalne, jednak przeciętne walory psychometryczne (Bazińska i Drat-Ruszczak, 2000).

Hipotezy badawcze

Celem badania było ustalenie, w jakim zakresie inteligencja płynna, wolna od wpływów kulturowych i doświadczenia jednostki, jest związana z cechami narcy-stycznymi u młodzieży szkolnej. Niniejszy problem badawczy wyraża się w postaci następującego pytania: jaki jest związek między inteligencją płynną a nasileniem narcystycznych cech osobowości?

Dokonując przeglądu literatury, autorzy nie znaleźli danych empirycznych mówiących, że nie ma związku między inteligencją płynną a narcyzmem. Jednak mając na uwadze dane, że inteligencja płynna i skrystalizowana są składowymi jednego czynnika g Spearmana oraz że nie ma związku między inteligencją skry-stalizowaną a narcyzmem, autorzy niniejszej pracy są ostrożni w postulowaniu sil-nych korelacji. Przypuszczają oni jednak, że słaby związek między tymi zmienny-mi wystąpi, co wyraża się w następującej hipotezie:H1: Wraz ze wzrostem inteligencji płynnej wzrasta nasilenie cech narcystycznych.

Januszewski (2005) podał własną typologię narcyzmu, wśród której wyróżnił Typ 1. Charakter zintegrowany z odcieniem idealizującego „ja”. Typ ten występuje częściej u dziewcząt i cechuje się podtrzymywaniem podwyższonego ideału „ja”. Innymi słowy, dziewczęta tworzą iluzje dotyczące swojej urody, inteligencji, swo-ich cech osobowości. Iluzje te pomagają im utrzymać wysoką samoocenę i dobre samopoczucie. Na tej podstawie postawiono hipotezę drugą:H2: W grupie dziewcząt, silniej niż w grupie chłopców, wraz ze wzrostem inteli-

gencji płynnej wzrasta nasilenie cech narcystycznych.


Próba

Na etapie planowania badań oczekiwano, że próba badawcza liczyć będzie 150 osób. Dla tej wielkości próby obliczono wskaźnik mocy testu równy 0,80, który uznano za zadowalający (oczekiwana siła korelacji 0,20; hipoteza jednostronna; dopuszczalne prawdopodobieństwo błędu pierwszego rodzaju 0,05). Przewidywa-nia te oparto na doniesieniach z dotychczasowych badań. Do ostatecznych analiz nadawało się jedynie 135 par kwestionariuszy ze względu na braki w danych. Dla próby tej wielkości moc testu wynosi 0,76. Gimnazjaliści liczyli 64 osoby (47%), natomiast licealiści 71 osób (53%). Dziewczęta stanowiły 85 osób (63%), natomiast chłopcy 50 osób (37%). W gimnazjum przebadanych zostało 35 chłopców (55%) oraz 29 dziewcząt (45%), natomiast w liceum 15 chłopców (21%) oraz 56 dziew-cząt (79%). Średni wiek w grupie gimnazjalistów wynosił 15 lat (SD = 0,79), nato-miast w grupie licealistów 17 lat (SD = 0,20). Duża dysproporcja między chłopcami a dziewczętami w grupie licealistów wynikała z kilku czynników: 1) do liceów ogólnokształcących zwykle uczęszcza więcej dziewcząt, w przeciwieństwie do chłopców, którzy wybierają technika; 2) w klasach o profi lu humanistycznym za-uważalny jest większy udział dziewcząt niż chłopców.

Operacjonalizacja zmiennych

Narcyzm mierzony był za pomocą Kwestionariusza Narcyzmu, który został przetłumaczony i opracowany przez A. Januszewskiego (1997, za: Januszewski, 2005), na podstawie Narziβmusinventar, F.W. Deneke, B. Hilgenstock i R. Mül-ler (1989, za: Januszewski, 2005). Metoda zbudowana została przez ww. autorów na podstawie doświadczeń klinicznych oraz klasyfi kacji DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). Dodatkowym jej atutem jest możliwość wykrywania symptomów zaburzenia borderline. Kwestionariusz składa się ze 163 pozycji, które skupiają się w 18 skal, które z kolei wchodzą w skład 4 sfer. Sfery te opisują cztery podstawowe oblicza narcyzmu na pięciostopniowej skali, gdzie badany określa częstość występowania zachowania od „nigdy” do „zawsze”. Me-toda ta zarówno w wersji niemieckiej, jak i w wersji polskiej ma wysokie walo-ry psychometryczne. Jej trafność weryfi kowana była poprzez badanie 4 czynni-ków, z użyciem rotacji ortogonalnej Varimax z normalizacją Keisera. W próbie niemieckiej, w porównaniu z polską, na pierwszym miejscu znajdują się składo-we zagrożonego „ja” (26,90%/15,91%), potem klasycznego narcystycznego „ja” (14,45%/15,13%), idealizującego „ja” (13,90%/20,69%) oraz hipochondrycznego „ja” (9,45%/14,91%). Warto także dodać, że w źródłowej wersji metody przypo-rządkowania pytań do skal dokonano, weryfi kując ich teoretyczną przynależność z wynikami analizy czynnikowej. Rzetelność metody weryfi kowano stosując war-tości α Cronbacha, będące miarą zgodności wewnętrznej poszczególnych pozycji


materiału testowego (Hornowska, 2010). Uzyskano zadowalające wyniki (Max: 0,89; jedynie 3 z 18 skal wykazuje wartości α Cronbacha ≤ 0,65: NAK, AIV: 0,55 i HYA: 0,54). Najwyższe wyniki osiągnęły skale należące do sfery zagrożonego „ja”, nieco słabsze wyniki uzyskały skale należące do sfery klasycznego narcystycznego „ja” oraz idealizującego „ja”. Najniższe wskaźniki rzetelności dotyczą dwóch skal należących do sfery hipochondrycznego „ja” i jednej skali należącej do sfery kla-sycznego narcystycznego „ja”. Januszewski (2012) potwierdził trafność teoretycz-ną metody, używając konfi rmacyjnej analizy czynnikowej i wyodrębnił dwa typy narcyzmu: jawny, w którego skład wchodzą: sfera klasycznego narcystycznego „ja” i sfera idealizującego „ja” (chi2/df = 1,466; df = 19; p = 0,086; RMSEA = 0,031; GFI = 0,987; AGF = 0,968), oraz ukryty, w którego skład wchodzą: sfera zagrożonego „ja” oraz sfera hipochondrycznego „ja” (chi2/df = 1,741; df = 20; p = 0,021; RMSEA = 0,038; GFI = 0,983; AGF = 0,962).

Inteligencję mierzono za pomocą Testu Matryc Ravena wersja Standard (1956, za: Raven, Court i Raven, 1985) w polskiej adaptacji Jaworowskiej i in. (1991). Metoda charakteryzuje się wysokimi walorami psychometrycznymi. Rzetelność badana była za pomocą dwóch procedur – zgodności wewnętrznej szacowanej metodą Spearmana-Browna między połówkami testu (0,90) oraz stabilności bez-względnej mierzonej w odstępie 4 tygodni między pierwszym a drugim badaniem (0,70-0,80). Trafność kryterialną określono, odnosząc wynik ogólny testu do ocen szkolnych (0,30-0,40); skali WISC-R (0,60-0,40).

Procedura badawcza

Badania miały charakter ankiety audytoryjnej. Obie metody przygotowano w wersji papierowej. Badani otrzymali najpierw arkusz odpowiedzi Testu Ma-tryc Ravena, a następnie po jego wypełnieniu Kwestionariusz Narcyzmu. Badania miały charakter grupowy i odbywały się w grupach po 20-30 osób. Zostały prze-prowadzone w okresie od 02.09.2006 do 16.10.2006 roku w Publicznym Gimna-zjum w Kąkolewnicy oraz w Liceum Ogólnokształcącym w Międzyrzecu Podla-skim. Aby nie narazić wyników Testu Matryc Ravena na zafałszowanie, badacze zwracali szczególną uwagę, by podczas badania uczniowie nie rozmawiali ze sobą. Ze względów technicznych, wprowadzone zostało ograniczenie czasowe 20 minut na wypełnienie Testu Matryc Ravena oraz 25 minut na wypełnienie Kwestionariu-sza Narcyzmu. Badani zostali poinformowani o głównym celu badania w sposób bardzo ogólny, aby nie narazić się na zafałszowanie wyników.


Wyniki badań

W celu weryfi kacji prawdziwości hipotezy pierwszej (tab. 2) skorelowano wy-nik ogólny inteligencji płynnej oraz narcyzmu (r = 0,18; p < 0,05). Uwidacznia się istotna, jednak bardzo słaba korelacja między obydwoma zmiennymi. W celu weryfi kacji pogłębionej skorelowano poszczególne skale narcyzmu z wynikiem ogólnym inteligencji. Analizując poszczególne korelacje, można zauważyć, że do-tyczą one przede wszystkim sfery narcystycznego idealizującego „ja”: AUI (r = 0,20; p < 0,05), OBA (r = 0,16; p < 0,05), WEI (r = 0,33; p < 0,001), SYS (r = 0,34; p < 0,001) oraz poszczególnych skal pozostałych sfer: BAH (r = 0,24; p < 0,01), SIS (r = 0,21; p < 0,01), HYA (r = 0,15; p < 0,05). W pozostałych skalach nie stwierdzo-no wartościowych poznawczo zależności.

Tabela 1. Statystyki opisowe: średnia i odchylenie standardowe dla grup

Zmienna Wszyscy (n = 135) Chłopcy (n = 50) Dziewczęta (n = 85)

M SD M SD M SD

Inteligencja 5,47 1,89 5,12 1,91 5,67 1,86

Narcyzm 5,55 1,92 4,55 1,96 6,13 1,65

W celu weryfi kacji hipotezy drugiej (tab. 2) podzielono grupę na podzbiory ze względu na płeć i skorelowano wynik ogólny inteligencji z wynikiem ogólnym oraz poszczególnymi skalami narcyzmu. Korelacja w grupie chłopców wyniosła (r = 0,30; p < 0,05), natomiast w grupie dziewcząt nie dostrzeżono istotnej kore-lacji. W poszczególnych skalach narcyzmu w grupie dziewcząt występują dwie, ale bardzo słabe korelacje w dwóch skalach: DRP (r = -0,20; p < 0,05) oraz WEI (r = 0,22; p < 0,05). W grupie chłopców pojawiają się umiarkowane lub słabe kore-lacje w trzech narcystycznych sferach: zagrożonego „ja”: BAH (r = 0,43; p < 0,001); klasycznego narcystycznego „ja”: SIS (r = 0,39; p < 0,01) oraz w całym obszarze idealizującego „ja”: [AUI (r = 0,42; p < 0,001), OBA (r = 0,29; p < 0,05), WEI (r = 0,37; p < 0,01), SYS (r = 0,46; p < 0,001)].

Tabela 2. Korelacje pomiędzy wynikiem ogólnym TMR-S a skalami Kwestionariusza Narcyzmu

Inteligencja/Narcyzm Korelacja r Pearsona

Wszyscy Mężczyźni Kobiety

Wynik ogólny ,18* ,30* -,03

Sfera zagrożonego „ja”

Bezradność OHS -,05 -,11 -,09

Utrata kontroli afektu AIV ,04 ,04 -,07

Derealizacja/depersonalizacja DRP -,10 -,03 -,20*

Nastrój podstawowy BAH ,24* ,43*** ,04


Inteligencja/Narcyzm Korelacja r Pearsona

Wszyscy Mężczyźni Kobiety

Poniżanie siebie KLS ,07 ,15 -,05

Negatywny stosunek do ciała NEK -,10 -,22 -,09

Izolacja społeczna SOI ,08 ,19 -,06

Archaiczne wycofywanie się ARR ,17* ,10 ,10

Sfera klasycznego narcystycznego „ja”

Wielkościowe „ja” GRS ,11 ,33 -,08

Tęsknota za ideałem własnego „ja” SIS ,21** ,39 ,01

Żądza chwały i potwierdzenia siebie GLB ,11 ,20 -,02

Narcystyczny gniew NAW ,06 ,11 -,05

Sfera idealizującego „ja”

Ideał samowystarczalności AUI ,20* ,42** -,07

Poniżanie innych (jako obiektów) OBA ,16* ,29* -,01

Cena (wartość) ideału WEI ,33*** ,37** ,22*

Ochrona siebie przez symbiozę SYS ,34*** ,46** ,15

Sfera hipochondrycznego „ja”

Hipochondryczne wiązanie lęku HYA ,15* ,15 ,09

Narcystyczna korzyść poprzez chorobę NAK -,03 ,05 -,13

Istotność: jednostronna: *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001.

Przechodząc do weryfi kacji hipotezy pierwszej, można zauważyć, że została ona potwierdzona na podstawie korelacji między wynikiem ogólnym narcyzmu i inteligencji oraz w części skal narcyzmu. Nie ma podstawy twierdzić, że hipoteza ta nie została potwierdzona w pozostałych skalach ze względu na niezadowalającą moc testu. Przechodząc do weryfi kacji hipotezy drugiej, została ona odrzucona na podstawie wyników korelacji, z podziałem na płeć, odwrotnych do tego, czego oczekiwano.

Dyskusja

Podsumowanie wyników badańPrzechodząc do analizy i interpretacji wyników badań, można powiedzieć, iż

hipoteza pierwsza znajduje swoje potwierdzenie w przeprowadzonych badaniach – wraz ze wzrostem inteligencji płynnej wzrasta nasilenie cech narcystycznych. Trzeba jednak pamiętać, że siła korelacji jest niska, trudno zatem mówić o faktycz-nym współwystępowaniu obu zmiennych. Zasadny jest więc wniosek, że jedynie u części uczniów, którzy posiadają wysoką inteligencję płynną, współwystępują


cechy narcystyczne. Z uwagi na fakt, że inteligencja płynna ma charakter wro-dzony (Cattell, 1971), a cechy narcystyczne rozwijają się u dzieci w toku wycho-wania, możemy starać się wskazać pewną przyczynowość obu zmiennych – moż-na przypuszczać, że to raczej narcyzm mógł się rozwinąć na bazie inteligencji niż inteligencja płynna na bazie narcyzmu. Hipoteza druga nie została potwierdzo-na ze względu na występowanie odwrotnej zależności niż zakładano. To w grupie chłopców, a nie dziewcząt, występują istotne korelacje, które wskazują na współ-występowanie narcyzmu i inteligencji.

Analizując wyniki niniejszych badań, możemy przypuszczać, że istnieje pew-ne ryzyko rozwoju cech narcystycznych związanych z idealizacją własnego obrazu „ja” u części uzdolnionych uczniów. Przybierają one pewien profi l zachowań, prze-jawiający się jako tendencja do:• długotrwałego utrzymywania podwyższonego nastroju i wysokiego mniema-

nia o sobie, mimo różnych przeciwności losu i doświadczanych porażek, za pomocą mechanizmu zaprzeczania;

• poszukiwania i utrzymywania kontaktów z wpływowymi, znaczącymi, inspiru-jącymi ludźmi, którzy uosabiają własny ideał tych osób;

• heroicznego i samodzielnego podejmowania różnych aktywności i realizacji celów, gdzie tak naprawdę uwidaczniają się trudności we współdziałaniu z in-nymi, gdyż osoby takie mają przekonanie, że same wszystko wykonają najlepiej;

• pielęgnowania w sobie przekonania, że własne ideały są bardziej wyszukane, subtelne i lepsze od ideałów innych osób;

• tworzenia relacji z osobami mogącymi udzielić wsparcia, pomocy na zasadzie symbiozy, czyli rezygnacji z własnego wysiłku, instrumentalnie wykorzystując ofi arność partnera.Podsumowując, cechy narcystyczne są obecne tylko u części inteligentnych

chłopców i nie występują jako cały zespół, lecz dotyczą przede wszystkim sfery idealizującego „ja”, czyli nastawień lękowych i ochronnych, braku zaufania w rela-cjach z innymi ludźmi, wynikających z przekonania o swojej doskonałości i niedo-skonałości innych (Januszewski, 2005).

Wyniki badań w świetle literatury przedmiotuWyniki tych badań stanowią uzupełniający wkład do istniejącej literatury. Bag-

gette i Tobacyk (1988), Gabriel i in. (1994) oraz Ha i in. (2008) wykazali wprawdzie brak związku między narcyzmem a inteligencją, jednak nie badali oni inteligencji płynnej. W niniejszych badaniach okazało się, że związek między narcyzmem a in-teligencją płynną istnieje, jednak jest on bardzo słaby. Potwierdzono więc wcze-śniejsze przypuszczenia. Biorąc pod uwagę wyniki wszystkich badań, można po-wiedzieć, że nie ma związków między inteligencją skrystalizowaną a narcyzmem, ale są słabe związki między inteligencją płynną a narcyzmem. Niniejsze badania nie stoją w opozycji z doniesieniami z dotychczasowych badań, tylko je uzupełnia-ją. Interesujące jest, że opisywane wyżej zależności ujawniły się u chłopców, a nie


u dziewcząt, tak jak początkowo zakładano. Można starać się wytłumaczyć to tym, że narcystyczni chłopcy są ukierunkowani na fantazjowanie o ponadprzeciętnym poziomie różnych atrybutów swojej osobowości, jak inteligencja (Gabriel i in., 1994), natomiast dziewczęta są ukierunkowane na fantazjowanie o swojej ponad-przeciętnej atrakcyjności i urodzie (Gabriel i in., 1994; Januszewski, 2005).

Wartość aplikacyjna badań

Wartość aplikacyjna tych badań może znajdować odzwierciedlenie w pra-cy psychologów i pedagogów szkolnych, gdyż stanowi pewną wskazówkę, w jaki sposób tworzyć i wdrażać programy rozwojowe dla uczniów szczególnie uzdol-nionych, tak aby uwzględniały one ryzyko rozwoju cech narcystycznych. Mogą to być np. rozmowy takich uczniów z wychowawcami na godzinach wychowawczych czy rozmowy z psychologiem szkolnym. Autorzy niniejszej pracy zwracają uwa-gę na to, że współczesny system edukacji szkolnej kładzie nacisk przede wszyst-kim na wyniki i osiągnięcia szkolne, zaniedbując rozwój osobowości oraz wartości uczniów (Johnson, 1993), jak: współpraca, rozwój empatii, umiejętność dzielenia się z innymi czy sympatia do innych osób, co w efekcie daje podstawy do rozwoju cech narcystycznych (Jagieła, 2007). Alexander Lowen ujmuje to w następujący sposób (1995, s. 11): „Gdy bogactwo osiąga rangę wyższą niż mądrość, kiedy roz-głos zyskuje większy podziw niż godność, kiedy sukces liczy się bardziej niż sza-cunek do siebie, wówczas kultura nadaje przesadne znaczenie obrazowi i staje się narcystyczna”. Szczególnie ważne wydaje się zatem uwzględnianie ryzyka rozwoju tych cech u osób uzdolnionych, gdyż jak pokazują te badania, jest większe praw-dopodobieństwo rozwoju u nich cech narcystycznych.

Ograniczenia badań własnych i perspektywy przyszłych badań

Jednym z ograniczeń niniejszych badań jest zaprojektowanie tych studiów z użyciem paradygmatu korelacyjnego – ma on ograniczone możliwości wniosko-wania przyczynowego. Dodatkowo próba badawcza chłopców i dziewcząt nie była równoliczna, co wynikało z charakteru szkoły – w liceum zauważalna jest liczeb-na przewaga dziewcząt nad chłopcami. Kolejnym ograniczeniem tych badań była procedura badawcza, która zakładała pewne ograniczenie czasowe w wykonaniu testu inteligencji, co mogło wpłynąć na obniżenie wyniku poszczególnych osób. Ograniczenie to było jednak konieczne ze względów technicznych, gdyż godzina lekcyjna trwa 45 minut i nie było możliwości wykonania tego w dłuższym czasie. Ponadto Raven dopuszcza w podręczniku zastosowanie ograniczenia czasowe-go podczas badań. Mogły wystąpić także różnice w poziomie inteligencji między


uczniami gimnazjum i liceum, jednak badacze celowo planowali uwzględnienie dwóch grup wiekowych. Z całą pewnością można było dokonać próby zapewnie-nia bardziej licznej i wyrównanej grupy badawczej oraz zadbać o losowość próby, jednak korzystając z uprzejmości dyrekcji obu szkół, należy podkreślić, iż trud-ne było w danych warunkach zachowanie wymaganych standardów badawczych. Projektując kolejne badania, warto zwrócić uwagę na powyższe ograniczenia.

Podziękowania

Chcielibyśmy podziękować z całego serca Panu Dr. Andrzejowi Januszewskie-mu za prowadzenie i pomoc w przeprowadzeniu pierwszych badań naukowych oraz za udostępnienie metody do badań. Serdecznie dziękujemy!

Literatura cytowana

Amernic J.H., Craig R.J. (2010). Accounting as a Facilitator of Extreme Narcissism. Journal of Business Ethics, 96, s. 79-93.

Andreassen C.S., Ursin H., Eriksen H.R., Pallesen S. (2012). Th e relationship of narcissism with workaholism, work engagement, and professional position. Social Behavior and Personality, 40(6), s. 881-890.

Baggette W., Tobacyk J. (1988). Mensa membership and narcissism. Psychological Reports, 62(2), s. 434.Bazińska R., Drat-Ruszczak K. (2000). Struktura narcyzmu w polskiej adaptacji kwestionariusza NPI

Ruskina i Halla. Czasopismo Psychologiczne, 6, 3-4, s. 171-188.Binet A., Simon T. (1905). Th e development of intelligence in children. Baltimore: Williams and Wilkins.Boyatzis R.E., Good D., Massa R. (2012). Emotional, social, and cognitive intelligence and personality as

predictors of sales leadership performance. Journal of Leadership & Organizational Studies, 19(2), s. 191-201.

Carroll J.B. (1993). Human cognitive abilities. A survey of factor-analytic studies. Cambridge: Cambridge University Press.

Cattell R.B. (1971). Abilities: Th eir structure, growth and action. Boston: Houghton Miffl in.Chatterjee A. (2012). Narcissism in the executive suite: Implications for strategic decision-making and

CEO behavior. Dissertation Abstracts International Section A: Humanities and Social Sciences, 73(1-A), s. 252.

Cierpiałkowska L. (2004). Psychologia zaburzeń osobowości. Wybrane zagadnienia. Warszawa: Wyd. Nauk. UAM.

DSM-III (1985/1987). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, 3 wyd. rew. (DSM-III-R) (1987). Washington: American Psychiatric Association.

DSM-IV (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, 4 wyd. Washington: American Psychiatric Association.

Freud Z. (2002). Wybór pism. [W:] Z. Rosińska (red.). Freud (s. 193-334). Warszawa: Wiedza Powszechna.Gabriel M.T., Critelli J.W., Ee J.S. (1994). Narcissistic illusions in self-evaluations of intelligence and

attractiveness. Journal of Personality, 62, s. 143-155.Galton F. (1883). Inquiry into human faculty and its development. London: Macmillan.Goleman D. (1997). Inteligencja emocjonalna. Poznań: Media Rodzina of Poznań.


Gustaff son J.E. (1984). A unifying model for the structure of intellectual abilities. Intelligence, 8, s. 179-203.Ha C., Petersen N.J., Sharp C. (2008). Narcissism, self-esteem, and peer problems: Implications for conduct

problems in a community sample of 7-11 year old children. European Journal of Child and Adolescent Psychiatry, 17(7), s. 406-413.

Harrison J.K., Clough M.W. (2006). Characteristics of “state of the art” leaders: Productive narcissism versus emotional intelligence and Level 5 capabilities. Social Science Journal, 43(2), s. 287-292.

Hebb D.O. (1949). Th e organization of behaviour. New York: Wiley.Horn J.L. (1968). Organization of abilities and the development of intelligence. Psychological Review, 75,

s. 242-259.Hornowska E. (2010). Testy psychologiczne. Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

SCHOLAR.Hornowski B. (1970). Analiza psychologiczna Skali J.C. Ravena. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo

Naukowe.Hunt E., Madhyastha T.M. (2008). Recruitment modeling: An analysis and an application to the study of

male-female diff erences in intelligence. Intelligence, 36(6), s. 653-663.ICD-10 (1998). Klasyfi kacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria

diagnostyczne. Kraków-Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”.Jagieła J. (2007). Narcystyczna szkoła. O psychologicznej rzeczywistości szkoły. Kraków: Rubikon.Januszewski A. (2005). Kwestionariusz Narcyzmu. Wartość diagnostyczna w świetle wyników badań

polskiej młodzieży. [W:] M. Oleś (red.). Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej i osobowości. Metody diagnostyczne w badaniach dzieci i młodzieży. Lublin: TN KUL, s. 153-195.

Januszewski A. (2012). Modele równań strukturalnych w metodologii badań psychologicznych. Problematyka przyczynowości w modelach strukturalnychi dopuszczalność modeli. [W:] O. Gorbaniuk, B. Kostrubiec-Wojtachnio, D. Musiał, M. Wiechetek, A. Błachnio, A. Przepiórka (red.). Studia z Psychologii KUL, t.17 (s. 209-241). Lublin: TN KUL.

Jaworowska A., Szustrowa T. (1991). Podręcznik do Testu Matryc Ravena. Wersja Standard (1956). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Johnson S.M. (1993). Humanizowanie narcystycznego stylu. Warszawa: J. Santorski i Ska.Kernberg P.F. (2003). Narcystyczne zaburzenia osobowości. Czasopismo Dialogi, 3/4.Kets de Vries M.F. (2004). Organizations on the Couch: A Clinical Perspective on Organizational

Dynamics. European Management Journal, 22(2), s. 183-200.Kohut H. (1977). Th e Restoration of the Self. New York: International University Press.Lasch C. (2002). Narcystyczna osobowość naszych czasów. Res Publica Nowa, 1, s. 17-28.Lasch C. (1991). Th e Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectation. New

York: Norton: Revised edition.Lawson C.L. (1999). Family functioning and narcissism as predictors of divorce mediation outcome.

Dissertation Abstracts International: Section B: Th e Sciences and Engineering, 60(5-B), s. 2401.Lowen A. (1995). Narcyzm – zaprzeczenie prawdziwemu Ja. Warszawa: J. Santorski i Ska.Lubit R. (2002). Th e Long-term Organizational Impact of Destructively Narcissistic Managers. Academy

of Management Executive, 16, s. 127-138.Lubit R. (2007). Th e long-term organizational impact of destructively narcissistic managers. [W:] R.P.

Vecchio (red.). Leadership: Understanding the dynamics of power and infl uence in organizations (s. 177-198). Notre Dame: University of Notre Dame Press, XIII.

Maccoby M. (2003). Th e Productive Narcissist: Th e Promise and Peril of Visionary Leadership. Broadway Books: New York.

Mayer J.D., Saloyer P., Caruso D.R., Sitarenios G. (2001). Emotional intelligence as a standard intelligence. Emotion, 1(3), s. 232-242.

McFarlin D.B., Sweeney P.D. (2010). Th e corporate refl ecting pool: Antecedents and consequences of narcissism in executives. [W:] B. Schyns, T. Hansbrough (red.). When leadership goes wrong: Destructive leadership, mistakes, and ethical failures (s. 247-283). Charlotte: IAP Information Age Publishing, XVII.


Millon T. (1990). Personality Disorders. [W:] L.A. Pervin (red.). Handbook of personality. Th eory and research. New York: Guilford Press.

Morf C.C., Rhodewalt F. (2001). Unraveling the Paradoxes of Narcissism: A Dynamic Self-Regulatory Processing Model. Psychological Inquiry, 12(4), s. 177-196.

Nęcka E. (2004). Inteligencja. [W:] J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki, t.2 (s. 721-760). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Nijman H., Merckelbach H., Cima M. (2009). Performance intelligence, sexual off ending and psychopathy. Journal of Sexual Aggression, 15(3), s. 319-330.

Paulhus D.L., John O.P. (1998). Egoistic and moralistic bias in self-perceptions: Th e interplay of self-deceptive styles with basic traits and motives. Journal of Personality, 66, s. 1025-1060.

Petrides K.V., Vernon P.A., Schermer J.A., Veselka L. (2011). Trait emotional intelligence and the Dark Triad traits of personality. Twin Research and Human Genetics, 14, s. 35-41.

Pospiszyl K. (2006). Narcyzm generacji Ja podłożem eksplozji uzależnień. Przegląd Humanistyczny, 4, s. 1-6.

Raven J.C., Court H.J., Raven J. (1985). Manual for Raven’s Progressive Matrices and Vocabulary Scales. Part One. Section 1. General Overview. London: H.K. Lewis and Co. Ltd.

Resick C.J., Whitman D.S., Weingarden S.M., Hiller N.J. (2009). Th e bright-side and the dark-side of CEO personality: Examining core self-evaluations, narcissism, transformational leadership, and strategic infl uence. Journal of Applied Psychology, 94(6), s. 1365-1381.

Rohr P.H. (2007). Narcyzm – zaklęte „ja”. Poznań: W Drodze.Spearman C. (1923). Th e nature of ‘intelligence’ and the principles of cognition (2 wyd.). London:

Macmillan.Spearman C. (1927). Th e abilities of man. London: Macmillan.Twenge J.M., Campbell W.K. (2009). Th e narcissism epidemic: Living in the age of entitlement. New York:

Free Press.Woodworth R.S. (1946). Experimental Psychology. New York: Henry Holt and Company.Woodworth R.S. (1947). Reinforcement of Perception. Th e American Journal of Psychology, 60(1), s.

119-124.Yocum R. (2007). Th e moderating eff ects of narcissism on the relationship between emotional intelligence

and leadership eff ectiveness, moral reasoning and managerial trust. Washington: Ph. D. Seattle Pacifi c University.

Zachary R.A. (1986). Shipley Institute of Living Scale: Revised manual. Los Angeles: Western Psychological Services.

Zeidner M., Matthews G., Roberts R.D. (2004). Emotional intelligence in the workplace: A critical review. Applied psychology: An International Journal, 53(3), s. 371-399.

Zeiller B. (1994). Criminal children and teenagers: Psychopathological aspects. Early Child Development and Care, 103, s. 77-93.

narcystyczne cechy osobowoŚci a inteligencja … · narcyzmu z wynikiem ogólnym testu matryc...

Documents