NADİR ÖZBEKOsmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet

NADİR ÖZBEK 1966’da Mut-Mersin’de doğdu. Yüksek öğrenimini 1991 yılındaBoğaziçi Üniversitesi Elektrik-Elektronik Mühendisliği’nde tamamladı. Yükseklisans derecesini 1994 yılında Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü’nden, “Abdür-reşid İbrahim ve Rusya Müslümanları” konulu tezle aldı. Doktorasını 2001 yı-lında, ABD’de Binghamton Üniversitesi (SUNY) Tarih Bölümü’nde “The Politicsof Welfare: Philanthropy, Voluntarism and Legitimacy in the Ottoman Empire,1876-1914” başlıklı tezle tamamladı. Son dönem Osmanlı sosyal ve siyasi tari-hiyle ilgili çalışmaları Tarih ve Toplum, Toplumsal Tarih, Toplum ve Bilim ve NewPerspectives on Turkey dergilerinde yayımlanmıştır. Halen Boğaziçi ÜniversitesiAtatürk Enstitüsü’nde öğretim üyesidir. Yayımlanmış, Cumhuriyet Türkiyesi’ndeSosyal Güvenlik ve Sosyal Politikalar (Tarih Vakfı/Emeklilik Gözetim Merkezi,2006) adlı bir kitabı vardır.

İletişim Yayınları 836 • Araştırma İnceleme Dizisi 129ISBN-13: 978-975-05-0071-8© 2002 İletişim Yayıncılık A.Ş. / 1. BASIM

1-6. Baskı 2002-2016, İstanbul7. Baskı 2020, İstanbul

EDİTÖR Asena GünalDİZİ KAPAK TASARIMI Ümit KıvançKAPAK Seda MitKAPAK FOTOĞRAFI Darülaceze yetimhanesi: Avusturyalı

bakıcılarıyla birlikte bir grup yetim.UYGULAMA Suat AysuDÜZELTİ Asude EkinciDİZİN M. Cemalettin YılmazBASKI Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 45030

Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 38 46

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 45003

Mahmutbey Mahallesi, Deve Kaldırım Caddesi, Gelincik Sokak,Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 40387

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

NADİR ÖZBEK

Osmanlıİmparatorluğu’nda

Sosyal DevletSiyaset, İktidar ve Meşruiyet

(1876-1914)

i l e t i ş i m

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR ...............................................................................................................................................9SUNUŞ ......................................................................................................................................................15

BİRİNCİ BÖLÜMSon Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Hayır İşleri,Siyaset ve Meşruiyet 1876-1914...............................................................................23

BİRİNCİ KISIM

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDASOSYAL DEVLETİN OLUŞUMU 1800-1914

İKİNCİ BÖLÜMOsmanlı İmparatorluğu’nda Devlet, Yoksullar ve SosyalYardım Uygulamaları 1800-1914............................................................................47

Osmanlı Belgelerinin Diliyle Yoksullar ............................................................................49Merkezî Devlet ve Yoksullar: Muhtâcîn Maaşı Uygulaması ..................................53Yerel Yönetimler ve Yoksullar ...............................................................................................60

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMOsmanlı İmparatorluğu’nda Dilenciler ve Serseriler 1750-1914 .............................................................................................................65

Tanzimat’ın İlanından Önce Osmanlı İmparatorluğu’ndaDevlet ve Dilenciler....................................................................................................................67İkinci Abdülhamid Döneminde Dilenciler ve Kamusal Söylem .........................77Meşrutiyet Rejimi ve Kent Yoksulları ...............................................................................92Yeni Serseri Kanunu’nun Uygulanışı..............................................................................104

İKİNCİ KISIM

OSMANLI REFAH SİSTEMİNİNMONARŞİK BİÇİMLERİ 1876-1908

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMİkinci Abdülhamid Döneminde Atiyye-i Seniyyeler ve İktidarın Meşruiyeti ..............................................117

Padişah Hediyeleri ve Siyaset.............................................................................................120İkinci Abdülhamid Dönemi Öncesinde Atiyye-i Seniyyeler..............................124Abdülhamid’in Hediye Sisteminin Malî Kaynakları...............................................127Abdülhamid ve Sadaka-i Seniyye.....................................................................................131Abdülhamid’in İktidar Stratejisi ve Paternalist Siyasî Söylem ..........................135Toplu Sünnet Törenleri .........................................................................................................136

BEŞİNCİ BÖLÜMAbdülhamid’in Hayrat ve Meberratı..................................................................151

Abdülhamid’in Hayratının Türlere Göre Dağılımı..................................................157Dinî Kurumlar İçin Yapılan Harcamalar .............................................................158Eğitim Alanında Yapılan Harcamalar ...................................................................165Bayındırlık Alanında Yapılan Harcamalar..........................................................168Sosyal Yardım Alanında Yapılan Harcamalar.....................................................170

Abdülhamid Hayratının Coğrafî Dağılımı...................................................................174

EK 5.1Abdülhamid Hayratına İlişkin Tabloların Hazırlanmasında İzlenen Yöntem........................................................................182

ALTINCI BÖLÜMİkinci Abdülhamid’in Hayır Kurumları .........................................................195

Darülaceze Kurumu................................................................................................................199Hamidiye Etfal Hastane-i Âlîsi ..........................................................................................216Darülhayr-ı Âli...........................................................................................................................237

YEDİNCİ BÖLÜMAbdülhamid Rejimi ve Gönüllü Yardım Faaliyetleri .......................................................................................255

ÜÇÜNCÜ KISIM

İKİNCİ MEŞRUTİYET VE GÖNÜLLÜFAALİYETLER 1908-1914

SEKİZİNCİ BÖLÜMSosyal Refah Alanında Yeni Yönelimler ve Dernekleşme ............................................................................275

Müessesat-ı Hayriyye-i Sıhhiyye İdaresi ve Sosyal Yardım .................................276Fukaraperver Cemiyetleri....................................................................................................278Meşrutiyet Rejimi ve Kamusal Alanın Kontrolü......................................................290

DOKUZUNCU BÖLÜMSavaş, Milliyetçilik ve Yardım/Bağış Cemiyetleri...............................295

Osmanlı Donanma-yı Milliye İane Cemiyeti .............................................................297Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti ................................................................................................305Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti .....................................................................................307

ONUNCU BÖLÜMSonuç .....................................................................................................................................................325

EK: ÖRNEK BELGELER...........................................................................................................335

KAYNAKÇA........................................................................................................................................353

DİZİN.......................................................................................................................................................373

YANYA

‹fiKODRA

KOSOVA

SELÂN‹KED‹RNE

HÜDAVEND‹GÂR

AYDIN

TRABLUSGARB

MA

NA

STIR

CE

ZA

Y‹R

-‹BA

HR-‹ SEF‹D

Görice

Yanya

ManastırSiroz

Üsküp

DramaEdirne

Tekirdağ

Manisaİzmir

Denizli

Muğla

İzmit

Bursa

KütahyaBalıkesir

BigaSelânik

Tuna

A K D E N ‹ Z

Kırkla

reli

İstan

bul

Rodos

Osmanlı vilayetleri, 19. yüzyıl sonu.

KASTAMONU

KONYA

ANKARA S‹VAS

ERZURUM

B‹TL‹SVAN

MUSULHALEP

KUDÜS-‹fiER‹F

CEBEL-‹LÜBNAN

BEYRUT

ADANA

Z O R

BA⁄DAT

MISIR

BASRA

MA

MÜ

RETÜ

LAZ‹Z

D‹YARBEK‹R

H‹CAZ

TRABZON

Konya Adana

Kayseri

Amasya

Yozgat Sivas

Ankara

KastamonuÇankırıBolu

a

Kırşehir

Erzurum

Mamüretülaziz

Diyarbekir

Halep

Hama

Şam

SU

R‹Y

E

Kudüs

Kahire

Bağdat

Musul

Medine

MekkeCidde

Dicle

K›z›l›rmak

F›rat

K A R A D E N ‹ Z

HA

ZA

R

DE

N‹

Z‹

B a s r aK ö r f e z i

Nil

K

0 100 200 300 400 500 km

0 100 200 300 mil

Sinop

SamsunTrabzon

Laskiye

Trablus

Beyrut

Nablus

KI

ZI

LD

EN

‹Z

TEŞEKKÜR

Öncelikle bu kitaba emeği geçen herkese teşekkür ederim.Bu çalışmayı, Binghamton Üniversitesi’nden Donald Qu-ataert, Rifa’at ‘Ali Abou-El-Haj ve Jean Quataert’ın yardım-ları olmadan tamamlayamazdım. Donald Quataert’ın,Binghamton Üniversitesi’nde bulunduğum beş yıl boyuncagöstermiş olduğu her türlü desteğe ve dostluğa müteşekki-rim. Osmanlı tarihçiliğine eleştirel bakışıyla Rifa’at ‘AliAbou-El-Haj, bana birçok noktada esin kaynağı olmuş veçalışmamın her aşamasında desteğini sunmuştur. Jean Qu-ataert ise, Avrupa tarihçiliğinde sosyal refah ve hayır işlerikonularında yol gösterici olmuştur. Binghamton Üniversi-tesi’nin sağlamış olduğu akademik ortamın ve burslarınönemini de burada belirtmeliyim.

Uzun yıllar öğrencisi olarak bulunduğum Boğaziçi Üni-versitesi’nin akademik ortamı ve özellikle de Tarih Bölü-mü ve Atatürk Enstitüsü öğretim üyelerinin desteği benimiçin son derece önemli olmuştur. Burada özellikle ŞevketPamuk ve Zafer Toprak’ın isimlerini anmak istiyorum.Şevket Pamuk Binghamton Üniversitesi Tarih Bölümü’nde

11

doktoraya başlamamda etkili olmuş ve çalışmalarımı herzaman teşvik etmiştir. Zafer Toprak, yüksek lisans öğren-ciliği yıllarımdan bu yana yardımlarını hiçbir zaman esir-gememiş ve sohbetleriyle her zaman çalışmalarımda yolgösterici olmuştur. Selim Deringil’in son dönem Osmanlıİmparatorluğu’yla ilgili dersleri ve Abdülhamid dönemiüzerine yaptığı çalışmalar, benim de aynı döneme ilgi duy-mamda vesile olmuş ve bu kitabın söz konusu dönemle il-gili tezlerinin şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır.Mühendisliği bırakıp tarihçiliğe geçmekte aynı kaderi pay-laştığım Asım Karaömerlioğlu benim için her zaman mo-ral destek kaynağıdır.

Burada ayrıca Villanova Üniversitesi Tarih Bölümü’ndenMine Ener’in ismini anmalıyım. Ener’in on dokuzuncuyüzyılda Mısır’da yoksulluk üzerine yapmış olduğu çalış-ma, benim için bir cesaret kaynağı olmuştur. Mine Ener,Amy Singer ve Michael Bonner’in Michigan Üniversite-si’nde (Ann Arbor) 2000 yılında düzenlemiş oldukları“Ortadoğu Tarihinde Yoksulluk ve Hayır İşleri” konulukonferans bu kitaptaki tezlerimi netleştirmemde benimiçin son derece yararlı olmuştur. Konferansta sunmuş ol-duğum tebliğ daha sonra bu kitabın dördüncü bölümüiçin temel oluşturmuştur. Konferans katılımcılarına, özel-likle de tebliğimi ayrıntılı bir şekilde değerlendiren LesliePeirce’a teşekkürlerimi ifade etmeliyim.

Bu kitap büyük oranda Başbakanlık Osmanlı Arşivi veİstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda yaptığım araştır-malara dayanmaktadır. Her iki kurumun çalışanlarına dateşekkür borçluyum. Ayrıca, Topkapı Fukaraperver Cemi-yeti yöneticilerine, Cemiyet’in Osmanlı dönemine ait ka-rar defterini inceleme fırsatı verdikleri için teşekkür ede-rim. İstanbul’daki araştırmalarım ve Binghamton’daki dok-tora çalışmalarım sırasında çok sayıda yeni arkadaş edin-

12

dim. Destek ve yardımlarını esirgememiş olan bütün arka-daşlarıma teşekkür borçlu olduğumu ifade etmeliyim.

Kitabın son hazırlıkları yoğun ve hızlı bir tempoyla ger-çekleştirilmiştir. Nalan Turna son taslakları okumuş ve ha-taların en aza indirilmesi noktasında önemli yardımlardabulunmuştur. Titiz çalışmalarından dolayı İletişim Yayınlarıçalışanlarına ve editörlük görevini üstlenmiş olan AsenaGünal’a teşekkür borçluyum. Kitabın hazırlık aşamasındaBoğaziçi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyo-nu’nun, 01HZ101 numaralı proje kapsamında desteği ol-muştur. Bu kuruma da teşekkür ederim. Son olarak, bu ki-tabın oluşum sürecinde yaşadığım her türlü sıkıntıyı be-nimle paylaşan Özlem’e teşekkür etmek istiyorum.

13

SUNUŞ

Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyal devlet, refah sistemi vehayır işlerinin incelendiği bu çalışmada esas olarak, İkinciAbdülhamid ve İkinci Meşrutiyet dönemleri üzerinde yo-ğunlaşılmıştır. Osmanlı tarihçiliğinde sosyal devlet, refahrejimi, sosyal politika, sosyal yardım, hayır işleri, yardımdernekleri, yardım ve bağış kampanyaları ve yoksulluk gi-bi olgular, henüz kavramsal bir perspektifle incelenme-miştir. Bu kitap söz konusu boşluğu, siyaset, iktidar vemeşruiyet meselelerini de kapsayacak şekilde doldurmayıhedeflemiştir.

Refah rejimi ve hayır işleri, siyasî düzleme öncelik veri-lerek incelenmiş olduğundan, yoksullar bu kitabın ağırlık-lı konusunu oluşturmamıştır. Bu kitapta daha çok, refahuygulamalarının siyasî elitin iktidar stratejileri çerçevesin-de kazandığı anlamlar üzerinde durulmuş ve sosyolojikbir yaklaşımla Osmanlı coğrafyasında modern sosyal dev-letin oluşumu konusu ele alınmıştır. 1970 ve 80’li yıllar-dan bu yana sosyal tarihin aşağıdan bir perspektifle yazıl-ması gerektiği şeklindeki yerleşik inanca rağmen, bu kitap

15

aşağıdan yukarıya doğru bir sosyal tarih olmak iddiasındadeğildir. Kuşkusuz Osmanlı yoksullarının, tarihin özneleriolarak akademik yazında hak ettikleri yeri alabilmeleriiçin farklı çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bu çalış-mada yoksullar, siyasî elit tarafından gündeme getirilen re-fah uygulamaları ve sosyal politikaların muhatabı oldukla-rı ölçüde yer almıştır. Bununla birlikte burada, yoksullarınedilgen bir konuma mahkûm edildiğini düşünmek yanlışolacaktır. Her şeyden önce on dokuzuncu yüzyıl boyuncasosyal refah uygulamalarının, siyasî iktidarın meşruiyetiaçısından bir gereklilik haline dönüşmüş olması, yığınlarıhesaba katmak zorunda olan bir siyaset tarzının yerleşik-lik kazandığı anlamına gelmektedir. Siyaset ve siyasî elitiniktidar stratejilerini ön plana çıkartan bu kitapta siyasetkavramı, geniş bir anlamda kullanılmıştır. Şöyle ki, hayırişleri ve refah uygulamaları, bizzat siyaset, veya siyasetteknikleri olarak kavramsallaştırılmıştır. Böylece sosyal re-fah uygulamaları ve hayır işleri üzerinde yoğunlaşılarakson dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda iktidar ve siyase-tin aldığı biçimler tespit edilmeye çalışılmıştır. Bir başkaifadeyle, “yüksek siyaset” olarak isimlendirebileceğimizdar anlamıyla siyaset ile, siyasetin gündelik biçimlerinin,kültürel ve törensel formlarının tek bir analitik çerçeveiçinde bütünleştirilmesi amaçlanmıştır.

Çalışmanın arka planını oluşturan daha genel kuramsalmeseleleri modernite, siyaset, devlet ve monarşi olarak sı-ralamak mümkündür. Zaman zaman açık, zaman zamanda örtük bir şekilde üzerinde durulan teorik açılımlı tar-tışmaların ilk bakışta, Foucault ve Habermas eksenli birkavramsal çerçeveyi çağrıştırdığı düşünülebilir. Ancak ki-tabın tamamı okunduğunda, gerek sosyal kontrol gereksekamusal alan kavramlarının son derece esnek ve geniş birtarihsel perspektif içinde kullanıldığı görülecektir. Her

16

şeyden önce, sosyal kontrol meselesi, öznesi olmayan ta-rih dışı bir olgu olarak ifade edilmemiş, daha çok, siyasîelitin iktidar stratejileri dikkate alınarak kavramsallaştırıl-mıştır. Kamusal alan kavramı ise, demokratik bir içerik at-fedilmeden, siyasetin tezahür ettiği ortam veya zemin ola-rak tasavvur edilmiştir. Bu yaklaşımda, Geoff Eley’nin,Habermas’ın kamusal alan kavramına yaptığı katkının iz-lerini bulmak mümkündür.1 Modernite sorunu açısındanise bu kitabın, bir Osmanlı modernitesi modeli oluştur-mak gibi bir kaygısının olmadığı da vurgulanmalıdır.Farklı ve çoğul moderniteler kavramlarının akademik ça-lışmalarda yaygınlaşmaya başladığı günümüzde, genellikle“özcü” ve “kültürcü” yaklaşımların bu yeni yönelimleretemel teşkil etmekte olduğunu görüyoruz.2 Bu kitapta mo-dernite meselesinin, siyasetin belirleyici rolü göz ardıedilmeksizin bütüncül ve karşılaştırmalı bir dünya tarihiperspektifi içinde kavramsallaştırılması gerektiği görüşübenimsenmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyal devlet, refah rejimive hayır işlerine yönelik bir çalışmanın, refah devletininkrizi ve yoksulluk sorununun dünya gündemine oturmuşolduğu günümüz ortamından etkilenmemiş olması düşü-nülemez. Bu noktada öncelikle, refah uygulamalarının ta-rihiyle ilgili çalışmalar açısından modernleşmeci anlayışla-

17

1 Geoff Eley, "Nations, Publics, and Political Cultures: Placing Habermas in theNineteenth Century," Craig Calhoun (der.) Habermas and the Public Sphereiçinde (Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 1996).

2 Farklı ve çoğul modernite kavramlarına yönelik eleştirel bir yaklaşım için bkz.Arif Dirlik, "Modernity as History: Post-Revolutionary China, Globalizationand the Question of Modernity," Social History 27, no. 1 (2002). Dirlik’in eleş-tirileri Nilüfer Göle’nin de "Batı-dışı modernite" veya "melez moderniteler"kavramlarıyla dahil olduğu yeni bir akademik okulu hedef almaktadır. NilüferGöle, "Batı-dışı Modernlik: Kavram Üzerine," Melez Desenler içinde (İstanbul:Metis Yayınları, 2000), Nilüfer Göle, "Snapshots of Islamic Modernities,"Daedalus 129, no. 1 (2000).

rın ciddi bir itibar kaybına uğramış olduğunun altı çizil-melidir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan evrede modernsosyal devletin düz bir ilerleme çizgisi üzerinde oluştuğu-nu düşünmek artık imkânsız görünmektedir. Bu durum,özellikle son yirmi, yirmi beş yıl içerisinde, sosyal kaza-nımlar olarak görülen refah uygulamalarının kolayca tasfi-yesiyle daha da netlik kazanmıştır. Sosyal refah devletininon dokuzuncu ve yirminci yüzyıllarda yaşanan modernleş-me sürecinin nihâî durağı olduğu şeklindeki yaklaşımaçıklayıcılığını yitirmiş ve günümüzde olduğu gibi on do-kuzuncu yüzyıl Osmanlı toplumunda da refah uygulama-larının bir tür yönetim tekniği ve siyaset tarzı olduğu ger-çeği daha da belirginleşmiştir. Refah uygulamalarının dabir tür siyaset tekniği olarak siyasî elitin iktidar stratejile-riyle bağı içinde tartışılması gereği, yine bu çerçevede an-lam kazanmaktadır.3

Osmanlı sosyal devlet ve refah uygulamalarını kuramsalderinlikte inceleyen eserler bulunmadığı için, bu çalışmakendi terim ve kavramlarını oluşturmak durumunda kal-mıştır. Bu nedenle sıklıkla eski kelime ve ifadelere başvu-rulmuştur. Hayrat ve meberrat, iane, atiyye-i seniyye, ih-san-ı şahane, tebaaperver, insaniyetkârane ve fukarapervergibi terimler bunlara örnek olarak verilebilir. Metin okun-duğunda refah sistemi, refah rejimi, sosyal yardım, refahuygulamaları, sosyal devlet, sosyal politika gibi kavramla-ra son dönem Osmanlı tarihi çerçevesinde yüklemiş oldu-ğum anlamlar açıklık kazanacaktır. Ayrıca, “refah rejimi-nin monarşik biçimleri,” “kamusal alanın monarşik bir

18

3 Günümüzde üretim, tüketim ve bölüşüm kalıplarının küreselleşmiş olması,meşruiyet tekniği ve siyaset tarzı olarak sosyal refah uygulamalarının zemini-nin de uluslararası sermayenin ihtiyaçlarına göre yeniden belirlenmesi ihtiyacı-nı doğurmaktadır. Bu konuyla ilgili daha ayrıntılı bir tartışma için bkz. NadirÖzbek, "Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Sosyal Devlet," Toplum ve Bilim,no. 92 (2002).

doğrultuda şekillenmesi” ve “kamusal alanın nasyonali-zasyonu ve militarizasyonu” veya “sivil toplumun militari-zasyonu” gibi yeni kavramlar da türetilmiştir.

***

Elinizdeki kitap, giriş bölümünü takip eden üç ana kısım-dan oluşmaktadır. Giriş bölümünde genel olarak, İkinciAbdülhamid ve İkinci Meşrutiyet dönemlerinde hayır işle-ri, siyaset ve iktidar konuları incelenmektedir. Bu bölüm-de ayrıca, iktidar, siyaset ve sosyal refah uygulamalarınıntarihsel ve kuramsal bir çerçevede incelenmesi gerektiğivurgulanmaktadır.

“Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devletin Oluşumu”başlığını taşıyan birinci kısımda, son dönem Osmanlı re-fah sistemi, modern devletin oluşumu olarak değerlendi-rilmektedir. Modern devletin oluşum sürecinde devletinsosyal alana ve bireylerin gündelik yaşamına daha fazlamüdahale ettiği görülmektedir. Bir başka ifadeyle nüfusunüretken kapasitesi, refah ve sağlığına yönelik uygulamalar,modern siyasetin belkemiğini oluşturur. Ancak moderndevlet, bir yandan toplumu oluşturan bireylere sağlık verefah hizmetleri götürerek onların üretken kapasiteleriniartırmaya, diğer yandan da nüfusun sosyal ve ahlakî kont-rolüne ağırlık vererek bu kapasitenin ortaya çıkmasınısağlamaya çalışır. Bu noktadan hareketle ikinci bölümde,on dokuzuncu yüzyıl Osmanlı toplumunda devletin yok-sullara yönelik sosyal yardım uygulamalarının genel birdeğerlendirmesi yapılacaktır. Üçüncü bölümde ise, on se-kizinci yüzyılın ortalarından 1910’lu yıllara kadar uzanansüreçte kent yoksullarının marjinal bir kesimini oluşturandilenciler ve serserilere yönelik söylem ve politikaların de-ğişimi incelenecektir. Sosyal devlet oluşumunu uzun dö-nemli tarihsel bir perspektif içinde inceleyen bu bölümde,

19

devletin ahlakî ve sosyal kontrol işlevlerinde bir derinleş-me yaşandığı görüşü işlenmiştir.4

“Osmanlı Refah Sisteminin Monarşik Biçimleri” başlığı-nı taşıyan ikinci kısımda, Abdülhamid’in iktidar stratejisi-nin sosyal refah alanı üzerindeki etkisi tespit edilmeye ça-lışılmıştır. Bu kısmı oluşturan bölümlerde, hayır işleri vemodern sosyal kurumlara önemli yatırımlar yapan Abdül-hamid’in kapsayıcı bir refah sistemi oluşturduğu fikri sa-vunulmuştur. Abdülhamid’in monarşik refah sistemi, sos-yal devletin, son dönem Osmanlı siyasî konjonktüründealmış olduğu tarihsel biçim olarak değerlendirilmiştir.

20

4 Osmanlı veya Ortadoğu tarihçiliğinde Foucault’nun "sosyal kontrol" paradig-masından esinlenen araştırmacılar, zaman zaman inceledikleri tarihsel malze-meyi ilham aldıkları teorik modele uygun hale getirebilmek için fazlasıyla zor-lamaktadırlar. Örneğin, bazı araştırmacılar arşiv belgeleri veya diğer bazı kay-nakları keyfî bir biçimde kullanmaktadırlar. Özellikle bir kısım araştırmacılarkanun, nizamname ve iradeler üzerine yoğunlaşmakta ve bu malzemelerin ger-çek uygulamaları yansıtmaktan çok, siyasî iktidarların arzu ve eğilimlerini ifa-de ediyor olduğu gerçeğini çoğunlukla ihmal etmektedirler. Bu kitabın üçüncübölümünde ayrıntılı bir şekilde gösterileceği gibi, örneğin dilenciler ve serseri-leri kontrol etmek üzere çıkartılan nizamname ve iradelerden, sorunsuz bir şe-kilde işleyen bir kontrol sisteminin yerleştirilmiş olduğu gibi yanlış bir sonucakestirmeden ulaşabilmektedirler. Modern devletin ve sosyal kontrol mekaniz-malarının oluşumunu tespit etmek için, bu araştırmacıların yaptığının aksine,esas olarak bu doğrultudaki pratik politik uygulamaların dikkatle incelenmesigerekmektedir. Osmanlı tarihçiliğinde bu ve benzeri problemlerin eleştirel birtahlili için bkz. Rifa'at 'Ali Abou-El-Haj, "Historiography in West Asian andNorth African Studies since Sa'id's Orientalism," Arif Dirlik, Vinay Bahl ve Pe-ter Gran (der.) History after the Three Worlds: Post-Eurocentric Historiographiesiçinde (New York: Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2000). KhalidFahmy’nin, Timothy Mitchell’e yönelik eleştirileri de bu çerçevede değerlendi-rilebilir. Fahmy’ye göre Mitchell, "disipliner siyasetin" pratikteki uygulanışınıtespit etmekten çok bu siyasetin arkasındaki zihniyetle ilgilenmektedir. Mitc-hell’in çalışması on dokuzuncu yüzyıl Mısır’ında devlet ve sosyal kontrol tek-niklerine ilişkin bir tablo sunmaktan uzak kalmakta ve daha çok Mitchell’in,ilham aldığı modelden hareketle kurgulamış olduğu bir anlatı görünümü taşı-maktadır. Khaled Fahmy, All the Pasha's Men: Mehmed Ali, His Army and theMaking of Modern Egypt (Cambridge: Cambridge University Press, 1997). Ti-mothy Mitchell, Mısır'ın Sömürgeleştirilmesi, çev. Zeynep Altok (İstanbul:İletişim Yayınları, 2001).

Kurmuş olduğu refah sistemi aracılığıyla kendisini yok-sul ahalinin yegâne koruyucusu olarak sunan Abdülha-mid, aslında iktidarına daha fazla meşruiyet kazandırmakistemiştir. Dördüncü bölümde, törensel bir hava içinde ic-ra edilen yardım faaliyetleri incelenmiştir. Aynı bölümde,söz konusu törenler aracılığıyla temsil imkânı bulan siya-set zihniyeti de ayrıntılı bir şekilde tartışılmıştır. Beşincibölüm, Abdülhamid’in son derece yaygın hayır faaliyetle-rinin niceliksel bir tahlilini yapmayı amaçlamıştır. Buradasistemin farklı unsurları ve bu unsurların gerçekleştirdiğiişlevler tespit edilmeye çalışılmıştır. Altıncı bölümde, Ab-dülhamid döneminde oluşturulan modern sosyal kurum-lara yüklenmiş olan ideolojik anlamlar ve bu kurumlarınpadişahın iktidar stratejisi çerçevesinde oynadıkları rollerincelenmektedir. Burada önemli olan, söz konusu modernrefah kurumlarının, bürokratik bir devletin sosyal hizmetkurumları olarak değil de, Abdülhamid’in hayratı olaraksunulmuş olmasıdır. Bu kurumlar sayesinde, yoksul hal-kın yegâne koruyucusu padişah imajı ile, bilim, ilerlemeve modernleşme temaları etrafında kurgulanan pozitivistbir siyasî söylemin harmanlanması mümkün olabilmiştir.Abdülhamid dönemi monarşik refah sisteminin üçüncüönemli unsurunu oluşturan kamusal alanın genişlemesiylesonuçlanan yardım ve bağış kampanyaları ise yedinci bö-lümün konusunu oluşturmaktadır. Bu kampanyaların bir-çoğu, Abdülhamid’in iktidar stratejisine hizmet etmeküzere kurgulanmıştır. Hiç şüphesiz toplumun farklı ke-simleri bu faaliyetlere farklı kaygılarla yaklaşmıştır. Sonuçitibariyle Abdülhamid döneminde kamusal alan, farklı çı-karların seslendirildiği bir zemin olmuştur.

Kitabın “İkinci Meşrutiyet ve Yardım Faaliyetleri” başlı-ğını taşıyan üçüncü kısmı 1908 devrimi ardından yaşanansüreci incelemektedir. Sekizinci bölümde ilk olarak, dev-

21

rimin hemen ardından iktidar üzerindeki denetimini artır-mış olan yeni siyasî elitin, Abdülhamid’in monarşik refahsistemine karşı giriştiği mücadele kısaca değerlendiril-mekte ve ardından da fukaraperver cemiyetleri ve merkezîdevleti eksene alan seküler-bürokratik bazı uygulamalarlayeni bir sosyal refah sisteminin oluşumu incelenmektedir.Son olarak dokuzuncu bölümde İttihatçı elitin, Hilal-i Ah-mer ve Donanma Cemiyeti gibi yarı-resmî dernekler aracı-lığıyla devlet-toplum ilişkilerine yönelik organik veuyumlu bir zihniyeti yerleştirme çabası üzerinde durul-maktadır. Bu dönemde Osmanlı kamusal alanı olabildiğin-ce genişlemiştir, ancak devleti tamamlayan, militarist vemilliyetçi bir eksende.

22

BİRİNCİ BÖLÜM

SON DÖNEM OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDAHAYIR İŞLERİ, SİYASET VE MEŞRUİYET

1876-1914

II. Abdülhamid’in kısa bir biyografisini hazırlayan Sabun-cuzâde Lui Alberi kitabında, padişahın fakirlere, felaketze-delere, yaralı askerlere ve savaş yetimlerine karşı beslemişolduğu şefkati ayrıntılı bir şekilde tasvir etmiştir. Abartılıbir methiye niteliği taşıyan bu eserinde Alberi, cami inşası,cami bakım ve onarımına verilen önemi, Darüşşafaka’nıntamir ve bakımı için yapılan harcamaları ve Darülaceze’ninkurulmasını Abdülhamid’in önemli hayır işleri arasındasaymıştır. Alberi’ye göre bu özellikler, padişahın siyasettekive idaredeki ustalığının ve yaratıcılığının en iyi göstergele-ridir.1 Öyle anlaşılıyor ki Alberi, Abdülhamid’in iktidar stra-tejisinde hayır işlerinin merkezî bir konuma sahip olduğu-nun çok iyi farkındaydı ve bu nedenle methiyesinde padi-şahın hayırseverliğini ön plana çıkarmaya ayrı bir özen gös-termişti. Alberi’nin bu kısa eseri bize, hayır işlerinin ve re-fah uygulamalarının siyasî düzlemden ayrı düşünülemeye-ceğini çok açık bir şekilde göstermektedir. Elinizdeki bu

23

1 Sabuncuzâde Lui Alberi, Sultan II. Abdülhamid’in Hal Tercümesi, yayına hazırla-yan Mahir Aydın (İstanbul: Kitabevi, 1997).

çalışmada, son dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda hayır iş-leri ve refah uygulamalarının siyasî boyutu incelenecektir.Esas olarak, Abdülhamid dönemi (1876-1909) ve İkinciMeşrutiyet yıllarının Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasınakadar olan evresi (1908-1914) üzerinde durulacaktır. Ön-celikli amaç, son dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda refahuygulamaları ve hayır işlerini, siyaset alanının dinamik ya-pısına ve Osmanlı elitinin düşünsel dünyasına referanslaanlamlandırmaya çalışmaktır.

Osmanlı tarihçiliğinde hayır işleri ve refah uygulamalarıkonusunda perakende çalışmaların çokluğundan bahset-mek mümkünse de, özellikle son dönem dikkate alındığın-da bu karmaşık olguyu derinlemesine tahlil eden çalışmala-rın varlığından bahsetmek de zordur. Örneğin, vakıflar üze-rine yapılan çalışmalar, ele aldıkları konu ve inceledikleridönem ve coğrafya itibariyle çeşitlilik göstermekle birlikteson derece dağınık bir görünüm arz etmektedir.2 Bazı Os-

24

2 Vakıfların politik, kültürel ve sosyoekonomik işlevleri üzerine son yirmi yıldadeğişik dillerde çok sayıda çalışma yayınlanmıştır. Bu literatürün kısa bir de-ğerlendirmesi için bkz. Miriam Hoexter, “Waqf Studies in the Twentieth Cen-tury: The State of the Art,” Journal of the Economic and Social History of the Ori-ent 41, no. 4 (1998). Hoexter’in makalesinin sonunda vakıflar konusunda ay-rıntılı bir bibliyografya da bulunmaktadır. Son yıllarda vakıflar üzerine Türkçeyapılan çalışmaların sayısında da önemli artışlar olmuştur. Bu çalışmalarınönemli bir kısmı tek bir vakıf ve özellikle de söz konusu vakfın vakfiyesi üzeri-ne yoğunlaşan kısa makaleler biçimindedir. Ancak bu durumun önemli istisna-ları da bulunmaktadır. Bu çerçevede Hasan Yüksel’in on yedinci yüzyıl, Baha-eddin Yediyıldız’ın on sekizinci yüzyıl ve Nazif Öztürk’ün on dokuzuncu yüz-yıl vakıfları üzerine yaptıkları kapsamlı monografik çalışmalar özellikle belir-tilmelidir. Hasan Yüksel, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü(1585-1683) (Sivas: 1998). Nazif Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi ÇerçevesindeVakıf Müessesesi (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995). BahaeddinYediyıldız, “Türk Vakıf Kurucularının Sosyal Tabakalaşmadaki Yeri, 1700-1800,” Osmanlı Araştırmaları Dergisi (The Journal of Ottoman Studies), no. III(1982). Bahaeddin Yediyıldız, Institution Du Vaqf Au XVIIle Siecle En Turquie:Etude Socio-Historique (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1985). Bu yeni lite-ratürün kısa bir değerlendirmesi için bkz. Nadir Özbek, “Vakıf Tarihi Çalışma-ları Üzerine Notlar,” Tarih ve Toplum 32, no. 187 (1999). Vakıfların sosyal ve

manlı tarihçileri, vakıfların ve özellikle de saray mensuplarıtarafından kurulmuş olan büyük külliyelerin varlığındanhareketle klasik dönem Osmanlı devletini anakronik bir şe-kilde “refah devleti” olarak nitelemektedirler.3 Diğer bazıtarihçiler de, vakıflarda bir “Osmanlı sivil toplumunun” iz-lerini aramaya girişmişlerdir.4 Osmanlı tarihçileri çoğunluk-la ahistorik ve özcü bir yaklaşımla vakıfların, imparatorlu-ğun 600 küsür yıllık tarihi boyunca, kuruluş amaçları veyerine getirmiş oldukları sosyal ve siyasî işlevler açısındansanki hiç değişmedikleri izlenimini vermektedirler.5 Halbu-ki vakıflar, on dokuzuncu yüzyıl boyunca sosyal yardım iş-levlerini önemli ölçüde yitirmişlerdir. Bu süreç içerisindeOsmanlı padişahları hayır işleri için vakıf kurumuna daha

25

kültürel işlevleri konusunda Osman Ergin’in çalışmalarına da işaret etmek ge-rekmektedir. Osman Nuri Ergin, Türk Tarihinde Evkaf, Belediye ve Patrikhane-ler (İstanbul: Türkiye Basımevi, 1937). Osman Nuri Ergin, Türk Şehirlerindeİmâret Sistemi (İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1939).

3 Örnek olarak bkz. Halil İnalcık, An Economic and Social History of the OttomanEmpire, 1300-1600 (Cambridge: Cambridge University Press, 1997). İnalcık’ınkitabının bir bölümünde “Bir Refah Devleti olarak Osmanlı Devleti” alt başlı-ğını kullanmış olması dikkat çekicidir.

4 Haim Gerber, “Ottoman Civil Society and Modern Turkish Democracy,” Ke-mal Karpat (der.) Ottoman Past and Today’s Turkey içinde (Leiden: Brill, 2000).

5 Tarihçiler vakıf kurumunda genellikle Osmanlı’ya veya Ortadoğu’ya ait dahaçok İslâmî bir öz arama eğiliminde olmuşlardır. Bu kurumlar, içinde bulun-dukları sosyopolitik ve tarihsel koşullar dikkate alınarak incelenmelidir. Bunoktada, Ömer Lütfi Barkan’ın neredeyse yarım yüzyıl önce yapmış olduğuuyarı son derece önemlidir: “...Vakıfın şartlarının Şeriat vazı’ının nas’ları gibideğişmezliği prensibinin dinî ve hukukî bir esas olarak umumiyetle kabuledilmiş olmasına rağmen, vakıf tesislerinin uzun ömürleri boyunca çok ente-resan safhalar arzeden zengin bir tarihleri olması lazım gelir. Vakıfların bu ha-yat hikâyelerini ise onların tesis senedlerinden (vakfiyelerden) çıkarmanınmümkün olamayacağı aşikârdır. İşte burada bazı örneklerini vermek istediği-miz Yıllık Muhasebe Cedvelleri, içtimai ve iktisadî varlıklar olarak vakıflarındevirlerinin umumi şartlarına, konjonktür hususiyetlerine ve kendi yaşlarınagöre maruz kalacakları değişiklikleri bütün teferrüatıyla takip ve rakamlarlatesbit etmeğe müsait malumatı ihtiva etmektedirler.” Ömer Lütfi Barkan, “Şe-hirlerin Teşekkül ve İnkişaf Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğundaİmâret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar,” İstanbul Üni-versitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 23, no. 1-2 (1962-1963): 244-245.