mladinski aktivizam

3

Локална младинска иницијативаприрачник за младински активизам, неформално образование, дебата и организација на настани

4

Проект:Локална младинска иницијатива

Издавач:Младински образовен форум

Уредници:Марјан Забрчанец & Бојан Маричиќ

Автори:Ана Бојаџиевска [Неформално образование и Едукативна дебата]Катерина Шапкова [Неформално образование и Едукативна дебата]Марјан Забрчанец [Младински активизам, права и интереси на млади и Организација на настани]Петар Лазаров [Јавна дебата и Организација на настани]Бојан Маричиќ [Младински активизам, права и интереси на млади]Маја Стојановска [Едукативна дебата]

Лектура:Силвија Митревска

Дизајн:Лидија Шијачиќ

Јули 2009

CIP – Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “СВ. Климент Охридски”, Скопје371.322.5:316.346.32-053.6(497.7)316.346.32-053.6:321.7(497.7) “2008/2009” ЛОКАЛНА младинска иницијатива : прирачник за младински активизам,Неформално образование, дебата и организација на настани / (авториАна Бојаџиевска ... и др.]. – Скопје : Младински образовен форум,2009. – 206 стр. : илустр. ; 21 смАвтори: Ана Бојаџиевска, Катерина Шапкова, Марјан Забрчанец, ПетарЛазаров, Бојан Маричиќ, Маја Стојановска. – Библиографија: стр.203- 204 ISBN 978-9989-2269-6-01.Бојаџиевска, Ана [автор]a) Неформално образование – Младински активизам – Македонијаб) Младински образовен форум – Едукација за демократија – Македонија-2008-2010COBISS.MK – ID 78980106

5

Содржина:Вовед За прирачникот.............................................................................................................................................................................................7 За проектот „Локална младинска иницијатива”.............................................................................................................................9

Глава 1 - Младински активизам, права и интереси на млади...............................................................................................111.1 Младински активизам и отворено општество......................................................................................................................131.2 Млади - права, интереси, приоритети......................................................................................................................................17

Глава 2 – Неформално образование...............................................................................................................................................292.1. Потребата од неформално образование и неговото значење во отвореното општество.............................312.2. Поим за неформално образование (европски и македонски политики за неформално образование)..332.3. Фасилитирање и методологија во неформалното образование................................................................................422.4. Корисни стратегии за фасилитирање група.........................................................................................................................562.5. Тимска работа.....................................................................................................................................................................................602.6. Евалуација во неформално образование...............................................................................................................................64

Глава 3 – Дебата.........................................................................................................................................................................................71Вовед во дебата..........................................................................................................................................................................................733.1. Едукативна дебата.............................................................................................................................................................................77

3.1.1. Теза и дефиниции...........................................................................................................................................................813.1.2. Аргументација, поддршка и докази.....................................................................................................................903.1.3. Улога на говорници...................................................................................................................................................1023.1.4. Aфирмативен случај..................................................................................................................................................1053.1.5. Негациски случај.........................................................................................................................................................1113.1.6. Побивање и одбивање.............................................................................................................................................1163.1.7. Вкрстено испрашување...........................................................................................................................................1233.1.8. Презентациски вештини.........................................................................................................................................1303.1.9. Судење во дебата.......................................................................................................................................................1373.1.10. Бележник во дебата................................................................................................................................................1483.1.11. Организација на дебатен турнир.....................................................................................................................152

3.2. Јавна дебата3.2.1. Јавната дебата како комуникациска алатка...................................................................................................1563.2.2. Што е јавна дебата? (Разлики меѓу јавна и едукативна дебата).............................................................1583.2.3. Потребата од јавна дебата во локалната заедница....................................................................................1603.2.4. Етика во јавната дебата............................................................................................................................................1623.2.5. Структура и формати на јавна дебата...............................................................................................................1643.2.6. Модераторот во јавната дебата............................................................................................................................1673.2.7. Публиката во јавната дебата.................................................................................................................................170

3.3. Социјални алатки на интернет како можност за дебата................................................................................................172

Глава 4 – Организација на настани................................................................................................................................................1754.1. Настаните како комуникациска алатка.................................................................................................................................1774.2. Цели на настаните..........................................................................................................................................................................179

6

4.3. Типови на настани..........................................................................................................................................................................1814.4. Организација на настани како процес..................................................................................................................................184

4.4.1. Анализа и планирање...............................................................................................................................................1864.4.2. Буџетирање и обезбедување финансии...........................................................................................................1894.4.3. Промоција и односи со јавност.............................................................................................................................1924.4.4. Егзекуција (реализација)..........................................................................................................................................1964.4.5. Евалуација......................................................................................................................................................................197

4.5. Вежба за организација на настан............................................................................................................................................199 4.6. Настани во рамките на проектот „Локална младинска иницијатива”......................................................................200

Користени извори на информации (библиографија).....................................................................................................203

7

Вовед во прирачникот „Локална младинска иницијатива”Ќе дојде ли конечно времето на младите? Ќе станат ли младите препознатливи внатре, во Македонија, а потоа и надвор, во Европа и во светот? Дали ќе се промени општата перцепција за македонската апатична и нереволуционерна младина?

Овај прирачник е креиран со единствена цел, да овозможи провокација за позитивен одговор на горенаведените прашања. Прирачникот носи наслов Локална младинска иницијатива, како нужна реакција на потребата од внатрешна интеграција на младите во Република Македонија, а со цел интеграција во Европската Унија.

Прирачникот е резултат на 10 годишното искуство на неговите автори, кои како членови на Младинскиобразовен форум, ги преточија своите обуки, тренинзи и реализирани проекти во едукативен материјал засовремените и за следните генерации. Овој прирачник, како и остатанатите успеси на Младински образовен форум, немаше да бидат возможни без постојана иницијатива и поддршка од страна на Фондацијата Институт отворено општество - Македонија [ФИООМ]. Посветеноста на решавањето на младинските проблеми, ФИООМ ја демонстираше и преку своето стратешко фокусирање на намалувањето на јазот меѓу младите и вредностите на отвореното општество.

Потребата од едукација за демократијата кај младите, но и потребата од вредности блиски до отвореното општество се клучните мотиви кои се образложени во оваа книга. Младинскиот активизам како основа за развој на локалните средини, но и за државата во целост, е неопходниот услов за да може да зборуваме за останатите младински вредности во отвореното општество: неформалното образование, заштитата на младинските права, критичкото размислување, дебатата, јавното говорење и реализацијата на младински акции и настани.

Практикувањето на знаењето и позитивните примери стекнати од оваа книга најмногу се применливи на локално ниво, а со здружување на младинските сили од различни општини гарантираат акции кои драстично ќе ја променат положбата на младите на ниво на цела држава. Лоцирањето на проблемите, повикувањето на рамноправност и слобода, гласната употреба на аргументи и организацијата на атрактивни и видливи акции се клучните алатки на кои учи ова издание. Тоа се, впрочем, клучните алатки на демократијата за млади.

Здружувањето на знаењата и искуствата, нивната употреба и јасниот младински став ќе создадат нова слика за младината во Република Македонија. Слика која ќе значи прогрес, критика, отпор и сила, наспроти досегашната пасивност, апатија, полтронизам и партиска послушност.

Младината во Македонија со голема леснотија размислуваше и дејствуваше критички, но во исто време,

Вовед во прирачникот „Локална младинска иницијатива“

8

со иста толкава леснотија беше потиснувана, заплашувана и замолчувана од авторитетите на системот. Но никој не смее да ја потцени моќта на младите луѓе кои здружено делуваат за да остварат некоја заедничка заложба. Низ светската историја, особено во 20тиот век, има бројни примери каде моќта на младите и нивната енергија неповратно ги смениле општествените погледи кон најважните прашања. Духот на слободоумноста на тие движења дише и до ден денес претставува лајт мотив за многу модерни младински движења за права и интереси на младите.

Денес постоиме за да се спротиставиме на секој обид за загрозување на нашата слобода, нашите права и нашата обврска да се бориме за општество кое нуди прогрес, општество кое е посакувано во Европската унија. Младите не смеат да чекаат да бидат активирани за проблемите што нив ги засегаат. Зашто ако тие не реагираат први, повозрасните ретко ќе се сетат на нивните проблеми. Овој прирачник е само мал поттик, инспирација и помош за сите групи на млади кои имаат свежи идеи, но им недостасува малку храброст и знаење за начинот на кој треба да ја започнат борбата за своите идеи.

Темите кои се обработени се наменети за млади на возраст од 15 до 25 години, но и за нивните ментори, тренери, координатори, професори и родители.

Скопје, јули 2009,Марјан Забрчанец и Бојан Маричиќ

Вовед во прирачникот „Локална младинска иницијатива“

9

За проектот „Младите заотвореното општество– локална младинскаиницијатива”Позиционирајќи ги младите како активни учесници во изградбата на демократско, граѓанско и отворено општество, проектот “Младите за отвореното општество - локални младински иницијативи” за основна цел има да ги поттикне и поддржи младите да превземаат иницијативи и активно да учествуваат во општествените случувања на локално и национално ниво. Проектот е инициран и финансиран од Фондацијата Институт отворено општество - Македонија (ФИООМ). Во креирањето на проектниот концепт, партнерски беше вклучен Младинскиот образовен форум (МОФ), кој го координира и е одговорен за имплементацијата на проектот. Проектот се реализира преку соработка со четиринаесет центри за поддршка на локални невладини организации во четиринаесет градови од Македонија во периодот 2008 – 2010 година.

Активностите на проектот се имплементираат во четиринаесетте локални младински клубови, во рамки на кои се спроведува едукација на средношколци за организација на јавни настани и акции, односи со јавност, нови медиуми и користење на истите за имплементација на проекти од локално значење за младите. Воедно, втората димензија на проектот се остварува преку локалните дебатни клубови во рамки на кои се спроведува едукација за критичко размислување, почитување на туѓиот став, аргументиран говор и формати на дебата.

Како резултат на обуките во младинските клубови, два пати годишно младите осмислуваат и имплементираат проекти од локално значење. Проектите имаат за цел искажување на јасен младински став и повик за решение на локален младински проблем преку младинска акција. Младинските акции на четиринаесет младински клубови низ цела Македонија се алатка преку која се покренуваат младински прашања и дискусии за младински политики на национално ниво. Мрежата од четиринаесет силни младински клубови е одлична почетна основа за поставување на принципите на граѓанското општество во младински рамки.

Како резултат на обуките во дебатните клубови, младите секоја година учествуваат на регионална и национална дебатна лига, на интернационалниот дебатен турнир Macedonia Open, како и на светското дебатно првенство во организација на Интернационалната дебатна едукативна асоцијација (ИДЕА). Дебатните турнири се настани каде младите дебатери разменуваат искуства со голем број на дебатери од целиот свет и ги надградуваат и подобруваат своите дебатни способности. Сите членови на локалните младински и дебатни клубови имаат можност да земат учество на летната младинска школа каде добиваат дополнителна обука значајна за понатамошниот развој на локалните клубови, ги анализираат акциите и постигнатите резултати и креираат нови содржини и програми за работа на локалните клубови.

За проектот „Младите за отвореното општество - локална младинска иницијатива“

10

Комбинацијата од обуките за критичко размислување, како фундамент на дебатниот клуб, и организацијата на настани, како фундамент на младинскиот клуб, води до успешна реализација на младински иницијативи. Формирањето на ваква мрежа на младински клубови на територијата на Македонија значително го зголемува и отвора просторот за критичко размислување, самоорганизирање на младите, младински активизам, дијалог помеѓу младите и локалната самоуправа. Оваа мрежа претставува систем за канализирање на младинските ставови на национално ниво кој се користи за позиционирање на младите како активни актери при решавање на општествени проблеми.

За проектот „Младите за отвореното општество - локална младинска иницијатива“

13

1.1 Младински активизам и отворено општествоОТВОРЕНО ОПШТЕСТВО КАКО ИДЕЈА

Концептот на отворено општество е оригинално развиен од филозофот Хенри Бергсон, подоцна доразвиен и реафирмиран од Карл Попер и од неговиот ученик Џорџ Сорос. Според овој концепт, во отворените општества, владата е одговорна, флексибилна и толерантна, а политичките механизми на дејствување се транспарентни и флексибилни. Државата, во потесна смисла, не чува тајни од целото општество, во јавна смисла, а самото општество е неавторитарно и во него сите се здружени со знаење на сите останати. Политичката слобода, граѓанската слобода, воопшто, и човековите права претставуваат основи на отвореното општество.

Во согласност со дефиницијата на Карл Попер, која може да се најде во неговата книга во два тома „Отвореното општество и неговите непријатели“, тој „отвореното општество“ го дефинира како општество кое обезбедува механизам во кој политичките лидери можат да бидат сменети без потреба од крвопролевање, како спротивност на „затвореното општество“, во кое крвавата револуција или државниот удар како механизам се неопходни за да дојде до смена на лидерите.

Тој понатаму отвореното општество го опишува како систем „во кој индивидуите се соочени со лични одлуки“, како спротивност на „магичното, племенско и колективистичко општество“. Во оваа смисла, племенските и колективистички општества не прават разлика меѓу природни закони и општествени обичаи. На поединците не им е својствено да ги доведуваат во прашање традициите за кои веруваат дека имаат света и магична основа. Заради тоа, зачетоците на отвореното општество се означени со дистинкцијата меѓу природно право и право создадено од човекот, како и со зголемувањето на личната одговорност и отчетност за моралните избори што ги прави секој човек (треба да се забележи дека Карл Попер отвореното општество не го гледа како неспоиво со регилиските верувања).

Попер тврди дека идеите на индивидуалноста, критицизмот и хуманитаризмот не можат да бидат потиснати кога еднаш луѓето ќе станат свесни за нив, па затоа смета дека е невозможно отвореното општество да се врати во фазата на затворено општество.

1.1 Младински активизам и отворено општество

14

Концептот на Попер за отворено општество е повеќе епистемолошки отколку политички. Кога Попер ја напишал книгата „Отвореното општество и неговите непријатели“, тој бил уверен дека општествените науки не успеале да проникнат во значењето и во природата на фашизмот и комунизмот, од причина што овие науки биле засновани на погрешни епистемолошки основи. Според него, тоталитаризмот го присили знаењето да стане политичко, што воедно критичкото размислување го направи невозможно и доведе до деструкција (уништување) на знаењето во тоталитарните држави. Теоријата на Попер дека знаењето е привремено и минливо укажува дека општеството мора да биде отворено за алтернативни погледи и ставови на светот. Отвореното општество се темели врз културен и религиски плурализам. Отвореното општество секогаш е отворено за подобрувања затоа што знаењето никогаш не е завршено ниту комплетно, туку секогаш е динамично и се надградува.

Инсистирањето само на одредено сознание и врвна конечна вистина води кон обид да се наметне само една верзија на реалноста. Такво општество е затворено за слобода на мислата. Од друга страна, во отвореното општество секој граѓанин треба да биде вклучен во критичкото размислување, коешто бара слобода на мислата и на изразувањето, како и културни и правни институции кои се способни тоа да го фасилитираат и практикуваат. Демократиите (како систем) се примери за „отворено општество“, додека тоталитарните диктатури, теократијата и автократските монархии се примери на „затворено општество“.

Хуманизмот, еднаквоста и политичката слобода се фундаментални карактеристики на отвореното општество. Ова било признаено и од Перикле, државник од Атинската демократија, во неговиот посмртен говор: „...напредокот во јавниот живот се однесува на репутација во која капацитетот, и класните разлики немаат влијание врз заслугите на луѓето, ниту, пак, сиромаштијата го затвора патот, доколку човекот е способен да - служи на државата, тој не е обесправен од опскурноста на неговата состојба. Слободата која ја уживаме во нашата влада се однесува (проширува) и на нашиот обичен живот“.

Џорџ Сорос, студент на Карл Попер, расправа дека софистицираната употреба на моќни техники на измама зајмени од модерното рекламирање (маркетинг) и когнитивната наука од политичките оперативци, како што се: Франк Лунтц и Карл Ров, фрлаат сомнеж врз оригиналниот концепт на отворено општество на Карл Попер. Имајќи предвид дека перцепцијата на гласачите (електоратот) може лесно да биде изманипулирана, демократскиот политички дискурс не води задолжително до подобро разбирање на реалноста. Сорос тврди дека и покрај барањата за поделба на власта, слободен говор и слободни избори, исто така, е неопходно да направиме експлицитно и цврсто обврзување кон постојана потрага по вистината. „Политичарите ќе ја почитуваат, попрво отколку да ја манипулираат реалноста, само ако јавноста се грижи за вистината и ги казнува политичарите кога ќе бидат фатени како прават намерна измама“.

Организациите како Институтот Отворено општество и Фондацијата Отворено општество на Јужна Африка имаат за цел активно да промовираат отворено општество по пат на лобирање и јавно вклучување во општествените процеси.

Демократиите (како систем) се примери за „отворено општество“, додека тоталитарните диктатури, теократијата и автократските монархии се примери на „затворено општество“.


15

МЛАДИНСКИ АКТИВИЗАМ И ОТВОРЕНО ОПШТЕСТВО

Концептот на младински активизам може да биде дефиниран на повеќе конкретни и апстрактни начини, но наједноставна и сумарна дефиниција е онаа која го дефинира како младински глас вклучен во форми на општествено организирање со цел за некоја општествена промена. Во денешно време, насекаде низ светот младите луѓе се ангажирани на многу полиња, како организатори на бројни активности, истражувачи, наставници, општествени работници, лица што носат одлуки, застапници и лидери во еколошки движења, организации кои се залагаат за социјална правда, кампањи кои ја поддржуваат или се против легализација на абортусот, како и антирасистички и антихомофобични кампањи. Исто така, како главни корисници на јавните образовни институции, младите се застапници на образовни промени предводени од студентите преку студентскиот активизам и значајно студентско вклучување.

ФОРМИ НА МЛАДИНСКИ АКТИВИЗАМ

Постојат три основни форми на младински активизам.

1. Првата е младинско учество во општествен активизам. Ова е доминантната форма на младински активизам денес имајќи предвид дека милиони млади луѓе низ светот учествуваат во општествен активизам кој е организиран, информиран, раководен и оценуван од возрасни. Многу напори, вклучувајќи ја образовната реформа, правата на децата и владината реформа упатуваат повик за учество на младите на овој начин и во овие процеси, често нарекуван младински глас. Младинските совети се класичен пример за тоа. 2. Вториот тип на младински базиран активизам бара младите луѓе да бидат примарни придвижувачи во рамките на движење раководено од возрасни. Таков е случајот со клубот Сиера, каде што младите ги здружуваат своите знаења за да се придружат и да станат активни во движење за заштита на животната средина. Истото важи и за многу организации кои се основани од млади кои подоцна станале возрасни, како што е SEAC и Националната асоцијација за младински права (NYRA).

3. Третиот тип е еден од оние типови на организирање во заедницата раководено од младите кои се сè повеќе присутни и растечки. Овој тип на активизам подразбира акција која е осмислена, дизајнирана (обликувана), спроведувана, предизвикана, редефинирана, оценувана и раководена целосно од млади луѓе. Денес во светот не постои меѓународно движење кое е целосно раководено од младите, освен Светската федерација на демократската младина (WFDY), која има статус на невладина организација на Организацијата на обединетите нации.

младите се застапници на образовни промени предводени од студентите преку студентскиот активизам и значајно студентско вклучување


16

МЛАДИНСКИОТ АКТИВИЗАМ ВО ЗАЧЕТОК

Младинскиот активизам како општествен феномен во Соединетите Американски Држави, стана вистински дефиниран дури во средината и во втората половина на деветнаесеттиот век кога младите луѓе почнаа да организираат работнички штрајкови како одговор на работните услови, платите и работните часови. Децата-работници во јаглените рудници во Апалачија го почнаа овој тренд, а набргу им се придружија колпортерите на весници. Овие акции успеаја да направат одвојување на младинските интереси во популарните медиуми од тоа време и ги издвоија младите луѓе од нивните современици, претставници на трудот на возрасните.

Ова одвојување продолжи во текот на триесеттите години на дваесеттиот век, кога Американскиот младински конгрес ја усвои „Декларацијата за младинските права“ и ја претстави пред Конгресот на САД. Нивните активности укажуваа на постоење на растечко студентско движење низ САД, во периодот 1920- 1940. Во текот на педесеттите години на дваесеттиот век Студентскиот ненасилен координативен комитет (SNCC) ги воведе младите луѓе во пошироки движења за промоција на граѓанските права. Ова водеше кон огромен порив на младински активизам во текот на шеесеттите години од дваесеттиот век.

ВАЖНИ ЛИЧНОСТИ И НАСТАНИ ВО МЛАДИНСКИОТ АКТИВИЗАМ ВО САД

• Mother Jones беше организатор на првата поголема младинска активност во САД, кога 100.000 деца-рудари од јагленовите рудници во Пенсилванија, маршираа на Капитол, во Вашингтон, во 1908 година;

• Пречесниот д-р Мартин Лутер Кинг ангажираше млади активисти во протестите против расистичките методи на примена на законите од страна на Бул Конор во Бирмингам, Алабама. Заедно со младинскиот активизам на Том Хајден, Кејт Хефнер и други младинци од 60-тите години, овој процес воведе моќен преседан за модерен младински активизам. Џон Холт, Мајлс Хортон и Пауло Фреире беа најважни активисти од овој период;

• Во 60-тите, Врховниот суд пресуди два најмаркантни случаи на ниво на државата во корист на младинските права - Tinker versus Des Moines и In re Gault;

• Во последните години, едукатори како Пауло Фреире, Анри Жиру, Хауард Зин, Алфи Кон и Џонатан Козол ги повикаа младите луѓе да заземат централни улоги во раководењето на училиштата и на локалните заедници. Модерните заштитници и промотори на младинските права се: Арон Кејдер, Вилијам Упски Вимсат и Адам Флечер. Истражувачи, како што се: Шон Гинрајт, Дејвид Дрискел, Берѕ Чековеј и Лорејн Гутиерез ги водат студиите за модерниот младински активизам.

• Поважни организации: Youth Activism project, The Freechild project, American Youth Congress, Students for a Democratic Society, Student Nonviolent Coordinating Committee, The Newboys Strike, Youth Liberation of Ann Arbor and Day of silence.


17

1.2 Mлади – права, интереси, приоритетиМЛАДИТЕ – УСЛОВ ЗА ПРОГРЕС НА МОДЕРНИТЕ ДЕМОКРАТСКИ ОПШТЕСТВА

Младите се постојан, неопходен и прогресивен сегмент од секое општество. Нивната улога е особено важна и корисна во денешните модерни општества, чии основи се втемелени во принципите на демократијата и на граѓанството.

Бидејќи младинските права и интереси цврсто се поврзани и зависат од принципите на демократијата и на граѓанството, оваа тема ќе ја почнеме токму со нивно генерално дефинирање, со цел таквите дефиниции да ни бидат референци за понатамошните информации.

Демократијата е систем на креирање и функционирање на закони за луѓе. Во буквална смисла значи „владеење на народот“, но суштината се состои во еднаквоста на граѓаните и правото на секој поединец на сопствена автономија. Практицирањето на демократијата по автоматизам значи противење на автократското владеење, популизмот, едноумието и диктатурата, а, од друга страна, гарантирање на правото на самоопределување, независност и слобода на изразување на сите луѓе.

Граѓанскиот концепт во рамките на демократијата, пред сè, подразбира постоење точно утврдени права и привилегии на граѓаните, но и нивни обврски кон државата. Граѓаните не се изолиран дел во ваквиот систем, туку негов круцијален дел кој се отсликува преку активно учество на поединците во склопот на правата и обврските во граѓанското општество.

Младите во секоја смисла ги дефинираат своите права, интереси и потреби исклучиво според принципите на демократијата и на граѓанството. Со појавата на модерните демократски општества, по Втората светска војна, младите беа силен промотор и чувар на своите демократски вредности. Типичен пример за тоа се мировните хипи-движења во САД, како и студентските протести во Европа во шеесеттите години на минатиот век.

Хипи-движењето се појави во раните 60-ти години, во САД, и беше младински револуционерен зафат во промоција на мирот, културата, популарната музика, телевизијата, филмот, литературата и уметностите. Движењето доби глобални рамки, а се разви во сексуална револуција и широка употреба на лесни и халуциногени дроги.

Смислата на студентскиот бунт од 1968 беше борбата против тоталитарното општество, лажниот морал, бруталниот капиталистички профит, строго контролираното воспитување, задушувањето на индивидуата и на нејзината слобода. Во тоа време студентите ја тресеа Европа под слоганот: „Реалисти сме, го бараме невозможното“. И двете движења беа младински и масовни, промовираа мир, човекови права и слобода

1.2 Млади - права, интереси, приоритети

18

на говор, а донесоа конкретни резултати и промена на свеста за потребата од поконкретно практицирање на демократијата. Доказ дека младинското учество во зачувувањето и во развојот на демократијата е есенцијално е и движењето „Отпор“ од 1999 година, во Србија, кое од младинско прерасна во граѓанско и успеа да го симне последниот режим на Балканот, предводен од Слободан Милошевиќ.

МЛАДИНСКИТЕ ПРИОРИТЕТИ НА ЕВРОПСКО НИВО

Тргнувајќи од постулатите на модерната демократија, институциите на Европа утврдија приоритети за млади, со кои треба да се засили учеството на младите во граѓанските општества и нивното вклучување во сите процеси на централно и на локално ниво. Младинските приоритети на европско ниво се дефинирани со повеќе документи, а особено важни и концизни се: Европската повелба за учеството на младите луѓе во локалниот и во регионалниот живот на Советот на Европа и Белата книга за млади на Европската комисија.. Речиси сите официјални документи, повелби, декларации, резолуции или заклучоци се едногласни во дефинирање на младинските права и приоритети во следниве области: секторска политика, младинска партиципација во сите општествени сфери и развој на младинска политика. 1. Европски вредности за млади

Едни од основните европски приоритети за млади се промоцијата на образование за човековите права и интеркултурниот дијалог. Тоа подразбира младинска промоција на глобалната солидарност, мирно решавање конфликти, разбирање на културните разлики, младинско вмрежување, младинска мобилност и неформално образование. Спомнатите приоритети треба да се реализираат во секојдневната активност на младите, со соодветни акциски планови во следниве области:

• младинско здружување, слободно време и спортување;

• младинско вработување и борба против невработеноста;


19

• урбана околина, сместување и превоз;

• образование и тренинг за промоција на младинска партиципација;

• мобилност и размени;

• здравство;

• родова еднаквост;

• развој на рурални региони;

• пристап до култура;

• одржлив развој и заштита на животната средина;

• борба против насилството и криминалот;

• антидискриминација;

• сексуално образование;

• заштита на правата и почитување на законите.

2. Младинско учество и младинска политика

Како по правило, европските искуства и политиката налагаат младите да се видно заинтересирани за негувањето на демократијата, и, уште повеќе, тие да се активен дел од неа. Но, меѓусебната недоверба која е всадена меѓу институциите и младите е причина тие да не се доволно вклучени во процесите на јавниот и на општествениот живот. Влијанието врз процесите на одлучување, пред сè, е воспоставено на индивидуална основа или преку форми на здружување, но најчесто надвор од државните институции и механизми. Европските политики, на одговорните авторитети и институции им налагаат да направат позитивен исчекор, со единствена цел – намалување на јазот меѓу подготвеноста на младите јавно да ги искажуваат своите мислења и методите кои општеството ги нуди за нив. На таков начин ќе се гарантира правилно функционирање на демократијата и ќе се одговори на заинтересираноста на младите да учествуваат во процесите на секојдневното живеење, семејството, училиштето, работата, здружувањето и локалната средина. Дејствувањето во овие области, несомнено, ќе донесе и сериозно влијание врз државните економски, социјални и политички текови.

Младинското учество ќе го има својот максимален ефект во момент кога на младите ќе им се стават на располагање одреден број инструменти. Ова наложува развој на обука за учество на младите луѓе, одржување информираност, обезбедување средства за комуникација, поддржување на нивните проекти, волонтерската работа на младите луѓе, нивно признавање и давање повисок профил на посветеност во општеството. Дополнително, квалитетот на учество ќе биде уште поголем ако улогата на младите во политички партии, синдикати и здруженија е призната и, пред сè, кога се прави напор за да се поддржат формирањата на младинските здруженија со и од самите младинци.

меѓусебната недоверба која е всадена меѓу институциите и младите е причина тие да не се доволно вклучени во процесите на јавниот и на општествениот живот


20

Конкретните европски препораки за успешно младинско учество се следните:

Обука за младинско учествоДржавните и локалните власти да дадат поширока улога на училиштето и да обезбедат обука за младинско учество, едукација за човекови права и неформално образование во училиштата. Тие треба да поддржуваат професионална обука за професори и за младински работници, секакви форми на учество на учениците во училиштата, како и граѓански едукативни програми.

Информирање на младите луѓеЛокалните и регионалните власти и другите релевантни учесници треба да поттикнат и да помагаат создавање соодветни информативни услуги за младите, преку веќе постоечките структури, како што се: училиштата, младинските организации, библиотеки, но и да ги поддржат и подобрат постоечките информативни и советодавни центри за млади луѓе. Во исто време, треба да се преземаат посебни мерки за да се задоволат информативните потреби на групи млади луѓе кои имаат потешкотии во пристапот за информирање (јазични бариери, немање пристап до интернет итн.)

Промовирање интерактивни и комуникациски технологииИнтерактивните и комуникациските технологии треба да се користат за размена на широк спектар на информации меѓу младите и институциите. Ваквите политики за информирање треба да гарантираат места за пристап до овие нови технологии, како и обука на сите млади.

Младинско учество во медиумитеОсвен што младите се најголеми медиумски корисници, тие, исто така, можат да бидат учесници во нивната работа преку зголемување на можностите за нивно изразување и учество во изработката на информации пренесувани од медиумите. Затоа, властите треба да го поддржат создавањето и функционирањето на медиумите (радио, телевизија, печатени медиуми, интернет итн.) кои се развиени за млади луѓе, како и релевантните програми за обука.

Волонтерска работаВо време кога младите се под зголемен притисок за да функционираат и да учествуваат како индивидуи во образованието и во светот на работата, од особена важност е волонтерството да биде поттикнато и признато. Во соработка со младите луѓе, волонтерските организации, едукативните власти и работодавците, треба да развијат системи кои ја признаваат и ја вреднуваат волонтерската активност во постоечкиот едукативен систем и во вработувањето.

Проекти и иницијативи на млади луѓе Младите имаат многу идеи кои можат да се применат во проекти и во локални активности кои ќе бидат од голема корист за сите. Со дадена соодветна поддршка, овие проекти и нивните успеси и порази може да им помогнат на младите да го развијат нивното чувство и нивната автономност и на тој начин да станат социјални учесници. Затоа, локалните и регионалните власти треба да го олеснат спроведувањето на овие проекти, од големи или мали размери, овозможувајќи им да бидат придружувани од професионалци и да имаат пристап до финансиска, материјална и техничка помош.

Младински организацииЛокалните и регионалните власти треба да имаат одреден буџет кој ќе служи само за поддршка на младински организации кои спроведуваат активности, даваат услуги или дејствуваат како глас на младите луѓе во заедницата и преговараат во нивна корист. Предност треба да им се даде на организациите кои се предводени од млади луѓе и/или имаат соодветни системи за да го овозможат активното младинско


21

учество.

Младинско учество во невладини организации (НВО) и во политички партииУчеството во невладините организации и во политичките партии е важно бидејќи тие им помагаат на граѓаните да бидат вклучени и постојано да влијаат на одлуките и на активностите во нивната околина. Затоа од особена важност е младите луѓе да бидат охрабрени и поддржани да учествуваат во социјалниот живот на нивните заедници. Локалните и регионалните власти, во соработка со политичките партии, на неутрален начин треба генерално да го охрабруваат учеството на младите луѓе во партиско-политичкиот систем и да поддржат одредена активност, како што е обуката.

Непочитувањето на ваквите препораки ќе значи исклученост на младите и може да доведе до дефицит во граѓанскиот концепт, па дури и да стимулира бојкот или протест.

МЛАДИНСКИТЕ ПРИОРИТЕТИ И ПРАВА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Акцентирањето на младинските права, приоритети и интереси, во поновото време во Република Македонија, се забележува по Втората светска војна со формирањето на младинските задруги, младинските совети, студентските сојузи, работничките универзитети и младинските сектори во рамките на владејачката партија. Сепак, овие младински здружувања секогаш биле во тесна функција на државните и на партиските интереси, а многу малку во функција на самите млади, на отвореноста за прогресивни младински идеи и на рамномерно вклучување на младите во сите сфери на општествениот живот.

Младите најчесто беа активни и вклучувани во спортски натпреварувања, работни и еколошки акции, училишни и студентски манифестации и паради. Недостасувал простор за креативно младинско изразување, отворена дебата и вклученост на младите во процесите на одлучување.


22

Со независноста во 1991 година и со промената на општествениот систем на Република Македонија во демократски и плуралистички, почнаа да се обезбедуваат уставни и законски можности за дефинирање и гарантирање на младинските права и приоритети.

Основните младински права беа дефинирани со Уставот на Република Македонија, за првпат изгласан од страна на првото повеќепартиско Собрание на Република Македонија, на 17 ноември 1991 година. Уставот, следејќи ги постулатите на демократијата, ги гарантира основните човекови права и слободи кои важат и за младите како еднакви граѓани во општеството. Уставот ги гарантира правото на живот, слободата, психичкото и моралното достоинство, правото на движење, правото на сопственост, правото на наследство, правото на образование, правото на работа, правото на заштита при работа, правото на социјално осигурување и здравствена заштита и други.

1. Слобода на говор

Младите можат да го изразат своето право на говор на која било тема. Тие можат да ги изразат своите мисли, чувства или ставови на секое соодветно место преку различни средства и канали на комуникација, и тоа: говор, текст, цртежи, симболи, фотографии, музика, филм и други форми. Злоупотребата на слободата на говор за ширење верска, национална, расна или друга омраза во Република Македонија претставува кривично дело.

Член 16 од Уставот на Република Македонија

• Се гарантираат слободата на уверувањето, совеста, мислата и јавното изразување.

• Се гарантираат слободата на говорот, јавниот настап, јавното информирање и слободното основање институции за јавно информирање.

• Се гарантираат слободниот пристап до информациите, слободата на примање и пренесување информации.

• Се гарантира правото на одговор во средствата за јавно информирање.

• Се гарантира правото на исправка во средствата за јавно информирање.

• Се гарантира правото за заштита на изворот на информацијата во средствата за јавно информирање.

• Цензурата е забранета.

Нашиот Устав ги заштитува и медиумите истовремено овозможувајќи слободно формирање институции и медиуми за јавно информирање. Терминот медиум ги опфаќа сите форми на јавно информирање, како што се: весници, списанија, книги, радио, телевизија, интернет, филм.

2. Слободен пристап до информации од јавен карактер

Правото на слободен пристап до информациите од јавен карактер е едно од основните човекови права во


23

модерните демократии, а кај нас е гарантирано со Уставот и со Законот за слободен пристап до информации од јавен карактер.

Информација од јавен карактер е секоја информација што ја создал или ја поседува државен орган, органите на општините, јавните институции и установи, јавните претпријатија или друго физичко или правно лице што врши јавни овластувања. Секој има право да побара и да добие информација од јавен карактер, без разлика на пол, раса, вера, политичко или друго убедување. Право на пристап имаат и правните лица.

Постапка за добивање информација од јавен карактер во Република Македонија

ГраѓаниФирмиНВО-и




Орган на државата или општинитеЈавна установа

Вршители на јавни овластувања

Комисија за заштита на правото наслободен пристап до информации

од јавен карактер

Барање (писмено, усно иливо електронски запиз)

Не е добиен одговорво рок од 30 дена или барањето е одбиено

Жалба во рок од 15 дена

Решението во рок од 15 дена

Доколку не се задоволнисо одлуката на Комисијата

Добиенаинформација



24

3. Јавно собирање (демонстрација и протест)

Своето незадоволство младите можат да го изразат преку јавно протестирање, индивидуално или групно писмено обраќање до органите на власта, со обраќање преку медиумите, преку организирани јавни дебати, со непочитување на донесените одлуки и на други начини.

Под јавен собир се подразбира собирање на повеќе од 20 луѓе на отворен или затворен простор, заради остварување забавни, културни, хуманитарни, верски, спортски или слични интереси на младите, на коешто се изразува јавно мислење или протест.

• Собирот треба да се одвива мирно и да не се нарушат јавниот ред и безбедноста на граѓаните.

• Не треба да се ограничува слободата на движење на граѓаните кои што не учествуваат во јавниот собир.

• Не треба да се блокира пристапот на возилата на Брза помош до болниците и не смее да се нарушува мирот на болните.

• Собирот не смее да се одвива во близина на училишта и градинки во време кога учениците престојуваат во нив.

4. Право на избор и слобода на здружување

Плурализмот значи разновидност, повеќебројност, конкурентност и слободно изразување идеи и мисли. Во контекст на плурализмот, младите имаат право на слободно здружување по сопствен избор, во неформални или формални групи, организации, здруженија, асоцијации. Со помош на овие облици, младите меѓусебно се поврзуваат во остварувањето на сопствените интереси. На таков начин нивното влијание станува посилно, а нивниот глас добива поширок простор.

Здруженија на граѓаниЗдруженијата на граѓани се невладини, непрофитни организации во кои младите се здружуваат заради остварување и заштита на економски, социјални, културни, научни, стручни, технички, хуманитарни, образовни, спортски и други права, интереси и уверувања. Здруженијата не смеат да остваруваат политички интереси со своите активности.

Политички партииПартиите се основен облик на политичко организирање и здружување во Република Македонија. Тие се дефинирани како организирани групи на граѓани што се залагаат за учество во власта. Политичка партија може да основаат најмалку 50 полнолетни граѓани на Република Македонија, со постојано живеалиште во Република Македонија. Младите, во рамките на партиите, се претставени преку посебни организациски единици или органи. Партиите се основна алатка за функционирање на демократијата и за гаранција на правото на слободен избор.

5. Петиции

Петицијата е демократска форма на искажување на јавно и групно мислење, преку писмено одобрување на определена идеја, цел или активност која е во интерес на младите и на граѓаните. Петициите може да


25

се реализираат на национално, локално или на ниво на институција или целна група. Петициите може да се однесуваат на правата на студентите, правата на средношколците, правата на група млади во одредена општина и слично. Преку петициите младите ја изразуваат својата моќ на здружување, масовност и јавно искажување на сопствените ставови.

Петицијата може да има промотивна цел да покаже определен став на младите, или, пак, доколку се спроведува низ институциите на системот, да ја обврзе државата на референдум или на собраниска расправа за нов закон или за измена на закон.

Покрај Уставот, вториот важен национален документ кој конкретно и стратешки ги определува младинските приоритети и интереси е Националната стратегија за млади на Република Македонија.

Потребата од ваква стратегија за млади државата ја увиде дури по 14 години од осамостојувањето и од донесувањето на првиот Устав на Република Македонија. По долг процес на јавни дискусии, работилници и форуми, Агенцијата за млади и спорт и младинските невладини организации изработија младинска стратегија, која беше усвоена од Владата на Република Македонија, а изгласана од Собранието на Република Македонија, на 14 декември 2005 година.

ПРЕАМБУЛА на Националната стратегија за млади на Република Македонија

Врз основа на:

• Темелните вредности на Уставот на Република Македонија;

• Универзалната Декларација за човековите права и фундаменталните слободи, Меѓународниот пакт за граѓански и политички права, Меѓународниот пакт за економски, социјални и културни права, Европската конвенција за заштита на човековите основни слободи и права, Европската социјална повелба, Европската културна конвенција, политиката на ООН, Европската Унија и Советот на Европа во доменот на младите, притоа нагласувајќи дека Република Македонија се стреми кон зацврстување на врските и интеграција со овие процеси и документите донесени на:

• Светската конференција на министрите за млади и Светскиот младински форум. во Португалија 1998, Европските конференции на министри за млади во 1990, 1995 и 1998 година и Европската конвенција за младинско информирање;

• Завршната декларација на Светската конференција на министрите за млади;

• при Системот на ООН и во согласност со Акционата програма за млади по 2000 година;

• Препораките на Европската конвенција за учество на младите во локалниот и во регионалниот живот;

• Белата книга за Европска младинска политика на Европската комисија;

• Европскиот младински пакт;


26

• Заклучоците од Лисабонскиот самит на Европската унија 2001 година; како и

• Декларацијата за заштита на правата на детето усвоена од страна на Собранието на Република Македонија на 27.10.2004 година, во која е зацртано: Со цел да се обезбеди максимална заштита на детето и надминување на сè поприсутните девијантни појави, Собранието смета дека е неопходно да се донесе национална стратегија за младите, а тргнувајќи од принципите на:

• солидарност и рамноправност,

• достоинство и еднакви односи кон и меѓу сите граѓани,

• градење на сопствениот лик врз основните права на слобода, правда и

• почитување на различноста,притоа признавајќи дека:

• младите претставуваат посебна социјална категорија која е основа за идниот развиток на општеството;

• младинската стратегија е непобитно врзана за човечката димензија на европските интеграции и претставува основа за градење на концептот на активен европски граѓанин, не потценувајќи ја свеста на младите како актери на еден мирољубив, праведен и еднаков свет;

• индивидуата има централно место во сите општествени процеси и институции;имајќи ги предвид:

• процентот на младите во вкупната популација на Република Македонија;

• основната политика, бројот и значењето на едукативните институции и државните универзитети;

• бројот на младите лица во државните органи и единиците на локалната самоуправа и претставничките тела на локално и на национално ниво;

• постоењето, функционирањето и доменот на дејствување на државните органи за младински прашања;

• асоцијативниот живот на младите, нивната желба за здружување, желба да се учествува во активностите на младинските здруженија без оглед на тоа дали се нивни членови или не; бројот, структурата и функционирањето на младинските здруженија на локално и на национално ниво; континуитетот на нивното работење;

• заинтересираноста и односот на јавноста кон постоењето и работата на младинските здруженија;


27

• вклученоста на владиниот и на невладиниот сектор во меѓународните младински иницијативи,

притоа поздравувајќи ја пресудната улога на младите и на младинските здруженија на граѓани во креирањето на оваа стратегија,

Владата на Република Македонија, ја усвојува

НАЦИОНАЛНАТА СТРАТЕГИЈА ЗА МЛАДИ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Младите луѓе се способни да преземаат одговорност за сопствениот живот и да решаваат за сите прашања кои ги засегаат на сите нивоа. Развојот и зацврстувањето на цивилното општество, волонтерските и општествените здруженија се неопходен чекор во промоцијата на одговорно граѓанство и гаранција за демократијата. На оваа способност треба да и се дозволи вистинската изразна форма, во која младинските здруженија, како и активностите што ги преземаат ја имаат централната улога.

Националната стратегија за млади на Република Македонија ги определува стратешките определби кои државата и општеството треба да ги реализираат заедно со младите, во следниве области: образование, младинско самовработување, квалитет на живеење, осамостојување на младите – домување, здравство и превенција, партиципација на младите, младинско информирање, култура и локална младинска работа.

Иако прецизно изработена и според компаративни анализи на странските позитивни искуства, сепак, Стратегијата не го доби својот соодветен третман од државата и од Агенцијата за млади и спорт. Сè уште не постојат акциски планови за нејзина имплементација. Според европските препораки за периодот 2007-2009 година, Агенцијата за млади и спорт, со цел имплементација на Стратегијата, требаше да подготви три важни документи: Национален акционен план за имплементација на стратегијата, Акциски план за младинско вработување и Акциски план за развој на локални младински стратегии. Исто така, предвидено е донесување Закон за асоцијативен живот на младите. За ваквите активности, документи и акциски планови сè уште не е преземена иницијатива, па младинските активности во Република Македонија сè уште се сметаат како индивидуални или акции на групи млади и не се дел од имлементацијата на Националната стратегија за млади.

Дополнителен и уште посериозен товар за младинскиот активизам и за остварувањето на правата на младите во Република Македонија е системскиот пропуст кој сè уште се дозволува во студентско организирање. Имено, студентското организирање е последниот сектор на нашето општество каде не постои плурализам и каде студентските сојузи се единствена призната форма на студентско организирање. Акциите на останатите младински и студентски организации сè уште не се третирани подеднакво од државата со што се создаваат услови за кршење на одредбите од Уставот на Република Македонија.

студентското организирање е последниот сектор на нашето општество каде не постои плурализам


28


31

2.1 Потребата од неформално образование и неговото значење за отвореното општествоНеформалното образование не претставува некаква иновација на модерното општество. Многу порано, пред да се формираат формални образовни институции, луѓето го осознаваа светот преку директно набљудување на природата и преку дебата и неформален разговор утврдуваа и пренесуваа одредени знаења.

Со зголемувањето на фондот на знаењата на човештвото и напредокот на општеството преку создавање институции за таа намена и нивно структуирање во формални образовни системи постепено се формализира и процесот на учење. Сепак, во одреден степен на динамичниот општествен развој се истакнува потребата за реформи во образовните системи. Веќе не беше доволно образованието да ги следи општествените промени, туку тоа требаше да биде двигател на општествениот напредок.

Така во 60-тите и во 70-тите години на 20-тиот век, за време на таканаречената светска образовна криза се увидоа сериозни проблеми во образовните системи и се појавија размислувања околу концептите на општество базирано на знаење и учење низ целиот живот. Проблемите со образованието не можеа да се решат доволно во рамките на нефлексибилните формални системи. Така, паралелно со овие концепти се појавува и идејата за неформално образование. Зад новиот начин на размислување во однос на образованието застануваат Организацијата на обединетите нации, Светската банка, а понатаму и ЕУ, Советот на Европа и ред други. Сè поголемо и поголемо внимание се посветува на промоција, развој и вреднување на неформалното образование. Така, неформални образовни програми се јавуваат во најразвиените земји како надополнување на силните образовни системи, но и во оние најмалку развиените каде неформалните образовни програми ги заменуваа формалните за чиј развој не постоеја основните предуслови.

Оттука може да заклучиме дека неформалното образование е особено широк поим. Програмите за описменување на возрасните присутни во Буркина Фасо, курсот за шиење во одреден работнички универзитет, Програмата за образование за човекови права организирана од Хелсиншкиот комитет, обуката за менаџмент која ја организира одреден центар за обуки за развој на човекови ресурси во САД, може да се поврзат со неформално образование. Во која мера и да поседуваат заеднички карактеристики, тие значително се разликуваат.

Во ова издание, пред сè, се фокусираме на неформалните програми за образование кои се најчесто организирани и се нудат од младински организации или, пак, се специјално наменети за млади. Тука ги препознаваме различните видови на неформални програми, обуки, тренинзи, младинска работа, младински активизам итн. Сметаме дека познавањето на неформалното образование, принципите од

2.1 Потребата од неформално образование и неговото значење за отвореното општество

32

кои се раководи, неговите карактеристики, како и практичните совети за негова имплементација се од есенцијално значење за градење и развој на отворено и демократско општество.

КАКО НЕФОРМАЛНОТО ОБРАЗОВАНИЕ СЕ ПОВРЗУВА СО КОНЦЕПТОТ НА ОТВОРЕНО ОПШТЕСТВО?

Неформалното образование, несомнено, претставува незаменлива вредност на отвореното општество. „Ексклузивното“ право да нудат разни типови на образование кое традиционално им припаѓаше на формалните образовни институции се проширува на поширок круг на општествени фактори, како, на пример, невладини организации и здруженија на граѓани, работнички универзитети, иниститути, центри за обука и сл. Тоа значи дека разни општествени групи со заеднички интереси, меѓу кои, секако, и младите луѓе, можат да се организираат и да учествуваат во форма на учење преку која промовираат и унапредуваат знаење, но и општествени вредности.

Неформалното образование го надмина разгледувањето на образовниот процес низ призмата на системот и во централен фокус ја стави индивидуата со сите свои социо-економски и културни особености. Индивидуата доби простор да биде креатор и активно да учествува во самиот процес на учење, како и да учи преку дејствување. Се проширува спектарот на различни околини, стратегии и начини на учење. Веќе самиот процес е важен подеднакво колку што е важна и содржината која треба да се научи. Учењето стана централен поим во процесот на образование, а образованието за, се замени со учење со. Тоа значеше дека процесот на образование веќе не се сведува на презентирање информации кои учесниците треба да ги меморираат. Наспроти тоа, ваквиот пристап е заменет со размена на информации меѓу самите учесници, со што тие можат директно да влијаат врз процесот. Ваквиот концепт на неформалното образование, несомнено, е поттикнат од критички пристап кон процесот на стекнување знаење. Процесот на учење отиде многу подалеку од примање нови информации, што, несомено, отвора простор за развој на нови идеи и можност за напредок. На тој начин младите од корисници во образованиот процес, прераснаа во млади кои го помагаат развојот на самиот процес. Така младите станаа врснички едукатори, обезбедувачи на услуги, имплементатори на проекти поврзани со образованието итн. при што директно придонесуваа за своите заедници. Притоа, возрасните го изгубија ексклузивното право да бидат учители.

Понатаму, индивидуалниот пристап и индивидуалната слобода која ја овозможува придонесоа неформалното образование да опфати различни социјални групи. Проблемот со неучење веќе не беше вина само на ученикот, туку недостаток на образовниот систем како целина. Неформалното образование имаше за цел максимално да го искористи потенцијалот на индивидуата. Затоа понуди различни пристапи кои се приспособуваат на индивидуалните потреби. На овој начин тоа ги зголеми можностите за вклученост во образованието и притоа промовираше правичност, еднаквост и почит кон личноста. Дополнително неформалното образовение овозможи соработка меѓу различни општествени фактори. Тоа е извонреден начин младите да се поврзат со јавниот, невладиниот и со приватниот сектор, но и да се воспостави соработка меѓу овие сектори со цел да се унапреди процесот на учење кај младите. Неформалното образование, покрај учење во заедницата, подразбира и поврзување на младите преку националните граници и можности за учење на далечина. Ваквото неограничување не само што овозможи да се учи во глобален контекст, туку и да се развијат разбирање и толеранција за различноста.Само ваков тип на образование може да ги оспособи младите да се изградат во свесни граѓани кои се поврзуваат со својата заедница и активно учествуваат во општествените случувања, притоа изградувајќи се во носители на демократските процеси во едно отворено општество.

Индивидуата доби простор да биде креатор и активно да учествува во самиот процес на учење

возрасните го изгубија ексклузивното право да бидат учители

2.1 Потребата од неформално образование и неговото значење за отвореното општество

33

2.2 Поим за неформално образование Кога се зборува за образование, речиси без исклучок се концентрираме на процесите кои се одвиваат во училиштата и на универзитетите. Сепак, значителен дел од процесот на стекнување знаења се одвива и надвор од училницата, односно надвор од формалниот образовен систем. Програмите за образование за возрасни, посетата на извиднички програми и кампови, предавањата за заштита од ХИВ и сексуално преносливи болести организирани од невладина организација, курс по дебата, патувања и посети на културно-историски споменици, читањето списанија и книги, пребарувањето на интернет, па дури и секојдневната интеракција со семејството и со пријателите претставуваат видови на учење кои една индивидуа ги практикува во различен контекст во текот на целиот живот.

УНЕСКО под поимот образование ја подразбира секоја намерна и систематска активност која е дизајнирана да ги исполни потребите за учење, притоа вклучувајќи го тоа што во некои земји е именувано како културна активност или обука.

ШТО СÈ СПАЃА ПОД ПОИМОТ ОБРАЗОВАНИЕ И КАКО СЕ КЛАСИФИЦИРАНИ РАЗЛИЧНИТЕ ВИДОВИ НА УЧЕЊЕ?

Формално образование Процес кој се одвива во институционализиран, хронолошки подреден и хиеархиски структуиран образовен систем кој води кон стекнување одредена титула и диплома. Ова би значело дека истото е организирано во институции кои може да бидат државни или приватни, создадени и специјализирани за таа намена. Тука спаѓаат институциите од примарно, секундарно и терцијарно ниво, т.е. основните и средните училишта и факултетите. Ваквиот тип на образование е регулиран со повеќе закони и подзаконски акти и го сочинува образовниот систем на една држава. Наставните содржини во рамки на овие институции се изведуваат по прецизно утврдени наставни планови и програми од страна на наставници и професори кои поседуваат соодветно образование и стручна подготовка. На крајот на образовниот процес во овие институции секое лице кое успешно го завршува се здобива со официјален документ (свидетелство, сертификат, диплома). Ваквиот документ ги потврдува стекнатите знаења и квалификации кои ги стекнало одредено лице и тие му овозможуваат одредени права. Во голем број на земји примарното, па дури и секундарното образование се задолжителни за граѓаните.

Неформално образованиеНеформално образование е секоја организирана систематска, образовна активност која се изведува надвор од рамките на формалниот систем, која обезбедува избрани типови на учење на различни општествени групи - како млади, така и возрасни.

Додека формалното образование се одвива исклучиво во специјализирани образовни институции,

2.2 Поим за неформално образование

34

неформалното образование е организиран образовен процес кој може да постои во рамки на ваквите институции, но и надвор, независно од нив. Ова структуирано образование, кое се спроведува во одреден период, може да вклучува општествени програми, програми за образование на возрасни или волонтерски програми кои не се примарно создадени за да обезбедуваат образование, но тоа го прават како дел од нивниот поширок спектар на активности и функција. Тоа не е регулирано со посебни законски прописи, не нуди можност за здобивање со официјален документ за неговото завршување (дури и во случите кога се издава документ за завршен курс или обука, тоа не е гаранција за негово вреднување).

Информално образованиеНеорганизирано и несистематизирано, но стекнување знаење. Тоа подразбира различни, главно, индивидуални активности кои најчесто се самоиницирани од страна на личноста која учи или спонтано стекнува искуства и знаења. Значи, лишено е од секаква организација и се поврзува со секојдневието и со работната активност на индивидуата. Имено, ние стекнуваме знаења преку секојдневната интеракција со нашите пријатели, учиме преку посета на настани од културата, добиваме информации преку следење на средствата за масовно информирање и масовна комуникација итн. Иако за ваквото образование не се добива никаква потврда ниту признание, придобивките со кои се здобиваме се од незаменливо значење во оваа ера на масовен проток на информации.

КАРАКТЕРИСТИКИ НА НЕФОРМАЛНОТО ОБРАЗОВАНИЕ

Неформалното образование најчесто се дефинира во однос на формалното, т.е. како организирана активност за учење која се одвива надвор од формалниот систем. Но земајќи го предвид широкиот спектар на области кои ги опфаќа, воопшто не е едноставно да се определи.

Што го карактеризира неформалното образование?

И покрај тоа што се одвива надвор од формалниот систем, неформалното образование е организирана и планирана активност која има одредена цел. Тоа што, можеби, не е спроведена од формална образовна институција туку, на пр., од некоја невладина организација и слободата да се одвива некаде во природа наместо во училница не значи дека процесот на неформално образование се случува спонтано. Ова уште помалку значи дека учењето нема однапред дефинирани цели. Под овие цели може да спаѓаат развој на специфични знаења и вештини, градење ставови и вредности, личен и професионален развој, развој на активизам и општествена партиципација и многу други.

Во активности на неформално образование се учествува на волонтерска основа. За разлика од облигаторниот карактер на формалното образование, тие што учествувааат во активности на неформално образование тоа го прават по сопствена желба, во согласност со своите интереси и афинитети. Учесниците имаат слобода да изберат на кој начин и во која мера се вклучуваат во процесот на учење.

Неформалното образование е процес кој се базира на еднаквост и на вклученост. Во овој тип на учење односот меѓу едукаторот и учесниците не е хиреархиски поставен. Учесниците имаат можност да влијаат на тоа како ќе се одвива самиот процес на учење и истиот има за цел да ги задоволи нивните барања и потреби. Учењето се одвива во, со и од групата. Едукаторот не е единствен извор на знаење. Знаењето треба да произлезе од самите ученици и нивното активно учество е неопходно за непреченото одвивање и за успехот на учењето. Едукаторот најчесто е само фасилитатор на овој процес, оттука и одговорноста за


35

резултатите е поделена.

Неформалното образование се спроведува од страна на квалификувани, обучени и компетентни едукатори во релевантната област. Фактот дека во неформалното образование едукаторот не е централна фигура во процесот кој се базира на еднаквост и, честопати, е во форма на врсничка едукација, воопшто не значи дека секој може да биде носител на овој процес и дека истиот не се одвива по утврдени планови и програми. Тоа што е карактеристично е дека тие се дизајнираат во согласност со индивидуалните и со општествените потреби и дека се спроведуваат на начин својствен за овој тип на образование. Неформалното образование се базира на интерактивни методи, како на пр., учење преку правење, разни игри и симулации, групна работа итн. За спроведување на ваков тип на методи, секако, се потребни специфични знаења и вештини.

Неформалното образование е насочено кон стекнување практични вештини. Нема формални тестови со кои се докажуваат стекнатите знаења. Неговата успешност се согледува во можноста стекнатите знаења и способности да се применат во секојдневниот живот. Истото може или не мора да биде поврзано со сертификација.

Понекогаш програмите за неформално образование се единствени по својата содржина, односно учат на вредности, знаења и вештини кои се специфични за неформалното образование, но често се работи за области кои се среќаваат и во формалниот образовен систем со тоа што се разликуваат во начинот на кој се пристапува на содржината и во начинот на учење. Меѓу формалното и неформалното образование постојат голем број разлики, но тие во никој случај не смее да се перцепираат како спротивставени категории. Напротив, постојано треба да се надополнуваат. Дотолку повеќе, со промените кои се воведуваа во формалниот образовен систем и неговата демократизација и модернизација, од една страна, и сè позачестените тенденции за воведување правила и стандарди во неформалните образовни практики, од друга страна, доведуваат до нивно засилено доближување.

ЕВРОПСКИ ПОЛИТИКИ ЗА РАЗВОЈ И ВАЛОРИЗАЦИЈА НА НЕФОРМАЛНОТО ОБРАЗОВАНИЕ

Веќе одамна програмите за развој на образованието не се исклучиво фокусирани на унапредувањето на формалните образовни системи. Последните неколку години во Европа на голема врата се промовираат концептите на учење низ целиот живот (Lifelong learning) и учење во различни животни контексти (Lifewide learning). Неформалното образованиe е значаен сегмент од нив и оттука на неговиот развој, како и на изнаоѓањето начини за негово вреднување и признавање се посветува огромно внимание.

Како важен сегмент на доживотно учење се и клучните компетенции со кои очекуваме луѓето да се стекнат во текот на животот. Така, со заклучоците од Лисабон, од 2000 година, се бара утврдување Европска рамка на основните вештини. Ова се вештини со кои би требало да се стекнат граѓаните на Европа за да имаат успешен живот во општетството кое се базира на знаење. Целта на утврдување на овие вештини е да поттикнат и да ги олеснат националните реформи во образовните системи. Оттука се развија осум клучни компетенции за чие достигнување се преминува на градење сеопфатна инфраструктура и кохерентна стратегија која ги вклучува социјалните партнери и другите придонесувачи во образовниот процес. Значајно е што меѓу клучните компетенции, покрај основните знаења, како: комуникацијата на мајчин и странски јазици, математичката писменост, наука и технологија и дигиталната компетенција, т.е.

во Европа на голема врата се промовираат концептите на учење низ целиот живот (Life-long learning) и учење во различни животни контексти (Lifewide learning)


36

користењето информациски и комуникациски технологии, се најдоа и следните социјални вештини:

• учење како се учи – управување со сопственото учење;

• меѓучовечка, интрекултурна и социјална компетенција – облици на однесување кои и помагаат на индивидуата конструктивно и придонесувачко учество во општетсвото;

• иницијативност и иновативност – способност на поединците идеите да ги претворат во активност на креативен начин и конструктивно планирање;

• граѓански компетенции – способност на поедниците за целосна партиципација во граѓанскиот живот која се темели на познавање на општествените и на политичките концепти и структури, т.е. насоченост кон граѓанска партиципација.

Ваквата посветеност на предизвиците кои треба да ги задоволи системот отвори можност, но и потреба за вклучување на повеќе фактори во образованието. Така денес даватели на услуги, покрај училиштата и универзитетите, се и: специјализирани образовани институции за образование на возрасните, образовните центри во рамки на големите компании, невладини организации, приватни институции итн.

Советот на Европа верува дека неформалното образование ги збогатува традиционалните модели на образование и дека интеграцијата на младите луѓе во професионалниот живот ќе биде изградена токму врз вештините и квалификациите кои тие ги стекнуваат преку неформално образование. Во 2001 година, Советот на Европа донесе препорака за неформално образование, во која признава дека формалните образовни системи самостојно не се способни да одговорат на брзите и постојани технолошки, социјални и економски промени и, оттука, тие треба да бидат засилени со неформални образовни практики. Европската унија подеднакво го вреднува неформалното образование и вложува во неговиот развој. Европскиот совет во 2000 година ја лансира Лисабонската стратегија, која има за цел да ја направи Унијата најкомпетитивна динамична економија базирана на знаење во светот, способан за одржлив економски развој со повеќе и подобри работни места и поголема социјална кохезија. Поаѓајќи од овој документ, Советот на министри изработува извештај за Европскиот совет во кој ги поставува конкретните идни цели на образовните системи во рамки на ЕУ. Овој извештај, покрај образовниот систем, го опфаќа и системот за обуки, сметајќи дека поимот образование не е ограничен на образованието во традиционална смисла и истовремено го потенцира принципот дека значајна улога на образованието е да ги промовира хуманистичките вредности кои ги делат европските општества. Во овој документ неформалното образовние добива голема улога во остварувањето на целите на образовните системи, пред сè, во смисла на градење отворени системи достапни за сите, промоција на активно граѓанство, како и унапредување на можностите за вработување преку обезбедување нови компетенции и вештини потребни за општеството базирано на знаење.

Советот на ЕУ донесе посебен документ за вреднување на неформалното образование наменето за млади во својата Резолуција за признавање на вредноста на неформално и информално учење во рамки на Европските политики за млади. Таа истакнува дека достигнувањата на младите на полето на младинска работа и младински организации, неформалното и формалното учење заслужуваат поголемо признавање и треба да бидат земени предвид како од работодавците и од формалниот образовен систем, така и од граѓанското општество воопшто и го признава нивниот придонес како кон индивудуалниот, така и кон општествениот развој.


37

Но, активностите на европските институции не се сведуваа само на донесување значајни документи. На европско, но и на национално ниво се инвестираат огромни финансиски средства во програми кои директно го помагаат процесот на неформално образование кај младите.

Така, на европско ниво ги имаме програмите „Доживотно учење“, програмата „Млади во акција“, кои, меѓу другото, отвораат можности за инволвирање во голем број програми во рамки на неформалното образование, притоа овозможувајќи висок степен на мобилност. Политиката за доживотно учење на ЕУ предвидува и конкретни механизми за проценка и за вреднување на образованието и обуката надвор од формалниот систем. На ниво на ЕУ се создава Европска рамка на квалификации чија цел е да овозможи национални квалификации разбирливи низ ЕУ, промовирајќи мобилност на ученици, студенти и работници и олеснување на процесот на доживотно учење. Земјите-членки на ЕУ развиваат сопствени национални квалификациски рамки во кои значајно место се дава и на развој на системи кои ќе доведат да валидност на неформалното и на информалното учење.

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И РАЗВОЈОТ НА НЕФОРМАЛНО ОБРАЗОВАНИЕ

Додека на светско и на европско ниво се преземаат значителни напори за унапредување и валоризација на неформалното образование воопшто, а особено кај младите, во Република Македонија, за жал, ситуацијата не е на завидно ниво. Покрај постоењето на голем број организаци надвор од формалниот систем кои нудат различни типови неформално образование, поголем напредок на ова поле сè уште не се забележува. При оценувањето на положбата на неформалното образовение во РМ нема на појдеме од оценување на понудата и квалитетот на неформалните образовни програми за млади кои се присутни во нашата земја. Моменталната присутност и резултатите на индивидуалните програми не може да ни помогнат да ја согледаме вистинската состојба на ова поле бидејќи состојбите со неформалното образование и неговиот развој може да ги оцениме како успешни само доколку постои јасно утврдена рамка за развој поддржана од државата која може да обезбеди одржлив развој во ова поле.

Оттука, во текстот ќе разгледаме неколку документи кои би можеле да ни ја доближат генералната слика за тоа колку ваквото образование е присутно во официјалните документи на владините институции, на кој начин е застапено, и, конечно, каква е реалната слика, односно колку сето тоа што е предвидено реално се спроведува.

НАЦИОНАЛНА СТРАТЕГИЈА ЗА МЛАДИ НА РМ

Еден од документите од кои можеме да ја почнеме анализата е Националната стратегија за млади на РМ за чија имплементација треба да се грижи Агенцијата за млади и спорт на РМ. Истата се повикува на: Заклучоците на Лисабонскиот самит на ЕУ од 2001 година, Националната програма за развој на образованието во РМ 2005-2015 година, Стретегијата за европски интеграции и Националната стратегија


38

за развој на информатичко општество. Долгорочна цел на оваа стратегија во поглед на образованието е постигнување социјален развој и социјална интеграција на младите преку квалитетно формално и неформално образование. Промоцијата на неформалното образование во училиштата се вбројува како една од придружните цели.

Понатаму за постигнување на овие цели во документот се предвидува и отворање на училиштата за граѓанските програми на здруженијата на граѓани, воведување волонтерска работа како дел од редовната настава во училиштата, воведување програми за интеркултурална едукација на учениците и на студентите. Тоа што е уште една клучна цел на Стратегијата е инволвирањето на учениците и на студентите во процесот на донесување одлуки и зголемување на соработката со овие цели. Можеме да ги напоменеме: вклучувањето на средношколските и на студентските здруженија во креирањето на ученичките и на студентските здружанија на граѓани.

Што се однесува до неформалното образование, Стратегијата има за цел негова контиунирана поддршка и примена како комплементарно на формалното, и оттука предвидува: континуирана обука на млади лидери, воведување постојан универзитетски курс за младинска работа, признавање стекнати вештини и искуства во неформално образование како дополнителни и официјални квалификации при барањето работа, сертификација на неформалното образование, јавна промоција и информирање на младите за видовите програми и за можностите кои ги нуди неформалното образование особено на локално ниво, програма за финансирање проекти на младинските здруженија на граѓани од областа на неформално образование и, конечно, поттикнување и соработка меѓу училиштата и младинските здруженија на граѓани со цел подобрување на квалитетот на вон-наставните програми и вонучилишни активности.

ЗАКОН ЗА ВОЛОНТЕРСТВО

Како една од позитивните промени во легислативата можеме да го земеме и Законот за волонтерство, донесен во 2007 година. Иако директно не се фокусира на признавање и развој на неформалното образование, сепак, внесува одредни промени кои се поволни и кои индиректно влијаат на него.

Законот го дефинира поимот волонтерство, го вреднува волонтерството и му дава поголемо значење за општествениот живот. Според овој знакон, волонтер е лице кои дава услуги, вештини и знаења во корист на други лица, организации и други институции, на доброволна основа и без финансиска или друга лична добивка. Притоа, Законот посочува дека волонтер може да биде и малолетно лице со писмена согласност од неговите родители или старатели. За својот ангажман волонтерот добива волонтерска книшка, која е јавна исправа и содржи податоци за видот и за времетраењето на волонтерската работа и видот на обуката за која волонтерот се оспособил за времетраењето на волонтирањето. Со тоа се обезбедува можност за младата личност да се стекнува со знаења и вештини при волонтерската работа, како и основа за вредување на истите.

ЗАКОНОТ ЗА ОБРАЗОВАНИЕ НА ВОЗРАСНИ

Уште еден значаен документ за валоризација на неформалното образовение е Законот за образование на возрасни . Иако овој документ се однесува на специфичен тип образование и не го опфаќа нефомалното


39

образовение за млади, сепак, тој е значаен за валоризацијата на неформалното образование воопшто бидејќи го дефинира поимот на неформално образование.

Законот, покрај формалното образовение, го истакнува и неформалното образование како еден од видовите на учење на возрасните. Според Законот, формалното образование на возрасните е институционализирано образование кое се спроведува во државни и во приватни установи и институции како редовно и вонредно образование според соодветни наставни планови и програми.

Неформално образование на возрасните означува организирани процеси на учење насочени за оспособување на возрасните за работа, за различни социјални активности или личен развој.Законот го проширува спектарот на индивидуи кои можат да нудат образование на ворасни надвор од формалните образовни институции. Така образовниот процес може го вршат: јавните и приватните установи за образование на возрасните, институциите за образование на возрасните, центрите за усовршување, работодавачите и социјалните партнери, здруженијата на граѓани или индивидуалните обучувачи кои ги исполнуваат условите пропишани со овој закон.

Позитивно за Законот е и тоа што под посебните програми за образовение, покрај основните знаења и професионалните вештини, наведува и програми за развој на т.н. меки вештини, како на пр.: креативно изразување и учество во културни и уметнички настани, зачувување и заштита на околината, посебни социјални вештини, активно граѓанство итн.

Дополнително Законот воведува систем на јавно признавање на програмите за образование на возрасните и нивна сертификација. Законот предвидува формирање Центар за образование за возрасни кој: го поддржува социјалното партнерство на сите нивоа и учествува во фазите во планирањето, развојот и реализацијата на образованието на возрасните, врши верификација на програми за образование на возрасните, дава мислење за исполнетоста на условите на установите и институциите кои бараат верификација за реализирање на јавно признатите програми за образование на возрасните, предлага решенија за подобрување на врските меѓу формалното и неформалното образование итн. Овој центар сè уште не е формиран.

Сите горенаведени промени кои ги предвидува Законот треба да бидат приспособени и на неформалното образование за млади, односно треба да постои регулатива која ќе се занимава со развојот на неформалното образование воопшто, вклучувајќи го и неформаното образование за млади.


40

ФОРМИРАЊЕ НАЦИОНАЛНА АГЕНЦИЈА ЗА ЕВРОПСКИ ОБРАЗОВНИ ПРОГРАМИ И МОБИЛНОСТ

Во септември 2007 година, во РМ се донесе и Закон за формирање Национална агенција за европски образовни програми и мобилност. Причините за донесување на овој закон произлегуваат од потребата да се донесе правна рамка со која ќе се регулира користењето на средствата од европските образовни програми, како и основање посебно тело - Национална агенција за европски образовни програми и мобилност. Целта на донесување на овој закон е подобрување на едукацијата; развој на образованието; подигнување на квалитетот на образованието; подигнување на мобилноста кај сите вклучени во процесот на формално, информално и неформално образование; зголемување на меѓународната соработка во образованието и др.

Оваа агенција ќе биде одговорна за администрирање на програмите „Доживотно учење“ и „Млади во акција“. Спектарот на корисници на овие програми е многу широк, поаѓајки од индивидиуте (ученици, студенти, како и наставници, професори и истражувачи) образованите институции, претпријатија и други правни лица, асоцијации кои дејствуваат на поле на доживотното учење, НВО, фондации и др. Од ова може да заклучиме дека програмите се отворени за различни фактори вклучени во образованието што овозможува висок степен на плурализација на процесот и, се разбира, простор за развој на неформалното образование.

Официјалните документи во кои се споменува неформалното образование или, пак, кои индиректно придонесуваат за неговиот развој се исклучително малку, особено доколку разговараме за неформалното образование за млади. Дотолку повеќе загрижувачки е фактот дека дури и ваквата сиромашна позиција која ја добива неформалното образование на хартија е далеку од тоа што се случува во реалноста. Многу сегменти од Националната стратегија за млади останаа на ниво на промоција во јавноста, сè уште го чекаме Центарот за образование на возрасни итн.

Како заклучок може да констатираме дека моменално во Република Македонија не постои доволно развиена рамка ниту, пак, механизми за развој и вреднување на неформалното образование. Дури и оние сегменти поврзани со неформалното образоване кои се уредени во разните закони и документи, сè уште не се ефективно имплементирани во практиката. Неформалното образование кое е наменето за млади речиси воопшто не е застапено. Моментално младинските програми за неформално образование се спроведуваат од страна на младинските организации кои се најчесто поддржани од странски донатори. Не неоспорно е дека дел од овие организации оствариле и остваруваат завидни резултати, но прашање е само на време колку ваквите резултати се долгорочни и одржливи. Неформалното образование во моментот зависи од фондовите на ОН, Советот на Европа, Европската комисија, ОБСЕ, специфичните фондови на развиените земји за поддршка на земјите во развој, како: УСАИД, МАТРА итн., фондовите на странските амбасади, поддршката од разни фондации, како: Фондацијата Институт отворено општество, Фридрих Еберт, Конард Аденауер и др.

Најголемиот проблем е во тоа што поддршката од овие фондови е временски ограничена. Ова значи дека доколку не се изгради стратегија за развој на неформалното образование на државно ниво и доколку не се обезбеди механизам на поддршка од страна на државата, неформалното образование не само што нема да може да се развива квалитативно, туку може и да опадне квантитативно.

загрижувачки е фактот дека дури и ваквата сиромашна позиција која ја добива неформалното образование на хартија е далеку од тоа што се случува во реалноста


41

Понатаму, загрижувачки е тоа што не постои дури ниту механизам за вреднување на резултатите кои се постигнуваат на ова поле. Не е развиен систем на оценување на квалитетот на програмите кои се нудат, нуту, пак, се вреднуваат резултатите кои се постигнуваат преку овие програми. Тоа резултира со потполно невреднување на трудот на оние кои ги обезбедуват, како и со занемарување на стекнатите знаења и на постигнатите резултати на посетувачите на овие програми.

Конечно, во недостаток на соработка од страна на институциите на системот и останатите општествени фактори, невозможно е да се обезбеди одржливост на програмите за неформално образование ниту, пак, да се постигнат долгорочни резултати кои водат кон развој на образовниот систем и кон општествен напредок воопшто.


42

2.3 Фасилитирање и методологија во неформалното образованиеКако што претходно веќе беше кажано, неформалното образование, и покрај тоа што се одвива надвор од формалниот образовен систем, претставува организирана и планирана активност која има определена цел.

Постојат различни начини преку кои се организира и се планира работата на групата во која се спроведува неформалното образование. Една од најчесто употребуваните алатки при водењето на групата низ дискусија е фасилитирањето.

ШТО Е ФАСИЛИТИРАЊЕ?

Под поимот фасилитирање се подразбира способноста и техниката за раководење на состаноците на групата и на развојниот процес на групата. Оваа способност, односно техника е од особена важност за групите во кои се спроведува неформалното образование.

Зошто е потребно да имаме фасилитирање/фасилитатор во групите на неформално образование? Фасилитирањето на групата е корисно поради повеќе причини. Доколку во групата постои фасилитатор, тогаш постојат услови членовите на групата да работат подобро и побрзо во насока на остварување на заедничките цели на групата. Со помош на фасилитаторот енергијата се насочува конструктивно кон остварување на целите на групата, а не кон дискусии коишто оддалечуваат од таа насока. Кажано поинаку, фасилитаторот е лицето со чија помош, преку употреба на неговите вештини и техники, се овозможува работата на групите и клубовите да биде организирана и планирана со определена цел.

Понатаму, фасилитирањето е корисно бидејќи на тој начин се овозможува вклучување на повеќе членови од групата во дискусијата. Групите со млади луѓе најчесто се хетерогени групи, во кои членуваат индивидуи со различни профили. Задачата на фасилитаторот е да извлече што е можно повеќе идеи од присутните, да ги доближи ставовите на групата и да помогне групата да најде алтернативни начини на остварување на нивните цели. Со фасилитирањето се анимираат поголем број различни млади луѓе, што дава основа за развој на нови идеи, креативни решенија и, што е најважно, одговори кои реално го претставуваат мислењето на групата. Исто така, фасилитирањето значи и вклучување на посрамежливите и повлечените членови на групата во дискусијата, што е многу честа појава посебно во младинските клубови. Со оваа постапка се зацврстуваат кохерентноста на групата и легитимитетот на идеите и решенијата бидејќи се земени предвид мислењата и на индивидуите кои, доколку не би постоел фасилитатор, не би се вклучиле во дискусијата.На крај, може да се каже дека една од најголемите придобивки од фасилитирањето на групата е создавањето атмосфера на меѓусебно разбирање и почит меѓу членовите на тимот.

фасилитирањето значи и вклучување на посрамежливите и повлечените членови на групата во дискусијата

2.3 Фасилитирање и методологија во неформалното образование

43

КОЈ Е ФАСИЛИТАТОР?

Со цел најдобро да се објасни и да се разбере поимот фасилитатор и неговите одговорности, најкорисно е прво да се објасни кој не е фасилитатор. Причината за овој пристап при објаснувањето на поимот е тоа што постојат многу погрешни перцепции и сфаќања за поимот, задачите и улогата на фасилитаторот. Многу често, посебно кога станува збор за работа со млади, на фасилитаторот се гледа како на лице кое е тука да ги води работилниците или состаноците. Овој став претставува голема заблуда бидејќи улогата на фасилитаторот се сведува на водител на групата низ работилниците. Други чести прифатени невистини што постојат во врска со дефинирањето на обврските и одговорностите на фасилитаторот се следните:

• фасилитаторот треба да ги менува зборовите на учесниците во групата;

• фасилитаторот ги поправа членовите на групата доколку смета дека не се во право, ги оценува коментарите на учесниците и преферира идеи од определени учесници;

• фасилитаторот постои бидејќи треба да го реши проблемот на групата;

• фасилитаторот има право да ги менува агендата на состанокот и начинот на работа;

• фасилитаторот има право да манипулира со однесувањето на луѓето;

• фасилитаторот го има главниот збор за време на дискусиите;

• фасилитаторот зазема страна и брани определен став;

• фасилитаторот се обидува да ги има сите одговори.

Доколку фасилитирањето се одбере како форма на организација и водење на групата како планирана активност за остварување на нејзините цели, тогаш е сосема погрешно да се презема некоја од претходно наведените активности. Фасилитирањето претставува посебна вештина и знаење за раководење на состаноците на групите и развој на групата кон остварување на нејзините цели. Фасилитаторот како личност која го спроведува процесот на фасилитација во групата има најразлични одговорности и задачи. Генерално кажано, главната улога на фасилитаторот е да им помага на членовите на групата да комуницираат меѓусебно и да работат заедно во насока на остварување на заедничките цели на групата. За успешно да ја остварува оваа улога, фасилитаторот мора да се грижи и успешно да остварува многу задачи за време на работата на фасилитираната група. Дел од тие задачи се следниве:

• да помага при дизајнирањето на работилниците,

• да го извлече целосниот потенцијал за работа во групата,

• да поседува способности, алатки и техники кои овозможуваат работата да се заврши брзо и ефективно,

• да помага при разрешување на конфликтите,


44

• да ги вклучува сите во работата на групата,

• да ја организира работата на групата,

• да ја насочува групата кон остварување на целите,

• да нуди структура за работата на групата.

Секој фасилитатор треба да ги поседува и да ги развива следниве карактеристики:

• Отвореност – кон нови идеи, предлози, коментари, ставови, начини и техники на работа...

• Чесност и фер пристап – фасилитаторот треба на еднаков начин да им пристапува на сите членови на групата, без разлика на нивната возраст, пол, раса, религија, етничка припадност, култура и сл. Фасилитаторот треба да обезбеди атмосфера во која секој од групата ќе има еднакви можности за учество.

• Доследност – почитувањето на правилата за работа, дефинирани на почетокот од секоја работилница/состанок, е една од главните карактеристики на фасилитаторот. Тој не смее да си дозволи да презема активности што претходно биле оценети како недозволиви или непожелни (пример, доколку правилата на групата не дозволуваат доцнење, зборување на мобилен телефон, потсмев и иронија, тогаш фасилитаторот во никој случај не смее да ги прекрши овие правила).

• Фокусираност – како што веќе беше кажано, фасилитаторот треба да обезбеди фокусираност на членовите на работата, мотивација и учество во активностите.

• Активно слушање – фасилитаторот мора да биде активен слушател.

• Достапност – за прашања, барања и информации од страна на членовите на групата.

• Ентузијазам – ова е најдобар начин за мотивирање на членовите за учество во работата. Исто така, ентузијазмот кај фасилитаторот се интерпретира и како желба за понатамошно надградување на неговите способности и вештини за работа, што, од друга страна, значи поквалитетен и обучен фасилитатор.


45

Како да станам фасилитатор?

1. Дали имаш желба да ги слушаш другите без да ги осудуваш или предвреме да донесуваш заклучоци за тоа што треба да прават?

2. Дали ги почитуваш мислењата на другите доколку не се согласуваш со нив?

3. Дали можеш да ја надминеш потребата да имаш целосна контрола при конверзација или во други ситуации?

4. Дали си способен да се соочуваш со конфликти?

5. Дали ти прeтставува задоволство да зборуваш во јавност?

6. Дали си способен да се насмееш на себеси?

7. Дали можеш да работиш под притисок?

8. Сметаш ли дека тимскиот пристап е подобар од индивидуалните напори?

9. Дали можеш да го прифатиш мислењето на другите луѓе за тебе?

Доколу одговори “да” на поголемиот дел од овие прашања, тогаш можеш многу лесно да се снајдеш во улогата на фасилитатор. Во случај да имаш негативни одговори на поголемиот дел од прашањата, нема простор за разочарување. Сепак, фасилитирањето е вештина која се стекнува со искуство и со постојано учење и со надградба на личните способности.

ФАСИЛИТИРАЊЕТО КАКО ПРОЦЕС

Фасилитирањето како процес се состои од неколку фази, коишто се карактеризираат со различни активности и обврски за фасилитаторот. Обврските на фасилитаторот се поделени во три фази: пред состанокот, за време на состанокот и по состанокот. Така, пред состанокот фасилитаторот треба да ја направи потребната подготовка, вклучувајќи ја и агендата за работа. Задачата на фасилитаторот е особено важна и одговорна за време на состаноците, кога тој треба да го води состанокот од самиот почеток до крај. И на крај, по завршувањето на состанокот треба да спроведе вреднување и да ги имплементира резултатите во насока на подобрување на неговите лични вештини и техники, како и подобрување на квалитетот на работа во наредните средби.

Секој од овие три периоди се одликува со свои сопствени специфики, кои подетално ќе бидат објаснети во текстот што следува.


46

1. Подготовка на состаноците

Пред почетокот на секој состанок, првата обврска на фасилитаторот е да ги изврши потребните подготовки за состанокот. Притоа, под подготовка на состанокот се подразбира изборот на алатки и техники кои ќе се обезбедат за користење при средбата. Наједноставно кажано, подготовката на состанокот се состои во одговорот на следниве прашања:

• Зошто? – Зошто се оддржува состанокот? Кои се целите на состанокот? Дали е дел од некој циклус на состаноци или има конкретна содржина и цел?

• Кој? – Кој ќе присуствува на состаноците? Дали се поканети вистинските луѓе? Кој нема да биде присутен? Како влијае посететноста на состанокот врз остварување на целта на состанокот? Кој не е поканет? Зошто?

• Кога? – Кога е закажан состанокот? Колку долго ќе трае? Дали има доволно време? Кoлку време да се посвети на секоја точка од агендата? Колку време има предвидено за паузи?

• Каде? – Каде ќе се одржува состанокот? Дали треба да ги информирате дополнително учесниците за локацијата? Дали просторот каде што ќе се одвива состанокот е соодветен за таа цел? Дали ќе биде во затворена просторија или на отворен простор?

• Што? – Дали учесниците се познаваат меѓу себе? Колку добро се познаваат? Дали соработувале претходно? Дали имале одредени проблеми во минатата соработка? Кои се потенцијалните проблеми што можат да се јават во групата?

Одговорите на овие прашања се информации коишто се од посебно значење за успешна реализација на состанокот. Изборот на учесниците, локацијата, времетраењето, агендата, меѓусебните релации меѓу луѓето, како и целите и оправданоста од состаноците се потребен услов за добар состанок. Затоа фасилитаторот треба да посвети дел од своето време на подготовка на состанокот за да ги најде вистинските одговори на овие прашања. Притоа, искуствата при подготовките на состаноците акцентираат неколку точки кои се посебно важни за работата на групата. Затоа, ви препорачуваме како идни фасилитатори, да посветите внимание на следните работи:

1. Внимавајте на условите во кои ги одржувате работилниците – температурата, снабденоста со места за седење, удобноста, распоредот во просторијата (маси, столови, табла), светлото и сл.

2. Информирајте ги сите кои треба да бидат присутни на состанокот за точното време и за локацијата на состанокот. Исто така, обезбедете ги со потребни материјали за подготовка пред состанокот, доколку е потребно.

3. Размислете како да се однесувате со лицата коишто доцнат на состаноците. Како да пристигнат на состанокот, а да не ја попречат работата на другите? Дали е потребно дополнително време да им објасните што пропуштиле или агендата е доволно јасна да се вклучат во состанокот?

4. Соберете ги сите материјали што ви се потребни за состанокот (презентации, пенкала, маркери, хартија, столови и др.)


47

2. Изработка на агенда

Агендата на секој состанок е важна поради три причини. Прво, пред почетокот на состанокот, агендата му служи на фасилитаторот да се подготви за состанокот, да ги прибере потребните материјали, да дефинира кои методи на работа ќе ги користи, кои игри ќе ги употребува за време на дискусиите и во паузите и слично. Исто така, агендата е посебно значајна за време на самиот состанок. Доколку се почитуваат предвидените временски граници во агендата, тогаш се обезбедува доволно време за дискусија и работа по определено прашање. Оваа организација на времето овозможува полесно да се остварат целите на групата. На крај, агендата има уште едно значење. Имено, агендата им помага на учесниците при идентификацијата на нивните очекувања, како и при подготовката за состанокот. Заради овие три причини, заклучуваме дека агендата има посебно значење во процесот на фасилитирање на определена група/состанок и затоа при објаснувањето на процесот на фасилитирање и се посветува посебно внимание.

Изработката на агендата е активност што се случува пред почетокот на состанокот. Меѓутоа, и покрај тоа што оваа активност фактички претставува дел од подготовката на состанокот, се истакнува како посебна целина бидејќи се карактеризира со свои специфики. Агендата на состанокот претставува документ во кој е дефинирано што треба да се сработи на определен состанок. Во агендата треба да бидат вклучени датумот, времето и локацијата на состанокот, да биде назначена целта на состанокот и да биде презентирана листа на задачи што треба да се завршат. Задачите, односно одделните точки за дискусија, треба да бидат дополнети и со предвидена временска рамка во која ќе се случуваат. Ова се прави со цел состанокот да заврши навреме, што е една од главните обврски на фасилитаторот. За успешна изработка на агендата, се препорачува да се посвети внимание на следниве неколку работи:

1. На почетокот на агендата, изберете процес со кој ќе ја зближите групата (најчесто се употребува некоја воведна игра за загревање).

2. Обидете се да ги лоцирате приоритетите на агендата. Што ќе дискутирате за време на состанокот? Дали ќе оставите дел за наредната средба? Кој ќе биде редоследот на потешките и на полесните теми за дискусија? Кој ќе биде распоредот на подолгите и на пократките теми за дискусија? (Совет: тешките делови работете ги откако групата полека навлегува во темпото за работа, но пред да се замори – по паузите за кафе, по некоја игра и сл.)

3. Проценете го времето кое ви е потребно за секоја точка од агендата. Откако ќе го направите ова, вметнете ја временската рамка до секоја активност, односно точка на агендата. На овој начин им давате сигнал на младите за релативното значење на секоја од точките за работа. Исто така, оваа техника е корисна бидејќи се зголемува чувството за постигнатите достигнувања по секоја завршена точка од агендата во предвидениот рок.

4. Размислете како ќе ги распоредите паузите.

5. Планирајте на крајот на состанокот да имате вреднување на работата.

6. Утврдете датум, време и место за наредниот состанок.


48

Пример за агенда:

ДНЕВЕН РЕДна 8-мата седница на Извршниот одбор на Младински образовен форум

Скопје, 9.7.2008

18:00 - 18:05 Предлагање и усвојување на Дневниот ред

18:05 – 18:20 Разгледување и дискусија на активностите на „Студентската програма“.

18:20 – 18:30 Разгледување и дискусија на активностите на проектот „ОБСЕ - Клиничка програма на Правниот Факултет, Скопје“ и верификување на членовите на проектниот тим

18:30 – 18:50 Разгледување и дискусија на проект „Јавни дебати за средношколци во Струга“ финансиран од ОБСЕ (период на имплементација: септември-декември 2008)

18:50 – 19:15 Разгледување на резултатите од првата фаза на проектот „Локална младинска иницијатива“ и активности што следат

19:15 – 19:30 Презентација на предлог-проектот „Организација на саем за стипендии“

19:30 – 19:40 Разгледување на состојбата со веб-страницата на МОФ: www.mof.org.mk

19:40 – 20:00 Разно

3. Фасилитирање состаноци – од почеток до крај

Овој дел се однесува на активностите и обврските на фасилитаторот од почетокот до крајот на состанокот. Материјалот е презентиран како практични совети за лицата кои ќе се најдат во улога на фасилитатор. Меѓутоа, треба да се нагласи дека и покрај тоа што ова се универзални заклучоци, сепак, постојат одредени специфичности и ситуации кои се разликуваат во различни групи. Затоа во продолжение ќе биде посветен и практичен дел за можни интервенции на фасилитаторот во различни ситуации при работата со групата.

Фасилитаторот при водењето на групата е одговорен за следниов редослед на активности:

• Воведна активност – некоја игра на почетокот на состанокот додека ги чекате лицата што доцнат.

• Разгледување и утврдување на агендата за работа – поделете копии од агендата на состанокот на сите присутни. Поминете низ сите точки на предвидената агенда и објаснете ги доколку има потреба. Прашајте ги присутните дали се согласуваат со агендата или имаат некои корекции или дополнувања. Утврдете ја конечната агенда и почнете со состанокот.

• Поделба на улоги – за време на состанокот, пожелно е фасилитаторот да ги подели


49

следниве работни задачи на некои од членовите на групата со цел состанокот да биде поефикасен и ефективен:

• записничар – лице кое ќе биде одговорно за забележување на датумот на состанокот, посетеноста, агендата за работа, краток опис на дискусиите за време на состанокот, предлозите, одлуките, вреднувањето, како и датумот и времето на наредниот состанок;

• мерач на време (тајмер) – лице кое му помага на фасилитаторот да се придржува до временската рамка за секоја точка дадена во агендата, како и за времетраењето на говорите на дискутантите, доколку е потребно.

• За време на состаноците треба да се остави простор и за одмор и пауза, посебно по напорните точки на агендата. За таа цел употребувајте кратки паузи или пократки и поинтересни точки за работа во агендата, пред да почнете со делот што бара поголема посветеност и концентрација.

• Движете ја групата низ агендата точка по точка – кога ќе завршите со определена тема за дискусија или точка за работа од агендата, јасно потенцирајте им го тоа на присутните на состанокот. Обично се користат методите како аплауз по сработената задача, меѓусебно честитање за сработениот дел, нагласување дека се преминува на наредната точка за работа за да се потенцира постигнувањето на групата, како и да се мотивира за понатамошна работа.

• Резимирање на дискусиите, потенцирање на донесените заклучоци, поделба на задачи за работите што треба да се исполнат – оваа обврска на фасилитаторот се извршува на крајот на состанокот, но може да се користи и по долги и тешки точки што сте ги дискутирале, со цел да утврдите дека сите во групата на ист начин ја примиле пораката од претходната дискусија.

• Вреднување на состанокот – почнете со позитивните аспекти на состанокот, а потоа со работите што не биле добри. Обидете се вреднувањето да не го завршите со негативна забелешка.

• Обидете се состанокот да го завршите со некоја активност која ги поврзува и ги зближува членовите на групата. Обично се користат неформални дискусии (коментирање филм, песна, посета на некој настан) за работи од заеднички интерес на групата.

• Завршете со состанокот навреме! – Доколку забележите дека не се почитува агендата и состанокот трае подолго од предвиденото време, направете промена во агендата за наредниот состанок.

4. Како да се соочите со определени ситуации?

И покрај тоа што во претходниот дел беше објаснето како треба да се одвиваат состаноците и што конкретно треба да прави фасилитаторот, сепак, практиката покажува дека често се среќаваме со ситуации во коишто оваа динамика и распоред на активности не се остварува по предвидениот начин. Оваа појава е посебно забележителна доколку се работи за групи составени од млади луѓе. Но, оваа констатација не значи дека


50

треба да се откажеме од организираноста и планираниот тек на активности на состанокот, туку напротив дека треба да се употребуваат посебни техники на интервенција од страна на фасилитаторот кои ќе ги елиминираат ваквите ситуации и ќе овозможат групата да дојде до остварување на заедничките цели во временски предвидената рамка.

Како карактеристични ситуации коишто може да се јават за време на состанокот ги наведуваме следниве: дискусии надвор од темата, ненавремено исполнување на обврските, бесконечни дискусии и конфликти меѓу членовите на групата.

Дискусии надвор од темата

Често за време на состаноците или работилниците, фасилитаторите се соочуваат со ситуација во која некои од присутните разговараат и пречат на дискусијата на групата во целина. Со цел да интервенира на правилен начин, на фасилитаторот во овој случај му стојат на располагање повеќе опции, но изборот на вистинската опција зависи од конкретните услови и причини поради кои настанала конкретната ситуација. Во табелата што следува се презентирани три различни форми во кои може да се јави оваа ситуација и шест соодветни интервенции што може да ги користи фасилитаторот за нивно решавање.

СИТУАЦИЈА ИНТЕРВЕНЦИЈА

Додека Елена дава предлог за решавање на проблемот со градскиот базен, Марија постојано разговара со тие околу себе, не посветувајќи внимание на говорот на Елена.

Доколку Марија е личноста која постојано води разговори со останатите членови на групата

Доколку повеќе членови на групата постојано разговараат и пречат во дискусиите

1. Фасилитаторот директно потсетува дека треба да се почитува зборот на другиот, притоа погледнувајќи кон Марија, но не го спомнува нејзиното име.

2. Персонализирање на потсетувањето – фасилитаторот £ се обраќа на Марија со директно потсетување, на пример: „Марија, дали имаш некое прашање за Елена поврзано со нејзиниот предлог?“

3. Директно барање – Марија, те молам воздржи се од коментари додека Елена не заврши со својот говор.

Разговарајте лично со неа за време на паузата

Направете куса пауза

Кога се работи за фасилитирање групи во кои членуваат млади луѓе, оваа ситуација на разговарање меѓу присутните е многу честа појава. Прво што треба да направат фасилитаторите е да ја препознаат формата на ситуацијата и соодветно да интервенираат. Притоа, треба да бидат многу внимателни со интервенциите, за да не се создаде отпор или незаинтересираност на младите во врска со состанокот или работилницата. Исто така, треба да се избегнуваат третата и четвртата стратегија од претходната табела и да се употребуваат само во исклучителни ситуации бидејќи не се препорачуваат за честа употреба при работа со млади.


51

Ненавремено исполнување на обврските

Кај овој проблем се јавуваат три можни ситуации. Овие ситуации најчесто се појавуваат поради тоа што на една точка од агендата и се посветува неоправдано многу време, па не останува време за дискусија за останатите точки. На располагање ви стојат три вида на интервенции што се употребуваат во зависност од ситуацијата, а презентирани во табелата што следува.


Членовите на групата имаат премногу точки за дискусија, но навлегуваат во една точка во детали или прибегнуваат кон други теми.

Дискусијата продолжила, меѓутоа ви снемува време за точката што ја дискутирате.

На точката што е од особено значење и интерес не се посветува доволно време за дискусија и за анализа.

Вратете ги членовите на групата на предвидената точка за дискусија – „Сакам само да ве потсетам дека, според планот, сега треба да ја одредиме темата за јавна дебата. Дискусијата за локацијата на дебатата ќе следува подоцна, како што е предвидено во агендата, но и поради тоа што изборот на тема ќе има влијание врз изборот на локација“.

Направете обид да ја затворите точката – „Имаме уште 10 минути за овој дел од дискусијата. Што уште треба да се договори/направи во врска со оваа тема?“

Дајте им можност на учесниците да изберат на кој начин ќе го организираат преостанатото време од состанокот – „Дали овој дел од дискусијата е поважен од останатите точки?“ (Совет: ова прашање поставете им го откако ќе покриете поголем дел од темите предвидени за состанокот).


52

Бесконечни дискусии

Бесконечните дискусии најчесто се јавуваат поради информациските бариери што постојат во групата. Многу често ќе се среќавате со проблемот на недостиг на информација, неточна или некомплетна информација, нерелевантна информација, како и информација што постојано се употребува, а не е од корист за работата на групата. Доколку се најдете во некоја од овие ситуации, можете да ги употребите следните интервенции при фасилитирањето:


Информациски бариери – некогаш дискусиите траат предолго бидејќи недостасува некоја важна информација или информацијата е неточна или непрецизна. Некогаш некоја тема доведува до значајни емотивни реакции.

Во групата постои лице кое на секоја нова точка за дискусија ги повторува истите предлози и коментари. Ситуацијата може многу лесно да се препознае бидејќи на останатите членови им се здодевни неговите приказни.

Доколку постои недостиг на валидни информации за да го комплетирате состанокот, тогаш таа точка од агендата можете да ја презакажете за некоја наредна средба. Доколку информацијата е од круцијално значење, тогаш може да го презакажете состанокот за некој друг термин додека членовите на групата не ја добијат потребната информација.

1. Кога ќе ја препознаете оваа ситуација на повторување на веќе кажаните приказни и доколку истите не придонесуваат за развој на дискусијата, полека прекинете го лицето и прашајте го: „Дејан, извини што те прекинувам, ама не ја гледам поврзаноста со темата за дискусија. Ќе можеш ли да ми ја објасниш?“

2. Дајте им можност на учесниците да изберат на кој начин ќе го организираат преостанатото време од состанокот – „Дали овој дел од дискусијата е поважен од останатите точки?“ (Совет: ова прашање поставете им го откако ќе покриете поголем дел од темите предвидени за состанокот).


53

Конфликти меѓу членовите на групата

Последниот тип на карактеристична ситуација што е лоцирана при работата на групите претставуваат конфликтите меѓу членовите на групата. Конфликтите можат да бидат насочени кон индивидуа или кон групата во целина.

Конфликт со индивидуа


Еден член на групата дава зајадлив коментар насочен кон други индивидуи од групата. На пример, Диме се шегува на сметка на Бојана.

Диме повторно упатува зајадлив коментар кон Бојана.

Употребете умерена доза на хумор – доколку не ја познавате групата или некои од членовите, набљудувајте ја реакцијата на Бојана и однесувањето и говорот на телото на Диме. Доколку сте сигурни дека со коментарот Диме не мислел ништо лошо и навредливо, не преземајте никаква интервенција. Може и да употребите некој коментар со кој ќе ја претворите ситуацијата во шега.

Повторете ги правилата на работа на групата, притоа погледнувајќи кон Диме – „Едно од главните правила на оваа група е дека се добредојдени сите идеи и коментари кои ги сочинуваат или ги објаснуваат идеите, но не и негативност во работата“.

Диме повторно упатува саркастичен или омаловажувачки коментар кон Бојана.

Директно обратете му се на Диме, со решителни зборови, но не премногу строго – „Диме, ова не е првпат како што упатуваш неумесни коментари на сметка на Бојана. Престани со тоа“. Потоа, пренасочете го кон дискусијата на состанокот – „Што мислиш ти во врска со оваа идеја? Дали имаш некои предлози како да ја смениме/подобриме?“

Диме и понатаму продолжува со коментарите кон/за Бојана.

Благ укор пред групата – „Диме, и наспроти моите забелешки ти продолжуваш со невкусните коментари за идеите на Бојана. Доколку постои некој личен проблем меѓу вас двајца, не е ни место ни време да го решавате. Ќе учествуваш во дискусијата на попродуктивен начин или има некои други проблеми коишто сакаш да ги решиме пред тимот да продолжи со работа?“ (Со оваа интервенција му давате простор на Диме да го напушти состанокот доколку не може да се однесува според правилата на групата. Во тој случај, на останатите членови на тимот им посочувате да продолжат со работа и покрај тоа што Диме веќе не е присутен на состанокот.)


54

Конфликт со целата група


Диме зајадливо коментира за идеите на сите членови на групата

Диме продолжува зајадливо да коментира за идeите на групата.

Интервенирате на истиот начин како кај ваквата ситуација при индивидуален напад, со таа разлика што ги набљудувате однесувањето и реакциите на целата група.

Повторете ги правилата на работа на групата, притоа погледнувајќи кон Диме – „Едно од главните правила на оваа група е дека се добредојдени сите идеи и коментари кои ги сочинуваат или ги објаснуваат идеите, но не и негативност во работата.“

Диме продолжува и понатаму. Во оваа ситуација веќе има кажано неколку саркастични забелешки за различни членови на групата и покрај тоа што веќе го имате потсетено за правилата на групата и ги имате пренасочено неговите коментари.

Директно посочете го проблемот – „Диме, досега имаше кажано неколку коментари од твоја страна за членовите на групата. Дали имаш некој проблем што ти влијае врз способноста да учествуваш продуктивно на состанокот?“

Можете да го упатите прашањето и кон целата група – „Како се чувствувате кога Диме дава ваков тип на коментари?“

Доколку нападите продолжат, разговарајте со Диме за време на паузата.

Без разлика дали се работи за конфликт со индивидуа или со група, секогаш настојувајте да го решите проблемот на почетокот, односно кога се појавува. Ова е посебно важно бидејќи во случајов станува збор за работа со млади. Исто така, кај оваа ситуација е од посебна важност и да не избрзувате со интервенцијата. Значи, инсистирајте на умерена реакција во вистинско време.

5. Евалуација - што понатаму?

Како што претходно веќе неколкупати беше кажано, на крајот од секоја работилница/состанок, фасилитаторот треба да спроведе евалуација на членовите на тимот за успешноста на работата. Спроведувањето на евалуацијата и извлекувањето заклучоци од добиените одговори претставуваат последна формална активност и обврска на секој успешен фасилитатор. Причината поради која се врши оваа активност е потребата да се оцени успешноста на состанокот и на способностите и подготвеноста на фасилитаторот. На евалуацијата мора да и се пристапи крајно професионално и сериозно, да се земат предвид заклучоците, оценките, идеите и коментарите за промена од страна на учесниците. Меѓутоа, главната цел на евалуацијата не е оценување на конкретниот состанок, туку овој процес е важен поради тоа што фасилитаторот, користејќи ги вреднувањата може да продолжи да се развива и да вежба нови техники и начини на фасилитирање. На тој начин се подобрува квалитетот на неговата работа, што позитивно влијае и врз квалитетот на работата на групата.


55

Евалуацијата може да биде во писмена или во усна форма. Почесто се практикува писмената форма. Доколку не сте во можност да спроведете писмена евалуација, тогаш се препорачува на крајот од состанокот да одвоите неколку минути за да ги слушнете коментарите и забелешките од членовите на тимот за конкретната средба, како и советите за средбите во иднина. Доколку евалуацијата ја спроведувате во писмена форма, тогаш на крајот на состанокот на присутните им делите стандардизирани писмени образци во кои тие ќе треба да го изразат нивното мислење и да дадат свој суд и оценка на состанокот и на вашата работа. Евалуациите најчесто се анонимни. Не постојат унифицирани образци за евалуација бидејќи фасилитирањето е процес што се одвива во најразлични групи, со различни цели и методи и техники на работа. Во прилогот што следува е презентирана една форма на образец за евалуација што можете да го користите за време на состаноците.

НАЈЧЕСТИ ГРЕШКИ НА ФАСИЛИТАТОРОТ

Грешка 1: Фасилитаторот ја насочува групата, наместо да ја води

Ова е една од најчестите грешки што се среќаваат при работа со групи, посебно групи од млади. Имено, многу луѓе улогата на фасилитаторот ја сфаќаат како лице кое ја насочува групата да донесе некое посакувано решение, односно да оствари некоја крајна цел. Меѓутоа, процесот на фасилитација не значи насочување на групата кон некое однадвор наметнато решение, туку ангажирање на потенцијалите на секој член од групата за постигнување решение по даден проблем што ќе произлезе од самата група. На овој начин, резултатите директно се поврзуваат со напорите и со ангажирањето на секој од членовите на групата, што влијае врз зголемување на мотивацијата за успешно работење. Исто така, при фасилитирањето се елиминира и отпорот што потенцијално би се создал во групата доколку се наметне некое надворешно решение бидејќи решението потекнува од самата група и е лек за проблемите што ги лоцирале членовите на истата група.

Грешка 2: Прерана интервенција од страна на фасилитаторот

Многу често, дискусиите во групата може да станат значително бурни и жестоки, особено доколку во групата членуваат поединци со целосно спротивставени ставови и мислења. Неискусните фасилитатори, честопати грешат со тоа што избрзуваат со нивната интервенција за да ја насочат дискусијата во посмирена насока. Временската алокација на интервенцијата на фасилитаторот е од непроценлива важност бидејќи прераната и избрзана интервенција може негативно да влијае врз крајниот резултат на дискусијата, а тоа е решението да потекнува од самата група.

Грешка 3: Фасилитаторот нема контрола врз повратниот одговор (feedback) од групата

Охрабрувањето на групата да се даде конструктивен одговор е важна задача на фасилитаторот, којашто во определени ситуации може да премине во деструктивна активност. Фасилитаторот треба да се осигура дека луѓето преземаат одговорност при нивните изјави и коментари и дека тие се во согласност со нивното претходно однесување. Сето ова е со цел да се постигне атмосфера на меѓусебно разбирање и почитување, што е основен предуслов за успешна работа на групата за време на состаноците.


56

2.4 Корисни стратегии при фасилитирање групаВо продолжение ќе бидат презентирани неколку стратегии на фасилитирање. Овие стратегии претставуваат начини на употреба на вештините на фасилитирање на групата во различни ситуации. Посебно се корисни за лица што немаат големо искуство како фасилитатори.

1. Истражи ја групата

Цел: Оваа стратегија се користи за трансформирање на пасивната атмосфера кај групата во позитивна енергија и за зголемување на динамичноста на работата. Оваа стратегија е корисна бидејќи дава информации за начинот на кој групата најдобро работи. Се препорачува да се користи како активност што следи по паузите, меѓу работните сесии на групата или во случаите кога групата работи долго и напорно.

Потребни материјали: табла за пишување, пенкала, маркери.

Чекори:

1. На таблата запишете неколку прашања што се однесуваат за работата на групата.

2. На групата објаснете и дека оваа вежба и помага да учи од нејзиното претходно искуство. Овие состаноци треба да бидат сфатени како време во кое, од една страна, учесниците ќе се одморат од претходната работа, а, од друга страна, ќе имаат можност да размислат и да продискутираат за ефикасноста на работата на целата група.

3. Членовите поделете ги во помали групи од четири до шест члена. Објаснете им дека нивната задача во наредните пет минути ќе биде да ги интервјуираат членовите на другите групи на прашањата што претходно им беа зададени.

4. По оваа фаза, секој член се враќа во својата група. Ги споделуваат информациите за одговорите на прашањата и подготвуваат краток извештај или заклучок од нивните интервјуа.

5. На крај, слушнете ги извештаите од секоја од групите. Иницирајте дискусија за тоа како влијаат заклучоците од оваа стратегија на работата на групата.

Совети: како предлог-прашања на коишто треба да одговорат членовите на групата, може да ги искористите следниве:

• Што ми се допаѓа во врска со нашата работа?

• Што мислам дека можеме да подобриме?

2.4 Корисни стратегии при фасилитирање група

57

• Што би било добро да го поправиме?

• Што би можеле да смениме при работата?

• Во кој дел од работата сме добри?

Ограничете го бројот на прашања од три до максимум пет прашања.

2. Извлечи и дискутирај

Цел: Оваа стратегија се користи за зголемување на вниманието на групата. Претставува проверка дали сите членови ги разбираат клучните точки за креирање нови идеи и перспективи од сите учесници, како и за јавен обид за донесување заклучок од состанокот.

Потребни материјали: Нумерирани карти со броеви од 1 до 5, маркери.

Чекори:

1. Учесниците поделете ги во тимови од четири или пет члена.

2. Секој од членовите во тимовите добива карта со број од еден до пет.

3. Давате тема за дискусија. На пример: Каков заклучок би донеле за работата на групата на денешниот состанок?, Што би требало да се работи за време на идните состаноци?...

4. По 4-5 минути објавувате дека дискусијата е завршена.

5. Влечете една карта. Лицето во секој од претходно оформените тимови што ја има картата со тој број, ги презентира заклучоците од дискусијата на неговиот тим.

3. Агли

Цел: оваа стратегија се користи за да се забележат различните перспективи и ставови на членовите на групата, да се идентификуваат членовите кои имаат слични мислења и да се разгледаат причините за различните позиции.

Потребни материјали: табла за пишување, маркери, картички (кои презентираат различни ставови)

Чекори:

1. Поставете тема за која секој од членовите на групата ќе треба да донесе став.

2. Секој од аглите во просторијата именувајте го како определен став, односно позиција која може да се заземе по претходно поставеното прашање. На пример, аглите можете да ги именувате како следниве позиции: потполно се согласувам, се согласувам, не се согласувам, целосно не се согласувам.

3. На учесниците зададете им задача да објаснат поради која причина застанале во нивниот


58

агол, како и да објаснат кои се причините поради кои други членови од групата стојат кај различни агли во просторијата.

4. Од групата побарајте да даде заклучок за тоа што научиле за самите себеси од оваа вежба.

5. Информациите запишете ги на таблата.

4. Идеи на картички

Цел: Оваа стратегија се користи за активирање на претходните знаења кои ги имаат учесниците поврзани со некоја тема. Употребата на оваа стратегија е корисна за признавање на знаењата и искуствата на учесниците, за изедначување на нивниот статус како членови на групата, како и при идентификацијата на информациите кои се корисни за понатамошна дискусија на дадената тема.

Потребни материјали: картички, пенкала, маркери, табла за пишување, леплива лента.

Чекори:

1. Секој од членовите на групата добива задача да размисли и да лоцира претходни познавања или мислења за темата што треба да се дискутира во групата, односно свои мислења, принципи, критериуми и вредности што би важеле за време на сесиите.

2. Секоја идеја се запишува на картичка. Идеите треба да бидат јасни, конкретни и разбирливи за сите останати членови на групата.

3. По генерирањето на идеите, односно пишувањето на картичките, тие се закачуваат на таблата. Доколку постојат картички на кои се наведени слични идеи, искуства или предзнаења, групирајте ги во соодветни категории.

4. На крај, дискутирајте за вежбата и за начините на кои може да ги интегрирате заклучоците во вашата работа.

5. Бура на идеи

Цел: Оваа стратегија се користи за генерирање идеи од сите учесници без критикување, осуда или прашања. Овој метод го разделува процесот на создавање идеи од процесот на анализа и донесување одлуки.

Потребни материјали: хартија, пенкала, маркери, табла за пишување.

Чекори

1. Поставете ја темата, временската рамка или целта (пр.: 5 минути работа, или работа додека групата не презентира 20 идеи).

2. Потсетете ја групата дека целта кај бурата на идеи е постигнување квантитет, не квалитет. Охрабрете ги да даваат идеи, без разлика дали се некорисни или смешни.


59

3. Исто така, потсетете ги учесниците дека треба да даваат идеи, а не да поставуваат прашања или да изнесуваат свои ставови по претходно дадените идеи.

4. Проверете дали темата на која се однесува бурата на идеи е добро разбрана и е јасна на сите учесници. Дозволете им на учесниците време од една до две минути за размислување за дадената тема.

5. Почнете со бура на идеи. Запишувајте ги сите идеи на таблата. Пишувајте разбирливо, јасно, по можност употребувајте различни бои за напишаните идеи да бидат впечатливи.

По бурата на идеи

Групата може да биде преплавена со бројни идеи генерирани во процесот на бура на идеи. Затоа, по овој процес, групата може да ги направи следните работи:

• да ги подели идеите во категории,

• да ги сортира работите како неопходни/добри, или како работи на кои може да се влијае или работи на кои не може да се влијае,

• да размисли за листата во целина,

• да дискутира што ќе прави понатаму.


60

2.5 Tимска работаТимската работа во современото општество е неизоставен сегмент од професионалниот живот. Денес тимското роботење се применува во секој тип на организација бидејќи искуствата покажуваат дека придонесува за ефикасност и за ефективност во работењето. Оттука, способноста успешно да се работи во група е особено ценета карактеристика. Сепак, да се соработува со различни индивидуи и индивидуалните успеси и неуспеси да се поистоветуваат со напредокот или со назадувањето на групата ниту најмалку не е едноставно.

Самата природа на неформалното образование, односно неговата тенденција да исклучува хиерархија и да поттикнува партиципација од сите оние кои се дел од процесот на учење, доведува до потреба за тимска работа. Имено, сите учесници имаат заедничка цел, односно имаат цел да стекнат одредени знаења и вештини, а тоа е возможно, пред сè, преку меѓусебна интеракција и соработка. Оттука, неформалното образование неизбежно се поврзува со стекнување вештини за работење во тим.

Но, тимската работа не настанува спонтано, улогата која ја има едукаторот, како и улогата на сите учесници, има особено значење за развој на тимската работа. Следствено, ваквите образовни активности, наспроти формалните кои не дозволуваат слобода на на учесниците да влијаат врз процесот, придонесуваат за развој на лидерски вештини кај младите. Работата како врснички едукатор и младинската работа, несомнено, придонесуваат за развој на лидерство кај младите луѓе.

Дотолку повеќе, постојат и специфични програми за неформално образование кои се специјално дизајнирани за вештини на градење тимови, разрешување конфликти, ефективна комуникација, интеркултурна комуникација, лидерски вештини итн.

2.5 Тимска работа

61

ШТО Е ТИМ?

Тим е мала група на луѓе кои работат заедно во насока на постигнување заедничка цел или мисија. Нивната работа е меѓузависна и сите членови се подеднакво одговорни за неуспесите или, пак, заслужни за постигнатите разултати. Целта на формирање тим е да се постигнат повисоки цели отколку што тоа би било возможно доколку работат индивидуално. Но, тимот не може да се поистовети со група на луѓе кои се наоѓаат во слична ситуација или имаат одредени заеднички карактеристики или, пак, цели. Собирањето на група на луѓе на исто место во исто време со заедничка цел е само првиот чекор. Потребно е време и заеднички напор за таа група да прерасне во тим.

Што ја прави групата да биде тим?

• Членовите ја чувствуваат за своја. Целите, правилата, односите ги креирале самите.

• Членовите посветено работат за постигнување на заедничките цели.

• Сите се свесни дека и личните и групните цели најдобро се постигнуваат преку меѓусебна поддршка и соработка.• Одлуките се донесуваат заеднички.

• Постои клима на доверба.

• Постои отвореност кон различни идеи и мислења и отвореното искажување на истите е добредојдено.

• Отворено се дискутира за сите проблеми и се прават здружени напори за тие да се надминат.

• Несогласувањата се само можност за нови идеи и напредок.

• Постои распределба на улоги, задачи и лидери.

• Одговорноста и заслугите се поделени.

Фази во градење на тимот

Кога зборуваме за група која е формирана со одредена цел, потребно е да се случи процес на трансформација кој ќе помогне истите тие индивидуи да соработуваат и да бидат функционални како тим. Една од најприфатените теории на градење на тимови е онаа на Брус Тукман. Таа се состои од четири фази:

Формирање - во оваа фаза членовите сè уште не се имаат запознаено, таа трае кратко, членовите имаат различни перцепции и очекувања, како за самите активности кои им престојат така и за нивната улога во нив. Сите се позитивни и учтиви, но, сепак, возбудени и нервозни. Во ова фаза доминира едукаторот и неговата поставеност кон групата е од круцијално значење за понатамошниот развој на групата бидејќи другите сè уште немаат дефинирана позиција.

тим е мала група на луѓе кои работат заедно во насока на постигнување заедничка цел или мисија


62

Бура – учесниците се во процес на запознавање со активностите, начинот на работа и улогите почнуваат да се дефинираат. Во оваа фаза постои веројатноста дека можеби не им се допаѓа што или колку се работи, начинот на работа, или пак, можеби се несигурни колку е вредна целта. Постојат несогласувања, конкуренција, високи амбиции, одбранбени ставови, внатрешни групирања на членовите. Сите членови не се подеднакво активни и инволвирани во процесот. Групата сè уште е нестабилна и постои можност некои членови да ја напуштат, но и да и се придружат нови. Во оваа фаза постои можност да се направат потребните приспособувања кои се во интерес на функционалност на групата, но е најтешка и може да биде причина за неуспех на групата да прерасне во тим.

Нормирање – доколку успешно е помината претходната фаза, сега веќе во групата постојат дефинирани улоги и односи, кои се прифатени од сите. Групата има поставени цели, формирано сопствени правила, а членовите развиваат лидерски способности и заземаат лидерска позиција во специфични области. Односите меѓу членовите се засноваат на познавање, помош, посветеност кон целта. Улогата на едукаторот како лидер се намалува.

Преформирање – сега веќе едукаторот и членовите ги имаат создадено сите предуслови за да се работи кон остварување на заедничките цели и групата може да се нарече тим. Едукаторот во оваа фаза е само дел од тимот, кој успешно би работел и во негово отсуство.

Секако, строгата поделба на овој процес во последователни фази не е целосно можна. Ниту, пак, е возможно да се одреди временскиот период кој е потребен за да се надмине секоја од фазите. Сето ова може да варира во различни ситуации и да зависи како од самите членови, така и од надворешни околности. Дотолку повеќе, достигнувањето на финалната фаза, т.е. способноста за перформирање не значи дека таа ќе трае засекогаш. Сè уште постои можност да се јават посериозни внатрешни конфликти, како производ на некој неуспех или меѓучовечки односи кои може да го уназадат напредокот.

УЛОГАТА НА ЕДУКАТОРОТ ВО ПРОЦЕСОТ НА ГРАДЕЊЕ ТИМ

Едукаторот секогаш мора да внимава на стабилноста на односите во групата. Покрај фокусот врз самата група и нејзиниот развој, тој мора да ги има предвид и посебностите на индивидуите кои ја сочинуваат групата. Не постојат две исти личности, како резултат на тоа не може сите да бидат подеднакво активни или да имаат иста улога во групата. Едукаторот е тој што треба да ги препознае можностите за развој кај учесниците и да им помогне да ја пронајдат улогата преку која најмногу би придонеле за функционалност на групата.

Едукаторот во неформалното образование мора да поседува лидерски вештини. Ова, пред сè, се рефлектира во неговиот придонес за развој на групата. Оттука едукаторот мора да поседува специфични вештини и да познава техники за работа со група, пред сè, во поглед на вештини на ефективна комуникација, вештини на разрешување конфликти итн. Секако, неизбежно е истиот да поседува и генерални теоретски предзнаења во врска со структурата и динамиката на групата кое е применливо во различни групи. Тука би спаѓале познавања околу структурата на групата и улогите кои ги имаат поединците во неа, кохезија на групата, влијанието на психолошки и социолошки карактеристики на учесниците врз развој на групата, специфичности на меѓусебните односи, интеракција меѓу членовите итн.


63

При водење на процесот на учење едукаторот мора да се води од хуманистичките вредности, како: еднаквост, рамноправност, единство, прифаќање на разликите, толеранција итн.

Едукаторот во најголем дел ја пренесува моќта на самите учесници и тие се субјекти на процесот. Тој ги советува и им дава насоки и информации на учесниците, планира, дава предлози, пружа поддршка, ги мотивира останатите, ги координира активностите, дава пример со своето однесување итн.

Едукаторот е активен онолку колку што е потребно за групата да биде функционална, но негова цел е членовите да бидат способни самостојно да работат. Сепак, ова не значи дека тој треба да изгуби контрола и да влијание врз процесот. Одговорноста за функционалноста на групата, сепак, во најголема мера е негова и тој мора да обезбеди непречено одвивање на планираните активности, почитување на редот и правилата и, се разбира, остварување на поставните цели.

Дополнително на индивидуалниот и групниот пристап во неговата работа, едукаторот мора да внимава како групата како целина и целите кои истата ги постигнува со своето постоење влијаат врз околината, односно да внимава дали промените кои се случуваат се позитивни.

при водење на процесот на учење едукаторот мора да се води од хуманистичките вредности, како: еднаквост, рамноправност, единство, прифаќање на разликите, толеранција итн.


64

2.6 Евалуација на неформалното образованиеАктуелната тенденција за поставување одрeдени стандарди во неформалното образование, како и неговото признавање, несомнено, предизвикуваат потреба за зголемување на квалитетот на неформалните образовни програми и за начинот на нивното спроведување. За да може да се потврди и да се одржува квалитетот на ваквите програми, тие треба континуирано да бидат евалуирани.

ШТО ПРЕТСТАВУВА ЕВАЛУАЦИЈАТА ВО НЕФОРМАЛНОТО ОБРАЗОВАНИЕ?

Да се евалуира една образовна активност значи да се одредат квалитетот, вредноста и значењето коe истата го поседува, како и да се измерат директните или индиректните резултати кои се постигнуваат преку нејзиното спроведување. За таа цел содржините на програмите кои се креираат во рамки на неформалното образование мора да се градат во согласност со потребите, внимателно да се разгледуваат и оценуваат, процесот на нивно изведување внимателно да се набљудува и, конечно, да се оцени дали се задоволени целите за кои таа е создадена. За да може успешно да се вреднува одредена образовна активност, мора да постојат реалистички, мерливи и јасно дефинирани цели и резултати кои истата треба да ги постигне. Во спротивно, би било невозможно да се спроведе евалуација која ќе ги утврди успешноста или неуспешноста на истата.

КОГА СЕ ЕВАЛУИРААТ НЕФОРМАЛНИТЕ ОБРАЗОВНИ АКТИВНОСТИ?

Честопати евалуацијата се поврзува со мерење на резултатите на крајот од некоја активност, но ваквото видување е целосно погрешно. Евалуацијата во никој случај не треба да се сфати во вака тесна смисла на зборот бидејќи воопшто не претставува еднократен процес. Тоа е контунуиран напор кој почнува со почетокот на креирање на програмата, а може да заврши одредено време по спроведување на активностите кои ги предвидува.

Претходна евалуација Ова е евалуација која им претходи на самите активности. Претходната евалуација се спроведува откога е идентификувана потребата за активноста, како и нејзините цели, а самата програма веќе е дизајнирана. Евалуацијата се спроведува за да се утврди дали содржините на програмата соодветствуваат со целите поради кои се организира активноста, но и дали кореспондира со потребите на оние кои ќе бидат вклучени во неа. Евалуацијата во оваа фаза дава можност да се направат финални корекции за програмата

2.6 Евалуација на неформалното образование

65

да се приспособи на потребите на учесниците земајќи ги предвид нивното социјално потекло, возраста, предзнаењата, интересите итн.

Тековна евалуација Едукаторот во текот на имплементацијата на активностите мора постојано да ја следи успешноста на спроведувањето на програмата, реакциите кои ги имаат учесниците, како и интензитетот со кој тие напредуваат во процесот на учење. Во оваа фаза може да се потврди дали целите и средствата кои се употребуваат за нивно остварување се соодветни. Оттука, тековната евалуација овозможува да се направат тековни приспособувања кои би придонеле да се подобри квалитетот на севкупната активност доколку се забележи дека се потребни промени во начинот на спроведување на програмата. Тековната евалуација исто дава можност самите учесници да го коментираат, оценуваат и да влијаат врз процесот на учење, што е особено значајно за таа да биде успешна.

Завршна евалуација Завршната евалуација се спроведува откога предвидените активности се целосно завршени. Главниот фоукс овде е да се потврди ефикасноста на активноста, односно дали се постигнати претходно поставените цели. Притоа се земаат предвид перцепцијата на учесниците, нивната проценка дали и колку им се допаднале содржините и начинот на работа, понатаму важно е дали, што и колку научиле од активноста и дали сметаат дека стекнатите знаења и вештини ќе им користат во иднина итн. Особено е значајно овие проценки да одговараат на целите кои биле поставени на почетокот за активноста да може да се нарече успешна. Завршната евалуација има за цел да ги утврди слабостите на програмата и можностите за нејзино подобрување во иднина.

Последователна евалуацијаЗа да се осознае значењето на една образовна активност, не е доволно да се мерат промените кои таа ги предизвикува во знаењето и вештините кај индивидуите за време или веднаш по нејзиното завршување. Имено, за да се утврдат ефектите кои ги предизвикува акцијата, потребно е да се знае колку таа придонесува за понатамошен личен и професионален развој на учесниците и во која мера ги оспособила да ги применат стекнатите знаења и вештини во секојдневниот живот, учење и работа. Исто така, значајно е и дали тие знаења и вештини предизвикуваат позитивни промени во опкружувањето во кое индивидуите живеат, учат или работат. За да може да се одговори на овие прашања, потребно е да се спроведе евалуација неколку месеци по завршувањето на самата активност.

ШТО ТРЕБА ДА СЕ ЕВАЛУИРА?

Еден од најприфатените модели на евалуација на програмите за обуки е Киркпатриковиот модел, т.е Киркпатриковата евалуација на четири нивоа. Тоа е модел развиен од професорот Доналд Киркпатрик, автор на книгата „Евалуација на програми за обуки: 4-те нивоа“. Истиот модел оригинaлно, пред сè, се однесува на евалуација на програмите за обуки за менаџмент наменeти за вработени во профитабилниот сектор, но денес истиот широко се применува за евалуација на различни типови на програми.

Овој модел ги опфаќа следните нивоа на евалуација:


66

Ниво 1 – Реакција

Што се оценува? Дали учесниците се задоволни со активноста? Дали им се допаѓа? Какви се нивните чувства, енергија, ентузијазам, интерес за време на активностите?

Како се оценува реакцијата?Преку секојдневна работа и набљудување на динамиката на групата и степенот на интеракција и партиципација на учесниците, групи за евалуација, орална евалуација, формулари за евалуација итн.

Зошто е важна евалуација на реакцијата? Можеби позитивната реакција не гарантира учење, но извесно е дека доколку учесниците негативно реагираат на програмските активности, можностите за успех на програмата се сведени на минимум. Оттука, преку согледување на непосредната повратна информација од учесниците, оваа евалуација овозможува да се утврди и да се отстрани сè што би можело да има негативен ефект на процесот на учење. Важно е на учесниците да им се допаѓа начинот на работа и учење бидејќи нивната мотивација и вклученост се од есенцијално значење за севкупниот успех на активноста.

Ниво 2 - Учење

Што се оценува? Што научиле учесниците преку активноста? Со какви знаења и вештини се стекнале на крајот од активноста?

Како се оценува учењето?Проценувањето на стекнатите знаења во активностите од неформален карактер е особено тешко. Една од главните причини е што неретко кај неформални образовни програми од овој тип стекнувањето знаења и вештини дополнително се поврзува со промените во свеста, ставовите и погледите на учесниците кои е многу тешко да се забележат или дотоколу повеќе да се оценат. Понатаму, поради доброволната природа на активностите на неформално образование, во најголем број случаи се преферира избегнување формални тестови и проверки на знаења, карактеристични за формалниот образовен систем.

Во контекст на неформалното образование евалуацијата на теоретското знаење и практичните вештини најсоодветно би можела да се спроведе доколку учесниците треба да ги демонстрираат преку практична работа. Ова би значело дека тие треба да изработат конкретни задачи, проекти, самостојно да организираат и да спроведат определена активност, симулација, играње улоги и сл.

Зошто е важна евалуацијата на учењето?Ако стекнувањето знаења и вештини е една од главните цели на неформалното образование, природно е да се оценува дали програмите кои се спроведуваат во доволна мера ги развиваат знаењата и вештините за кои се наменети. Дотолку повеќе, доколку постои стремеж една програма да биде вреднувана и учесниците во неа да добијат одредена потврда или признание за посетување на истата, мора да постојат мерливи разултати кои сведочат за стекнатите знаења и вештини.

Ниво 3 – Однесување

Што се оценува? Дали учесницте го промениле своето однесување врз основа на наученото?

природно е да се оценува дали програмите кои се спроведуваат во доволна мера ги развиваат знаењата и вештините за кои се наменети


67

Како се оценува однесувањето?Воопшто не е лесно да се анализира, најчесто ваквите промени може да се утврдат со евалуација на влијанието, одреден период по самата активност. За тоа е потребно да се следат промените кои истиот ги предизвикал врз учесниците и да се следат нивниот развој и постигнувањата. Секако, не може да бидеме сигурни дали промените се резултат токму на активноста која ние сакаме да ја вреднуваме или постојат и други влијанија.

Зошто е важна евалуацијата на однесувањето?Знаењата и вештините кои се стекнуваат преку неформалното образование не се цели сами по себе. Секако, како краен ефект се очекува тие да влијаат врз однесувањето на индивидуата во секојдневниот живот, учење и работа.

Ниво 4 – Резултати

Што се оценува? Дали промените во однесувањето позитивно влијаат врз околината?

Како се оценуваат резултатите?Позитивните промени во околината се долгорочни цели. Тие не може да се постигнат со единствена активност. Оттука оценувањето на ефектите кои произлегуваат од една конкретна образовна активност е крајно сложено и не постојат доволно развиени методи за тоа да се спроведе.

Зошто е важна евалуацијата на резултатите? Позитивното влијание кое промената во однесувањето кај индивидуите би го имала на пошироката околина во која истите живеат и работат, секако, е особено значајна цел на активноста.

ЗОШТО Е ПОТРЕБНА ЕВАЛУАЦИЈАТА?

Евалуацијата е потребна за да утврдиме дали програмата и методите биле соодветни, дали едукаторот успешно се снашол во својата улога, дали на учесниците им се допаѓа начинот на работа, дали тие ги постигнале предвидените резултати и дали програмата предизвикува позитивни промени. Преку овие индикатори отвораме простор за подобрување и иновации во иднина. Конечно, евалуацијата не е потребна исклучиво за оние кои ја спроведуваат програмата и за самите учесници, дополнително таа е значајна за самите институции, фондации и организации кои ги финансираат младинските неформални образовни програми, како и за пошироката општествена заедница.

ЕВАЛУАЦИЈА НА ОБУКА ЗА ЈАВНА ДЕБАТА

При евалуација на една образовна активност секогаш треба да појдеме од целите поради кои ја организираме. Во конкретниов случај ќе земеме пример на обука за јавна дебата, која ја организираме за 30 ученици од едно училиште. Како производ од обуката, учениците треба да организираат јавна дебата во своето училиште.


68

На пример:

Генерална цел на обуката:

30 средношколци да бидат обучени правилно да дебатираат и да ја користат дебатата за промоција на прашања кои директно ги засегаат.

Цели на обуката:

1. Учениците да се запознаат со поимите: дебата, критичко размислување и аргументирано говорење.

2. Учениците да ги разберат форматот и структурата на јавна дебата.

3. Учениците да ги унапредат своите вештини за аргументација и јавно говорење.

4. Учениците да се оспособат самостојно да организираат јавна дебата.

Што треба да евалуираме:

1. Соодветноста на програмата.

2. Успешноста на самата обука.

3. Јавната дебата како финален производ на обуката.

4. Влијанието кое јавната дебата го имала врз училишната средина.

ЗОШТО И КАКО ЈА ЕВАЛУИРАМЕ СООДВЕТНОСТА НА ПРОГРАМАТА?

Иако постои стандардна програма за обука за јавна дебата, сепак, пред секоја конкретна обука која планираме да ја спроведеме потребно е да направиме претходна евалуација на програмата. Имено, програмата ќе бара промени и приспособувања во согласност со возраста на учесниците (значително ќе влијае, на пример, дали обуката ја посетуваат средношколци или студенти; ќе треба да ги модифицираме пристапот, јазикот и сл.), нивните предзнаења (дали некогаш претходно биле запознаени со дебата, т.е. дали следеле некој тип на обука или биле вклучени во дебатни активности, со цел да ја приспособиме комплексноста на информации), дали обуката ја организираме за хомогена група на ученици или, пак, се застапени различни социјални групи (при присуството, на пример, на различни етнични групи или националности ќе треба да ја земеме предвид употребата на јазиците при предавањето, односно дали е организирано на јазик разбирлив за сите, дали, можеби, ќе биде потребно да се обезбеди превод и сл.).


69

ЗОШТО И КАКО ЈА ЕВАЛУИРАМЕ САМАТА ОБУКА?

Обуката ја евалуираме во целиот нејзин тек со цел да можеме да оцениме дали целите за кои ја организираме се постигнуваат и тоа преку набљудување на реакциите на учесниците и преку повратните информации кои ги добиваме директно од нив. На крајот на обуката спроведуваме евалуација за да добиеме прецизни информации околку перцепциите кои учениците ги имаат за обуката и за знаењата кои ги стекнале, т.е. од нив бараме да се самооценат. Преку нив може да ја оцениме успешноста на обуката и да ги увидиме слабостите кои треба да бидат отстранети или заменети.

а) Директна опсервација на предавањата – се проценува заинтересираноста на учесниците, степенот на нивната вклученост во предавањата, посветеноста со која ги извршуваат зададените задачи и нивниот квалитет. Може да ја спроведуваат самите тренери или, пак, надворешни лица.

б) Усна евалуација – учесниците треба да добијат можност да разговараат за обуката и да ги дадат своите забелешки и препораки со цел да се направат потребните приспособувања за обуката да ги сретне нивните потреби.

в) Листи за евалуација – се даваат на крајот на обуката. Преку нив учесниците одговарајќи на однапред креирани прашања, треба да дадат прецизни одговори и проценки за разбирливоста на предавањата, за степенот на унапредување на нивното знаење, за тоа дали сметаат дека по обуката можат самостојно да организираат една јавна дебата, дали имаат желба да го сторат тоа итн. Во листата за евалуација најчесто треба да има одредени параметри на оценување според кои ќе можеме да добиеме финални разултати. На пример, од учениците речиси секогаш се бара да даваат оценки од 1 до 5, да одговорат со „да“ и со „не“, или, пак, да избираат одговор од неколку понудени опции. Ова се прави со цел да можеме да ги компарираме одговорите на учесниците и да добиеме јасна слика за резултатите, т.е. да извадиме процентуални вредности и да можеме да дадеме приказ за генералната оценка на целата група. Дополнително треба да биде оставен простор за индивидуални забелешки и коментари кои би сакал да ги сподели учесникот по однос на конкретното прашање.

ЗОШТО И КАКО ГИ ЕВАЛУИРАМЕ РЕЗУЛТАТИТЕ?

Напоменавме дека неформалното образование има за цел да им помогне на учесниците да стекнат знаења и вештини и да ги оспособи практично да ги применуваат. Во отсуство на формалните тестови, прецепциите на оние кои се директно вклучени во процесот на учење не се доволни за да можеме да оцениме дали сме ги постигнале целите кои биле претходно детерминирани. Затоа најчесто на учесниците во процесот на неформално образование им се задаваат конкретни практични задачи со цел да им се даде можност да го имплементираат наученото. Во случајов учесниците имаат задача да организираат јавна дебата на определена тема, која самите ќе ја изберат во своето училиште. Успешноста на дебатата е директен показател за успешноста на образовните активности кои претходно сме ги спровеле. Затоа се спроведува завршна евалуација каде како индикатори ги земаме: вклученоста на учесниците во подготовките на самата дебата, квалитетот на говорите кои ги презентираат учесниците


70

во дебатата, бројот на присутни членови во публиката, нивната заинтересираност за темата и за учество во дискусијата, присуството на релевантни личности кои може да придонесат за решавање на проблемот итн.

ЗОШТО И КАКО ГО ЕВАЛУИРАМЕ ВЛИЈАНИЕТО НА ОБРАЗОВНАТА АКТИВНОСТ?

Обучувањето на 30 ученици за тоа како правилно да дебатираат и да организираат јавна дебата, секако, не е крајната цел на образовната активност која ја преземаме. Најчесто активноста се организира за да придонесе кон остварувањето на некоја повисока општествена цел. Во случајов таа цел може да биде користење на јавната дебата како алатка на демократското општество за промоција и придонес кон решавање на младинските проблеми. Секако, никогаш прецизно не можеме да утврдиме во која мера нашата обука и нејзиниот резултат придонеле за таа цел, но, сепак, треба да направиме последователна евалуација за да видиме како таа влијаела на училишната средина и пошироко.

На пример, може да се обидеме да процениме дали оваа дебата довела до конкретна акција во насока на решавање на проблемот кој сме го промовирале, на пр.: петиција, писма до релевантни фактори (локални власти, медиуми), добротворна акција итн. Понатаму може да следиме дали таа ќе поттикне други ученици да организираат јавна дебата за некое друго прашање кое ги засега итн.


73

3. ВОВЕД ВО ДЕБАТАОвој дел од прирачникот е посветен на дебатата и на тајните на дебатирањето. Се објаснува поимот на дебатата, какви формати на дебатирање постојат, кои се основните елементи на дебатата, разликата меѓу јавната и едукативната дебата, вештините коишто се стекнуваат со дебатирањето, влијанието на дебатата во современиот свет, како и многу други работи поврзани со оваа област. Целта на овој дел е да ја доближи дебатата до младиот човек како една од алатките за будење на младинскиот активизам за којшто зборувавме претходно. Поуката е дека дебатирањето им дава сила на младите луѓе да прозборуваат за контроверзиите со кои секојдневно се среќаваат, да ги разгледаат причините за различностите во идеите и ставовите, да размислуваат и да предлагаат решенија за нивните проблеми, како и да научат да ја алармираат јавноста за работите коишто ги опкружуваат. Најголемата вредност, а, воедно, и придобивка од дебатата, е тоа што сите овие процеси се остваруваат во атмосфера на толерација и меѓусебна почит кај дебатерите и во ситуација на отвореност за нови идеи, предлози и решенија, а тоа е убавината на демократското општество.

ШТО Е ДЕБАТА?

Дебатата е нешто со коешто секојдневно се среќаваме и коешто ни е познато на сите. Дебата гледаме на телевизија, во училиштата и факултетите, во нашите домови. Во училиштата се водат бројни дискусии за различни теми, посебно на часовите по општествените и хуманите науки. На телевизиските програми и на останатите медиуми често сме сведоци на дебати за политички и економски теми, теми од областа на заштитата на животната средина, спортот или културата. Се дебатира дури и во нашите домови или во круговите на пријателите. Така, особено по крајот на училишната година чести се дебатите со другарите за начинот на којшто ќе го поминете летниот распут, дали ќе летувате, каде ќе летувате. Дебатите и дискусиите се застапени во секојдневниот живот и во рамките на семејствата, па често се дискутира за износот на „џепарлакот“, за вечерните излегувања, за изборот на училиште, за последиците од конзумирањето алкохолни пијалаци и за многу други теми кои се во доменот на интерес на младиот човек и на неговите родители.

Меѓутоа, значењето на поимот дебата објаснет и применет во овој прирачик се разликува од поимот дебата којшто го употребуваме во секојдневните активности. За овие активности со кои се среќаваме секојдневно повеќе прилегаат термините дискусии, расправии, полемики, коментари и слично. Дебатата како едукативен метод и како организирана активност има неколку обележја коишто не се карактеристични за секојдневните разговори.

• Дебатата е организирана дискусија. За разлика од секојдневните дискусии кои се стихијни, неорганизирани и непланирани, дебатата како едукативна активност се карактеризира со организираност. Кај дебатите се знае темата за којашто се дискутира, дебатерите се поделени во тимови со определен број на членови, познато е времетраењето и редоследот на говорите на сите говорници, начинот на излагањето и многу други работи. Едноставно кај дебатата постојат правила кои мора да се почитуваат. Доколку не се почитуваат, тогаш активноста не би се викала дебата, туку би била дискусија, расправа или нешто друго.

дебатирањето им дава сила на младите луѓе да прозборуваат за контроверзиите со кои секојдневно се среќаваат

3. Вовед во дебата

74

• Дебатата е аргументирана дискусија. Ова значи дека дебатата се базира на осмислени и поткрепени тврдења и аргументи. На пример, доколку сте дебатер и дискутирате со вашите родители дали смеете да го возите нивниот автомобил за вечерно излегување (се разбира, претпоставуваме дека сте полнолетни), тогаш ќе знаете дека не е доволно само да кажете и да побарате што ви треба, туку дека ќе треба аргуметирано да разговарате за оваа тема. Образложете им ги причините (аргументите) зошто треба да ви го дадат автомобилот. На пример, доколку тврдите дека треба да ви дозволат да го земете бидејќи сте одговорни и возрасни личности, тогаш посочете им неколку ситуации во коишто сте се однесувале така. Аргументираната дискусија носи поголема корист од неорганизираната кавга.

• Дебатата е поврзана со конфликти. Во ова тврдење лежи суштината на дебатирањето. Доколку не би постоеле конфликти, не би постоеле ни дебатите, ни дискусиите, ни полемиките. Дебатата претставува реакција на некоја промена којашто предизвикува конфликт. Промените значат измена на постојната ситуација, а дебатите се механизмот преку кој се соочуваме со промените, ја испитуваме оправданоста од нив или даваме предлози како да ги решиме проблемите кои ги создаваат. Прашањата што предизвикуваат конфликт на идеи и ставови, се поставуваат како теми, односно тези за дебатирање. Тезите претставуваат дискутабилни и актуелни прашања за коишто постојат објективни аргументи „за“ и „против“. Тимовите што дебатираат заземаат спротивставени ставови по однос на тезата и настојуваат да го потврдат и да го докажат нивниот став. И за овие важни елементи на дебатата ќе биде посветено посебно внимание во прирачникот.

На крајот од овој дел, врз основа на претходно кажаното, ни останува само да заклучиме дека дебатата е аргументирана организирана дискусија на одредена теза меѓу две спротивставени страни.

ЗОШТО ДЕБАТА?

Одговорот на ова прашање не е ни најмалку едноставен. Постојат многу мотиви поради кои луѓето дебатираат, односно постојат уште повеќе причини поради кои луѓето би требало да дебатираат. Доколку ги земеме предвид искуствата на лицата кои на некоj начин биле поврзани со дебата, можеме да ги издвоиме следниве најважни причини зошто е добро да станеш дебатер.

Дебатата е забавна. Преку дебата имаш можност да запознаеш нови луѓе. Преку дебатата имаш можност да соработуваш и да комуницираш со различни луѓе. Дебатата нуди можност за ширење познанства и создавање пријателства во дебатните клубови. Со посета на дебатните турнири и настани ќе патуваш, ќе запознаваш нови култури и нации, ќе бидеш сведок на различни традиции и обичаи.

Дебатата е вежба за умот и за говорот. Дебатирањето многу често наликува на некој спорт. Како што спортистите се подготвуваат за учество на спортските настани, така и дебатерите се подготвуваат за учество на дебатните турнири и настани. Како што на спортските натпревари тимовите се натпреваруваат за да победат, така и дебатерите се натпреваруваат да победат во дебатата. Но, постои и разлика. Дебатата е за сите и секој може да биде дебатер, односно со доволно труд да биде добар дебатер. Доколку во кошарката се бара играчите генерално да бидат високи, во атлетиката брзи, а во боксот силни, дебатерите не можете да ги познаете и да ги генерализирате по некои вакви надворешни карактериситики. Исто така, дебатерите не мора да бидат само ученици со високи оценки или лица што сакаат да го искажуваат своето


75

мислење пред другите. Едноставно, секој кој има желба за учење и за развивање на овие способности, како и упорност и истрајност во работата, може да биде дебатер. Суштината на дебатата е дека таа е вежба. Со дебатата го вежбате умот, како и вашиот говор и начин на изразување. Затоа, не мора да бидете посебно талентиран или да поседувате некои посебни способности за да бидете дел од дебатерското општество во светот. Доволна е само силна волја и желба за учење. Со нив и со доволна посветеност можете лесно да ги совладате дебатните техники за критично размислување, јавно говорење, истражување, презентација и многу други.

Ти ја контролираш дебатата. Едноставно, дебатата ти дава слобода за одлучување. Овде нема кој да ти наложи за што да дебатираш, кои аргументи ќе ги употребиш, која стратегија ќе ја користиш, како ќе се спротивставиш на зборот на противникот. Овде ти си главен бидејќи ти си тој што зборува. Младите луѓе во многу случаи се ограничени при изборот на нештата што ги сакаат, односно што не ги сакаат. На училиште мора да учите предмети кои не ви се допаѓаат, мора да носите униформи кои не се совпаѓаат со вашиот стил на облекување, мора да станувате секој ден наутро за да не го пропуштите првиот час и ред други работи кои не ви се допаѓаат. Меѓутоа, во светот на дебатата вашиот одговор и избор зависи од вас и од вашата креативност. Дебатата е активност во којашто твојот избор и успех зависат исклучиво од тебе.

Дебатата развива вештини кои се неопходни за успех. Кога завршувате со образованието и се вклучувате во работната сила, треба да бидете свесни дека некои карактеристики и вештини се посебно барани и ценети. Способноста за комуникација, посебно усната комуникација е неопходна за успех во современи динамични услови на живеење. Понатаму, способноста за критичко размислување и брзо лоцирање на проблемите е друга често барана вештина од страна на современите организации. Аналитичкиот пристап, способноста и методологијата на истражување, исто така, се посебно ценети. За успехот на општествената скала, во услови на динамичен свет, чијашто главна карактеристика се промените, посебно се важни и презентациските способности, начинот на говорењето, убедливоста при презентацијата, владеењето на говорот на телото и многу други слични вештини. Сите овие вештини можат да се развијат и да се подобрат преку дебатирање. Затоа, можеме да кажеме дека дебатата е таква активност којашто развива способности и вештини што се користат и помагаат да бидете успешни во различни области.

Дебатата ви дава моќ да ги менувате работите. Кога дебатирате, имате многу можности. Можете да дебатирате со вашите родители за изборот на вашето училиште, местата на излегување или времето до кое имате „излез“. Со професорите од училиштето можете да дискутирате за наставната програма, кои предмети би сакале да ги слушате, за времетраењето на часовите. Преку дебатата можете да им ставите на знаење на локалните власти дека ви пречи нехигиената во градот, дека сакате повеќе места за активности од културата, дека имате потреба од нови спортски сали. Дебатата ви дава моќ. Моќ да ги лоцирате проблемите, да ги разберете причините поради кои тие постојат и моќ да ги решавате. Дебатата ви дава моќ да ги менувате работите. За младиот човек тоа значи моќ активно да ја креира и да одлучува за својата иднина.

Дебатата ги побива антиинтелектуалните стереотипи. Стеретотипите се претставени со мислењето дека дебатата е здодевна, неатрактивна активност. „Здодевно е да бидеш дебатер“, „дебатата е зборување во празно“, „дебатерите се бубалици“, се чести изјави во речникот на младите, поврзани со оваа тема. Но, доколку се погледне назад во историјата, ќе забележиме дека голем број лица кои оставиле свој белег и кои ги побиваат антиинтелектуалените стереотипи, во својот живот биле дебатери. Дел од нив се: Џон Кенеди, Кофи Анан, Принцезата Дајана, Борис Трајковски, луѓе кои се забележани и запаметени од многу генерации. Затоа, погрешно е на дебатата да се гледа како активност која не е „кул“, туку како на активност која ги развива и ги негува интелектуалните капацитети.


76

Користа од дебатирањето ја уживаат индивидуите, општеството и глобалниот систем во целина. Развивајќи ги способностите на критичко размислување, комуникативност, истражување и тимска работа, младите луѓе развиваат вештини коишто им помагаат во извршувањето на нивните обврски во училиштата, на работните места, во неформалните групи и како граѓани на демократски општества.

ДЕБАТАТА И ОТВОРЕНОТО ОПШТЕСТВО

„Подобро е да се дебатира за некое прашање без да се реши,отколку да се реши прашањето без претходно да се дебатира за него“Joseph Joubert

На прв поглед дебатата има многу ограничено значење. Ако на дебатата се гледа како на формализирана и аргументирана дискусија во која што постојат две спротвставени страни претставени од два (или повеќе) тима кои расправаат за некое прашање, тогаш не може да се долови вистинското значење и корист од дебатата. Придобивките од дебатата се подлабоки и многу значајни. Дебатата претставува техника што овозможува две спротивставени страни на аргументиран начин да ги прикажат своите ставови и да ги сослушаат ставовите на противниците. Навредите, личните конфликти и емотивните напади се категории што овде не се присутни. И покрај тоа што речиси никогаш дебатата не завршува со согласување од двете страни, бенефитот од оваа активност е тоа што во услови на толеранција и почитување на противникот, може да се прикажат и афирмативните и негативните страни на едно исто прашање и да се добие целосна претстава за проблемот. На овој начин дебатерите ги вреднуваат различните позиции за некое прашање и, врз основа на нив, можат полесно да ги разберат сопствените, но и противничките ставови (кај дебатирањето често ќе морате да браните позиција со која лично не се согласувате и да размислувате на начинот на вашите неистомисленици). Оваа вредност е уште поизразена кога станува збор за дебатери кои припаѓаат на различни нации, култури, вери. Благодарение на дебатата тие учат за останатите култури и во знакот на толеранцијата се трудат да ги разберат различните од себе.

Индивидуалните вештини што се учат и се развиваат при дебатирањето имаат пошироко влијание и на општеството во целина. Постоењето на дебатата во општеството е сигнал за постоење и почитување на демократските вредности во една земја. Учејќи на принципите на ненасилност, толеранција и почитување на различните ставови и мислења, дебатата ги затвора и јазовите што постојат меѓу групите со различни цели и интереси. Примената на овие принципи на меѓународен план овозможува намалување на националните, економските, културните и на етничките бариери и тензии.

Што ќе научите од дебатирањето? Ќе научите дека дебатата нуди можност да биде презентиран некој проблем од различни страни и перспективи истовремено, притоа негувајќи го пристапот на почитување и толераниција. Овој пристап многу полесно ги зближува луѓето отколку што ги оддалечува. Затоа, слободно можеме да кажеме дека дебатата е основна алатка за развивање и оддржување на демократските и на отворените општества.


77

3.1 Едукативна дебата и формати на дебата Покрај тоа што дебата претставува основна алатка која ги поддржува демократските процеси во едно општество, таа, исто така, се смета и за образовна методологија, како и за академска натпреварувачка дисциплина. Дебата е применлива како за време на наставата, така и надвор од неа.

Дебата често се користи при самите предавања во училиштата и на универзитетите. Училниците повеќе не смеат да бидат место во кое на учениците им се сервираат готови информации. Напротив, треба да бидат место каде учениците ќе можат критички да им пристапат на многубројните достапни информации по однос на одредено прашање. На тој начин учениците преку разгледување на тоа прашање од различни, дури и спротивставени перспективи го зголемуваат своето знаење и се доближуваат до таканаречената објективна вистина.

Покрај тоа што преку дебата учиме одредена содржина, ние совладуваме и одреден процес, односно одредени вештини. Тука спаѓаат вештините на истражување, критичко читање, анализирање на информации, нивно селектирање и систематизирање, конструирање аргументи, активно слушање, вештини на тимска работа и јавно говорење итн.

Иако порано се сметаше дека дебата е применлива исклучиво при проучувањето на општествено-хуманистичките предмети, денес веќе постои општоприфатена согласност дека дебата како метод на учење може да се користи во областа на литературата, природните науки, уметностите итн.

Покрај имплементирањето на организираната и структиурана дебата како методологија за изучување на одреден предмет во склоп на наставата, таа во образовниот систем е присутна и како натпреварувачка дисциплина.

Во престижните училишта и универзитети во светот, како дел од наставата, се формирани дебатни клубови. Овие дебатни клубови се фокусираат на изучувањето на дебатата како вештина и практично ја применуваат натпреварувајќи се со клубови од другите училишта и универзитети. Најчесто ваквите

овие дебатни клубови се фокусираат на изучувањето на дебатата како вештина и практично ја применуваат натпреварувајќи се со клубови од другите училишта и универзитети

3.1 Едукативна дебата и формати на дебата

78

клубови на национално ниво се организирани во дебатни асоцијации. Националните дебатни асоцијации, пак, се вмрежуваат на меѓународно ниво и на тој начин стануваат чадор-организации. На годишно ниво се случуваат безброј локални, регионални, национални и меѓународи турнири. Меѓу нив и такви признаени како официјални светски првенства во дебатирање.

Во ваквиот тип на дебата секогаш имаме една тема на која се дискутира и две стротивставени страни по однос на темата. Значи, страна која ја подржува темата и страна која е против темата. За да постои натпреварувачката дебата, мора да постојат и точно определени правила на натпреварување, односно дебатата мора да биде организирана во одредена форма.

Во светот постојат повеќе признаени формати на дебатирање. Тоа што е карактеристично за секоја натпреварувачка дебата е тоа што таа мора да има определен број на говорници организирани во тимови. Секој говорник зборува по точно утврден редослед и времетраењето за секој говор е познато. Притоа, секој тим, а и секој говорник поединечно имаат одредена улога, а секој говор генерална структура што би требало да ја содржи.

Кај различни формати овие карактеристики ќе бидат различни. Значи, може да имаме различен број на тимови (2 или 4), различен број на говорници (2, 4, 6 или 8), различен распоред на говорење, различно времетаење на говорот и сл.

Најпознати формати на средношколска дебата се дебатата „Линколн-Даглас“, дебатата „Карл Попер“, Светска училишна дебата World’s school debate итн. Во овој прирачник ќе дадеме кратко објаснување на неколкуте најпознати формати, но ќе се фокусираме на форматот „Карл Попер“ - најпознат и најприфатен формат во регионот.

Дебатата „Линколн – Даглас“ е тип на дебата кој е присутен во средните училишта во САД. Типично за овој формат е што во дебатата учествуваат само двајца говорници од кои едниот ја поддржува, а другиот ја негира тезата. Во текот на дебатата има 5 говори (3 на афирмативната страна и 2 на негативната), но секој говорник вкупно зборува по 13 минути. Името го добил според дебатите меѓу Абрахам Линколн и Стивен Даглас, од 1858 година, кога дискутирале за ропството, моралот, вредностите и логиката на која се изградени. Оттука темите на кои се дебатира се фокусираат токму на логика, етички вредности и филозофија.

Светскиот училиштен стил (World Schools Style) e формат кој е комбинација на Британска парламентарна дебата и Австралиско-азиските формати на дебата, адапитани за да бидат прифатени во многу земји и оттука да се применува на официјалното Светското училишно дебатно првенство. Во дебатата се натпреваруваат два тима од по тројца говорници кои вкупно презентираат 8 говори (по 4 говори за секоја од страните, при што еден од членовите на тимот говори двапати).

Британска парламентарна дебата е најпознатиот дебатен формат кој се практикува на универзитетско ниво. Овој формат е специфичен по тоа што во него се натпреваруваат вкупно 4 тима (2 на афирмативната, 2 на негациската страна). Потеклото на овој формат влече корени од процедурите на Британскиот парламент од каде и произлегува името на самиот формат. Тимовите се именуваат како Влада и Опозиција, а се делат на Горен и на Долен дом.

најпознати формати на средношколска дебата се дебатата „Линколн-Даглас“, дебатата „Карл Попер“, Светска училишна дебата World’s school debate итн.


79

ДЕБАТА „КАРЛ ПОПЕР“

Овој формат е еден од најпознатите и најраспространетите средношколски дебатни формати во светот.

Во дебатите „Карл Попер“ учествуваат два тима - афирмативен и негативен, секој од нив составен од по тројца говорници. Секој од овие говорници одржува по еден говор во дебата во времетрање од пет или шест минути, во зависност од позицијата на која се наоѓаат.

Покрај самите говори, во форматот „Карл Попер“ постојат и четири вкрстени испрашувања во времетраење од три минути. Вкрстено испрашување се случува по секој од првите четири говори во дебатата, т.е. конструктивни говори. По поседните два говора од афирматиниот и од негативниот тим не следува вкрстено испрашување.

Во текот на целата дебата секој од тимовите има право да искористи пауза вкупно од осум минути. Паузата се користи за договарање меѓу членовите на тимот и за подготовка за говорот или испрашувањето што следува. Таа може да се користи пред секој од говорите на членовите на тимот и пред оние вкрстени испрашувања каде истите се јавуваат како испрашувачи.

Редоследот на говорите и вкрстените испрашувања во дебатата е следниот:

Формат дебата на Карл Попер

1. А1 - Прв афирмативен говорник – 6 минути

Вкрстено испрашување – 3 минути: Н3 го испрашува А1

2. Н1 – Прв негативен говорник – 6 минути

Вкрстено испрашување – 3 минути : А3 го испрашува Н1

3. А2 – Втор афирмативен говорник – 5 минути

Вкрстено испрашување – 3 минути: Н1 го испрашува А2

4. Н2 – Втор негативен говорник – 5 минути

Вкрстено испрашување – 3 минути: А1 го испрашува Н2

5. А3 – Трет афирмативен говорник – 5 минути

6. Н3 – Трет негативен говорник – 5 минути

во дебатите „Карл Попер“ учествуваат два тима - афирмативен и негативен, секој од нив составен од по тројца говорници


80

Покрај дебатерите, во натпреварувачката дебата секогаш се присутни и судии. Тоа се луѓе кои ги познаваат правилата на дебатирање и се обучени да судат, односно да го одлучуваат победникот во една дебата. Важно е секогаш бројот на судии во дебатата да биде непарен. Препорачливо е дебатата да ја оценуваат минимум тројца судии.

покрај дебатерите, во натпреварувачката дебата секогаш се присутни и судии


81

3.1.1 Теза и дефиницииЗа да се одвива една дебата, секако, мора да имаме тема на којa ќе се дебатира. Тема, всушност, е предметот на некој говор, дискусија или пишано дело. Во натпреварувачката дебата темата поседува одредени специфичности и, всушност, се нарекува теза. За разлика од темата која може да биде општа и широка, тезата е формулирана на тој начин што ја насочува дебатата и поставува генерална рамка во која таа треба да се одвива.

Поимот теза потекнува од старогрчкиот збор „thesis“ кој значи поставено тврдење, односно поставка, која треба да биде потврдена и да дозволува заземање ставови - за и против. Оттука може да се заклучи дека теза е контраверзно тврдење чија вистинитост треба да се докаже. Тимовите во дебатата имаат за цел да ја поддржат, односно да ја докажат нејзината вистинитост или да и се спротивстават и да ја негираат. Ова значи дека тезата мора да биде дебатлива. За воопшто да има дебата мора да постои и прашање околу кое луѓето имаат различни мислења и околу кое не постојат општо прифатени ставови. Самата теза мора да овозможи фер позиции за двата тима. Тоа значи дека треба да постојат разумни и прифатилви објаснувања во корист на тезата и против неа.

Пример за недебатлива теза: „Загадувањето од фабриките е штетно за животната средина“

На оваа теза не може да се развие дебата бидејќи е докажано и општо познато дека отровните материи кои ги испуштаат фабриките во водата и во воздухот предизвикуваат загадување, а со тоа ја уништуваат како животната средина, така и здравјето на луѓето. Оттука, горенаведената теза не би можела да се негира.

Пример за дебатлива теза:„Проблемот со загадувањето од фабриките во РМ треба да се решава со воведување зголемени еколошки даноци“

Оваа теза може да се поддржи, но и да се негира. На пример, афирмативниот тим може да тврди дека преку еколошките даноци државата ќе ги принуди сопствениците на фабриките да ги почитуваат еколошките стандарди. Од друга страна, пак, оправдано би било доколку негативниот тим тврди дека ваквите високи даноци би биле преголемо оптоварување за и онака неразвиениот индустриски сектор во Република Македонија. Доколку Владата сака да стимулира развој, треба да најде решение за овој проблем или, пак, моментно воопшто да не се фокусира на него. И афирмативниот и негативниот пристап имаат предности и слабости, но и за двата постои разумно објаснување.

теза е контраверзно тврдење чија вистинитост треба да се докаже

3.1.1 Теза и дефиниции

82

Понатаму, покрај тоа што треба да обезбеди фер позиции за двата тима, тезата треба да ги содржи и следните карактеристики:

1) Да се занимава со општо познато прашање и да биде податлива

Ова значи дека тезата треба да обработува одредена тема која е општо позната и не бара специфично знаење. Дополнително, тоа значи дека постојат доволно голем број на лесно достапни извори каде би можеле да најдеме разбирливи информации за прашањето за кое станува збор.

Пример за теза со општо познато прашање:„Обединетите нации треба го прифатат Косово како независна држава“

Пример за теза која бара специфично знаење: „Јазикот аниу зборуван на островот Хокаидо, во Северна Јапонија, треба да се заштити од изумирање“

2) Да биде современа и актуелна

Современоста и актуелноста на една теза значат дека таа треба да поведе одредено прашање кое во моментот е предмет на интерес и сè уште не е завршено или решено.

Пример за современа и актуелна теза:„Светските влади треба да понудат решение за актуелната финансиска криза“

Пример за несовремена и неактуелна теза:„Падот на Вол Стрит во 1929 можеше да се избегне“

ПРАВИЛНА ФОРМУЛАЦИЈА НА ТЕЗА

Формулацијата на тезата е особено значајна за дебатата. Правилната синтаксичка конструкција и соодветната терминологија се неопходни за дебатерите да можат правилно да ја протолкуваат тезата и оттука правилно да ја насочат дебатата.

Правилно формулираната теза е глаголски исказ во потврдана форма кој доволно јасно го претставува прашањето и дава насоки за дебатата.

Пример за правилно формулирана теза:„Веронауката треба да се воведе како задолжителен предмет во основните училишта“


83

Примери за погрешни формулации:

Грешка – формулација „да“ или „не“ „Веронаука - да или не?“ – ваквата формулација воопшто не појаснува во кој контекст се зборува за веронауката. Веронауката сама по себе не може да ја сметаме ниту за добра ниту за лоша.

Грешка – тезата нема глагол „Веронаука – развој на морални вредности“ – ваквата формулација не е доволна за да им даде насока на тимовите и да им помогне да заземат јасна позиција во дебатата и да го насочат својот случај. Не дава информација што, всушност, треба да се брани или да се напаѓа во оваа дебата.

Грешка – тезата е во прашална форма „Дали веронауката треба да се изучува во основните училишта?“ – дебатата нема за цел тимовите да изнајдат одговор на одредено прашање. Целта е да се презентираат причини поради кои таа би требало да се прифати како вистинита или да се отфрли.

ВИДОВИ НА ТЕЗИ

Во зависност од прашањата кои ги опфаќаат и пристапот кој треба да го имаме при нивното толкување, тезите можат да се поделат на повеќе видови и подвидови. Дефинирањето, разликувањето и класифицирањето на различните типови на тези не е токлу важно од теоретски, колку што е важно од практичен аспект. Да се разбере тезата и да се сфати што таа бара од дебатерите е основен чекор за успешна дебата. Во зависност од типот на тезата дебатата може различно да се развие.

Една од најприфатените поделби во согласност со содржината која ја опфаќаат е поделбата на:

• тези на факти

• тези на вредности

• тези на политики


84

ВИДОВИ НА ТЕЗИ

Теза на факти Теза на вредности Теза на политики

Централно прашање: Дали е нешто вистинито?

Централно прашање: Дали е нешто добро?

Централно прашање: Дали и на кој начин треба нешто да се промени?

Што е теза на факти?Претставува теза која налага да се проверува вистинитоста на одредена информација, опсервација, опис, историски податок, дефиниција, заклучок и сл. врз основа на факти кои ја потврдуваат или ја негираат

Објаснуваатодредени факти својствени за одредена појава преку објективни податоци.

Пример:„Шекспир не е вистинскиот автор на книгите кои се потпишани со неговото име“

Доделуваат некаква вредност на одреден предмет.

Пример:„Граѓанската непослушност е морално оправдана во борбата за правда“

Споредуваат два предмета или појави и одредуваат која од нив повеќе или подобро задоволува одредена вредност.

Пример:„Револуцијата подобро од еволуцијата придонесува за општествениотнапредок“

Предлагаат усвојување на некоја политика со цел решавње одреден проблем.

Пример:„Треба да се донесат поригорозни законски мерки за да се реши проблемот со злоупотреба на дрога“

Споредуваат две различни политики за да се одреди која од нив подобро решава одреден проблем.

Пример:„Политиката на намалување на злото е посоодветна за решавање на проблемот со злоупотреба на дрога отколку примената на строги закони“

Објаснуваат причинско-после-дична врска меѓу две појави.

Пример:„Зголеменото насилство на телевизијата придонесува за зголемување на стапката накриминал“

Што е теза на вредности?Тезите од овој тип претпоставуваат изнесување квалитативен суд околу внатрешната вредност на некоја појава, предмет, идеја, настан, дело, личност или сл.

Што е теза на политики?Ова се тези кои бараат некаква промена, односно повикуваат на преземање одредена акција која е потребна за да се реши постоечки проблем.

Примери за тези на факти:„Насилството во цртаните филмови има негативни последици врз развојот на децата“

„Стандардизираните тестови го зголемуваат успехот на учениците“

„Задолжителните наркотестови ќе придонесат за намалување на употребата на дрога кај средношколците“

Какви видови на тези на факти постојат?

Какви видови на тези на вредности постојат?

Какви видови на тези на политики постојат?

Дескриптивни Каузални

Примери за тези на вредности:„Оправдано е да се жртвува слободата во име на безбедноста“

„Абортусот е морално оправдан“

„Дебатата е неетична по својата природа“

Примери за тези на политики:„Проблемот со злоупотреба на дрога треба да се реши“

„Решено е дека треба да се донесе политика за да се промовира глобално придржување кон Конвенцијата за правата на детето“

„Обединетите нации треба да ја зголемат борбата против тероризмот“

Прости Компаративни Прости Компаративни


85

Различните видови на теза ќе доведат до тоа и самата дебата да се развие на различен начин. Така, на пример, ако се сретнеме со теза на факти, ние ќе треба да конструираме аргументи со силни докази преку кои ќе ја докажуваме вистинитоста. Тезата на вредности од нас бара да понудиме вредносни аргументи и да воспоставиме одреден критериум, во согласност со кој ќе ја докажеме оправданоста на тврдењето. Конечно, тезата на политики од нас ќе побара да изградиме и да понудиме конкретен план кој нуди придобивки и решава одреден проблем.

Секако, не може да се направи строга граница меѓу различните видови на тези. На пример, имплементацијата на одредени политики, секако, ќе се брани со аргумент дека таа поддржува или достигнува одредени позитивни вредности, а веројатноста предлог-плановите да доведат до конкретни придобивки ќе се докажува со аргументи на факти. Сепак, разграничувањето на видовите на тези е значајно и многу потребно за да можеме целосно да ја разбереме тезата на која ќе се дебатира, а со тоа да разбереме што, всушност, се бара да докажеме во истата и кој е најдобриот начин да го постигнеме тоа. За таа цел потребно е да ги дефинираме сите поими кои ги содржи и да го интерпретираме нејзиното значење.

ДЕФИНИЦИИ И ТОЛКУВАЊЕ НА ТЕЗА

Дебата почнува со дефинирање на клучните поими кои ги содржи тезата. Клучни поими се оние поими кои се важни за самата дебата и нивното различно толкување може да влијае на нејзината содржина и на насоката во која ќе се развива. Да се дефинира еден поим, значи да се објаснат неговите фундаментални карактеристики, односно неговото значење.

Честопати се случува зборовите кои ја сочинуваат тезата етимолошки и содржински да имаат повеќе од едно значење, а оттука и да се јават недоразбирања и несогласувања околу нивното вистинско значење во самата дебата. Затоа е особено значајно уште на самиот почеток поимите прецизно да се дефинираат. Оттука, препорачливо е дебатерите да не ги измислуваат дефинициите сами, туку да консултираат тематска литература, речник, лексикон итн., со цел дефинициите да бидат објективни.

Сепак, нема секогаш да биде доволно да се преземе објаснувањето на еден поим од ваков релевантен извор и во дебата да се употреби неговата општа дефиниција. Честопати, поимите бараат дополнително објаснување од едноставно набројување на нивните општи карактеристики. Тоа значи дека нивното значење треба да се определи на начин најсоодветен во самиот контекст на дебатата.

Во одредени случаи, потребно е дебатерите да го протолкуваат значењето на поимите на оној начин кој го сметаат за најсоодветен за дебатата без притоа да ги земат предвид буквалните значења на самите поими. На овој начин дебатерите, всушност, ја интерпретираат тезата на начин кој го сметаат за најсоодветен за дебата. Ваквата слобода не ја допуштаат сите тези, но во некои случаи таа е неопходна.

Без да се дефинираат клучините поими и да се протолкува значењето на самата теза, дебатата не би имала смисла. Имено, дебатерите нема да бидат сигурни за што станува збор во дебатата, ниту, пак, ќе бидат сигурни дека сите учесници во дебатата на ист начин ги разбираат темите. Ова не само што може да донесе сериозни недоразбирања и конфликт во текот на дебатата, туку таа може да се претвори во нефокусирана и неконструктивна дискусија. Дефинициите и толкувањето ги креираат рамките во кои треба да се одвива дебатата. Преку дефинициите и толкувањето се толкува значењето на една теза и се прецизира централното прашање на кое ќе се дебатира, т.е. предметот на дебатата. На овој начин стануваат јасни и улогите кои ќе ги


86

имаат афирмативниот и негативниот тим во дебатата.

Пример:

„Европската унија треба да го укине визниот режим за земјите од Западен Балкан без понатамошно одлагање“

Дефиниции:

• Европска унија - политичка и економска заедница на 27 европски држави, создадена во 1993 година, со Договорот од Мастрихт, врз основа на претходните европски заедници;

• да укине - да престане со, да отстрани или да уништи;

• визен режим - процедура на издавања специјални дозволи за влез и престој во Унијата за граѓани од трети земји;

• земји од Западен Балкан – Албанија, Босна и Херцеговина, Хрватска, Црна Гора, Македонија, Србија и Косово;

• без поманатошно одлагање - многу брзо, веднаш.

Објаснување:

Оваа теза е релативно јасна и нејзиното значење е видливо од самата дефиниција на поимите. Ваквите тези не дозволуваат дебатерите да ги толкуваат поимите на еден или на друг начин и улогите на двата тима се очигледни. Во оваа дебата афирмативниот тим ќе треба аргументирано да го брани моменталното укинување на визите и да објасни кои се придобивките од него. Додека негативниот тим има задача да докаже дека овој процес може да донесе и негативни промени и дека во моментот не е поволно решение.

Пример:

„Решено е дека треба да се усвои политика за да се промовира глобално придржување кон Конвенцијата за правата на детето“

Дефиниции:

• да се усвои – да се прифати;

• политика – план или насока на дејствување на влада, политичка партија или бизнис, кој има за цел да влијае и да одредува одлуки, акции и др.;

• да промовира – да придонесе за прогресот или развојот на...;


87

• глобално – да биде поврзано или да го вклучува целиот свет;

• придржување – исполнување одредени барања, следење одредени правила;

• Конвенцијата за правата на детето – меѓународна конвенција која дефинира голем број граѓански, политички, економски, социјални и културни права на децата. Стапува во сила во септември 1990 година, а досега е ратификувана од сите земји-членки на Обединетите нации, со исклучок на САД и на Сомалија. Објаснување:

Доколку се обидеме да го поставиме централното прашање на дебатата во согласност со дефинициите, тоа би изгледало некако вака:

Афирмативниот тим во оваа дебата треба да понуди прифаќање одреден план кој ќе придонесе за целосен развој на почитувањето на сите права кои ги дефинира Конвенцијата во целиот свет.

Ваквата дебата, секако, би била бесмислена од причина што преку дефинициите воопшто не можеме да го определиме предметот на дебатата. Која е таа единствена политика која афирмативниот тим би можел да ја предложи, а притоа истата да може да обезбеди почитување на сите права на детето насекаде во светот? Едноставно во овој случај афирмативниот тим би бил во невозможна позиција и би имал неподнослив товар на докажување. Нејасно е која би била улогата на негативниот тим. Во оваа дебата афирмативниот тим може да избере еден проблем кој постои во некој регион во врска со почитувањето на одредено право пропишано со Конвенцијата и да понуди план за негово решавање. На пример, дебата може да се фокусира на прашањето на злоупотребата на децата како војници, неможноста за образование кај децата во одреден регион итн.

Пред да го разработува ова прашање во самиот случај, би требало да се објасни дека за промовирање глобално почитување на Конвенцијата доволно е да се реши единствен проблем во одреден регион. Односно дека унапредувањето на почитувањето на едно право чие прекршување претставува доволно сериозен проблем има импакт на глобално ниво.

На овој начин не ги разгледуваме поимите во нивното буквално значење (на пр., не ја земаме предвид Конвенцијата како целина) и преку дополнително толкување на значењето на тезата, го наоѓаме централното прашање и ја ограничуваме дебатата. На тој начин и афирмативниот и негативниот тим добиваат дефинирани улоги во дебатата.


88

НЕСОГЛАСУВАЊА ОКОЛКУ ДЕФИНИЦИИТЕ И ТОЛКУВАЊЕТО НА ТЕЗАТА

Како што веќе напоменавме, за дебатата особено е значајно поимите да бидат јасно дефинирани на самиот почеток. Без дефинирањето и толкувањето на тезата не може да се одреди суштината на дебатата и во текот на истата веројатно ќе се јават недоразбирања и несогласувања меѓу двата тима. Но, што се случува доколку поради природата на поимите или, пак, комплексноста на самата теза, двата тима имаат различно толкување на нивното значење?

Дефинициите, како и толкувањето на самата теза ги понудува првиот афирмативен говорник, на самиот почеток на своето излагање. Афирмативниот тим мора да внимава дефинициите кои ги предлага да бидат фер и да овозможуваат рамноправна дебата. Ова е особено важно и е основен предуслов за да се развие добра дебата. Доколку понудените дефиниции не оставаат доволно простор за негативниот тим да развие сопствен случај, не може да очекуваме да се развие суштинска дебата. Ваквата дебата може единствено да се претвори во бесконечна дебата на дефиниции.

Правото на афирмативниот тим да понуди дефиниции, не значи дека негативниот тим е обврзан да ги прифати. Дотолку повеќе, доколку има сериозен пропуст или намерна грешка во дефинициите кои ги предлага афирмативниот тим, негативците, секако, треба да реагираат бидејќи дефинициите имаат големо влијание врз дебатата и врз можностите за аргументирање.

Дебатерите од афирмативниот тим секогаш не успеваат или, пак, сакаат да понудат најобјективи дефиниции и толкувања на поимите. Затоа, за дефинициите и толкувањето на тезата да бидат на некој начин усвоени во дебатата, со нив треба да се согласи и негативниот тим и тоа задолжително да го стори во првиот негативен говор.

Доколку негативниот тим не се согласува со понудените дефиниции и толкување или смета дека се во корист на афирмативниот тим, негативниот тим има право да ги отфрли. Притоа негативниот тим треба да понуди логично објаснување за причините поради кои не се согласуваат со дефинициите и да понуди сопствени дефиниции.

Доколку двата тима се согласат со дефинициите, дебатата може да продолжи во рамки на дефинициите што се предложени. Во спротивно, како што веќе напоменавме, постои опасност дебатата да се претвори во дебата на дефиниции, што е најлошото можно сценарио. Затоа оспорувањето на дефинициите треба да се случува само во оние случаи кога навистина постои сериозен проблем во начинот на толкување. Откога негативниот тим ќе ги понуди своите дефиниции, афирмативниот тим може да ги прифати новите дефиниции понудени од негативците или, пак, да продолжи да се држи до своите првично понудени дефиниции. Но, дискусијата за дефинициите не треба да се продлабочува понатаму и дебатерите треба да се концентрираат на суштината на самата дебата, т.е. на аргументите.

афирмативниот тим мора да внимава дефинициите кои ги предлага да бидат фер и да овозможуваат рамноправна дебата

постои опасност дебатата да се претвори во дебата на дефиниции, што е најлошото можно сценарио


89

Вежба за теза:

Видови на теза

Цел: Дебатерите да научат да распознаваат различни видови на теза и да го идентификуваат централното прашање во дебатата.

Метод:

На секој дебатер му се задава една теза. Притоа, тој треба да ја класифицира тезата како теза на факти, вредности или политики. Откако ќе ја класифицира тезата, под модераторство на предавачот се дискутира за причините за ваквата класификација, причините за погрешна класификација, доколку е направена, и дебатерите заеднички се обидуваат да го идентификуваат централното прашање во дебатата.


90

3.1.2 Аргументација, поддршка и доказиНајсуштествениот дел на дискусијата во една дебата се сведува на аргументите. Аргументите се елементите кај кои се забележуваат најжестоките точки на судир во текот на дебатата и, како такви, важат за најсилни алатки за афирмирање или негирање на тезата.

Аргументите се конкретните причини, формулирани во тврдења, со кои се поддржува или се напаѓа една теза. Главниот фокус кај аргументот во дебатата, кој го одделува од секојдневните тврдења, е токму причината која градејќи го телото на еден случај, води кон афирмирање или негирање на тезата. Аргументите, поставени како тврдења, мораат да бидат објаснети и поткрепени со докази, со што би се зацврстил целиот случај на секој тим. За случајот да изгледа како една целина, исклучително е важно аргументите да се надополнуваат еден со друг и да отсликуваат една логичка поврзаност. Сето ова e со цел слушателите да добијат јасна слика за нападот или одбраната на тезата и, воедно, да се избегне конфузија од идеи, примери, важни и неважни точки поврзани со неа.

Во однос на бројноста на аргументите, не постои правило за тоа колку аргументи би требало да има секој случај. Сепак, за еден случај да биде цврсто одбранет, уште во првиот говор потребни се најмалку два аргумента, што би образложиле најмалку две причини зошто одредена теза се афирмира или негира. Од друга страна, пак, четири или повеќе од четири аргументи би биле премногу за еден говор, односно говорникот не би имал време да ги образложи, а слушателите би го изгубиле фокусот. Следствено, најсоодветна би била употребата на два или три аргументи во првото прикажување на случајот.

Може да заклучиме дека аргументот е причината поради која една страна афирмира или негира одредена теза. Тој се добива како одговор на прашањето „Зошто?“ поставено и врзано со тврдењето во тезата. Во продолжение следуваат неколку примери на аргументи кои одговараат на соодветни тези.

Теза: Смртната казна е оправдана.

Аргумент: Смртната казна е оправдана бидејќи го намалува степенот на криминалот.

Теза: Визниот режим за земјите на Балканот треба да се укине.

Аргумент: Визниот режим треба да се укине бидејќи го ограничува слободното движење на луѓето.

3.1.2 Аргументација, поддршка и докази

91

ВНАТРЕШНА СТРУКТУРА НА АРГУМЕНТОТ

Секој аргумент мора да има одредена формулација која е унифицирана во најголем број случаи на употреба на аргументација во дебата. За дебатата да биде организирана, а аргументот препознатлив за слушателите, поставена е основна структура на внатрешноста на аргументот. Во текстот што следува ќе биде разгледана основната структура што ја содржи секој аргумент. Основните елементи на аргументот се:

• тврдење,

• објаснување,

• поддршка.

Покрај основните, разликуваме и дополнителни елементи на аргументот:

• претпоставка,

• врска.

Тврдење

Тврдењето е самиот наслов на аргументот. Тоа треба да биде формулирано како реченица која содржи глагол и која нешто тврди. Реченицата треба да биде јасна и концизна, односно не е потребно да содржи никакви објаснувања за потребата од конкретното тврдење.

Добар пример за тврдење: Абортусот го зголемува ризикот за стерилност кај мајката.

Лош пример за тврдeње: Ризик за стерилност. Зголемена стерилност.

Тврдењето е елементот кој во текот на дебатата ќе се однесува на целиот аргумент вклучувајќи ги објаснувањето и поддршката. По првичното претставување на тврдењето и аргументот во првиот говор, говорниците можат да ја употребуваат истата реченица при презентацијата на своите говори, што ќе им даде јасна слика на слушателите за кој дел и за која причина се говори.

Објаснување

Тврдењето не би значело ништо доколку не би било темелно објаснето од говорниците. Токму затоа, говорникот, преку објаснувањето, во неколку реченици се обидува на слушателите да им претстави зошто токму овој аргумент е генерално точен. Објаснувањето содржи теоретски и апстрактни основи кои говорникот ги користи да прикаже како и зошто конкретниот аргумент ја поддржува или ја напаѓа тезата. Преку објаснувањето говорникот ја прикажува поврзаноста меѓу тврдењето и остварувањето на целта на својот случај, односно како конкретното тврдење придонесува за остварување на повисоката цел – напад


92

или одбрана на тезата.

Пример за објаснување на тврдењето: „Абортусот е неморален“.

Бидејќи абортусот е згаснување нов живот, може да се смета за убиство, а тоа е неморално.

Во секој случај, објаснувањето има за цел преку вистинско разложување и длабинско проникнување да допре до суштината на аргументот и до целината на случајот, поради што тоа не може да претставува просто повторување на тврдењето, односно извртување на речениците.

Поддршка и докази

Поддршката и доказите се исклучително важни за еден случај. Тие имаат за цел да докажат дека претставениот аргумент и објаснувањето се точни во реалноста, односно да придонесат за вистинитоста и за издржливоста на целиот случај. Доказите ги поддржуваат и ги поткрепуваат тврдењето и објаснувањето, преку што, всушност, се оправдуваат ставовите кои ги заземаат говорниците.

Во текстот подолу ќе бидат разработени неколку видови на докази. Во зависност од видот и од карактеристиките, доказите се разликуваат по вредност. Поголемата вредност на поддршката води до поцврст аргумент, кој е потешко да се побие. Генералната цел на употребата на доказите е да се зацврсти целиот случај, да се поткрепи теоретската основа од објаснувањето, односно да се докаже дека водечката идеја на случајот е остварлива преку конкретните аргументи и докази.

Претпоставка

Претпоставката, односно хипотезата претставува услов кој треба да биде исполнет за тврдењето поставено како наслов на аргументот да биде точно. За секое тврдење можно е да се постават неколку точни и неточни претпоставки, од кои говорникот треба да се обиде да ја потенцира точната претпоставка во својот говор, со намера да го одбрани и зацврсти својот случај, а да биде свесен и за неточните претпоставки. Неточните претпоставки мора да се имаат предвид бидејќи очекувано е дека противниците ќе ја презентираат неточната претпоставка, со цел да го побијат аргуменот и да прикажат дека тој не може да биде точен во реалноста. Во ваков случај, говорникот, свесен за неточните претпоставки, треба да биде подготвен за одбрана од нив. Формулата на претпоставката гласи: АКО (претпоставка) ТОГАШ (аргумент)

Пример за точна претпоставка:Ако состојките во марихуаната се лековити и ако се незаменливи во медицината, тогаш марихуаната треба да биде легализирана.

Пример за неточна претпоставка:Ако економскиот развој опасно, но широко, ги користи и ги злоупотребува природните ресурси за свое зацврстување, тогаш економскиот развој е најголемиот загадувач на природата.


93

Врска

За еден случај да биде претставен како една логична, поврзана и цврста целина, која ја напаѓа или ја брани тезата, исклучително е важно на врската како дополнителен елемент да и се посвети внимание. Откако ќе се претстават аргументот и сите негови основни елементи, потребно е да се објасни врската на аргументот со целиот случај и со тезата. Врската, всушност, се објаснува во неколку димензии, односно при поврзувањето се објаснува меѓусебната врска на аргументите, врската меѓу елементите на аргументите, врската меѓу аргументите и целта на случајот, како и врската меѓу аргументите и тезата.

Прво, аргументите мора да бидат поврзани меѓу себе, така што заедно, чекор по чекор би воделе кон исполнување на целта на случајот. Елементите мора да бидат поврзани за да бидат валидни за оформување на целосната слика за секој аргумент и за случајот во целост. Секако, аргументите мора да бидат поврзани со тезата, односно со поткрепувањето или со напаѓањето на тезата, со цел да ги убедат слушателите дека тимот кој ги презентира е во право и ќе ја добие конкретната дебата.

Врските, иако дополнителни елементи, се едни од најранливите точки при побивањето (напаѓањето) на противничкиот случај. Доколку не се јасно објаснети сите врски како дел од една логична целина која силно ја афирмира или ја негира тезата, тимот не би можел да победи во една дебата.

ВИДОВИ АРГУМЕНТИ

Постојат различни поделби на видови на аргументи. Во текстот што следува ќе ги разработиме трите вида на аргументи поделени според структурата, односно според односот на внатрешните елементи. Ваквата поделбата се вика модел на Тулмин (Toulmin) и ги препознава:

• простиот аргумент,

• конвергентниот аргумент,

• независниот аргумент.

Прост аргумент

Простиот аргумент содржи едно тврдење, кое доаѓа поткрепено со еден доказ, поврзано преку едно објаснување.

доказ објаснување тврдење


94

Пример за прост аргумент:

Доказ:Сара е родена во Велес.

Тврдење:Сара е Македонка.

Објаснување:Луѓето родени во Велес генерално се Македонци.

Иако во шемата многу јасно се забележува патот на доказот, кој преку објаснувањето, го поткрепува тврдењето, во реалноста, ваквите аргументи се многу ретки. Поради ова, ќе ги разгледаме и почестите и покомплицирани структури на аргументи.

Конвергентен аргументКонвергентен аргумент е аргументот во кој два или повеќе докази се надополнуваат и преку објаснувањето го поддржуваат тврдењето. Во овие случаи се работи за докази кои сами не би биле доволно силни за поддршка на тврдењето, поради што се употребуваат повеќе докази со цел да го зацврстат аргументот, како и целиот случај.

доказ

доказ

доказ

објаснување тврдење

Пример за конвергентен аргумент. Како пример кој би ни помогнал да ја илустрираме оваа структура го земаме аргументот: „Плацебо не треба да биде употребувано во медицински истражувања“. Според овој аргумент, плацебо (медицинско лекарство без активна супстанција, како замена за лек) во истражувања за тестирањето на дрогата вклучува лажење затоа што некои од субјектите лажно се наведени да веруваат дека примаат вистинска дрога. Поради ова, медицинарите не треба да користат плацебо во своите истражувања.

Доказ:Употребата на плацебо во медицински истражувања вклучува лажење на некои субјекти во истражувањето.

Доказ:Лажењето е генерално неморално.

Тврдење:Плацебо не треба да бидат употребувани во медицински истражувања.

Објаснување:Поврзување меѓу лажењето, плацебо носи неморални дејства.


95

Во случајов, аргументот е подджан од два доказа. Првиот содржи вредносна, додека вториот фактичка клаузула. Тврдењето ги комбинира двата доказа, односно доколку еден акт е неморален, секаква употреба на тој акт во секаква ситуација, исто така, е неморална. Тврдењето доаѓа како резултат од комбинирањето на двата доказа. Комбинирањето е суштинскиот дел, поради тоа што еден од овие докази не би можел да го поткрепи аргументот, но доколку се прикажани двата доказа во комбинација, тие се надополнуваат и го поддржуваат аргументот. Во случај каде еден од овие докази не е вистинит, тогаш тој ги повлекува и другите докази прикажани со него, односно целата поддршка е невистинита, а тврдењето останува без поддршка.

Независен аргумент

Независниот аргумент содржи два или повеќе докази, меѓусебно неповрзани, од кои секој посебно го поддржува тврдењето. Се работи за докази кои се доволно оправдани самостојно да го поддржуваат и да го зацврстуваат тврдењето. Во случаи каде само еден од нив е вистинит, тврдењето има вистината поддршка, односно целиот аргумент е вистинит.

доказ

доказ

објаснување

објаснување

тврдење

Пример за независен аргумент. За појаснување на ваквиот вид аргументи ќе го земеме аргументот: „Смртната казна треба да се забрани поради морални и практични причини“. На морална основа, доколку општеството го смета одземањето на нечиј живот за неморален акт, како би можело истото тоа општество да одземе друг живот (во случајов на убиецот)? Од друга страна, смртната казна треба да се забрани поради тоа што таа е непроменлива. Односно, доколку по извршувањето на казната се пронајдат нови докази кои прикажуваат дека пресудата е погрешна, не постои начин таа да се смени поради тоа што осудената личност не може да се врати.

Тврдење:Смртната казна треба да се забрани поради морални и практични причини.

Доказ:Смртната казна не остава простор за коригирање погрешна пресуда.

Доказ:Смртната казна одзема човечки живот.

Објаснување:Доколку убиството е погрешно поради одземање живот, смртната казна е погрешна од истата причина.

Објаснување:Грешки во пресудата треба да остават простор за корекција.


96

Во случајов се забележува тежината на двата доказа кои самостојно можат да го поддржат тврдењето. Исто така, очигледна е и структурната предност на овој вид на аргументи. Дури и во случаи во кои само еден доказ е вистинит и доволна поддршка на тврдењето, целиот аргумент е вистинит, без разлика на невистинитоста на останатите докази.

ПОДДРШКА И ДОКАЗИ

Kако што веќе беше споменато, поддршката и доказите се оној дел од дебатата кој ги зацврстува презентираните аргументи, а преку тоа и целиот случај. Вистинитоста и издржаноста на целиот случај зависи од овој доказен материјал. За да бидат доказите релевантни за дебатата, тие треба да се вистински, општи и важни за тезата на која се дебатира. Доказите се материјали кои се добиваат во процесот на истражување, односно во фазата на подготовка на дебатерите за дебатата.

Различните карактеристики што ги имаат различните докази, повлекуваат и различна тежина на самиот доказ. Во овој контекст, следуваат најчесто употребуваните видови на докази:

1. Логички докази:

• индукција,

• дедукција,

• аналогија,

• последична врска.

2. Примери

3. Статистика

4. Цитати.

1. Логички докази

Логичките докази се најчесто употребувани затоа што за нивната употреба најмалку е потребно истражување (во некои случаи и воопшто не е потребно истражување). Логичките докази не се секогаш точни, токму поради фактот што многу често постојат исклучоци од правилата. Поради оваа карактеристика, логичките докази не се толку силни или тешки докази кои не би можеле да се побијат. Од неколкуте видови логички докази, ќе ги разработиме најпознатите.

ИндукцијаСо индукцијата се воопштува, односно, од еден пример, се гради општо правило за сите сродни појави. Бидејќи генерализацијата не е секогаш точна, треба внимателно да се употребува индукцијата, односно да се посвети внимание на тоа колку во конкретниот пример се работи за правило или за исклучок. Во продолжение ќе проследиме примери за точна и за неточна индукција.


97

Пример за точна индукција:

Сократ е смртен. Сократ е човек. Сите луѓе се смртни.+

Пример за неточна индукција:

Владо е хомосексуалец.

Владо е ментално растроена личност.

Сите хомосексуалци се ментално растроени личности.+

ДедукцијаДедукцијата е спротивна на индукцијата. Се работи за изведување заклучок за конкретниот пример од општо правило или појава. Секако, и кај дедукцијата мора да внимаваме на нејзината вистинитост, односно и во овие случаи сосема е нормално да постојат исклучоци. Во продолжение ќе проследиме точни и неточни примери на дедукција.

Пример за точна дедукција:

Сите луѓе се смртни. Сократ е човек. Сократ е смртен.+

Пример за неточна дедукција:

Спортистите се здрави луѓе.

Владо е спортист.

Владо е здрав човек.+

АналогијаПри употреба на аналогијата, точноста на еден пример се докажува со точноста на друг пример од реалноста, кој е сличен на првиот по суштинските елементи. Главниот акцент кај претходната реченица е ставен на зборот „сличен“. Аналогијата може да биде точна само доколку постои вистинска сличност на можностите и на условите кај двете ситуации или примери.

Пример за аналогија:

Ако Бугарија му пристапи на НАТО во 2004 год., Македонија треба да го направи истото денес. Ако се покаже дека подготвеноста на Македонија денес е иста со подготвеноста на Бугарија во 2004 година, тогаш оваа аналогија е валидна. Најважно е да се утврди колку двете ситуации се суштински слични.


98

Последична врскаПоследичната врска се употребува при докажување дека една појава или ситуација е резултат, односно е предизвикана од друга појава или ситуација. Секако, и во овој случај многу е важна поврзаноста меѓу овие две појави, како и влијанието на други фактори за појава на добиената ситуација. Како и сите други логички докази и кај последичната врска можни се неточни примери.

Пример за последична врска на аргументот:

„Автомобилите се најголеми виновници за загаденоста на воздухот во Скопје“.

Во Скопје оваа година има 2000 нови автомобили, а воедно загаденоста на воздухот бележи пораст од 10%.

Овој доказ може, но и не мора да биде точен, поради фактот што воздухот во Скопје има и други начини на загаденост (фабрики, домаќинства, рудници).

2. Примери

Примерите најчесто се употребувани заедно со логичките докази, односно најчесто имаат улога на појдовна точка за изведување индукција или дедукција. Примерот самостојно не би имал големо значење ниту валидност како доказен материјал.

Со цел да се постигнат фер и конструктивни услови за дебатирање, се употребуваат примери кои се општопознати за слушателите и кои не бараат посебна подготовка или специфично знаење од одредена област. Инаку незапознаената страна не би го прифатила примерот за валиден, со што целиот логичен доказ не би имал смисла.

Пример за добар пример:

Постои многугодишен конфликт меѓу Израел и Палестина. Пример за лош пример:

Владата на Израел е виновна за продолжување и за одржување на конфликтот со Палестина.

3. Статистика

Статистичките докази се најверодостојни докази, кои имаат најголема тежина и најтешко се побиваат, секако, доколку добро се презентирани во случајот. Но, токму затоа, за овие докази е потребно најтемелно истражување. При презентирањето на статистиката, потребно е да се наведе изворот од каде потекнува доказот и неговиот бонитет, староста и методологијата со која се добиени резултатите. За еден доказ да биде порелевантен и непобивлив, важно е да се наведе авторитет, репутација на изворот (институцијата, литературата, авторот, интернет-страницата и сл.). Понатаму, исто така, треба да се спомене времето, односно годината во која е


99

направено истражувањето со цел да се согледа дали е релевантно за конкретната ситуација и дали оди во прилог на конкретниот аргумент и теза (доказот не би требало да е постар од 2 до 3 години). Методот кој бил користен при истражувањето, исто така, е корисно да биде споменат за целиот доказ да биде порелевантен. Секако, овие информации се прикажуваат доколку е возможно во конкретниот случај.

На крајот, статистичките докази, иако се најверодостојни, не би значеле ништо доколку говорникот јасно не ги објасни и не ги протолкува. Исклучително е важно да се објаснат врските меѓу доказите и аргументот и, секако, како сето ова придонесува до постигнувањето на целта на случајот.

Пример за статистика:

Во 1998 год. популацијата на градот Скопје е зголемена за 10%. (извор: Завод за статистика на РМ, Скопје, февруари 1999год.)

4. Цитати

Споредени по тежина, цитатите го заземаат најслабото место во споредба со другите докази. Најчесто се употребуваат во недостаток на други докази, или на почеток или на крај на говорот, повеќе за оставање посилен впечаток.

Во секој случај, цитатите се користат исклучиво од авторитативна личност за полето во кое навлегуваат тезата и дебатата. Секако, при употреба на цитати, задолжително се наведуваат изворот (личноста), како и бонитетот, односно зошто токму зборовите на оваа личност се валидни за поддршка на едниот или на другиот случај.

На крајот, цитатот секогаш се претставува во својата оригинална форма, без парафразирање или вадење од контекст. Многу е важно секој изнесен цитат да ја задржи истата форма во која бил изјавен, со цел одржување фер услови во кои се дебатира, како и остварување на својата цел, преку валидноста на изнесениот доказ.

Пример за валиден цитат.

„Ако фабриките продолжат да работат на овој начин, за некоја година реките во Индонезија ќе исчезнат“ – Узуп Гузи, индонезиски министер за економија.

Секако, поврзувањето и објаснувањето на цитатот со аргументот кој го поткрепува, па и со целта на дебатата, само придонесуваат за добивање јасна и стабилна слика за случајот бидејќи еден цитат може да се протолкува на различни начини.

Во продолжение следува пример на разложен аргумент за одредена теза.

Теза

Дебатата не е етична по својата природа.


100

Тврдење на аргумент (негативен случај)

Дебатата е основа на секое демократско општество.

Објаснување аргумент

Демократијата подразбира владеење на народот. За да владее народот, потребно е да избере свои претставници [пратеници]. Како народот ќе ги избере своите пратеници ако претходно не ги чул нивните размислувања, нивните дискусии и нивните аргументи? Колку повеќе мислења, толку повеќе можности да се чуе и да се препознае вистината. Дебатата е темел на секоја демократија. Темелот да се нарече неетичен е помалку безсмислено.

Доказ (поддршка)

Декларацијата за човековите права ја гарантира слободата на размислување и изразување. Слободата на луѓето е правична, а не неетична.

Претпоставка

Ако слободата на размислување како општа вредност, изразена во дебатата преку изнесување на различните аргументи е правична и етична, тогаш целата дебата е етична.

Врска

Во Декларацијата за човекови права, како општ меѓународен документ, заштитени се слободата на размислување и изразување, кои, всушност, се принципи изразени во дебатата. Овие принципи, изразени во правото секој да го искаже своето мислење и став, во дебатата се согледуваат во спротивставените страни и различни аргументи. Токму разноликоста во размислувањето на граѓаните е основата врз која е поставена демократијата. Прифаќањето на туѓиот став и дискутирањето за него е етично поради фактот дека секој има право на свое размислување и никој не смее да го ограничува ова право, особено имајќи го предвид фактот дека живееме во демократско општество.


101

ВЕЖБИ ЗА АРГУМЕНТАЦИЈА

1. Сложување и градење аргумент

Цел: Учениците да се поттикнат да го разберат процесот на сложување на аргументите и неговите делови, така што би следувала логична, јасна и уверлива низа на елементи.

Метод: Изберете јасен и цврст аргумент со многу докази. Разградете го аргументот, неговите елементи, како и елементите на целата дебата и секој дел напишете го на по еден лист хартија (теза, тврдење, појаснување, претпоставка, докази). По ова учениците во групи или самостојно нека се обидат да го сложат аргументот и целиот случај, како и да направат неколку верзии за аргументот. Секако, тие не треба да го знаат првичниот аргумент.

2. Брза дебата за голема група

Цел: Да се вежба осмислување аргументи со поголема група на ученици.

Метод: Поделете ги учениците на две половини: афирмативна и негативна, а потоа секоја половина поделете ја на уште две половини: прва и втора афирмативна, како и прва и втора негативна. На позната теза, првата афирмативна половина подготвува аргументи и секој нејзин член (по броеви) претставува по еден аргумент во 30 секунди. Понатаму, секој член од првата негативна половина (по броеви соодветни на првите) реагира на излагањето на својот број од првата афирмативна страна, односно овие членови се обидуваат да ги побијат аргументите на членовите на првиот афирмативен дел. Втората афирмативна половина ги одбранува првичните аругменти и втората негативна страна го завршува ваквиот систем со напад на соодветните аргументи.

3. Аргумент, доказ и поткрепа

Цел: Учениците да се запознаат со целта на доказите и врските, односно појаснувањето на доказите со цел зацврстување на аргументите.

Метод: На учениците поделете им по еден цитат со одредени податоци (факти). Секој ученик треба да направи тврдење за аргумент, ќе го поткрепи со цитатот за на крај да се објасни важноста на цитатот за аргументот и за страната на дебатата која ја поддржува.


102

3.1.3 Улога на говорници Разгледувајќи го форматот на Карл Попер за дебата увидовме дека во дебата учествуваат шест говориници распоредени во два тима од по тројца говорници. Можевме да забележиме и дека секој од говорниците го има своето излагање во дебата по точно определен редослед, а говорите се временски ограничени. Токму затоа и констатиравме дека дебата е организирана дискусија. Покрај тоа што дебатата има одреден формат, секој од говорите има и помалку или повеќе определена структура. Значи, сите говорници во дебатата немаат иста задача, па оттука ќе се разликува и структурата на нивниот говор.

ВОВЕДНИ КОНСТРУКТИВНИ ГОВОРИ

Воведните говори во дебата се говорите кои ги презентираат првиот афирмативен и првиот негативен говорник. Овие говори имаат за цел да ја постават основата на дебатата.

A1 Н1

1. Се претставува себеси и останатите членови на тимот, ги поздравува судиите, негативниот тим и публиката.

2. Ја претставува тезата на дебатата, ја интерпретира дефинирајќи ги клучните поими, дава краток вовед во дебатата и го претставува ставот на афирмативниот тим.

1. Се претставува себеси и останатите членови на тимот, ги поздравува судиите, афирмативниот тим и публиката.

2. Се согласува со интерпретацијата на тезата или, пак, ја отфрла понудувајќи разумно образложение и нова интерпретација и дефиниции. Ја негира тезата и го претставува ставот на негативниот тим.

3. Презентира критериум по кој треба да се пресудува во дебатата.

3. Го прифаќа понудениот критериум или, пак, понудува нов образложувајќи ги причините.

4. Презентира специфичен случај со кој ја афирмира тезата достигнувајќи го поставениот критериум.

4. а) Го напаѓа случајот кој го презентирал афирмати-вниот тим предизвикувајќи судир во дебатата.

4. б) Презентира специфичен случај со кој ја негира тезата достигнувајќи го утврдениот критериум.

5. Дава заклучок на својот говор. 5. Дава заклучок на својот говор.

3.1.3 Улога на говорници

103

ДОПОЛНИТЕЛНА УЛОГА

1. Одговара на прашањата од Н3.

2. Вкрстено го испрашува Н2.

1. Одговара на прашањата од А3.

2. Вкрстено го испрашува А2.

ЦЕНТРАЛНИ КОНСТРУКТИВНИ ГОВОРИ

По поставувањето на основите за дебата од страна на А1 и Н1, следните говори, односно вториот афирмативен и вториот негативен говор, имаат за цел да ги надополнат случаите понудени од своите претходиници и да го доразвијат иницираниот судир меѓу тимовите.

A2 Н2

1. Дава кус вовед во својот говор.

2. а) Го одбранува случајот од нападот на Н1. Ги надополнува и ги доразвива почетните идеи и внесува нови примери.

2. б) Се спротивставува на случајот кој го понудил Н1.


2. а) Го засилува нападот над афирмативниот случај одговарајќи на новопонудените објаснувања од страна на А2.

2. б) Го брани сопствениот случај од нападите на А2.

3. Дава заклучок на својот говор. 3. Дава заклучок на својот говор.


1. Одговара на прашањата од Н1. 1. Одговара на прашањата од А1.


104

ФИНАЛНИ ЗАКЛУЧНИ ГОВОРИ

A3 Н3


2. Следејќи ја структурата на случајот, ги издвојува главните точки на судир (тоа за што тимовите најмногу се судриле, односно се издвоило како централно прашање во дебата) и објаснува зошто и како овие точки на судир се развиле во корист на афирмативниот тим. Притоа, не внесува нови тврдења и докази, само се осврнува на тоа што дотогаш било кажано во дебатата.


2. Следејќи ја структурата на случајот, ги издвојува точките на судир кои се најзначајни за негативниот тим и објаснува како негативниот тим успеал да го урне случајот понуден од страна на афирмативците. Притоа, не внесува нови тврдења и докази, само се осврнува на тоа што дотогаш било кажано во дебатата.

3. Уште еднаш ја повторува главната идеја на својот случај и покажува како истиот успеал да ја афирмира тезата.

3. Уште еднаш ја повторува главната идеја на својот случај и покажува дека афирмативниот тим не успеал да ја афирмира тезата.

4. Дава заклучок на својот говор и бара од судиите да ја афирмираат тезата.

4. Дава заклучок на својот говор и бара од судиите да ја негираат тезата.


1. Вкрстено го испрашува Н1. 1. Вкрстено го испрашува А1.


105

3.1.4 Афирмативен случајПри објаснувањето на улогите на двата тима во дебата, наведовме дека афирмативниот тим има за цел да поддржи одредена теза, односно да докаже дека таа е вистинита. Затоа афирмативниот тим креира специфичен случај со намера да ја постигне оваа цел. Случајот и елементите кои ги содржи ќе зависат од видот на тезата (вредности, факти, политики) за која ќе станува збор во дебатата.

Случајот во дебатата го предлага првиот афирмативен говорник на следниот начин:

1. Дава вовед во дебатата

Ја соопштува тезата на дебатата и ги дефинира поимите на тезaта, т.е. го интерпретира нејзиното значење. Ја претставува позицијата на афирмативниот тим во дебатата, т.е. кажува каков е нивниот став по однос на тезата за која се дебатира и на кој начин планираат да го поддржат.

2. Предлага критериум

Афирмативниот тим со предлагањето критериум предлага одреден стандард според кој треба да се оценува дебата, односно успешноста на тимовите. Критериумот кој ќе биде предложен зависи од видот на тезата за која се дебатира.

3. Презентира случај

Случајот, всушност, е основата на дебатата. Преку презентираниот случај, првиот афирмативен говорник се обидува да го достигне критериумот, а со тоа и да ја потврди тезата.

4. Дава заклучок

Ги објаснува врските меѓу толкувањето на тезата, критериумот и случајот. Во продолжение, преку конкретни примери, ќе разгледаме што содржи случајот со кој поддржуваме теза на вредности и теза на политики. Тезите на факти се поддржуваат со случај кој според градбата е сличен на случајот кој се конструира за тезите на вредности.

СЛУЧАЈ ЗА ТЕЗИ НА ВРЕДНОСТИ

Критериум во дебатата на вредности:

Тезите на вредности се афирмираат преку случај кој е составен од 2 до 3 аргументи. Преку аргументите се поддржува одреден критериум кој афирмативниот тим самиот го поставува. Во ваквиот вид на дебати најчесто како критериум според кој ќе се оценува дебата афирмативниот тим предлага поддржување одредена вредност. Во дебатата ќе победи оној тим кој подобро ќе ја поддржи поставената вредност. Значи поддржувањето определена вредност е критериумот за дебата на вредности. При ваквите дебати најчесто ќе ги сретнеме вредностите од типот на: правда, благосостојба, слобода, право на приватност, здрава

3.1.4 Афирмативен случај

106

животна средина, почитување човекови права итн.

Специфичен случај за поддршка на теза на вредности

Постојат повеќе различни начини и можеме да изнајдеме голем број аргументи преку кои може да се поддржи определена теза. Меѓутоа, при дебата се користат само 2-3 аргументи. Пред сè, од причина што аргументите треба да бидат добро објаснети и поддржани за што објаснувавме во поглавјето: „Аргументацијата и временското ограничување на говорот го ограничува и бројот на аргументи“, дополнително поради тоа што аргументите мора да бидаат меѓусебно поврзани и да поддржуваат единствен критериум.

Пример:

Теза: Абортусот треба да биде легален

Критериум: слобода на избор

Аргумент 1: Абортусот треба да биде легален бидејќи жената треба да има право да го одбере тоа што смета дека е најдобро за нејзиниот живот и тело во дадениот момент.

Објаснување: Одлуката дали жената ќе изврши абортус или не директно влијае врз нејзиното тело и здравје, врз нејзиниот понатамошен живот, како и врз потенцијалниот живот на фетусот. Прво, фетусот мора да се развива во телото на жената и оттука единствено таа има право да одлучи што ќе се случува со нејзиното тело. Понатаму поради различни причини, како, на пример: возраст, брачна состојба, степен на образовение, економски или социјален статус итн., таа може да смета дека не е подготвена ниту да го донесе на свет, ниту, пак, да се грижи за детето по неговото раѓање.

Аргумент 2: Абортусот треба да биде легален за да се заштити здравјето на жените од ризикот поврзан со прекинување на бременоста.

Објаснување: Правото на жената да избере што ќе се случува со нејзиното тело не може да и го одземе никој. Оттука, абортусот треба да биде легален и достапен за жените. Во ситуации во кои жената одлучила да изврши абортус, таа треба да има можност тоа да го стори во соодветни и во контролирани услови. Имено, таму каде што абортусот е забранет тој, сепак, се извршува нелегално, честопати во несоодветни и нехигиенски услови. Ригорозната легислатива не може да го спречи абортусот. Наспроти тоа, неговата легализација може да помогне тој да се следи и да се преземат мерки, како: едукација, советување на жените и сл.

Доказ: Речиси во ¾ од земјите во светот абортусот по слободен избор е забранет (дозволен е само во 52 земји). Сепак, иако не постојат точни бројки, според Светската здравствена организација, годишно се извршуваат околу 46 милиони абортуси, од кои околу 19 милиони надвор од легалниот систем. (Извор - Извештај: Глобални и регионални проценки на инциденти од небезбеден абортус и со нив поврзаната смртност во 2000; Светска здравствена организација, Женева 2004)


107

ГРАДЕЊЕ АФИРМАТИВЕН СЛУЧАЈ ЗА ТЕЗИ НА ПОЛИТИКИ

При објаснувањето на тезите на политики наведовме дека овој тип тези најчесто задаваат одреден проблем и бараат истиот да се реши, на пример: „Безбедноста во образовниот систем треба да се подобри“, „Треба да се донесе план за намалување на глобалното затоплување“ итн. Во овие дебати афирмативниот тим нема задача да објасни зошто и да потврди дека тоа треба да се случи, туку од него се очекува да понуди конкретен начин како овој проблем треба да се реши. Токму затоа и во дебатите по однос на вакви тези афирмативниот тим предлага план за решавање на проблемот. Се разбира, и за ваквиот вид на случаи постои определна структура.

Критериум во дебата на политики:

Во дебатите на политики се предлага некаква промена, односно решавање на постоечки проблем. Притоа, главните цели на афирмативниот тим се да докаже дека промената која ќе се случи е добра и, се разбира, дека истата се јавува како директен производ од планот кој самите го предложиле. Оттука, во дебатите на политики критериумот се зема како мерило на овие цели, односно дали и во која мера тие се остварени. Најчесто во овие дебати критериум за победа во дебата е афирмативниот тим да докаже дека придобивките кои произлегуваат од нивниот план се:

• многу големи во однос на тоа што го добиваме како резултат на моменталната политика и доволни за да ги оправдаат трошоците,

• поголеми во однос на негативните последици кои би можел да ги предизвика планот.

СПЕЦИФИЧЕН СЛУЧАЈ ЗА ПОДДРШКА НА ТЕЗА НА ПОЛИТИКИ:

1. Статус кво:

На самиот почеток на развивање на својот случај афирмативниот тим треба да ја претстави моменталната ситуација, т.е. статус кво во врска со проблемот за кој се зборува во тезата. Честопати, може да се случи и проблемот да не е јасно воочлив од самата теза или, пак, преопшт. Во овие ситуации, како што објаснивме во делот за интерпретација на теза, афирмативниот тим ќе треба да посочи конкретен проблем кој не е експлицитно поврзан со тезата.

За да предложиме решение на некој проблем, прво треба:

а) да го дефинираме проблемот и неговите размери,

б) да покажеме дека тој има негативно влијание и предизвикува штети - при дефинирање на проблемот и последиците кои ги предизвикува потребно е да опишеме колку е тој распространет и колкава штета предизвикува, а за таа цел најчесто се користат статистички податоци,


108

в) да ја идентификуваме причината, т.н. вина поради која постои овој проблем.

Како вина за проблемот може да се јави пропуст во некоја постоечка легислатива, пречки за имплементирање одредени одлуки, недоволното вложување финансиски средства за решавање на проблемот, неразвиената свест кај луѓето итн.

Само на овој начин можеме да го оправдаме преземањето конкретна акција која би влијаела и би ја променила моменталната состојба.

Пример:

Теза: Водоснабдувањето во Република Македонија треба да биде приватизирано

Статус кво: Проблемот со водоснабдување е голем предизвик на глобално ниво. Според Организацијата на обединати нации, во моментот 1 билион луѓе немаат пристап до чиста вода за пиење. Научниците предвидуваат дека до 2025 година 2/3 од светското население ќе живее со недостаток од пивка вода.

Моментно во Република Македонија пивката вода е достапна за граѓаните и тоа по поволна цена, но оваа состојба е неодржлива на подолг рок. Причината за неодржливоста на оваа состојба е неспособноста на јавните претпријатија да создадат и да управуваат со функционален систем на инфраструктура. Како последица на ваквиот менаџмент моментално имаме:

а) загуби на вода во инфраструктурата,

б) неможност на јавните претпријатија да обезбедат наплата на услугите.

Долгорочно ваквата политика ќе влијае негативно бидејќи претпријатијата работат со загуба, како на водата при процесот на дистрибуција, така и со фининскиски загуби поради неефикасниот систем на наплата.

На пример, Јавното претпријатие „Водовод и канализација“ - Скопје, во 2006 година, ги регистрирало следниве загуби на вода: загуби од комунална потрошувачка - 13,27%, комерцијални загуби во системот - 11,15% и технички загуби во системот - 33,80 %.

Што се однесува до наплатата, системот на наплата не ги поттикнува граѓаните на РМ да штедат вода, а понатаму и не постои ефективен систем на исклучување или казнување на неплаќачите, па наплатата не се извршува целосно, така што во мај 2007 година само 52,9% од домаќинствата во Скопје ги платиле сметките за вода.

2. План:

Откако првиот афирмативен говорник укажал на постоење одреден проблем, го објаснил неговото негативно влијание и ги идентификувал причините поради кои тој е присутен, од него се очекува да понуди конктретно предлог-решение за проблемот, т.е. план. Афирмативците треба да внимаваат планот да биде


109

конкретно насочен кон причината која ја идентификувале како предизвикувач на проблемот, т.е. вината.

Секој план треба да одговори на следниве три прашања:

a) Кој ќе го спроведе планот?Извршителот на планот, т.е. актерот може да биде различен во согласност со проблемот кој се решава и со предлог-решението. Често како извршители се јавуваат владини институции, меѓународни организации итн.

б) Што треба да се направи?Ова значи дека афирмативниот тим треба да објасни која е промената што треба да се случи. Притоа, афирмативниот тим треба да докаже дека оваа премена е возможна, на пример, дека постојат доволно финансиски ресурси за имплементација, дека одговорниот актер има моќ за преземање ваква акција итн.

в) Како ќе се дојде до променатаКонечно, во планот треба да се објасни кои конкретни чекори треба да бидат преземени за да се постигне предвидената промена.

Пример:

План:

Кој: Влада на РМ

Што: Внесување приватни компании во процесот на менаџирање на водата и промени во системот на наплата.

Како: Владата преку договори за концесија (доделување право за привремено вршење некоја стопанска работа од страна на државата), управувањето со инфраструктурата и со наплатата ќе ги препушти на големи меѓународни приватни корпорации. Ваквото управување ќе биде под услови строго определени со концесијата.

Ќе се воведе нов прогресивен систем на наплата, кој подразбира дека тие што трошат повеќе ќе плаќаат поскапо.

3. Придобивки:

Имплементирањето одреден план и предизвикувањето одредена промена не би имале смисла доколку не донесат некакви позитивни придобивки во однос на моменталната ситуација. Токму затоа, афирмативниот случај нема да биде целосен сè додека афирмативците не објаснат какви подобрувања ќе донесе нивниот план, односно во која мера ќе го реши идентификуваниот проблем. За таа цел афирмативниот тим нуди две до три конкретни и добро објаснети придобивки со кои го оправдува предложеното дејствување. Афирмативниот тим мора да внимава придобивките да произлегуваат директно од планот кој го предлагаат и да не може да се постигнат со постоечките политики.


110

Пример:

Придобивки:

1. Подобрување на инфраструктурата и помали загуби на вода во процесот на дистрибуција

Приватните компании се водат од профит. Моментално инфраструктурата е застарена и оштетена. Како последица на тоа има огромни загуби на водата. Големите корпорации не само што имаат интерес за помали загуби на водата, туку, за разлика од јавните претпријатија, имаат и капитал кој може да го вложат во поправање на инфраструктурата. Во подолг рок ваквата инвестиција ќе биде исплатлива за компаниите бидејќи ќе се намалат трошоците. Како резултат на тоа загубите на вода ќе бидат помали.

2. Поефикасен менаџмент и поефикасен систем на наплата

Приватните компании што се занимаваат со оваа дејност најчесто се големи меѓународни корпорации кои се особено специјализирани во областа на менаџирање на водата. Оттука тие можат поефективно да ја извршуваат оваа задача. Нивната главна цел, за разлика од јавните претрпијатија, е максимизација на профитот. Од профитот зависи и опстојувањето на самото претпријатие за разлика од претпријатијата од јавниот сектор кои се потпираат на буџетот. За таа цел тие мора да обезбедат 100% плаќање на нивните услуги. Воведувањето систем во кој тие што трошат повеќе плаќаат поскапо, ќе доведе до рационално користење и штедење на водата. Со обезбедувањето на наплата, за што приватните компании се далеку помотивирани, ќе се отстранат финансиските загуби и ќе се овозможи одржливо функционирање на системот.


111

3.1.5 Негациски случај Во делот за градење случај објаснивме дека афирмативниот тим има задача да ја поддржи понудената теза, односно да ја докаже нејзината вистинитост. За таа цел афирмативниот тим нуди специфичен случај во зависност од видот на тезата која е зададена во дебата. Негацискиот тим, пак, има задача да се спротивстави на случајот кој го предлагаат афирмативците и на тој начин да побара тезата да не биде прифатена. Во најголем дел од дебатите, негативниот тим предлага и сопствен случај кој дополнително му помага да ја оспори тезата.

Пример:

Теза бр. 1: „Граѓанската непослушност е морално оправдана“

Во овој пример афирмативниот тим треба да докаже дека граѓанската непослушност е потребна и пожелна во одредени случаи, односно дека постојат конкретни ситуации во кои таа може да се прифати. Негацискиот тим, пак, ќе треба директно да се спротивстави на тврдењето и да покаже дека граѓанската непослушност не е оправдана, односно е погрешна.

Теза бр. 2: „Решено е - треба да се донесе политика за да се промовира глобално придржување кон Конвенцијата за правата на детето“

Во овој случај афирмативниот тим предлага конкретен план како да се промовира придржување кон Конвенцијата за правата на децата. Ретко кој негативен тим би се спротивставил на ова тврдејќи дека нема потреба да се придржуваме кон Конвенцијата и затоа не треба да се преземаат никакви мерки. Во овој случај негацискиот тим нема директно да ја негира тезата, ниту, пак, да конструира случај кој би ја поддржал негацијата на дадената теза. Во овој случај нападот ќе го концентрира на самиот предлог на афирмативниот тим.

Теза бр. 3: „Приватниот менаџмент на водените ресурси е поефикасен од државниот“

Овде станува збор за компаративен тип на теза, афирмативниот тим мора да докаже дека приватниот менаџмент е подобар и треба да се применува при управување со водените ресурси, од друга страна, пак, негацискиот тим може да се обиде да докаже дека приватниот менаџмент не е поефикасен без, притоа, да има строго дефинирана обврска да докаже дека државниот е подобар.

Од горенаведените примери може да увидиме дека позицијата на негацискиот тим ќе зависи од видот на тезата и нејзината формулација, како и од пристапот кој ќе го заземе афирмативниот тим при докажување на тезата. Во секој случај, негацискиот тим треба да го нападне случајот кој го нудат афирмативците со цел да предизвика судир во дебатата.

3.1.5 Негациски случај

112

НЕГАЦИСКА СТРАТЕГИЈА ВО ДЕБАТА НА ВРЕДНОСТИ

Видовме дека афирмативниот случај во дебата на вредности најчесто е составен од критериум и два до три аргументи преку кои се поддржува тезата. Со цел негацискиот тим да го урне случајот на афирмативниот тим треба да се осврне, односно да ги побие сите аргументи кои се понудени од страна на афирмативците. Притоа, не смее да заборави дека побивањето на поединечните аргументи е во функција на поразување на случајот како компактна целина која ја поддржува тезата. Оттука, особено внимание треба да се обрне на тоа како отфрлањето еден аргумент ќе влијае и ќе придонесе за отфлањето на случајот како целина.

Уште во првиот говор негацискиот тим мора да се спротивстави на случајот кој го понудиле афирмативците, директно напаѓајќи ги аргументите и нивната поврзаност со критериумот и со тезата. Притоа, првиот афирмативен говорник мора да внимава да се осврне на сите аргументи понудени од афирмацијата од причина што доколку еден аргумент не е нападнат, тој ќе се смета за вистинит. За прикажување на истото, претставени се можните начини за побивање на случајот на тезата: „Абортусот треба да биде легален“ објаснет при градењето случај за дебата на вредности.

Пример:

Теза: Абортусот треба да биде легален

Критериум: слобода на избор

Несогласување: негацискиот тим смета дека слободата на избор мора да биде ограничена во случај кога загрозува некоја позначајна слобода. За таква негацискиот тим ја смета слободата на живот и оттука предлага нов критериум, а тоа е слобода на живот, како крајна вредност која треба да биде поддржана.

Аргумент 1: Абортусот треба да биде легален бидејќи жената треба да има право да го одбере тоа што смета дека е најдобро за нејзините живот и тело во дадениот момент

Побивање: Секоја индивудуа има права кои завршуваат онаму каде што почнуваат правата на некоја друга индивидуа. Одлуката на жената да абортира не влијае само на неа како индивидуа. Таа одлука влијае и на фетусот кој треба да се роди. Изборот на абортус му го одзема правото на живот на детето. Жената има право на избор сè до моментот на зачнување на фетусот (пр.: користење контрацепција и сл.), но по зачнувањето таа нема право да го прекине зачнатиот живот. Жената нема обврска да се грижи за детето доколку смета дека не е способна или не е во можност и може да го даде на посвојување или на задолжените институции, но нема право да му го одземе животот.

Аргумент 2: Абортусот треба да биде легален за да се заштити здравјето на жените од ризикот поврзан со прекинување на бременоста

Побивање: Негативните последици од абортусот не произлегуваат од условите во кои тој се извршува. Несоодветните услови само ги зголемуваат негативните последици, а абортусот негативно влијае само по себе. Имено, абортусот предизвикува огромен ризик


113

за стерилност кај жената. Тоа може да значи дека таа ќе ја изгуби способноста за раѓање деца засекогаш. Забраната на абортусот ја заштитува жената од негативните последици на абортусот и покрај тоа што го штити животот на детето, ги штити и животот и здравјето на мајката.

Сепак, за да победи во дебата, не е доволно да го оспори случајот на афирмативците, односно да ги побие нивните аргументи. Од негативците се очекува да имаат сопствен случај, односно сопствени аргумемнти со кои би ја поткрепиле својата страна од тезата. Со ова негацискиот тим покажува дека има јасно дефинирана и издржана позиција во дебатата.

НЕГАЦИСКА СТРАТЕГИЈА ВО ДЕБАТА НА ПОЛИТИКИ

Позицијата на негацискиот тим во дебата на политики е малку поинаква и во овој тип на дебата тој има поинаква улога. Во дебатите на политики негацискиот тим го напаѓа конкретното предлог-решение што го понудиле афирмативците. Негацискиот тим на крајот мора да покаже дека афирмативниот случај не дава значителни придобивки или, пак, предизвикува штети кои ја надминуваат вредноста на придобивките, односно дека не го постинале критериумот кој сами го поставиле. Притоа, негацискиот тим може да избере да нападне само еден елемент од случајот кој го понудиле афирмативците и не мора по секоја цена да ги напаѓа и статус квото и планот и придобивките. Ова е возможно од причина што сите елементи се меѓусебно поврзани, па како последица на тоа доколку успееме да побиеме еден елемент, тоа влијае на случајот како целина, се разбира, ова влијание треба да се објасни. Затоа најдобро е фокусот да го насочиме само на еден елемент или само на неколку елементи и подоцна да го оценуваме влијанието кое тој елемент/и го има за да се отфрли целиот предлог на афирмативците. Можните начини за напад на афирмативниот случај на политики ќе ги разгледаме преку можните стратегии за напад на случајот на тезата: „Водоснабдувањето во Република Македонија треба да биде приватизирано“, презентиран кај објаснувањето на афирмативен случај на дебата на политики.

Афирмативен случај

Статус кво - проблем - вина

Можни начини за побивање

1. Проблемот не постои или, пак, не е сериозен во таа мера што бара преземање некоја акцијаПр.: загубите на вода во РМ не се многу големи, РМ изобилува со извори на вода и затоа не постои страв дека во долгорочен период ќе се соочуваме со недостаток на вода и сл.

2. Проблемот не е предизвикан од постоечкиот систем Проблемот со дистрибуција и наплата на водата е предизвикан од некаков поранешен начин на управување кој е веќе заменет.


114

3. Постоечкиот систем може да го реши проблемот Моменталниот начин на управување со водите е штотуку воведен и тој ќе вроди со резултати, но мора да се почека да помине определен период кој е потребен за тоа.

4. Потребни се само мали промени на постоечката политика за да се реши проблемот Не е потребна целосна промена во начинот на менаџирање на водата, т.е. приватизирањето е непотребно. Потребно е да се извршат минорни промени во сегашниот систем кои ќе бидат доволни за нештата да се променат кон подобро.

5. Вината за проблемот е погрешно идентификувана Проблемот зошто претпријатијата работат со загуби на вода и финансии не е поради лошиот пристап на менаџирање на ресурсите, туку поради ниското ниво на развиена свест кај луѓето за сериозноста на ова прашање.

6. Статус квото содржи голем број предности кои би се изгубиле со спроведување на предложениот план Јавниот менаџмент на значајните ресурси од типот на водата е особено значаен за да се осигура пристап до водата и нуди поволности кои не би ги понудил приватниот менаџер кој гледа интерес само во личниот профит, а го занемарува јавниот интерес.

План

1. Планот е неостварлив Негацискиот тим може да тврди дека од одредени причини планот кој го предлагаат афирмативците нема да успее. На пример, дека јавните претпријатија се во крајно лоша состојба и дека ниту еден приватен инвеститор не би вложил во ваквата инфраструктура.

2. Планот не се однесува директно на причината за настанување на проблемотПланот не се соочува со главната причина поради која постои проблемот, напротив се занимава со некоја споредна причина која не може да влијае врз неговото решавање.На пример, негацискиот тим може да го застапува ставот дека проблемот кој е идентификуван како неспособност за ефикасно управување со инфраструктурата не може да се реши со воведување приватни компании и нови системи на наплата кога суштината на проблемот лежи во тоа што наплата воопшто не може да се осигура поради ред други социјални, но и општествено-политички причини.

3. Контраплан Негативниот тим предлага план кој е супериорен во однос на оној предложен од афирмативците. Истовремено, планот мора да биде и взаемно исклучив, односно не може да се одвиваат двата плана (афирмативниот и негацискиот) во исто време. Ова е така од причина што афирмативниот тим има за цел да реши одреден проблем или прашање, негативниот тим е ослободен од тој товар и за него е доволно само да покаже дека афирмативниот тим не го решава проблемот правилно или, пак, доволно добро. Доколку негацискиот тим предложи план кој е подобар од оној на афирмативците без притоа да објасни како негацискиот план ќе го спречи спроведувањето на афирмацискиот, тогаш може да ги усвоиме и двата предлога (со тоа афирмативниот тим си ја одиграл својата улога и ќе победи во дебатата). На пример, во овој случај негацискиот тим би се залагал за јавниот менаџмент на водоснабдувањето и контрапланот би предлагал реформи во државниот менаџмент. Овие планови ќе бидат взаемно исклучиви бидејќи управувањето со водоснабдувањето од страна на државата како јавно добро не дозволува управување од страна на приватни компании како пазарна стока.


115

Дополнително негацискиот тим ќе треба да покаже дека компаративно нивниот план е подобар (чини помалку, нуди повеќе придобивки и сл.)

1. Придобивките не се остварливиОва значи дека дури и доколку планот се усвои, истиот нема да води кон остварување на придобивките. На пример, негацискиот тим објаснува дека приватниот менаџер се води од профит и тој во никој случај не се грижи за одржливоста на системите или, пак, како монопол ќе се грижи за квалитетот на услугите. Оттука профитот кој го остварува сопственикот ќе заврши едниствено во неговиот џеб. 2. Придобивките се незначителни Негацискиот тим во оваа ситуација тврди дека придобивките кои ќе бидат постигнати со планот не претставуваат голем напредок, односно доволно голем напредок во однос на трошоците кои биле потребни за да се постигнат.На пример, негацискиот тим тврди дека подобрувањето на инфраструктурата за водоснабдување не е многу значајно во споредба со инвестициите кои се потребни за него. Односно, заштедата на водата нема да го исплати трошокот и затоа ниту една приватна компанија не би вложила средства во репарирање на инфраструктурата.

3. Придобивките се минорни во однос на потенцијалните негативни последици кои би можеле да настанат Негацискиот тим не ги оспорува придобивките и нивното значење, но објаснува дека за сметка на нивно остварување ќе настанат огромни негативни последици. Разгледани компаративно, штетните ефекти ги надминуваат позитивните придобивки и оттука планот не смее да се поддржи. На пример, негацискиот тим се согласува дека приватниот менаџмент ќе ги донесе потребните придобивки во поглед на оддржливоста, но наспроти тоа ќе има и сериозни последици преку кои не може да се помине. Негацискиот тим тврди дека воведувањето приватна компанија ќе создаде монопол лесно подложен за злоупотреби со цел личен профит на сопственикот. Понатаму, ваквиот систем на наплата ќе значи исклучување на граѓаните со загрозена финансиска состојба и тие ќе бидат лишени од основната потреба за човековиот опстанок - водата, што не би смеело да се случи во една социјална држава која води грижа за доброто на своите граѓани итн.

Вежба за градење случај: Бура на идеи

Цел: Да се разгледаат потенцијалните поенти во корист на тезата или против неа кои би можеле да се развијат во аргументи. Метод: Дебатерите се делат во две групи и им се задава тезата за која треба да се конструира случај. Едната група има задача да размислува за поенти „за“ тезата, додека другата треба да пронајде причини за отфрлање на тезата. На групите им се остава одредено време за размислување и дискусија во рамки на групата. По истекувањето на времето, ги споделуваат своите размислувања со целата група. Подоцна секој индивидуално може да сподели нови идеи за која било страна на тезата. Важно е да се напомене дека во текот на бурата на идеи предлозите не се коментираат и анализираат. Целта е да се добијат што поголем број идеи и сечиј придонес треба да се цени. На крајот дебатерите во тимови од тројца ги анализират и ги оценуваат предлозите за да ги селектираат и да ги систематизираат тие што ги сметаат за најдобри и да изградат аргументи и да ги вклопат во компактен случај.


116

3.1.6 Побивање и одбивање Дебатата има за цел да овозможи спротивставување на различни идеи, мислења и ставови во организирана и аргументирана дискусија. Доколку единственото што се случува во дебатата е презентирањето на ваквите разидувачки ставови по однос на одрeдено прашање, дебата воопшто нема да се разликува од убедувачкото говорење. Во овој случај нема да можеме компаративно да оцениме која идеја е повредна и поиздржана, ниту, пак, ќе ги доразвиеме почетните идеи. Затоа примарна цел во дебатата е да се предизвика директен судир меѓу двата тима во дебатата. Ваквиот судир, се разбира, е конструктивен и е поддржан со логични објаснувања на причините поради кои не се согласуваме со тимот наспроти нас.

ПОБИВАЊЕ

Покрај аргументите кои се користат за поддршка на нашата страна, во дебатата треба да изградиме и тврдења со кои ќе ги нападнеме аргументите на спротивниот тим. Градењето на ваквите тврдења се нарекува побивање. Побивање е напаѓање на аргументот на спротивната страна во дебатата, односно објаснување зошто не се согласуваме и не ги прифаќаме понудените аргументи. Побивањето никако не може да го поистоветиме со негирање и не значи дека слепо ќе им се спротивставуваме на тврдењата на противниците и ќе ги оспоруваме по секоја цена. Наспроти ова, побивањето значи темелна и длабока анализа на спротивставените аргументи и пронаоѓање мани, недоследности и грешки во нивната поставеност, како и во поврзаноста на случајот во целост. Аргументот може да се побие на голем број начини: отфрлање, минимизирање, девалвирање, да се нападнат врските меѓу елементите на самиот аргумент, да се нападнат поврзаноста и конзистентноста со останатиот дел од случајот или, пак, тезата итн.

Аргументите се елемент кој најмногу се побива во дебатата како нејзин суштински и творечки дел. Аргументите се темалат на докази, оттука и доказите се подложни на побивање со цел да се урне валидноста на аргументот. Дополнително дефинициите и критериумот, исто така, се подложни на напад.

Секое побивање оди по следниот редослед:

побивање е напаѓање на аргументот на спротивната страна во дебатата

3.1.6 Побивање и одбивање

117

1. Посочување: тие рекоа, нивниот прв аргумент гласеше итн. Посочувањето е особено значајно за дебатерите, но и за судиите да можат да го следат развојот на секој аргумент поединечно, а и на целата дебата воопшто.

2. Напад: но ние мислиме дека..., наспроти тоа..., сосема спротивно..., да, но сепак..., да, но за жал... итн. Потребно е да се даде генералната слика, односно идеја за тоа во која насока се развива нападот.

3. Објаснување: затоа што..., поради следниве причини... итн. Тврдењето само по себе не е доволно за аргументот да биде урнат. Напротив, тоа треба да се развие во контрааргумент со темелно и со логично објаснување зошто аргументот не треба да биде прифатен.

4. Врска: оттука... како последица на... ова ќе предизвика, од ова произлегува итн. Аргументите во дебатата не постојат сами за себе. Тие се дел од целината која се нарекува случај. Преку оваа целина тие се поврзуваат со тезата и ја потврдуваат или ја негираат. Оттука мора да покажеме какво влијание ќе има отфрлањето на овој аргумент, на пр.: нема да ја отфрли тезата.

ШТО СЕ ПОБИВА ВО ДЕБАТА?

1. Напаѓање на дефинициите

Како што објаснивме во делот за дефиниции и толкување на теза, негативниот тим под услов да смета дека дефинициите понудени од страна на афирмативниот тим се нефер има право да ги предизвика дефинициите. Тоа значи дека негацискиот тим треба темелно да објасни зошто не се согласува со предложените дефиниции и да понуди свои дефиниции кои ќе понудат фер основа за дебата.

Пример

Доколку во дебата на тезата: „Европската унија треба да го укине визниот режим за земјите од Западен Балакан без понатамошно одлагање“ афирмативниот тим под визен режим подразбере „забрана за влегување во една држава за граѓани на друга држава“ оваа дебата, секако, не би била фер. Точно е дека визниот режим претставува одредена процедура која е ограничувачка и го оттежнува слободното движење на луѓето, но не можеме да тврдиме дека целосно го спречува или го забранува.

Затоа пред негативниот тим да ја почне дебата, треба да ја оспори ваквата дефиниција и да даде нова дефиниција која ќе му овозможи фер позиција во дебатата бидејќи негативниот тим многу тешко би можел да брани тотална затвореност на границите која целосно го спречува движењето на луѓе од одредени земји.

Прифатлива дефиниција би била: визен режим - процедура на издавање специјални дозволи за влез и престој во Унијата за граѓани од трети земји.


118

2. Напаѓање на критериумот во дебата

Критериумот во дебата најчесто не може да се побие како издвоен елемент од случајот од причина што самиот по себе претставува позитивна вредност. Ретко кој би се спротивставил на вредности од типот на: слобода, мир, безбедност, еднаквост и сл. какви што најчесто се земаат при дебата на вредности. Но, ова не значи дека критериумот не може да има определени недостатоци, на пр.: да е недостижен, неопределен или, пак, недоволно вреден. Дополнително, честопати за една вредност може да сметаме дека е во директен судир со друга позначајна вредност. На пример, слободата на говор често е во конфликт со безбедноста, правото на приватност на политичките функционери со правото на јавноста да биде информирана итн. Оттука, негацискиот тим може да избере:

а) Да го прифати критериумот кој го поставил афирмативниот тим

Доколку одбере да го прифати критериумот на афирмативниот тим, во тој случај неговата улога ќе биде да покаже дека афирмативниот случај не е во состојба да го достигне или поддржи критериумот кој го предлага (ја напаѓа врската меѓу аргументите и критериумот), или, пак, да докаже дека случајот кој го предлагаат самите негативци во поголема мера или подобро го достигнува истиот критериум.

б) Да го критикува понудениот критериум и да понуди нов

Во овој случај негативците треба да објаснат што е маната на афирмативниот критериум и да понудат нов за кој сметаат дека подобро ја поддржува тезата, односно на кој треба да му биде дадена предност при одлучување во дебата. Притоа, се разбира, мора да образложи зошто овој критериум би имал приоритет. Изборот да го поддржи или оспори критериумот значително ќе влијае на начинот на кој негативниот тим ќе го концепира својот напад.

Пример

Критериум кој може да се искористи при дебата на вредности на тезата „Абортусот треба да биде легален“ е слобода на избор.

а) Негацискиот тим може да се согласи слобода на избор да биде одлучувачки критериум во дебатата. Со ова негацискиот тим се обврзува да покаже дека афирмативниот тим не ја достигнува оваа вредност и наспроти тоа да тврди дека дека тие самите ќе ја достигнат вредноста образложувајќи дека самиот фетус има право да „избере“ дали ќе биде роден.

б) Негацискиот тим може и да одлучи да го оспори критериумот понуден од афирмативците, т.е. да објасни дека слободата на избор не смее да биде земена како највисока вредност при одлучување во дебата доколку таа слобода на избор подразбира згаснување нечиј живот. Оттука може да понуди нов критериум кој би гласел право на живот и да побара од судиите достигнувањето на овој критериум да биде пресудно за одлучувањето во дебатата.

3. Побивање аргумент

Постојат повеќе причини зошто би нападнале еден аргумент и на кои начини би можеле да го нападнеме.


119

Во продолжение се наведени неколку од нив, но треба да имаме на ум дека постојат и голем број други начини кои зависат од самата дебата, контекстот во кој се употребуваат аргументите итн.

Грешка во логиката кај аргументи кои се базираат на индукција

Аргументите кои се базираат на индукција, односно поаѓаат од еден пример за да воопштат правило најчесто се многу лесно побивливи. При индуктивното резонирање секогаш се соочуваме со проблемот дали постојат примери кои го докажуваат спротивното.

Владо е хомосексуалец.

Владо е ментално растроена личност.

Сите хомосексуалци се ментално растроени личности.+

Доколку кај горенаведениот пример пронајдеме само еден контрапример за хомосекцуалец кој не е ментално растроена личност, можеме да докажеме дека ова тврдење не е точно.

Грешка во логиката на аргументи кои се базираат на дедукција

За дедуктивните аргументи се претпоставува дека се порелевантни од индуктивните бидејќи поаѓаат од генерално прифатена вистина, па се претпоставува дека се повистинити. Во секој случај нештата многу ретко можеме апсолутно да ги генерализираме.

Дрвото е добар материјал за градба.

Чкорчињата се од дрво.

Чкорчињата се добри за да изградиме куќа. +

Побивање: Иако двете претпоставки дадени во дедукцијата се точни, заклучокот до кој доаѓаме не е точен. Погрешно е како мерило да го земеме само материјалот од кој се направени чкорчињата за да донесеме одлука. Мора да ги разгледаме можностите нештата кои се групираат во иста категорија да имаат различни карактеристики и не може да ги поистоветиме или да ги изедначиме.

Барање грешки во причинско-последичните врски на кои се базираат аргументите

Многу често аргументите се базираат на причинско-последични врски, односно се тврди дека едно нешто се јавува како последица на друго. Во ваквите случаи секогаш треба да се потпираме на неколку прашања: дали причината која ја наведуваме е навистина доволно силна за да го предизвика ефектот, дали е едниствената причина, дали е основната причина или, пак, споредна причина итн.

Пушењето предизвикува рак.

Ако го забраниме пушењето, ќе ја спречиме заканата за добивање рак.


120

Побивање: Пушењето не е единствен фактор кој придонесува за заболување од рак. Оттука нема да ја спречиме заканата врз здравјето на луѓето.

Грешка во размислувањето

Многу често во дебата се случува едни нешта да се поистоветуваат со други, единката да се поистоветува со групата и обратно, па оттука да им се препишуваат карактеристики кои не се вистинити. Понатаму, да се игнорираат и да не се рагледуваат факти, а наспроти тоа да повикуваме на авторитети, традиција, емоција итн.

Мнозинството од луѓето пуши.

Затоа не треба да го забраниме пушењето.

Побивање: Доколку е нешто прифатено во општеството, тоа воопшто не значи дека истото не е штетно. Доколку покажеме дека предизвикува значителна штета, во тој случај би можеле да ја оправдаме неговата забрана.

4. Побивање докази

Доколку појдеме од фактот дека без поддршка аргументите се поразни тврдења, логично е да заклучиме дека доказите му даваат сериозна поткрепа на аргументот. Оттука сосема е разбирливо дека и доказите се елемент кој треба да се оспорува во дебатата. Најчесто, поаѓајќи од сознанието дека доказите, всушност, се факти и како такви се вистинити не се обидуваме да ги оспориме доказите. Ова е погрешно од причина што оспорувањето докази секако, е легитимен и валиден чекор бидејќи тие нуту претставуваат апсолутни вистини, ниту, пак, може со сигурност да тврдиме дека се релевантни за дебата. Истото значително ни помага да го оспориме тврдењето за кое станува збор во дебата. Во продожение може да разгледаме неколку можни начини за тоа како би можел да се побие доказ.

Доведете го во прашање изворот

Многу е важно од каде потекнува доказот бидејќи изворот кој го користиме може да биде нерелевантен, несоодветен за темата за која станува збор или, пак, пристрасен.

Доказ: Изјава на Џорџ Буш: „Во Ирак се произведува нуклеарно оружје“.

Побивање: Изјавата на Џорџ Буш не може да биде земена како релевантен доказ од причина што со оваа изјава тој се обидува да го оправда дејствувањето на американската војска во Ирак. Без да навлегуваме дали е тоа вистина или не оваа изјава не треба да биде земена како релевантен доказ од причина што Џорџ Буш е директно инволвиран во прашањето, има интереси поврзани со него и оттука, можеби, е пристрасен при изјавата.


121

Минимизирајте ја вредноста на доказот

Ова значи дека треба да покажеме дека иако доказот е релевантен и вистинит, сепак, тој не е доволно значаен за да биде земен предвид.

Доказ: Анкета во која учествувале 500 студенти покажала дека 95 проценти од испитаниците го поддржуваат членството на Македонија во ЕУ.

Побивање: 500-те студенти кои се изјасниле се премал примерок за да може да потврдиме дека граѓаните на РМ го поддржуваат членството во ЕУ. Дотолку повеќе сметаме дека избраниот примерок е премногу хомоген и оттука не може да ја отслика перцепцијата на целото општество.

Дајте нов доказ

Понудувањето контрадоказ е особено добра тактика. Доколку афирмативниот тим понуди еден пример како доказ, вие можете да понудите повеќе други и поинакви примери или статистички податоци. Исто така, пожелно е да се презентираат докази кои се понови, од порелевантен извор, мерат повеќе елементи итн.

Доказ: Во САД се убиваат приближно 1% од убијците. Истражување од 1985 година покажало дека една смртна казна спречува 18 убиства (Стивен К. Лаисон, Универзитет Северна Калифорнија). Оттука смртната казна има ефект на спречување убиства, т.е. како превентивна мерка е функционална.

Побивање:

Контрадоказ: Според статистичките податоци на ФБИ од 2006 година, стапките на убиства се повисоки во земјите во кои е дозволена смртна казна. Така индексите се движат од 1,5 до 7 кај земјите во кои не се извршува смртна казна, наспроти индексите кај земјите каде се применува, чиј индекс варира од 5 до 12.5 (убиства на 100.000 жители) на скала од 1 до 13.

Објаснување: Првиот доказ е помалку релевентен (не може да се мери според САД бидејќи смртната казна не е легална во сите држави од САД). Кај првиот доказ не знаеме на кој начин сме дошле до резултатите за разлика од вториот кај кој се работи за јасни статистички податоци. Вториот доказ е понов. Конечно, вториот доказ има порелевантен извор.

Доведете ја во прашање врската меѓу доказот и тврдењето

Дури и во случаите кога доказите се вистинити, од релевантен извор и значајни, честопати, тие не се вистински поврзани со самото тврдење ниту, пак, ја потврдуваат неговата вистинитост.


122

Доказ: Во последните две години криминалот во Љубљана е пораснат за 13%. Затоа градоначалникот на Љубљана треба да се смени.

Побивање: Градоначалникот на Љубљана не влијае значително на стапките на криминал. Тој не е надлежен за работата на полицијата, не може директно да се соочи со овој проблем и оттука оваа состојба не произлегува поради негова вина и не може да го сметаме за виновен.

ОДБИВАЊЕ

Одбивање, всушност, е одговор на нападите на нашите аргументи кои ги направил противничкиот тим. Исто така, го нарекуваат и „побивање на побивањето“. Доколку сакаме нашите аргументи да останат релевантни во дебатата, секако, ќе мора да се потрудиме да останат целосни и да не бидат урнати во текот на противничките говори. Веќе увидовме дека имаме проблеми при основната аргументција и затоа таа е подложна на побивање. Побивањето е подеднакво несовршено и има сопствени недостатоци. Затоа нападот на еден аргумент не значи дека тој е изгубен во дебатата. На крајот дебатата се сведува на тоа дека треба да измериме која страна преовладува во дебатата, односно која страна ќе успее подобро да ги убеди судиите дека нивното размислување во врска со аргументот е подобро и поиздржано.

Начинот на кој се брани аргументот во основа е сличен со побивањето. Предност е бидејќи се работи за аргументи кои однапред ни се познати, па оттука можеме помалку или повеќе да ги предвидиме можните начини на кои противничкиот тим би го нападнал нашиот аргумент. Затоа секогаш добра стратегија е пред самата дебата да размислиме на кои начини би можеле да го одбраниме и засилиме нашето тврдење. Конечно, мора да имаме на ум дека одбивањето не е повторување на првичниот аргумент, тоа е директен одговор на побивањето и дополнително развивање на самиот аргумент.

Вежба за побивање и одбивање: Летачки аргумент

Цел: Целта на играта е да се развие брзо размислување, да се разработат начини на побивање и на одбивање, како и да се разбере развојот на аргументацијата во текот на дебата. Метод: Учениците стојат во круг и фрлаат топка еден кон друг. Предавачот задава одредена теза и топката ја подава кон еден од дебатерите. Истиот мора брзо да се изјасни „за“ или „против“ тезата и да формулира еден аргумент во зависност од својата позиција. Дебатерот, веднаш по објаснувањето на аргументот, ја фрла топката кон друг дебатер кој треба да го побие или да го зацврсти претставениот аргумент. Понатаму ја предава топката кај друг дебатер кој треба да го побие аргументот доколку бил зацврстен, или, пак, да го зацврсти побивањето или да го одбрани аргументот доколку истиот веќе бил нападнат. Играта продолжува сè додека постојат различни идеи за поддршка или напад на аргументот. По исцрпувањето на идеите, се задава нов аргумент.


123

3.1.7 Вкрстено испрашување Вкрстеното испрашување е единствен дел од дебатата во кој постои непосредна интеракција меѓу дебатерите кои се членови на спротивставени тимови. Вкрстеното испрашување се случува во точно определено време во текот на дебатата, со прецизна распределба на улоги меѓу говорниците кои учествуваат во неа и со пропишани правила кои дебатерите треба да ги следат.

Во форматот на дебата Карл Попер, има вкупно четири периоди на вкрстено испрашување, секое со времетраење по три минути. Вкрстеното испрашување следи по секој од првите четири говори во дебатата.

A1

A2

A3

Н1

Н2

Н3

ЦЕЛИ НА ВКРСТЕНО ИСПРАШУВАЊЕ:

1. Да се добијат дополнителни информации

Доколку противничкиот тим не нуди доволно информации, или, пак, информациите кои ги нуди не ни се доволно јасни, а сметаме дека се важни за дебатата, вкрстеното испрашување е вистинското време за да ги дознаеме.

2. Да се разбере позицијата на спротивниот тим

За да можеме да ги побиеме противничките аргументи, мора целосно да го разбереме случајот кој стротивниот тим го понудил. Вкрстеното испрашување е добра можност за да побараме да ни биде објаснет одреден аргумент кој спротивниот тим се обидува да го докаже, доколку истиот не сме го разбрале најдобро или, пак, сакаме да потврдиме дека го разбираме на оној начин на кој спротивниот тим сака да го претстави.

има вкупно четири периоди на вкрстено испрашување, секое со времетраење по три минути

3.1.7 Вкрстено испрашување

124

3. Тимот да се доведе во позиција во која зазема став по одредено прашање

Честопати, во дебата се случува дебатерите намерно или случајно да го испуштат разгледувањето на тезата од одреден аспект кој би бил неповолен за онаа страна која тие ја застапуваат во дебата. Доколку ова прашање за вас значително би влијаело за резултатот на дебатата, сосема е оправдано и пожелно да побарате од член на противничкиот тим да објасни какво мислење има по ова прашање.

4. Да извлечат поенти кои би го поддржале побивањето на аргументите на противникот

Нема подобар начин да покажеме дека некој не е во право отколку да го доведеме во ситуација во која самиот ќе признае одреден пропуст или грешка во своите тврдења. Преку прашањата можеме да тестираме колку се цврсти и доследни тврдењата на спротивниот тим.

5. Да се извлечат поенти кои би ги поддржале нашите аргументи Одговорите кои ќе ги добиеме од спротивниот тим можат да ни помогнат да ги зацврстиме своите аргументи, односно од спротивниот тим да добиеме договори во кои не може да избегне делумно или целосно да се согласи со одредена поента која е дел од нашиот случај.

ПРАВИЛА ЗА ВКРСТЕНО ИСПРАШУВАЊЕ

1. Улогите на дебатерите кои учествуваат во вкрстеното испрашување се строго поделени на испрашувач и на говорник кој одговара.

За време на вкрстеното испрашување оној говорник кој е во улога на испрашувач исклучиво поставува прашања, додека другиот има задача да одговори на нив. Вкрстеното испрашување не смее да се претвори во разговор или во расправија во која двајцата учесници прашуваат и одговараат на прашања наизменично. Секакво вклучување или дофрлање од страна на дебатерите кои не е дел од испрашувањето е забрането.

2. Учесниците во вкрстеното испрашување се фронтално свртени кон судиите и кон публиката

Иако вкрстеното испрашување е директна интеракција меѓу учесниците во дебатата, не смееме да заборавиме дека дебатата нема за цел да го убедиме противникот да го промени својот став. Ние се обраќаме до противникот единствено со цел да поставиме или да одговориме определено прашање и преку него да влијаеме на судиите или на публиката. Оттука, и учесниците при испрашувањето стојат еден до друг, обраќајки им се на судиите и на публиката, притоа избегнувајќи директен конфликт или судир.

3. Учесниците во вкрстеното испрашување мора да ја задржат културата на дијалог

При испрашувањето дебатерите треба љубезно да им се обраќаат на противниците, да бидат учтиви и да покажат почит кон противникот и кон неговото излагање.


125

Совети за дебатерот кој поставува прашања:

• Одржувај контрола Допушти му на противникот доволно време за да одговори на прашањата, но учтиво прекини го кога тој го злоупотребува времето, на пр.: зборува преопширно без да одговори на прашањето.

• Поставувај куси и концизни прашања Вкрстеното испрашување не е време за говори и објаснувања, туку за поставување прашања. Оттука прашањата треба да бидат прецизно формулирани.

• Поставувај прашања кои целат кон конкретна информацијаОва значи дека секогаш треба да имаш идеја каква информација целиш да добиеш. Прашање од типот: Какво е вашето мислење за смртната казна?, секако, нема да помогне во дебатата бидејќи остава огромен број на опции за одговарање. Оттука прашањата мора да бидат насочени.

• Поставувај линија (синџир) на прашања кои водат кон единствена целМалку е веројатно дека ќе успееш да го добиеш одговорот при кој противникот дава изјава која е во твоја корист преку поставување едно директно прашање. Затоа најчесто при испрашувањето корисно е да се постават линија последователни прашања преку кои на индиректен начин, преку аналогија или поаѓање од општи прашања, полека се движиме кон крајната цел, т.е. опонентот го наведуваме да се согласи со нашето тврдење.

• Внимателно менаџирај го времетоСекогаш труди се времето да биде искористено на најдобар можен начин, односно да имаш доволно време да ги поставиш оние прашања кои се најрелевантни за дебатата.

• Биди флексибилен Колку и да сметаш дека ги поставуваш вистинските прашања, понекогаш противникот едноставно ќе избегнува да даде соодветен одговор. Доколку ваквата ситуација продолжи по неколку обиди, едноставно потенцирај ја истата и премини на следните прашања. Од друга страна, пак, слободно задржи се на одредена линија на прашања и дополни ја доколку сметаш дека одговорите на опонентот се движат во посакуваната насока.

Совети за дебатерот кој одговара на прашањата: • Внимателно одговарај на прашањата Целта на противникот е да те наведе да изјавиш нешто што е во корист на противничкиот тим затоа внимателно размисли пред да одговориш. Дури и прашањата кои се чинат наивни може да имаат скриена цел. Ова, секако, не значи дека треба да одговараш со страв дека можеби ќе кажеш нешто погрешно. Биди одлучен и доследен во своите одговори и искористи ги за да ги потврдиш и зацврстиш ставовите изнесени во текот на дебатата.


126

• Побарај објаснување за прашањатаДоколку не разбираш одредено прашање, сосем е нормално учтиво да побараш истото да биде дообјаснето или парафразирано. Не одговарај пред да разбереш што сака испрашувачот да дознае од тебе.

• Не мора секогаш да имаш одговор Иако се подразбира дека дебатерите ги истражуваат темите за кои станува збор во дебатата тоа, секако, не значи дека се во можност да дадат одговор на секое прашање. Доколку немаш одредена информација, не обидувај се да одговориш. Не е страшно доколку кажеш дека нешто не знаеш, но страшно е доколку се обидеш да го измислиш.

• Не избегнувај општо познати и очигледни одговори Иако наједноставните прашања може да водат кон одлучувачки поенти, не е пожелно да го избегнуваш нивниот одговор. Не е потребно да противречиш на општо познати и прифатени ставови бидејќи тоа само ја рефлектира твојата несигурност и остава негативен впечаток кај судиите. Доколку те прашаат дали ноќе е темно, не обидувај се да го избегнеш одговорот или, пак, да кажеш дека темно е поим кој може да се толкува на различни начини.

• Потенцирај нефер прашањаПри обидот да добие посакуван одговор испрашувачот често ќе се обиде да ве наведе на погрешни заклучоци или, пак, ќе поставува прашања со кои ќе се обиде нереално да го ограничи спектарот на можни одговори. Во овој случај, секако, треба да реагирате потенцирајќи дека, на пример, аналогиите кои ги користи не се соодветни во споредба со прашањето за кое станува збор, или пак, дека логичките заклучоци на кои ве наведува се погрешни.

Пример на лоша и на добра стратегија за обезбедување поддршка на сопствен аргумент

Што не треба да направиш?Не треба да ја откриеш својата намера или целта што сакаш да ја постигнеш во првото прашање

Пример:

Прашање: Зар не мислиш дека смртната казна ќе дејствува како превентивна мерка, односно ќе ги спречи луѓето да вршат тешки кривични дела?

Целта на ова прешање е јасно воочлива. Афирмативниот тим сака да обезбеди поддршка за еден од своите аргументи со кои ја оправдува смртната казна. Оној кој одговара на прашањето, секако, ќе негира и ќе понуди објаснување за негирањето бидејќи поентата е очигледна.


127

Пример:

Одговор: Луѓето кои извршуваат вакви дела воопшто не размислуваат за последиците. Имено, тие ги извршуваат или несвесно или со идеја дека нема да бидат откриени. Инаку верувам дека и казната доживотен затвор ќе беше доволна. Но, факт е дека казните не влијаат како превентивни мерки.

По овој одговор опциите за продолжување на дискусијата по ова прашање речиси се затворени.

Што треба да направиш? Постави серија прашања поаѓајќи од општи изјави и генерални вистини и полека движи се кон посакуваната цел. За ова понекогаш треба повеќе време, но доколку нападот е добро осмислен, најчесто на крајот се постигнува целта.

Пример:

Низа на прашања: Дали придржувањето кон општествените пишани норми е оставено на личниот избор на секоја индивидуа или, пак, за нивно почитување се применуваат одредени казни?

Одговор: Се применуваат казни.

Дали за сите прекршоци казната која се применува е подеднакво висока? Поригорозна е казната за погрешно паркирање или за физичко насилство?

Одговор: Не е подеднакво висока... казната за физичко насилство е далеку поголема.

Зошто казната за физичко насилство е далеку поригорозна, а не е само повисока парична казна?

Одговор: Па... бидејќи паричната казна не е соодветна за посериозни дела.

Дали, можеби, е така бидејќи тогаш тие што можат да платат ќе можат и физички да ги малтретираат останатите луѓе?

Одговор: Веројатно.

Значи паричната казна, на пример, не е доволна за да ги спречи извршителите на ваквите дела?

Одговор: Па, да.

Значи, Владата сака да воведе поригорозна казна за да ги спречи луѓето физички да се напаѓаат меѓу себе?


128

Одговор: Не сум сигурен/на.

Значи, казните влијаат како превентивни мерки?

Одговор: Во одредени случаи може да влијаат.

Значи, ригорозноста на казните расте со порастот на сериозноста на кривичните дела? Дали тоа значи дека поригорозните казни влијаат попревентивно?

Одговор: Веројатно да.

Дали смртната казна е најригорозната казна?

Одговор: Да.

Значи, смртната казна ќе влијае попревентивно од другите казни?

Одговор: Случајот со смртната казна е поспецифичен ....

Во овој случај прашањата и потпрашањата се логички распоредени на начин што полека го наведуваат соговорникот постепено да се согласува со нашите поенти. Доколку истиот се согласи со идеите кои првично ги претставуваме што е многу веројатно, на крајот е ставен во ситуација во која нема да може да каже дека смртната казна не дејствува превентивно. На овој начин можеме да потврдиме еден цел аргумент.

Тоа што е добро во ваквата стратегија е што прашањата се да/не прашања или, пак, прашања кои се насочени кон конкретен одговор. Оттука не оставаат голем простор за манипулација. Тој што одговара, секако, ќе се обиде да се извлече од непогодната ситуација, но сигурно по ваквиот развој на прашањата нема да може да дојде до финална изјава дека смртната казна не е превентивна мерка.

На што треба да внимаваш?Тоа што е негативна страна на примерот можеби е тоа што во овој случај се работи за предолга низа на прашања. Постои опасност дека нема да успееме да дојдеме до крајната цел пред истекувањето на времето за испрашување. Најчесто низите на прашања треба да бидат пократки - 3-5 прашања за да можеме да ги завршиме и за да имаме време да поставиме и други прашања.

Дополнително мора да бидеме подготвени да отстапиме или да ја дополниме нашата првична замисла бидејќи оној кој одговара секогаш може да нè изненади со своите одговори.

КОЈА Е УЛОГАТА НА ВКРСТЕНОТО ИСПРАШУВАЊЕ ВО ДЕБАТАТА?

Вкрстеното испрашување на дебатерите им дава можност преку директна интеракција да постигнат одредени цели. Дополнително тоа дебатата ја прави поинтересна и подинамична. Но, вкрстеното


129

испрашување не се оценува како посебен дел од дебата, ниту, пак, само по себе влијае на резултатот на дебататВежба за вкрстено испрашување:

Скриена цел

Цел: Дебатерите да научат ефективно да го користат вкрстеното испрашување поставувајќи низи прашања кои водат кон скриена цел.

Метод: На дебатерите, во парови од двајца, им се задава определена теза при што едниот дебатер е „за“, а другиот „против“ тезата. Секој од дебатерите добива ливче на кое е запишана скриената цел, т.е. одговорот кој треба да го добие од противникот со цел да ја поткрепи својата позиција во однос на тезата. За таа цел дебатерот мора да постави низа најмалку од три прашања кои индиректно би воделе до одговорот. Дебатерите меѓусебно се испрашуваат со цел да ги откријат запишаните цели. Вежбата завршува кога ќе се постигне запишаната цел или кога ќе се забележи дека испрашувањето отишло во сосема спротивна насока од почетната.


130

3.1.8 Презентациски вештиниГрадењето на случајот, аргументацијата, поддршката, побивањата и одбивањата се основен составен дел на секоја дебата. Не постои дебата без изграден случај, организирани аргументи и точки на судир меѓу тимовите кои застапуваат различни страни. Суштината на дебатирањето лежи токму во овие елементи.

Но, и покрај тоа што претходно презентираните делови на дебатниот случај се неопходен услов за постоењето на дебатата, не се доволен услов за да има квалитетна и интересна дебата. Тука колку што е важна идејата, толку е важен и начинот на кој се презентира идејата. На пример, квалитетен аргумент не значи само аргумент кој ќе биде изграден според правилата (тврдење, објаснување, поддршка), туку аргумент кој почитувајќи ги овие правила, успева да допре до публиката или судиите да ја поддржат неговата оправданост.

Начинот на којшто се презентираат идеите, ставовите, критериумите, аргументите, доказите и сите составни елементи во дебатата се нарекува презентација. Во некои формати на дебатирање овој поим уште се објаснува со термините: манири при говорење, стил, изразување и сл. Без разлика кој термин ќе се употреби суштината е иста: начинот на кој ги кажувате вашите ставови или аргументи во голема мера влијае врз перцепцијата и сликата што ја создаваат слушателите на дебатата за определена тема. Притоа, под слушатели може да се опфатат: судиите во дебатата, публиката, вашите другарчиња кои дошле да ја следат дебатата, гледачите пред телевизиските екрани или сокласниците и професорите кои дошле да ја следат дебатата во училишната сала и сите оние кои посветуваат дел од своето време да ја следат и слушаат дебатата. Не само што не е грешка, туку исклучиво позитивен и оправдан е ставот во слушатели да се вклучат и останатите членови од дебатниот тим, како и членовите на противничкиот тим бидејќи тие во најголема мера и најконцентрирано се посветени на дебатата и на резултатот од неа.

Успешната презентација претставува цел и обврска на секој дебатер. Обврска е бидејќи начинот на којшто е презентиран случајот и стратегијата на тимот се оценуваат од страна на судиите (кај едукативните дебати) и влијае врз одлуката дали тимот ќе победи во тој натпревар. Презентацијата е обврска и кон останатите слушатели на дебатата бидејќи им должите квалитетен настап за времето што го одделуваат за да го слушаат вашиот говор. Обврска е и кон останатите членови на тимот и противниците бидејќи дебатерот со квалитетни дебатерски способности е достоен колега или противник и во наредните дебатни рунди.

На крај, презентацијата претставува цел што тежнее да ја оствари секој дебатер. Развојот на презентациските способности во контекст на дебатата, значи и паралелен развој на индивидуалните вештини. Преку вложувањето во стилот и манирите при презентацијата, дебатерот има корист што ќе ја ужива и во иднина. Јасноста при презентирањето, убедливоста, умерената гестикулација, потенцирањето на важните точки во говорот и уште многу други аспекти на презентацијата, се само дел од вредностите коишто се ценат во современи услови. Затоа преку вежбање на овој дел од дебатната активност, дебатерот вложува и во развој на своите лични способности, умеења и вештини.

Не постојат строго дефинирани правила и процедури за тоа каква треба да биде презентацијата. Сепак, начинот на говорење и презентирање претставува индивидуална карактеристика на секој дебатер и погрешно е доколку се наметнува еден определен стил за сите дебатери. Напротив, во презентацијата дебатерот треба да ги открие позитивните страни при изложувањето на неговиот говор и да влијае врз нивно понатамошно подобрување, како и да ги лоцира слабите и проблематични точки и да работи на

манири при говорење, стил, изразување и сл.

3.1.8 Презентациски вештини

131

нивно елиминирање. Притоа, водете се од начелото: „Бидете свои!“ бидејќи дебатата во суштина претставува забавен начин на учење и секоја наметната презентација или реакција може да доведе до одалечување од таа цел.

Постојат неколку правила според кои ви препорачуваме да се раководите при презентациите на говорите.

Исполнување на предвиденото време

За различните дебатни формати е карактеристично тоа што имаат различна организација на случаите, различен тип на дебатен случај, различни улоги на говорници, различни стратегии на побивање и одбивање. Но, за сите дебатни формати (вклучувајќи ги и тие што се презентирани во овој прирачник) важи правилото дека времетраењето на говорите на говорниците е ограничено. Ова правило не е од технички карактер, туку има суштинско значење за дебатата. Поаѓајќи од дебатата како организирана дискусија, секој дебатер има задача да го презентира случајот, побивањето или одбивањето во определени временски граници. Ограничувањето постои со цел секој дебатер да има еднаква можност (време) за презентирање на ставот, како и од потребата дебатата да не трае предолго или прекратко. Од секој дебатер се очекува да го исполни предвиденото време за говор. Се дозволуваат отстапки до 30 секунди пред или по истекот на предвиденото време, а секое останато непочитување на времетраењето носи негативни поени кај судиите за говорникот или за тимот. Правилото за исполнување на предвиденото време, освен на должината на говорите, се применува и за времетраењето на вкрстеното испрашување, како и кај времето предвидено за пауза.

Соодветно време за презентација

За секоја од говорничките позиции во тимот (и кај афирмативните и кај негативните тимови) постои определена улога која треба да ја исполни соодветниот говорник. На примерот на класичниот случај „Карл Попер“, улогата на првите говорници од двата тима би била презентирање на сопствените случаи (како дополнителна обврска на првиот негативен говорник е побивањето), вторите говорници треба да побиваат и да одбиваат, додека, пак, „тројките“ треба да ги дефинираат клучните точки на судир и да дадат резиме на дебатата во корист на нивниот тим. Од ова е јасно дека сите говорници (со исклучок на првиот афирмативен говорник) во овој дебатен формат треба да посветуваат време и на сопствениот и на противничкиот случај. Доколку не го почитуваат ова правило и не ги исполнуваат нивните обврски, можно е активноста да се сведе на презентирање различни ставови и позиции без да се најдат точки на судир за определената теза. Во овој случај веќе нема дебата!

Организација на говорот

При презентацијата, дебатерите треба да посветат внимание и на организацијата на нивниот говор. Организиран говор е оној говор во кој слушателот во секој момент може да заклучи за која точка од случајот (сопствениот или противничкиот) се зборува, кои аргументи и докази се користат, како и да биде во можност да ја следи насоката во која се движи говорот на говорникот. Кажано на друг начин, задача на дебатерот е да нагласи за која точка/аргумент/доказ ќе зборува. На пример, првиот афирмативен говорник пред секој аргумент воведува: „Нашиот прв аргумент е...“, „Откако го завршив првиот аргумент, преминувам на вториот аргумент кој гласи...“, „Конечно, за да го комплетирам нашиот трет аргумент кој гласи.....“. Нагласувањето за кој дел од случајот ќе се зборува во моментот е корисно за судиите и за противниците да не губат време во обид да сфатат за што зборува дебатерот во моментот.Освен нагласувањето, дебатерите треба да внимаваат на редоследот по кој ги презентираат составните делови на нивниот говор. Кажавме дека сите говорници (освен афирмативниот прв говорник) дел од својот


132

говор посветуваат и на сопствениот и на противничкиот случај. Притоа, добрата организација значи дека дебатерот се определува дали прво ќе говори за сопствениот случај, па за противничкиот и обратно. Не се препорачува дебатерите да почнуваат да побиваат, па да продолжат со одбивање, па повторно да се вратат на побивање или на поддршка на аргументите, бидејќи кај судиите и кај публиката се создава конфузија во врска со презентираниот став. Ова може да доведе до несогласување од страна на публиката или негативни поени во судиските ливчиња.

Брзина на говорење

Освен организациските елементи на говорите (претходните три правила), дебатерите треба да посветуваат внимание и на вокалната презентација. Дебатерот прво треба да внимава на брзината со која зборува. Најчест случај (посебно кај поискусните дебатери) е дебатерот да зборува премногу брзо. Ова создава проблем кај противниците бидејќи може да не стигнат да одговорат на сите работи што ги презентира противничкиот дебатер во неговиот случај. Исто така, и судиите имаат проблем со оваа појава бидејќи немаат доволно време да ги нотираат сите аспекти од говорот на дебатерот. Оваа ситуација не оди во прилог на дебатерот бидејќи ефектот е ист како да не ги кажал поентите. Совет како да се елиминира оваа ситуација:

1. Пред секој говор повторувајте дека нема премногу брзо да зборувате и говорот почнете го со помала брзина на говорење.

2. Доколку во текот на говорот почнувате да зборувате премногу брзо, направете си потсетници кои, кога ќе ги погледнете, ќе ви сигнализираат да намалите со брзината (пример, напишете: „Зборувај побавно!!!“).

Обратниот случај, кога некој дебатер зборува побавно од нормалното темпо, не е толку честа појава во дебатерскиот свет. Најчесто, дебатерите кои немаат доволно добар случај зборуваат побавно со цел да го исполнат предвиденото времетраење на говорот. Доколку се најдете во ваква ситуација, обидете се да го поддржите вашиот случај со повеќе докази и идеи, што ќе ви обезбеди повеќе материјал за презентација пред присутните.

Висина на тонот

Адаптирањето на висината на тонот на говорење е значаен елемент на вокалната презентација. Правилото кое важи во овој случај е: „Адаптирајте ја висината на тонот на контекстот на вашиот говор“. Доколку настапувате во помала просторија (на пример: училница), или ако говорот е насочен кон помала група на луѓе, треба да зборувате со не многу висок тон – на висина од секојдневните разговори. Доколку, пак, настапувате во некоја голема просторија (училишна хала, собрание и сл.) или пред поголема група (публика), треба да зборувате погласно со цел да го задржите вниманието на присутните.

Варијација во тонот

Нареден елемент при вокалната презентација претставува користење варијации во тонот при говорот. Варијациите им придаваат динамичност на говорите и треба постојано да се употребуваат. Доколку целиот говор е презентиран со иста висина на тонот, многу лесно се создава монотона атмосфера кај публиката и кај судиите. Дополнително, тоа може да донесе негативни поени за говорникот или, пак, револт, односно здодевност кај публиката.


133

Но, многу често, посебно доколку се претера со внесување во динамика во тонот за време на говорот, може да се добие и спротивен резултат од очекуваниот. Затоа варијациите треба да звучат природно и да бидат употребени на вистинските места. На пример, ефикасна варијација во тонот би значело на крајот од презентацијата на аргументот да се употреби гласен и агресивен стил, потоа да се земе кратка пауза и на смирен и аналитички начин да се продолжи со презентацијата на наредниот аргумент. Се препорачува клучните елементи или поенти да бидат кажани со повисок тон и на поагресивен начин, односно да бидат јасно посочени. По ваквите поенти, во говорот се дозволува да се земе кратка пауза од неколку секунди, што дополнително дава на значење на претходно изнесеното. Понатаму, треба да се продолжи со смирен и потивок тон што создава впечаток дека дебатерот го контролира говорот, или, пак, се очекува емотивна реакција од страна на публиката.

Јасност

Во секој говор, дебатерите треба да се придржуваат до правилото јасно и недвосмислено да ги презентираат ставовите и идеите. Дебатерот треба да избегнува да говори неповрзано, да употребува жаргон, да користи долги реченици и да употребува нејасни, несекојдневни или премногу стручни изрази. Неговиот говор треба да биде составен од кратки и јасни изјави што ќе овозможат идејата да биде пренесена до слушателите на дебатата. Постојат неколку принципи кои се препорачува да се почитуваат за ефикасно остварување на ова правило:

1. Избегнувајте употреба на многу сложени зборови во говорот - се осигурувате дека ве разбираат противниците, судиите или публиката.

2. Избегнувајте користење акроними – посебно кога станува збор за институции или стручни термини (на пример, наместо СТО, употребувајте го целото име на институцијата – Светска трговска организација).

3. Користењето технички поими некогаш може да се цени позитивно, но може и да ви создаде проблеми – затоа настојувајте да ги објасните техничките поими пред да ги употребите во говорот.

4. Не употребувајте реторички прашања – доколку поставите вакво прашање, а веднаш потоа не го дадете одговорот може да се добие впечаток дека не сте доволно подготвени или немате доволно информации за случајот.

Контакт со очи

За време на секојдневните конверзации луѓето имаат навика да го гледаат соговорникот во очи. Оваа човечка особина не е заборавена и во дебатата. Лицата кон кои е насочен вашиот говор (судиите/публиката/опонентите), од вас очекуваат да им се обраќате додека трае вашиот говор. Со други зборови, воспоставувањето контакт со очи значи да гледате во определени индивидуи кои го слушаат говорот и да го задржите погледот определено време (вообичаено од 5 до 30 секунди). Воспоставувањето на овој контакт, посебно за лицата кои се на почетокот со своето дебатерско искуство, може да претставува проблем. Така, многу често се случува наместо дебатерот да ги гледа судиите (во едукативната дебата) или публиката (во јавната дебата) вниманието да го посвети на белешките во врска со неговиот случај, со што се намалува сигурноста и убедливоста при неговиот настап. Понатаму, посебно во дебатните формати Карл Попер, погрешно е кога дебатерот погледот го насочува исклучиво кон противниците. Во овие дебатни формати, одлуката за победникот во дебатата ја донесуваат судиите, затоа дебатерот треба да ги убеди во


134

вистинитоста на неговите ставови, а воспоставувањето контакт со очи претставува корисна алатка да се придобијат нивната наклонетост и глас. Доколку на дебатата присуствува и публика (пример, јавна дебата), тогаш дебатерите треба да гледаат кон публиката за време на говорот бидејќи на тој начин го задржуваат вниманието на публиката и прават дебатата да биде поинтересна за слушање.

Гестикулација

Гестикулацијата, исто така, е многу блиску поврзана со секојдневната комуникација. Затоа треба да се користи и да се употребува во дебатата. Најважното правило поврзано со правењето одредени гестови е „Бидете природни!“. Секое вештачко гестикулирање може да ве претстави во очите на судиите или публиката како невешт актер, односно дебатер или, пак, да не ве сфатат сериозно при вашиот говор. Користете гестови како: обично движење со раката, промена на израз на лицето, покажување со прст (на пример за некое набројување) и сл. Наједноставно е доколку при вашиот говор ги употребувате гестовите од спонтаниот начин на комуникација при секојдневните конверзации.

Употреба на хумор

Употребата на хумор во говорот може да донесе многу корист за дебатерот и за тимот, но може да биде и многу опасна стратегија. Доколку ефикасно го употребувате, може да ви ја зацврсти позицијата кај публиката/судиите, но доколку несоодветно го користите, тогаш може да ви создаде дополнителни проблеми. Бидејќи примената на хуморот во дебатата дава многу широк простор за интерпретација на шегите, ви посочуваме неколку работи кои треба да ги имате предвид:

1. Избегнувајте да употребувате шеги во говорот или доколку веќе сте одлучиле да кажете некоја, не претерувате со хуморот. Ова е посебно важно за неискусните дебатери.

2. Дали ќе употребите некоја шега зависи и од тезата за која дебатирате. Ако дебатирате за сериозни тези (тероризам, економија, глобално затоплување) не треба да употребувате смешни фрази во говорите.

3. Никогаш не употребувајте навредливи и саркастични коментари и шеги! Некој може да биде погоден од вашата постапка. Во дебатата не се дозволува никакво навредување на лична основа.

4. Хуморот и шегата не претставуваат побивање и одбивање. Не заборавајте ја вашата основна улога како дебатер.

5. Не дозволувајте шегите да ве отргнат од текот и од насоката на вашиот говор. Тие само ви служат да го направите говорот подобар, а не да им бидете интересни на публиката и на судиите.


135

ВЕЖБИ ЗА ПРЕЗЕНТАЦИЈА

Стил на говорење

Цел: Согледување на разликата меѓу писмено и усно изразување.

Метод:

1. Изберете еден или два параграфи од некоја книга или списание.

2. Дебатерите треба да го напишат повторно извадокот од текстот, но со употреба на елементи од усно изразување (говорење).

3. Пред да ја работат вежбата, тренерот ги запознава дебатерите со вештините на говорење (употреба на познати и конкретни фрази, наместо нејасни и сложени изрази; употреба на лични заменки; модифицирање на речениците; повторување и нагласување на важните елементи и сл.).

4. Споредете ги двете верзии на пишаниот текст и дискутирајте за тоа која верзија е подобра за читање, а која за слушање.

Импромпту говорење

Цел: Вежба за развој на брзо и јасно организирање на мислите на дебатерите.

Метод:

1. Направете листа од можни теми за дебатирање.

2. По случаен избор поделете им ги темите на дебатерите.

3. Дебатерите имаат време од 2 до 5 минути да се подготват за говор на дадената тема кој ќе трае од 5 најмногу до 7 минути.

4. Целта не е да се добие висок квалитет на говорот, туку дебатерите да се мотивираат да размислуваат брзо, да ги наоѓаат аргументите и врските и да пополнат петминутен говор на определена тема.

Брзозборки

Цел: Развивање јасни говори.

Метод:

1. Изберете некоја брзозборка од вашиот јазик


136

• Рибарот Трајко ловеше риба на реката Рајна.

• Расол лош расол.

• Карикатуристот карикира карактеристична карикатура со карактеристичен карактер.

• Триста триесет и три тракторчиња прават брм, брм, брм.

2. Повторувањето на брзозборката со зголемена брзина на говорење, притоа обидувајќи се секој изговорен збор да биде точен, доведува до подобрување на артикулацијата при говорите.

Спој на поими

Цел: Вежба за течно говорење.

Метод:

1. Направете четириесетина ливчиња и на секое напишете по еден поим.

2. Поделете ги ливчињата во две кутии.

3. Секој од дебатерите влече по едно ливче од двете кутии.

4. Дебатерот треба да оддржи едноминутен говор кој ги поврзува двата поима од ливчињата.


137

3.1.9 Судење во дебатаСудењето претставува многу важен елемент на секоја дебата. Целта на секој дебатер и тим е да победат во дебатата. Победата е мотив за понатамошно вложување и за развивање на дебатерските способности. Истовремено, преку избирањето победник се развива и натпреварувачкиот дух кај дебатерите. Суштината на судењето лежи токму во дефинирањето на дебатата како натпреварувачка активност.

Од друга страна, пак, преку судењето се согледува и едукативниот карактер на дебатата. Секој судија при презентирањето на одлуката треба да даде објаснување за причините за неговиот избор, како и да ги посочи позитивните и слабите моменти на говорите. Овие коментари претставуваат вредна лекција за идниот развој на вештините на дебатерите.

Генерално, со судењето настанува спојување на едукативниот и на компетитивниот дел на дебатата. Поради таа причина, потребна е голема внимателност при донесувањето на судиските одлуки, посебно при образложувањето на одлуките. Неколку основни начела кои треба да се имаат предвид кога станува збор за судењето во дебатата се следниве:

• секој заслужува еднаква можност и почит од страна на судиите;

• судијата треба да осуди какво било неетично однесување за време на дебатата;

• судијата треба да го почитува начинот на презентирање на ставовите на секој дебатер;

• судијата треба да им дава предност на квалитетот и на доверливоста, а не на квантитетот на докази кои се презентирани во даден дебатен случај;

• судијата треба да ги охрабри дебатерите да користат литературен говор наместо жаргон;

• судијата секогаш треба својот глас да го даде за тимот што подобро ја завршил својата работа, без разлика дали се согласува со нивната позиција;

3.1.9 Судење во дебата

138

• судиските ливчиња по завршувањето на турнирот се предаваат на дебатерите и затоа треба да бидат уредно пополнети од страна на судијата при образложувањето на одлуката и коментарите на индивидуалните говори;

• судијата не треба да ги зема предвид неговите предзнаења за тезата на дебатата, одлуката треба да ја донесе врз основа на случаите на двата тима;

• судијата не смее да се доведе до ситуации што би претставувале конфликт на интереси (на пример, да не суди на тим или дебатер на кој претходно им бил тренер);

• во дебатата секогаш треба да има непарен број на судии.

Пред почетокот на секоја дебата треба да бидат обезбедени сите услови потребни за да има квалитетна и успешна дискусија. Најголемиот товар при обезбедувањето на овие услови го преземаат организаторите на дебатата, но не е незначајна и улогата на судијата. На почетокот на секоја дебата одговорниот судија (или судии) треба да се осигура дека се исполнети сите предуслови натпреварот да почне. Прво треба да провери дали е снабден со сите потребни материјали (лист, пенкало, маркери, часовник, судиско ливче и слично). Дебатата не може да почне додека не се задоволат потребните услови за нејзин старт. Во принцип, судијата не треба да се грижи дали дебатерите се снабдени со материјали (пр.: листови) бидејќи тоа е одговорност на дебатерите и на организаторот на турнирот. Од организациски аспект, судијата, исто така, треба да се погрижи и за мерењето и за презентирањето на времето. Бидејќи дебатните формати се значително строги во утврдувањето на времетраењето на говорите, паузите, времето за испрашување и сите останати елементи на дебатата, пожелно е да има одговорно лице (тајмер) коешто ќе се грижи за мерењето на времето во дебатата. Во случај кога нема назначено такво лице најчесто судијата се обврзува да ја исполнува оваа обврска.

На самиот почеток на дебатата, судијата прво ги поздравува дебатерите и се претставува себеси. Оваа постапка посебно влијае за да ја намали тремата кај дебатерите и да создаде порелаксирана атмосфера. Доколку дебатерите немаат богато искуство при дебатирањето или доколку станува збор за почетници, се препорачува судијата да ги објасни или да ги утврди основните правила кои ќе важат за време на рундата (Дали дебатерите го познаваат доволно форматот? Кој е распоредот и времетраењето на говорите? Во кој редослед се врши вкрстеното испрашување? Кои правила постојат при презентирањето на доказите?). Судијата има право (но не и обврска) да ја презентира својата филозофија на судење пред почетокот на дебатата. Ова прашање најчесто се решава со согласност на дебатерите. Доколку тие првпат се среќаваат со судијата (честа појава на меѓународни турнири) од судијата можат да побараат да им ја објасни неговата филозофија на судење, односно начинот на вреднување на различните компоненти на текот на дебатата и квалитетот на индивидуалните говори при донесувањето одлука. Се разбира, како што беше спомнато и во воведниот дел на овој текст, со самото влегување во просторијата и почнување на натпреварот, судијата ги „заборава“ своите предзнаења, информации и ставови поврзани со тезата. Субјективниот пристап при донесувањето на судиските одлуки е најостро осудена појава во дебатерскиот свет, а објективниот и фер пристап се особини карактеристични за секој дебатен судија. Со почитувањето на овие правила пред почетокот на дебатата се обезбедува униформност во разбирањето и примената на дебатните правила што придонесува за повисок квалитет на дебатата.

Откако судијата ќе се увери дека се обезбедени сите потребни услови, дебатата може да почне. Во овој период судиите имаат многу одговорна задача. Следењето на дебата претставува главна улога на секој дебатен судија и затоа кон оваа задача треба да се пристапи со големо внимание и концентрација. Судијата има обврска одговорно и континуирано да ги следи текот на дебатата и говорите на секој говорник бидејќи

со самото влегување во просторијата и почнување на натпреварот, судијата ги „заборава“ своите предзнаења, информации и ставови поврзани со тезата


139

одлуката за победникот се темели врз претходно презентираните аргументи и точки на судир. Бидејќи вообичаено дебатите траат подолго време (нешто помалку од еден час), судиите треба да ги запишуваат работите коишто ќе бидат презентирани во говорите. Доколку не запишуваат, тогаш постои опасност работите што биле кажани на почетокот на дебатата да не влијаат значително врз одлуката бидејќи едноставно судијата ги заборавил или ги испуштил при одлучувањето. Оваа практика е оценета како нефер и некоректна во дебатата бидејќи не им дава еднакви можности за победа на дебатерите, односно на тимовите. Затоа, наједноставна и најчесто користена алатка која му стои на располагање на судијата во овој случај е водењето нa бележник во дебатата (flow sheet). Преку пополнувањето на овој едноставен образец за текот на дебатата, судијата може во кој било момент да ги забележи и да ги следи клучните точки и аргументи за време на една дебата.

При следењето на дебатата и водењето на flow sheet, судијата мора да внимава и на следниве работи:

• Судијата мора да биде фер – ова барање важи за судијата од почетокот до крајот на дебатата, но во оваа фаза значи дека судијата мора да биде коректен и да пружа еднакви можности за победа на тимовите и на говорниците во дебатата. Ова значи дека судијата мора да ги запишува аргументите и доказите на двата тима, да не фаворизира ниту еден тим/говорник, да не суди на тим или дебатер на којшто претходно му бил тренер и сл.

• Судијата ги запишува аргументите и доказите на начин на којшто се кажани – во дебатата ставовите се презентирани од страна на дебатерите. Дебатерот има обврска да ги објасни и да ги презентира аргументите и доказите. Судијата нема право да ги толкува и менува изјавите на дебатерот.

• Судијата треба да дава позитивна повратна информација (фитбек) – иако судијата не коментира за време на дебатата, преку говорот на телото и употребата на гестикулации може да испрати порака до дебатерите. Така, доколку дебатерот оди во добра насока со својот говор, судијата може дискретно да климне со главата или да се насмевне, со цел да го охрабри дебатерот да продолжи така. Доколку дебатерот се одалечува од темета, повторно преку употреба на контакт со очи или некој гест (на пример, негирање со главата) може да го насочи дебатерот да се врати во вистинскиот правец. Во секој случај, реакцијата на судијата мора да биде конструктивна и дискретна. Целта на реакцијата е да им се помогне на дебатерите да го зголемат квалитетот на нивните говори. Строго е забрането преку реагирањето судиите да го наметнуваат нивното мислење врз дебатерите или, пак, да сугерираат некоја насока на дебатата. Исто така, претераната реакција некогаш може да претставува навреда или забуна за дебатерот. Затоа, преку умерена и дискретна реакција, судијата треба да ги охрабри дебатерите да го дадат најдоброто од себе, а потоа врз основа на говорите да донесе одлука.

• Судијата треба да умее да се снаоѓа во незгодни ситуации – трема, нервоза, потсмев и сл. Генерално, судијата треба да создаде релаксирана атмосфера во која дебатерите ќе се чувствуваат пријатно да го кажат својот став. Треба да ги охрабрува дебатерите да го надминат проблемот со тремата или стравот од јавно говорење. Исто така, преку своите реакции мора најостро да го осуди некоректното однесување за време на дебатата (на пример: потсмев, дофрлување во говори, навреди и сл.)

Конечно, најтешката и најодговорната улога на судијата постои на крајот на дебатата. Сè до овој момент,

судијата мора да ги запишува аргументите и доказите на двата тима, да не фаворизира ниту еден тим/говорник, да не суди на тим или дебатер на којшто претходно му бил тренер


140

судијата има функција на активен слушател. Но, по крајот на дебатата, доаѓа моментот кога треба да се донесе одлука за победата. Одлучувањето претставува најголема одговорност на секој судија. Впрочем, одлучувањето ја претставува синтезата на едукативниот и на компетитивниот карактер на дебатата, за кој говоревме претходно. На судиската одлука треба да се пристапи професионално и објективно, со цел да бидат задоволени стандардите за квалитетно судење во секоја дебата. Начинот на донесување одлука се разликува во секој дебатен формат, но суштината е иста за сите формати: тимот што ја завршил својата работа подобро, заслужува да победи во дебатата! По овој принцип се водат сите судии при донесувањето на нивните одлуки.

Освен одлучувањето на победничкиот тим во дебатата, судијата во овој период има и ред други активности и одговорности. Прво, веднаш по одлуката за победникот, судијата мора да одлучи уште една работа - станува збор за рангирање на говорниците во секоја дебатна рунда. Двата дебатни формати кои се опфатени во овој прирачник бараат за секоја дебата да има два тима од по тројца говорници, односно вкупно шест говорници. Судијата мора да одлучи кој од овие шест говорници бил најдобар и да ги рангира сите говорници според нивните заслуги во конкретната дебата. Најдобриот говорник добива ранг 1 (еден), а најслабиот го добива последниот ранг 6 (шест). И покрај тоа што изгледа дека оваа задача е едноставна, кога станува збор за високо квалитетни дебати, судијата може да има значителни проблеми со рангирањето на говорниците. Искуството покажува дека многу е тешко оваа одлука да се донесе во дебата во која дебатираат искусни и квалитетни говорници. Затоа, правилото по кое треба да се води судијата при донесувањето на оваа одлука е следното: дебатерите кои подобро и поуспешно ја исполниле својата дебатерска улога (делот за улога на говорниците во овој прирачник), треба да добие повисок ранг во крајната одлука.

Рангирањето говорници, од прв до шести, не е единствен показател за квалитетот на говорите во една дебата. На пример, и во дебата во која има дебатери со богато искуство и во дебата во која учествуваат дебатери кои немаат никакво искуство, судијата треба да ги рангира говорниците од прв до шести говорник. Но, нормално е да се очекува дека квалитетот на говорот на најдобриот говорник од дебатата со искусни дебатери ќе биде повисок од квалитетот на говорот на прворангираниот дебатер од втората дебата. Поради оваа причина, освен доделувањето на ранговите, судијата треба да ги оцени дебатерите и со број на поени, кои фактички претставуваат оцена за квалитетот на говорот на секој говорник. Максималниот број на поени кои можат да му бидат доделени на еден дебатер во дадена дебата изнесува 30, а минималниот број на поени е нула. Меѓутоа, во дебатерскиот свет постои едно непишано правило кое се однесува на минималниот број на поени по говорник во една дебата и кое гласи дека не треба да се даваат помалку од 18 поени за најлошиот говор во дебатата. Во принцип, новите судии може да се раководат според следнава скала при доделување на поените во говорниците:

• 18 поени за појавување на дебатата;

• 19 до 21 поен за многу слаб говор;

• 22 до 23 поени за слаб говор, но со добра основна структура и аргументација;

• 24 до 26 поени за просечен говор кој задоволува и малку повисоки критериуми;

• 27 до 28 поени за одличен говор;

• 29 поени за најдобар говор на турнирот;

максималниот број на поени кои можат да му бидат доделени на еден дебатер во дадена дебата изнесува 30


141

• 30 поени за најдобар говор кој судијата го чул во историјата.

Придржувањето до оваа скала не е задолжително. Секој судија има своја филозофија на судење која може, но и не мора да отстапува од поените дадени во оваа скала. Судијата, исто така, има право да додели ист број на поени на различни дебатери – на пример, и второрангираниот и треторангираниот дебатер имаат по 24 поени во дебатата. Кога станува збор за ранговите, оваа практика не е дозволена (секој дебатер добива само еден ранг).

По донесувањето на одлуката за победникот во дебатата и ранговите и поените на говорниците, доаѓа на ред втората најтешка работа за судијата - соопштување и елаборирање на одлуката. Тежината на овој дел од судењето лежи во едукативниот карактер што треба да го има коментарот на одлуката. Одговорите на судијата зошто и како ја донел својата одлука се вредни совети за дебатерите кои можат да го употребат при подготовката на идните дебати. Потенцирањето на слабите и на добрите точки во случаите, крититката на аргументацијата и доказите, анализирањето на одделните точки на судир претставуваат само дел од работите што може да ги искористи тимот во понатамошните натпревари. Исто така, индивидуалните коментари на секој говорник претставуваат вредна основа за подобрување и развивање на дебатерските вештини и способности. Доколку говорниците правилно ги употребат советите што ги дава судијата, на крајот, можностите за поквалитетен настап значително се зголемуваат.

Одговорноста на судијата во овој дел е на едноставен и разбирлив начин да ги презентира причините за неговата одлука. Судијата не смее да се надоврзува на побивањето и одбивањето во дебатата, туку врз основа на презентираниот тек на аргументите да донесе одлука кој тим победил во судирот. Судијата не дебатира туку, врз основа на неговите познавања за форматот и на неговото искуство, ги оценува работите презентирани од страна на дебатерите. Неговите лични предзнаења и информации за тезата никако не влијаат врз одлуката. Исто така, при презентирањето на индивидуалните рангови и поени не се толерира никаков коментар кој би го навредил дебатерот или би го демотивирал понатаму да се труди и да учествува во дебатите. Коментарите секогаш мора да бидат структурирани како позитивни совети кои ќе им служат на дебатерите во понатамошниот развој на нивните способности.

На крај, паралелно со донесувањето на одлуката судијата треба да го пополни и судиското ливче. Судиско ливче претставува стандардизиран образец каде се внесуваат сите потребни информации за дебатата (дебатната рунда), како и за одлуката на судијата. Во секое судиско ливче прво се пополнуваат информациите за тимовите, односно говорниците во дебатата. Притоа, кога се запишуваат имињата на говорниците, нивниот редослед мора да биде во согласност со редоследот на говорниците во тимот. Најчесто овие информации се пополнуваат непосредно пред да почне дебатата. Откако ќе заврши дебатата, судијата под секое име соодветно ги внесува рангот и бројот на поени што ги освоил дебатерот.

Во вториот дел на судиското ливче се внесуваат индивидуалните коментари за секој говорник во дебатата. Се препорачува овој дел да се пополнува непосредно по говорот, односно вкрстеното испрашување за секој говорник бидејќи импресиите во тој случај се најголеми и сликата за квалитетот на говорникот би била најцелосна.

Конечно, третиот дел од овој образец е посветен на објаснување на одлуката на судијата. Во овој дел судијата ги наведува причините поради кои одлучил да гласа за победничкиот тим, како и да дава позитивна и негативна критика на текот на дебатата. Логично е делот за коментирањето на одлуката да се пополни по завршувањето на дебатата, односно откако судијата ќе ги ислуша сите говори.

Пополнувањето на судиското ливче претставува голема одговорност за секој судија. Најчесто по

доколку говорниците правилно ги употребат советите што ги дава судијата, на крајот, можностите за поквалитетен настап значително се зголемуваат


142

завршувањето на дебатниот турнир, на секој тим му се доставува копија од судиските ливчиња од дебатите во кои учествувале, со цел дебатерите да можат да ги искористат советите напишани во ливчињата. Ова е уште еден доказ за едукативниот карактер на судењето во дебатата.

СУДЕЊЕ ВО „КАРЛ ПОПЕР“

Во овој дел од текстот накратко ќе ги објасниме појдовните елементи на секоја судиска одлука во дебатниот формат „Карл Попер“. При донесувањето на одлуката, судиите секогаш мора да внимаваат на следниве елементи од дебатата:

• аргументација,

• презентација,

• организација,

• линија на тимот,

• вкрстено испрашување.

Комбинацијата на оцените за секој од претходните елементи ја дава генералната оцена за дебатата, како и одлуката за победничкиот тим и рангирањето на говорниците.

1. Аргументација

Генерално, аргументацијата претставува основен критериум според кој судијата одлучува кој тим победил во дебатата. Целта на дебатерите во форматот „Карл Попер“ е да ги одбранат своите и да ги побијат противничките аргументи. Водејќи се според ова, судијата треба да гласа за тој тим што успеал да го задржи непобиен својот случај, односно аргументи, односно ги урнал аргументите на опонентите. Притоа, елементи кои треба да ги земе предвид се: текот на секој одделен аргумент, точките на судир, врската критериум - аргументи – докази, побивањата и одбивањата, релевантноста на доказите и сл.

Кога станува збор за доказите, судијата мора да внимава на изворот и на потеклото на доказот. Судијата има право да ги побара доказите од дебатерите (за време на паузата или по завршување на дебатата, но пред да донесе одлука). Доколку дебатерите користеле лажни докази, судијата не смее да ги земе предвид при донесувањето на одлуката.

2. Презентација

Презентацијата претставува втор елемент на одлучувањето. За разлика од аргументацијата, овој елемент повеќе влијае врз индивидуалните оцени и коментари за говорниците. Доколку дебатерот има развиено презентациски вештини, јасно и разбирливо го презентира случајот, користи јазик на телото и контакт со очите за време на неговиот говор, има убедлив и самоуверен настап, тогаш судијата треба да му додели повисок број на индивидуални поени од некој дебатер кој нема ваков говор. Доколку дебатерот, покрај исполнувањето на претходно кажаните барања, солидно ја исполни неговата улога во дебатата (дел:


143

Улога на говорници), тогаш судијата треба да му додели и повисок ранг споредено со дебатерот кој не ги исполнил своите обврски предвидени со овој дебатен формат.

3. Организација

Судијата ја оценува организацијата од техничка и од содржинска смисла. Од технички аспект, судијата следи дали дебатерот го исполнил предвиденото време за говор. Дозволено е говорот да трае +/- 30 секунди од предвиденото време. Доколку дебатерот заврши пред истекот на времето, тогаш судијата ќе намали со бројот на поени, односно рангови, бидејќи дебатерот не ја исполнил својата задача. Исто така, доколку дебатерот го надмине дозволеното времетраење на говорот, судијата не ги зема предвид нештата што биле кажани по истекот на времето и може да додели негативни поени на тимот или на говорникот поради непочитување на временското ограничување.

Од содржински аспект, судијата оценува како дебатерите ги организираат своите говори. Дали организирано ги презентираат аргументите, побивањата или одбивањата, дали е лесно да се следи нивниот говор, дали имаат редослед во презентацијата и логичен тек на мислата и сл. Доколку дебатерите имаат организиран и јасен настап, тогаш можат да добијат повеќе поени врз основа на добрата организација, а, од друга страна, судијата може лесно да се движи низ нивните говори и точки на судир што помага крајната одлука да биде донесена во нивна корист.

4. Линија на тимот

Овој елемент во голема мера е поврзан со аргументацијата како елемент при донесувањето на тимските одлуки. Еден тим кој сака да успее при поддршката на неговиот случај и при нападот на случајот на противниците мора да има тимска линија. Побивањето и одбивањето почнуваат веднаш по презентирањето на афирмативниот и на негативниот случај. Секој од говорниците во тимот треба да ја почитува стратегијата на напад и одбрана која ја има избрано нивниот тим. Многу е веројатно судијата да гласа против тимот кој нема координација меѓу членовите на тимот и покрај тоа што тој тим има добри забелешки на случајот на опонентите. Суштината на дебатата е во развивање на тимскиот пристап при решавање на проблемите, па во оваа насока се оценува и овој елемент на дебатата.

Освен во следењето и во координацијата на говорите, судијата ја следи линијата на тимот и за време на паузите и на вкрстените испрашувања. Целосниот впечаток за соработката во тимот судијата ќе го стекне доколку набљудува какви се односите за време на паузата (дали дебатерите соработуваат меѓу себе, дали разменуваат мислења, дали ги прифаќаат советите на соговорниците, дали сите водат flow sheet и сл). Од огромно значење е и однесувањето за време на вкрстеното испрашување – дали дебатерите пречат при поставувањето и одговарањето на прашањата, дали заеднички ги креираат прашањата за време на паузата, дали се мешаат во одговорите на нивните другари од тимот и сл.

5. Вкрстено испрашување

Вкрстеното испрашување е петтиот важен елемент при донесувањето на судиската одлука. По правило, поентите од вкрстеното испрашување не влијаат врз крајната одлука, освен ако не се искористени во некој од говорите. Меѓутоа, доколку сè останато е изедначено, тогаш судијата може да се повика на испрашувањето при донесувањето на одлуката за победникот во дебатата.

Вкрстеното испрашување влијае врз поените и ранговите на индивидуалните говорници. Исто така, треба да биде забележано во просторот за индивидуални коментари во судиското ливче.


144

Кога судијата ја коментира одлуката на крајот од дебатата, може да ги елаборира и позитивните и негативните елементи во вкрстеното испрашување. Исто така, доколку за време на вкрстеното испрашување имало добри поени кои не биле искористени во говорите што следат, судијата има право да ги посоветува дебатерите како да ги користат овие поенти во своите наредни говори.


145

Судиско ливче рунда #: датум: просторија: време: Ги цениме Вашите напори и сфаќаме дека комплетирањето на овој судиски лист зема извесно време, сепак Ве молиме да го пополните искрено и целосно овој документ. Ве молиме по рундата, што е можно побргу, вратете го пополнето судиското ливче. Ако Ви е потребно повеќе време горниот дел од листот може да биде отстранет и

вратен додека Вие ги комплетирате Вашите коментари. Благодариме.

АФИРМАТИВЕН тим НЕГАТИВЕН тим

име

поени

ранг

Рангови во распон од 1 до 6, каде 1 е најдобар, без исти рангови. Поени во распон 1 до 30, каде 30 е најдобар,

при што се дозволени исти поени. Не е дозволена нерешена одлука. Победничкиот тим би требало да има повеќе говорнички поени, но ако победникот има помалку поени, означи

LPW на дното од листот. подобро дебатираше тимот [заокружи] афирмативен | негативен потпис:

- - - 8< - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 8<- - -

АФИРМАТИВЕН - индивидуални коментари НЕГАТИВЕН - индивидуални коментари

Означете ги главните области на судир и наведете причини за одлуката.

подобро дебатираше страната: Тим:

потпис на судијата : код:


146

СУДЕЊЕ ВО ДЕБАТА СО ПЛАН

Дебатите со план концептуално и содржински се разликуваат од дебатите на факти и вредности. Најпрво, се разликуваат при градењето на случаите, а потоа во улогата на афирмативниот и на негацискиот тим, односно говорниците од овие тимови. Различниот концепт бара и различен пристап во судењето. Меѓутоа, петте елементи на донесување одлука во дебатите на факти и вредности се валидни и при одлучувањето во дебатите со план. Во продолжение ќе бидат презентирани само елементите на судењето кои се дополнување на овие пет елементи и кои се значајни за прогласувањето на победникот во овој дебатен формат.

1. Афирмативен тим

Главната улога на афирмативниот тим во дебатите со план е да го одбрани својот случај. Врз основа на оваа функција, судијата треба да се води при донесувањето на одлуката. Се разбира, треба да се почитуваат петте претходно презентирани елементи на донесувањето на одлуката, со посебен акцент ставен врз аргументацијата како главен критериум да се гласа „за“ или „против“ некој тим. Но, како дополнителни елементи кои треба да бидат земени предвид, а кои се поврзани со одлучувањето ги наведуваме следните:

• Дали афирмативниот тим ве убеди да гласате за резолуцијата?

• Дали случајот на афирмативниот тим е поврзан со резолуцијата?

• Дали афирмативниот тим идентификува проблем во статус кво кој нема да биде променет доколку не се имплементира планот?

• Дали дефинираниот проблем е важен при моменталната ситуација?

• Дали планот на афирмативците нуди решение на проблемот?

Доколку одговорите афирмативно на овие прашања и аргументацијата оди генерално во прилог на афирмативниот тим во дебатата, тогаш во улога на судија треба да донесете улога која би била во прилог на афирмативниот тим во дебатата.

2. Негативен тим

Задачата на негативниот тим во дебатите со план значајно се разликува отколку во дебатите на факти и вредности. Улогата на негативците детаљно е објаснета во претходните текстови од ова поглавје. Главната разлика е во тоа што во овој формат негативниот тим не нуди негативен случај (освен опцијата да понуди контраплан). Токму заради оваа суштинска разлика, значењето на аргументацијата како елемент на одлучувањето се зголемува при донесувањето на судиската одлука. Меѓутоа, слично на оценувањето на исполнувањето на задачите од страна на афирмативниот тим, и во овој случај аргументацијата како главна детерминанта се дополнува со сите останати елементи презентирани во делот за судење. Толкувањето на овие пет елементи (аргументација, презентација, организација, линија на тимот и вкрстено испрашување) е сосема идентично како во претходниот дел.

Но, овие основни пет елементи се дополнуваат со неколку дополнителни критериуми кои одлучуваат дали


147

негативниот тим издвојувал победа. Овие критериуми претставуваат логичка спротивност на барањата што важеа за афирмативниот тим. Така, доколку сте судија во дебата со план, освен аргументацијата, треба да оцените дали негативниот тим извршил некое од следниве барања:

• Дали негативниот тим ве убеди да гласате против афирмативниот тим или резолуцијата?

• Дали негативниот тим ве убеди дека проблемот не е дел од сегашната состојба?

• Дали негативниот тим покажа дека проблемот кој е презентиран нема големо значење, односно е ирелевантен?

• Дали негативниот тим ве убеди дека планот не може да функционира, односно дека нема придобивки од неговата имплементација?

• Дали негативниот тим понуди штети кои ја надминуваат користа од имплементацијата на афирмативниот план?

• Дали негативниот тим понуди контраплан кој го решава проблемот и нуди дополнителна корист?

Доколку негативниот тим докаже некое од овие барања, тоа значи дека го победил афирмативниот случај во дебатата. Затоа заслужува да победи во дебатата.


148

3.1.10 Бележник во дебата (FLOWSHEET)Од сè досега кажано, веќе е јасна идејата на дебатата како организирана дискусија за размена на спротивставени мислења и ставови. Дебатниот формат кој беше претходно објаснет, не е ништо друго освен временска и структурна рамка во која ќе се дебатира за различните тези, односно резолуции. Во секој дебатен формат строго се прецизирани времетраењето и редоследот на говорите, улогата на секој од говорниците, времето предвидено за вкрстено испрашување или пауза... Оваа прецизност и организираност уште повеќе е видлива и во самите говори на дебатерите, од аспект на нивната улога и задачи во дебатата, можноста за презентирање на аргументите, доказите или примерите, можноста за побивање и одбивање, како и презентирањето на клучните точки на судир (повеќе за ова во „Улоги на говорници“).

Со цел да се подобри организацијата на целата дебата, како и да се унапреди можноста дебатерите и судиите полесно да се движат низ текот на дебатата, во дебатерскиот свет се употребува една многу корисна алатка за оваа намена – бележник во дебата (flowsheet). Тој претставува едноставен образец во кој се пополнуваат најважните елементи од секој говор. Во суштина, овој образец значи обичен лист на кој на организиран начин редоследно се внесуваат говорите на секој од говорниците. За да пополните flow-sheet потребно е да имате лист (А3 или А4 формат). Листот поделете го во шест колони (секоја со еднаква ширина). Секоја од колоните претставува говор на определен говорник во дебатата. Бидејќи редоследот на говорниците во секоја дебата е строго дефиниран, секоја од колоните во flowsheet-от соодветно е посветена на редоследниот говор. Така:

• во првата колона се внесува говорот на првиот афирмативен говорник;

• во втората колона се внесува говорот на првиот негативен говорник;

• во третата колона се внесува говорот на вториот афирмативен говорник;

• во четвртата колона се внесува говорот на вториот негативен говорник;

• во петтата колона се внесува говорот на третиот афирмативен говорник;

• во шестата колона се внесува говорот на третиот негативен говорник.

Пополнувањето на flowsheet претставува многу едноставна активност. За време на секој говор во овој образец се внесуваат поентите кои биле изнесени за време на говорот. Така, доколку станува збор за првите говорници во дебатниот формат „Карл Попер“, тогаш во колоните А1 и Н1 се внесуваат соодветно афирмативниот и негативниот случај (дефиниции, критериум, аргументи, докази). Доколку станува збор за вторите говорници, тогаш во flowsheet се внесуваат побивањата и одбивањата кои се презентирани во овие говори. И на крај, во последните две колони наменети за говорите на третиот афирмативен и негативен говорник, се внесуваат клучните точки на судир презентирани соодветно од говорниците.

При пополнувањето на flowsheet треба да се посвети внимание и на следниве совети:

3.1.10 Бележник во дебата (FLOWSHEET)

149

• Flowsheet се пополнува за време на дебатата, односно за време на говорот на секој дебатер. Кога говори првиот афирмативен говорник, се пополнува првата колона. По неговиот говор кога настапува првиот негативен говорник се преминува кон пополнување на втората колона итн. Во оваа забелешка лежи самата суштина на водењето на flowsheet – организирано следење на дебатата од самиот почеток до крај.

• Побивањата, одбивањата и клучните точки на судир поврзани со определен аргумент, и покрај тоа што се презентирани од различни говорници (значи се запишуваат во различни колони), треба да бидат внесени во една хоризонтална линија, со цел да се следи текот на аргументот од првиот до последниот говор.

• При пополнувањето не се внесуваат целите говори, туку само најзначајните елементи на говорот. Доколку се посвети време и енергија на препишување на говорот, останува малку време за размислување за потенцијалните силни страни или слабости на говорот. Flowsheet претставува само помошна алатка која им помага на дебатерите да го забележат скелетот на сопствениот и на противничкиот случај.

• Во колоните на flowsheet нема место за внесување на поентите на вкрстеното испрашување. Ова никако не значи дека на вкрстеното испрашување не треба да му се посвети внимание. Логиката при оваа забелешка е дека поентите од вкрстеното испрашување ќе бидат земени предвид при одлучувањето само доколку бидат искористени во некој од наредните говори.

• Секој дебатер кој учествува, колоните на flowsheet треба да ги има вцртано пред почетокот на дебатата, со цел да не губи време откако ќе почне натпреварот.

• Се препорачува дебатерите од афирмативниот тим да го имаат внесено својот случај пред почетокот на дебатата бидејќи им е познат однапред.

• Бидејќи flowsheet претставува индивидуално забележување на поентите во секој од говорите, дозволено е да се користат скратеници при запишувањето (пример: „ек“ за економски, „лег“ за легализација, „ОК“ за оправдано и сл.)

Водењето на flowsheet за време на дебатата не е задолжително. Доколку дебатерот може да се организира и да го подготви својот говор без да ги забележува елементите на дебатата на овој начин, тогаш може слободно да си се подготвува според негов избор. Едноставно, flowsheet преставува алатка која е многу корисна при организирањето и подготвувањето на говорите, како и при следењето на текот на дебатата.

КОЈ ВОДИ FLOWSHEET?

Одговорот е едноставен: Пожелно е секој што учествува или ја слуша дебатата да води flowsheet. Во продолжение ќе ги објасниме субјектите кои имаат корист од водењето flowsheet.

Секој дебатер прво треба на овој начин да ги забележува елементите на секој од говорите. Тоа се однесува на сите шест говорници кои учествуваат во некоја дебата. Користа што ја имаат дебатерите, односно


150

тимовите во овој случај е повеќекратна. Главен бенефит е тоа што дебатерите можат организирано да ги следат сите говори во дебата, што, пак, од друга страна, им помага да можат да одговорат на сите напади на противничкиот тим и да го зацврстат сопствениот случај. Доколку тимовите функционираат на овој начин, тогаш може полесно да стигнат до победа во дебатата.

Исто така, преку водењето flowsheet, тимовите за време на паузите можат полесно да ги сумираат недостатоците на случајот на опонентите. Тоа, пак, помага за развивање на линијата на тимот и во конзистентноста во стратегиите на напад и одбрана.

Понатаму, корист од водењето flowsheet имаат и судиите кои донесуваат одлука за победникот во дебатата. Flowsheet овозможува судиите во секој момент да имаат увид во развојот на секој аргумент и клучните точки на судир, во говорот на секој говорник и во исполнувањето на задачите на двата тима. Овие работи, подоцна се од огромна корист при донесувањето на одлуката за победникот во дебатата, рангирањето во говорниците, како и неисцрпен извор за коментирањето на говорите и давањето корисни совети за дебатерите. На крај, сосема накусо, корист од водењето flowsheet ќе имаат и сите присутни кои ја следат дебатата, а не се во улога ниту на дебатер ниту на судија. Организираното следење на дебатата нуди можност за развој на критичкото размислување - вредност значајна за модерните отворени општества.


151

A1 Теза

не се

согл

асув

а со

теза

тавр

ши

реаф

ирма

ција

на

пози

ција

тавр

ши

поја

снув

ање

на

разл

икит

евр

ши

фоку

сира

ње

на

одлу

чува

чкит

е ел

емен

тивр

ши

фоку

сира

ње

на

одлу

чува

чкит

е ел

емен

ти

Дефи

ници

и (н

а кл

учни

те

збор

ови)

се со

глас

ува

или

нуди

но

ви д

ефин

иции

(о

пцис

ко)

врш

и ре

афир

маци

ја н

а по

зици

јата

ги б

рани

свои

те

дефи

ници

и (о

пцис

ко)

го п

ојас

нува

ев

енту

ални

те к

онфл

икти

ок

олу

поим

ите

(опц

иско

)

ги п

ојас

нува

ев

енту

ални

те к

онфл

икти

ок

олу

поим

ите

(опц

иско

)

Афир

мати

вен

крит

ериу

мго

нап

аѓа

афир

мати

внио

т кр

итер

иум

(цел

или

ст

анда

рд)

реаф

ирми

рањ

е на

кр

итер

иумо

тпо

втор

ен н

апад

на

афир

мати

внио

т кр

итер

иум

Аргу

мент

1 (т

врде

ње,

об

јасн

увањ

е, д

оказ

и)по

бива

ње

на а

рг.1

(а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

до

кази

, врс

ки со

кр

итер

иум)

одби

вањ

е на

арг

.1

(арг

умен

т, об

јасн

увањ

е,

дока

зи, в

рски

со

крит

ериу

м)

напа

д на

одб

ивањ

ата

на

арг.1

Аргу

мент

2 (т

врде

ње,

об

јасн

увањ

е, д

оказ

и)по

бива

ње

на а

рг.2

(а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

до

кази

, врс

ки со

кр

итер

иум)

одби

вањ

е на

арг

.2

(арг

умен

т, об

јасн

увањ

е,

дока

зи, в

рски

со

крит

ериу

м)

напа

д на

одб

ивањ

ата

на

арг.2

Аргу

мент

3 (т

врде

ње,

об

јасн

увањ

е, д

оказ

и)по

бива

ње

на а

рг.3

(а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

до

кази

, врс

ки со

кр

итер

иум)

одби

вањ

е на

арг

.3(а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

до

кази

, врс

ки со

кр

итер

иум)

* вов

едув

а но

ви д

оказ

и за

арг

умен

тите

напа

д на

одб

ивањ

ата

на

арг.3

Нега

тиве

н кр

итер

иум

го н

апаѓ

а не

гати

внио

т кр

итер

иум

(цел

или

ст

анда

рд)

реаф

ирми

рањ

е на

кр

итер

иумо

т

Аргу

мент

1 (т

врде

ње,

об

јасн

увањ

е, д

оказ

и)по

бива

ње

на а

рг.1

(а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

до

кази

, врс

ки со

кри

тери

ум)

одби

вањ

е на

арг

.1 (а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

док

ази,

врс

ки

со к

рите

риум

)

Аргу

мент

2 (т

врде

ње,

об

јасн

увањ

е, д

оказ

и)по

бива

ње

на а

рг.2

(а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

до

кази

, врс

ки со

кри

тери

ум)

одби

вањ

е на

арг

.2 (а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

док

ази,

врс

ки

со к

рите

риум

)

Аргу

мент

3 (т

врде

ње,

об

јасн

увањ

е, д

оказ

и)по

бива

ње

на а

рг.3

(а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

до

кази

, врс

ки со

кри

тери

ум)

одби

вањ

е на

арг

.3 (а

ргум

ент,

обја

снув

ање,

док

ази,

врс

ки

со к

рите

риум

)

* вов

едув

а но

ви д

оказ

и за

ар

гуме

нтит

е

ги л

оцир

а кл

учни

те

точк

и на

суд

ир о

д аф

ирма

тивн

ите

аргу

мент

и и

ја п

отен

цира

аф

ирма

тивн

ата

пози

ција

ги л

оцир

а кл

учни

те

точк

и на

суд

ир о

д аф

ирма

тивн

ите

аргу

мент

и и

ги

поте

нцир

а сл

абит

е ст

рани

на

афир

мати

внат

а по

зици

ја

ги л

оцир

а кл

учни

те

точк

и на

суд

ир о

д не

гати

внит

е ар

гуме

нти

и ги

пот

енци

ра с

лаби

те

стра

ни н

а не

гати

внат

а по

зици

ја

ги л

оцир

а кл

учни

те

точк

и на

суд

ир о

д не

гати

внит

е ар

гуме

нти

и ја

пот

енци

ра н

егат

ивна

та

пози

ција

Н1A2

Н1A3

Н1


152

3.1.11 Организација на дебатен турнирВо досегашните текстови имавте можност да се запознаете со едукативните аспекти на дебатата, како и можностите за промоција на критчкото размислување и правилната аргументација. Иако дебатата постои, пред се, како едукативна дисциплина, нејзиниот натпреварувачки карактер е исто толку важен.

Пред да започнеме со преставување на процесот на организацијата на турнири, потребно е, пред се, да се направи разлика помеѓу неколку основни типови на турнири:

• неелиминаторен турнир, кој опфаќа единствено прелиминарни кругови во кои земаат учество сите учесници на организираниот турнир

• елиминаторен турнир, кој опфаќа единствено елиминациони кругови, при што постојано се намалува бројот на учесниците кои напредуваат во следниот круг

• комбиниран турнир, кој опфаќа прелиминарни, кои се проследени со подоцнежна елиминација (во вид ¼ финална, ½ финална и финална елиминација).

Најчесто организирани турнири се комбинираните турнири, а веднаш по нив следат неелиминаторните турнири (најчесто во случаи кога не постои соодветна временска рамка). Секако, комбинираните турнири бараат најмногу ресурси и организациони залагања, и најчесто им предходи подолготрајно планирање . Строго неелиминаторните турнири се добра подлога за градење на континуиран систем за практицирање на теориските вештини и техники. Ваквиот тип на турнири многу често е користен од страна на координатори на клубови за редовни соочувања на говорниците во одредени термини долж предавањата низ годините. Процесот на организација на турнири е релативно универзален и опфаќа неколку основни фази:

Утврдување на бројот на учесници на турнирот. Кога зборуваме за бројот на учесници , претежно се мисли на бројот на тимовите составени од 3 члена [Карл Попер дебатен формат] кои ќе учествуваат на турнирот. Покрај бројот на тимовите, потребно е утврдување и на бројот на судии [минимум еден судија за секои два тима, иако препорачливата бројка изнесува тројца судии на дебатата]. Секако, препорачлива опција е расположливост со поголем број на судии од минималниот, поради честите измени на судии во текот на самиот турнир како последица на несодветни спаувања или оневозможеност на судијата да суди. Со примена на оваа едноставна пресметка ќе ја добиете првичната бројка учесници, според која ќе се раководите во следните неколку фази.

Обезбедување на соодветна локација за турнирот. Оваа локација мора да вклучува најмалку по една засебна соба [просторија] за секои два тима, односно за секоја засебна дебата. Пред се, да се имаат предвид основните предуслови кои една просторија треба да ги исполнува за да се одржи една успешна дебата [релативно тивка просторија со доволно простор за двата тима и судиската група, како и изолација од соседните простории во кои се одржуваат дебати]. Бројот на соодветните простории мора да одговара на бројот на тимови кои ќе учествуваат на турнирот [една просторија за секои два тима по прелиминарен или

3.1.11 Организација на дебатен турнир

153

елиминаторен круг]. Оттука позитвната варијација на бројот на собите, исто така, може да се покаже како сосема корисна мерка на претпазливост.

Определување на временската рамка на турнирот. Ова директно зависи од типот на турнир кој го организирате, но во секој случај не е препорачливо да вклучува повеќе од четири круга дебати дневно. Иако постојат преседани во рамките на кои се организирале и до пет шест круга [прелиминарни или елиминарни] во текот на еден ден, таквата практика се избегнува, за во најголем број случаи временската рамка на турнирот да опфаќа три круга дневно.

Временската рамка на турнирот речиси ќе произлезе сама од себе доколку целосно се завршат двете претходни фази. При креирањето на временската рамка на турнирот, потребно е да се земат предвид засебности [бројот на поединечните кругови, времетраењето на секои од нив и дополнителните периоди за одмор помеѓу нив].

Првенствено треба да се одреди вкупниот број на кругови. Бројот на прелиминарни кругови по турнир се движи од два до десет, а бројот на елиминаторните кругови се движи од два за полуфинале до четири кругови за осумфинале. Најчесто користената временска рамка вклучува четири прелиминарни кругови и три [четвртфинале, полуфинале и финале] елиминаторни кругови. Што се однесува на времетраењето на поединечните кругови, пак, најдобро е да се претпостави дека секој од круговите ќе биде сместен во временска рамка од два часа [Карл Попер дебатата трае еден час + половина час за одлука од страна на судиите, нејзина објава и коментари + половина час за одмор]. Следејќи го горенаведениот пример, организацијата на еден типичен комбиниран турнир би зафатила два до три дена.

Утврдување на правилата на турнирот. Генерално се однесуваат на процедурите на спарување на тимовите во текот на прелиминарните кругови на турнирот, сортирање на тимовите и поединечните учесници, како и селектирање на највисоко рангираните учесници.Во зависност од начинот на кој се организирани предавањата, правилата на турнирот можат да вклчуваат сет на правила целосно важечки за целосниот тек на предавањата. Исто така, правилата може да варираат од турнир во турнир следејќи ги специфичностите врзани за определен турнир или, пак, за определениот временски период во текот на предавањата. Правилата на еден определен турнир вклучуваат три засобености: критериуми за сортирање на учесниците во тимови, правила за спрарување на тимовите и судиите, критериум за премин во елиминаторната група тимови.Примарни се секако правила за сортирање на тимови. Во најголем број случаи овие правила вклучуваат четири селектирани критериуми според кои се врши распоредување на тимови и следствено селекција на највисоко рангираните.

Спарување на тимовите и назначување на судии. Процедура која се извршува во текот на секој следен круг во рамките на турнирот и која директно зависи од правилата на турнирот, кои се утврдени и објавени пред почетокот на самиот турнир. На самиот почеток на процесот на организација, утврдувањето на бројот на учесниците е фаза директно зависна од типот на турнирот кој сакате да го организирате. Секако, во случај на прелиминарен турнир од отворен тип, бројот на учесниците директно ќе зависи од бројот на пријавени тимови. Доколку, пак се решите за строго елиминаторен или комбиниран тип на турнир, бројот на учесниците ќе зависи од нивото на елиминација во текот на турнирот [полуфинална елиминација сугерира четири тима, четвртфинална елиминација осум тима]. Од бројот на пријавените тимови на турнирот понатаму ќе го добиете и најмалиот потребен вкупен број на судии. Во најлош случај, ќе имате потреба од најмалку еден судија за секоја дебата [за секои два тима] во рамките на прелиминаторните кругови, и најмалку тројца судии за секоја дебата во рамките на елиминаторните кругови. Во оптимален случај, ќе имате најмалку тројца [или повеќе] судии за секоја дебата во рамките на прелиминарните кругови,


154

и најмалку петмина [или повеќе] судии за секоја дебата од елиминаторните кругови. Бројот на судиите во никоја дебата не смее да биде парен, затоа што одлуките во Карл Попер турнирите се донесуваат како збир на поединечните одлуки, а не како последица на консензус, како во некои други типови на дебата. Во интерсес на организаторите на турнирот е и позитивната варијација на бројот на тимовите и судиите. Не ретки се случаите во кои еден или повеќе судии се оневозможени да судат [како последица на конфликт на интереси или онвозможеност од објективни причини], како и случаите во кои некои од тимовите се откажуваат или се оневозможени да продолжат.

Обработка и објавување на резултати. Во основа, оваа фаза вклучува обработка на одлуките на судиите кои ги следеле дебатите, подготовка на листи за справување на тимовите за наредниот прелиминарен круг, како и прикажување на колективните резултати по завршување на прелиминарнот дел на турнирот и резултатите за најдобрите говорници. Критериумите за избор на најдобрите говорници на турнирот се следниве критериуми

• Поени, вкупниот број на освоени судиски поени во текот на пределиминаторниот период како збир на сите поединечните поени доделени од сите судии;

• Рангови, вкупниот број на освоени судиски рангови во текот на пределиминаторниот период како збир на сите поединечните рангови доделени од сите судии. За овој критериум важи што помалку толку подоброж;

• Победи, вкупниот број на поединични победи на тимот од каде што доаѓа говорникот;

• Судиски ливчиња, вкупниот број на освоени судиски ливчиња (број на судии кои гласале за победа на соодветниот тим) во текот на пределеминаторниот период

А пак критериумите за најдобри тимови, односно тимови кои би продолжиле во елиминаторната фаза во комбиниран турнир, се следниве критериуми

• Победи, вкупниот број на поединични победи на тимот;

• Судиски ливчиња, вкупниот број на освоени судиски ливчиња (судиски одлуки) во текот на пределеминаторниот период

• Поени, вкупниот број на освоени судиски поени во текот на пределиминаторниот период како збир на сите поединечните поени доделени од сите судии на сите говорници.

• Рангови, вкупниот број на освоени судиски рангови во текот на пределиминаторниот период како збир на сите поединечни рангови доделени од сите судии на сите говорници. За овој критериум важи што помалку толку подобро;

Ќе забележите дека поголемиот дел на самиот процес на организација треба да биде завршен пред самиот почеток на турнирот. Во најголем број случаи, првите четири фази, во кои се вклучени и поголем број на организатори, се критични за солидно организиран турнир. Последните две фази се одвиваат во самиот тек на турнирот, и за истите е задолжен тимот за обработка и објавување на податоците, или tab room тим.


155

Пример за еден тридневен комбиниран турнир:

Ден 1

09:00 – 10:30 Свечено отварање

10:30 – 12:00 Рунда 1

12:30 – 14:00 Рунда 2

14:00 – 15:30 Пауза за ручек

15:30 – 17:00 Рунда 3

17:30 – 19:00 Рунда 4

Ден 2

10:30 – 12:00 Рунда 5

12:30 – 14:00 Рунда 6

14:00 – 15:30 Пауза за ручек

15:30 – 17:00 1/8 финале

17:30 – 19:00 ¼ финале

Ден 3

10:30 – 12:00 ½ финале

12:30 – 13:30 Финале

14:00 – 15:30 Свечено затворање и прогласување на победници


156

3.2.1 Вовед во јавна дебата – јавната дебата како комуникациска алаткаПрвите јавни дебати се појавуваат уште во античко време кога преку своите говори античките големци наоѓале решенија за секојдневните проблеми на жителите; па преку античките умови Сократ, Платон и Аристотел кои во своите говори ги воодушевувале луѓето со своите мислења за решавање на проблемите. Овој метод бил применуван за да може да се слушне разноликоста на идеите што постоеле, да се изнајде најсодветно решение за проблемите и, исто така, да се испрати порака до сите останати граѓани во заедницата. Забележуваме дека уште од античко време, па сè до денешен ден, се задржувале сите ефикасни методи со чија помош се изнаоѓаат решенија за важните прашања во самото општество. Затоа и јавната дебата како ефективна комуникциска алатка останала да се применува за пренесување на пораката до членовите на заедницата.

Јавната дебата е формален метод за презентирање на аргументите и ставовите за поддршка на некоја дадена тема во која дебатерите, индивидуално или како членови на тим, разменуваат аргументи со цел да ја убедат публиката. Иако во јавната дебата имаме различности и несогласувања, главната функција на дебатата е едукацијата. И дебатерите и публиката на едно дадено прашање можат да најдат различни решенија и да го изберат најдоброто за сите. Всушност, оттаму доаѓа и зборот дебата кој на латински (Deba-tum) значи постигнување договор.

Наједноставен начин за да може да се постигне договор, односно да се најде решение за некој проблем во локалната заедница е организирање јавна дебата или дискусија. Нема личност на која не и се познати термините „јавна“ и „дебата“ и нивната употреба, меѓутоа за разлика од тоа фразата „јавна дебата“ ја употребуваме без дефинирано знаење. Кога ќе се спомне терминот јавна дебата треба да се гледа на еден повеќе или помалку свечен настан во кој две спротивставени страни дискутираат на едно прашање за кое е засегнат поголем дел од јавноста, со помош на аргументи и докази со кои се разговара за проблемот и се нудат решенија за него. Воедно, со самата јавна дебата и јавноста се поттикнува да размислува и да бара решенија за конкретниот проблем и самите да нудат некои решенија за проблемот. Оттука може да видиме дека целта и главниот фокус на јавната дебата е на публиката и на нејзината реакција потоа.

Темите на кои се дискутира на јавните дебати секогаш се и треба да бидат актуелни проблеми кои директно ја засегаат јавноста. Поради актуелноста и важноста на самиот проблем, на јавните дебати секогаш се покануваат и треба да бидат присутни личности од јавниот живот кои можат дирекно да влијаат на решавање на проблемот (градоначалник, професор, директор на училиште итн). Сите овие личности и самата актуелност на темата се цел и медиумите да присуствуваат на јавната дебата. Преку медиумите пораката што сакате да ја пренесете станува достапна не само на публиката која ќе присуствува на јавната дебата, туку и на пошироката јавна маса. Оттука може да се дојде до заклучок дека преку јавната дебата многу лесно и ефикасно може да се актуелизира проблемот, а со тоа и да се изнајде негово решение.

3.2.1 Вовед во јавна дебата - јавната дебата како комуникациска алатка

157

Успешноста на јавната дебата јасно може да се види преку веќе организирани јавни дискусии со кои информацијата успешно се пренела. Еве неколку практични примери:

Јавна дискусија на темата „Приемни испити 2006 година“

Проблем: Матурантите таа година само еден месец пред крајот на училишната година немаа информација на кој начин ќе се извршуваат уписите на факултетите.

Поканети гости: Унија на средношколци на Македонија, претставник од Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ и претставник од Министерство за образование и наука.

Содржина и реакции на јавноста: На самата јавна дебата се изврши притисок врз надлежните институции да излезат со конкретно решение на проблемот. Притисокот во наредниот период продолжи од страна на медиумите кои беа присутни на самиот настан и резултираше со решавање на проблемот (конкурс за уписи на факултети) во текот на наредната недела.

Јавна дискусија на темата „Застапеност на младите во медиумите“ Проблем: Акциите што ги организираат младите имаат многу мала застапеност во медиумите и нивното актуелизирање во пошироката јавност беше отежнато.

Поканети гости: Етаблирани главни уредници од неколку телевизиски и пишани медиуми.

Содржина и реакции на јавноста: На самата јавна дебата се разменија идеи за тоа како младите треба да реагираат и да ги организираат настаните со цел да привлечат медиуми, а од страна на младите беше побарана поголема поддршка за акциите кои се преземени од нивна страна.

Промовирањето на разбирање, почитување на идеите на другиот и мирно координирање на различностите ја прави јавната дебата одлична алатка за зацврстување на основата на демократијата. Токму поради ова, јавната дебата успеала да опстане толку години и да ја користат сите култури и народи од античко време, па сè до денеска.

3.2.1 Вовед во јавна дебата - јавната дебата како комуникациска алатка

158

3.2.2 Што е јавна дебата?Нема личност на која не и се познати термините „јавна“ и „дебата“ и нивната употреба, меѓутоа за разлика од тоа фразата „јавна дебата“ ја употребуваме без дефинирано знаење. Кога ќе се спомне терминот јавна дебата, треба да се гледа на еден повеќе или помалку свечен настан во кој две спротиставени страни на едно прашање, прашање за кое е засегнат поголем дел од јавноста, дискутираат со помош на аргументи и докази сè со цел да ја придобијат публиката (јавноста) на своја страна или во најмала мера да ја поттикнат да размислува и да бара решенија за конкретниот проблем.

Главниот фокус на дебатата и на дебатерите е публиката и нејзината реакција. Целта во јавната дебата, за разлика од компетативната дебата, каде целта е победата, е на некој начин да се влијае врз мислењето на луѓето, публиката.

Во јавната дебата секој говор е важен затоа што со секој говор се влијае на публиката. Секоја јавна дебата може да има некоја од следниве цели кои ќе треба да ги исполни:

• да информира;

• да привлече внимание на некој проблем/прашање;

• да убеди;

• да мотивира за акција;

• да забавува;

• да ги презентира дебатните вештини.

Да информира

Една од најчестите цели на јавната дебата е да ја информира публиката за некој проблем и со тоа да овозможи креирање став кај секој посетител. За оваа цел дебатерите објективно ги претставуваат двете страни на прашањето со што на публиката и се овозможува самата критички да размислува и да донесе свој став базиран на објективните информации кои и биле презентирани. „Ние репортираме, вие одлучете“ е фразата со која можеме да го дефинираме информирањето како цел во јавните дебати.

Да привлече внимание за некој проблем/прашање

Во одредени случаи основната причина зашто се организира јавна дебата е да се зборува и со тоа да се привлече внимание за одреден проблем кој е присутен во општеството или во локалната заедница. Доколку дебатерите и организаторот на јавната дебата заклучат дека нивната публика не се грижи доволно за некој проблем со кој се соочува и кој треба да ги засега, нивниот мотив би бил зголемување на свеста и запознавање со проблемот. На пример: пред неколку години матурантите во Република Македонија до самиот крајот на учебната година не беа информирани за условите и за критериумите за уписи на факултетите. Не знаеја дали ќе полагаат приемни испити, дали ќе полагаат државна матура, колкави се

главниот фокус на дебатата и на дебатерите е публиката и нејзината реакција

3.2.2 Што е јавна дебата?

159

квотите и колку изнесува партиципацијата. Доколку за ова прашање не се оранизираше јавна дебата и не се привлечеше вниманието на јавноста, одговорот на прашањето, можеби, ќе го дознаеја пред самите уписи. Вака, успеаја да издејствуваат брз одговор за своето прашање и решение за својот проблем од страна на Министерството за образование и наука.

Да убеди

Една од главните цели на јавната дебата е и убедувањето на слушателот, односно на публиката. Тоа значи дека дебатерите не се трудат, а и не треба да се трудат, да го убедат својот противник, туку целта на нивните говори треба да биде придобивање на публиката на своја страна и прифаќање на нивните ставови како свои.

Да мотивира за акција

Говорите, а со тоа и самата јавна дебата, освен тоа што треба ги убедат посетителите на дебатата, треба да влијаат на нивната волја, односно со дискусијата треба да ги поттикнат на акција. Со добра јавна дебата треба да можете да ја натерате публиката да ја потпише вашата петиција, да реагира до локалната самоупрва, да излезе со вас на протест или да ве поддржи во вашите барања. Единствен начин да се направи ова е да се презентира влијанието на проблемот врз публиката и да се презентира логичен начин за негово решавање. Публиката треба да се мотивира, да се вклучи во решавање на проблемот и со тоа да придонесе кон подобар сопствен живот и кон подобро општество воопшто.

Да забавува

Колку и да е добра дебатата и колку и да е вредна целта на самата дебата, ако не нуди мала доза на забава и возбудување во говорите и публиката не си поминува интересно, ниедна од целите нема да биде посигната. Тешко ќе ја придобиете на своја страна, тешко ќе ја натерате да преземе некоја конкретна акција доколку публиката не се забавува слушајќи ја дискусијата. Дури и кога станува збор за најсериозни теми, ако времето што публиката го поминува на јавната дебата не е интересно, тешко дека ќе остане до крајот на дебатата.

Да ги презентира дебатните вештини

Понекогаш целта на јавната дебата е да се регрутираат нови членови на дебатниот клуб или, пак, ја користите во часовите по дебата за да се покаже како правилно се користи некој од елементите на дебатата. Тоа се таканаречени презентативни дебати. Тогаш таа има за цел на одредена публика да и ги покаже вредностите и вештините кои ги развива дебатата и со тоа да се зголеми бројот на членови во дебатните клубови и да се промовира пошироко практицирање на дебатата како комуникациска алатка.

Многу е важно да се запомни дека дебатите најчесто имаат повеќе од една цел, како на пример: истовремено имаат за цел да информираат, но и да ве убедат во нешто.

една од главните цели на јавната дебата е и убедувањето на слушателот, односно на публиката

3.2.2 Што е јавна дебата?

160

3.2.3 Потребата од јавна дебата во локалната заедницаВо современиот свет животот се одвива со брзо темпо. Современиот млад човек има потреба околината во која се движи и го поминува најголемиот дел од денот да биде приспособена на неговите потреби токму поради темпото на живеење кое претходно веќе еднаш беше спомнато. Вечното брзање и желбата да се стигне на време, луѓето ги прави „слепи“ и „глуви“ за проблемите што се натежнати во нивната околина и во нивната локална заедница.

Неспорно е дека голем број проблеми кои се јавуваат во локалната заедница зависат токму од нејзините жители. Затоа е потребен начин кој ќе им укаже и кој ќе ги поtтикне жителите да ги согледуваат и да дејствуваат за одредени проблеми во заедницата. Сигурно се прашувате што е заеднички меѓу современиот млад човек што беше опишан погоре и јавната дебата во локалната заедница.

вечното брзање и желбата да се стигне на време, луѓето ги прави „слепи“ и „глуви“ за проблемите што се натежнати во нивната околина

3.2.3 Потребата од јавна дебата во локалната заедница

161

Членовите на една заедница имаат исти цели во однос на местото за живеење, односно секој се залага за подобар простор со повеќе услови и погодности. Доколку постои добар дијалог меѓу нив, постои и поголема веројатност дека ќе ги остваруваат своите цели за подобро место за живеење.

Наједноставен начин за да може да се постигне договор, односно да се најде решение за кој било проблем во локалната заедница е организирање јавна дебата или дискусија.

Дискусијата е познат начин за решавање на проблемите. Во секоја локална заедница жителите некогаш се судруваат со ставовите за тоа како сакаат да функционираат некои работи. Јавната дебата, како аргументирана расправа во која учествува и публиката, би помогнала во ваквите случаи за наоѓање заедничко решение кое ќе ги застапува двете страни на интерес.Подигнувањето на свеста кај публиката по дебатата може да резултура со забележување и препознавање на проблемот, а кај дел треба да се јави и мотивација за негово решавање. Јавната дебата, како форма на дискусија, овозможува презентирање на двете страни на проблемот, како и остварување директен контакт со публиката со што се зголемува ефектот дебатата да влијае врз публиката.

Предноста за заедницата од јавните дебати е тоа што со нив ќе има посвесни жители кои ќе размислуваат за општото добро со што ќе се намали бројот на проблеми, а за постоечките кои зависат од нив ќе дејствуваат за решавање. Успешноста на јавната дебата јасно може да се види преку веќе организирани јавни дискусии со кои успешно се решиле проблемите во локалната заедница.

Практичен пример:

Јавна дискусија на тема: „Соживотот меѓу младите од различните меѓуетнички заедници“.

Проблем: Средношколците - припадници на различни етнички заедници не сакаа да учат во исто училиште поради можни физички пресметки.

Поканети гости: претставници на средношколците, претставници од училиштето, претставници од локалната заедница и соодветни експерти.

Содржина и реакции на јавноста: На самата јавна дискусија се изложија проблемите кои меѓу себе ги имаат младите од различните етнички заедници. Оттука можеше да се најде заедничко решение за нивните проблеми и соживотот меѓу средношколците да продолжи и да можат да се вратат во средношколските клупи.

Оттука можеме да заклучиме дека јавната дебата ќе ни овозможи на најлесен начин да ги отстраниме нашите секојдневни пречки за полесен и поудобен живот. Затоа секогаш бидете на страната на јавната дебата, на страната на која проблемот се излага и се решава наместо на страната на незаинтесираност, на придушено незадоволство, односно на која проблемот го прифаќаме како дел од секојдневието.

3.2.3 Потребата од јавна дебата во локалната заедница

162

3.2.4 Етика во јавната дебатаЕтика е поим кој укажува на човековата перцепција за тоа што е добро, а што e лошо, фер-нефер, правилно-неправилно.

Потекнува од грчиот назив „ethos“, збор што Старите Грци го поистоветуваат со карактерот.

Етиката е особено важна кај четирите актери кои се составен дел од јавната дебата:

• модераторот,

• публиката,

• дебатерите,

• стручните лица.

Етика кај модераторот

Етиката кај модераторот ја има во неколку нивоа во јавната дебата. Прв пат ја има во рамките на претставувањата на гостите, дебатерите и тезата. Во почетниот говор модераторот мора да ја потсети публиката за важноста на прашањето што се дебатира и да го најави конфликтот со претставување на темата на дискусија, меѓутоа на праведен, непристрасен начин.

Второто ниво каде модераторот треба да внимава е во најавувањето на тимовите. Најавувањето на тимовите треба да се случи на почетокот на јавната дебата. При најавувањето, модераторот треба да извлече нешто импресивно од резимето на дебатерите. Многу често некои од дебатерите имаат многу подобро и посилно резиме од другиот дебатер. Искусниот и добриот модератор нема да дозволи ниеден од дебатерите да се почувствува инфериорно така што вешто ќе ги избалансира резимеата на сите дебатери.

Третото ниво кога модераторот треба да ја покаже својата етика е моментот кога добива збор стручното лице. Mоже да се случи, стручното лице да зборува подолго од предвиденото и да навлегува во некои теми што не се важни за конкретната дебата. Модераторот е тој што треба да знае како да го прекине, а тој пристап да не биде навредлив и дебатата да продолжи.

Четвртото и последно ниво каде модераторот треба да внимава на етиката е во моментот кога публиката треба да поставува прашања. Тука модераторот треба да му овозможи на секој член од публиката да може да го постави својот коментар и да го упати своето прашање кон дебатерите или кон стручните лица. Сите тие треба да бидат ислушани.

Етика кај публиката

Публиката во своите навивачки страсти знае да биде некоректна и да попречува на тимот со кој не се согласува и обратно, да му помага на поблискиот тим. Овде модераторот треба да им укаже дека тие ќе можат да поставуваат прашања, да дадат свои коментари и мислења во делот предвиден за тоа.

3.2.4 Етика во јавната дебата

163

Етика кај дебатерите

Дебатерите треба да внимаваат во делот кога се обраќаат кон публиката и кога се обраќаат кон дебатерите од спротивставениот тим; да не коментираат додека на другите им траат говорите и да не употребуваат навредливи зборови ниту кон спротивставениот тим ниту кон публиката.

Етика кај стручните лица

Стручните лица би требало да внимаваат на времето кое им е дозволено за излагањето и кое би требало да го знаат пред почетокот на јавната дебата. Исто така, својот говор треба да го приспособат кон целната група, т.е. да не употребуваат премногу стручни термини во средини каде не можат да бидат разбрани.

Етиката е особено важна во јавната дебата. Ова тврдење можеме да го потврдиме со повеќе моменти:

• секој има право да добие збор,

• секој може да го каже своето мислење,

• да создаде културни навики кај членовите на публиката,

• луѓето да се научат да ги сослушуваат другите,

• да знаат да го ценат туѓото мислење.

За текот на јавната дебата да се одвива според етичките правила, задолжен е модераторот.

3.2.4 Етика во јавната дебата

164

3.2.5 Структура и формати на јавната дебатаКрајната цел на секоја дебата, вклучувајќи ја и јавната дебата, е да се промовира жива и енергична дискусија. Јавна дебата може да се реализира со обезбедување дебатери, просторија, публика и можност секој од присутните слободно да говори. Резултатите ќе бидат повеќе од лоши зошто најверојатно целата дебата ќе помине во карање за тоа кој е на ред да зборува и кој зборувал повеќе наместо да се дискутира за темата на дебатата. Затоа е неопходен формат и структура на јавната дебата и тоа поради можноста секој да има еднаква можност да го искаже својот став - и двата тима и публиката. Во продолжение ќе зборуваме за структурните делови што мора да ги има секоја јавна дебата и ќе бидат презентирани примери на најчесто користени формати.

Добра и ефективна јавна дебата треба да ги има следниве делови:

Најава на модераторот

Почетната активност на секоја јавна дебата е најавата на модераторот каде тој и презентира на публиката зошто се реализира таа јавна дебата, зошто темата е релевантна, какви говори ќе слушнат, што се очекува од нив и друго. Исто така, во почетниот говор модераторот мора да ја потсети публиката за важноста на прашањето што се дебатира и да го почне конфликтот со претставување на двете страни на дебатата. Презентирање на двете страни на дебатата

Во овој дел секој од тимовите треба да го презентира својот случај и да ги даде своите аргументи, односно треба да има период во кој дебатата треба да почне и треба да им се презентираат ставовите за кои ќе се дискутира во наредниот период. Ова секогаш е на почетокот на самиот настан.

Побивање и одбивање на аргументите

Тука се очекува откако се презентирани почетните ставови на тимовите, спротивставените тимови да имаат можност во која ќе ги нападнат своите противници со побивање, контрааргументи и докази, односно ќе ја насочат дебатата кон одредени точки за кои ќе се дискутира во понатамошниот тек на дискусијата.

Обраќање на стручни лица

Во најдобрите јавни дебати секогаш е потребно да има некое стручно мислење искажано од експерт во областа/темата за која се дебатира. Убавината е во можноста да се има непристрасно мислење за темата со цел дискусијата да може уште повеќе да се разгори и да се иницираат прашања и коментари од публиката.

Прашања, коментари и дискусија од публиката

Ова е делот со кој јавната дебата се разликува од останатите формати на дебата. Во овој дел се очекуваат различни прашања и коментари од публиката упатени кон дебатерите на едниот или на другиот тим, кон

3.2.5 Структура и формати на јавната дебата

165

стручните лица или, пак, кон останатите гости од публиката.

Завршни коментари

На крајот на дебатата секој од тимовите треба да има можност да го сумира својот став поддржан од публиката и стручните лица и да ги искористи нивните коментари. Ова е т.н. краен говор во кои се сумира целиот тек на дебатата, околу што биле клучните точки на судири и, се разбира, финално да се реафирмираат сопствените позиции.

Одјава на модераторот

На крајот на секоја јавна дебата следи завршниот говор на модераторот. Ова значи дека модераторот треба да им се заблагодари на сите учесници на дебатата (дебатерите и стручните лица), да и се заблагодари на публиката за нејзиното учество, а како заклучок треба да ги истaкне точките на судир кои се случиле за време на дебатата сè со цел и по завршувањето на дебатата публиката да се остави да размислува за работите кажани во неа.

Овие делови треба да ги има во секоја јавна дебата. Самиот формат на јавната дебата може секогаш да биде различен и секогаш зависи од организаторот и од дебатерите. Нема правило каков треба да биде форматот на една јавна дебата. Буквално можат да се користат делови од секој познат формат на дебата, а, воедно, да се додават и други делови што би помогнале за подигање на интересот околу дебатата и зголемување на дискусијата и вклучувањето на публиката.

Подолу се прикажани примери за формати на разни видови јавни дебати

Пример 1:

• Отворање на јавната дебата од страна на модераторот – 5 минути;

• обраќање на првиот говорник на афирмативниот тим – 5 минути;

• обраќање на првиот говорник на негативниот тим – 5 минути;

• обраќање на вториот говорник на афирмативниот тим – 4 минути;

• обраќање на вториот говорник на негативниот тим – 4 минути;

• обраќање на стручното лице – 5 минути;

• прашања, коментари и дискусија од публиката – 30 минути;

• завршен говор на стручното лице – 5 минути;

• завршен говор на афирмативниот тим – 3 минути;


166

• завршен говор на негативниот тим – 3 минути;

• затворање на јавната дебата од страна на модераторот – 5 минути.

Пример 2:


• обраќање на првиот говорник на афирмативниот тим – 5 минути;

• обраќање на првиот говорник на негативниот тим – 5 минути;• обраќање на вториот говорник на афирмативниот тим – 4 минути; • обраќање на вториот говорник на негативниот тим – 4 минути;


• завршен говор на афирмативниот тим – 3 минути;

• завршен говор на негативниот тим – 3 минути;


Пример 3:


• обраќање на првото стручно лице – 10 минути;

• обраќање на второто стручно лице – 10 минути;

• обраќање на третото стручно лице – 10 минути;

• обраќање на четвртото стручно лице – 10 минути;


• завршен говор на првото стручно лице – 5 минути;

• завршен говор на второто стручно лице – 5 минути;

• завршен говор на третото стручно лице – 5 минути;

• завршен говор на четвртото стручно лице – 5 минути;



167

3.2.6 Модераторот во јавната дебатаЈавна дебата е како секој друг организиран јавен настан, кој, исто така, вклучува публика, малку формалност, учтивост и гостопримливост.

Иако водителот не мора да е задолжителен во сите јавни настани, во јавната дебата модераторот е неопходна личност, која ќе го води целото „шоу“. Модераторот е најважната личност за време на целата дебата, освен дебатерите. Улогата на модераторот за време на дебатата е комплексна. Модераторот треба да ја поздрави публиката и да посака добре дојде, да ја најави дебатата, да ги претстави дебатерите, да ги објасни структурата и форматот на дебатата, да осигура нормално одвивање на дебатата и на крај да ја затвори дебатата.

Избирање модератор

Кога се бира модератор за јавна дебата, организаторите треба да имаат предвид за:

• модераторот треба да биде некој за кој публиката ќе смета дека е неутрален во врска со прашањето за кое се дискутира;

• модераторот треба да има одлични говорнички способности;

• модераторот треба да е личност која е флексибилна и со добра проценка на ситуациите;

• модераторот треба да биде секогаш добро расположен;

модераторот треба да ја поздрави публиката и да и посака добре дојде, да ја најави дебатата, да ги претстави дебатерите, да ги објасни структурата и форматот на дебатата, да осигура нормално одвивање на дебатата и на крај да ја затвори дебатата

3.2.6 Модераторот во јавната дебата

168

• модераторот треба да биде запознаен со прашањето кое се дискутира;

• модераторот ќе привлече уште поголемо внимание доколку е јавна личност, интересна и позитивна за нашата публика.

Подготовките на модераторот пред почетокот на дебатата

Исто како и дебатерите, и модераторот мора да се подготви пред дебатата, односно:

• модераторот мора да собере основни информации за учесниците (дебатерите и стручните лица) на настанот со цел да може да ги претстави на правилен начин;

• мора да го подготви почетниот говор, говорот со кој ќе ја отвори дебатата;

• модераторот треба да се координира и со другите активности при организација на јавната дебата (ноаѓање просторија, обезбедување термин и говорници, промоција на самиот настан и др.).

Обраќање кон публиката/отворање на настанот/дебатата

Модераторот е еден вид домаќин на настанот, а тоа значи дека ќе биде првиот кој ќе и се обрати на публиката. Како последица на тоа тој има обврска да го постави целиот тон на настанот. Во неговиот почетен говор модераторот на публиката и презентира зошто се реализира таа јавна дебата, зошто темата е релевантна, какви говори ќе слушнат, што се очекува од нив и друго. Исто така, во почетниот говор модераторот мора да ја потсети публиката за важноста на прашањето што се дебатира и да го почне конфликтот со претставување на двете страни на дебатата на праведен, непристрасен начин. Овие забелешки треба да бидат силни и цврсти и со нив да го привлече вниманието на публиката и треба да успее да направи линк со публиката, а публиката треба да создаде слика за тоа што ќе се случува наредниот период.

Претставување на говорниците

Втората најголема улога на модераторот е да ги претстави учесниците/дебатерите на дебатата. Ова не е едноставна работа и не треба да се состои во рецитирање на нивните имиња и професии (училишта/факултети од каде доаѓаат). Претставувањето треба да биде на начин кој ќе е биде интересен за публиката, односно начин со кој публиката ќе биде заинтересирана и со нетрпение ќе ги очекува следните говори. Соодветен пример е да се издвојат интересни податоци од нивното резиме и со тоа да се зголеми вниманието на публиката. Пример: вториот говорник на тимот кој ќе ја брани оваа теза е прогласен за најдобар дебатер во Република Македонија за изминатата година. Но, треба да се внимава во текот на целата дебата, па дури и во најавувањето да не се фаворизира никој.

Најчесто резимињата на дебатерите се различни и некои се поимпресивни од другите. Улогата на модераторот е да успее да ги извлече најважните работи од секое резиме и да ги избалансира пред публиката.

Објаснување на форматот и на правилата на дебатата

Јавната дебата може да има повеќе формати. Публиката најчесто не ги знае основните правила на една јавна

модераторот е еден вид домаќин на настанот, а тоа значи дека ќе биде првиот кој ќе и се обрати на публиката


169

дебата (по колку минути ќе говори секој дебатер, во кој момент можат да поставуваат прашања, а некои од нив не ја знаат ниту точната тема на која ќе се дискутира). Работата на модераторот е да ја информира публиката за сите овие работи за да знаe што да очекува. Целта на ова е на публиката да и се даде идеја што ќе се случува и со тоа да и се даде можност да станe активнa во дебатата.

Одржување на редот

Еден дел од работата на модераторот е да се грижи за почитување на правилата. Тој е личноста која го диктира текот на дебатата, се грижи дали дебатерите го почнуваат и завршуваат својот говор кога што треба, и дава можност на публиката да се вклучи и да постави прашање - едноставно тој ја води дебатата. Модераторот, исто така, може да прекине некој говорник или гостин од публиката доколку мисли дека прекршува некое правило (го поминува времето предвидено за говор, гостинот поставува навредливо прашање или дава навредлив коментар). Меѓутоа, мора многу да внимава пред донесувањето на ваква одлука зашто колку што може да и помогне на дебатата, со носење погрешна одлука уште повеќе може да и наштети.

Затворање на дебатата

Модераторот е личноста која ја затвора дебатата. Затворањето не треба да биде така помпезно како најавувањето. Ова значи дека модераторот треба да најави кога дебатата е завршена и да им се заблагодари на сите учесници на дебатата (дебатерите и стручните лица), да и се заблагодари на публиката за нејзиното учество. Како заклучок треба да ги истекне точките на судир кои се случиле за време на дебатата сè со цел публиката да се остави и по завршувањето на дебатата да размислува за работите кажани во неа. Доколку јавната дебата е дел од поголем проект, модераторот треба да ги најави следните акции.

Заклучок

По сето ова може да се каже дека модератор на една јавна дебата е несуден херој на тој настан. Можеби тој не е ѕвезда на шоуто и публиката сигурно нема да рече: „Каква дебата! Колку добар модератор“, но е сигурно дека неговата улога на самиот настан од отворање на дебатата, преку претставувањето на говорниците и форматот на кој се дебатира и одржувањето на редот, па сè до самиот крај е огромна и многу значајна. Ако модераторот е слаб, тогаш и дебатата сигурно ќе биде слаба и неитересна за гледање, а доколку модераторот е едуциран и искусен говорник, дебатата може да прерасне во едно прекрасно искуство.


170

3.2.7 Публиката во јавна дебатаПубликата е најважниот елемент од секоја јавна дебата. Без публика ние не би имале јавна дебата. Некои дебати имаат повеќе, а некои помалку публика, но, без разлика кој е форматот на јавната дебата, сите јавни дебати се случуваат со присуство на публика. Впрочем и затоа се јавни, бидејќи се очекува јавноста да ги посети. Познавањето на публиката и можноста да знаеме како отприлика би реагирала, ни дава можност целата јавна дебата да ја адаптираме на потребите и на интересите на посетителите и да направиме одлично организиран настан.

Додека ја организирате јавната дебата, треба да си ги поставите следниве прашања: Зошто е публиката тука?; Што очекуваат од оваа дебата?; Со што треба да си одат од тука?. Одговорите на овие прашања ќе ви дадат можност за полесна организација на самиот настан.

Информации за тоа што сака публиката можат да се бараат на различни места, но најдобар начин е информациите за гостите и за нивните потреби да се обезбедуваат преку искуства од претходните дебати и нивна анализа. Доколку тоа не можно или, пак, станува збор за тим кој првпат организира јавен настан, може да се спроведе систематско собирање информации за тоа што сака публиката да слушне и да види и тоа преку прашалници, интервјуа на членови од целната група за дебатата или, пак, организирање јавна анкета.

Исто така, важно е да се знае колку публиката е запозната со темата. Дебатерите треба да внимаваат околу преценување (што ретко се случува) или потценување (што многу често се случува) на публиката. Најдобрите резултати се постигнуваат доколку подготвеноста на дебатерите е само малку над познавањата на публиката.

Откако ќе ги добиеме овие податоци за публиката, во зависност од нејзиниот однос кон темата можеме да ја поделиме на:

Луѓе кои ја поддржуваат темата

Кога ќе се каже вака се чини дека околу овие луѓе нема да се вложи многу труд зошто тие и така ја поддржуваат темата и се благонаклонети кон неа. Но не е така, затоа што тие луѓе треба од пасивни поддржувачи (луѓе кои само теоретски ја одобруваат темата) да ги натераме со јавната дебата да станат активни поддржувачи (луѓе кои би направиле некаква акција во врска со прашањето, на пример, да потпишат петиција). За да се успее во ова, за време на говорите ќе треба да се употребат т.н. емоционални аргументи, односно аргументи со кои на луѓето ќе им се објасни како тоа прашање влијае на нивните животи и каква ќе биде променета доколку се преземе некаква акција. Исто така, друга цел во ваква дебата треба да биде и пренесувањето на пораката и убедувањето на други потенцијални поддржувачи на вашата страна. Потребни се поддржувачи кои со вашите говори ќе ги мотивирате во својата заедница да агитираат за вашите ставови и со тоа да предизвикаат позитивна промена.

3.2.7 Публиката во јавна дебата

171

Луѓе кои се неутрални во врска со темата

Најчесто публиката е неутрална од неколку причини: не е заинтересирана за темата, знае премногу за темата или не знае воопшто за самата тема. Доколку публиката е неутрална поради тоа што е незаинтересирана, дебатерите треба да го привлечат вниманието употребувајќи хумор, говор на тело и презентирајќи го влијанието на проблемот врз нив. Доколку публиката е неутрална поради тоа што е незапозната со темата, дебатерите треба да имаат многу добро организиран говор, да користат поедноставен јазик и да употребуваат повеќе говор на телото. Исто така, во овој случај дебатерите треба да даваат повеќе примери, да ги објаснат, поедностават, повторат и нагласат најважните работи од дебатата. Доколку публиката е добро запозната со темата, за да се привлече и да се задржи нејзиното внимание, потребно е да се смислат аргументи кои претходно не биле слушнати и, притоа, логично и издржано да се дебатира на нив.

Луѓе кои не ја поддржуваат темата

Тргнувајќи од тоа дека ваков тип на публика е предодредена да не ја прифати темата и пораката што сакате да ја пренесете, треба да си поставите реални цели што сакате да ги постигнете со ваква целна група. Дури и само да се успее да се натера да размисли во врска со целата тема и да ги преиспита сопствените ставови е одличен успех за ваков тип на публика. За да се успее во ова, дебатерите мора да ги презентираат своите ставови на јазик едноставен и разбрлив за публиката. Воедно, дебатерите треба да бидат добро запознати и да располагаат со многу податоци за темата на која дебатираат. Со ова тие ќе можат добро да се снајдат во разните ситуации за време на дебатата. Потоа дебатерите треба да ги базираат нивните аргументи на многу цврсти и логични докази, зашто употребата на т.н. емотивни аргументи може да се смета за обид на манипулација со нив и да се одбијат.

Како што веќе кажавме, целта на јавната дебата е да се влијае врз публиката, а подоцна публиката да влијае во својата заедница. Но, не можеме да знаеме како дебатата влијаела врз публиката доколку не знаеме како публиката гледала на самата тема пред дебатата. Резултатите од дискусијата зборуваат само за подготвеноста на дебатерите, модераторот и нивото на вклученост на публиката. Од овие параметри можеме да знаеме дали се разгорела дискусијата или не, дали дебатата била конструктивна или не. Затоа со цел да го дознаете ефектот на јавната дебата врз публиката, потребно е да направите прашалник за публиката пред почетокот на дебатата и веднаш по завршувањето на јавната дебата. Со помош на тие прашалници би знаеле дали сме ја постигнале главната цел да влијаеме на публиката.

За крај можеме да кажеме дека без разлика кој начин ќе се одбере за организирање на јавната дебата, во текот на подготовките не смее да се заборави едно нешто, а тоа е дека целиот настан го организирате за „нејзиното височество“ - публиката.

целиот настан го организирате за „нејзиното височество“ - публиката

3.2.7 Публиката во јавна дебата

172

3.3 Социјалните алатки на интернет како можност за дебатаЕлектронските дебати се резултат на развојот на новите технологии и на новите медиуми, односно резултат на создавањето дополнителен простор за јавно изразување на мислењата и спротивставување на аргументите.

Можностите за електронски дебати се отворија со појавата на електронските медиуми. Радиото и телевизијата за првпат ги пренесуваа дебатите по елетронски пат. Со нивната употреба се овозможи достапност на аргументираните дискусии до пошироката публика. И покрај тоа што ваквите дебати се одвиваат во ограничени простори (телевизиски и радиостудија), по пат на емитување и следење радио и ТВ-канали, ставовите на младите и на граѓаните можат да се презентираат до сите заинтересирани, со можност за нивно вклучување во живо.

Сепак, кога го употребуваме поимот е-дебати најмногу се мисли на дебатите на интернет. Интернетот е нов медиум кој зема сè поголем зафат и има сè поголема публика и корисници во светски рамки. Toa што интернетот го издвојува од останатите медиуми е можноста за повеќенасочна комуникација.

Користењето интернет значи вмрежување, користење неограничен број ресурси за информации, користење сопствен простор за изразување, креирање содржини без цензура и со сопствена уредувачка политика. Интернетот ги обединува сите останати медиуми бидејќи дозволува користење на информативни, текстуални содржини, видео и аудиозаписи, музика, фотографии и уметнички креации. По пат на интернет-порталите и таканаречените интернет-социјални алатки луѓето разменуваат мислења и се здружуваат за одредени заеднички цели, исто како што тоа се прави во формалните организации и здруженија. Разликата е што ваквиот активизам е виртуелен и дава можност за интеракција и зa размена на искуства со луѓе од целиот свет во исто време.

Се вели дека вистината е на интернет токму поради тоа што секоја информација можете да ја проверите кај различни извори, слободно можете да ги негирате или da ги афирмирате ставовите изнесени на интернет и да дојдете до различни размислувања на различни теми. На интернет не постои начин вашиот текст да не биде објавен, вашето соопштение да биде погрешно презентирано, или, пак, некој да го крши вашето право за слобода на мислење, изразување и говор.

Постојат повеќе интернет-алатки кои можат да се користат во интерес на прaктикување на дебатите, дискусиите и на слободното изразување. Во текстот кој следи ќе бидат објаснети неколку начини на практикување дебати на интернет, по пат на текстуален, видео, аудио или друг начин на изразување.

3.3 Социјалните алатки на интернет како можност за дебата

173

БЛОГОВИ

Дефинирањето на блоговите не е конечно и единствено, пред сè од причина што во блогирањето нема правила. Авторот на блогот дефинирајќи ги содржините, ја дефинира и формата на средството на изразување. Зборот блог доаѓа од англискиот термин на интернет “weblog”, а значи веб-страница, најчесто реализирана од индивидуалци, по пат на редовно објавување на мислења, коментари, информации за настани и случувања, аудио, видео и графички содржини или, пак, линкови до други содржини на интернет.Објавите (постовите) на блоговите се хронолошки поделени, со тоа што последниот пост секогаш се наоѓа најгоре при посета на блогот. Секоја од објавените содржини може да се коментира од кој било друг корисник на интернет, вклучувајќи го и авторот/уредникот на блогот. Корисниците на интернет, кои се автори на блогови, објавуваат сопствени содржини и мислења и коментираат на останатите блогови и се нарекуваат блогери.

Во Македонија веќе постои критична маса за блогерство и веќе е формирана виртуелна интернет-мрежа на блогери.

Постојат неколку интернет-платформи кои овозможуваат да си резервирате сопствен простор на интернет и да креирате сопствен блог. Во овој прирачник, ги препорачуваме следниве:

• www.blog.com.mk

• www.blogspot.com

• www.wordpress.com

ВИДЕОПОТКАСТИ

Видеопоткастите се алатка за објавување видеосодржини на интернет, најчесто во форма на видеоклипови или во форма на емитување програма на интернет во живо. Во таа смисла, видеопокастите се особено згодни за поставување целосни, претходно снимени, видеодебати на интернет. Доволно е да ја снимите вашата дебата со дигитална камера, да ја поставите на интернет и да овозможите презентирање на дискусиите. Исто така, интернетот овозможува и стриминг во живо, односно директно пренесување на вашата дебата преку интернет. Во ваков случај интернетот дава можност за директно вклучување на публиката по пат на пишани коментари на веб-порталот каде се следи дебатата или, пак, преку телефонски јавувања.

Најкористен портал каде бесплатно може да ги поставувате вашите видеосодржини, а истовремено да следите и видеопоткасти од корисници од целиот свет, е порталот www.youtube.com.

корисниците на интернет, кои се автори на блогови, објавуваат сопствени содржини и мислења и коментираат на останатите блогови и се нарекуваат блогери


174

На истиот принцип функционираат и аудиопоткастите, со тоа што содржините кои се објавуваат или емитуваат на интернет се аудио или радиопроизводи.

Со појавата и употребата на овие интернет-алатки, телевизијата и радиото веќе не се единствените и неопходни медиуми за емитување на видео и аудиосодржини. Сега можеме сами да си креираме интернет-телевизии и радија и да дебатираме преку нив.

АЛАТКИ ЗА ДРУГАРУВАЊЕ НА ИНТЕРНЕТ

Таканаречените општествени (социјални) алатки на интернет се резултат на потребата на луѓето да бидат на интернет, но во исто време да другаруваат со своите пријатели или интернет- познаници. За таа цел, развиени се повеќе мрежни интернет-портали на кои корисниците може да креираат сопствени кориснички профили, меѓусебно да комуницираат, да објавуваат текстови, фотографии, дизајни, видеоматеријали, да промовираат општествени или комерцијални содржини.

Во Македонија особено користени се следниве веб-портали за другарување:

• www.facebook.com

• www.myspace.com

• www.hi5.com

• www.linkedin.com

• www.twitter.com

Исто така, корисниците на интернет имаат можност да ги објавуваат своите фотографии и визуелни дизајни на специјализирани веб-портали за другарување:

• www.flickr.com

• www.devianart.com


177

4.1 Настани како средство за комуникацијаМногу често се бараат начини како да се воспостави врска со поширока целна група, со поголема маса луѓе за да се пренесе одредна информација, за масата да се поттикне да реагира или, пак, за да чуе нејзиното мислење. Зошто настанот е добро средство за да се воспостави контакт, да се искомуницира со поголема маса луѓе?

Комуникацијата е процес за кој се потребни најмалку двајца. Истото важи и во организирањето настан, односно кога настанот се користи како средство за комуникација. Од една страна, го имаме организаторот на настанот и неговата цел, а, од другата страна, ја имаме целната група, односно публиката и медиумите. За да се реализира каква било двонасочна комуникација потребна е интеракција на масата на луѓе и на организаторот на настанот. Интеракцијата на еден настан може да се постигне преку различни начини и методи, а сите имаат една заедничка цел, а тоа е публиката да се информира, мотивира и поттикне.

Една од причините зошто настанот е добра алатка за комуникација е дека тој може да се адаптира и да се приспособи за потребите на организаторот, за потребите на целта која треба да се постигне и за целната група за која е наменет.

На пример, имаме тематска забава или концерт на кој луѓето се покануваат да дојдат со цел да се промовира некоја идна акција или, пак, некој проект во кој ќе можат да се вклучат. Потоа тука е примерот со студентскиот монопол каде со помош на популaрната игра „Монопол“ се прикажани проблемите на кои наидуваат студентите во текот на студирањето. Потоа нашите резултати можеме да ги претставиме и преку организирање саеми каде се собираат организации со сличен интерес и ги претставуваат своите резултати пред целната група. Последен пример кој ќе го кажеме е и јавната дебата. Јавната дебата како настан може да се искористи буквално за подигнување на свеста на сите теми кои нè засегаат во општеството, локалната заедница, училиштето и сл.

4.1 Настани како средство за комуникација

178

Од овие примери може да се види зошто настанот како процес се користи во секој дел од нашето општество и секојдневие и зошто настанот е одлично средство за комуникација со поголема маса луѓе.

Уште една предност на настанот во однос на останатите средства за комуникација со масата на луѓе е во тоа што организаторот веднаш ќе може да ја забележи моментната реакција на публиката и со тоа да знае дали ја исполнил бараната цел. Поради оваа причина треба многу добро да се внимава при утврдување на активностите на настанот и начинот на кој сакаме да ја постигнеме целта и да не се дозволи публиката да реагира негативно бидејќи во тој случај сме постигнале обратен ефект.

Настанот е одличен начин за информирање на граѓаните за некои новини што се случуваат во нивната локална заедница или, пак, за работи што треба да се променат. Со одредени информации кои би ги добиле при ваквите настани тие би ја зголемиле својата свест за околината и за себе. Со тоа тие би помогнале за подобра заедница како и за подобар личен живот. Исто така, покрај информирањето за некои новини, настаните се одлично средство и за промоција на извесни резултати, идеи и производи.На пример, организираме некоја тематска забава каде ќе ги презентираме резултатите од завршената кампања, од некој завршен проект или, пак, ќе организираме настан каде ќе ја промовираме најновата книга која е во склоп на некој поголем проект.

Настанот е одлично средство за комуникација поради тоа што со него би постигнале најлесна и најпријатна комуникација. Какви било контакти направени во една пријатна атмосфера полесно се паметат и остваруваат бидејќи дискусијата се води во една рекласирана атмосфера. Поради сето ова настанот може да се искористи како одлична алатка за комуникација со масата луѓе.

4.1 Настани како средство за комуникација

179

4.2 Цели на настаниКако што веќе заклучивме, еден од подобрите начини за комуникација и воспoставување контакт со широките народни маси е организирање настан. Со ова ја опфаќаме главната цел на секој настан, а тоа е комуникацијата со публиката и промовирање на нејзините идеи.

Останатите цели на секој настан зависат од самиот настан, односно што сакаме да постигнеме со неговото организирање.

Целите на настаните можат да се поделат на:

• општи цели и

• комуникациски цели.

Општите цели на секој настан се:

• да остварат наклонетост кон целната група и

• да привлечат внимание кон поширок круг на луѓе.

Општите цели ќе можете да ги остварите доколку дадете одговор на следниве прашања:

• Зошто го правам настанот и што сакам да постигнам?

• Каква вест/информација ќе и донесам на јавноста? и

• Што го прави овој настан посебен?

За секој настан што го организараат млади луѓе, покрај општите цели, најважно е и исполнување на комуникациските цели. Комуникациски цели на секој настан се:

• да се придобие поддршката за исполнување на целите;

• да се придобие поддршката за исполнување на вашиот интерес;

• да се придобие наклонетоста на јавноста кон вашиот проблем;

• да се формира саканата слика за вашата организација или акција;

• да се едуцираат потенцијалните поддржувачи на вашата акција или организација и

• да се зголеми медиумското покривање на настанот.

Комуникациските цели ќе можете да ги остварите кога ќе ги одговорите следниве прашања:

4.2 Цели на настани

180

• Кон која целна група треба да го насочам настанот?

• Што сакам да и презентирам на јавноста?

• Како да ги придобијам медиумите?

• Како настанот да и го презентирам на јавноста? и

• Во каква слика сакам да ја претставам организацијата или настанот?

4.2 Цели на настани

181

4.3 Типови на настаниНастаните како начин на работење и функционирање поради својата ефикасност нашле голема примена во нашето секојдневие. Затоа денес често можеме да слушнеме за многу настани кои се реализираат или, пак, се веќе реализирани во различни области на нашето живеење. Поради големиот број на настани постојат и голем број на поделби на истите. Меѓутоа основните поделби се поделбата по големина, видот и по комплексноста на настанот.

Проектите и настаните по големина се делат на:

• Инстутционални - проекти и настани кои се случуваат во рамките на некоја институција (училиште) и кои ги опфаќаат и решаваат проблемите или ја подигаат свеста за проблеми во самата институција.

Пр.: Јавна дебата во училиштето за некој училиштен проблем.

• Локални - проекти и настани кои се случуваат за подобрување на животот на локалната заедница и на нејзините жители.

Пр.: чистење на ѓубрето од локалната заедница.

• Регионални - проекти и настани кои се случуваат во соработка на повеќе локални заедници кои имаат заеднички проблем кој треба да го решат или за него да ја информираат јавноста.

Пр.: отворени дискусии и трибини на одредена тема истовремено во повеќе средни училишта во различни локални заедници.

• Државни - проекти и настани кои се случуваат на ниво на целата држава и каде сите се обединети за постигнување една иста цел. Секој регион или локална заедница, можеби, ќе работи на различен начин меѓутоа крајната цел насекаде е иста.

Пр.: проектот „Локална младинска иницијатива“ е државен проект, каде во 15 различни локални заедници на различни начини се решаваат проблемите на младите преку дискусии, јавни дебати и младински акции.

• Меѓународни - проекти и настани кои се случуваат во повеќе држави истовремено и каде сите имаат една заедничка цел за остварување.

Пр.: Светското првенство во дебата е меѓународен настан во кој младите од многу држави во светот се собираат еднаш годишно за да разменат искуства, идеи и да дебатираат на некој глобален проблем.

По видот можат да бидат:

4.3 Типови на настани

182

• Промотивни - целта на овие настани е да се промовира некој производ, акција, сервис или некој настан што следува во иднина.

Пр.: вакви типови на настани се: конференција за печат, наградна игра, тематски жур/забава, рекламна кампања и сл.

• Специјални - овој тип на настани ги опфаќаат настаните каде една одредена група на луѓе, кои ги поврзува една заедничка работа, се собираат, дискутираат, разменуваат идеи и новости околу истата тема.

Пр.: во овој вид на настани влегуваат саеми, конференции, конгреси, семинари, форуми и сл.

• Културно–забавни - ваквите настани се организирани за да промовираат разни културни и забавни делови од животот на луѓето.

Пр.: тука спаѓаат фестивали, концерти, изложби итн.

• Хуманитарни - самото име кажува дека тоа се настани кои се организираат со цел да се помогне на некоја група на луѓе.

Пр.: собирање прилози, собирање донации, собирање друга материјална помош.

• Медиумски - настани кои се организираат со цел медиумите да се информираат за некоја активност што следува во иднина или, пак, се случувала во минатото.

Пр.: медиумски брифинзи, конференции итн.

• Спортски - настани со спортска конотација

Пр.: турнири во некој спорт, олимпијада, спортски и континентални првенства, лиги и др.

• Протоколарни - овој вид на настани се организираат по повод некоја свеченост.

Пр.: доделување награди и признанија, разни приеми и сл.

По комплексноста проектите и настаните се делат на:

• Едноставни - настани и проекти кои се состојат од една активност со која треба да се постигне поставената цел.

Пр.: една јавна дебата на одредена тема во вашето училиште.

• Комплексни - настани и проекти кои се состојат од повеќе методи со кои треба да се постигне зацртаната цел.

Пр.: отворна дискусија во средното училиште за насобраното ѓубре во дворот и потоа организирање акција за негово собирање.


183

• Програми или сет на настани - настани и проекти кои се состојат од неколку помали проекти кои имаат иста заедничка цел.

Пр.: Проектот „Луѓето зборуваат“ (The people speak), кој има една заедничка цел, а тоа е промовирање на проблемите на младите. Начинот на кој се постигнува таа цел во секоја држава, локална заедница е различен. Настани кои се случуваат, а се во рамките на проектот се разни образовни саеми, дебатни турнири, јавни дебати итн.


184

4.4 Организацијата на настани како процесОрганизацијата на секој настан подразбира процес кој е долг, напорен, комплексен и мотивирачки, а, речиси, секогаш се состои од три основни фази: подготвителна фаза (пред настанот), реализација (за време на настанот) и евалуација (по настанот).

Во сите овие фази при организација на еден настан неопходно е тимот за организација да одговори на низа прашања кои произлегуваат од самиот процес. Прашањата може да се однесуваат на потребата од таков настан, идеите за активностите на настанот, целната група, административните активности, логистиката, промоцијата и односите со јавноста, планот за реализација и ризиците кои му се закануваат на настанот. Речиси сите прашања кои треба да си ги поставите пред и за време на реализацијата на еден настан се поврзани со менаџирање на време, финансии, луѓе и информации.

Почнете со петте основни прашања: кој, што, каде, кога и, секако, најважното, зошто. Креирајте профил на публиката која сакате да го посети вашиот настан (определете ја вашата целна група). Дали вашиот настан има историјат, односно дали е поврзан со определени претходни активности за остварување на вашата цел? Какви се туѓите искуства од организирање слични настани? Дали биле успешни или не? Што е тоа што публиката ќе ја натера да го посети вашиот настан и уште повеќе, што е тоа што на посетителите ќе им се допадне на вашиот настан и ќе ги мотивира да прераскажуваат и дополнително да се активираат?

Кога ќе се случи настанот? Во кој ден (денови) и во кое време? Кои други активности ќе ги реализирате паралелно со вашиот настан? Каде ќе го реализирате настанот? На какви настани и каде присуствувала вашата публика претходно? Од каде доаѓа вашата публика? Какви се претходните искуства на вашата публика?

Зошто го реализирате настанот? Што точно сакате да постигнете? Која е вашата клучна порака? Како ќе ги измерите резултатите?

Ако одговорите на сите овие прашања, бидете сигурни дека ќе реализирате настан за кој ќе се раскажува!

Организаторот на еден настан мора да креира и да поседува целосна слика и концепт за менаџирање на сите фази од реализацијата на еден настан, да знае да ги инкорпорира сите неопходни елементи (вклучувајќи ги логистичките и оперативните) во планот за реализација.

Дел од професионалните организатори на настани почнуваат со дефинирање на концептот, темата и насловот на настанот, слично како што композиторите и писателите им даваат наслови на своите музички и книжевни дела. Подоцна ги дефинираат деталите и активностите кои ја комплетираат сликата за настанот. Останатите организатори на настани почнуваат со дефинирање и листање на елементите и на деталите, сè додека не се добие целосна визија за целиот настан. И двата начина на осмислување еден настан ќе бидат успешни доколку произлезат низ квалитетна дискусија во проектниот тим и доколку биде изработен прецизен план на хартија.

сите прашања кои треба да си ги поставите пред и за време на реализацијата на еден настан се поврзани со менаџирање на време, финансии, луѓе и информации

4.4 Организацијата на настани како процес

185

Запомнете дека при организацијата на еден настан вие, всушност, менаџирате искуства и создавате искуства. Ги координирате искуствата кои ги поседуваат членовите на вашиот проектен тим и создавате нови искуства за посетителите на вашиот настан. За да го постигнете второто (нови позитивни искуства кај вашите посетители), мора да се ставите во улога на посетител. Ваша задача е да ги предвидите шесте основни аспекти кои се неопходни за еден посетител да го оцени вашиот настан како успешен: очекувања, пристигнување, амбиент, активности, освежување (храна и пијалок) и логистика.

Организацијата на еден настан многу едноставно може да стане неуспешна доколку не се предвидат очекувањата и апетитите на публиката, доколку идејата не произлезе низ квалитетна дискусија и доколку не се креира прецизен план на хартија. Исклучок од ова може да бидат ненадејните конференции за кои потребата може да се појави од денес за утре.

Апсолутно најтешко во целиот процес е да се донесе одлука за реализација на еден настан, а притоа јасно да се дефинирани целта, активностите и проекцијата за успех. Конечно, за да го направите тоа, мора да ги реализирате следниве фази на организација на еден настан:

1. Анализа и план за настанот;

2. Буџетирање и обезбедување финансии;

3. Промоција, односи со јавност и подготовка;

4. Егзекуција (реализација);

5. Евалуација.

4.4 Организацијата на настани како процес

186

4.4.1 Анализа и план за настанотОткако детаљно и прецизно ќе се дефинираат општите и специфичните цели на нашиот настан, неопходна е анализа на состојбата на терен, односно фаза на истражување, дискусија, проценка и анализа. Анализата е задолжителна пред да почне процесот на планирање и таа треба да се однесува најмногу на начинот на изведба на настанот, а со цел тој да има што поголем ефект врз остварување на целите.

Анализата треба да ги опфаќа следниве сегменти, односно да даде одговор на следниве прашања и теми:

• Истражување на потребата за дејствување (По каков повод го реализираме нашиот настан?).

• Што очекуваме да се промени/подобри? (Кои се очекуваните придобивки по настанот?).

• Анализа на сите минати акции, проекти и настани реализирани од останатите релевантни фактори, а по однос на истата проблематика.

• Какви активности ќе им понудиме на посетителите?

• Анализа на предложените активности: силни страни, слаби страни.

• Што имаме на располагање? (Какви се нашите можности, што може да ни биде закана?).

• Кои се нашите клучни пораки? (Што сакаме да комуницираме во јавност?)

По ваквата темелна анализа, планирањето ќе биде едноставен процес на распределба на одговорите во тематски единици, запишување на одредените активности и поврзување на проектниот тим, ресурсите и задачите кои треба да се извршат.

При реализацијата, речиси на сите видови настани, во планот за реализација мора да бидат утврдени следниве информации и активности:

Наслов и тема на настанот

Креирајте примамлив наслов за настанот. Наслов кој ќе биде препознатлив, лесно разбирлив, наслов кој ќе прати силна порака или кој ќе повика на акција. Насловот треба да ја навестува и темата, која малку пошироко го дефинира настанот. Темата треба да е прецизирана во 3 до 4 реченици и јасно да ги претставува целите и клучните пораки.

Време

Определете датум за вашиот настан. Дефинирајте во колку часот ќе почне и во колку часот ќе заврши. Дење

4.4.1 Анализа и план за настанот

187

или ноќе?

Времето на настанот најмногу треба да им одговара на потенцијалните посетители и на медиумите. Настанот го реализираме токму заради публиката, а едно од мерилата за успех е токму посетеноста. Внимавајте настанот да не се поклопува со други слични активности во исто време.

Локација

Настанот може да се реализира на отворен или во затворен простор. Може да го реализирате во локалната средина, на централна локација или надвор од градот.

Одлуката за локацијата во голема мера зависи од нејзината достапност за посетителите кои ги очекуваме и од капацитетите со кои располага. Пред да одлучите за локацијата проверете: Дали локацијата е бесплатна? Колкава е цената за изнајмување и дали е реална? Дали ги има сите потребни документи и дозволи за јавна дејност? Дали е физички обезбедена? Кои се условите за превоз до локацијата? Дали постои паркинг? Дали постојат услови за декорација? Дали е опремена со светло, звук и со други логистички средства?

Во зависност од вашите посетители, темата на настанот, времето на случување и масовноста на вашиот настан, најчесто користени локации се следниве: парк, плоштад, плато, шеталиште, кеј, плажа, хотел, планинарски дом, одморалиште, спортска сала, дом на култура, библиотека, галерија, училиште, зграда на локална самоуправа, кафе-бар, клуб, дискотека.

Содржина и активности

Дефинирајте ја листата на активности. Доколку вашиот настан е едукативен, не заборавајте да внесете и доза на забава и возбудување. Вашите посетители треба да имаат силни впечатоци од настанот и да прераскажуваат за него. Дефинирајте сценарио за вашиот настан, со точен опис на активностите и времетрење на секоја од нив. Најчести активности во рамките на младинските настани се: презентации, дискусии, јавни дебати, видеопроекции, музика, изложби, креативни работилници, спортски активности, дистрибуција на едукативен материјал. Сите овие активности се реализираат од страна на водител, изведувачи, говорници, забавувачи, волонтери. Настаните секогаш треба да бидат надополнети со пријатна атмосфера, соодветно светло и звук, декорација според темата, освежување и храна, како и материјали кои учесниците ќе ги понесат со себе по завршување на настанот.

Планирање на ресурси (човекови, технички и финансиски)

Организацијата на еден настан подразбира потреба од тим (координатори, волонтери, изведувачи), технички материјали и финансии. Покрај тоа што треба да ги обезбедиме овие ресурси, исто така, треба да ги испланираме соодветно на потребите.

Координаторот мора да има увид врз сите членови на тимот, да ги знае нивните капацитети, знаења и искуства. Поделбата на волонтерите по работни групи, доделувањето задача на секој поединец и поставувањето временски рокови се неопходни активности за успешна функционалност во реализацијата на еден настан. Најчестата секторска (тематска) поделеност на волонтерите при организација на настан е следна: координатор, асистент-координатор, тим за обезбедување финансии, тим за локација, тим за програма и изведувачи, тим за административни активности, тим за промоција и маркетинг, тим за односи со јавност, тим за логистика, тим за реализација на терен, тим за информатичка технологија (електронски и интернет-активности) и други. Во зависност од обемот на настаните, еден тим може да го сочинуваат


времето на настанот најмногу треба да им одговара на потенцијалните посетители и на медиумите

188

повеќе волонтери, а понекогаш е возможно и спојување на неколку тимови во еден.

Реализацијата на секој настан е условена од технички ресурси и од логистички материјали. Најчесто употребувани се: звук, светло, компјутери, печатач, интернет-врска, видеопроектори, бина, говорница, места за седење, декоративни материјали (материјали за брендирање на просторот), храна, пијалак, едукативни материјали за посетителите, штандови, тоалети, обележани насоки, обезбедени влезови. Треба да утврдиме од каде ќе ги обезбедиме сите овие материјали и колкави трошоци ќе ни бидат потребни.

Финансиите се еден од основните услови за реализација на настаните. Нивното обезбедување и менаџирање најчесто се најтешкиот дел од целиот процес. Затоа, оваа област ќе ја разработиме во посебен текст од прирачникот.

Промоција и односи со јавност

Успешноста на настанот во голема мера зависи од планот за промоција и односи со јавноста. Настанот ќе биде дотолку поуспешен доколку обезбедиме што повеќе посетители и доколку повеќе медиуми известат за нашите активности. Потребни ни се прецизно дефинирани клучни пораки кои сакаме да ги комуницираме, како и правилно избрани алатки за комуникација и комуникациски канали.

Поради важноста, оваа тема ќе биде разработена во посебен дел на прирачникот.

Администрација и легислатива

Секој јавен настан, сам по себе е јавен собир на граѓани. Секој настан кој се реализира на отворен простор мора да биде најавен во локалната единица на Министерството за внатрешни работи. Доколку на настанот присуствуваат и јавни личности и политичари, неопходна е и дополнителна координација со Министерството, околу обезбедувањето.

Доколку настанот се реализира на јавна површина, административните активности подразбираат барање официјална писмена дозвола за користење на просторот од локалната самоуправа, писмено одобрување од комуналните институции, како и писмено барање и потврда за користење електрична енергија.Севкупната документација мора да ја обезбедите најмалку два дена пред настанот, за да имате можност за негова непречена подготовка.

Внимавајте на времетраењето на вашите настани, особено доколку тие се случуваат во вечерните часови. Не прекршувајте го времето кое ви е определено во дозволата која претходно сте ја обезбедиле. Осигурајте се дека евентуалната гласна музика нема да и пречи на околината.


189

4.4.2 Буџетирање и обезбедување финансииРеализацијата на секој јавен настан речиси и да не е возможна без финансиски средства. Кај младинските настани финансиите најчесто се потребни за техничките аспекти при организацијата. Процесот на планирање на еден настан нема да биде успешен доколку не обрнете посебно внимание на анализа и утврдување на потребните финансии (буџетирање), доколку не креирате остварлив план за обезбедување на потребните финансии и, секако, доколку средствата не ги реализирате според планираното.

Буџетирање

Буџетирањето претставува процес на креирање детаљна листа на сите планирани и непланирани трошоци кои се потребни за организација на настан. Буџетот се креира врз основа на сите потребни материјали, ресурси и активности за кои мора да се одредат финансиски средства и висината на финансиите која е потребна за нивно обезбедување. Најчесто, по креирање на буџетот проектниот тим добива вистинска слика за своите можности, односно за обемот на настанот кој планира да го организира. Буџетот често знае да биде суров кон нашата визија, особено кога по пресметката ќе разбереме дека нашите можности се да обезбедиме само 30% од средствата што ни се потребни. Во ваков случај сосема логично е дека треба да го намалиме обемот на активности на настанот и да се насочиме кон креирање алтернативни алатки за комуникација кои нема да нè чинат многу.

Потребните трошоци за реализација на еден настан, генерално може да се поделат во неколку основни категории:

Администрација – ги опфаќа сите трошоци потребни за административни активности, но и други индиректни трошоци кои се потребни како основа за функционирање на тимот и на проектот воопшто. Тука спаѓаат трошоците за: дозвола за користење простор, електрична енергија, комунални активности, кирија за канцеларија на проектниот тим, канцелариски трошоци, канцелариски материјали, телефон, интернет, радио и телевизиска претплата, весници и слично.

Логистика и материјали – ги опфаќа сите потребни технички ресурси за реализација на еден настан. Оваа категорија може да биде многу широка движејќи се во дијапазон од трошоците за изнајмување простор, па сè до трошоците потребни за обезбедување пенкала за гостите на една конференција. Во оваа категорија, како планирани трошоци може да се појават ставки: закуп на простор/сала, звук, светло, видеопроектор, декор, материјали за посетителите (папки, тетратки, пенкала, фотокопирани материјали за работилници, подароци, маички и друго), храна, пијалак, пултови за штандовско претставување, опрема за спортски игри, хартија, маркери, самолеплива лента, ножички и слично.

Промоција – ги опфаќа сите трошоци за промовирање на настанот. Настаните најчесто се рекламираат преку печатени материјали, па оттука оваа ставка во најголема мера ја сочинуваат: флаери, постери, брошури, банери за декор и сите други активности поврзани со печатница, а во врска со промоцијата. Често нашите настани ги рекламираме и преку медиумите, па ставката би можела да вклучи и: ТВ-спот и закуп на ТВ-простор, радиореклама и закуп на радиопростор, закуп на простор во весник, инсертирање

4.4.2 Буџетирање и обезбедување финансии

190

флаери во весник, закуп на локации за билборди, интернет-банери и слично.

Изведувачи – ги опфаќа трошоците за хонорари на сите надворешни лица кои не се дел од проектниот тим, а реализираат активности кои се неопходни за реализација на настанот: модератори, водители, предавачи, експерти/говорници, преведувачи, пејачи, бендови, диџеи, жонглери, танчерски групи, фотограф, графички дизајнери за промотивните материјали, агенција за обезбедување на настанот и слично.

Патни трошоци – ги опфаќа трошоците потребни за патни трошоци за време на подготовката на настанот, трошоците за превоз на посетителите до локацијата на настанот, трошоците за превоз на изведувачите до локацијата на настанот и слично.

Хонорари – ги опфаќа сите трошоци за хонорари за членовите на проектниот тим, без разлика дали се тоа еднократни или месечни надоместоци.

Непредвидени/дополнителни трошоци – е ставка на трошоци која секогаш мора да ја имате предвид сè до реализцијата на настанот. Тука влегуваат сите трошоци кои не можете да ги испланирате однапред, кои ќе се појават за време на самиот настан, кои сте ги заборавиле, банкарски трансакции, курсни разлики и слично. Најчесто овие трошоци се 10% од вкупниот буџет.

Обезбедување финансии

Обезбедувањето финансии за еден настан е процес кој треба да се има предвид уште при креирањето на идејата за настанот. Не смееме да си дозволиме да замислуваме и да планираме настан за кој се потребни огромни финансиски средства, кои не можеме да ги обезбедиме.

Обезбедувањето финансии треба да е под контрола на координаторот на настанот, но за тоа треба да е задолжен посебен тим –тим за обезбедување финансии.

Веднаш по буџетирањето, односно по креирањето на буџетот (трошовникот), кој е потребен за реализација на настанот, треба да се премине кон потрага по финансии.

Најнапред, неопходно е да се утврди кои од активностите можеме да ги покриеме од сопствени извори, односно за кои ставки од буџетот не ни се потребни дополнителни финансии.

Пример: Во буџетот сме утврдиле дека ни се потребни финансии за озвучување, неопходно за проекција на филм во рамките на нашиот настан. Доколку утврдиме дека во нашата канцеларија поседуваме музички столб и дека салата каде ќе се проектира филмот не е преголема, можеме да го искористиме постоечкиот музички столб за оваа потреба. Во ваков случај, нема потреба да изнајмуваме дополнително озвучување, па оваа ставка од буџетот ќе ја покриеме од сопствени ресурси.

При обезбедување финансии на располагање ни стојат следниве алатки и извори:

Фондови од домашни институции

Доколку нашиот настан е тесно поврзан со одреден општествен проблем, многу лесно ќе определиме


191

кои се одговорните институции за тоа прашање. Во согласност со проблемите кои младите најчесто ги третираат, најрелевантни институции до кои може да се поднесат барања за финансиска поддршка на извесен настан се: Влада на Република Македонија, Претседател на Република Македонија, Секретаријат за европски прашања, Министерство за образование и наука, Министерство за животна средина, Министерство за економија, Министерство за локална самоуправа (градоначалник и Совет на општина), Агенција за млади и спорт. Ваквите институции често реализираат повици за финансирање проекти, за што е потребно да се аплицира (да се предложи проект и буџет за извесен настан или активност) во определен рок. Повиците за проекти најчесто се објавуваат во печатените медиуми, како и на веб-страниците на соодветните институции. Сепак, не е исклучено аплицирање до институцијата и доколку не е објавен актуелен повик за финансирање. Можеби, вашата идеја точно се поклопува со тековната стратегија на определено министерство или на друга институција.

Фондови од домашни и од странски фондации

Во Република Македонија постојат повеќе странски и домашни фондации кои можат да излезат во пресрет на младинските идеи за настани. Кај ваквите фондации се аплицира со проект и буџет за вашиот настан. Во оваа категорија на фондови треба да се имаат предвид и амбасадите на другите земји во Република Македонија.

Фондови од компании и од бизнис-субјекти

Фондовите на приватните компании треба особено да се имаат предвид кога се обезбедуваат потребните финансии за реализација на еден настан. Повеќето од поголемите компании во своите мисии имаат утврдено одредени општествени вредности за кои се залагаат и за кои спроведуваат активности, односно донираат финансии. Некои се насочени кон животната средина, други кон образованието, трети кон лицата со посебни потреби.

При аплицирање кај компаниите, покрај проект и буџет, неопходно е да доставите и маркетинг-план. Маркетинг-планот треба да предложи на кој начин ќе го изрекламирате донаторот (компанијата) во рамките на вашиот настан. Тука, на што посоодветен начин, треба да му објасните на потенцијалниот донатор дека користа ќе биде обострана. Покрај тоа што компанијата ќе помогне во решавањето на одреден младински проблем, во исто време ќе биде промовирана во јавноста: на флаер, на постер, на маичка, на папка, на банер на самиот настан, на веб-страница, на конференција за печат, на видеоматеријалот кој ќе се проектира и слично.Дополнителна бенефиција за компаниите е можноста која ја утврдува законот за донации и спонзорства. Имено, секој приватен бизнис-субјект (компанија) кој ќе донира финансии за проект од јавен интерес, ќе биде ослободен од плаќање данок кон државата во висина на сумата која ја донирал, а не повеќе од 5% од вкупниот данок кој треба да го плати на годишно ниво.


192

4.4.3 Промоција и односи со јавностаПромоцијата на вашиот настан е неопходна за да се привлече вниманието на оние за кои впрочем и се реализира настанот – посетителите (целната група). Промоцијата подразбира комуникација со потенцијалните посетители, односно испраќање пораки кон нив. Дополнително, прмоцијатата треба да вклучи и комуникација со медиумите, кои можат многу да помогнат во ширење и дистрибуција на пораката за вашиот настан. Веднаш по дефинирањето на целите и на активностите на настанот, треба да следи фаза на изработка на комуникациска стратегија, преку дефинирање на клучните пораки и клучните канали за комуникација.

Клучната порака која ќе ги повика вашите потенцијални посетители на вашиот настан треба да ја одразува суштината на вашиот настан (односно суштината на проблемот поради кој се реализира настанот). Пораката треба да биде кратка, разбирлива, јасна, позитивна, проактивна, да е во насока на подобрување на општеството и да повикува за акција. Најдобро е да се дефинира една клучна порака, која ќе биде поддржана со дополнителна аргументација, факти и емоции.

Примери за клучни пораки:

Акција „Ден на дрвото“

Порака: „Засади ја својата иднина“

Објаснување: 200.000 граѓани ќе засадат 2.000.000 дрвца во еден ден и ќе придонесат за зачувување на животната средина.

Емоции и поддршка: Граѓаните ќе почувствуваат дека колективното здружување може да даде резултати. Ќе испратиме позитивна порака до светот.

Петиција за студентски парламент

Порака: „Притискај за твој студентски систем“

Објаснување: На студентите им е потребен плурализам во студентското организирање, воспоставен преку Студентски парламент. Потпиши се на петицијата и побарај Студентски парламент.

Емоции и поддршка: Студентскиот систем во Република Македонија е последниот нереформиран систем на организирање. Република Македонија е единствената земја во регионот во која не постои плурализам во студентското организирање.

4.4.3 Промоција и односи со јавноста

193

Комуникациските канали и алатки ни овозможуваат да ги испратиме нашите пораки до нашата целна група, да го издигнеме проблемот на повисоко ниво и да привлечеме што е можно повеќе посетители на нашиот настан.

Во зависност од содржината, рамките, големината и буџетот на нашиот настан, посетителите ќе ги привлечеме со следниве комуникациски алатки:

Флаери (летоци)

Продукцијата и дистрибуцијата на флаери е застарен, но сè уште ефикасен метод за промоција на настаните. Флаерите треба да ја содржат клучната порака (насловот или слоганот на настанот), како и графичко решение, односно визуелен идентитет за настанот. Флаерот мора да ги содржи локацијата и точното време на одржување на настанот. Не смее да биде пренатрупан со текст, освен ако дополнителниот текст не се наоѓа на задната страна на флаерот или во внатрешноста.

Постери

Постерите допираат до поширока целна група и најчесто се поставуваат на видни места каде фреквенцијата на движење на посакуваните посетители е голема. Постерите треба да ја содржат клучната порака, визуелен идентитет, локација и време за настанот. Не се препорачува дополнителен текст на постерот бидејќи тој ќе стане неатрактивен за случајните минувачи.

Паноа

Со паноата вашата порака станува моќна и сите можат да ја видат. Паноата најавуваат големи случувања, но бараат и големи буџети. Во мала локална средина и едно пано може да биде голем пренесувач на вашата порака.

Јавни личности

Јавните личности можат да бидат пренесувачи на вашите пораки, да привлечат многу посетители на вашиот настан и да ги привлечат медиумите. Доколку во рамките на вашиот настан вклучите и јавна личност, во голема мера ја зголемувате атрактивноста на акцијата. За тоа најчесто не е потребен дополнителен буџет бидејќи јавните личности најчесто прифаќаат учество на настани кои се од јавен интерес. Во зависност од типот на вашиот настан, јавната личност која би ја вклучиле може да биде: познат музичар кој ќе настапи на крај на настанот, познат спортист кој ќе одржи говор на настанот, познат актер кој ќе биде водител на вашиот настан, градоначалникот кој ќе говори на вашата јавна дебата, министерот за образование кој ќе ги презентира можностите за стипендирање итн.

Особено важно е јавните личности да ги најавите преку вашите промотивни материјали, а медиумите да ги известите за нивното учество во рамките на вашиот настан.

Радиопораки

Радиото е медиум кој особено е атрактивен кај младите. Креативен радиоспот во голема мера ќе ја испрати информацијата за вашиот настан до потенцијалните посетители. Радиостаниците често се наклонети кон младинските настани, ги поддржуваат и се нивни медиумски покровители. Во зависност од размерот на настанот возможно е да добиеме медиумски простор за најава на настанот на локално или на национално

доколку во рамките на вашиот настан вклучите и јавна личност, во голема мера ја зголемувате атрактивноста на акцијата


194

радио. Во случај да не се успее да се обезбеди радиски медиумски покровител, закупот на радискиот медумски простор може да се обезбеди за скромен буџет.

ТВ-спотови

ТВ-спотовите најчесто се користат за најава и за промоција на големи настани, на кои се очекува голем број на посетители, настани со големи буџети. По принципот на медиумски покровители секоја организација на голем настан треба да вклучи и обид за обезбедување телевизиски медиумски покровител. Во најмала мера, локалните телевизии се одличен медумски простор за закуп на ТВ-оглас со времетраење од неколку секунди.

Лични покани

Гостите кои ви се особено важни да дојдат на вашиот настан поканете ги со лична покана. Потрудете се да изработите што е можно покреативна покана. Доставете ја на адресата на потенцијалниот гостин неколку денови пред настанот. Доколку сте во можност, контактирајте телефонски со институцијата од која доаѓа потенцијалниот посетител за да сте сигурни дека поканата е примена. Личните покани најчесто се упатуваат до претставници на релевантни институции, министри, градоначалници, советници, професори, експерти, директори, претседатели и слично.

Интернет

Интернетот е алатка, простор или медиум каде за неколку минути, со неколку кликнувања за вашиот настан може да информирате илјадници потенцијални посетители. Во Македонија интернетот особено го користат младите луѓе кои и најчесто се информираат преку веб-страници, блогови, електронска пошта или интернетски социјални мрежи. Во продолжение следат неколку практични совети за интернет-промоција на младински настани: објавете информација на вашата веб-страница, креирајте блог за настанот или објавете информација на веќе постоечки блог, испратете електронски покани до сите контакти од вашето поштенско сандаче кои ги очекувате на настанот, споделете го вашиот настан на facebook, myspace и hi5, закачете ги електронските верзии на вашиот промотивен материјал на сите наведени интернет-алатки.

ОДНОСИ СО МЕДИУМИ

Медиумите се најдобриот пренесувач на вашите пораки. Медиумите постојат за да информираат, па ако правилно комуницирате со нив, ќе информираат и за вашиот настан. Во продолжение следат неколку активности за комуникација со медиумите кои во голема мера ќе ги направат вашиот настан и вашите пораки поатрактивни:

Покани до медиумите

Испратете покани до медиумите неколку денови пред настанот. Во зависност од темата на вашиот настан испратете лични покани (печатени или електронски) до новинарите кои се одговорни за тематиката на која е посветен вашиот настан (образование, култура, забава, животна средина и слично). Еден ден пред настанот исконтактирајте ги новинарите телефонски за да ги потсетите за настанот што следува.


195

Прес конференција

Доколку вашиот настан е од поголем размер (пример: меѓународен дебатен турнир, голема еколошка акција, протест против сексуална злоупотреба на студенти и слично), препорачливо е да се организира конференција за печат на која ќе ги објавите поводот за настанот, целите на настанот, активностите на настанот, изведувачите и ќе ја повикате јавноста да присуствува. Претставниците на медиумите треба да бидат поканети на истиот начин како и при поканувањето за самиот настан. При организација на конференција за печат неопходно е на новинарите да им дистрибуирате соопштение за медиуми, како и дополнителен материјал од кој ќе можат да креираат вест која подоцна би ја емитувале одделно во секој медиум.

Конференцијата за печат се реализира еден до два дена пред настанот или утрото пред реализцијата на вашиот настан.

Соопштение за медиуми

Без разлика дали сте организирале конференција за печат за вашиот настан или сте испратиле само покани до медиумите, неопходно е да имате подготвено соопштение за медиуми. Соопштението се дистрибуира до новинарите во моментот кога ќе пристигнат на вашиот настон. Соопштението мора да информира кој го организира настанот, на која тема е настанот, зошто се реализира настанот, каде и кога се реализирал настанот. Дополнително, соопштението треба детаљно да информира за активностите, изведувачите и посетителите на настанот. По завршувањето на настанот, соопштението уште еднаш испратете го до сите медиуми (особено до оние кои не се појавиле на случувањето).

Лице за односи со јавност (ПР-координатор)

Задолжително назначете лице (ПР-координатор) од вашиот тим кое ќе биде задолжено за комуникација со медиумите. ПР-координаторот треба да ги дочека новинарите, да им дистрибуира соопштенија за медиуми, да даде изјави за радио и телевизија, да говори на конференцијата за печат, да обезбеди гостување во емисии. ПР- координаторот мора да ги поседува сите неопходни информации за настанот за да може на најдобар можен начин да ги пренесе клучните пораки.


196

4.4.4 Егзекуција (реализација)Од реализацијата на самиот настан зависи и вашиот успех во решавањето на проблемот поради кој го реализирате случувањето. Во нормални услови сите подготовки за реализација на настанот треба да се завршат претходно, со што би си овозможиле нормален тек на настанот и ситуација во која „сè ќе биде на свое место“ и „сè ќе оди спонтано и според планираното“.

Сепак, за тоа да се случи, неопходно е да се погрижите за:

• проверка на сите изведувачи на настанот;

• проверка на целокупната техничка опрема за настанот;

• декор на локацијата;

• проверка на материјалите за учесниците/гостите;

• пречекување на гостите;

• пречекување на претставниците на медиумите;

• обезбедување освежување за учесниците;

• обезбедување сигурност на посетителите на настанот.

За сите овие активности да течат по нормален тек, неопходни се тимови кои за време на реализацијата ќе бидат одговорни за одделни активности. Најчесто, тимовите се идентични со тимовите кои учествувале при подготовка на настанот: координатор, водител, тим за изведувачи, тим за дочек, тим за односи со јавност, тим за информатичка технологија, тим за логистика.

4.4.4 Егзекуција (реализација)

197

4.4.5 ЕвалуацијаЕвалуацијата на процесот на реализација на настанот и на самиот настан како краен производ е неопходна за да имаме можеме да ги измериме резултатите, за да се подобруваме во работата и за да не ги повторуваме грешките.

Евалуацијата на еден настан треба да се спроведува на три нивоа за да можеме да имаме комплетен преглед врз процесот на организација и остварувањето на целите.

Евалуација на подготовката на настанот

За време на подготовката на настанот координаторот треба да има увид врз квалитетот на подготовките. По секоја зададена задача и по нејзината реализација, членовите на организацискиот тим треба да известуваат за текот на работата. Координаторот е должен да потсетува за потребата од вакви извештаи, особено доколку тие доцнат. По доставувањето на периодичните извештаи, координаторот треба да изврши оценка на сработеното и да ја сподели со членовите на тимот. На пример, во процесот на наоѓање локација за настанот, членовите на тимот и координаторот се должни да ги разгледаат опциите кои се нудат и да дадат оценка и мислење за секоја од нив. Евалуацијата на предложените локации, утврдените предности и недостатоци, како и степенот на соодветност во согласност со типот на настан кој сакаме да го реализираме, ќе ни дадат можност да ја избереме најдобрата локација.Евалуацијата на процесот на организација на настанот ќе му даде можност на координаторот да има увид врз сите активности. За тоа се неопходни редовни состаноци на кои секој член на организацискиот одбор ќе известува за степенот на реализација на неопходните активности. Состаноците се можност полесно да се координираат членовите на тимот, да се води сметка за времето потребно за сите активности и да се спречат несакани проблеми кои се составен дел на подготовките на секој настан.

Евалуација на членовите на тимот

Работата на членовите на организацискиот тим, исто така, е предмет на евалуација. Координаторот треба да воспостави систем (со бодови, поени, оцени) со кој ќе ја бележи и мери работата на секој член одделно. Ова е особено важно за да се има увид врз ефикасноста и ефективноста на работењето.

Системот за евалуација на членовите е можност тие да бидат наградени, критикувани, или евентуално казнети за време на реализацијата на настанот или по настанот.

За поголема успешност на овој тип на евалуација, најдобро е членовите на тимот да доставуваат редовни писмени извештаи до координаторот. На ваков начин координаторот ќе има писмени докази за исполнителноста на секој член и ќе може на најефективен начин да го пополнува системот за оценка на трудот.

Во согласност со мерењето на успешноста на работењето, координаторот е должен да утврди критериуми за мотивирање на членовите. Системот треба да е транспарентен, јавен и разбирлив за секој член на организацискиот тим.

Исто така, за време на реализацијата на настанот, членовите на тимот треба да имаат можност да ја

4.4.5 Евалуација

198

оценуваат работата на координаторот, без разлика дали тоа ќе се прави преку пополнување писмени евалуации или јавно на координативните состаноци.

Евалуација на успешноста на настанот

Како што претходно неколкупати беше наведено, настаните се организираат за исполнување одредена општествена цел и за решавање одреден проблем на публиката (целната група). Затоа од особена важност е да се измерат резултатите кои ги постигнал настанот.

Евалуацијата на успешноста на настанот може да се спроведе на неколку начини, а најдобра слика за нашата работа ќе добиеме ако употребиме што повеќе од нив:

а) писмена евалуација за посетителите на настанот (најчесто се употребува кога бројот на посетители е помал и кога е возможно секој посетител да одвои време и квалитетно да пополни писмена евалуација);

б) евалуација преку е-пошта (многу корисна евалуација е таа кога по настанот ги контактирате посетителите преку е-пошта. На ваков начин им давате можност на посетителите да ги средат искуствата стекнати на настанот и да ви одговорат во колкава мера сте ги исполниле нивните очекувања);

в) писмена евалуација на членовите на организацискиот тим (пожелно е по реализацијата на настанот членовите на тимот писмено да наведат како го виделе настанот, што сметаат дека било позитивно, а што негативно);

г) евалуација на објавите во медиумите (преку анализа на објавите во медиумите треба да се оцени во колкава мера биле успешни односите со јавноста, колку и кои медиуми објавиле за настанот и дали објавите биле позитивни, негативни или неутрални);

д) евалуациски состанок (краен состанок на организацискиот тим на кој се сумираат резултатите од претходните евалуации, се оценува каде биле направени грешки, кои се позитивните искуства и во колкава мера настанот ги остварил целите);

ѓ) писмен извештај (сите наоди од евалуациите треба да се вклучат во писмениот извештај за настанот кој го составува координаторот со помош на членовите на организацискиот тим. Извештајот треба да биде обемен и реален и да ни биде водич за поголема успешност на следните настани).

4.4.5 Евалуација

199

4.5 Вежба за организација на настан

Проблем: Несовесна организација

Проблем:

Во вашата образовна институција (училиште или факултет) постои младинска организација чија задача е да се грижи за вашите права, за обезбедување коректна комуникација со професорите, за спречување корупција, за обезбедување дополнителни едукативни активности.

Но, за жал, вие се соочувате со целосно пасивни младински лидери, сместени во организација која никогаш не решила ни еден ваш проблем, организација која се грижи само за сопствен приход од турбо-фолк забавите и екскурзиите кои ги организира, организација која најмногу знае да им се умилкува на професорите, наместо да ги брани вашите права. Дополнително, принудени сте да плаќате годишна членарина за таквата пасивна организација која ве претставува пред вашето училиште/факултет.

Клучна порака:„Сакаме вистински лидери – борци за нашите права“

Задача: Креирајте план за настан кој ќе има цел да ја подигне свеста кај средношколците/студентите за потребата од заштита на нивните права, настан кој на членовите на пасивната организација ќе им покаже дека постои огромно незадоволство, настан кој ќе предизвика промена на системот на организирање во вашето училиште/факултет, настан кој ќе ги освести професорите дека толерирањето на ваквата пасивна организација оди на директна штета на образовниот процес.

4.5 Вежба за организација на настан

200

4.6 Настани во рамките на проектот „Младите за отвореното општество - локални младински иницијативи“ПРСНИ МЕ ДА СЕ РАЗБУДАМ!Град: Струга

Дата: 10.6.2008

Локација: Женска плажа

Имплементатор: Здружение за развој и активизам АКВА

Обединета, струшката младина потсети дека Струга некогаш беше пливачки град, а веќе подолго време базенот кој функционираше во градот е запуштен, поради што младите немаат можност да другаруваат и да се борат за нови пливачки рекорди.

Целодневниот настан каде граѓаните имаа можност да се забавуваат со голем број музички гости и да проследат јавна дебата на тема: „Спортските активности придонесуваат за разбирањето и соработката меѓу младите“, беше целосно осмислен и организиран од младите средношколци на Струга. Присутните кои беа поттикнати од двата спротиставени става на дебатата и кои сметаа дека токму тие можат да направат нешто за да го решат проблемот, го дадоа својот потпис во петицијата за реновирање на запуштениот градски базен. Петицијата, како алатка за реално решение на проблемот, беше доставена до локалните власти. На сцената, која се наоѓаше на плажата во Струга, иронично беа поставени мали гумени базени, кои и визуелно ја пренесоа потребата за реакција.

Настанот привлече огромно внимание меѓу јавноста и медиумите, а граѓаните имаа и можност да се вклучат во јавната дебата поврзана со носечката цел на настанот - реновирање и реотворање на базенот во Струга.

Младите од Струга уште еднаш испратија порака дека без разлика на јазикот на кој говорат, музиката што ја слушаат, младите се обединети на патот за достигнување на заедничката цел.

4.6 Настани во рамките на проектот „Младите за отвореното општество - локални младински иницијативи“

201

ЕЗЕРОТО Е НАША ГОРДОСТ, НЕ САКАМЕ ВАЛКАНА ГОРДОСТ

Град: Дебар

Дата: 21.6.2008Локација: Градски плоштад; Дебарско Езеро

Имплементатор: Центар за одржлив развој на заедницата

Горди на Дебарското Езеро, младите од Дебар презедоа акција за собирање на отпадот на Дебарската плажа пред почетокот на летната сезона. Почетокот на акцијата беше закажан на градскиот плоштад, каде граѓаните потпишаа петицијата за набавка на посебна мрежа за запирање на пластичната амбалажа на местото каде што Радика се влева во езерото. Визијата на граѓаните за конечно решение на овој еколошки проблем, поддржана со петицијата, беше доставена до Министерството за животна средина и просторно планирање.

Од градскиот плоштад, младите се упатија кон месноста „Залив Венец“, со свирчиња исвиркувајќи ги неодговорноста и нечистотијата, од каде ја почнаа еколошката акција до месноста „Пумпи“. Носечката порака на целодневниот настан, која го допре секој дел на градот, гласеше „Стоп за пластичниот отпад!“. Триста млади луѓе беа пример за возрасните покажувајќи им дека здравата средина во која сите сакаме да живееме може да биде наша реалност. Резултатот на акцијата беше видливо прикажан преку собраните осумстотини вреќи со отпад.

На крајот на денот, младите ја прославија оваа акција со голема забава на терасата на Веслачкиот клуб испраќајќи порака дека одговорноста за нашата околина ја носиме сите. Младите луѓе се свесни дека тие треба да бидат промената која сакаат да ја видат во своите општества.

ИСПРАВИ ЈА ГРЕШКАТА - И ПОКАЖИ ДЕКА МЛАДИТЕ ВО ГЕВГЕЛИЈА САКААТ ВИСТИНСКИ ДА СПОРТУВААТ

Град: Гевгелија

Дата: 20.6.2008

Локација: На местото на недоизградената спортска сала

Имплементатор: Регионален центар за одржлив развој Младинскиот клуб од Гевгелија организираше турнир во Фундал, Крошарка, Раќомет, Темис, Одројка со цел да ги потсети надлежните институции дека со условите во кои сега се спортува во Гевгелија може само да се импровизира. Барањето за довршување на изградбата на спортската (балон) сала почната во 2000 година, беше визуелно прикажано преку турнири во овие квази-спортови со цел да се прикаже вистинската грешка.


202

Како најава на настанот, младите подготвија дебата која беше целосно снимена и прикажана на локалната телевизија. Преку спротивставените аргументи кои младите ги изнесоа на тезата, проблемот беше актуелизиран во јавноста, а граѓаните ја изразија својата поддршка.

Настанот почна со одбележување на теренот со леплива лента, подготовка на импровизирана мрежа за одбојка и тенис. По обраќањето до медиумите, почнаа спортските активности во импровизирани услови. Кошарка се играше во услови каде учениците држејќи кошница за отпад претставуваа кошеви, мрежата за одбојка и тенис, всушност, беше мрежа за заштита од град која исто ја држеа ученици, а стативите во фудбал и ракомет, исто така, беа ученици. Двестотини граѓани со своето присуство ја дадоа поддршката на младите за доизградба на салата. Пораката за реалната потреба од спортската сала беше јасно видлива, а медиумите и добро осмислениот маркетинг беа само средства преку кои таа допре до надлежните и до поширокиот круг на граѓани.

ПОЧИТУВАЈ ЈА ЗЕБРАТА!

Град: Скопје

Дата: 27.6.2008

Локација: Три најфреквентни улици во градот („Мито Хаџивасилев - Јасмин“, „Партизански одреди“ и „Моша Пијаде“)

Имплементатор: Вавилон Карпош (при МОФ) и Детски театарски центар

Младите во Скопје ја препознаа потребата за повисоко ниво на култура во сообраќајот со цел заштита од хаосот со кој секојдневно се соочуваме. Повикот за „Почит за зебрата“ беше упатен кон пешаците и возачите на моторни возила во метрополата, кои во четирите најударни часови на денот мораа да се придржуваат до правилата со цел да се афирмира значењето на пешачкиот премин во безбедноста на сообраќајот.

Младите со порака „Стоп“ им помагаа на пешаците да поминат на пешачкиот премин, по што им се заблагодаруваа на прописните возачи на моторни возила и ги наградуваа со рекламни и со едукативни материјали. Наградени беа и примерните граѓани кои поминуваа на пешачки премин, а оние кои неправилно ја минуваат улицата беа предупредени и грешките беа фотографирани. Употребувајќи ги новите медиуми, младите ги ставија фотографиите со пораки за почитувње на пешачкиот премин на интернет-страницата, чија адреса беше дел од сите промотивни материјали.

На овој начин младите допреа до пошироката јавност и ја пренесоа пораката „Стој на зебрата“, што беше и една од целите на овој настан. Сите произведени рекламни и едукативни материјали беа со стилот на зебрата, а носечката порака на настанот беше пренесена и преку маскотата - балонскиот Зебрамен. Огромен број граѓани имаа можност за првпат прописно да го практикуваат актуелниот закон, според кој, застанувањето на пешачки премин е задолжително и преминот повторно треба да биде почитуван заради заедничката безбедност во сообраќајот.


203

Користени извори на информации:

Документи• Revised European Charter on the Participation of Young People in Local and Regional Life(10th session – 21 May 2003 – Appendix to the Recommendation 128)• EUROPEAN COMMISSION WHITE PAPER• Службен весник на Република Македонија• „Меѓународна стандардна класификација на образованието“; УНЕСКО 1997, стр. 9• Финална декларација на 5-тата Конференција на европски министри одговорни за млади;Совет на Европа; Букурешт, 1998• Заклучоци на Европскиот совет; Лисабон, 23/ 24 март 2000• „Конкретните идни цели на образовните и тренинг-системи“; Совет на ЕУ, Брисел 14.2.2001• Брус Тукман, кус натпис – „Секвенци на развој во мали групи“, за прв пат објавен во 1965• Course on Facilitation Skills, A, Department of Defense, http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/facilitation/4122.htm• Developing Facilitation Skills, A & C Black Publishers Ltd 2006, i.i.com.com/cnwk.1d/i/bnet/Developing_Facilitation_Skills.pdf,• T-Kit on Training Essentials, Council of Europe and European Commission, October 2002• Group Facilitation Skills: A Toolbox for Effective Meetings, Environmental Education SectionODNR - Division of Soil & Water Conservation, https://engineering.purdue.edu/~iwla/iwla/re-sources/Academy/Group_Facilitation_Strategies.pdf• FACILITATION SKILLS, http://www.cpt.org/files/OS%20-%20Facilitation%20Skills%20Packet.pdf

Интернет страни• http://wiki.idebate.org/index.php/Educational_debate, IDEA 2006• http://www.idebate.org/standards/ruleskarlpopper.php, IDEA 2006• http://www.idebate.org/debate/what.php.• http://wiki.idebate.org/index.php/Judging_Karl_Popper_Debate:_Handbook_(Abridged

Домашна литература• Учиме право: прирачник, издавач – ФИООМ, 2006• ПРИРАЧНИК за дебата, Младински образовен форум, 2004• Менаџмент на настани и спонзорства, Душан Вуловиќ

Странска литература• Co-facilitation with Youth:Ways to Involve Youth in Program Leadership, Jesse Jaeger, 2005• Guiding 7th & 8th Graders: A Manual to Train Volunteer Advisors on Teaching Strategies to En-gagethe Youth, Naomi Hirsch, 2005• Basic Facilitation Skills, The Human Leadership and Development Division of the American So-ciety

Користени извори на информации

204

Користени извори на информации

for Quality, The Association for Quality and Participation, The International Association ofFacilitators, 2002• Discovering the world though debate, R. Tramp, J.P. Zompetti, J. Motiejuaite, W. Driscoll, J.K.Bowker, 2005• CODE OF THE DEBATER: Introduction to Policy Debate, Alfred C. Snider, November 2004• DEBATING, Simon Quinn, Australia, 2005• INFLUENCING THROUGH ARGUMENT, Robert B. Huber with Alfred C. Snider, 2004• Advanced Argumentation and Debate, Sharon Porter, 2008• Judging Team Policy Debate Manual, NCFCA, 2003• Professional event coordination, Julia Rutherford Silvers, CSEP, 2004• “Encouraging Public Debates” - Ken Broda-Bahm; Daniela Kempf; William Driscoll, 2007• Event Management Program Standard, Ontario Ministry of Training, 2003

mladinski aktivizam

Documents

worlds school

lifelong learning

flow sheet

lifewide learning