minimizimi i mbetjeve si një hap kyç në e manaxhimin e ... · reduktimit të mbetjeve që...

131

Minimizimi i mbetjeve si një hap kyç në e manaxhimin e mbetjeve të ngurta urbane konalsi GjOkA

1. Përmbledhje

Manaxhimi i mbetjeve urbane ka filluar të jetë një nga problemet më të rëndësishme në Shqipëri dhe paraqet një prioritet të politikave mjedisore, i cili duhet të adresohet sa më shpejt. Rritja e popullsisë, migrimi i pakontrolluar urban, ndryshimi i karakteristikave të konsumit, si dhe investimet e ulëta në infrastrukturën urbane janë shoqëruar me një rritje të normës së gjenerimit të mbeturinave urbane. Manaxhimi i duhur i mbetjeve përbën njërën prej kostove më të larta të buxhetit të njësive të qeverisjes vendore (NjqV). Kjo kosto vjen duke u rritur me rritjen e popullsisë, rritjen e ekonomisë dhe të konsumit të të mirave dhe shërbimeve. Dështimi në manaxhimin e mbetjeve shoqërohet me ndikime negative në shëndetin e njerëzve, në ekonomi, turizëm dhe në mjedis, dhe sikurse eksperienca botërore ka treguar edhe me situata konfliktuale ose të paqëndrueshme politike.

Përdorimi me efiçiencë i burimeve që nevojiten për rritje ekonomike dhe për më tepër mosshpërdorimit i tyre, është një prej sfidave për zhvillimin e qëndrueshëm të vendit. Pothuaj të tëra mbetjet urbane dhe një pjesë e madhe e mbetjeve nga aktivitetet tregtare apo industriale, si dhe ato të ndërtimit depozitohen të gjitha të përziera në fusha ilegale, pa marrë në konsideratë asnjë standard mjedisor

132

KAPITULLI II

apo shëndetësor. Në këtë mënyrë, ne jo vetëm që transferojmë ndotjen nga banesat tona drejt pikave publike të grumbullimit (kontenieret) dhe përfundimisht drejt vend depozitimeve, duke shkaktuar emetime në mjedis (krijojmë një potencial të madh për rritjen e gazeve serrë), por në të njëjtën kohë shpërdorojmë një sasi të konsiderueshme burimesh që ironikisht, gjendet në pirgjet e mbeturinave. Pra, e thënë më thjeshtë ne jo vetëm që transferojmë ndotjen, por edhe paguajmë për të (kosto oportune e ripërdorimit dhe ripërpunimit të disa prej rrymave të mbetjeve).

Në mënyrë që të ulim impaktet mjedisore të iniciativave të ndryshme që synojnë një manaxhim të drejtë të mbetjeve, ashtu siç prezantohet edhe në Strategjinë Kombëtare të Mbetjeve (SKM) dhe në Planin Kombëtar të Manaxhimit të Mbetjeve (PKMM), përpjekje të vazhdueshme duhen të bëhen për të reduktuar, diversifikuar dhe rikuperuar materialet.

Ky dokument politikash kërkon të japë një këndvështrim racional përse NjqV duhet të luajnë një rol më aktiv për arritjen e minimizimit të mbetjeve dhe cilat mund të jenë disa mënyra apo hapa për plotësimin e objektivave të PKMM. Nga ana tjetër, është përsëri qëllim i këtij dokumenti të japë rekomandime për politikëbërësit në nivelin qendror të qeverisjes, për të hartuar apo përshtatur politika/instrumente për të ofruar mbështetje konkrete ndaj NjqV, në mënyrë që t’i shikojnë ato si partnere në arritjen e objektivave të PKMM më tepër se sa përgjegjëse për to.

Është e qartë, se për arritjen e objektivave të PKMM dhe për të prezantuar dhe zbatuar sistemin e manaxhimit të integruar të mbetjeve urbane në të ardhmen, do të jetë e nevojshme të merren në konsideratë instrumente politike dhe ekonomike në harmoni të plotë me politikat aktuale në sektor, për të stimuluar minimizimin e mbetjeve. Instrumentet bazë të tregut të njohura dhe të përdorura gjerësisht në politikat e manaxhimit të mbetjeve janë tarifimet direkte të përdoruesve bazuar mbi parimin “ndotësi paguan”, taksat e landfillit, “përgjegjësia e prodhuesve”, skemat “depozito dhe përfito” etj.

133

A MUNDET SHqIPËRIA TË PËRBALLojË KoSToT E MANAXHIMIT MjEDISoR?

Këto instrumente, konsiderohen interesante nga politikëbërësit, sepse disa nga përgjegjësitë për financim dhe për manaxhimin e mbetjeve nëpërmjet këtyre stimulimeve transferohen nga sektori publik drejt atij privat, duke lehtësuar kështu “barrën” e rëndë financiare të NjQV. Ofrimi i iniciativave për të reduktuar sasinë totale të mbetjeve zakonisht arrihet duke influencuar në çmimet relative të produkteve, në ofrimin e alternativave për riciklimin e mbetjeve, trajtimin e mbetjeve me rikuperim energjie dhe asgjësimin e tyre final.

Sot NjqV përballen me perspektivën që kanë për të manaxhuar sasi gjithmonë e më të mëdha të mbetjeve të ngurta, me kosto që sa vijnë e rriten. Mundësitë për të reduktuar sasinë e gjeneruar apo sasinë e mbetjeve, që në fund të fundit, duhet të manaxhohen nga autoritetet lokale, kanë qartësisht një lidhje me reduktimin e kostos për manaxhimin e tyre dhe aq më tepër me plotësimin e objektivave të PKMM. Sidomos edhe për këtë arsye, hartimi apo adoptimi i qasjeve ekonomike të tilla në nivel qendror do të lehtësonte procesin e arritjes së objektivave të PKMM nga NjqV.

2. Cilat janë politikat në sektorin e mbetjeve?

Manaxhimi i mbetjeve të ngurta (MMN) paraqet një nga problemet më të rëndësishme dhe më serioze me të cilat përballet vendi, ndërkohë që ky problem nuk është adresuar akoma siç duhet. Përpjekjet e deritanishme në këtë sektor kanë qenë të pamjaftueshme, të pakoordinuara dhe kryesisht të udhëhequra nga axhendat e donatorëve. Megjithatë, kohët e fundit gradualisht, çështja e mbeturinave ka filluar të artikulohet madje edhe nga politikanët, duke u futur në listën e prioriteteve të qeverisë e duke krijuar kështu një kontekst të mirë në përmirësimin e performancës së Shqipërisë edhe në këtë sektor.

Për shembull, programi i qeverisë Shqiptare për vitin 2009 – 2013 thekson nevojën për rritjen e investimeve për mbrojtjen e

134

KAPITULLI II

mjedisit, duke synuar përafrimin e standardeve tona mjedisore me ato të Bashkimit Evropian (BE). Në këtë kontekst, në katër vitet e ardhshme prioritet i qeverisë në sektorin e mbetjeve do të jenë përmirësimet në infrastrukturën e trajtimit të mbetjeve në qarkun e Tiranës, Durrësit, Fierit, Korçës, Elbasanit dhe Vlorës, si dhe në disa qendra më të vogla urbane. Gjithashtu, përafrimi i legjislacionit tonë me atë të BE gjatë kësaj periudhe duhet të jetë në masën 80%44.

Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave (MMPAU) ka hartuar në vitin 2007 Strategjinë NdërSektoriale të Mjedisit (SNSM). Kjo strategji, si një pjesë integrale e Strategjisë Kombëtare për Integrim dhe Zhvillim, ndërmjet të tjerash parashikon për sektorin e mbetjeve eleminimin e të gjitha venddepozitimeve të mbetjeve të paautorizuara brenda vitit 2012 dhe groposjen e kontrolluar të 50% të mbetjeve të ngurta urbane të gjeneruara brenda vitit 2010. Përqasja e miratuar e SNSM është e mbështetur në hapat e mëposhtëm:

• MMPAU dhe Ministria e Punëve Publike dhe Transportit (MPPT) duhet të zhvillojnë një paketë me dokumente udhëzuese për autoritetet lokale për planifikimin dhe zbatimin e shërbimit të mbledhjes dhe trajtimit të mbeturinave.

• Autoritetet lokale dhe rajonale janë të detyruara të përgatisin planet e manaxhimit të mbetjeve në përputhje me paketën e dokumenteve udhëzuese të zhvilluara në nivel qendror (2008 – 2014).

• Deri në vitin 2012, duhet të ndërtohen pesë landfille rajonale bazuar mbi planet e manaxhimit të mbetjeve dhe studimeve të fizibilitetit për përcaktimin e vendeve për ndërtimin e landfilleve rajonale, duke përdorur fondet e qeverisë dhe financimet e donatorëve.

Aktualisht, pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit (MSA) qeveria mori përsipër një sërë angazhimesh, ku padyshim prioriteti kryesor ishte hartimi dhe zbatimi i legjislacionit

44 www.km.gov.al ; www.moe.gov.al dhe www.mppt.gov.al

135


horizontal për të siguruar një mbrojtje të integruar të mjedisit dhe një përdorim të qëndrueshëm të burimeve natyrore. Kështu, në kuadër të projektit “Zbatimi i planit kombëtar për përafrimin e legjislacionit mjedisor”, MMPAU është duke hartuar ligjin për Manaxhimin e Integruar të Mbetjeve, i cili transpozon plotësisht Direktivën kuadër 2008/98/EC për mbetjet, e cila zëvendëson Direkivat e mëparshme 75/439/EEC, 91/689/EEC dhe 2006/12/EC). Gjithashtu, në kuadër të këtij projekti është duke u hartuar Strategjia Kombëtare e Mbetjeve (SKM) dhe Plani Kombëtar i Manaxhimit të Mbetjeve (PKMM).

Zbatimi i SKM përmes PKMM përshkruan edhe objektivat për t’u përmbushur nga autoritetet vendore, si: rritja e sasisë së mbetjeve të ricikluara dhe të kompostuara me 25% deri në vitin 2015 dhe me 55% deri në vitin 2020. Kjo gjë duhet të arrihet përmes:

1. Ngritjes së infrastrukturës për të mbledhur në mënyrë të veçuar kategori të veçanta mbetjesh (sistemi me tri kosha të diferencuara) në të gjithë vendin.

2. Ndalimit të rritjes së normës së gjenerimit të mbetjeve urbane të prodhuara deri në vitin 2020.

3. Mbylljes së të gjitha vend depozitimeve të pakontrolluara deri në vitin 2015;

4. Reduktimit të mbetjeve që shkojnë në impiantet e asgjësimit, si dhe të riciklimit të disa rrymave specifike, si letra, kartona, plastika, metale, alumini dhe qelqi me 20% deri në vitin 2015.

5. Reduktimit të sasisë së mbetjeve të biodegradueshme që shkojnë në landfill me 75% deri në vitin 2015.

6. Kompostimit të mbetjeve të biodegradueshme në masën 25 % deri në vitin 2015.

Gjithashtu përsa i përket zbatimit të parimeve të manaxhimit të mbetjeve në politikat e këtij sektori dhe aktet ligjore në vend mund të themi:

• Hierarkia e mbetjeve është pranuar nga legjislacioni, por ende nuk është vënë në praktikë.

136

KAPITULLI II

• Shtrirja e përgjegjësisë së prodhuesit (SHPP) akoma nuk është përfshirë si koncept në legjislacionin tonë. Gjithashtu mungojnë modelet në praktikë.

• Parimet “përdoruesi paguan” dhe “ndotësi paguan” janë marrë pjesërisht në konsideratë nga legjislacioni. Megjithatë, zbatimi i tyre është në nivele të dobëta. Hartimi dhe mbledhja e tarifave për mbetjet, kryhet nga NjqV sipas legjislacionit të posaçëm për taksat vendore. Këto tarifa janë të ndryshme për NjqV të ndryshme. Ato janë shumë të ulëta dhe janë hartuar për të reflektuar vetëm pastrimin e qytetit, (mbledhjen, transportin dhe depozitimin në fushat ilegale të grumbullimit). Ato nuk reflektojnë asnjë përpunim, apo aq më pak një mbikëqyrje të impianteve të trajtimit (landfillit), apo ndonjë kujdes të mëvonshëm për to pas mbylljes.

• Përpunimi, ripërdorimi dhe riciklimi i mbetjeve janë koncepte të futura në legjislacion, megjithatë nuk vërehen në praktikë aktivitete të konsoliduara. Janë identifikuar barrierat, si: 1) çmimi i lartë i energjisë dhe i transportit; 2) fuqia e dobët ekonomike e grumbulluesve, individëve dhe kompanive; 3) mungesa e ndarjes që në burim; 4) mungesa në stimulimin dhe promovimin e ripërdorimit, riciklimit dhe përpunimit; 5) mungesa e fushatave të sensibilizimit dhe e eksperiencës nga vetë bizneset.

• Politikat për minimizimin e mbetjeve mungojnë dhe ende nuk kemi ndonjë program për parandalimin e mbetjeve në vend.

3. Përse politikat e hartuara në nivel qendror nuk zbatohen në nivelin lokal?

Nga sa u tha më lart, duket qartë që të paktën në nivel kombëtar politikat dhe objektivat për sektorin e mbetjeve nuk mungojnë. Megjithatë, përpos faktit që ky shërbim është decentralizuar dhe i është deleguar autoriteteve vendore, tek këto të fundit është e vështirë të identifikosh zbatimin e ndonjë politike mjedisore në

137


lidhje me MMN. Në fakt, nuk duhet të jetë kështu. Është e pritshme që politikat dhe objektivat konkretë në MMN të hartuara në nivelin qendror, ose që janë në procesin e përditësimit, të aplikohen në nivelin lokal të qeverisjes. Atëherë, cilat janë arsyet që politikat e hartuara në nivel qendror nuk arrijnë të adoptohen në nivelin lokal?

Procesi i hartimit të strategjive apo edhe i politikave në sektorin e mbetjeve është i fragmentarizuar dhe jo në nivelin e nevojshëm të konsultimit me grupet e interesit, në këtë rast Njësitë e qeverisjes Vendore (NjqV). Për më tepër, autoritetet vendore që do të garantojnë suksesin final shikohen si aktorë fundorë që thjesht do realizojnë proceset dhe jo si partnerë që përfshihen që në fazën e hartimit dhe formulimit të strategjive. Në këtë kontekst, NjqV kanë pak mundësi të reflektojnë interesat lokale dhe mundësitë reale për zbatimin e strategjive, duke bërë që këto politika të mbeten thjesht të dëshiruara dhe në rastin më të përgjithshëm të pa- zbatueshme, duke përfunduar thjesht nëpër rafte si një dokument më tepër.

Në përpjekje për të afruar sa më shumë legjislacionin tonë me atë të BE, por pa analiza të mirëfillta dhe pa një konsultim të gjerë me aktorët përgjegjës, objektivat e vendosur në politikat e sektorit të mbetjeve shpesh herë janë tepër ambicioze për t’u arritur. Është e kuptueshme që këto politika hartohen nën angazhimin e arritjes së qëllimit përfundimtar, anëtarësimit në BE, por është e gabuar që këto politika të reflektojnë që në fillimet e tyre nivelet e larta të çështjeve të synuara, treguesve dhe të objektivave të BE. Vendosja e objektivave tepër ambicioze, pa u bazuar në një proces te gjerë konsultimi sidomos me NjqV, të cilat do të jenë aktori kryesor në zbatimin e tyre, dhe pa analizuar kontekstin dhe potencialet e mundshme për t’u zbatuar, i kthen ato thjesht në objektiva teorikë dhe shumë larg zbatueshmërisë, duke komprometuar seriozitetin dhe konseguencën në zbatimin e strategjive. Më konkretisht, në sektorin e mbetjeve objektivat e vendosur për të realizuar riciklimin dhe kompostimin mund të jenë edhe më realistë nëse do të bazohen në një vlerësim më të qenësishëm të burimeve financiare dhe humane që zotërojnë sot NjqV. Mjafton që ne të marrim në

138

KAPITULLI II

konsideratë faktin që aktualisht NjqV: 1)nuk disponojnë asnjë politikë apo instrument financiar që do të stimulonte riciklimin apo kompostimin; 2) kanë një mungesë të plotë të informacionit mbi sasinë reale të mbetjeve që gjenerohen, ato që mund të veçohen për riciklim apo kompostim (potencialet); 3) si dhe nuk disponojnë asnjë infrastrukturë të përshtatshme për mbledhjen e diferencuar të mbetjeve; për të dalë në konkluzionin që objektivat e vendosur në SKM për të arritur riciklim dhe kompostim në 20% të totalit të mbetjeve të gjeneruara deri në vitin 2015, apo 55% deri në vitin 2020, vështirë se mund të realizohen.

Politikat e manaxhimit të mbetjeve urbane parashikojnë që NjqV të zhvendosin shërbimin e ofruar nga “mbledhje, grumbullim dhe depozitim” drejt një manaxhimi të mbetjeve “burime”, duke marrë në konsideratë edhe ndikimin që i shkaktohet mjedisit nga ky proces (promovimi i metodave të riciklimit dhe kompostimit si dhe mbyllja e venddepozitimeve). Kështu, në mënyrë që të kemi një qasje të standardizuar, realiste dhe të zbatueshme është e nevojshme për NjqV zhvillimi i standardeve teknike, rregulloreve dhe udhëzuesve se si duhet të realizohet minimizimi i mbetjeve (kompostimi dhe riciklimi), si duhet të mbyllen venddepozitimet aktuale apo si duhet të planifikohen, ndërtohen dhe manaxhohen impiantet e trajtimit të mbetjeve. Këto instrumente mungojnë, pavarësisht se janë të sanksionuara me ligj për t’u hartuar në nivelin qendror.

Nga ana tjetër, në të njëjtën kohë edhe kapacitetet teknike, financiare apo dhe burimet njerëzore për të organizuar manaxhimin e mbetjeve në përgjithësi janë shumë të ulëta dhe kjo vihet re në të gjitha nivelet e qeverisjes. Sipas SKM (INPAEL Prill 201045

), për të qenë në një linjë dhe për të zbatuar me përpikmëri Direktivat e BE për mbetjet do të duhej:

1. Të punësoheshin 350 specialistë për mbetjet, ku 80% e tyre duhet të punësohen në administratën publike (277 persona),

45 INPAEL (Implementation of the National Plan for the Approximation of the Environmental Legislation) project web page http://www.inpael-eu-al.com/

139


nga të cilët rreth 75% ose 268 persona duhet të punësohen në nivelin rajonal dhe lokal të qeverisjes.

2. që vendi të përballojë një kosto investimi prej 150 – 200 milionë euro dhe një kosto prej 52 milionë euro në termat e kostos së operimit.

Mbështetur në burimet aktuale financiare, ku shërbimi i pastrimit është i subvencionuar në masën mbi 40%, niveli i mbledhjes së tarifave është i ulët dhe nuk mbulon as kostot operative, politika të rikuperimit të kostos nuk ekzistojnë si dhe duke marrë në konsideratë kostot e tjera shtesë që i ngarkohen NjqV për t’u zhvendosur nga ky nivel shërbimi drejt manaxhimit të burimeve (subvencionime për riciklimin apo kompostimin, kostot e trajtimit etj,) kur edhe kapacitetet njerëzore mungojnë, duket sikur këto politika të hartuara janë larg kushteve reale të zbatimit të tyre në kontekstin lokal.

Përveç kapaciteteve teknike dhe financiare gjithashtu ka edhe një mungesë të informacionit mbi mbetjet. MPPTT është e ngarkuar për të hartuar regjistrin e mbetjeve, i cili përmban informacion në nivel lokal, rajonal dhe kombëtar mbi normën e gjenerimit të mbetjeve, përbërjen e rrymave të ndryshme të saj, fuqinë e tyre kalorifike, apo edhe për përmbajtjen e elementeve toksike në to. Është shumë e rëndësishme për NjqV që ky informacion të jetë i saktë dhe i plotë për arsyet e mëposhtme dhe jo vetëm:

1. Pa këto të dhëna është shumë e vështirë të bëhet planifikimi për manaxhimin e mbetjeve në të gjitha nivelet (lokal, rajonal, kombëtar).

2. Në mungesë të këtyre të dhënave është e vështirë të planifikohet dhe të përmirësohet infrastruktura e mbledhjes së diferencuar të mbetjeve, veçanërisht në lidhje me projektimin e pikave të grumbullimit.

3. Njohja e potencialeve reale të riciklimit, kompostimit apo fuqisë kalorifike të materialeve që mund të digjen është një faktor shumë i rëndësishëm për projektimin dhe ndërtimin e

140

KAPITULLI II

impianteve finale të trajtimit.4. Informacioni mbi sasitë e rrymave të ndryshme të mbetjeve

mundëson vendosjen e objektivave realistë dhe në të njëjtën kohë na mundëson matjen dhe monitorimin e efekteve të politikave të hartuara për parandalimin dhe minimizimin e mbetjeve.

5. Përfundimisht, informacioni mbi sasitë e rrymave të veçanta të mbetjeve, siç është për shembull, sasia e mbetjeve të biodegradueshme, apo sasia e mbetjeve të paketimit, është indikatori kryesor në nivel vendi për të matur përpuethshmërinë me direktivat e BE (p.sh, direktiva e landfillit, apo për materialet e paketimit).

Megjithatë për të arritur riciklimin dhe kompostimin e mbetjeve, përveç vlerësimit të potencialeve teorike të tyre është shumë e rëndësishme që të kemi edhe një vlerësim të kërkesës për të kryer riciklimin, e cila duhet trajtuar me kujdes duke e kanalizuar dhe transformuar më pas në një industri riciklimi. Ka dy qasje për të krijuar dhe mirëmbajtur këtë kërkesë për riciklim: 1) nëpërmjet politikave dhe instrumenteve kryesisht financiare, që stimulojnë sektorin privat drejt riciklimit dhe që janë të sanksionuara në akte ligjore, 2) të trajtohet si një kërkesë që orientohet dhe zhvillohet nga mekanizmat e tregut (ofertë-kërkesë) në mënyrë krejt rastesore, si një zhvillim i luhatshëm, të cilit nuk mund t`ia paravlerësojmë qëndrueshmërinë në kohë. Eshtë e qartë që kombinimi i të dyja metodave do të ishte idealja. Pra, lindja dhe zhvillimi i kërkesës si një nevojë e kushtëzuar nga tregu dhe që mirëmbahet dhe trajtohet me kujdes nga iniciativat dhe instrumentet ekonomike, të cilat stimulojnë pjesëmarrjen e sektorit privat edhe në rastet kur tregu dështon.

Në fakt, zhvillimi i sektorit të riciklimit ka qenë më tepër i orientuar kryesisht nga kërkesa e tregut për rryma të ndryshme të mbetjeve, sesa i mbështetur dhe i fuqizuar nga qeveria qendrore. Kështu, mungesa e politikave që favorizojnë bizneset në harmoni me mjedisin, të cilat mund të ndihmojnë në reduktimin e përdorimit të paketimeve (sidomos përdorimin e tepruar të qeseve plastike), apo që mund

141


të stimulojnë ndarjen e mbetjeve që në burim apo edhe mbledhjen e selektuar të fraksioneve të veçanta të rrymave të mbetjeve (për shembull, pikat e grumbullimit të letrës apo shisheve kanë ekzistuar kohë më parë në vend), jo vetëm që nuk e kanë ndihmuar aspak zhvillimin e këtij sektori, por në të njëjtën kohë tregon që riciklimi s`ka qenë një prioritet i politikave në sektorin e mbetjeve.

Aktualisht sot në vend lehtësisht mund të identifikosh iniciativa individuale të veçuara, rrallë herë të organizuara, të cilat mund të jenë të interesuara për rryma të veçanta të mbetjeve. Kështu për shembull, kompanitë e riciklimit të letrës e marrin lëndën e parë kryesisht nga shtypshkrojat apo nga institucionet, ndërsa ato të përpunimit të plastikës dhe metaleve kane krijuar rrjetet e tyre “informale” të mbledhjes në kushte aspak higjienike. Synimi kryesor i kompanive të riciklimit është grumbullimi i plastikës së dendur, kanoçeve të aluminit dhe skrapi.

Në grafik jepen iniciativat e kompanive të licensuara në MMPAU për të mbledhur apo ricikluar rryma të veçanta të mbetjeve. qartësisht duket që këto iniciativa janë modeste, por gjithsesi japin një tendencë për të vlerësuar nga ana ekonomike potencialet e riciklimit dhe tregojnë se cilat janë rrymat më të rëndësishme për t’u ndarë.

0 3 6 9 12 15 18

Riciklimin e letrës

Riciklimin e plas�kës

Riciklimin e teks�leve

Mbledhjen e aluminit

Riciklimin e çelikut

Mbledhjen e skrapit

Riciklimin e inerteve

Riciklimin e vajrave të mbetura

Riciklimin e gomave të përdorura

Riciklimin e drurit

Kompanitë për mbledhjen dhe riciklimin e rrymave të veçanta të mbetjeve

142

KAPITULLI II

Nga njëra anë prodhuesit, importuesit, dhe aktorë të tjerë në spektrin e prodhimit nuk mbajnë asnjë përgjegjësi për ndikimin në mjedis të produkteve të tyre dhe të paketimit, nga ana tjetër, ende nuk është e qartë se si sektori i riciklimit, i cili duhet të shikohet si një partner strategjik për të arritur minimizimin dhe reduktimin e mbetjeve, mund të influencojë në reduktimin e mbetjeve në vend.

Në këtë kontekst Vendimi i Këshillit të Ministrave i datës 13 tetor 2010, “Për miratimin e listës së mbetjeve që lejohen të importohen për qëllime përdorimi, riciklimi dhe përpunimi“, ka synuar të përkrahë dhe të konsolidojë më tej kompanitë e riciklimit, duke u siguruar atyre aksesin për lëndë të parë në cilësi dhe sasi më të mëdha. Megjithatë, këtij vendimi i mungon orientimi se si do të adresohet synimi dhe nuk e bën shumë të qartë mënyrën se si ky partner strategjik (industria e riciklimit) do të ndihmojë në reduktimin dhe riciklimin e mbetjeve në vend, për arritjen e objektivave të SKM dhe PKMM.

Instrumentet ekonomike në politikat e minimizimit të mbetjeve

Gjenerimi i mbetjeve është një funksion i ekonomisë dhe i përgjegjshmërisë njerëzore. Me rritjen e standardit të nivelit të jetesës dhe kur as prodhuesit e të mirave dhe shërbimeve, dhe as konsumatorët e tyre nuk janë direkt të përgjegjshëm për mbetjet që ata gjenerojnë nga konsumi përkatës, është e pritshme që të kemi një nivel të lartë të gjenerimit të mbetjeve. Në këtë kontekst, prezantimi i instrumenteve ekonomike, të cilat reflektojnë koston e manaxhimit të mbetjeve, duke kërkuar të influencojnë përgjegjshmërinë e atyre që gjenerojnë mbetje, ka për synim arritjen e minimizimit të mbetjeve. Më poshtë do të shpjegojmë disa nga instrumentet që përdoren në hartimin dhe zbatimin e politikave të minimizimit të mbetjeve, të cilat do të shtynin prodhuesit dhe konsumatorët drejt ripërdorimit, reduktimit dhe riciklimit, duke ndihmuar në këtë mënyrë në arritjen e objektivave të PKMM.

143


Parimi “përdoruesi paguan”: Gjithkush që përfiton nga ofrimi i një shërbimi duhet të paguajë për shërbimin në raport me masën e përfitimit prej tij. Në kontekstin e manaxhimit të mbetjeve kjo do të thotë që ata që gjenerojnë më shumë mbetje, rrjedhimisht kërkojnë “të përdorin” më tepër shërbimin e manaxhimit të mbetjeve, e si rezultat duhet të paguajnë më tepër se ata që gjenerojnë më pak. Duke marrë në konsideratë aftësinë për të paguar, ky koncept mund të zbatohet drejtpërdrejt tek përfituesit e kategorive “tregtare & industriale” dhe “institucione” dhe tërthorazi tek “familjet”. Zbatimi i duhur i këtij parimi, mbi kategoritë e mësipërme të përfitimit të shërbimit, duhet t’u japë atyre incentivën për të reduktuar, ripërdorur dhe ricikluar mbeturinat që ato prodhojnë nga veprimtaria e tyre (METAP46, 2007).

Parimi “ndotësi paguan”: Gjithkush që përfiton ekonomikisht nga aktivitetet që prodhojnë ndotje, duhet të jetë përgjegjës dhe të paguajë koston e kësaj ndotjeje. Ata që importojnë, prodhojnë ose shpërndajnë produkte që kthehen në mbetje duhet të jenë në qendër të vëmendjes dhe të përfshihen në analizën sasiore dhe financiare, sidomos kur flasim për manaxhimin e mbetjeve të të njëjtit lloj me ato që vijnë prej konsumit të produkteve të tyre. Iniciativat ligjore duhet të stimulojnë dhe të sigurojnë përfshirjen e të gjithë aktorëve që përfitojnë nga shitja e produkteve, importimi apo tregtimi i tyre. Këta aktorë duhet të jenë përgjegjës dhe të marrin pjesë në manaxhimin e mbetjeve që vijnë nga produktet e tyre. Zbatimi i kësaj iniciative duhet bërë mbi bazë prioritetesh, ku fillimisht vëmendja më e madhe duhet të përqendrohet tek sektori i paketimeve. Kostoja që shoqëron pjesëmarrjen e sektorit privat në manaxhimin e produkteve të tyre kur ato kthehen në mbetje do të reflektohet në koston e produktit dhe përgjatë kohës do t i japë atyre një mekanizëm financiar për të prodhuar produkte me një “barrë” më të vogël mbetjesh për shoqërinë dhe mjedisin (METAP, 2007).

Tarifa dhe taksa e landfillit: Në kuadër të përmirësimit 46 Mediterranean Environmental technical assistance Program

144

KAPITULLI II

të shërbimit dhe zbatimit të politikave të trajtimit final, në përputhje me standardet mjedisore, do të duhet që të gjitha NjqV të zhvendosen fillimisht nga venddepozitimi i pakontrolluar i mbetjeve drejt trajtimit të tyre në përputhje me hierarkinë e mbetjeve.

Në kontekstin shqiptar NjQV do të duhet fillimisht të zhvendosen nga venddepozitimet ilegale drejt fushave të groposjes sanitare të kontrolluar të mbeturinave. Në këtë kontekst, NjqV do të duhet të parashikojnë në buxhetin e tyre një shpenzim shtesë që do të reflektojë koston e trajtimit (për shembull, tarifa e landfillit 5 Euro/ton). Në këto kushte do të ketë kuptim që për çdo NjqV, synimet e përcaktuara për minimizimin e mbetjeve, më teper sesa “detyra shtëpie” të ngarkuara nga niveli qendror, do të kthehen në një “domosdoshmëri” për të reduktuar koston e trajtimit. E thënë ndryshe në këtë situatë, NjqV gradualisht duhet të jetë pala më e interesuar për të stimuluar sa më shumë minimizimin e mbetjeve.

Figura 1. Hierarkia e mbetjeve (Scheinberg, 2008)

145


Shtrirja e përgjegjësisë së prodhuesit (ShPP): mbështetet mbi nocionin që prodhuesit duhet të jenë financiarisht të përgjegjshëm për ndikimin që produktet e tyre i shkaktojnë mjedisit, jo vetëm në fund të jetës, por përgjatë gjithë ciklit të jetës së produktit. qëllimi i këtij koncepti është: 1) Të çlirojë NjqV nga një pjesë e barrës financiare të manaxhimit të mbetjeve; 2) Të krijojë sti-muj për prodhuesit për të reduktuar mbetjet, për të përdorur më tepër burime të riciklueshme; 3) Të ndryshojë mënyrën e pro-dhimit të produktit, me qëllim final reduktimin e mbetjeve; 4) Të ndihmojnë në mirëfunksionimin e tregut te riciklimit (oECD 2001, Walls 2003).

Skema “deposit-refund” (depozito dhe përfito) për grumbullimin e shisheve Kjo skemë ka për qëllim të inkurajojë ripërdorimin e shisheve, duke ofruar një nismë të drejtpërdrejtë (pagesa e një kompensimi) për individët që kthejnë shishen mbrapsht në pikat e grumbullimit. Në vetvete skema kombinon një taksë mbi produktin dhe subvencionimin për riciklimin. Taksa që i vendoset shishes i kalon konsumatorit në formën e një produkti me çmim më të lartë. Më pas taksa i kthehet mbrapsht konsumatorit kur shishet kthehen mbrapsht në pikat e grumbullimit. Prodhuesi duhet të kryejë pagesën e taksave tek qeveria, ndërkohë që kjo e fundit në mënyrë të ngjashme duhet të subvencionojë kompanitë që mbledhin ose që procesojnë materialet ricikluese. Depozitat e pamarra nga konsumatori i shkojnë shtetit, i cili duhet t’i shpërndajë ato si grante tek qendrat e riciklimit dhe tek autoritetet vendore në bazë të sasive që ato mbledhin.

Aplikimi i skemës “take - back” (merr mbrapsht) për grumbullimin e pajisjeve elektronike Në bazë të kësaj skeme importuesit dhe prodhuesit duhet të paguanin një taksë tek një palë e tretë (organizatë nga sektori publik-privat e përcaktuar me ligj,) e cila mund të jetë e fshehur në çmimin e produktit ose dhe e deklaruar për konsumatorin, por që në të gjitha rastet duhet që të mbulojë kostot e mbledhjes, transportit dhe riciklimit. Për shembull, në Belgjikë një skemë e tillë është prezantuar nëpërmjet legjislacionit në vitin 2001. Në bazë të kësaj skeme pajisjeve elektronike u vendoset një taksë e dukshme për konsumatorët; 20 Euro për frigorifer, 16 Euro për TV apo 3-4 Euro për PC. Të ardhurat nga kjo taksë i shkojnë prodhuesve, të cilët janë të detyruar të paguajnë autoritetet lokale ose kompanitë private që merren me transportimin e pajisjeve të tilla deri në pikat e riciklimit. (StEP Initiative 2009)

146

KAPITULLI II

Sipas skemës ShPP, prodhuesit apo furnizuesit e produkteve janë të detyruar që të mbajnë përgjegjësinë e tyre për grumbullimin dhe asgjësimin e mbetjeve të gjeneruara nga produktet e tyre, dhe njëkohësisht të plotësojnë objektivat e detyrueshëm për riciklim. qëllimi është që të arrijmë një “cikël të mbyllur”, duke vendosur një detyrim ndaj furnizuesve që të marrin materialet (mbeturina) dhe t`i riciklojnë. Ky koncept për vendet e BE u prezantua në vitet 1990 dhe kishte për synim mbetjet nga paketimet. Disa vende, si për shembull Gjermania, kanë kërkuar që industritë të vendosin një sistem të pavarur grumbullimi dhe riciklimi për mbetjet nga paketimet, paralel me sistemin normal bashkiak të grumbullimit të tarifave. Megjithatë, në shtete të tjera, si për shembull në Francë, fondet nga përdoruesit e paketimeve janë përdorur për të mbështetur zgjerimin e sistemit bashkiak të grumbullimit dhe riciklimit të këtyre mbetjeve, që me sa duket, është një qasje më e integruar në lidhje me problemin.

4. Rekomandime në nivel politikash për të arritur minimizimin e mbetjeve

Për të ofruar një shërbim efiçient dhe efikas të MMN, duhet që politikat e hartuara në nivelin qendror të jenë me realiste dhe të mbështeten mbi potencialet reale që zotërojnë NjqV. Autoritetet vendore duhet të përfshihen më herët në procesin e hartimit të politikave dhe duhet të ketë një komunikim më të qëndrueshëm midis qeverisë lokale dhe asaj qendrore;

Problemi më i madh në manaxhimin e mbetjeve në vend nuk qëndron tek mungesa e politikave apo edhe e akteve ligjore (që gjithësesi kanë nevojë të përmirësohen edhe me tej), por:

1. Tek mungesa e kapaciteteve njerezore dhe teknike në të gjitha nivelet e qeverisjes.

2. Tek mungesa e burimeve financiare dhe investimeve në infrastrukturën e mbetjeve, e cila në fund të fundit, reflekton

147


nivelin e manaxhimit të mbetjeve.3. Tek mungesa e standardeve teknike të ofrimit të shërbimit,

apo e statistikave të mbetjeve si dhe e monitorimit apo e performancës mjedisore.

4. Tek mungesa e mekanizmave ekonomike që do të stimulonin manaxhimin e burimeve (riciklimit, kompostimit, ripërdorimit).

Ngritja e kapaciteteve teknike në drejtim të manaxhimit të mbetjeve duhet të jetë një prioritet i MMPAU. Kjo ministri duhet të hartojë një set me kurrikula për të trajnuar ekspertët, si në nivelin lokal, ashtu edhe në atë qendror, për çështjet kyçe në manaxhimin e mbetjeve urbane, si: 1) mënyra e organizimit të shërbimit; 2) llogaritja e kostove dhe hartimi i tarifave; 3) mënyrat e trajtimit të mbetjeve dhe minimizimi i tyre; 4) monitorimi i shërbimit dhe performancës mjedisore etj. Këto kurrikula duhet të njihen në nivelin qendror nga Instituti i Administratës Publike (ITAP), si dhe të bëhen të gjitha përpjekjet për t’u njohur edhe në nivelin ndërkombëtar. Për këtë arsye, kurrikulat duhet të hartohen me ekspertë të MMPAU, MPPT, Ministrisë së Arsimit, ITAP, ekspertë lokalë dhe ndërkombëtarë. Në këtë mënyrë, ngritja e kapaciteteve teknike do të jetë më e qenësishme, pasi jo vetëm që do të zgjojë interesin e ekspertëve për t’u kualifikuar dhe do t`i bëjë ata më të motivuar, por edhe do t’u japë atyre më shumë garanci dhe qëndrueshmëri në karrierën profesionale. Në të ardhmen, duhet të shikohet mundësia që kurrikulat të përshtaten me programet mësimore për t’u bërë lëndë të detyrueshme në nivelet e arsimit të lartë në vend.

Në aspektin institucional, MPPT duhet të zhvillojë një paketë me dokumente udhëzuese për autoritetet locale, si:

• Rregullore dhe udhëzues se si duhet të realizohet minimizimi i mbetjeve (kompostimi dhe riciklimi).

• Udhëzues se si duhet të mbyllen venddepozitimet aktuale, si edhe me procedurat, normat dhe standardet e monitorimit apo të kujdesit pas mbylljes së tyre.

148

KAPITULLI II

• Udhëzues se si duhet të planifikohen, ndërtohen dhe manaxhohen impiantet e trajtimit të mbetjeve.

Me pas, autoritetet lokale dhe rajonale janë të detyruara të përgatisin planet e manaxhimit të mbetjeve, në perputhje dhe harmoni të plotë me paketën e dokumenteve udhezuese të zhvilluara në nivel qendror.

MPPT duhet të hartojë regjistrin e mbetjeve dhe të fillojë të regjistrojë e të mirëmbajë bazën qendrore të të dhënave për mbetjet për çdo NjqV, si: 1) normën e gjenerimit të mbetjeve; 2) përqindjet e rrymave kryesore; 3) fuqinë kalorifike të tyre, apo edhe 4) përmbajtjen toksike në to. Ky në fakt është informacioni bazë si në nivel qendror për të hartuar politika dhe çka është më e rëndësishme për të monitoruar zbatimin e tyre, ashtu edhe në nivel lokal për të planifikuar elemente të ndryshme në manaxhimin e mbetjeve urbane.

Në nivelin qendror, MMPAU duhet të intensifikojë përpjekjet për të fuqizuar më tej kompanitë e riciklimit, duke ofruar skema dhe një sërë masash konkrete se si këto kompani krahas lejimit të importimit të lëndëve të para nga jashtë për të rritur kapacitetet e tyre prodhuese, do të kontibuojnë konkretisht në riciklimin e mbetejeve në vend. Kështu për shembull, për periudhën e tranzicionit duhet të sanksionohen sasitë e lejueshme të importimit për çdo industri riciklimi në bazë të kapacitetit të tyre prodhues, e shtrirë kjo në afate kohore afatshkurtra (për shembull 3 – 4 vjet), ose afatmesme (5 vjet). Kjo do të ndihmonte që në fund të periudhës së tranzicionit, çdo industri riciklimi të kontribuonte në mënyrë domethënëse (p.sh, 80%) në minimizimin përmes riciklimit të mbetejeve në vend. Këto masa do të nxisnin dhe “detyrojnë” industrinë ricikluese të eksplorojë mundësitë për t’u bërë aktor i rëndësishëm (nëpërmjet investimeve) në zbatimin e objektivave të PKMM.

Interesat e NjqV për të minimizuar sa më shumë mbetjet përmes riciklimit dhe ripërdorimit, apo kompostimit, si dhe objektivat e vendosur nga PKMM, mund të lidhen shumë më mirë nëse MMPAU në bashkëpunim me Ministrinë e Ekonomisë, harton

149


politika dhe zhvillon instrumente bazë, si duke ndryshuar çmimet e produkteve ekzistuese për të reflektuar atributet e tyre mjedisore, ashtu edhe duke prezantuar çmime të reja për një shërbim më të mirë mjedisor të MMN (siç është kostoja e përdorimit të landfillit).

Për të stimuluar pjesëmarrjen e biznesit privat në manaxhimin e mbetjeve, si dhe për arritjen e objektivave të vendosur nga PKMM, duhet që përgjegjësia e sektorit privat për manaxhimin e produkteve të tyre të depozituara si mbetje të sanksionohet me ligj. Gjithashtu, duhet fillimisht të stimulohet, dhe pasi të jenë testuar të shikohet mundësia për t’u sanksionuar ose mbështetur me ligj, edhe krijimi i partneriteteve publike – private, përmes të cilave mund të kanalizohen fondet e mbledhura nga sektori privat për të bërë manaxhimin e mbetjeve.

Pavarësisht gamës së instrumenteve ekonomike, asnjëri perj tyre i vetëm nuk mund të arrijë minimizimin e mbetjeve dhe nuk mund të realizojë reduktimin sistematik të tyre. Përkundrazi, PerPppP kombinimi i tyre, duke iu përshtatur rrethanave lokale, do të garantojë pjesëmarrjen e qenësishme të sektorit privat në manaxhimin e mbetjeve, duke kontribuar kështu drejt arritjes së objektivave të PKMM.

5. Referenca

INPAEL April 2010. National Plan of Solid Waste Management Final Draft. Implementation of the National Plan for the Approximation of the Environmental Legislation. Project financed by the European Union as part of the External Aid CARDS 2006 Programme.

METAP Regional Solid Waste Management Project 2007. Economic instruments. Finance and Cost Recovery Guideline – Key Messages Case Studies 8. GTZ-ERM-GKW 2007.

METAP Regional Solid Waste Management Project 2007. Model Policy on Integrated Solid Waste Management. Regional Guidelines. GTZ-ERM-GKW 2007.

150

KAPITULLI II

organization for Economic Cooperation and Development (oECD). 2001. Extended Producer Responsibility. A Guidance Manual for Governments, Paris:oECD.

Scheinberg A at al 2008. Closing the circle. Bringing Integrated Sustainable Waste Management Home. VNG International, The Hague, The Netherlands july 2008

United Nations University/StEP Initiative 2009. Solving the E-Waste Problem (StEP) White Paper. E-waste Take-Back System Design and Policy Approaches.

Walls M 2003. The Role of Economics in Extended Producer Responsibility. Making Policy Choices and Setting Policy Goals. Resources for the Future. Discussion Paper 03–11 March 2003

Web site of Ministry of Environment Forest and Water Administration. http://www.moe.gov.al.

Web site of Ministry of Public Works and Transport. http://www.mppt.gov.al.

minimizimi i mbetjeve si një hap kyç në e manaxhimin e ... · reduktimit të mbetjeve që...

Documents