2192

GEBZE MALKOÇOĞLU MEHMED BEY TÜRBESİ

Volkan ŞENEL*

Tarihçesi Hakkında

Gebze şehir merkezinde -günümüzde kent meydanı olarak adlandırılan yerde- bulunmak-tadır. Türbenin bulunduğu yer, Gebze’nin eski mezarlık alanıdır. Erken dönem Osmanlı türbelerinden olan yapının, 1385 yılında ölen Osmanlının ilk akıncı beylerinden Mehmed bin Malkoç Bey’e ait olduğu bilinmektedir. Türbeyle ilgili en erken ta-rihli bilgiyi ise, Müzeci Halil Edhem Bey vermektedir.1912 yılında yapıyı inceleyen Halil Ed-hem Bey, türbenin kitabesini okumuş ve Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası’nda1 “Gegbü-ze’de 787 Tarihli Bir Osmanlı Kitabesi” adlı makalesiyle yayınlamıştır.

Türk mimarlık tarihi araştırmalarıyla tanınan Mimar-Mühendis Ekrem Hakkı Ayverdi’de, bura-da gömülü olarak bulunan Mehmed Bey’in, Osmanlı sancak beylerinden Malkoç Bey’in ken-disinden önce vefat etmiş olan oğluna ait olduğunu belirtmektedir.2

Burada üzerinde önemle durulması gereken bir nokta, 87 x 38 cm. ölçüsündeki iki satırlık sülüs yazıttır. Bu yazıt Roma ve Bizans yazıtlarında olduğu gibi oyularak yazılmıştır. Nitekim Halil Edhem Bey’de yazıtın çerçevesi dışında üstte üç, yanlarda dört harften oluşmuş “ amele-i usta İstafanos3 ” isimli ustanın yazıtı yontan mı, yoksa türbeyi yapan mı olduğunda tereddüte düşer. Kanımızca İstafanos imzalı taş Bizans yapıtlarından alınmış ve burada kullanılmıştır.4

Halil Edhem Bey, türbenin kitabesinin estampajını yaptırarak bunu 1933 yılında 417 parça kitâbe kopyası ile birlikte Türk Tarih Kurumu’na bağışlamıştır. Tarihî öneminin belirlenmesine rağmen Malkoçoğlu Türbesi gerektiği kadar özenle korunmadığı için sonraki dönemlerde iyice harap olmuştur. 1940’lı yıllarda sadece büyük köşe pâyeleri görülebilen türbenin içinde bulunduğu mezarlık sonraları bütünüyle ortadan kaldırılmış, sadece Malkoçoğlu Türbesi’nin yeri muhafaza edilmiştir5

* Tarihçi, E-mail: senelvolkan@hotmail.com1 Halil Edhem, “Gegbüze’de 787 Tarihli Bir Osmanlı Kitabesi”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, 7 (1332/1916),

s. 228-235 2 Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Mi’mari Çağının Menşe’i, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri 630-805 (1230-1402),

İstanbul, 1966, s. 1393 Stephanos tou Mastoros (Usta Stephanos)4 Erdem Yücel-Cihat Soyhan, Gebze ve Eskihisar, İstanbul, 1976, s. 36-37 5 Semavi Eyice, “Malkoçoğlu Türbesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 27, İstanbul, 2003, s. 537.

Volkan ŞENEL

2193

Kitabesi:

1- Kad nakal el- merhûm el- mağfûr min dâral-fenâ

2- ilâ dâral-beka Muhammed bin Malkoç sene seb’a ve semânîn ve seb’a mie.

(Anlamı)

Merhum ve mağfur Malkoç oğlu Mehmed darı fenadan darı bekaya yediyüzseksen yılında göç etti.

Yapının kitabe resmi 1948 yılında İstanbul Arkeoloji Müzeleri ve Eski Eserleri Koruma Komis-yonu Yüksek Mimarı Hasan Rıza Ergezen tarafından yapılmış rölövesinde de görülmektedir.6 Rıza Ergezen, türbe kitabesinin çevredeki bir ilkokula götürülmüş olduğunu ifade etmektedir.

1950’li yıllarda iyice harap bir vaziyete düşmüş olan türbenin, 1969 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce restorasyonuna başlanılmıştır.7 Vakıflar tarafından yapılan bu restorasyon ça-lışmasının 1975 yılına kadar sürdüğü bilinmektedir.

İstanbul II.Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu 12.03.1991tarihinde Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’ni tescilleyerek koruma altına almıştır.

17 Ağustos 1999 Marmara Depremi sonrasında iyice hasarlı bir duruma gelen Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi, Gebze Belediyesi tarafından 2012 yılında restore edilmiştir.

Mimari Özellikleri

Türbe, erken Osmanlı döneminde yeni fethedilen yerlerde velîler ve gazi erenler için yapılan açık türbeler geleneğini sürdürmekle beraber her cephedeki çifte kemerleriyle onlardan çok değişik bir mimariye sahip olduğunu göstermektedir.8

Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi, 6.20 x 6.20 m. ölçülerinde kare planlı bir yapıya sahiptir. Kesme taş, tuğla ve mermer malzeme kullanılarak inşa edilen türbenin köşelerinde L şeklinde payeler bulunmaktadır.

Türbenin ayak ve duvarları almaşık teknikte; bir sıra kesme taş, üç sıra tuğla ile örülmüştür. Yapının kubbesi ve kemerlerinde tuğla; sütun, silme ve başlıklarında devşirme malzeme9 kul-lanılmıştır. Kaidesi ve cenazeliği olmayan türbenin zeminde ayaklar birbirine alçak duvarlarla bağlanmış, sütunlar bu duvarların üzerine oturtulmuştur.10 Yapının her cephesi ikişer kemerle

6 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Bahadır Bozdağ, Kocaeli İli Gebze İlçesi H. Halil Mah. 5945 Ada 35 Parselde Bulunan Malkoçoğlu Türbesi Restitüsyon Raporu, Kocaeli, 2011, H. Rıza Ergezen, “Malkoç Türbesi”, Türkiye Turing Otomobil Kurumu Belleteni, 73 (1948), s. 15-17.

7 Vakıflar Genel Müdürlüğü görevli Yüksek Mimarı Cahide Tamer’in, Anıtları Koruma Kurulu’na yazdığı 31.03.1969 tarihli rapordan restorasyonun bu yıl başladığı anlaşılıyor.

8 Eyice, “Malkoçoğlu Türbesi”, s. 5389 Yapının; sütun, sütün başlığı ve silmelerinin büyük bir bölümü çevrede bulunan Bizans yapılarının kalıntılarından

alınarak kullanılmıştır. 10 Ali Kılcı, “Erken Devir Osmanlı Baldagen Türbeleri”, Vakıflar Dergisi, 29 (2005), s. 255-267.

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi

2194

dışa açılmaktadır. Kemerler, türbe yüzeyinde sekiz yuvarlak kemerden oluşan bir kemer dizisi oluşturmaktadır.

Yapıyı inceleyen Semavi Eyice, bu yapıda klasik sivri Türk kemerinin yerine yarım yuvarlak Bizans kemer biçiminin kullanılmasının, bu türbenin mimarının yerli bir Rum olması ihtimalini güçlendirdiğini ifade etmektedir.

Üstünün ise piramidal biçiminde kâgir bir külâhla (orijinalde) örtülü olduğu tahmin edilmek-tedir. Osmanlı mimarisinde çok nadir olan bu türbenin bir örneği Bursa’da Yıldırım Bayezid’in zevcesi Devlet Hatun’a aittir. Halil Ethem Bey 1910’larda Malkoçoğlu Türbesi’nin içinde yal-nız bir kabir görmüştür. Hasan Ergezen’in rölövesinde ise biri büyük, diğeri küçük iki mezar işaretlenmiştir.11 Daha sonraki yıllarda türbeye ikinci bir defin işlemi yapılmış olma ihtimali yüksektir.

Yapılan Restorasyonlar

Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nin bilinen ilk restorasyon çalışması, Vakıflar Genel Mü-dürlüğü’nce 1969 yılında başlatılıp 1975 yılına kadar süren restorasyondur. Oldukça harap bir vaziyette olan türbe, neredeyse yeniden inşa edilmiştir.

Ancak, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce yapılan bu restorasyon da türbenin orijinalde tuğla kubbenin üzerinde olan piramidal biçimli kagir sivri külahı yapılmamıştır. Bu külahın yerine tuğla malzemeden kubbe yapılmış, kubbe içten ve dıştan çimento esaslı sıva ile sıvanmış, bulunamayan yapım kitabesi ise yerine konulamamıştır.

Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nin ikinci restorasyon çalışması ise Gebze Belediyesi’nce 2012-2013 yılları arasında yapılan restorasyondur. Bu restorasyon sırasında; yapının depremde zarar gören beden duvarları onarılmış, bütün kemerler arasına çelik bağlantılar çekilmiş, kub-be üzerine daha önceki restorasyon da yapılamayan piramidal biçimli sivri külahı eklenmiş, türbenin çevre düzenleme çalışması yapılmıştır.

Yapılan bu restorasyon sırasında tüm bilgi, belge ve fotoğrafları elimizde bulunan kitabenin, aslına uygun olarak bir kopyasının yapılarak yerine konulmasının faydalı olacağı düşünülmek-tedir. Ayrıca, yapının ilk inşası sırasında çevrede bulunan Bizans yapılarının kalıntılarından ol-duğu düşünülen ve türbede devşirme malzeme olarak kullanılan bazı sütün başlıklarının zarar gördüğü görülmektedir.

Önemi

Erken dönem Osmanlı türbelerinden olan, 14. yüzyılın sonunda yapıldığı belirtilen, Osmanlı Devleti’nin en önemli akıncı ailelerinden Malkoçoğulları’ndan Mehmed bin Malkoç Bey’e ait olduğu bilinen türbe yapısı; Osmanlı mimarisi ve şehir tarihimiz açısından oldukça önemlidir.

11 Eyice, “Malkoçoğlu Türbesi”, s. 538

Volkan ŞENEL

2195

KAYNAKÇA

Halil Edhem, “Gegbüze’de 787 Tarihli Bir Osmanlı Kitabesi”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmu-ası, 7 (1332/1916), ss. 228-235

Ayverdi, Ekrem Hakkı, İstanbul Mimari Çağının Menşe’i, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri 630-805 (1230-1402), İstanbul, 1966.

Yücel, Erdem-Soyhan, Cihat, Gebze ve Eskihisar, İstanbul, 1976.

Eyice, Semavi, “Malkoçoğlu Türbesi”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C.27, İstanbul, 2003, s.537.

Bozdağ, Bahadır, Kocaeli İli Gebze İlçesi H. Halil Mah. 5945 Ada 35 Parselde Bulunan Malkoçoğlu Türbesi Rölöve Raporu, Kocaeli, 2011

Bozdağ, Bahadır, Kocaeli İli Gebze İlçesi H. Halil Mah. 5945 Ada 35 Parselde Bulunan Malkoçoğlu Türbesi Restitüsyon Raporu, Kocaeli, 2011

Ergezen, H. Rıza, “Malkoç Türbesi”, Türkiye Turing Otomobil Kurumu Belleteni, 73 (1948), ss. 15-17.

Yüksek Mimar Cahide Tamer’in Anıtları Koruma Kurulu’na Yazdığı 31.03.1969 Tarihli Rapor

Kılcı, Ali, “Erken Devir Osmanlı Baldagen Türbeleri”, Vakıflar Dergisi, 29 (2005), ss. 255-267

Kılcı, Ali, Anadolu Türk Mimarisinde Erken Devir (XIV-XV. Yüzyıl) Baldaken Tarzı Türbeler, Ankara, 2007.

FOTOĞRAFLAR

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nin Planı

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi

2196

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nin 1920’li Yıllardaki Hali

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nin 1970’li Yıllardaki Hali

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nin 1974 Yılında Çizilen Kesiti

Volkan ŞENEL

2197

Vakıflar Genel Müdürlüğü Uzmanları 1953 yılında Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nde İnceleme Yaparken

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nin Kitabe Rölövesi

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi

2198

Yüksek Mimar Cahide Tamer’in Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’yle İlgili 1969 Yılında Yazdığı Rapor

Volkan ŞENEL

2199

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nin 2012 Yılında Restorasyon Öncesinde ve Restorasyon Sırasında Çekilen Fotoğrafları

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi

2200

Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi’nin Günümüzdeki Hali (2016)