microsoft word - bÜkme-ŞİŞİrme

T.C.MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN

GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

METAL TEKNOLOJİSİ

BÜKME – ŞİŞİRME

ANKARA 2007

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılıKararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarındakademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretimprogramlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelikgeliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).

Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeyerehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış,denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul veKurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.

Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliğikazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılandeğişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine meslekiyeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerindenulaşılabilirler.

Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarakdağıtılır.

Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında
satılamaz.

i

AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................iiGİRİŞ ....................................................................................................................................... 11. SICAK BÜKME .................................................................................................................. 3

1.1. Demir ............................................................................................................................ 31.1.1. Demir Cevherlerinin Tanıtılması ...........................................................................31.1.2. Yüksek Fırınlarda Ham Demirin Elde Edilmesi.................................................... 41.1.3. Dökme Demir ve Çeşitleri ..................................................................................... 6

1.2. Çelik.............................................................................................................................. 61.2.1. Çeliklerin Sınıflandırılması ................................................................................... 61.2.2. Çeliğin Endüstrideki Kullanım Alanları ................................................................ 7

1.3. Sıcak Şekillendirme Takımları.................................................................................... 101.3.1. Keskiler................................................................................................................101.3.2. Baskılar................................................................................................................111.3.3. Örs ve Altlıklar ....................................................................................................141.3.4. Delikli Pleytler.....................................................................................................141.3.5. Demirci Konisi ....................................................................................................151.3.6. Ayaklı Mengeneler .............................................................................................. 15

1.4. Bükme ......................................................................................................................... 151.4.1. Bükme İşleminin Gereği ve Önemi .....................................................................161.4.2. Bükmede İşlem Sırası .......................................................................................... 161.4.3. Bükmede Nötr Eksen........................................................................................... 17

UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 18ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 21

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ................................................................................................... 242. SICAK ŞİŞİRME ............................................................................................................... 24

2.1. Şişirme (yığma)...........................................................................................................242.1.1. Şişirme (Yığma) İşleminin Gereği ve Önemi ...................................................... 24


ÖĞRENME FAALİYETİ 3 ................................................................................................... 293. SICAK KÖŞE ÇIKARMA................................................................................................. 29

3.1. Köşe Çıkarma Yöntemleri .......................................................................................... 293.1.1. Malzeme Büküm Bölgesinde Eksene Dik Olacak Şekilde Vurarak Serbest Yığma(Şişirme) Yapmak..........................................................................................................303.1.2. Malzemenin Büküm Bölgesinde Üçgen Olacak Şekilde Yığma (Şişirme)Yapmak.......................................................................................................................... 31


CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 37MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 38KAYNAKÇA......................................................................................................................... 40

İÇİNDEKİLER

ii

AÇIKLAMALARKOD 521MMI047

ALAN Metal Teknolojisi

DAL/MESLEK Ortak Alan

MODÜLÜN ADI Bükme, Şişirme

MODÜLÜN TANIMIBu modül, bükme, şişirme, köşe çıkarma işlemlerinin yapıldığıöğrenim materyalidir.

SÜRE 40/32

ÖN KOŞUL Sıcak Çekme Modülü’nü almış olmak

YETERLİK Sıcak bükme, şişirme ve köşe çıkarmak.

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç: Gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğeuygun olarak parçaları sıcak olarak bükme, şişirme, köşeçıkarma işlemlerini yapabileceksiniz.Amaçlar

1. Tekniğe uygun sıcak bükme işlemini yapabileceksiniz.2. Tekniğe uygun olarak sıcak şişirme işlemini

yapabileceksiniz.3. Tekniğe uygun olarak sıcak köşe çıkarma işlemini

yapabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİMORTAMLARI VEDONANIMLARI

Ortam: Metal teknolojileri atelyesiDonanım: Demirci ocağı, ocak takımları (kısaçlar, çekiçler,varyozlar, şişler, baskılar, örs, kürek vb.) dolu demir

ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME

Modülün içinde yer alan her bir öğrenme faaliyetinden sonraverilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz.

Modül sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri, tavırları ölçmekamacıyla öğretmen tarafından hazırlanacak ölçme araçları iledeğerlendirileceksiniz

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞ

Sevgili öğrenci,

Bu modülde, metal teknolojileri alanında sıcak şekillendirme işlemlerinden olanbükme, şişirme (yığma), köşe çıkarma konuları ile malzeme biliminin temeli olan demir –çelik ve kullanım alanları hakkında bilgi verilecektir.

Metallerin özellikle çelik ve alaşımlarının soğuk şekillendirilmesi büyük emekgerektirir. Ayrıca soğuk şekillendirme işlem malzemelerini işlemek yapı gereği, çatlama vekırılmalara neden olur. Bükme, şişirme gibi işlemler malzeme ısıtılarak yapılırsa hem dahaaz güç ve zaman harcanmış hem de soğuk şekillendirmeyle oluşan olumsuzluklar giderilmişolur.

Sıcak şekillendirme yöntemiyle biçimlendirilen metal malzemeler diğerbiçimlendirme yöntemleriyle üretilen metal malzemelere göre çok üstün bir mukavemetesahiptir. Darbe ve sürtünmeye karşı çalışan her türlü makine parçalarının imalatı sıcakşekillendirme yöntemi ile yapılır. Motor parçaları, makine dişlileri ve anahtar takımlarıbunlara örnek verilebilir.

Bu modülü bitirdiğinizde metal sektörü işverenleri tarafından tercih edilen, aranan bireleman olacaksınız. Sanayimizin nitelikli insan gücü ihtiyacını karşılamanız yanındaülkenize ve ailenize, kendinize faydalı olma sevincini yaşayacaksınız.

Başarılar…

GİRİŞ

3

Uygun atelye ortamı sağlandığında, sıcak iş takımlarını öğrenerek tekniğe uygun sıcakbükme yapabileceksiniz.

Demir ve çeliğin endüstrideki kullanım alanlarını araştırınız? Geçmişte yapılan sıcak şekillendirme ve günümüzde yapılan sıcak

şekillendirme arasında ne gibi farklılıklar vardır, araştırınız?

1. SICAK BÜKME

1.1. Demir

Atom ağırlığı 56, özgül ağırlığı 7,85 gr/cm3, ergime derecesi 1535 0C olanmıknatıslanabilen, elektriği ve ısıyı iyi ileten bir metaldir.

1.1.1. Demir Cevherlerinin Tanıtılması

Demir cevherleri içindeki demir miktarı ve elde edilebilme kolaylıkları açısındanaşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır:

Magnetit Hematit Limonit Siderit Pirit

Magnetit:Fe3O4 halinde % 50-70 civarında demir ihtiva eder. Mağnetik özellikte olması demir

cevherlerinin bulunmasında ve zenginleştirilmesinde kolaylık sağlar. Siyah, gri renktedir.

Hematit:Fe2O3 halinde % 30-50 civarında demir ihtiva eder. Kırmızı renktedir.

Limonit:Fe2O3 , 3H2O halinde % 25-35 lcivarında demir ihtiva eder.

AMAÇ

ARAŞTIRMA

ÖĞRENME FAALİYETİ-1

4

Siderit:

Fe CO3 halinde % 35, kavrulmuş durumda ise % 45-60 civarında demir ihtiva eder.Sarı renktedir.

Pirit:FeS2 bileşğinde olan demir cevheridir. Kükürtün demire olumsuz etkisinden dolayı

cevher yüksek fırına yüklenmeden önce kükürtün kavrulma yoluyla belli bir oranaindirilmesi gerekir. Kavrulma sonunda cevherlerde % 50 civarında demir bulunur.

1.1.2. Yüksek Fırınlarda Ham Demirin Elde Edilmesi

Yüksek Fırın: Demir cevherlerinin kok ve kireçtaşı ile birlikte ergitilmesindekullanılan ve kapasitelerine göre yükseklikleri 30 – 90 metre, çapı 8 - 10 metre arasındadeğişen fırınlara yüksek fırın adı verilir.

Yüksek fırın şekil olarak ters çevrilmiş iki kesik koniye benzetilebilir. Yüksek fırınduvarlarının iç kısmı yüksek sıcaklıklara maruz kaldığından, şamo adı verilen ateş tuğlalarıile örülür. Bu ateş tuğlalarının kalınlığı 1,5 metreyi bulur. Fırının dış duvarları kalın çelikplakalarla kaplanmıştır. Fırın duvarlarının soğutulmasında su kullanılır. .

Yüksek fırında demir elde etmek için fırının üst kapağından sürekli olarakKOK + DEMİR CEVHERİ + KİREÇ TAŞI karışımı yüklenir.Yüksek fırının üst kısmına kurutma bölgesi adı verilir. Buradaki sıcaklık 3600C

derecedir. Bu bölgede demir cevheri, kok, kireç taşı karışımında bulunan nem buharlaşır.Kurutma bölgesinin altındaki bölgeye, redükleme bölgesi adı verilir. Bu bölgede sıcaklık350-375 0C derece arasındadır. Aşağıdaki sıcaklık ve reaksiyonlar sonucu demir elde edilir.

300 0C sıcaklıklara doğru 3 Fe2O3 + CO 2Fe3O4 + CO

600 0C sıcaklıklara doğru Fe3O4 + CO 3FeO + CO2

1000 0C sıcaklıklara doğru FeO + CO Fe + CO2

Demir, 750-1150 0C derece arasında bir miktar karbon alır.

3 Fe + 2 CO Fe3C + CO2

Bu sıcaklıklar arasında kireçtaşı parçalanarak yüksek fırının orta kısmına geldiğindegangtaki SiO2 ve MnO ile birleşerek curufu meydana getirir.

Ca O + Si O2 CaSiO3

MgO + SiO2 MgSiO3

Bu sırada redüklenmiş olan elemanlar da ergiyerek demirle birlikte hazne adı verilenyüksek fırının altında toplanır. Curuf yoğunluk farkı nedeniyle demirden daha hafif

5

olduğundan haznenin üstünde toplanır. Ergiyik haldeki hamdemirin toplandığı hazneninsıcaklığı 1600 0C derece kadardır. Haznenin altından ham demir, üstünden ise curuf alınır.

Ham demir deposu Difizör Yükleme arabası Çift kapaklı yükleme Hava kuşağı ve üfleme delikleri Maden alma deliği Curuf alma deliği Curuf potası

Ham Demir: Yüksek fırından elde edilen demire ham demir (pik) adı verilir. Hamdemir sert ve kırılgan olduğu için endüstride kullanılmaya uygun değildir. Yüksek fırındareaksiyon sırasında % 3-5 arasında karbon, demir içerisine geçer. Ayrıca demir cevheri vekireçtaşındaki oranlara göre Mangenez (Mn) ve Silisyum (Si) oranları değişim gösterir.

6

Dökme Demir: Yüksek fırından elde edilen ham demiri endüstride kullanılır halegetirebilmek için KUPOL adı verilen fırınlarda karbonunu yakmak ve yapıdaki karbonoranını % 1,7- % 3,5 arasına indirmek gerekir. Dökme demirlerin dökülebilirlikleri,aşınmaya karşı dirençleri ve basma dayanımları yüksektir.

Dökme demirlerin endüstride bir çok kullanım alanı vardır. Büyük hacimli makinegövdelerinin dökülmesinde, fren tamburları, motor blokları, silindir gömlekleri, pistonlar,ocak ızgaraları, radyatörler, kalorifer kazanları, elektrik ve aydınlatma direkleri vb.

1.1.3. Dökme Demir ve Çeşitleri

Esmer dökme demir Beyaz dökme demir Temper dökme demir Alaşımlı dökme demir Yumuşak dökme demir (küresel grafitli dökme demir)

Esmer Dökme Demir: Ham demirin hurda demirlerle ergitilmesi sonucu elde edilir.Esmer dökme demirde karbonun büyük bir kısmı grafit halindedir.

Beyaz Dökme Demir: Beyaz dökme demirin içinde bulunan manganezin etkisiylekarbonun tamamının ya da büyük bir kısmının sementit yapmış olduğu dökmedemirdir.Beyaz dökme demir sert ve kırılgan olup aşınmaya karşı dirençlidir.

Temper Dökme Demir: Temper döküm, beyaz dökmedemirin ısı etkisiyle (875 0C25-90 saat) sementitinin parçalanması ve temper karbonu haline getirilmesiyle elde edilir.

Alaşımlı Dökme Demir: Alaşımlı dökmedemir üretmenin ana sebebi dayanım,sağlamlık ve korozyon direncini yükseltmektir. Dökme demir içine alaşım elemanı olarakVANADYUM, MOLİBDEN, KROM, NİKEL katılır.

Yumuşak Dökme Demir (Küresel Grafitli Dökme Demir): Yumuşak dökmedemirkupol ocaklarından alınan ve potalara dökülen ergiyik haldeki dökmedemir içine az miktardamagnezyum katılarak sementit yapıyı parçalama yöntemiyle elde edilir.yapı içerisindekikarbon küresel haldedir ve bu dokme demiri işlemek kolaydır.

1.2. Çelik

Çelik, içersinde % 1,7’ ye kadar karbon bulunduran demir karbon alaşımıdır.

1.2.1. Çeliklerin Sınıflandırılması

Üretim Metodlarına Göre Çelikler Kullanım Alanlarına Göre Çelikler Kimyasal Bileşimlerine Göre Çelikler Kaliteye Göre Çelikler Sertleştirme Metotlarına Göre Çelikler

7

Çeliklerin Üretim Metotları;

Bessemer-Thomas Çelik Üretimi Siemens-Martin Çelik Üretimi Elektrikle Çelik Üretimi Oksijen Konvertör Çelik Üretimi

Bessemer-Thomas ve Siemens-Martin çelik üretim metodları geçmişte kullanılmışolup günümüzde kullanılmamaktadır.

Elektrikle Çelik Üretimi: Elektrikle çelik üretimi ark ocaklarında ve indiksiyonfırınlarında gerçekleştirilmektedir. Ark ocakları 2-25 ton kapasitede olup üç kömür elektrodubulunur. Fırın içinde elektrik arkı, bu elektrodlarla çelik arasında oluşur. Arkın sağladığıyüksek sıcaklık çeliği rahatlıkla eritebilir.

Endiksiyon ocaklarında ise frekansı 1000-1000000 Hz arasında değişen akımın geçtiğisargılar arasında bulunan pota içine konulan malzeme elektromanyetik akımdan dolayı çokkısa süre içinde erir.

Bu metodla hurda malzemenin eritilerek geri kazanımı ve bileşim ayarlamasıyapılarak kaliteli çelik üretmek mümkündür.

Oksijen Konvertör Çelik Üretimi: Bu yöntemde konvertörün ağzında bulunan birborudan ergiyik haldeki ham demir üzerine basınçlı oksijen püskürtülür. Oksijen ham demiriçindeki karbonun yanmasını sağlar. Diğer metodlardan daha üstün özelikte çelik üretilir.

Kullanım Alanlarına Göre Çelikler

Takım Çeliği, Yay Çeliği, Sementasyon Çeliği v.b. gibi. Kullanım alanlarına göreçelikler sınıflandırılabilir.

Kimyasal Bileşimlerine Göre Çelikler

Sade Karbonlu Çelikler

Ötektoid Altı Çelikler: (İçinde % 0,8’den az karbon bulunan çeliklerdir.) Yumuşak Çelikler: (İçlerinde % 0,1-0,2 karbon bulunan çeliklerdir. ) Az Karbonlu Çelikler: (İçlerinde % 0,1-0,3 karbon bulunan çeliklerdir.) Orta Karbonlu Çelikler: (İçlerinde % 0,3-0,8 karbon bulunan çeliklerdir.) Ötektoid Üstü Çelikler: (İçlerinde % 8’ten fazla karbon bulunan çeliklerdir.) Alaşımlı Çelikler: Karbondan başka çeliğe farklı özellikler kazandırmak

amacıyla farklı alaşım elementleri ( krom, molibden, vanadyum v.b ) katılaraküretilen çeliklerdir.

1.2.2. Çeliğin Endüstrideki Kullanım Alanları

Makine sanayi Otomotiv sanayi Çelik eşya sanayi

8

Çelik köprüler Çelik çatılar Depo ve kazanlar

Makine Sanayi

Resim 1.1: Çeşitli makineler

Otomotiv Sanayi

Resim 1.2: Otomobil üretim bandı

9

Çelik Eşya Sanayi

Resim 1.3: Çeşitli çelik eşyalar

Çelik Köprüler

Resim 1.4: Çelik köprü

10

Çelik Çatılar

Resim 1.5: Çelik çatılar

Depo ve Kazanlar

Resim 1.6: Çelik kazan ve tanklar

1.3. Sıcak Şekillendirme Takımları

1.3.1. Keskiler

Saplı Keskiler ve Alt (Örs) Keskileri: Sıcak kesme işlemlerinde kullanılan keskilerinağız açıları 30-40o arasındadır. Sıcak keskilerin karşısında olan ve örs üzerine yerleştirilenkeskilere alt (örs) keskiler denir. Keskilerin sadece kesme işlemi yapan uç kısımlarısertleştirilmiş olup, baş kısımları yumuşak olarak bırakılmıştır.

Keskiler sıcak iş parçalarının istenilen ölçüde kesilmesini yarma ve çapak almaişlemlerinde kullanılır.

11

Şekil 1.1: Saplı keski Şekil 1.2: Alt (örs) keski Resim 1.7: Saplı keski

1.3.2. Baskılar

Dört köşe (kare) baskı Boncuk baskı ve alt boncuk baskı Tablalı (düz) baskı Ay baskı ve alt ay baskı Oluklu baskı ve alt oluklu baskı Yan baskı

Baskılar şekillenmesi istenen sıcak iş parçalarına balyoz darbelerini ileten araçlardır.Baskılar baş, gövde ve taban kısımlarından oluşur ve gövdelerine saplar takılır. Baskılarıntaban kısımları sertleştirilerek baş kısımları yumuşak bırakılır.

Kare Baskılar

Çekme ve basma işlemi yapılan parçaların çekilmesinde kullanılan sıcak iştakımlarıdır.

Şekil 1.3: Kare baskı Resim 1.8: Kare baskı uygulama

12

Boncuk Baskı ve Alt Boncuk Baskı

Boğma işlemlerinde ve çekme işlemlerinin başlangıcında kullanılır. Tek taraflı boğmaişlemlerinde sadece saplı boncuk baskı, iki taraflı boğma işlemlerinde, alt boncuk baskı ilebirlikte saplı boncuk baskı kullanılır.

Şekil 1.4: Boncuk baskı Resim 1.9: Boncuk baskı

Tablalı (düz) Baskı

Sıcak dövülerek şekillendirilmiş iş parçalarının geniş yüzeylerini pürüzsüz olarak eldeetmek için kullanılır.

Şekil 1.5: Tablalı baskı Resim 1.10: Tablalı baskı

Ay Baskı ve Alt Ay Baskı

Sıcak iş parçalarının kavisli ve yuvarlak olarak boğma işlemlerinde kullanılır. Tabankısımlarının birer tarafı yarım ay şeklinde oyulmuştur. Alt baskı örsün kare yuvasınageçirilerek kullanılır.

13

Şekil 1.6: Alt ay baskı Şekil 1.7: Üst ay baskı Resim 1.11: Üst ve alt ay baskı

Oluklu Baskı ve Alt Oluklu Baskı

Genel olarak yuvarlak biçimde dövülmüş olan sıcak iş parçalarında düzgün yüzey eldeedilmesi için kullanılırlar.

Şekil 1.8: Üst oluklu baskı Şekil 1.9: Alt oluklu baskı Resim 1.12: Üst ve alt oluklu baskı

Yan Baskı

Düz baskının bir türü olan ve alt kenar çıkıntısı bulunan baskılardır. Alt taban veçıkıntısı sertleştirilmiş olup üst kısmı yumuşak bırakılmıştır.Yan baskılar keskin kenaryüzeylerinin sıcak şekillendirmeden sonra düzeltilmesi amacıyla kullanılır.

Şekil 1.10: Yan Baskı Resim 1.13

14

1.3.3. Örs ve Altlıklar

Örsler, üzerinde metallerin sıcak dövülerek, şekillendirilmesinde kullanılan çelikbloklardır. Örsün iki kenarında boynuz adı verilen çıkıntılar bulunur. Bu çıkıntılardan birininkesiti kare diğeri ise yuvarlak biçimdedir.

Yuvarlak (dairesel) olan çıkıntıda çekme ve bükme işlemleri yapılırken, kare biçimliçıkıntıda düzeltme ve kenar bükme işlemleri yapılır. Örsün alt kısmında aşağıya doğrugenişleyen yığma tabanı bulunur. Yığma tabanında şişirme işlemleri yapılmasındayararlanılır. Sertleştirilmiş olan örs yüzeyinde kare ve daire şeklinde iki adet delik bulunur.Bu delikler alt baskıların örse takılmasında kullanılır.

Resim 1.14: Örs üzerinde çalışma Resim 1.15: Altlık ile çalışma

1.3.4. Delikli Pleytler

Delikli pleytler dikdörtgen veya kare prizma şeklinde olup içinde değişik şekil vebiçimlerde delikler bulunan çelik bloklardır. Pleytler köşebent veya borudan yapılmışaltlıklar üzerine konularak kullanılır

Pleytler; üzerine alt baskıları takmaya çeşitli parçaları doğrultmaya, bükmeye veyaçökermeye, delik delerken altlık olarak kullanılmaya, kenarlarındaki oluklarda baskıyardımıyla parçaları biçimlendirmeye yararlar.

Resim 1.16: Delikli pleyt

15

1.3.5. Demirci Konisi

Demirci konileri içi boş olarak konik biçimde dökümden yapılmış oldukça ağır birtakımdır. Demirci konileri daire şeklindeki parçaların düzeltilmesinde kullanılır.

Resim 1.17: Demirci konisi

1.3.6. Ayaklı Mengeneler

Ayaklı mengeneler diğer mengenelerdenfarklı olarak dövme çeliklerden yapıldığı için hertürlü çekiç ve balyoz darbelerine karşıdayanıklıdır. Bu mengenelerde soğuk ve sıcakolarak da eğme, bükme, burma ve şişirmeişlemleri yapılır.

Resim 1.18: Ayaklı mengene

1.4. Bükme

Malzemelerin doğrultularının sıcak ve soğuk olarak istenilen yöne doğrudeğiştirilmesi işlemine bükme adı verilir.

16

1.4.1. Bükme İşleminin Gereği ve Önemi

Soğuk ve sıcak olarak yapılan bükmelerde, malzemelerin büküm yerlerinde şekildeğişimleri meydana gelir. Dolu kesitli malzemelerde, bükme yerlerine gelen iç kısımlarşişer. Dış kısımlar uzayarak incelir. Orta kısımlar ise fazla değişmez. Malzeme düz ikenüzerine eşit aralıklarla paralel ve eksene dik çizilen çizgilerin, bükme işleminden sonraparalelliklerini kaybettiklerini, yalnız eksendeki çizgi aralıklarının değişmediği görülür.Dolayısıyla malzemelerin eksenlerine isabet eden kısımlarına nötr eksen denir (Şekil 3.10).

İçleri boş malzemelerin büküntü yerlerinde ise ezilmeler olur. Profil demirlerinde dekesiti meydana getiren kenarların açıları değişir.

1.4.2. Bükmede İşlem Sırası

Örste 90o bükülecek parçalar demirci ocağında yalnızca büküm bölgesi tavlandıktansonra bükülecek yer örs kenarına konulup üzerine balyozla basılırken serbest uca çekiçlevurularak bükme yapılır. Parçanın daha kolay bükülmesini sağlamak için parçanın alt kenardoğrultusunun uzantısına vurulmalıdır. Eğer çekiçle üst kenar uzantısına vurulacak olursakesit daralması meydana gelir. Bu da gerecin bükülen yerinin zayıf olmasına ve ölçüdeğerinin düşmesine neden olur.

17

Şekil 1.11

1.4.3. Bükmede Nötr Eksen

D1=Nötr Eksen üzerinde bulunan delikD2=Çekme gerilmesine uğramış eksen üzerindeki delikD3=Basma gerilmesine uğramış eksen üzerindeki delik

18

UYGULAMA FAALİYETİ

Şekil 1.12

1. Yukarıda şekli verilen 10×30 lama malzemeye verilen ölçülere göre bükme işlemiuygulayınız.

2. Parçayı uygun araçlarla ve uygun açıda yerleştirerek tav sıcaklığına gelmesinibekleyiniz.

Resim 1.19

3. Bükme yapılacak yeri turuncu-açık turuncu renkler arasında ocaktan çıkararak parçayüzeyine yapışan kömür, curuf gibi pislikleri temizleyiniz!


19

Şekil 1.13

Koyu turuncu 900 CTuruncu 950 CAçık turuncu 1000 CSarı 1100 CAçık sarı 1200 CBej 1300 C

Tablo 1.14. Keskin köşeli bükme yapılacaksa önce büküm yerinde kesit daralmasına karşı,

büküm yerinin üstüne şişirme işlemi yapınız

Şekil 1.14

4. Parçayı bükme açısı ve şekline göre örsün uygun kenarına yerleştirerek parçanın bükümyerinin üstüne, varyozla destek yapınız

Şekil 1.156. Malzemenin bükme yapılacak yerine vurma takımları ile kuvvet uygulayarak

bükünüz. İstenilen ölçü ve açı oluşana kadar tavlama ve kuvvet uygulama işlemine devamediniz.

20

Şekil 1.16 Resim 1.20 Resim 1.21

7. Parça İstenilen Ölçüye Getirilirken ölçüsünü Kontrol Ediniz, Biten İş ParçasınınTemizliğini Yapınız.

Şekil 1.17

8. Çekiç veya varyoz darbelerine karşı dikkatli olunuz

9. Çekici veya varyozu vurulması gereken yere yönlendiriniz.

10. Yanmalara karşı tedbirli olunuz.

11. İş önlüğü, gözlük ve eldiven kullanınız.

12. Mesleğinizle ilgili etik ilkelere uyunuz

21

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEBu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplayarak

belirleyinizA. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)

Çoktan Seçmeli Sorular

1. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi demirin fiziksel özelliklerini doğru tanımlar?A) 2,7 gr/cm3 yoğunluğunda 658 0C eriyebilen yumuşak beyaz renkli bir metaldir.B) 8,9 gr/ cm3 yoğunluğunda 1083 0C eriyebilen yumuşak kırmızı renkli bir

metaldir.C) 7,8 gr/ cm3 yoğunluğunda 1535 0C eriyebilen gri renkli bir metaldir.D) 7,2 gr/cm3 yoğunluğunda 232 0C eriyebilen beyaz renkli bir metaldir.

2. Aşağıdaki demir cevherlerinin hangisinin içinde kükürt bulunur?A) PiritB) HematitC) LimonitD) Magnetit

3. Yüksek fırın ne amaçla kullanılır?A) Çelik elde etmekB) Dökme demir elde etmekC) Çelik döküm elde etmekD) Ham demir elde etmek

4. Yüksek fırın çalıştırılırken içine hangi malzemeler yüklenir?A) Curuf + kok + kireçtaşıB) Demir cevheri + kok + kireçtaşıC) Hurda demir + kireçtaşı + kokD) Kok + curuf + kireçtaşı

5- Çelik içindeki karbon değerleri aşağıdakilerden hangisidir?A) % 3,5 - % 5B) % 0,5 - % 1,7C) % 1,7 – 3,5D) % 0,2 -% 0,4

6- Çelik üretim fırınlarının çalışma esası aşağıdakilerden hangisidir?A) Fırın içne hurda demir + kireçtaşı atarak eritmekB) Fırın içine demir cevheri + kok atarak eritmekC) Fırın içine demir cevheri + kok + kireçtaşı atarak eritmekD) Ergiyik haldeki hamdemir içinden oksijen geçirerek karbonu yakmak

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

22

7- Ötektik altı çeliklerin bünyesindeki karbon değeri aşağıdakilerden hangisidir?A) % 0,8’ den aşağı karbon bulunur.B) % 0,4’ den yukarı karbon bulunur.C) % 0,4’ den aşağı karbon bulunur.D) % 1,7’den yukarı karbon bulunur.

8- Aşağıdakilerden hangisi hammadde olarak çeliğin kullanım alanlarından biri değildir?A) Otomotiv sanayiB) Seramik sanayiC) Makine sanayiD) Depo ve kazan yapımı

9- Aşağıdaki seçeneklerden hangisi alaşımlı çeliği ifade eder?A) Çeliğin bünyesinde kükürt bulunurB) Çeliğin bünyesinde fosfor bulunurC) Çeliğin bünyesinde karbondan başka bir veya birden fazla alaşım elemanı

bulunur.D) Çeliğin bünyesinde silisyum bulunur.

Boşluk Doldurma Soruları

1-Malzemelerin sıcak veya soğuk olarak doğrultularının istenilen yönde değiştirilmesiişlemine ……………….. adı verilir.

2-Malzemeler büküldüğünde, büküm yerinde çekme ve basma kuvvetlerinden etkilenmeyeneksene …………………………. Denir.

3-Bükme işlemi yapılacak parçaların tavlama rengi …………………………olmalıdır.

4-Malzeme ocak içindeyken üzerine yapışan kömür, curuf gibi pislikleri temizlemek için…………………………… kullanılmalıdır.

5-Parça bükme açı ve şekline göre örsün uygun kenarına yerleştirilerek parçanın bükümyerlerinin üzerine ……………………ile destek yapılmalıdır.

6-Malzemeleri sıcak ve soğuk olarak eğme, bükme , burma ve şişirme işlemlerindekullanılan çekiç ve varyoz darbelerine dayanıklı takıma………………………………denir.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerekkendinizi değerlendiriniz.

Bu faaliyette gördüğünüz konular ile ilgili; eksiklerinizi faaliyete tekrar dönerek,araştırarak veya ders öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

23

B. UYGULAMALI TEST

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

Parçayı ocağa uygun araçlarla ve uygun açıda yerleştirerek tavsıcaklığına gelmesini beklediniz mi?

Parçanın bükme yapılacak yerini portakal-beyaz renkler arasındaocaktan çıkararak parça yüzeyine yapışan kömür, curuf gibipislikleri temizlediniz mi?

Keskin köşeli bükme yapmak isteniyorsa once büküm yerindekesit daralmasına karşı büküm yerinin üstüne şişirme işlemiyaptınız mı?

Parçayı bükme açı ve şekline göre örsün uygun kenarınayerleştirdiniz mi?

Parçanın bükme yerinin üstüne varyozla destek yaptınız mı?

Malzemenin bükme yapılacak yerine vurma takımları ile kuvvetuygulayarak büktünüz mü?

İstenilen ölçü ve açıda bükme oluşana kadar tavlama ve kuvvetuygulama işlemine devam ettiniz mi?

Parça istenilen ölçüye getirilirken ölçüsünü control ettiniz mi?

Biten iş parçasının temizliğini kontrol ettiniz mi?

DEĞERLENDİRME

Yukarıdaki faaliyete vermiş olduğunuz cevaplar içinde ‘Hayır’ varsa öğrenmefaaliyetine dönerek bilgilerinizi kontrol ediniz. Cevaplarınızın tamamı ‘Evet’ ise bir sonrakifaaliyete geçiniz.

24

ÖĞRENME FAALİYETİ-2Uygun atelye ortamı sağlandığında, tekniğe uygun sıcak şişirme yapabileceksiniz.

2. SICAK ŞİŞİRME

2.1. Şişirme (yığma)

Şişirme yuvarlak, kare, dikdörtgen veya benzeri kesitteki gereçlerin uç veya ortakısımlarındaki kesiti ilk kesitten daha büyük hale getirme işlemidir.

2.1.1. Şişirme (Yığma) İşleminin Gereği ve Önemi

Bazı durumlarda, perçin ve cıvata başları gibi, parçaların bazı ksımlarında normalkesitinden daha büyük kesitler istenir. Bu büyük kesitleri oluşturmak için yığma işlemigereklidir.

Şişirme işleminde şişirilecek parçanın boyu ne kadar kısa olursa şişirme işlemide okadar başarılı olur. Uzun parçalarda şişirme işlemi yapılmaktan kaçınılmalıdır. Metalparçanın ucunda veya ortasında şişirme işlemi yapıldığında oval biçimde şekil oluşur.Şişirme kısa bir bölgeye indirilirse bu şekil küre biçimine yaklaşır.

Şişirilme işlemi gerecin hangi bölgesinde yapılacaksa sadece orası tavlanmalı vetavlanan bölge geniş bir yüzeye yayılmışsa soğutularak alan daraltılmalıdır.

AMAÇ

ARAŞTIRMA


25


Şekil 2.11. Yukarıda şekli verilen 14mm çapındaki yuvarlak malzemeye verilen ölçülere göre

şişirme (yığma) işlemi uygulayınız.

2. Parçayı ocağa uygun açılarla yerleştirerek tav sıcaklığına gelmesini bekleyiniz.

3. Parçanın şişirilecek bölgesinin turuncu-açık turuncu renkler arasında ocaktançıkararak parça yüzeyine yapışan kömür, curuf gibi pislikleri temizleyiniz.

4. Şişirmek istenilen yerin dışında tavlanan bölge var ise o kısımları suya sokaraksoğutunuz.

Resim 2.1


26

5. Malzemeyi örsün üstüne dik veya yataya paralel olacak şekilde yerleştiriniz.

Şekil 2.2 Şekil 2.3

Resim 2.2 Resim 2.3

6. Kısaç ile sıkıca tuttuktan sonra parçanın üstünden eksen doğrultusunda kuvvetuygulayınız. İstenilen ölçüde şişirme oluşana kadar tavlama ve kuvvet uygulama işleminedevam ediniz.

7. İş parçasının şişirilen başını delik kalıbında döverek yuvarlatınız.

8. Parça istenilen ölçüye getirilirken ölçüsünü kontrol ediniz. Biten iş parçasınıntemizliğini yapınız.

9. Çekiç veya varyoz darbelerine karşı dikatli olunuz.

10. Çekiç veya varyozu vurulması gereken yere yönlendiriniz.



13. Mesleğinizle ilgili etik ilkelere uygun davranınız.

27


Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplayarakbelirleyiniz.

A. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)

Aşağıdaki boşlukları doldurunuz.

1-Yuvarlak, kare, dikdörtgen veya benzeri kesitteki gereçleri uç veya orta kısımlarındakiesas kesitten daha büyük kesit yapma işlemine …………………….denir.

2-Şişirmek istenilen yerin dışında tavlanan bölgeyi ……………….…….şişirme bölgesinisıcak bırakmak gerekir.

3- Şişirme işlemi yapılacak parçaların tav rengi ……………………………olmalıdır.

4-Üzerinde sıcak madensel parçaların döverek biçimlendirilmesinde kullanılan çelik bloklara…………….. denir.

5-İş parçaları ocakta tavlanırken ………………… ile tutulmalıdır.

DEĞERLENDİRME




28

B. UYGULAMALI TEST


Parçayı ocağa uygun açılarla yerleştirerek tavsıcaklığına gelmesini beklediniz mi?

Parçanın şişirilecek bölgesinin portakal-beyaz renklerarasında ocaktan çıkararak parça yüzeyine yapışankömür, curuf gibi artıkları temizlediniz mi?

Şişirmek istenilen yerin dışında tavlanan bölge var ise okısımları suya sokarak soğuttunuz mu?

Malzemeyi örsün üstüne dik veya yataya parallel olacakşekilde yerleştirdiniz mi?

Kısaç ile sıkıca tuttuktan sonra parçanın üstünden eksendoğrultusunda kuvvet uyguladınız mı?

İstenilen ölçüde şişirme oluşana kadar tavlama vekuvvet uygulama işlemine devam ettiniz mi?

İş parçasının şişirilen başını delik kalıbında döverekyuvarlattınız mı?

Parça istenilen ölçüye getirilirken ölçüsünü kontrolettiniz mi?

Biten iş parçasının temizliğini yaptınız mı?

DEĞERLENDİRME

Yukarıdaki faaliyete vermiş olduğunuz cevaplar içinde ‘Hayır’ varsa öğrenmefaaliyetine geri dönerek bilgilerinizi kontrol ediniz. Cevaplarınızın tamamı ‘Evet’ ise birsonraki faaliyete geçiniz.

29

ÖĞRENME FAALİYETİ 3

Uygun atelye ortamı sağlandığında, tekniğe uygun sıcak köşe çıkarmayapabileceksiniz.

3. SICAK KÖŞE ÇIKARMA

Dikdörtgen, kare ve yuvarlak kesitli malzemeler büküldükleri zaman bükmeyerlerinde kesit değişimleri meydana gelir. Bükülecek yerlere malzeme bükülmeden önceuğrayacakları kesit değişimlerini önleyecek şekiller vermek suretiyle tedbirler alınır. Böylecebüküldükleri zaman istenilen düzgünlükte kesitler elde edilmiş olur.

3.1. Köşe Çıkarma Yöntemleri

Büküm bölgesinde eksene dik olacak şekilde vurarak malzemeye serbestyığma (şişirme) yapmak

Malzemenin büküm bölgesinde üçgen olacak şekilde yığma (şişirme)yapmak

ARAŞTIRMA


AMAÇ

30

3.1.1. Malzeme Büküm Bölgesinde Eksene Dik Olacak Şekilde Vurarak Serbest Yığma(Şişirme) Yapmak

Ç EK İÇ

ÇEK İÇ

1. İŞLEM 2. İŞLEM

B ALY OZ ÇEK İÇ

ÇEK İÇ

B ALY OZ

3. İŞLEM

Şekil 3.1

31

İşlem Basamakları

1.İşlem: Parça turuncu-açık turuncu renkler arasında ocaktan çıkarılır. Şişirmekistenilen yerin dışında tavlanan bölgeler varsa soğutulur. Parça kısaç ile sıkıca tutularaküstünden eksen doğrultusunda kuvvet uygulanarak şişirilir.

2. İşlem: Şişirilen parça kalıp veya altlık üzerine oturtularak büküm yapılacak kenardışındaki yüzeyler vurma takımları ile düzeltilir.

3. İşlem: Şişirilen yüzey yukarıda olacak şekilde örs kenarında parçanın ortasındanyarısına balyoz ile baskı yapılır. Diğer yarısına vurma takımları ile kuvvet uygulayarakbükülmesi sağlanır.

4.İşlem: Oluşan köşe vurma takımları ile düzeltilerek ölçüsüne getirilir.

3.1.2. Malzemenin Büküm Bölgesinde Üçgen Olacak Şekilde Yığma (Şişirme) Yapmak

BONCUKBASKI

1.İŞLEM

2.İŞLEM

Şekil 3.2

32

İşlem Basamakları1.İşlem: Parça turuncu-açık turuncu renkler arasında ocaktan çıkarılır. istenilen yerin

dışında tavlanan bölgeler varsa soğutulur. Markalanan A- B mesafesi boncuk baskı ile Cyüksekliği kadar boğma yapılır.

2. İşlem: Üçgen şekil elde edildikten sonra parçaya çekme işlemi uygulanır.

3. İşlem: Şişirilen köşe yukarıda olacak şekilde örs kenarında parçanın ortasındanyarısına balyoz ile baskı yapılır. Diğer yarısına vurma takımları ile kuvvet uygulayarakbükülmesi sağlanır.

4. İşlem: Oluşan köşe vurma takımları ile düzeltilerek ölçüsüne getirilir.

33


A

B

A B

C

Şekil 3.31. Yukarıda şekli verilen 15×15mm çapındaki kare malzemeye verilen ölçülere göre

köşe çıkarma işlemi uygulayınız

2. Uygun ölçüde lama kesip şişirilerek köşe çıkarılacak yeri markalayınız

3. Parçayı ocağa uygun açılarla yerleştirerek tav sıcaklığına gelmesini bekleyiniz

4. Parçanın şişirilecek bölgesinin turuncu-açık turuncu renkler arasında ocaktançıkararak parça yüzeyine yapışan kömür, curuf gibi artıkları temizleyiniz

5. Fazladan tavlanan kısımları kısımları soğutarak markalanan kısmı şişiriniz


34

Şekil 3.4 Şekil 3.5 Resim 3.2

6. Şişirilen kısımda örs üzerinde tek tarafına üçgen çıkarınız.

Şekil 3.67. Örs kenarında parçanın ortasından yarısına balyoz ile baskı yapınız Bastırılan

parçayı çekiçle 90° yatırarak köşe çıkarınız. Oluşan köşeyi uygun çekiç darbeleri iledüzeltiniz.

Şekil 3.7 Resim 3.38. Biten iş parçasının temizliğini yapınız

Şekil 3.89. Çekiç veya varyoz darbelerine karşı dikatli olunuz.

10. Çekiç veya varyozu vurulması gereken yere yönlendiriniz.



13. Mesleğinizle ilgili etik ilkelere uygun davranınız.

35


Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki sorularıcevaplandırarak belirleyiniz.

A. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)

Aşağıdaki Boşlukları Doldurunuz

1-Malzemelerin Bükülecek yerlerine bükümden önce kesit değişimini engelleyecekşekil vermeye ……………………………… denir.

2-Çekme işlemlerinin başlangıcında ve boğma işlemlerinde kullanılan sıcak iştakımına ……………………………….. denir.

3-Sıcak olarak şekillendirilmiş iş parçalarının geniş yüzeylerini pürüzsüz olarakdüzeltmek için kullanılan sıcak iş takımlarına…………………………… denir.

4-Köşe çıkarma işlemi yapılacak parçanın tav sıcaklığı…………………………….dereceleri arasında olmalıdır.

5-Köşe çıkarma işlemi, büküm bölgesine ………………..…… vererek yada bükümbölgesinde …............…. yaparak elde edilir.

DEĞERLENDİRME




36

B. UYGULAMALI TEST


Uygun ölçüde lama kestiniz mi?

Şişirilecek kısmı markaladınız mı?

Demirci ocağını yaktınız mı?

Parçanın şişirilecek bölgesinin portakal-beyazrenkler arasında ocaktan çıkararak parça yüzeyineyapışan kömür, curuf gibi pislikleri temizledinizmi?

Şişirmek istenilen yerin dışında tavlanan bölge varise o kısımları suya sokarak soğuttunuz mu?

Şişirilen kısımda örs üzerinde tek tarafına üçgençıkardınız mı?

Örs kenarında parçanın ortasından yarısına balyozile baskı yaptınız mı?

Oluşan köşeyi uygun çekiç darbeleri ile düzelttinizmi?

Parça istenilen ölçüye getirilirken ölçüyü kontrolettiniz mi?


DEĞERLENDİRME

Yukarıdaki faaliyete vermiş olduğunuz cevaplar içinde ‘Hayır’ varsa öğrenmefaaliyetine geri dönerek bilgilerinizi kontrol ediniz. Cevaplarınızın tamamı ‘Evet’ ise birsonraki faaliyete geçiniz.

37

CEVAP ANAHTARLARIÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI

(Çoktan Seçmeli Sorular)

1 C

2 A3 D

4 B

5 B

6 D7 A8 B9 C

Boşluk Doldurma Soruları

1 Bükme

2 Nötr Eksen

3Portakal-

Beyaz

4 Tel fırça

5 Varyoz

6Ayaklı

mengene789

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI1 Şişirme2 Soğutarak3 Portakal Beyaz4 Örs5 Kısaç

ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI1 Köşe çıkarma2 Boncuk baskı3 Tablalı baskı4 950 -11005 Üçgen köşe - şişirme

CEVAP ANAHTARLARI

38

MODÜL DEĞERLENDİRMEUYGULAMALI TEST

Öğrenme faaliyeti 1, öğrenme faaliyet 2, öğrenme faaliyeti 3 de anlatılan işlembasamaklarını takip ederek aşağıda verilmiş olan 16 mm çapındaki yuvarlak iş parçasınısıcak olarak şekillendiriniz.

Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göredeğerlendiriniz.


Parçayı ocağa uygun açılarla yerleştirerek tav sıcaklığınagelmesini beklediniz mi?

Parçanın çekme yapılacak yerini portakal-beyaz renklerarasında ocaktan çıkararak parça yüzeyine yapışan kömür,curuf gibi atıkları temizlediniz mi?

Şişirmek istenilen yerin dışında tavlanan bölge var ise okısımları suya sokarak soğuttunuz mu?

Malzemeyi örsün üstüne dik veya yataya parallel olacakşekilde yerleştirdiniz mi?

Kısaç ile sıkıca tuttuktan sonra parçanın üstünden eksendoğrultusunda kuvvet uyguladınız mı?

İstenilen ölçüde şişirme oluşana kadar tavlama ve kuvvetuygulama işlemine devam ettiniz mi?

İş parçasının şişirilen başını delik kalıbında döverekyuvarlattınız mı?

Soğuyan Parçanın altı köşe yapılacak başını ocağa uygunaçılarla yerleştirerek tav sıcaklığına gelmesini bekledinizmi?

Parçayı portakal beyaz renkler arasında ocaktan çıkararakyüzeye yapışan kömür, curuf gibi pisliklerden temizledinizmi?

MODÜL DEĞERLENDİRME

39

Fazladan tavlanan kısımları soğutarak yalnızca altı köşeyapılacak yeri sıcak bıraktınız mı?

Yuvarlatılan başı örs üzerinde vurma takımları ile altı köşeyaptınız mı?

Parça istenilen ölçüye getirilirken ölçüsünü kontrol ettinizmi?

Parçanın yuvarlatılan altı köşe başına 30o açı ile pahkırdınız mı?


DEĞERLENDİRME

Modül faaliyetleri ve araştırma çalışmaları sonunda kazandığınız bilgi ve becerileriölçülmeniz için size ölçme aracı uygulanmıştır. Cevaplarınızın tamamı ‘Evet’ olmalıdır.Eğer cevaplarınız İçerisinde ‘Hayır’ var ise faaliyetlere geri dönerek eksiklerinizitamamlayınız. Bu değerlendirme sonucuna göre bir sonraki modüle geçmek içinöğretmeninize başvurunuz.

40

KAYNAKÇA

ÇALIŞKAN Hikmet, Sıcak Şekillendirme Cilt 1

ÖZLÜ A Hikmet, Demircilik Meslek Teknolojisi, MEB Basımevi, 1974.

VAYVAY Süleyman, Demir İşleri Teknolojisi

ADSAN Kasım, Arif AKSOY, Ahmet YEŞİLMADEN, Sıcak Şekillendirme,MEB Basımevi, 1989.

SERFİÇELİ Y. Saip, Metal işleri Teknolojisi, 1989.

BAYDUR Galip, Malzeme Bilgisi, MEB Yayınevi

TOPÇU A. Mithat, Atelye ve Teknoloji 1

KAYNAKÇA

microsoft word - bÜkme-ŞİŞİrme

Documents