methodiekhandleiding iag versie 1.0 - hulp aan huis methodiek dec 2015.pdf · 66 ambitie is iag...
TRANSCRIPT
1
Methodiekhandleiding IAG
2
© 2013 Nederlands Jeugdinstituut
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,
fotokopie, microfilm of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming.
Auteurs
Mariska van der Steege
Ingrid Ligtermoet
Lianne Lekkerkerker
Elke van der Vliet
Deze handleiding kwam mede tot stand met dank aan leden van de ontwikkelgroep en
de klankbordgroep:
Leden ontwikkelgroep
Alida Hielema, Accare
Sanne Pronk, Altra
Betty Neutel, Ambiq
Nicole Hopstaken, De Rading
Colette Montens, Juzt
Anthon de Vos, Karakter
Annabet Jongkind, Hulp aan Huis Overijssel
Roos Spijkerman, NHL Hogeschool
Jet Evers, Pactum
Mirjam Bos, Saxion Hogeschool
Deelnemende instellingen in de klankbordgroep
Accare, Altra, Ambiq, De Twentse Zorgcentra, Dimence, Elker, Entrea, ’s Heeren Loo: Kwadrant
Arkemeyde, Hogeschool Utrecht, Jarabee, Juzt, Kwadrant Arkemeyde, Lijn5, LSG Rentray, Mediant,
OCK het Spalier, Parlan, Rubicon, Trajectum, Yorneo, Zonnehuizen.
Nederlands Jeugdinstituut
Catharijnesingel 47
Postbus 19221
3501 DE Utrecht
Telefoon (030) 230 63 44
Website www.nji.nl
3
Inhoud
Methodiekhandleiding IAG ........................................................................................... 1
Inleiding ......................................................................................................................... 5
1 De doelgroep en het doel van IAG ................................................................... 7 1.1 Basisuitgangspunten van IAG ....................................................................................................... 7 1.2 De doelgroep van IAG .................................................................................................................... 8 1.3 Het doel van IAG ........................................................................................................................... 11 1.4 Instroomcriteria voor IAG ............................................................................................................ 11
2 De basis van IAG ............................................................................................. 12 2.1 Basishouding, motiveren en opbouwen werkrelatie met gezinnen .......................................... 12 2.1.1 De basishouding van de gezinsbehandelaar IAG ............................................................. 12 2.1.2 Werken aan een goede samenwerkingsrelatie ................................................................. 16 2.1.3 Motiveren tot verandering ................................................................................................. 17 2.2 Voortdurende aandacht voor veiligheid .....................................................................................20 2.2.1 Wat is veiligheid? ...............................................................................................................20 2.2.2 Het analyseren en beoordelen van de veiligheid .............................................................. 21 2.2.3 Bespreken van signalen van (on)veiligheid ...................................................................... 23 2.2.4 Opstellen van een veiligheidsplan ..................................................................................... 25 2.2.5 Monitoren veiligheid en inschatten toekomstige veiligheid ............................................ 26
3 De opbouw van IAG ........................................................................................ 28 3.1 Fasering van IAG ......................................................................................................................... 28 3.2 Startfase ........................................................................................................................................30 3.2.1 Startgesprek........................................................................................................................30 3.2.2 Instrumenten startfase ......................................................................................................30 3.2.3 De inzet van gestandaardiseerde vragenlijsten ................................................................ 33 3.2.4 Doelen stellen ..................................................................................................................... 36 3.2.5 Hulpverleningsplan ........................................................................................................... 38 3.3 Monitoren van de voortgang ....................................................................................................... 39 3.4 Afbouw en afscheid ...................................................................................................................... 41
4 Oplossingsgerichte gespreksvoering .............................................................. 42 4.1 Uitgangspunten oplossingsgerichte benadering ........................................................................ 42 4.2 Oplossingsgerichte gesprekstechnieken ..................................................................................... 43
5 Geven van psycho-educatie ............................................................................ 48 5.1 Belang van psycho-educatie en aandachtspunten ..................................................................... 48 5.2 Psycho-educatie over de ontwikkeling van jeugdigen ............................................................... 50 5.3 Psycho-educatie over een licht verstandelijke beperking .......................................................... 52 5.4 Psycho-educatie over autisme spectrum stoornissen ................................................................ 55 5.5 Psycho-educatie over ADHD ....................................................................................................... 57 5.6 Psycho-educatie over gedragsstoornissen .................................................................................. 59 5.7 Psycho-educatie over angst- en stemmingsproblemen .............................................................60 5.8 Psycho-educatie over loyaliteitsproblemen ................................................................................ 62
6 Leren van vaardigheden aan gezinsleden ...................................................... 65 6.1 Algemene technieken om vaardigheden aan te leren ................................................................ 65 6.2 Vaardigheden voor het beïnvloeden van gedachten en gevoelens ............................................ 69 6.2.1 Herkennen van gevoelens .................................................................................................. 70 6.2.2 Omgaan met gevoelens ...................................................................................................... 72 6.2.3 Beïnvloeden van gedachten ............................................................................................... 74 6.3 Aanleren van opvoedingsvaardigheden ...................................................................................... 76 6.4 Aanleren van sociale vaardigheden aan jeugdigen .................................................................... 86
4
7 Gezinstherapeutische technieken .................................................................. 89 7.1 Uitgangspunten van systeemgerichte benaderingen ................................................................. 89 7.2 Gezinssystemen ............................................................................................................................ 89 7.3 Technieken om gezinssystemen in kaart te brengen ................................................................. 93 7.4 Technieken om de communicatie in het gezin te verbeteren .................................................... 95
8 Vergroten en benutten van het sociaal netwerk .......................................... 100 8.1 Het sociaal netwerk helpen activeren en uitbreiden ................................................................ 100 8.2 Stimuleren gebruik van maatschappelijke voorzieningen....................................................... 103 8.3 Gezinnen leren zelf hun sociaal netwerk te vergroten en benutten ........................................ 104
9 Aanpakken van problemen in de omstandigheden van het gezin .............. 106
10 Competenties, werkbegeleiding en benodigde randvoorwaarden ............. 109 10.1 Basiscompetenties van de gezinsbehandelaar IAG .................................................................. 109 10.2 Werkbegeleiding ......................................................................................................................... 112 10.2.1 Individuele coaching ......................................................................................................... 113 10.2.2 Casuïstiekbespreking in teamverband ............................................................................. 114 10.3 Randvoorwaarden ....................................................................................................................... 116
11 Theoretische onderbouwing IAG .................................................................. 117 11.1 Onderbouwing van doelgroep en doelen: probleemanalyse .................................................... 117 11.2 Theoretische onderbouwing van de aanpak van IAG .............................................................. 118 11.3 Werkzame elementen in de aanpak van IAG ........................................................................... 120 11.4 Het beschikbare onderzoek naar IAG ....................................................................................... 123
Literatuur Bijlagen 2.1 De oplossingsgerichte flowchart
3.1 Checklists voor competentie-analyse bij ouders
3.2 Vragenlijst dagelijkse routine
3.3 Netwerkschema
5.1 Bruikbare informatiebronnen psycho-educatie
5.2 Ontwikkelingstaken voor kinderen en jongeren
6.1 Thermometer
6.2 Eerste hulpkaart
6.3 Stoplicht
6.4 Schema storende en helpende gedachten
6.5 Voorbeeld beloningskaart
6.6 Voorbeeld weekschema
7.1 Gebruikte symbolen genogram
7.2 Voorbeeldvragen genogram
10.1 De STAP-methode voor casuïstiekbespreking
5
Inleiding
De methodiekhandleiding Intensieve Ambulante Gezinsbehandeling (IAG) is een actualisering en
doorontwikkeling van de eerdere versie van de methodiek voor Intensieve Orthopedagogische
Gezinsbehandeling (IOG) uit 1998 (Van Schot & Van der Steege, 1998). Ook bevat deze handleiding
de methodische elementen die daarna in de praktijk zijn ontwikkeld en uitgevonden. Na de
introductie van Families First in Nederland in 1993 ontstonden met name in Noord- en Oost-
Nederland intersectorale Hulp aan Huis-programma’s. Deze programma’s boden vormen van
Intensieve Ambulante Gezinsbehandeling gericht op verschillende doelgroepen (gezinnen met
voornamelijk opvoedingsproblematiek, gezinnen waar bij een van de gezinsleden psychiatrische
problematiek speelt of een licht verstandelijke beperking). De basis van deze verschillende vormen
vertoont grote overeenkomsten (gericht op verandering van gedrag, systemisch en
oplossingsgericht). Onderzoek heeft daarnaast laten zien dat de verschillende vormen van IAG
gedragsproblematiek bij de jeugdigen in het gezin doet afnemen evenals de ervaren
opvoedingsbelasting bij de ouders (Veerman, Janssens & Delicat, 2005).
In de jaren na de start van deze programma’s kwam de innovatie- en ontwikkelkracht van IAG onder
druk te staan. De toenemende marktwerking in de jeugdzorg leidde tot concurrentie, afnemende
samenwerking en versnippering. Daarbij werden soortgelijke evidence-based interventies uit het
buitenland geïntroduceerd in Nederland (zoals Triple P, Multisysteemtherapie (MST) en Parent
Management Training Oregon (PMTO)). Deze interventies richtten zich op soortgelijke gezinnen,
boekten vergelijkbare resultaten, beschikten over robuust, wetenschappelijk onderzoek uit het
buitenland en legden eveneens de nadruk op implementatie en borging middels werkbegeleiding,
training en effectmonitoring. Ondertussen kwam de gezamenlijk doorontwikkeling en ook het
onderzoek naar IAG op een laag pitje te staan. Wel werden er in de praktijk allerlei aanpassingen
gedaan aan de oorspronkelijke methodiek. Zo werd het oplossingsgericht werken erin opgenomen en
werden technieken gericht op het interveniëren in de relaties en patronen in het systeem verder
ontwikkeld en geconcretiseerd. Verschillende aanbieders van IAG achtten het van steeds groter
belang deze ontwikkelingen te verankeren in een geactualiseerde methodiekhandleiding. In
september 2012 startte een project om dit te realiseren.
Deze methodiekhandleiding is tot stand gekomen op initiatief van de participatiegroep IAG. Hieraan
nemen managers uit ruim twintig aanbieders van IAG deel, die uit hun midden een stuurgroep
aanwezen onder voorzitterschap van Gitta Griffioen (bestuurder Jarabee, aanbieder van jeugd &
opvoedhulp in Twente). Deze participatiegroep verstrekte het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) de
opdracht deze handleiding te ontwikkelen en te schrijven. Vanuit de participatiegroep werd een
ontwikkelgroep samengesteld met inhoudelijk deskundigen werkzaam bij de deelnemende IAG-
aanbieders. Deze ontwikkelgroep leverde in acht maandelijkse bijeenkomsten input voor de
verschillende thema’s/onderdelen van de handleiding aan de ontwikkelaars/schrijvers. Concepten
van de teksten werden achtereenvolgens voorgelegd aan de ontwikkelgroep en via de mail aan een
klankbordgroep met daarin ook inhoudelijk betrokkenen vanuit de aanbieders die niet aan de
ontwikkelgroep deelnamen. In een laatste ronde werd het volledige concept becommentarieerd door
de ontwikkelgroep, de klankbordgroep en de stuurgroep. Een aantal hogescholen namen als
opleiders van IAG zowel deel aan de participatiegroep/stuurgroep als aan de ontwikkelgroep en
klankbordgroep. De participatiegroep en de stuurgroep IAG zullen de komende tijd de
implementatie van de handleiding ter hand nemen. Daarbij ontwikkelen ze een systeem rond
kwaliteitsbewaking om te zorgen dat de methodiek van IAG wordt uitgevoerd zoals bedoeld. De
66
ambitie is IAG binnen afzienbare tijd ter beoordeling voor te leggen aan de Erkenningscommissie
Interventies om de erkenning ‘theoretisch goed onderbouwd’ te verwerven.
In deze handleiding duiden we de kinderen in de gezinnen over het algemeen aan met jeugdigen (0
tot 18 jaar), soms spreken we over de ouders en hun kinderen (0 tot 18 jaar), specifiek kinderen
onder de 12 jaar en jongeren (12 jaar en ouder). De hulpverlener die IAG uitvoert duiden we aan met
‘gezinsbehandelaar IAG’. Dit om aan te duiden dat de interventie IAG is gericht op het
bewerkstelligen van verandering in de gezinnen gebruik makend van een specifieke, vastgelegde
werkwijze. In de praktijk worden allerlei benamingen gebruikt om deze hulpverlener aan te duiden,
zoals: gezinsmedewerkers, gezinshulpverleners, gezinsbegeleiders en gezinscoaches. Het staat
organisaties die IAG uitvoeren vrij om een eigen functiebenaming te hanteren voor deze
hulpverlener. Verder benoemen we voor het leesgemak de gezinsbehandelaar IAG als mannelijk.
Daar waar hij staat wordt ook zij bedoeld. Ook jeugdigen en gezinsleden duiden we aan als mannelijk
ten behoeve van de leesbaarheid.
De methodiekhandleiding IAG is als volgt opgebouwd. In het eerste hoofdstuk beschrijven we de
doelgroep waar IAG zich op richt en de doelen die met de interventie worden nagestreefd. In het
tweede hoofdstuk schetsen we de basis: de basishouding van de gezinsbehandelaar IAG, het hoe van
het opbouwen van een werkrelatie en de voortdurende aandacht voor de veiligheid van de kinderen
in het gezin. In hoofdstuk 3 komt de opbouw van de interventie aan de orde. Hierna wordt in de
hoofdstukken 4 tot en met 9 de aanpak oftewel de eigenlijke methodiek uiteengezet: hoe ondersteunt
de gezinsbehandelaar IAG de beoogde verandering in de gezinnen? De hoofdstukken geven een
overzicht van de vele methoden, technieken en tools die de gezinsbehandelaar in kan zetten in
aansluiting op de gemaakte analyse van de problemen en de doelen van het gezin, en hun wensen en
behoeften. Het gaat nadrukkelijk om een overzicht van mogelijkheden en niet om een kant-en-klaar
protocol waarin vaststaat wanneer de gezinsbehandelaar wat, hoe en waarom, vanuit welk
methodisch kader of theoretische achtergrond doet. In aansluiting op de kern van IAG maakt de
gezinsbehandelaar gedurende het hulpverleningsproces juist telkens zelf de afweging welke
middelen, technieken en tools wanneer en waarom passend zijn gezien de problemen, doelen en
wensen van de gezinsleden. De hoofdstukken bieden vervolgens handvatten voor de toepassing van
de gekozen hulpmiddelen, waarbij basisvaardigheden zoals het geven van feedback, het observeren
van gedrag en reflecteren op eigen keuzes die de gezinsbehandelaar in de initiële opleiding heeft
geleerd, worden verondersteld. In hoofdstuk 10 volgen de benodigde competenties, werkbegeleiding
en randvoorwaarden en in het laatste hoofdstuk 11 beschrijven we de theoretische achtergrond van
IAG.
Dit is versie 1.0 van de methodiekhandleiding IAG. Daarmee duiden we aan dat een
methodiekhandleiding als dit geen statisch document is dat jaren meekan. Van belang is dat de
gezinsbehandelaars er nu mee te gaan werken en er ervaringen mee opdoen. Al werkend ontdekken
ze wat werkt, wat minder goed werkt en wat beter kan. Door deze ervaringen en input systematisch
te verzamelen en het blijvend uitvoeren van effectonderzoek kan de methodiek van IAG voortdurend
worden doorontwikkeld en verbeterd.
67
1 De doelgroep en het doel van IAG
Dit hoofdstuk bestaat uit een beschrijving van de doelgroep en het doel van IAG. Eerst gaat 1.1 aan
de hand van de basisuitgangspunten van IAG, nader in op hoe er vanuit de IAG naar de doelgroep en
haar problemen wordt gekeken. In 1.2 wordt vervolgens de doelgroep scherp afgebakend door de
problemen waar zij mee te maken heeft expliciet te beschrijven. Hierna volgen de doelen van IAG in
1.3 en tot besluit staan in 1.4 op grond van het voorgaande de selectie- en instroomcriteria op een rij.
1.1 Basisuitgangspunten van IAG
Aan de methodiek van IAG liggen drie theoretische modellen ten grondslag: de sociale leertheorie,
oplossingsgericht werken en de systeemtheorie (zie hoofdstuk 11). Uit deze modellen komen drie
centrale uitgangspunten van de aanpak voort:
• iedereen is in staat nieuw gedrag aan te leren;
• verandering in gezinnen is altijd mogelijk;
• problemen van kinderen staan nooit op zichzelf, hun gedrag heeft een relatie met de context
waarin ze opgroeien.
Vanaf de aanvang wordt vanuit deze uitgangspunten gekeken naar de problemen van een gezin dat
gebruik maakt van IAG. Het perspectief van IAG op de problemen of kenmerken van het gezin is dat
het belemmerende of risicofactoren binnen en buiten het gezin zijn die op elkaar inwerken en
problemen in stand kunnen houden, maar tegelijkertijd wel degelijk beïnvloedbaar zijn. Daarmee
blijven het problemen echter ze zijn niet statisch, het zijn geen vaststaande kenmerken. Het zijn juist
zaken waar samen met de gezinsleden oplossingen voor uitgewerkt kunnen worden, die aan te
pakken zijn. Vanuit het oogpunt van empowerment gaat de gezinsbehandelaar IAG naast het gezin
staan om ze te ondersteunen om zélf de factoren waar zij aangeven last van te hebben, te
beïnvloeden. Ook lang nadat IAG is afgelopen. Gezinnen hebben een zelfoplossend vermogen en het
gaat erom dat de gezinsbehandelaar IAG deze bij hen activeert. Hij steunt de gezinsleden
oplossingsgericht en positief om het samenstel van probleem in hun individuele geval, zelf te leren
veranderen. Oplossingsgericht kijken en werken betekent voor de gezinsbehandelaar IAG niet alleen
ervan uitgaan dat verandering mogelijk is. Sterker nog, de gezinsbehandelaar gaat ervan uit dat
verandering onvermijdelijk is, dat oorzaken van problemen –die nu eenmaal bij het leven horen-
niets zeggen over de oplossingen, dat hij afblijft van wat in de beleving van gezinsleden al goed gaat
en doorgaat met wat werkt (zie verder 4.1). En het gaat bovenal om oplossingen uitwerken, om
gericht op oplossingen te denken en te handelen, wat iets anders is dan problemen (voor gezinnen)
oplossen.
IAG is met deze uitgangspunten met nadruk gericht op de toekomst. De gezinnen hebben dan wel
veel problemen gehad, echter daar ligt de focus niet op. Met de blik vooruit gericht gaan het gezin en
behandelaar aan de slag om de situatie te veranderen. Het is van belang om bij de bespreking van de
problemen van de doelgroep van IAG in de volgende paragraaf, dit perspectief op problemen van
gezinnen voor ogen te houden.
68
1.2 De doelgroep van IAG
De doelgroep van IAG wordt beschreven aan de hand de leeftijd van de kinderen in de gezinnen en
de problemen die zijn ontstaan in deze gezinnen.
Leeftijd kinderen
De methodiek IAG richt zich op gezinnen waarin minimaal één kind tussen de 0 en 18 jaar is. Als bij
het kind sprake is van een verstandelijke beperking kan het gaan om jeugdigen tot 23 jaar. In de
praktijk is de jeugdige meestal tussen de 6 en 14 jaar oud.
Multiproblematiek
De doelgroep van IAG bestaat uit gezinnen waarin meerdere problemen tegelijkertijd op
verschillende terreinen zijn ontstaan die elkaar beïnvloeden (multiprobleemgezinnen). Kenmerkend
is dat de hulp vaak moeizaam op gang komt. De oorzaak hiervan is vaak dat de gezinsleden meerdere
teleurstellende ervaringen met hulpverleners hebben gehad, waardoor ze hulpverlening zijn gaan
mijden of zich afwerend opstellen. De problemen spelen zich af bij de jeugdige, de ouders en hun
opvoedingsvaardigheden, in het netwerk en in de omstandigheden van het gezin. Deze indeling in
terreinen is gebaseerd op groepen uit het Classificatiesysteem Aard Problematiek – Jeugd (CAP-J;
Konijn et al., 2009). Hieronder volgt een opsomming van de problemen op de verschillende
terreinen die IAG expliciet tracht te beïnvloeden.
Internaliserend en/of externaliserend gedrag van de jeugdige
In gezinnen die IAG ontvangen is altijd sprake van een zekere mate van problematiek bij de jeugdige.
Omgeving en de situatie van het gezin spelen vaak een rol bij het ontstaan van deze problemen. Ook
aanleg speelt daarbij mee: het ene kind ontwikkelt eerder problemen dan het andere. Er kan sprake
zijn van internaliserende of externaliserende problematiek of een combinatie van beide. IAG richt
zich met name op:
- Druk en impulsief gedrag (denk aan: moeilijk stil kunnen zitten, aan een stuk door praten,
het verstoren van bezigheden van anderen, eerst doen en dan pas denken).
- Opstandig en/of antisociaal gedrag (denk aan: driftig gedrag, vaak ruzie hebben met
volwassenen, weigeren om zich te voegen naar regels van volwassenen, boosheid, liegen,
stelen, spijbelen, niet gevoelig zijn voor straf).
- Beperkte emotieregulatie (denk aan: moeite met herkennen van gevoelens, niet weten wat te
doen bij boosheid of angst, zich vaak terugtrekken, stoppen wanneer iets niet direct lukt,
lastig impulsief gedrag kunnen onderdrukken).
- Tekort aan sociale vaardigheden (denk aan: het kunnen sluiten en onderhouden van
vriendschappen, ‘nee’ kunnen zeggen tegen drugs, inschatten wie wel of niet te vertrouwen
is, contacten vermijden).
Het afwijkende gedrag is soms dermate ernstig geworden dat er sprake is van een stoornis. Veel
voorkomende diagnoses zijn autisme spectrum stoornissen, een gedragsstoornis en een
aandachttekort stoornis met hyperactiviteit (ADHD).
Bij een deel van de jeugdigen komt zwakbegaafdheid of een licht verstandelijke beperking voor
waarbij meestal sprake is van een disharmonisch intelligentieprofiel. Daarnaast is een beperkt
sociaal aanpassingsvermogen kenmerkend voor deze jeugdigen. Zij hebben vaak moeite met
concreet denken en handelen, met het begrijpen wat een ander bedoelt, reflecteren op het eigen
handelen en ze zijn vaak sterk beïnvloedbaar.
Kinderen in de basisschoolleeftijd kunnen ook last hebben van problemen die zich lichamelijk uiten,
zoals problemen met plassen en poepen, eten en slapen.
Kinderen uit gezinnen die IAG ontvangen worden vaak, zonder dat ouders dat bewust willen, belast
met de problemen van ouders. Zo worden relatieproblemen regelmatig besproken met de kinderen
69
en hebben kinderen weet van mogelijke financiële problemen waarmee het gezin te kampen heeft.
Gevolgen kunnen zijn dat kinderen hun eigen problemen steeds minder met ouders durven delen,
zich veel zorgen maken, verantwoordelijkheden van hun ouders gaan overnemen of heftige ruzies
normaal gaan vinden. Dit kan leiden tot bijvoorbeeld angsten, slechte schoolresultaten,
schoolverzuim en weinig vrienden.
Opvoedingsvaardigheden van de ouders
IAG richt zich op ouders van wie de opvoedvaardigheden op het moment ontoereikend zijn. Er is een
situatie ontstaan waarin ouders bijvoorbeeld over het algemeen weinig complimenten geven, hun
kinderen weinig belonen, weinig of onduidelijke grenzen stellen, inconsequent zijn in hun reacties op
de kinderen, onvoldoende toezicht houden of moeite hebben met het hanteren van een dagelijkse
routine/structuur in het gezin, waardoor de kinderen bijvoorbeeld te laat op school komen.
Daarnaast hebben veel ouders moeite om in de interactie en communicatie met hun kind(eren)
voldoende sensitief en responsief te reageren. Ze zijn dan in de huidige situatie niet voldoende
gevoelig voor de signalen die het kind afgeeft, kijken niet voldoende naar het kind om te begrijpen
wat het bedoelt en spelen niet op de juiste manier in op de signalen. Ze vinden het gedrag van het
kind snel lastig of denken dat hun kind expres vervelend is en kunnen er daardoor moeilijk mee
omgaan. Sensitief en responsief reageren is van belang voor de hechting tussen ouder en kinderen
(Bartelink, 2012). Als ouders kennis missen over wat passend is bij bepaalde leeftijden, stoornissen
en/of andere beperkingen van hun kinderen, hebben ze soms ook niet passende verwachtingen van
hun kind en over- of ondervragen zij hun kind. Dit kan ook een uiting zijn van een gebrek aan
acceptatie van de problematiek of beperking van het kind. Voor ouders kan het moeilijk te
accepteren zijn dat hun kind anders is dan zij hadden verwacht of gehoopt. De niet passende
verwachtingen en het over- of ondervragen werken het ongewenste gedrag van de jeugdige in de
hand waardoor er een negatieve spiraal kan ontstaan. Dit kan gekeerd worden wanneer ouders
kunnen aansluiten bij hun kind, gewenst gedrag weten te stimuleren en passend kunnen reageren op
ongewenst gedrag.
Ook missen deze ouders vaak een positief referentiekader betreffende de opvoeding doordat zij
weinig adequate voorbeelden hebben uit hun eigen jeugd. Onderzoek van Belsky (zie Van Vugt &
Berger, 1999) laat zien dat de ouders van deze gezinnen zelf in hun jeugd veel tekortgekomen en
tekortgedaan zijn. Soms komen de gebrekkige opvoedingsvaardigheden mede door een beneden
gemiddelde intelligentie van ouders.
Een groot deel van de ouders heeft door allerlei eigen problemen veel stress, waardoor hun
draagkracht sterk verminderd is. Eigen problemen zijn bijvoorbeeld psychische/psychiatrische
problematiek (inclusief verslavingsproblemen), ziekte en andere omstandigheden. De
gezinsbehandelaar kan hierbij terugvallen op ondersteuning en supervisie van de werkbegeleider.
Dit belemmert hen in het opvoeden van hun kinderen. Zij zien vaak niet meer waar hun krachten
liggen en kunnen hier ook geen gebruik van maken. Ze missen het overzicht en voelen weinig ruimte
voor de verzorging van hun kinderen, het geven van positieve aandacht aan hun kind en het stellen
van grenzen.
Veel van de ouders staan er alleen voor, bijvoorbeeld door scheiding of een partner die in de
gevangenis zit, wat zorgt voor een (tijdelijke) extra belasting. Wanneer ouders zich wel beiden met de
opvoeding bemoeien, zorgen relatieproblemen er regelmatig voor dat zij wat betreft de opvoeding
niet op één lijn zitten. Dit zorgt voor onduidelijkheid in de reacties op het kind en voor (nog meer)
spanning tussen ouders.
Door de combinatie van de ontoereikende opvoedingsvaardigheden, een sterk verminderde
draagkracht en stress bij de ouders is er in gezinnen die IAG ontvangen vaak sprake van een
onveilige situatie voor het kind, waardoor uithuisplaatsing dreigt of zal dreigen als de situatie zo
610
blijft. Ook kan het nodig zijn met behulp van IAG aan de opvoedingsvaardigheden te werken, om een
eerder uithuisgeplaatst kind weer thuis te kunnen plaatsen, of uithuisplaatsing te verkorten. Sociaal netwerk
Gezinnen die IAG ontvangen hebben vaak een beperkt, ontbrekend of weinig ondersteunend sociaal
netwerk. De communicatie met het formele en informele sociale netwerk verloopt stroef. Een
voorbeeld hiervan: ouders en een leerkracht kunnen geen sluitende afspraken maken over de aanpak
van het kind, omdat ouders moeite hebben met de belerende houding van de leerkracht. De
leerkracht ergert zich eraan dat de ouders niet meer naar oudergesprekken of informatieavonden op
school komen. Hierdoor hebben de ouders geen contact meer met de leerkracht.
Als er wel sociale steun voorhanden is, maken de gezinnen daar veelal weinig gebruik van. Zowel het
ontbreken als het weinig gebruik maken van het netwerk kan het gevolg zijn van conflicten die in de
wederzijdse interactie zijn ontstaan. Of doordat de ouders niet de vaardigheden hebben om personen
in het netwerk om steun te vragen. Dit alles kan er toe bijdragen dat de ouders het gevoel hebben er
alleen voor te staan in de opvoeding.
De omstandigheden van het gezin
In gezinnen die IAG ontvangen spelen vaak ook problemen in de omstandigheden van het gezin.
Hierbij valt te denken aan werkloosheid van een of beide ouders, financiële problemen, het wonen in
een achterstandswijk en/of een te kleine of slecht onderhouden woning.
In de gezinnen is het vaak een eerste behoefte om orde in de chaos te scheppen en de knelpunten die
als meest prangend worden ervaren op dit gebied aan te pakken. Als het gezin weer orde ervaart,
voelen gezinsleden meer ruimte om met de problemen op andere terreinen aan de slag te gaan. In
overleg en samen met het gezin gaat de gezinsbehandelaar IAG bijvoorbeeld eerst de financiële
problemen aanpakken door de administratie op orde te brengen of schuldhulpverlening in te
schakelen.
Bij de doelgroep van IAG zijn problemen op al deze vier terreinen ontstaan, die elkaar ook onderling
beïnvloeden (zie verder hoofdstuk 11). IAG pakt met het gezin in ieder geval de problemen aan op de
eerste drie gebieden, namelijk op het terrein van het gedrag van de jeugdige, de
opvoedingsvaardigheden van de ouders en het sociale netwerk van het gezin. De problemen in de
omstandigheden worden aangepakt als deze randvoorwaardelijk zijn aan of bijdragen aan
oplossingen op de andere drie terreinen.
Beschermende factoren
IAG probeert gezinnen niet alleen te steunen om aan de belemmerende factoren te werken. Omdat
de invloed van risicofactoren ‘gecompenseerd’ kan worden door de aanwezigheid van beschermende
factoren (Rigter, 2002) is ook het versterken van positieve, beschermende factoren onderdeel van
IAG. Wanneer ouders bijvoorbeeld ondersteund worden samen co-ouderschap vorm te geven kan dit
ruimte bieden aan hun kind om bij oplopende spanningen tot rust te komen bij de andere ouder. Als
de ouders een licht verstandelijke beperking of psychische/psychiatrische problematiek hebben kan
de gezinsbehandelaar IAG hen stimuleren een betrokken oom of tante te zoeken die hen
ondersteunt. IAG richt zich daarom op het zoeken en versterken van positieve, compenserende
factoren.
Concluderend uit bovenstaande bestaat de doelgroep van IAG uit gezinnen met meervoudige
problemen die veelal niet zitten te wachten op weer een hulpverlener. De gezinsbehandelaar IAG
ondersteunt het gezin om belemmerende factoren aan te pakken én positieve factoren te versterken.
611
1.3 Het doel van IAG
Bovenstaande beschreven problemen en de samenhang daartussen zorgen er in gezinnen die IAG
ontvangen vaak voor dat de jeugdigen (opnieuw) uit huis geplaatst dreigen te worden. Het hoofddoel
van IAG is daarom dat de kinderen thuis kunnen blijven wonen of opnieuw thuis kunnen wonen. Dit
hoofddoel is uitgewerkt in drie subdoelen:
• de gedragsproblemen van het kind/de kinderen zijn verminderd;
• de ouders ervaren minder opvoedingsbelasting en hun opvoedingsvaardigheden zijn
vergroot;
• het gezin heeft een sociaal netwerk en maakt daar gebruik van.
1.4 Instroomcriteria voor IAG
Op basis van bovenstaande (doelgroep, problemen van de doelgroep, samenhang tussen problemen
en de doelen) kunnen we een aantal criteria formuleren waaraan gezinnen moeten voldoen om IAG
te kunnen opstarten:
• Er is minstens één thuiswonend of terug te plaatsen kind tussen de 0 en 18 jaar. Indien er
sprake is van een licht verstandelijke beperking kan het gaan om jeugdigen tot 23 jaar.
• De ouders ervaren een bovengemiddelde opvoedingsbelasting en hebben
benedengemiddelde opvoedingsvaardigheden (een T-score hoger dan 63 op de OBVL, of een
T-score lager dan 37 op de VGFO, of een vergelijkbare score op eenzelfde soort instrument);
• Eén of meer kinderen in het gezin kampt met ernstige internaliserende en/of
externaliserende problematiek (Blijkend uit een gedragsvragenlijst: het kind scoort op
minimaal twee subschalen van de CBCL in het (sub)klinische gebied of heeft een
vergelijkbare score op eenzelfde soort instrument);
• Er zijn problemen met het netwerk (het ontbreken van een sociaal netwerk of het hebben
van een weinig ondersteunend sociaal netwerk);
• Aanvullend op de problemen in de opvoeding en problemen van de jeugdige(n) heeft het
gezin problemen op minimaal één van de volgende terreinen:
- eigen problemen van ouders (psychische/psychiatrische problematiek);
- problemen rond scheiding en het samengaan van gezinnen (relatieproblemen,
problemen rond het samengaan van gezinnen);
- problemen in de omstandigheden van het gezin (werkloosheid ouder, financiële
problemen, wonen in een achterstandswijk).
• De gezinnen zijn onvoldoende bereid om naar een instelling toe te komen voor hulp of
kunnen onvoldoende profiteren van hulp die buiten hun eigen omgeving op individueel
niveau wordt aangeboden, omdat ze niet voldoende in staat bleken aangeleerde
vaardigheden toe te passen in hun eigen omgeving.
612
2 De basis van IAG
2.1 Basishouding, motiveren en opbouwen werkrelatie met gezinnen
De kwaliteit van de werkrelatie, ook wel de ‘therapeutische alliantie’ genoemd en daaraan gekoppeld
de mate waarin het de gezinsbehandelaar lukt aan te sluiten bij de motivatie van gezinnen voor
verandering, draagt in belangrijke mate bij aan de effectiviteit van de hulp. Van Yperen e.a. (2010)
noemen de werkrelatie een belangrijke basis voor de inzet van gerichte middelen of technieken. Wat
houdt dat in, een goede werkrelatie opbouwen? Voor de gezinsbehandelaar IAG betekent dit het
werken aan een zodanig contact met het gezin en de gezinsleden dat ze vertrouwen in hem krijgen en
houden, en de eigen motivatie voelen om aan de doelen te werken (Spanjaard & Haspels, 2005). Bij
een goede werkrelatie opbouwen hoort dus tegelijkertijd het aansluiten bij de motivatie voor
verandering bij de gezinsleden en geloven dat zij een wens tot verandering hebben. Doordat het
werken aan de relatie en aansluiten bij de bestaande motivatie zo sterk met elkaar verweven zijn,
worden ze ook wel samengenomen in de term engageren (Van Montfoort & Slot, 2009).
Een kerninstrument voor dit ‘engageren’ is de basishouding van de gezinsbehandelaar IAG. In 2.1.1
geven we een overzicht van alle aspecten van de basishouding en voorbeelden van concrete
toepassing daarvan. Uit deze basishouding komt vanzelfsprekend een manier van werken en
handelen, van het gezin benaderen voort en een manier waarop de gezinsbehandelaar IAG in de
praktijk werkt aan de relatie met het gezin. Enkele praktische uitgangspunten voor het opbouwen
van een goede samenwerkingsrelatie die uit de basishouding volgen, bespreken we in 2.1.2.
Hoewel werken aan de relatie en aansluiten bij de motivatie sterk met elkaar samenhangen kan het,
als de basis voor een goede werkrelatie is gelegd, bij veel gezinnen die gebruik maken van IAG toch
wat meer inspanning kosten om aan te sluiten bij de bestaande motivatie voor verandering. Hierbij
kunnen een aantal oplossingsgerichte technieken behulpzaam zijn, die we in 2.1.3 bespreken.
2.1.1 De basishouding van de gezinsbehandelaar IAG
Voor het opbouwen van een goede werkrelatie met en het aansluiten bij de motivatie van gezinnen is
het in de eerste plaats van belang dat elke gezinsbehandelaar IAG zich bewust is van zijn houding
tegenover de gezinsleden. In de basishouding van de gezinsbehandelaar IAG zijn verschillende
aspecten te onderscheiden. Deze aspecten zijn te zien als eigenschappen die voortdurend zichtbaar
zijn in zijn houding. Kenmerkend voor de houding van de gezinsbehandelaar IAG is dat hij uit gaat
van de krachten van het gezin en zich richt op wat goed gaat. De gezinsbehandelaar gaat ervan uit
dat de oplossingen voor de problemen binnen het gezin zelf aanwezig zijn. Hij probeert naast het
gezin te gaan staan in plaats van boven het gezin en praat altijd met het gezin in plaats van over het
gezin. Dat betekent dat het gezin in principe aanwezig is bij gesprekken met anderen (hulpverleners,
instanties, leerkrachten et cetera) en er oog is voor de personen die niet aanwezig zijn en hun rol.
Ook is dit terug te zien in zijn gedrag. De gezinsbehandelaar IAG benadert het gezin respectvol en
positief. Daarbij neemt hij een activerende (in plaats van overnemende) werkhouding aan en sluit hij
aan bij de behoeften van het gezin. De gezinsbehandelaar is open en transparant en hanteert een
houding van meerzijdige partijdigheid. Hierna bespreken we deze belangrijkste houdingsaspecten
die van een gezinsbehandelaar IAG verwacht mogen worden.
613
Respectvol
Een respectvolle houding is essentieel voor het opbouwen van een werkrelatie en het laten slagen
van de hulpverlening. Als de gezinsleden zich gerespecteerd voelen, is de kans groter dat zij zich
open zullen opstellen. Een gezinsbehandelaar IAG komt bij de gezinnen thuis. Belangrijk hierbij is
dat de gezinsbehandelaar informeert naar de huisregels van het gezin en deze respecteert en naleeft.
Het kennen van de normen en waarden vraagt van de gezinsbehandelaar IAG verdieping in de
verschillende culturen van de verschillende gezinnen waar hij komt. Als gast in het huis van een
ander stelt de gezinsbehandelaar IAG zich afwachtend op, de gezinsleden hebben de regie. Als de
huisregel is dat binnen geen schoenen worden gedragen, doet de gezinsbehandelaar IAG deze ook
uit. Als in een cultuur een hand geven niet gewenst is, vraagt de gezinsbehandelaar dit bij de eerste
binnenkomst na en spreekt een alternatieve begroeting af. Als tutoyeren niet vanzelfsprekend is,
vraagt de gezinsbehandelaar hoe ouders het liefst aangesproken worden. Ook in kledingkeuze houdt
de gezinsbehandelaar rekening met de normen en waarden van het gezin. Een respectvolle houding
betekent eveneens in taalgebruik vakjargon vermijden en afstemmen op het niveau van de
gezinsleden. De gezinsbehandelaar IAG houdt steeds voor ogen dat hij een gast is in het huis van het
gezin die met een bepaald doel langskomt. Een respectvolle houding betekent ook dat een
gezinsbehandelaar betrouwbaar is en afspraken nakomt, bereikbaar is of zo snel mogelijk contact
opneemt als een gezinslid heeft gebeld (Spanjaard & Haspels, 2005; Van Vugt & Berger, 1999).
Positief
Een gezinsbehandelaar IAG neemt een positieve houding aan en richt zich op wat goed gaat in het
gezin (Spanjaard & Haspels, 2005). Naast risicofactoren zijn er in elk gezin beschermende factoren
aanwezig. Door aan te sluiten bij wat goed gaat en de beschermende factoren, krijgen de gezinsleden
meer zelfvertrouwen en meer vertrouwen in de situatie. De focus op wat goed gaat en dat stimuleren
en ondersteunen, wordt ook wel empowerment genoemd. Door middel van empowerment haalt de
gezinsbehandelaar IAG in het gezin de kracht naar boven om de situatie zelf aan te kunnen. Concreet
betekent dit een positieve, empowerende en oplossingsgerichte houding. Zo bevraagt de
gezinsbehandelaar de gezinsleden telkens op de dingen die wel goed gaan en op situaties waarin iets
wel goed ging (zoeken naar uitzonderingen). Wanneer is iets wel gelukt en hoe kwam dat? Een
gezinsbehandelaar IAG herformuleert negatieve uitingen op een positieve manier en richt zich op het
uitvergroten en ondersteunen van de eigen kracht die aanwezig is binnen het gezin (ook wel
reframing genoemd). Dit alles betekent uiteraard niet dat er niet wordt gekeken naar problemen en
risicofactoren. Dat gebeurt wel, echter het handelen dat hier op volgt is oplossingsgericht en gericht
op het versterken van wat goed gaat.
Activerend
De gezinsbehandelaar IAG werkt zoals gezegd samen met de ouders in plaats van voor de ouders. Dit
betekent dat ouders actief zijn in het proces. Hiervoor is het van belang dat de gezinsbehandelaar
IAG de ouders stimuleert te werken aan het vinden van door hen gewenste oplossingen voor de
problemen die zij ervaren. Om ouders te activeren hanteert de gezinsbehandelaar een positieve en
empowerende houding waarbij hij aansluit bij de krachten die aanwezig zijn in het gezin. Daarnaast
activeert de gezinsbehandelaar de gezinsleden door niet direct oplossingen aan te dragen maar de
gezinsleden te bevragen op mogelijke oplossingen voor een probleem. Het initiatief ligt dus bij de
gezinsleden. Dit betekent ook dat een gezinsbehandelaar IAG soms even niet zoveel zegt of
aandraagt en de keuze en verantwoordelijkheid bij de gezinsleden laat. Er worden samen met de
gezinsleden doelen gesteld die haalbaar, realistisch en concreet geformuleerd zijn. Uitgangspunt is
dat de gezinsleden deze doelen zelf opstellen en de formulering van het doel aansluit bij de
bewoordingen van het gezin (Van Vugt & Berger, 1999). Even niets zeggen of iets aandragen betekent
echter niet dat de gezinsbehandelaar niks doet. In sommige gevallen is het nodig dat de
614
gezinsbehandelaar vasthoudend is en gezinsleden wat meer stuurt en ondersteunt in het vormgeven
van de gewenste veranderingen. Bijvoorbeeld als de problematiek zeer ernstig is, de draagkracht van
ouders laag is of als er sprake is van psychiatrische problemen of een verstandelijke beperking bij
ouders.
Aansluiten
Als gezinsbehandelaar IAG is het belangrijk zo veel mogelijk aan te sluiten bij het gezin. Hierbij gaat
het om verschillende manieren van aansluiten. Zo stemt de gezinsbehandelaar af op de wensen,
behoeften en de hulpvraag van het gezin en alle gezinsleden apart (Spanjaard & Haspels, 2005; Van
Vugt & Berger, 1999), en probeert dit ook zoveel mogelijk als eveneens positionering nodig is (zie
2.1.2). Dit vergroot de bestaande motivatie om de situatie te veranderen. De gezinsleden zijn de
experts in hun eigen situatie. De gezinsbehandelaar erkent deze rol van de ouders en sluit aan bij de
kennis die zij hebben. Als het ware gaat de gezinsbehandelaar naast de ouder staan in het
hulpverleningsproces. Ook stemt de gezinsbehandelaar taalgebruik en lichaamshouding af op
gezinsleden. Houdingen kunnen bewust worden gespiegeld. Naast het aansluiten bij de behoeften
van de gezinsleden, sluit de gezinsbehandelaar ook aan bij het tempo van het gezin door gezinsleden
te volgen in het contact en tegelijkertijd sturing te geven als dit nodig is. Volgen in het contact
betekent het aansluiten bij de onderwerpen die de gezinsleden willen bespreken en aansluiten bij de
eigen oplossingen. Hierbij houdt de gezinsbehandelaar IAG de gestelde doelen voor ogen. Het volgen
van het tempo van het gezin is een voorwaarde voor verandering binnen het gezin. Een
gezinsbehandelaar IAG kan misschien al door willen naar de volgende stap, echter als het gezin dit
niet wenst of er nog niet aan toe is, zal dit niet werken. De gezinsbehandelaar biedt gezinsleden zo
veel mogelijk leerervaringen op maat door aan te sluiten bij het niveau en de hulpvraag van het
gezin. Ook de technieken en tools die de gezinsbehandelaar IAG in zet, worden afgestemd op elk
gezin en de individuele gezinsleden en op hun manier van leren en opnemen van informatie. Het ene
gezin zal meer behoefte hebben aan visuele ondersteuning dan het andere en het ene gezin wil
vaardigheden meer oefenen dan het andere. Als laatste is de gezinsbehandelaar IAG zich bewust van
de eigen persoonlijke normen en waarden en is hij gericht op de professionele rol binnen het gezin.
Zo kan het zijn dat een gezinsbehandelaar persoonlijk een huis met acht honden en vier katten wel
erg veel vindt, als professional pakt hij dit alleen aan als de gezinsleden dit een probleem vinden of
als de dieren een gevaar vormen voor de veiligheid en gezondheid van de kinderen.
Open
Zoals gezegd respecteert de gezinsbehandelaar IAG de normen en waarden van het gezin. Hierbij
hanteert de gezinsbehandelaar IAG een open houding en treedt hij het gezin met een open, niet-
wetende, blik binnen (Berger, Bierling, Van Dam & Wijgergangs, 2006). Deze open houding komt
zowel op verbale als non-verbale manier tot uiting. Zo neemt de gezinsbehandelaar een open
lichaamshouding aan in gesprekken met gezinsleden. Een voorbeeld van een gesloten
lichaamshouding is het staan met de armen gekruist voor de borst. Een dergelijke houding is niet
uitnodigend voor een ander om zijn of haar verhaal aan te doen. Daarnaast let de gezinsbehandelaar
ook op de eigen mimiek en hanteert een niet-oordelende en congruente gezichtsuitdrukking. Een
gezinsbehandelaar IAG is niet veroordelend in het contact, dit uit zich zowel in de woorden als in de
lichaamshouding. De gezinsbehandelaar is nieuwsgierig en geïnteresseerd; stelt vragen tot hij
werkelijk begrijpt hoe de huidige situatie is ontstaan en welke wensen tot verandering er zijn. Een
open, onbevooroordeelde, nieuwsgierige basishouding betekent als gezinsbehandelaar ook open
staan voor hoe ieder gezinslid zelf denkt over een of meer problemen: hoe denkt iemand dat het
probleem is ontstaan en welke waarde en betekenis hechten zij daaraan (Turnell & Edwards, 2009)?
Door zich te verdiepen in ieders opstelling over het probleem geeft de gezinsbehandelaar IAG
615
erkenning, wat een krachtige manier is om de relatie met het gezin te bevorderen en samen
problemen aan te pakken.
Transparant
Het is van essentieel belang dat de gezinsbehandelaar IAG transparant is, dat hij doet wat hij zegt en
zegt wat hij doet. Alleen op deze manier kan een vertrouwensband met de gezinsleden worden
opgebouwd. Een transparante houding van de gezinsbehandelaar begint al met het allereerste
contact. Om duidelijk te zijn over de eigen rol in het gezin, bevraagt de gezinsbehandelaar IAG ieder
op zijn wensen en verwachtingen van hem. Vervolgens maakt de gezinsbehandelaar IAG duidelijk
wat daarin wel en niet haalbaar is. In de gesprekken deelt de gezinsbehandelaar wat hij denkt te zien
aan processen en rollen, maakt het gezin hiervan deelgenoot door hardop na te denken en checkt
voortdurend of dat klopt. De gezinsbehandelaar benoemt vanaf het eerste contact met het gezin wat
hij ziet en wat hem opvalt op niet-oordelende manier, ook als het gevaarlijke, onhandige of
onwettelijke zaken betreft. Een transparante houding hanteert de gezinsbehandelaar ook door
inzicht te geven in wat wordt opgeschreven in een gesprek en wat met verkregen informatie wordt
gedaan. Hij geeft duidelijk aan of en welke informatie wordt doorgegeven en aan wie (Van Vugt &
Berger, 1999). Transparant zijn betekent tot slot ook in de startfase het onderwerp ‘veiligheid’ met de
ouders bespreken (zie 2.2 en hoofdstuk 3).
Meerzijdig partijdig
Een gezinsbehandelaar IAG is er voor het hele gezin. Dit betekent in de basishouding meerzijdig
partijdig zijn (Spanjaard & Haspels, 2005; Van Schot & Van der Steege, 1998). De gezinsbehandelaar
probeert de opstelling van ieder gezinslid te begrijpen (Turnell & Edwards, 2009) en erkenning te
geven aan ieders behoeften en hulpvragen. Door uitleg aan de ouders te geven over de behoeften van
hun kind toont de gezinsbehandelaar IAG begrip voor de situatie van alle gezinsleden. De
gezinsbehandelaar IAG kiest geen partij voor een van de gezinsleden en verplaatst zich continu in
alle gezinsleden, ook in de gezinsleden die niet letterlijk aanwezig zijn. De gezinsbehandelaar
ondersteunt, vertolkt en verduidelijkt de verschillende posities en behoeften binnen het gezin zonder
een kant te kiezen. Een open en transparante houding is essentieel voor een meerzijdig partijdige
houding. Wanneer gezinsleden niet adequaat reageren op een situatie, interpreteert de
gezinsbehandelaar IAG dit niet als onwil, maar eerder als onmacht: de desbetreffende persoon wil
wel adequaat reageren maar is hiertoe mogelijk nog niet in staat. Een concreet voorbeeld van een
meerzijdig partijdige houding is als de moeder in het gezin iets wil bespreken met de
gezinsbehandelaar IAG over de vader waar hij niet bij is. Dan is de gezinsbehandelaar IAG
transparant en geeft aan dat alles wat wordt besproken over vader ook met hem gedeeld zal worden.
Het kan beter besproken worden als vader erbij is. Ook stimuleert hij dat de ouders zelf transparant
naar elkaar zijn. Op deze manier kiest de gezinsbehandelaar IAG geen partij voor de ene of de andere
ouder, maar blijft neutraal.
Vasthoudend
Tot slot is de gezinsbehandelaar IAG vasthoudend in het contact (Roeden & Bannink, 2007). Hij
geeft niet op, laat zich niet van de wijs brengen door incidenten, komt terug als de gezinsleden niet
thuis zijn, houdt koers en houdt de gestelde doelen telkens voor ogen. Op meerdere manieren
probeert de gezinsbehandelaar te zorgen voor een werkbare situatie. Hierbij is het soms van belang
directief te zijn en grenzen te stellen of de eigen positie helder te maken als de veiligheid in het
geding is (zie voor positioneren 2.1.2). Ook in de benodigde vasthoudendheid is de
gezinsbehandelaar IAG open en transparant en geeft altijd aan wat de mogelijke gevolgen kunnen
zijn van het gedrag van de gezinsleden, bijvoorbeeld van het niet meewerken aan de hulp.
616
2.1.2 Werken aan een goede samenwerkingsrelatie
Uit de aspecten van de bovengenoemde basishouding volgen enkele vanzelfsprekende, concrete
uitgangspunten voor het opbouwen van een goede samenwerkingsrelatie met het gezin.
Ga na wat het gezin wil
Aansluiten bij het gezin betekent hun zorgen en behoeften accepteren en nagaan wat het gezin van
daaruit wil. Welke doelen willen gezinsleden bereiken en hoe kunnen ze de basis vormen voor het
plan van aanpak? Als de doelen niet matchen met het idee van de gezinsbehandelaar IAG of van
andere betrokken professionals, is het niet de bedoeling om gezinsleden te overtuigen van de eigen
visie op de problemen en de oplossingen daarvoor. Wat hij wel kan doen is kijken of gezin en
gezinsbehandelaar dichter bij elkaar kunnen komen vanuit wat het gezin wil en wat hén motiveert
(zie voor motiveren verder 2.1.3). Als een doel van het gezin is om de bemoeienis van instanties te
weren en tegelijkertijd duidelijk is dat het gezin een beperkt sociaal netwerk heeft, kan worden
samengewerkt aan het doel van het gezin door te zoeken naar steunfiguren die de bemoeienis van die
instanties onnodig maken. Ook als de veiligheid in het geding is en positionering door de
gezinsbehandelaar nodig is (zie subparagraaf hieronder), blijft hij proberen zoveel mogelijk aan te
sluiten bij hun wensen (Turnell & Edwards, 2009).
Zoek naar details
Open zijn, activeren en aansluiten betekent ook dat een gezinsbehandelaar IAG altijd op zoek gaat
naar details. Want juist in de details liggen concrete oplossingen verborgen die passen bij het gezin
(Turnell & Edwards, 2009). Het vragen naar veel details (concretiseren) maakt gespreksvoering ook
gemakkelijker. Vragen naar wanneer, waar, tegen wie en hoe een jeugdige volgens de ouders een
bepaald gedragsprobleem vertoont, zorgt beter dat het gesprek op gang blijft dan dat alleen wordt
gevraagd naar het waarom van gedrag of van welk gedrag de ouder last heeft. Juist de meer
gedetailleerde antwoorden geven handreikingen voor oplossingen en laten zien waar de krachten
liggen. Door het vragen naar details kan een ouder er bijvoorbeeld achter komen dat hij of zij in veel
meer situaties goed reageert op de jeugdige dan gedacht. Dat kan bij de ouder weer leiden tot het
inzicht vooral hulp nodig te hebben bij het omgaan met gedrag van het kind in enkele specifieke
situaties. Op zoek gaan naar details komt de samenwerkingsrelatie en het samen zoeken naar
oplossingen ten goede.
Inventariseer keuzemogelijkheden
Uit de juiste basishouding van een gezinsbehandelaar IAG volgt vanzelfsprekend dat hij al vanaf het
eerste contact keuzemogelijkheden met de gezinsleden bespreekt. Naast de ouders gaan staan
betekent ze zelf laten kiezen uit de gezamenlijk geïnventariseerde keuzemogelijkheden. Het kan
daarbij over allerlei keuzes gaan, van het tijdstip van afspreken, tot hulpvormen waarvan ouders
gebruik willen maken. Het gezin de tijd geven om over de keuzemogelijkheden na te denken is
belangrijk. Ouders kunnen in de stress schieten als ze een bepaalde keuze moeten maken of hebben
eerst de tijd nodig om de informatie te verwerken en goed na te denken over wat ze willen.
Keuzemogelijkheden bieden is een belangrijk middel voor een goede werkrelatie tussen de
gezinsbehandelaar IAG en het gezin (Turnell & Edwards, 2009). Het is echter niet altijd mogelijk om
keuzes te bieden. Er zijn soms zaken waarover niet onderhandeld kan worden en situaties waarin de
gezinsbehandelaar IAG de eigen positie helder moet maken. Bijvoorbeeld als er sprake is van een
onveilige situatie voor de jeugdigen in het gezin.
617
Als positionering nodig is
Wanneer sprake is van een onveilige situatie, staat de veiligheid van het gezinslid in kwestie voorop
(zie 2.2) en is het nodig dat de gezinsbehandelaar IAG hierin vasthoudend is. De gezinsbehandelaar
IAG (of in voorkomende gevallen de gezinsvoogd als er sprake is van een
jeugdbeschermingsmaatregel) moet dan aangeven welke doelen absoluut bereikt moeten worden en
dat het bij zijn of haar functie hoort om als dat niet lukt, uithuisplaatsing of een
jeugdbeschermingsmaatregel te adviseren. Om te voorkomen dat dit voor ouders pas duidelijk wordt
op dat moment, is het goed om de eigen positie al in het begin te verhelderen. De gezinsbehandelaar
IAG is er voor alle gezinsleden en dat betekent naast samenwerking ook dat hij als de veiligheid van
één van de leden in het geding is, daar actie op moet ondernemen (Van Montfoort & Slot, 2009).
Op het eerste gezicht lijkt het alsof de basishouding en manier van werken binnen IAG en dit
positioneren elkaar tegenspreken. Deze kunnen echter samengaan. Een gezinsbehandelaar IAG blijft
als positionering nodig is respectvol en positief, open en transparant over zijn of haar rol en erop
gespitst samen te werken aan de veiligheid. Hij blijft ook proberen in de oplossingen en doelen rond
het veiligheidsprobleem aan te sluiten bij het gezin en gaat door hen te stimuleren zelf oplossingen te
bedenken. Het gaat bij positionering tijdens IAG dan ook niet om positionering van de
gezinsbehandelaar ten opzichte van gezinsleden, hij blijft meerzijdig partijdig in die zin dat er ruimte
en begrip blijft voor alle gezinsleden. Het gaat bij positioneren tijdens IAG wel om het verhelderen
van het belang van de zorg voor de veiligheid van gezinsleden en van de verplichting van de
gezinsbehandelaar om daaraan voorrang te geven. Deze positionering is niet streng maar eerder
duidelijk. Vaak zijn gezinsleden juist gerustgesteld als de gezinsbehandelaar IAG uitlegt
verplichtingen te hebben in het kader van veiligheid.
2.1.3 Motiveren tot verandering
Wat is motiveren? De term motiveren wekt de indruk dat een gezinsbehandelaar IAG iets moet doen
zodat gezinnen gemotiveerd raken, iets willen wat ze eerst nog niet wilden. Dat is niet wat met
motiveren wordt bedoeld binnen IAG. Het gaat er voor de gezinsbehandelaar IAG om dat hij bij de
bestaande motivatie, de behoeften en wensen richting verandering van de gezinsleden weet aan te
sluiten. Een motivatie of wens die er al is, maar alleen nog bewust gemaakt of ontdekt moet worden.
Een gezinsbehandelaar IAG zal regelmatig moeten zoeken naar waar de motivatie zit en hoe hij deze
kan activeren. Dit vraagt om positieve vasthoudendheid en doorzettingsvermogen. Hieronder een
aantal handreikingen vanuit de oplossingsgerichte theorie voor het aansluiten bij en activeren van de
motivatie van de gezinsleden (Roeden & Bannink, 2007).
Weerstand heretiketteren
Als een gezinsbehandelaar IAG voor zijn eigen gevoel erg zijn best doet om de aanwezige motivatie
bij een cliënt naar voren te krijgen en het lukt niet, is het vrij makkelijk om op een gegeven moment
te denken dat de cliënt gewoonweg niet gemotiveerd is en weerstand heeft. Een belangrijk
uitgangspunt bij IAG is echter dat motivatie voor verandering altijd te vinden is. Het gaat er om deze
te zoeken en te activeren door er bij aan te sluiten (Roeden & Bannink, 2007). Een
gezinsbehandelaar IAG ervaart weerstand dan ook niet als een gebrek aan motivatie bij de
gezinsleden. Hij ziet weerstand als informatie over zijn eigen houding en handelen naar de
gezinsleden, waardoor hij de motivatie nog niet heeft weten te vinden. Weerstand is daarmee binnen
IAG een relatiekenmerk en feitelijk geen bruikbaar begrip. Door weerstand te heretiketteren als een
waardevolle boodschap over zichzelf, namelijk dat er een uitdaging voor zichzelf ligt in de interactie
met de gezinsleden, kan de gezinsbehandelaar IAG vervolgens weer aan de slag met zoeken naar
oplossingen. Als een gezinslid bijvoorbeeld een opdracht of het huiswerk keer op keer niet uitvoert,
kan de gezinsbehandelaar IAG dat zien als een signaal dat de opdracht niet past bij het gezinslid of
618
de gestelde doelen. De vraag is welke opdracht of andere manier wel past, wat het gezinslid wel wil
doen. Zo kan een jongere liever een kort rollenspel met de gezinsbehandelaar IAG willen spelen, dan
een opdracht of huiswerk opgedragen krijgen.
Aansluiten op het motivatieniveau
Het voortdurend zoeken naar wat iemand wil is niet altijd eenvoudig. Gezinnen die IAG ontvangen
hebben veel problemen tegelijkertijd en zijn daardoor niet altijd even consequent in wat ze vinden en
willen. Twee Amerikaanse onderzoekers, Prochaska en DiClemente (zie in Eijgenraam ,Van der
Steege & Metselaar, 2004), hebben op basis van jarenlang onderzoek zes niveaus onderscheiden in
de motivatie van cliënten tot verandering. Hieronder worden deze besproken. Op elk niveau neemt
de bereidheid tot/gerichtheid op verandering en het aangaan van het contact met de
gezinsbehandelaar toe. De motivatie van een gezinslid kan zich wat betreft verschillende
onderwerpen op verschillende niveaus bevinden:
• Voorbeschouwing: er bestaat (nog) geen intentie tot verandering. De persoon is zich vaak
niet bewust van het probleem.
• Overpeinzing: de persoon is zich ervan bewust dat hij een probleem heeft en bedenkt wat de
verandering kan opleveren. De motivatie om er iets aan te doen is aanwezig, er wordt echter
nog geen actie ondernomen.
• Besluitvorming: de persoon maakt echt plannen om iets aan het gedrag te gaan doen.
• Actie: de persoon onderneemt daadwerkelijk actie om het gedrag te veranderen. De
eigenlijke behandeling, gericht op de verandering, vindt hier plaats.
• Onderhoud of consolidatie: de persoon probeert de bereikte verandering te bestendigen.
• Terugval: de persoon kan de bereikte verandering nog niet volledig vasthouden.
Het denken in dergelijke motivatieniveaus helpt in de eerste plaats tegen het denken in weerstand,
want al vanaf de eerste fase wordt verondersteld dat er wel motivatie is, er is echter nog geen
bewustzijn van het probleem en daardoor nog geen intentie tot verandering. Uit de niveaus wordt
ook duidelijk dat het geen zin heeft om plannen te maken of doelen te stellen als er nog geen
bewustzijn is of nog geen besluit is genomen tot verandering. Het is noodzakelijk dat de
gezinsbehandelaar IAG aansluit bij het motivatieniveau van de gezinsleden.
Relatietypes onderscheiden: bezoekers, klagers en klanten
Binnen het oplossingsgericht werken wordt onderscheid gemaakt tussen de bezoekertypische,
klaagtypische en de klantrelatie (Roeden & Bannink, 2007). Cauffman (2010) hanteert een
soortgelijke indeling van deze relaties met de volgende benamingen: voorbijganger, zoeker, koper en
co-expert. In onderstaande hanteren we de eerstgenoemde indeling en benamingen.
Deze termen typeren de samenwerkingsrelatie tussen een cliënt en een professional. Het type relatie
geeft iets aan over de mate van motivatie tot verandering en zegt daarmee iets over het
bovengenoemde motivatieniveau dat de gezinsbehandelaar IAG heeft ontdekt bij de gezinsleden. Het
op deze manier indelen van de relatie met gezinnen of gezinsleden, geeft richting voor de
gezinsbehandelaar IAG. Ook geeft de verschillende typeringen aanwijzingen voor wat hij nog kan
ondernemen om de motivatie te activeren. Een bezoeker bevindt zich op het niveau van
voorbeschouwing want hij is zich niet bewust van een probleem en is daardoor nog niet gemotiveerd
tot verandering. Een klager is ongeveer in te delen op het tweede niveau van overpeinzing: hij ziet
het probleem en vindt dat er iets aan gedaan moet worden maar onderneemt geen actie omdat hij
niet vindt dat het zijn probleem is en dat een ander het moet oplossen. Een klant is duidelijk
gemotiveerd voor verandering en bevindt zich daarmee op het niveau van besluitvorming, actie of
onderhoud. Kortom: om motivatie te activeren is het belangrijk dat de gezinsbehandelaar IAG
aansluit bij het motivatieniveau, bij het type relatie met de cliënt en zich realiseert dat deze kunnen
619
wisselen. Hoe de motivatie van bezoekers en klagers naar voren is te halen, zodat de relatie met hen
meer klanttypisch wordt, bespreken we hieronder. De oplossingsgerichte flowchart die Cauffman
(2010) koppelt aan zijn indeling is opgenomen in bijlage 2.1 en biedt de gezinsbehandelaar IAG een
overzichtelijke tool om te bepalen met welke relatie hij bij het betreffende gezinslid te maken heeft.
Bezoekers
Een bezoeker is vaak een gezinslid waarvan iemand anders vindt dat hij een probleem heeft. De
persoon (bezoeker) herkent zich niet in deze hulpvraag. Ze staan in sommige gevallen negatief
tegenover de hulp en hebben naar eigen zeggen geen hulp nodig. Een aantal concrete tips hoe om te
gaan met een bezoekertypische relatie:
• Oordeel niet als gezinsbehandelaar, stem af op de percepties van het gezinslid.
• Ga er van uit dat het gezinslid gegronde redenen heeft om te denken en handelen zoals hij
doet.
• Vraag welk doel het gezinslid zelf heeft ook al wijkt deze af van het doel of de hulpvraag die
door de omgeving wordt geformuleerd.
Het kan zo zijn dat het gezinslid niet in staat is een doel te formuleren of dit gewoonweg niet wil. De
volgende tips en voorbeeldzinnen kunnen dan mogelijk gebruikt worden:
• Complimenteer het gezinslid: ‘Fijn dat je dit gesprek wilt voeren’.
• Stel vragen die het mogelijk maken tot een hulpvraag te komen: ‘Nu we eenmaal hier samen
zitten, waar zouden we het volgens jou over moeten hebben om het gesprek voor jou nuttig
te maken?’, ‘Wat zou nodig zijn om geen hulpverlening meer over de vloer te hebben?’, ‘Wat
zou nodig zijn om de verwijzer tevreden te stellen?’.
• Stel schaalvragen om in te schatten hoe gemotiveerd het gezinslid is om zijn of haar gedrag
te veranderen: ‘Als een 1o betekent ik ben heel erg gemotiveerd en een 0 betekent ik wil
helemaal niet mijn best doen, welk cijfer geef je dan?’, ‘Hoe komt het dat je dit cijfer geeft?’,
‘Hoe kunnen we zorgen dat dit cijfer hoger wordt?’
Naast bovenstaande tips is het belangrijk dat de gezinsbehandelaar IAG duidelijk maakt wat het
gezinslid kan verwachten van hem of haar als gezinsbehandelaar en van IAG zodat duidelijk wordt
welke keuzemogelijkheden er zijn (zie ook 2.1.2).
Klagers
Soms heeft een gezinslid wel een hulpvraag, maar voelt zich geen deel van het probleem, en dus ook
niet van de oplossing. Ze kunnen het probleem wel omschrijven, ervaren hier last van en geven aan
dat het belangrijk is een oplossing te vinden voor het probleem. Ze geloven echter dat iemand anders
de oplossing moet aandragen. Dit is een voorbeeld van de klaagtypische relatie tussen gezinslid en
gezinsbehandelaar. Een concreet voorbeeld van een dergelijke hulpvraag is ‘Ik wil gelukkig worden’.
Deze hulpvraag is weinig concreet en geeft niet aan wat er moet gebeuren om dit te bereiken.
Daarnaast kan het ook zo zijn dat de hulpvraag negatief is geformuleerd. Een voorbeeld hiervan is ‘Ik
wil dat de ruzies stoppen in huis maar dat gaat toch niet lukken omdat we niet anders gewend zijn en
niemand luistert’. Tips voor het omgaan met een klaagtypische relatie:
• Bekrachtig de formulering van de hulpvraag van het gezinslid. Geef aan dat verandering wel
mogelijk is.
• Elke hulpvraag kan concreet gemaakt worden als de gezinsbehandelaar open en
nieuwsgierig is (zie ook 2.1.1) en doorvraagt: ‘Wat is er nodig om gelukkig te worden?’, ‘Wat
zou er anders gaan als je gelukkig zou zijn?’.
• Vertaal de antwoorden naar concrete formuleringen en toets deze bij het gezinslid: ‘Dus als
ik het goed begrijp zou het je gelukkig maken wanneer er minder ruzie in huis is?’.
• Verklein de hulpvraag in haalbare stappen.
620
• Wanneer de hulpvraag negatief geformuleerd is, gaan het gezinslid en de gezinsbehandelaar
IAG samen op zoek naar uitzonderingen door middel van observatievragen en
uitzonderingsvragen: ‘Wanneer zijn er momenten in huis dat het rustig of gezellig is?’,
‘Probeer deze week eens te letten op momenten dat het wel gezellig is in huis’, ‘Wat is er
anders op die momenten?’. Of: ‘Stel dat… (de gewenste situatie) zich (een beetje) voordoet,
wat zou er dan anders kunnen zijn?’. Op deze manier richt de gezinsbehandelaar IAG de
aandacht op uitzonderingen, waarbij het probleem er minder heftig, iets minder of niet was
en waardoor het makkelijker wordt concrete hulpvragen te formuleren.
Klanten
Een klanttypische samenwerkingsrelatie is de ideale relatie tussen de gezinsbehandelaar IAG en het
gezin. De motivatie voor verandering is overduidelijk merkbaar doordat het gezin ervoor open staat
samen plannen voor verandering te maken, daarop al actie onderneemt of al bezig is om wat beter
gaat, zo te houden. Als de gezinsbehandelaar IAG en de gezinsleden samen zover zijn gekomen is het
mogelijk om gezamenlijk doelen te stellen (zie hoofdstuk 3).
2.2 Voortdurende aandacht voor veiligheid
Zoals het eerste hoofdstuk van deze handleiding duidelijk maakt, kampt de doelgroep waarop IAG
zich richt met problemen op meerdere gebieden. Deze problemen leiden tot een verhoogd risico op
verschillende vormen van kindermishandeling en huiselijk geweld (Van Rooijen, Bartelink & Berg,
2013). Daarom dient in de hulp van IAG de veiligheid van het kind en alle gezinsleden centraal te
staan. Een veilige opvoedingsomgeving is een voorwaarde voor de gezonde ontwikkeling van een
kind. Als gezinsbehandelaar IAG is het dus van belang oog te hebben voor de veiligheid in het gezin
en telkens te kijken welke signalen voor veiligheid en onveiligheid er zijn (Ten Berge & Bakker,
2005). In dit ho0fdstuk ligt de nadruk op de veiligheid van de kinderen in het gezin. In sommige
gezinnen binnen IAG liggen de verhoudingen echter andersom en ervaart een ouder(s) onveiligheid
– of soms zelfs mishandeling – van de eigen kinderen. Ook in deze gevallen worden dezelfde stappen
ondernomen, namelijk de veiligheid in kaart brengen, analyse en beoordelen, bespreekbaar maken
en een veiligheidsplan (als onderdeel van het hulpverleningsplan) opstellen.
Deze paragraaf gaat over de veiligheid van de kinderen in het gezin en hoe de gezinsbehandelaar de
veiligheid van de huidige situatie kan analyseren en beoordelen. Vervolgens komt het bespreken van
de veiligheid met de gezinsleden aan bod en het opstellen van een plan om de veiligheid te
waarborgen en/of te vergroten. Tot slot staan we stil bij het monitoren en volgen van de veiligheid en
het op basis daarvan van de toekomstige veiligheid van de kinderen in het gezin. Maar eerst
beschrijven we wat we onder veiligheid verstaan.
2.2.1 Wat is veiligheid?
Kinderen die veilig zijn in hun gezin worden beschermd tegen risico’s en gevaren als
kindermishandeling, geweld en misbruik. Maar veiligheid van kinderen omvat meer. Van belang is
ook dat kinderen worden beschermd tegen verwaarlozing, tegen huiselijk geweld, dat ze
gestimuleerd worden door hun ouders, aandacht krijgen en erkenning. Dit alles draagt ertoe bij dat
kinderen zich ontwikkelen, leren en uitgroeien tot zelfstandige, zelfredzame en gelukkige
volwassenen. In deze bredere opvatting is een kind veilig als het structureel kan rekenen op een
volwassene die voorziet in zijn of haar basale fysieke en emotionele behoeften, die het beschermt
tegen gevaar en die daarin continuïteit en voorspelbaarheid biedt (Ten Berge & Bakker, 2005). In de
621
literatuur over kindermishandeling en veiligheid komen veelal een viertal aspecten naar voren (zie
bijvoorbeeld Ten Berge & Bakker, 2005 en Wolzak & Ten Berge, 2005):
• Veiligheid is de aanwezigheid van regelmaat en stabiliteit in het gezin. Begrippen die binnen
dit aspect van veiligheid onderscheiden kunnen worden zijn: overzichtelijkheid, structuur,
continuïteit en voorspelbaarheid.
• Veiligheid gaat ook om lichamelijke en emotionele zorg. Belangrijke begrippen binnen deze
definitie zijn: zorg, de basale verzorging, affectie, acceptatie en bescherming. Het is
belangrijk oog te hebben voor het feit dat veiligheid niet alleen betrekking heeft op de
opvoeding binnen het gezin maar dat het ook gaat om de bredere leef- en woonomgeving van
het gezin.
• Veiligheid is het gevoel van geborgenheid die kinderen ervaren. Wanneer een kind zich
geborgen voelt zal dit ten goede komen aan de emotionele ontwikkeling.
• Veiligheid is tenslotte de afwezigheid van geweld en (seksueel) misbruik en daarnaast het
bieden van bescherming tegen geweld en misbruik.
Naast bovenstaande onderverdeling in verschillende aspecten, is veiligheid ook onder te verdelen in
twee dimensies (Ten Berge & Bakker, 2005):
1. Fysieke veiligheid: de fysieke veiligheid is een voorwaarde voor de lichamelijke ontwikkeling
en het welzijn van het kind. Fysieke veiligheid gaat over de lichamelijke integriteit en
behoeften van het kind. Wanneer er sprake is van fysieke onveiligheid kan dit lichamelijke
schade bij het kind tot gevolg hebben. Een voorbeeld van een situatie waarbij de fysieke
veiligheid van een jong kind in het geding kan zijn, is een situatie waarbij het medicijnkastje
gemakkelijk toegankelijk is voor het kind.
2. Emotionele veiligheid: de emotionele veiligheid is een voorwaarde voor de psychische
ontwikkeling. De emotionele veiligheid van het kind wordt gevormd door de band tussen
ouder en kind en daarnaast de gevoelens van het kind. Emotionele onveiligheid leidt niet
direct tot levensgevaar maar kan wel ingrijpende gevolgen hebben voor de emotionele
ontwikkeling. Een voorbeeld van een emotionele onveilige situatie is wanneer de ouder
regelmatig niet reageert wanneer het kind verdrietig is of als het kind getuige is van huiselijk
geweld.
Wanneer er sprake is van (seksueel) misbruik of mishandeling, tast dat zowel de fysieke als de
emotionele veiligheid aan. Misbruik en mishandeling schenden namelijk enerzijds de lichamelijke
integriteit van de jeugdige, maar anderzijds ook het vertrouwen van de jeugdige in zijn ouders.
2.2.2 Het analyseren en beoordelen van de veiligheid
Veiligheid is en blijft een normatief concept. De eigen normen en waarden van een hulpverlener
spelen nogal eens mee bij de beoordeling van de veiligheid binnen een gezin. Zo kan bijvoorbeeld de
ene hulpverlener veel moeite hebben met de manier waarop een vader zijn kind bij de arm pakt en
op een stoel zet, terwijl een andere hulpverlener deze situatie niet als schadelijk ervaart. Wat een
gezinsbehandelaar IAG wel of niet acceptabel vindt, is dus afhankelijk van het eigen referentiekader.
Ook weegt mee welke consequenties van het ouderlijk gedrag de hulpverlener bij het kind ziet.
Wordt het kind angstig, vertoont het gedragsproblemen, lijkt zijn ontwikkeling bedreigd?
De Nederlandse wetgeving geeft hierbij wel enig kader. Zo bestaat er sinds 2007 een wettelijk verbod
op het gebruik van geweld in de opvoeding. Het primaire doel van opname van dit wetsartikel in het
Burgerlijk Wetboek is het stellen van een duidelijke norm: geweld als opvoedingsmiddel is in
Nederland niet acceptabel (Ten Berge & Geurts, 2008). Als sprake is van een acute onveilige situatie
voor het kind handelt de gezinsbehandelaar IAG zo snel mogelijk om het gevaar af te wenden.
622
Informatie verzamelen: stel het oordeel zo lang mogelijk uit!
Om de veiligheid van de kinderen en de andere gezinsleden in het gezin te kunnen beoordelen is
informatie nodig. Tijdens de eerste zes weken verzamelt de gezinsbehandelaar IAG samen met de
gezinsleden informatie, brengt hij de situatie in kaart en verkent hij wat de gezinsleden willen
veranderen (zie voor de werkwijze voor het verzamelen en analyseren van informatie hoofdstuk 3).
Volgens Turnell en Edwards (2009) is het van vitaal belang om naast informatie over problemen en
risico’s, ook signalen van veiligheid en informatie over bekwaamheden en sterke punten te
verzamelen. Welke sterke punten waren vroeger en nu in het gezin aanwezig, of mogelijk in aanleg
aanwezig? Van belang is ten tweede dat deze informatie gedetailleerd is, oplossingen voor
onveiligheid komen niet voort uit generalisaties, maar uit details. De gezinsbehandelaar vraagt
daarom door op veilige en onveilige situaties en probeert zoveel mogelijk details op tafel te krijgen.
Het is bijvoorbeeld belangrijk om te weten dat de jeugdige geslagen is, maar net zo belangrijk is het
om te weten hoe dat kwam, wie erbij waren en wat er daarna gebeurde. Vervolgens bevraagt de
gezinsbehandelaar de ouder op uitzonderingen: wanneer lukt het om in een vergelijkbare situatie
niet te slaan? Hoe kwam dat, wat was er toen anders? Zie voor het uitvragen van situaties en
uitzonderingen hoofdstuk 4 over het voeren van oplossingsgerichte gesprekken. Ten derde is het
belangrijk dat de gezinsbehandelaar IAG zich bewust is van zijn eigen normen en waarden op het
gebied van veiligheid en dat hij zo objectief mogelijk beoordeelt of een gezinssituatie veilig is.
Van belang is het om onderscheid te maken tussen meningen, belevingen en concrete, feitelijke
informatie. Start met het verzamelen van feitelijk informatie, gebeurtenissen of omstandigheden die
vast staan, die waarneembaar zijn, concreet en gedetailleerd. En verzamel de informatie bij de
verschillende gezinsleden en bij andere betrokkenen rondom het kind, zoals leerkrachten, buren en
familieleden. Tenzij er evidente signalen van onveiligheid zijn waarbij de gezinsbehandelaar direct
overgaat tot handelen, stelt hij het oordelen uit totdat de informatie compleet is en de
veiligheidssituatie van de jeugdigen in het gezin duidelijk is. Te snel oordelen leidt tot zogenoemde
valkuilen in de besluit- en oordeelsvorming. Zo zijn mensen bijvoorbeeld geneigd om informatie te
verzamelen die hun eerste oordeel bevestigt en negeren ze informatie die tegenstrijdig is met het
eerste oordeel (zie voor verdere informatie over deze valkuilen Bartelink & Ten Berge, 2011). Van
belang om dit te voorkomen is het toetsen van de informatie bij collega’s, de teamleider of de
werkbegeleider/gedragswetenschapper.
Beoordelen van de veiligheidssituatie: gebruik een instrument
Hieronder worden drie instrumenten besproken die helpen bij het beoordelen van de
veiligheidssituatie: Veilig Thuis, de LIRIK en het ‘Assessment en planningsformulier’ van Signs of
Safety. Omdat ieder een eigen perspectief heeft is er geen eenduidige waarheid. Daarom is geen van
de instrumenten gericht op verifiëren van beweringen van gezinsleden of het achterhalen van de
waarheid. Het gebruik van een instrument ondersteunt bij het systematisch wegen en beoordelen
van de verzamelde informatie, voorkomt dat de gezinsbehandelaar relevante aspecten van de
veiligheid over het hoofd ziet en helpt onderscheid te maken tussen belangrijke en minder
belangrijke informatie. De gezinsbehandelaar IAG weegt en beoordeelt altijd in dialoog met de
gezinsleden, hij maakt de afwegingen en oordelen expliciet en tot onderwerp van gesprek met de
gezinsleden. Een mogelijkheid is de instrumenten samen met de gezinsleden in te vullen of gebruik
te maken van een schaalvraag om de veiligheid in het gezin volgens de gezinsleden in kaart te
brengen en te bespreken. Geen van deze drie instrumenten is onderzocht op de werkzaamheid. Veilig
Thuis en de LIRIK bevatten de risicofactoren voor kindermishandeling die op dit moment uit
onderzoek bekend zijn. De instrumenten zijn voornamelijk bedoeld om gestructureerde
besluitvorming te ondersteunen. Daarnaast is het van belang dat de gezinsbehandelaar de
bevindingen bespreekt met teamleden, een werkbegeleider/gedragswetenschapper, een
623
leidinggevende en/of de aanmelder/verwijzer. Deze kunnen meedenken, eventuele blinde vlekken of
onlogische conclusies aan de orde stellen en advies geven. Ook dit is een waarborg om te voorkomen
dat de gezinsbehandelaar een verkeerde inschatting van de situatie maakt.
Bij de beoordeling van de veiligheidssituatie gaat het als eerste om de huidige situatie. De
gezinsbehandelaar IAG zet de daarvoor verzamelde informatie systematisch op een rij. De checklist
Veilig Thuis (Ten Berge & Bakker, 2005; de checklist is gratis te downloaden via www.nji.nl >
publicaties > zoeken met ‘Veilig Thuis’) ordent de verzamelde informatie naar de volgende aspecten:
• afwezigheid van seksuele, fysieke en psychische mishandeling;
• aanwezigheid van basale verzorging en bescherming;
• de affectieve relatie tussen ouder en kind, de aandacht van de ouder voor het kind;
• regelmaat, structuur en continuïteit in het gezin;
• de mate van toezicht van een volwassenen;
• het gevoel van veiligheid van het kind;
• de veranderingsmogelijkheden van de ouders;
• steun uit het sociale netwerk.
Het tweede instrument dat bruikbaar is om de huidige veiligheidssituatie van de kinderen in het
gezin te beoordelen is de LIRIK (Licht Instrument Risicotaxatie Kindermishandeling; Ten Berge &
Eijgenraam, 2009; zie voor meer informatie www.nji.nl/lirik, de LIRIK is hier kosteloos te
downloaden). De LIRIK is een checklist gericht op gestructureerde oordeelsvorming, het
ondersteunt de gezinsbehandelaar IAG bij het expliciteren van het professionele oordeel en dit te
onderbouwen op basis van kennis over relevante risicofactoren c.q. aandachtspunten. Deel 1 van de
checklist gaat over het beoordelen van de huidige veiligheidssituatie. De gezinsbehandelaar ordent
de informatie over de directe veiligheid van de jeugdigen, de omgang tussen ouders en jeugdigen, het
functioneren van de jeugdigen en het al dan niet aanwezig zijn van risicofactoren die uit de literatuur
bekend zijn.
Het derde instrument voor het beoordelen van de veiligheid is het ‘Assessment en
planningsformulier’ van Signs of Safety, ook wel het 3-kolommenschema genoemd (zie Turnell &
Edwards, 2009; dit formulier is te downloaden via www.signsofsafety.nl > Roos Consultancy in
linker menu > downloads > Signs of Safety framework). Op dit formulier worden zorgen beschreven
(schade in het verleden, dreigend gevaar en complicerende factoren), sterke punten (krachten en
signalen van veiligheid) en wat te bereiken (doelen gezin, aanmelder en wat direct noodzakelijk is).
Als de drie kolommen zijn ingevuld, geven zowel de gezinsleden als de gezinsbehandelaar IAG een
beoordeling van de veiligheid op een schaal van 0 tot 10. Gevaar en veiligheid worden op deze
manier op een continuüm geplaatst, daarmee wordt verbetering en het vergroten van veiligheid een
haalbare mogelijkheid. Een soortgelijk schema om met kinderen veiligheid te bespreken en
informatie te verzamelen vanuit hun perspectief is het schema met de ‘drie huizen’. De
gezinsbehandelaar vraagt dan aan een kind om drie huizen te tekenen, een huis van de leuke dingen,
een huis van de zorgen en een huis van de dromen (een instructie met voorbeeldvragen is te vinden
op www.signsofsafety.nl > Roos Consultancy in linker menu > downloads).
2.2.3 Bespreken van signalen van (on)veiligheid
Zoals gezegd hebben gezinnen die aangemeld worden voor IAG problemen op meerdere gebieden. Al
deze problemen samen geven een verhoogd risico op een onveilige opvoedingssituatie. Veiligheid is
daarmee een onderwerp dat binnen IAG de nodige aandacht verdient en waarover met ieder gezin
wordt gepraat. Mogelijk is het moeilijk te bespreken omdat het een gevoelig onderwerp kan zijn voor
624
ouders. Ouders kunnen zich veroordeeld en beoordeeld voelen. Het is daarom van belang dit
onderwerp zo veel mogelijk te ‘normaliseren’ en er geen beladen onderwerp van te maken. Ook is het
hanteren van de basishouding zoals beschreven in het vorige hoofdstuk van belang. Normaliseren
doet de gezinsbehandelaar onder andere door het onderwerp veiligheid al tijdens het startgesprek te
introduceren en te bespreken. De gezinsbehandelaar kan op deze manier in latere gesprekken
makkelijker op het onderwerp terug komen omdat het onderwerp al eens besproken is. Hieronder
volgt een voorbeeld van een mogelijke invulling van de introductie van veiligheid in het eerste
gesprek. Hierbij is het belangrijk te onthouden dat elk gezin anders is en het bespreken van het
onderwerp veiligheid dus ook. Stem altijd af op de mogelijkheden van het betreffende gezin of
gezinslid.
Ten Berge en Bakker (2005) en Turnell en Edwards (2009) geven verschillende tips en aanwijzingen
hoe veiligheid op een neutrale, niet-veroordelende en niet-bedreigende manier met gezinsleden te
bespreken. We zetten een aantal hiervan op een rij.
De gezinsbehandelaar IAG:
• benoemt de feiten zo concreet mogelijk en wacht niet te lang met ze ter sprake te brengen als
er duidelijke signalen van onveiligheid zijn. Niets is zo bedreigend en onveilig voor
gezinsleden als wanneer achteraf blijkt dat de gezinsbehandelaar al tijden signalen
waarnam.
• geeft erkenning en complimenten. De gezinsbehandelaar geeft erkenning voor de last die de
ouders ervaren, bijvoorbeeld door te benoemen dat de opvoeding van dit kind hen zwaar valt
en hun draagkracht te boven gaat. Hij benoemt het gezamenlijke belang, namelijk dat het
goed gaat met de kinderen en geeft complimenten voor de inzet van de gezinsleden. Immers,
de gezinsleden hebben de gezinsbehandelaar nog steeds niet de deur uit gezet. Hij
respecteert de deskundigheid en heeft oog voor goede intenties van de ouder.
• neemt ouders serieus in hun verhaal, luistert ernaar en toont interesse in de ouder
(respectvolle en open houding). Hij probeert de gezinsleden en het gedrag dat leidt tot
onveiligheid voor de kinderen daadwerkelijk te begrijpen (waarom denkt deze ouder dat
Introduceer het onderwerp veiligheid door bijvoorbeeld het volgende te zeggen:
‘In alle gezinnen kunnen zich wel eens onveilige situaties voordoen, zoals bijvoorbeeld wanneer je
kind makkelijk bij de schoonmaakmiddelen in het gootsteenkastje kan.’
Bevraag ouders en jongere over het beeld wat zij hebben van het begrip veiligheid.
‘Waar denken jullie aan bij het begrip veiligheid?’
Sluit aan bij het verhaal van de ouder/jongere, geef waar nodig een nadere uitleg van het begrip
veiligheid (zowel fysieke als en emotionele veiligheid) en de plek die dit onderwerp heeft binnen de
hulpverlening.
‘Veiligheid gaat om meer dan alleen mishandeling, het gaat ook om regelmaat in het dagelijkse
gezinsleven. Het is belangrijk dat we samen zorgen voor een veilig gezinsleven. Daarom wordt het
onderwerp veiligheid altijd besproken en letten we hier samen op. We doen dit bijvoorbeeld door
samen met jullie te kijken naar de dagelijkse gang van zaken, de zorg en de aandacht voor jullie
kind en de regelmaat binnen jullie gezin.’
Bevraag ouder en jongere over de invulling van het onderwerp veiligheid.
‘Wat vinden jullie vooral belangrijk als het gaat om veiligheid en veilig opgroeien?’ Hier kunnen de
ouders verschillend over denken. Laat iedereen rustig beschrijven wat zij onder veiligheid verstaan.
625
slaan helpt?). De gezinsbehandelaar toont begrip voor de emotie van de ouder en geeft er
ruimte voor.
• zorgt voor duidelijkheid over de eigen rol en positie (transparantie). De gezinsbehandelaar
IAG wil met de ouders samenwerken en partnerschap opbouwen. Tegelijkertijd is iedereen
die in Nederland met kinderen en ouders werkt wettelijk verplicht een meldcode rond
huiselijk geweld en kindermishandeling te hanteren (zie www.rijksoverheid.nl/meldcode).
In een dergelijke code staat onder andere hoe om te gaan met signalen van onveiligheid en
kindermishandeling, hoe deze te bespreken met de betreffende gezinsleden en een plan op te
stellen hoe de veiligheid voor de kinderen te waarborgen in de (nabije) toekomst.
• legt de nadruk niet alleen op het stoppen van onveiligheid, maar geeft ook aan wat de
gezinsleden wel kunnen doen. Het is lastig om te proberen iets te laten zonder dat er iets
voor in de plaats komt. Hij leert ouders bijvoorbeeld slaan als straf te vervangen voor een
gepaste manier van straffen, en hoe ongewenst gedrag te voorkomen.
• last indien nodig een pauze in in een gesprek over onveiligheid. Dit geeft even lucht en geeft
de gezinsleden de kans de boel op een rijtje te zetten. Ook geeft het de gezinsbehandelaar
IAG de gelegenheid te bedenken hoe verder, of overleg te plegen met een collega.
• praat meerdere keren over het onderwerp. Onveiligheid in het gezin en hoe dit te veranderen
is vaak meerdere keren onderwerp van gesprek. Herhaling helpt om elkaar écht goed te
begrijpen en instemming van de gezinsleden te verkrijgen. De gezinsbehandelaar IAG checkt
regelmatig of de gezinsleden hen begrijpen en of hij de gezinsleden begrijpt.
2.2.4 Opstellen van een veiligheidsplan
Nadat de informatie en signalen over veiligheid en onveiligheid verzameld zijn, de informatie is
gewogen en beoordeeld in samenspraak met de gezinsleden en besproken, breekt de fase van
planvorming aan. In een ‘veiligheidsplan’ staat in voor alle gezinsleden duidelijke taal hoe de
geconstateerde onveiligheid in het gezin aan te pakken. Wat moet er gebeuren, welke afspraken zijn
daarover gemaakt, wie gaat wat doen, wie monitort de veiligheid en wat zijn de consequenties van
het niet nakomen van de gemaakte afspraken? Binnen de gezinsvoogdij worden dit wel ‘bodemeisen’
genoemd: wat is er minimaal nodig om de veiligheid van de kinderen te waarborgen (zie Van
Montfoort & Slot, 2009). Denk bij dit soort eisen bijvoorbeeld aan dat een kind nooit alleen is met
een mishandelende of misbruikende volwassene. Of dat het kind ’s ochtends altijd ontbijt krijgt voor
het naar school gaat. Binnen IAG zal een veiligheidsplan onderdeel van het hulpverleningsplan zijn.
Via www.signsofsafety.nl >Roos Consultancy in linker menu > downloads is een voorbeeldformat
voor een veiligheidsplan te downloaden. Van belang is dit plan op te stellen met alle betrokkenen: de
jeugdigen, de ouders en andere volwassenen in het netwerk die zich bij deze kinderen betrokken
voelen en mee willen helpen hun veiligheid te garanderen. ‘Over het algemeen geldt: hoe meer
mensen erbij betrokken zijn en weten wat er gaande is, des te veiliger is het kind’ (Turnell &
Edwards, 2009, p. 173). Op het betrekken en medeverantwoordelijk maken van het netwerk van
gezinnen middels een veiligheidsconferentie en een veiligheidsnetwerk, gaan we nader in in
hoofdstuk 5.
Volgens Turnell en Essex (2010) bevat een veiligheidsplan in situaties van lichamelijke mishandeling
of seksueel misbruik meestal de volgende punten (p. 143). Dit rijtje is ook bruikbaar voor een plan
rond andere vormen van onveiligheid:
• De namen van de belangrijkste veiligheidsmensen met wie de kinderen contact kunnen
opnemen als zij problemen hebben.
• De namen van degenen die de ouders bijstaan en met wie is afgesproken dat zij toezicht
houden op de veiligheid van de kinderen.
626
• De namen van de mensen die met name zullen bijspringen wanneer de primaire verzorger
ziek, te gespannen of niet beschikbaar is.
• Afspraken voor situaties zoals verjaardagen, feestjes of wanneer de ouders alcohol of drugs
willen gebruiken.
• Afspraken over andere kinderen wanneer familieleden of vrienden op bezoek komen of
komen oppassen.
• De leeftijd waarop het veiligheidsplan aan kleine kinderen moet worden uitgelegd en wie
daarvoor verantwoordelijk is. Een manier om dit te doen is een verhaal in ‘woord en beeld’
over de situatie op te stellen met de kinderen (zie hoofdstuk 5 van Turnell & Essex, 2010).
• De ontwikkeling van kinderen en hoe het plan moet worden aangepast naarmate de
kinderen opgroeien.
• Een voorwerp dat de veiligheid in het gezin symboliseert.
• Een uitspraak over de vraag hoe lang het veiligheidsplan van toepassing is.
2.2.5 Monitoren veiligheid en inschatten toekomstige veiligheid
Turnell en Essex (2010) benadrukken dat een veiligheidsplan in de loop van de tijd telkens verder
ontwikkeld, bijgeschaafd en getest moet worden. Een veiligheidsplan is geen statisch document,
maar een ‘plan op tafel’ (ontleend aan Van Montfoort & Slot, 2009). Een plan dat er telkens bij
gepakt wordt en dat bijgesteld wordt als er zich veranderingen in de situatie voordoen. Van belang is
dat een veiligheidsplan periodiek geëvalueerd wordt, bijvoorbeeld eens per twee tot vier weken. Met
alle betrokkenen wordt dan gekeken hoe de veiligheidssituatie van de kinderen op dat moment is, of
de afspraken nog nagekomen worden, wat wel en niet werkt en welke afspraken bijstelling behoeven.
In sommige gevallen lukt het de gezinsleden niet het plan na te komen en zijn er geen verbeteringen
in de veiligheid van de kinderen of andere gezinsleden te zien. Dan zijn verdergaande stappen aan de
orde. De gezinsbehandelaar IAG overweegt dan, in samenspraak met collega’s en
werkbegeleider/gedragswetenschapper, welke stappen gezet gaan worden. Soms kan dit een melding
bij het Advies en Meldpunt Kindermishandeling zijn, in andere gevallen kan een advies over
uithuisplaatsing aan de betrokken gezinsvoogd/jeugdbeschermer zijn (als er reeds een maatregel van
kinderbescherming is opgelegd).
In de loop van de tijd en met name tegen het moment van afsluiting van IAG is het van belang dat de
gezinsbehandelaar IAG een gedegen risicotaxatie uitvoert. Een risicotaxatie betreft het inschatten
van de risico’s voor de kinderen in het gezin in de toekomst. Op basis van de (overgebleven)
problemen, risicofactoren en beschermende factoren die dan nog spelen, maakt de
gezinsbehandelaar een inschatting of de ontwikkeling van de kinderen in de toekomst gevaar loopt
(Ten Berge, 2011). Ook voor risicotaxatie zijn instrumenten beschikbaar die als hulpmiddel dienen
om toekomstige risico’s voor kinderen in kaart te brengen en beoordelingsfouten te vermijden. Om
de toekomstige risico’s op onveiligheid voor de kinderen in te schatten gebruikt de
gezinsbehandelaar een van de volgende drie beschikbare instrumenten.
Van de eerder genoemde LIRIK bevat het tweede deel een risicotaxatie. In dat deel wordt op een rij
gezet wat er met het kind kan gebeuren en wat beschermende factoren hiertegen zijn. Ook voor dit
deel van de LIRIK geldt dat het niet wetenschappelijk onderzocht is. Onbekend is dus in welke mate
de LIRIK de risico’s juist voorspelt.
Een ander instrument dat in de Nederlandse jeugdzorg wordt gebruikt is de CARE-NL (Child Abuse
Risk Evaluation-Nederland; zie voor meer informatie www.nji.nl/dirk > zoeken op ‘CARE-NL’). De
CARE-NL is een gestructureerde vragenlijst om het risico op kindermishandeling in te schatten. De
vragenlijst bevat items met risicofactoren die uit de literatuur naar voren komen bij de ouder, het
627
gezin, in de omgang tussen ouder en kind en vraagt de invuller de waarschijnlijkheid van bepaalde
risicoscenario’s aan te geven. De CARE-NL is beperkt onderzocht bij ruim 200 AMK-dossiers.
Daaruit bleek de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid voldoende (de mate waarin twee beoordelaars
bij dezelfde casus tot hetzelfde oordeel komen) en bleek het instrument uithuisplaatsing vrij
adequaat te voorspellen.
Het derde beschikbare instrument voor risicotaxatie is de CFRA (California Family Risk Assessment;
zie voor meer informatie www.nji.nl/dirk > zoeken op ‘CFRA’). Dit instrument heeft tot doel latere
verwaarlozing en mishandeling te voorspellen. De vragenlijst bestaat uit enkele algemene vragen
waarna specifieke items volgen voor verwaarlozing en mishandeling. Er is een digitale versie
beschikbaar. Recent is het instrument in Rotterdam onderzocht bij gezinnen met kinderen tussen 0
en 12 jaar. Daaruit bleek de CFRA een voorspellende waarde van 70% te hebben op latere
mishandeling of verwaarlozing van kinderen. Uit onderzoek blijkt voortdurend dat hulpverleners dit
niet beter dan het kansniveau van 50% kunnen voorspellen, de CFRA verhoogt dit dus aanzienlijk
(Van der Elst, Sondeijker, Vogel, Jansen & Hermanns, 2012).
628
3 De opbouw van IAG
In dit hoofdstuk geven we de structuur van IAG weer. We beginnen met een korte weergave van de
fasering van IAG, waarna de startfase verder toegelicht zal worden. De vragen die in dit hoofdstuk
beantwoord worden, zijn: welke instrumenten worden gebruikt voor de analyse van de situatie van
een gezin? Hoe komen we tot het stellen van doelen voor het uiteindelijke hulpverleningsplan? Ook
wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed aan de monitoring van de voortgang en we geven een
overzicht van vragenlijsten die hierbij gebruikt kunnen worden. Tot slot beschrijven we het traject
van de afbouw van de hulp en de nazorg.
3.1 Fasering van IAG
IAG is opgebouwd uit drie fases namelijk: de startfase, de veranderingsfase en de fase waarin de
gezinsbehandelaar IAG de hulp afbouwt en afscheid neemt. In deze paragraaf lichten we de fasering
van IAG toe.
Hoewel de fasering door het belang van aansluiten bij gezinnen niet altijd chronologisch verloopt
(soms is in een gezin terugkeer naar een eerdere fase nodig of vindt er tijdens de veranderingsfase
nog een analyse plaats), maakt de uitleg van de fasering de hulpverlening wel inzichtelijker voor
gezinsleden. Op deze manier is voor hen duidelijk in welke fase er wat van hen verwacht wordt en
wat zij kunnen verwachten van de gezinsbehandelaar. Daarnaast maakt een fasering duidelijk dat de
hulpverlening eindig is. Dit stimuleert zowel de ouder als de andere gezinsleden om binnen deze
periode de verschillende doelen die gesteld zijn te bereiken. We gaan hieronder kort in op de
verschillende fases en thema’s die hierin centraal staan. Per fase is een globale duur aangegeven, er
dient binnen een team overeenstemming te zijn over het exacte aantal weken. Daarnaast is het soms
in gezinnen met ouders of jeugdigen met een licht verstandelijke beperking nodig om de tweede fase
te verlengen. Dit om meer tijd te hebben om aan de gestelde doelen te werken. Elke fase wordt
gemarkeerd door een korte evaluatie. Tijdens het evaluatiegesprek wordt de voortgang van de
hulpverlening besproken en markeren we de overstap naar de volgende fase. De bovenstaande figuur
geeft een weergave van de opbouw van de hulpverlening.
AanmeldingFase 1 Startfase
Fase 2
Veranderingsfase
Fase 3 afbouw en afscheid Nazorg
629
Fase 1: startfase
De eerste fase is de startfase en duurt vier tot zes weken. De gezinsbehandelaar IAG legt in deze fase
twee keer per week een bezoek af bij het gezin. Bezoeken duren gemiddeld anderhalf tot twee uur.
Binnen deze fase ligt de focus op het opbouwen van een werkrelatie met de gezinsleden en het
vergroten van de motivatie van de gezinsleden. Voor het opbouwen van een goede werkrelatie is het
noodzakelijk een goede basishouding te hanteren (zie hoofdstuk 2). De gezinsbehandelaar geeft in de
eerste fase uitleg over de werkwijze en de opbouw van IAG, ook vindt een analyse van de situatie en
de problemen in het gezin plaats. Deze analyse geeft de gezinsleden inzicht in hun situatie en vormt
de basis voor het gezamenlijk formuleren van de doelen voor de hulp. Ook geeft de analyse
aanwijzingen welke acties, middelen en technieken in te zetten om de gezinsleden tot verandering te
stimuleren. In deze fase wordt ook een begin gemaakt met het aanpakken van problemen die
prioriteit hebben. Dat zullen vaak problemen zijn in de omstandigheden van het gezin. Voorbeelden
hiervan zijn het doen van een grote huisschoonmaak, aanmelden bij de schuldhulpverlening of het
aanvragen van huurtoeslag. Voor een uitgebreidere uitwerking van de startfase zie 3.2.
Fase 2: Veranderingsfase
Na afloop van de startfase volgt de fase waarin gewerkt wordt aan de opgestelde doelen. Deze fase
duurt zo’n tien tot veertien weken. De gezinsbehandelaar is in het begin veel aanwezig in het gezin:
drie tot vier uren per week verdeeld over twee bezoeken. De opgestelde doelen worden uitgewerkt in
concrete werkpunten en acties. Samen met het gezin wordt besproken waar prioriteiten liggen: welke
doelen worden als eerst aangepakt en welke daarna? De gezinsbehandelaar neemt hierbij de
motivatie en wensen van het gezin als uitgangspunt voor het handelen. Om aan de doelen van het
gezin te werken, zet de gezinsbehandelaar IAG in overleg met het gezin verschillende middelen,
technieken en tools in. Voor de invulling van het werken aan deze doelen verwijzen we door naar de
hoofdstuk 4 tot en met 9. Belangrijk hierbij is dat niet alle middelen en technieken passend zijn voor
alle gezinnen en dus ook niet allemaal in ieder gezin ingezet hoeven te worden. De
gezinsbehandelaar IAG stemt deze af op de krachten die aanwezig zijn in het gezin, op de wensen van
de gezinsleden op de analyse van de problematiek en de gestelde doelen. Zo kan het in het ene gezin
werken om een beloningssysteem voor een kind in te zetten bij het avondeten en in een ander gezin
past het meer om te oefenen met de ouders hoe ze hun kind nieuw gedrag leren. In deze fase wordt
regelmatig met de gezinsleden geëvalueerd om te kijken hoe de hulp van IAG en het werken aan de
doelen verloopt en of er vooruitgang wordt geboekt. Waar nodig past de gezinsbehandelaar in
samenspraak met gezinsleden de hulpverlening aan, bijvoorbeeld door andere middelen en
technieken in te zetten.
Fase 3: afbouw en afscheid
In deze fase, die zes tot acht weken in beslag neemt, werkt de gezinsbehandelaar samen met het
gezin toe naar een afronding van de hulpverlening. De gezinsbehandelaar zal in de laatste fase de
frequentie van de bezoeken afbouwen en nog een tot anderhalf uur per week aanwezig zijn in het
gezin. De gezinsbehandelaar IAG fungeert in deze fase steeds meer als begeleider op afstand en
stuurt bij waar nodig. De focus ligt hier dan ook op het volhouden en eigen maken van het geleerde.
De gezinsleden leren niet zozeer meer iets nieuws. Daarnaast wordt gekeken hoe de resultaten
geborgd kunnen worden en wat de gezinsleden kunnen doen als ze terugvallen in de oude situatie.
De gezinsbehandelaar blikt samen met het gezin vooruit en maakt afspraken hoe om te gaan met
moeilijke situaties in de toekomst. Het gezin went op deze manier aan de nieuwe situatie.
630
Nazorg
Na afloop van de afbouw en het afscheid is er nog een nazorgfase. In deze fase bieden veel
instellingen die IAG in het aanbod hebben, de gezinsleden de mogelijkheid de gezinsbehandelaar
IAG nog maximaal vijf keer te benaderen met vragen rondom de gestelde doelen van de
hulpverlening, de zogenoemde ‘knipkaart’. In ieder geval bestaat de nazorg uit een follow-up bezoek.
Tijdens dit bezoek na zes maanden kijkt de gezinsbehandelaar met de gezinsleden, hoe het gaat, of
het lukt de bereikte resultaten vast te houden en of er eventueel andere hulp nodig is.
3.2 Startfase
Zoals beschreven begint de hulp van IAG met het opbouwen van een werkrelatie met de
verschillende gezinsleden (zie hoofdstuk 2) en een analyse van de huidige gezinssituatie en de
problematiek. Deze fase duurt vier tot zes weken en begint met het startgesprek. Hieronder volgt een
uiteenzetting van de onderdelen van de startfase. Daarnaast geven we een beschrijving van de
verschillende middelen en technieken die ingezet kunnen worden om informatie te verzamelen, te
ordenen en te analyseren om zo tot concrete doelen te komen. Als laatst beschrijven we de inhoud
van het hulpverleningsplan.
3.2.1 Startgesprek
De hulpverlening begint met het startgesprek, waarvoor de gezinsleden en eventuele personen uit
hun netwerk worden uitgenodigd. In het eerste gesprek maakt de gezinsbehandelaar IAG na de
kennismaking met de gezinsleden duidelijk wat IAG inhoudt, hoe IAG werkt en overlegt wat zijn rol
is voor het gezin. De gezinsbehandelaar vraagt de ouders hun kinderen mandaat te geven om te
mogen praten en hun mening te geven. Hij vraagt zowel ouders als kinderen naar hun wensen en
verwachtingen van IAG. Zo kan hij bijvoorbeeld aan de kinderen in het gezin vragen: Weet je
waarom ik hier ben? Waar nodig stelt de gezinsbehandelaar de verwachtingen bij en geeft hij uitleg
over wat wel en niet mogelijk is. Naast het bespreken van wensen en verwachtingen is het ook
belangrijk duidelijk te krijgen welke hulpverlening er al in het gezin is geweest en welke hulp er nog
steeds is. De gezinsbehandelaar bespreekt met de gezinsleden wat daarbij wel en niet gewerkt heeft.
Wanneer er sprake is van een ontbrekende ouder door bijvoorbeeld een scheiding bespreekt hij in dit
eerste gesprek ook of deze betrokken kan worden en hoe dat dan het beste kan. Binnen de uitleg over
de IAG wordt er ook praktische informatie gegeven over bijvoorbeeld de bereikbaarheid van de
gezinsbehandelaar en zijn contactgegevens. De gezinsbehandelaar informeert het gezin over de
klachtenregeling van de organisatie. Daarbij wordt uitleg gegeven over de fasering en werkwijze die
gehanteerd wordt en de evaluatiemomenten. De fasering van de hulpverlening wordt zo concreet
mogelijk gemaakt door aan te geven hoe lang een fase duurt en wat de invulling van deze fase is.
Daarnaast heeft het onderwerp veiligheid ook een plek in het eerste gesprek met het gezin. Dit
onderwerp dient met alle gezinnen besproken te worden. Meer informatie over het bespreken van
het onderwerp veiligheid vanaf het eerste gesprek is te vinden in hoofdstuk 2.
3.2.2 Instrumenten startfase
Binnen de startfase kan gebruik worden gemaakt van verschillende instrumenten. Onderstaande
tabel geeft een overzicht van veelgebruikte instrumenten binnen IAG instrumenten (een aantal zijn
opgenomen in de bijlagen). Al deze instrumenten zijn gericht op het verzamelen en analyseren van
informatie en worden ingezet in overleg met de gezinsleden aansluitend bij hun behoeften en
problemen. In een daarop volgend gesprek deelt de gezinsbehandelaar de informatie die eruit naar
voren komt. Dit geeft de gezinnen in de eerste plaats een beeld van zichzelf en hun situatie. Het kan
631
de gezinsleden bijvoorbeeld bewust maken van interactiepatronen of de rollen die ze hebben of
inzicht geven, inzicht geven in de aanwezige krachten in het gezin en de veelheid van problemen
ordenen en terugbrengen tot de belangrijkste. Op basis van de inzichten die de informatie het gezin
en de gezinsbehandelaar oplevert, stellen zij in samenspraak de doelen van de hulpverlening op.
Sommige instrumenten worden ook ingezet voor de effectmeting van IAG.
Instrument Doel Hoe te gebruiken
Beeldopname Gezinsleden en gezinsbehandelaar
krijgen zicht op onderlinge
contacten, communicatie en
(opvoed)gedrag.
Eenmalige beeldopname, deze
wordt teruggekeken en besproken
met het gezin. Er wordt specifiek
gekeken naar basisprincipes
communicatie en (opvoed)gedrag.
Mogelijk terug te kijken tijdens
werkbegeleiding.
Competentieanalyse, eventueel
functieanalyse
Voor gezin en gezinsbehandelaar in
kaart brengen van krachten en
aandachtspunten aan de hand van
ontwikkelingstaken en
opvoedtaken.
De aanwezige competenties en
mogelijke problemen in kaart
brengen op basis van de
ontwikkelings- en/of
opvoederstaken (naar de
verschillende leeftijdsfasen (0-6,
6-12 en 12-18 jaar). Zie bijlage 3.1
voor checklists voor competentie-
analyse bij ouders.
Vragenlijst dagelijkse routine Gezinsleden en gezinsbehandelaar
krijgen zicht op het dagelijkse
leven van het gezin en
inventariseren momenten in de
routine waarop zich problemen
voordoen en wensen voor
verandering.
Eerst huidige gang van zaken in
kaart brengen, vergelijken met de
gewenste situatie. Wat gebeurt er
op welk tijdstip, wie zijn daarbij
betrokken, waar speelt het zich af,
hoe is de sfeer op die momenten.
Zie bijlage 3.2.
Genogram Gezinsleden en gezinsbehandelaar
krijgen zicht op het gezins- en
familiesysteem door de jaren heen.
In een grafische weergave worden
rolverdelingen, lasten, leef- en
relatiepatronen, en gebeurtenissen
inzichtelijk gemaakt. Een
genogram geeft informatie voor
een gesprek.
Aandachtspunt hierbij: een
genogram kan veel losmaken,
vooral bij gezinnen met veel
verliezen, heftige generationele
problematiek of
migrantengezinnen. Zie onder
meer hoofdstuk 7 en bijlagen
daarbij.
Netwerkanalyse Gezinsleden en gezinsbehandelaar
krijgen zicht op het sociaal netwerk
van de gezinsleden. Dit kan tevens
gebruikt worden voor het
verbeteren van contact van de
gezinsleden met de sociale
omgeving en vergroten van
vaardigheden om steun vanuit
netwerk te vragen.
Huidige netwerk in kaart brengen.
Dit geeft zicht op het netwerk van
zowel ouders als kinderen en
mogelijke wensen daarbij. Zie
bijlage 3.3 en hoofdstuk 8 voor een
schema om het netwerk in kaart te
brengen.
632
Wanneer zet de gezinsbehandelaar welk instrument in? Hier is geen eenduidig beslismodel voor te
geven omdat het zoals bij het gebruik van alle technieken, middelen en tools die in deze handleiding
worden besproken sterk af van de behoeften en wensen van het gezin, en van het doel dat de
gezinsbehandelaar er in samenspraak met het gezin mee beoogt. Zie voor de doelen waarvoor de
instrumenten ingezet kunnen worden de tabel. De gezinsbehandelaar sluit bij de keuze van
instrumenten aan op het gezin. Het spreekt voor zich dat er geen beeldopnames worden gemaakt als
ouders dat niet willen. De inzet van instrumenten bij IAG is hiermee oplossings- en
handelingsgericht: de gezinsbehandelaar zet instrumenten in die passen bij de gezinsleden, hun
behoeften en problemen en die relevante informatie opleveren voor de te stellen doelen en de in te
zetten acties en middelen.
Beeldopname
Tijdens de startfase kan onder andere informatie worden verzameld middels een beeldopname. Deze
beelden geven inzicht in de aanwezige krachten en mogelijke aandachtspunten van het gezin. Hierbij
wordt er specifiek gelet op communicatie tussen de gezinsleden, de onderlinge omgang en het
opvoedgedrag van de ouders. De gezinsbehandelaar IAG introduceert de opname bij het gezin door
samen te bespreken wat het kan opleveren en welk doel het heeft. De gezinsbehandelaar vertelt ook
hoe de beeldopname gebruikt gaat worden. In overleg met het gezin wordt een geschikt moment of
een geschikte situatie om te filmen bepaald, bijvoorbeeld een gestructureerd moment als het
avondeten. De opname duurt maximaal 10 minuten en wordt in een volgende afspraak bekeken met
ouders. Hierbij vraagt de gezinsbehandelaar ouders te letten op hoe de verschillende gezinsleden op
elkaar reageren. Wat gaat goed in de communicatie en waar liggen de aandachtspunten volgens het
gezin? Door deze vragende en volgende houding krijgt de gezinsbehandelaar IAG zicht op hoe ouders
zelf denken over en kijken naar de gang van zaken in het gezin. Meer en uitgebreidere informatie hoe
opnamen te maken en terug te kijken met de gezinsleden is te vinden in Van der Veen & Prinsen,
2010.
Competentieanalyse
De gezinsbehandelaar IAG maakt indien gewenst samen met ouders een analyse van de aanwezige
competenties en tekorten binnen het gezin en van elk gezinslid apart. Door deze uitgebreide analyse
worden de aanwezige krachten en competenties van gezinsleden duidelijk in beeld gebracht. De
gezinsbehandelaar maakt een vergelijking tussen de aanwezige vaardigheden van het gezinslid en de
taken waar hij of zij in die periode voor staat. Ook wordt er gekeken naar factoren uit de omgeving
die van invloed zijn op de ontwikkeling in het gezin. Op basis van deze informatie maakt de
gezinsbehandelaar IAG een overzicht van de aanwezige vaardigheden en beschermende factoren en
van de taken die als zwaar ervaren worden, vaardigheidstekorten en stressoren uit de omgeving. De
uitkomsten van de competentieanalyse kunnen het gezin later ook helpen haalbare doelen te stellen
(zie 3.2.4) die aansluiten bij de eigen krachten en mogelijkheden. Voor het maken van de
competentieanalyse wordt gebruikt gemaakt van een formulier (zie bijlage 3.1).
Soms is er sprake moeilijk te veranderen gedrag. Dan kan het raadzaam zijn de competentieanalyse
uit te breiden met een meer specifieke analyse van het gedrag, bijvoorbeeld een functieanalyse. Bij
een dergelijke analyse wordt meer specifiek gekeken naar de functie van specifiek problematisch
gedrag, de situatie waarin het zich voordoet, hoe de verschillende actoren reageren, de betekenis van
het gedrag en welke gevolgen het gedrag heeft. Deze analyse dient als basis om samen met de
gezinsleden te kijken welke veranderingen er mogelijk zijn voor dit gedrag. De gezinsbehandelaar
kan hierbij ondersteuning inroepen van de werkbegeleider. Zie voor het maken van een dergelijke
specifieke analyse van gedrag bijvoorbeeld Orlemans, Eelen & Hermans, 1995.
633
Vragenlijst dagelijkse routine
Deze vragenlijst is gericht op het verkrijgen van inzicht in de dagelijkse gang van zaken van het gezin
en de verzorging en opvoeding van de kinderen. Door middel van het invullen van de
gestructureerde vragenlijst krijgen de gezinsleden en gezinsbehandelaar IAG een concreet overzicht
van de routine in een gezin. De vragenlijst geeft naast een overzicht ook inzicht in welke momenten
van de dag goed en minder goed verlopen, waar mogelijke wensen tot verandering liggen en waar
krachten van het gezin liggen. De Vragenlijst dagelijkse routine is te vinden in bijlage 3.2. Het is van
belang de vragenlijst samen met de gezinsleden in te vullen of hen vragen deze zelf in te vullen. De
gezinsbehandelaar introduceert de vragenlijst door aan te geven wat het doel ervan is. Daarnaast
geeft hij aan dat met deze vragenlijst mogelijk ook een beter beeld van de wensen of hulpvragen van
de gezinsleden wordt verkregen. Bij het invullen van de vragenlijst volgt de gezinsbehandelaar het
gezinslid in zijn of haar bewoordingen en wordt per onderdeel zo precies mogelijk ingevuld hoe het
er aan toe gaat. Een voorbeeld hiervan is het onderdeel ‘naar bed brengen/slapen’. Er wordt niet
alleen ingevuld hoe laat de kinderen naar bed gaan maar ook wie hen naar bed brengt, of en welk
ritueel wordt gehanteerd, of de kinderen in bed blijven liggen en hoe de sfeer in huis is bij het naar
bed brengen. Nadat de gehele dagelijkse routine in kaart is gebracht, wordt per onderdeel gekeken of
er mogelijk wensen of hulpvragen zijn waar aan gewerkt dient te worden. Het uitgebreid en
gedetailleerd invullen van de vragenlijst kost tijd. Het kan raadzaam zijn om hiervoor twee afspraken
in te plannen. De ingevulde vragenlijst wordt, nadat deze volledig is ingevuld, ook aan de gezinsleden
verstrekt. Op deze manier krijgen zij zicht op hun eigen routine.
Genogram
Middels een genogram (stamboom) wordt inzicht verkregen in de onderlinge familierelaties, ook van
vorige generaties. Doordat er een beter beeld is van vorige generaties en verhoudingen binnen een
familie krijgt de gezinsbehandelaar IAG mogelijk ook meer zicht op achterliggende factoren die
meespelen bij de opvoeding. Vaak staat de opvoeding van de kinderen in direct verband met de
opvoeding die de ouders zelf hebben gehad. Een bruikbaar hulpmiddel bij het maken van een
genogram is het software programma Genopro. Dit programma is (deels gratis) te downloaden via
www.genopro.com. Voor verdere uitleg over de invulling, het gebruik en het bespreken van een
genogram verwijzen we naar hoofdstuk 7.
Netwerkanalyse
Een analyse van het netwerk rondom het gezin geeft inzicht in de mate van steun die het gezin
ontvangt uit de omgeving. Het aanwezige netwerk wordt samen met de gezinsleden in kaart
gebracht. Vanuit deze analyse kunnen doelen gesteld worden rond het vergroten of versterken van
het netwerk. Het in kaart brengen van dit netwerk maakt gezinsleden bewust van de mensen in hun
omgeving en de steun die zij van deze mensen ervaren. De netwerkanalyse kan voor alle gezinsleden
uitgevoerd worden. Een bruikbaar middel hierbij is het netwerkschema. Voor verdere informatie
over de netwerkanalyse verwijzen we naar hoofdstuk 8.
3.2.3 De inzet van gestandaardiseerde vragenlijsten
Naast bovenstaande instrumenten vullen de gezinsleden tijdens de startfase ook een aantal
gestandaardiseerde vragenlijsten in, als aanvullende informatiebron voor henzelf en de
gezinsbehandelaar IAG. Door het gebruik van deze vragenlijsten wordt de ernst en de complexiteit
van de problematiek duidelijk doordat de uitkomsten van het gezin te vergelijken zijn met een
normgroep, vaak jeugdigen, ouders of gezinnen in de ‘normale populatie’. Ook komt er door het
gebruik zicht op de beschermende factoren die aanwezig zijn in het gezin. Daarnaast worden deze
gestandaardiseerde instrumenten gebruikt om de effecten van IAG te meten.
634
De gezinsbehandelaar verzoekt de gezinsleden bij de start van de hulp de vragenlijsten in te vullen.
De vragenlijsten zijn naast een middel voor samen met het gezin taxeren van de problematiek, ook
een bruikbaar communicatiemiddel. Door het bespreken van de vragenlijsten kan de
gezinsbehandelaar erkenning geven voor de situatie van het gezin en de ouders. Daarnaast wordt
zichtbaar dat niet alles in het gezin problematisch is en krijgen ouders zicht op de eigen krachten.
Ook bieden de vragenlijsten input voor de werkbegeleiding van de gezinsbehandelaar en krijgt de
werkbegeleider/gedragswetenschapper hiermee beter zicht op de complexiteit van de problemen in
een gezin. Daardoor kan hij de gezinsbehandelaar beter ondersteunen (Kerkstra, 2008). Binnen IAG
worden vragenlijsten gebruikt die het gedrag van de jeugdigen in het gezin in kaart brengen en
vragenlijsten die de opvoedingsbelasting van de ouders te meten. Eventueel kan het
gezinsfunctioneren gemeten worden met een gestandaardiseerde vragenlijst. Hieronder schetsen
voor deze drie aspecten een aantal mogelijke, bruikbare vragenlijsten binnen IAG.
Probleemgedrag jeugdigen
Een veelgebruikt instrument binnen IAG is de CBCL (Child Behavior CheckList). De CBCL brengt
probleemgedrag en vaardigheden van kinderen en jongeren op een gestandaardiseerde wijze in kaart
en vergelijkt deze met een normgroep uit de normale populatie. Er zijn twee versies van deze
vragenlijst: de CBCL voor kinderen van anderhalf tot en met vijf jaar (oranje formulier) en de CBCL
voor kinderen en jongeren van zes tot en met achttien jaar (blauw formulier). De lijst wordt ingevuld
door de ouders. Er zijn ook versies voor leerkrachten (TRF = Teacher’s Report Form) en jongeren
vanaf 11 jaar (YSR = Youth Self Report). De CBCL bestaat uit twintig vragen die betrekking hebben
op vaardigheden van het kind en 99 vragen die de emotionele- en gedragsproblemen in kaart
brengen. Als laatste zijn er open vragen die gericht zijn op andere problemen die het kind mogelijk
heeft. Ouders geven met een score aan (0 = helemaal niet, 1 = een beetje of soms, 2 = duidelijk of
vaak) hoe goed een bepaalde vraag momenteel of in de afgelopen zes maanden passend is bij het
gedrag van hun kind. De scores op de vragen worden verwerkt in een aantal schalen: angstig/
depressief, teruggetrokken, lichamelijke klachten, sociale problemen, denkproblemen,
aandachtsproblemen, grensoverschrijdend gedrag en als laatste angstig gedrag. Deze schalen
clusteren zich op twee overstijgende schalen namelijk internaliserend en externaliserend gedrag. De
uiteindelijke scores zijn te verdelen in drie groepen namelijk de niet-klinische groep, de subklinische
groep en de klinische groep. De CBCL is ook voor Nederland genormeerd, de kwaliteit van het
instrument is goed. De CBCL, TRF, YSR maken onderdeel uit van Achenbach System of Emperically
Based Assessment. Meer informatie en bestelinformatie is te vinden via www.aseba.nl.
Een ander bruikbaar instrument om de problematiek van de jeugdigen in het gezin in kaart te
brengen is de SDQ (Strengths and Difficulties Questionnaire). De SDQ screent psychische
problematiek (emotionele symptomen, gedragsproblemen, hyperactiviteit/aandachtstekort en
problemen met leeftijdsgenoten) en vaardigheden bij kinderen en adolescenten van drie tot en met
zestien jaar. Ook van deze vragenlijsten zijn versies voor ouders, leerkrachten en jongeren
beschikbaar. De SDQ bestaat uit 25 vragen die worden verwerkt in vijf schalen: emotionele
symptomen, gedragsproblemen, hyperactiviteit/aandachtstekort, problemen met leeftijdgenoten en
prosociaal gedrag. De SDQ is genormeerd in Nederland, deze normen hebben enkele beperkingen.
De kwaliteit van de SDQ is voldoende. De vragenlijsten en het scoringsprogramma zijn vrij
verkrijgbaar en te downloaden via www.sdqinfo.org.
Opvoedingsbelasting ouders
De afkorting VG&O staat voor Vragenlijsten Gezin & Opvoeding, een set van vier vragenlijsten die de
opvoeding en het gezinsfunctioneren in kaart brengen. Alle vragenlijsten worden ingevuld door
ouders of een andere primaire opvoeder van het kind. De Opvoedingsbelasting Vragenlijst (OBVL)
635
bestaat uit 34 items. De OBVL is gericht op de individuele kenmerken van de ouder die in relatie
staan tot de opvoeding en de kwaliteit van de ouder-kindrelatie. De items worden gescoord op een
vierpuntsschaal variërend van 1 = geldt niet, 2 = geldt een beetje, 3 = geldt behoorlijk tot en met 4 =
geldt helemaal. De vragen zijn verdeeld over vijf onderwerpen: de opvoeder-kindrelatie,
opvoedingscompetentie ouder, depressieve stemmingen, rolbeperking en gezondheidsklachten. De
OBVL is recent in Nederland ontwikkeld, de vragenlijst is onderzocht en genormeerd. De OBVL is
vrij verkrijgbaar evenals de bijbehorende handleiding via www.praktikon.nl > Onze producten >
Vragenlijsten.
Gezinsfunctioneren
Een andere vragenlijst van de VG&O is de Vragenlijst Gezinsfunctioneren Ouders (VGFO). Deze
bestaat uit 28 items die eveneens op een vierpuntsschaal gescoord worden. De VGFO brengt de
situatie in het gezin in kaart en meet vijf aspecten van het gezinsfunctioneren: basiszorg,
jeugdbeleving, opvoeding, partnerrelatie en sociale contacten. Ook is er een score te berekenen voor
het totale gezinsfunctioneren. De VGFO is een doorontwikkelde versie van de VGF (Vragenlijst
GezinsFunctioneren) en onderzocht en genormeerd. De VGFO is vrij verkrijgbaar evenals de
bijbehorende handleiding via www.praktikon.nl > Onze producten > Vragenlijsten.
Een ander bruikbaar instrument voor IAG is de Gezinsvragenlijst (GVL). De GVL is een vragenlijst
waarmee de kwaliteit van gezins- en opvoedingsomstandigheden bepaald kan worden bij gezinnen
met kinderen van 4 tot en met 18 jaar. De GVL bestaat uit 45 stellingen die de ouders scoren op een
vijfpuntsschaal (1 = volledig eens; 5 = volledig oneens). Deze stellingen worden verwerkt tot vijf
schalen: responsiviteit, communicatie, organisatie, partnerrelatie en sociaal netwerk. Op basis van
dat onderzoek concluderen de ontwikkelaars dat de GVL voldoende in staat is de beoogde
gezinsaspecten op een psychometrisch solide wijze in kaart te brengen. De GVL is te bestellen bij
uitgeverij Bohn Stafleu Van Loghum in Houten: www.bsl.nl. Meer informatie is te vinden in Van der
Ploeg & Scholte, 2008.
Introduceren en bespreken van de vragenlijsten
De gezinsbehandelaar IAG introduceert de vragenlijsten in het eerste gesprek met de gezinsleden.
Het is van belang het taalgebruik aan te passen aan het niveau van het gezin. De gezinsbehandelaar
benoemt verwachtingen die gezinsleden hebben uitgesproken, om het belang van het invullen uit te
leggen. Hij geeft aan dat het invullen de gezinsleden inzicht in de eigen situatie kan geven en ideeën
over de te stellen doelen. Tevens geeft de gezinsbehandelaar aan hoeveel tijd het kost om de lijsten
volledig in te vullen. Het is raadzaam concrete afspraken te maken over wanneer de vragenlijsten
ingevuld moeten zijn. Geef aan wat er met de informatie afkomstig uit de vragenlijsten gaat gebeuren
en hoe en wanneer dit wordt teruggekoppeld naar ouders.
Bij het bestuderen van de uitkomsten van ingevulde vragenlijsten vooraf aan bespreking met
gezinsleden, gaat de gezinsbehandelaar IAG ervan uit dat de informatie verkregen uit een vragenlijst
nooit ‘de waarheid’ is. De informatie is een benadering van de waarheid op het moment van invullen
door gezinsleden in vergelijking met personen uit de normgroep. Als een vragenlijst over hetzelfde
kind door meerdere mensen wordt ingevuld zullen de antwoorden verschillend zijn. Ook dan gaat
het er niet om de waarheid te ontdekken, maar om in gesprek elkaars perspectief te verkennen.
Vanuit dit perspectief zijn de vragenlijsten naast een bron van informatie ook een goed
communicatiemiddel. Nadat de vragenlijsten zijn ingevuld door ouders worden deze gezamenlijk
besproken. Het bespreken van de vragenlijst geeft de hulverlener een mogelijkheid erkenning te
636
geven voor de situatie van de ouders. In onderstaand kader een aantal aandachtspunten bij het
bespreken van de vragenlijsten.
Aandachtspunten bij het bespreken van vragenlijsten:
• Leg net als bij de introductie nogmaals het nut voor het gezin uit: het bespreken van de
uitkomsten helpt onder meer om straks de doelen te formuleren die ze willen halen met IAG.
• Sluit zo veel mogelijk aan bij het taalgebruik en het niveau van de ouders en of de jeugdige.
• Geef uitleg over de scores en de uitkomsten van de vragenlijst, en geef hierbij zowel
aandacht aan de krachten als aan mogelijke aandachtspunten.
• Er worden verschillende vragen gesteld. Zo wordt ouders onder andere gevraagd of ze de
uitkomsten herkennen en verwacht hadden, of denken dat anderen deze zullen herkennen.
Belangrijke vragen die bij het bespreken van de vragenlijst gebruikt kunnen worden, zijn
vragen naar uitzonderingen als: Wanneer is dit probleem er meer/minder/niet? Het gebruik
van schaalvragen: Op een schaal van 1 tot 10, welke cijfer geeft je jezelf als opvoeder? De
copingvraag: Hoe heb je deze situatie zo lang volgehouden, wat of wie heeft daar aan
bijgedragen? (Kerkstra, 2008). Zie voor de uitwerking van oplossingsgerichte
gespreksvoering verder hoofdstuk 4.
• Hanteer de open, onbevooroordeelde, niet-wetende houding uit de basishouding van IAG.
Hiermee bedoelen we dat de gezinsbehandelaar wacht met het invullen van betekenis en
deze afstemt met de gezinsleden. Wat vinden zij van de uitkomsten?
• Vergelijk waar mogelijk de scores tussen de ouders onderling. Herkennen ze deze scores van
elkaar waarom wel en waarom niet? Wanneer zowel ouders als de leerkracht een vragenlijst
hebben ingevuld zou de gezinsbehandelaar deze ook kunnen vergelijken.
• Nodig de ouders uit om op basis van de resultaten, wensen tot verandering aan te geven die
mogelijk tot het opstellen van doelen kunnen leiden. Doe dit telkens door een vragende
houding te hanteren. Waar denken ouders dat aan gewerkt kan worden en waarom?
• Bespreek naast totaalresultaten op onderdelen waar gepast ook de antwoorden op
afzonderlijke vragen. Dit kan helpen details en uitzonderingen naar voren te halen en bij het
SMART formuleren van doelen (zie 3.2.4).
• Stuur waar nodig bij en plaats de resultaten in de juiste context.
Bovenstaande aandachtspunten zijn bij bepaalde uitslagen echter niet genoeg. Wanneer er sprake is
van een score die wijst op een mogelijk aanwezige stoornis moet nader onderzoek uitgevoerd
worden. Als daar een stoornis uit blijkt, moet hierover uitleg gegeven worden. Hiervoor verwijzen we
naar hoofdstuk 5 over psycho-educatie. Wanneer een instrument tussentijds of na afloop van IAG is
ingevuld, maakt de gezinsbehandelaar een vergelijking met de eerdere resultaten. Op die manier
wordt inzichtelijk of er vooruitgang wordt geboekt. Ook deze resultaten bespreekt de
gezinsbehandelaar met de gezinsleden op dezelfde manier.
3.2.4 Doelen stellen
Binnen IAG wordt gericht gewerkt aan doelen. Dit doelgericht werken bevordert het uiteindelijke
resultaat van de hulpverlening en maakt het mogelijk de uiteindelijke effectiviteit van IAG
inzichtelijk te maken. Door het opstellen van doelen wordt de richting en structuur van de
hulpverlening duidelijk (Van Yperen, Kroes & Bijl, 2008; Van Yperen & Van der Steege, 2006).
Belangrijk bij het stellen van doelen is dat deze samen met de gezinsleden worden geformuleerd
zodat ze zich erin herkennen. Dit bevordert de motivatie en de betrokkenheid van de gezinsleden
(Van Yperen, Booy & Van der Veldt, 2003). Doordat de doelen zijn geformuleerd in bewoordingen
van de betreffende gezinsleden worden zij zo veel mogelijk eigenaar van de gestelde doelen. Het kan
637
hierbij helpend zijn de doelen zo veel mogelijk in de ik-vorm te formuleren en deze te koppelen aan
specifieke gezinsleden.
Om te bevorderen dat de doelen ook daadwerkelijk behaald worden, is het belangrijk de doelen
SMART te formuleren. SMART staat voor: Specifiek, Meetbaar, Aanvaardbaar, Realistisch en
Tijdsgebonden. Hierna volgt een korte toelichting op de verschillende aspecten (zie voor meer
informatie Van Yperen & Van der Steege, 2006):
• Specifiek: doelen moeten voor zowel de gezinsbehandelaar als de gezinsleden duidelijk zijn
en daarom zo veel mogelijk gaan over concrete gedragingen, gevoelens, competenties en
cognities. Een valkuil bij het opstellen van doelen is het gebruik van vage begrippen en
aanduidingen. Bijvoorbeeld: ‘De pedagogische vaardigheden van ouders zijn versterkt’( het
is bij dit doel onder andere onduidelijk om welke pedagogische vaardigheden het dan gaat).
Andere voorbeelden van vage doelen zijn: ‘De communicatie in het gezin verloopt beter’,
‘Moeder heeft het gevoel dat ze de opvoeding weer aan kan’. Een andere valkuil is het
beschrijven van een doel in procestermen in plaats van eindtermen, bijvoorbeeld ‘Ik wil
leren hoe ik beter grenzen kan stellen’ in plaats van ‘Ik stel duidelijke grenzen’. Bij het
formuleren van doelen helpt het om woorden als ‘kunnen’ en ‘willen’ te vermijden, zodat niet
in deze valkuil wordt getrapt. Tenslotte is een tip om doelen indien nodig specifiek voor een
bepaalde situatie te maken. Er wordt hierbij gekeken naar wanneer welk gedrag
problematisch is en in welke situaties dit juist niet het geval is.
• Meetbaar: door doelen meetbaar te maken wordt duidelijk wanneer een doel bereikt is. Er
wordt een zogenaamde norm vastgesteld. Dat maakt het mogelijk om op een zo objectief
mogelijke manier aan het eind te concluderen of een doel gehaald is of niet. Een meetbaar
doel voor een ouder is bijvoorbeeld: Ik maak een keer per week tijd om iets leuks met Jasper
te gaan doen. Voor sommige doelen kan het handig zijn om deze uit te splitsen naar een
aantal indicatoren. Deze indicatoren bepalen samen of een doel gehaald is of niet. Om het
overzichtelijk te houden, is het raadzaam om het opstellen van indicatoren te beperken tot
de belangrijkste doelen.
• Aanvaardbaar: het is essentieel dat gezinsleden zichzelf herkennen in de doelen, of beter
nog, dat zij de doelen als van zichzelf ervaren. Om dit te bewerkstelligen is het van belang in
dialoog met gezinsleden de doelen te stellen en de doelen zo veel mogelijk in de
bewoordingen van de gezinsleden te formuleren.
• Realistisch: de doelen die gesteld worden moeten met de hulp die geboden wordt te bereiken
zijn, bijvoorbeeld voor een ouder: Ik geef Sam minstens een keer per dag een compliment.
Drie dingen zijn van belang bij de realiseerbaarheid van doelen: 1) doelen moeten betrekking
hebben op dingen die te veranderen zijn; 2) doelen moeten realiseerbaar zijn binnen de
situatie van het gezin en 3) doelen moeten realiseerbaar zijn binnen de mogelijkheden en het
tijdsbestek van de hulpverlening.
• Tijdsgebonden: doelen dienen verbonden te worden aan een specifieke tijdsperiode. Dit
stimuleert de gezinsbehandelaar en gezinsleden om duidelijke doelen te formuleren en hier
aan efficiënt te werken. Helpend hierbij is de periode van hulpverlening op te splitsen in
verschillende perioden en doelen aan een bepaalde periode te koppelen. Het is vaak
makkelijker om realistische doelen te stellen voor een kortere periode.
De doelen die binnen IAG geformuleerd worden, vertonen veel overlap. Voor het opstellen van de
doelen kan het helpend zijn gebruik te maken van een lijst met voorbeelddoelen. De voorbeelddoelen
kunnen gezinsleden helpen om hun eigen doelen te formuleren. Belangrijk is wel dat doelen niet
‘zomaar’ overgenomen worden en dat ze indien nodig aangepast worden aan de unieke situatie van
de gezinsleden (Van Yperen & Van der Steege, 2006).
638
Vaak is het handig om doelen uit te werken in concrete werkpunten. Dit maakt het voor gezinsleden
duidelijker waar ze precies aan gaan werken. Het is wel raadzaam om het uitwerken in concrete
werkpunten te beperken tot de belangrijkste doelen en/of ‘grote’ doelen en niet eindeloos door te
gaan met het opsplitsen van doelen, omdat dit ten koste gaat van de overzichtelijkheid. Tenslotte is
het belangrijk om het aantal opgestelde doelen in de gaten te houden. Te veel doelen hebben een
negatieve invloed op de effectiviteit van de hulpverlening. Voorkom dat gezinsleden door de bomen
het bos niet meer zien. Een globale richtlijn is maximaal vijf doelen te stellen. Dit houdt het voor het
gezin overzichtelijk en haalbaar om de doelen te bereiken. Stem daarbij af op de doelen die andere
hulpverleners van het gezin mogelijk hebben geformuleerd. Bij gezinsleden met een licht
verstandelijke beperking is het verstandig het aantal doelen waaraan tegelijk gewerkt wordt zelfs te
beperken tot bijvoorbeeld drie doelen. Dit is ook de reden dat de hulpverlening bij de LVB doelgroep
langer kan duren. Als er veel doelen zijn, dan is het handig om de doelen te ordenen op basis van
urgentie en zo een top vijf samen te stellen van doelen waar aan gewerkt gaat worden (Van Yperen &
Van der Steege, 2006).
3.2.5 Hulpverleningsplan
Naar aanleiding van de analyse uit de startfase en de doelen die daaruit volgend opgesteld zijn,
wordt het hulpverleningsplan samen met het gezin geformuleerd. Dit plan moet binnen zes weken na
de start van de hulpverlening gemaakt zijn. Per gezin wordt er één plan gemaakt. De
gezinsbehandelaar IAG zoekt gedurende de hulpverlening en het maken van het hulpverleningsplan
altijd afstemming met andere hulpverleners en instanties die mogelijk betrokken zijn bij het gezin.
De ouders worden zo veel mogelijk gestimuleerd zelf de regie te voeren over de hulpverlening. Waar
nodig ondersteunt de gezinsbehandelaar IAG hen hierbij.
In een hulpverleningsplan zijn de volgende punten opgenomen:
Contactgegevens gezin
Het hulpverleningsplan bevat een overzicht van de gegevens van het gezin. Alle namen, geboortedata en
contactgegevens van de gezinsleden zijn hierin terug te vinden.
Contactgegevens gezinsbehandelaar IAG
Naast de contactgegevens van het gezin zijn ook de contactgegevens van de gezinsbehandelaar te vinden
in het hulpverleningsplan. Ook wordt vermeld sinds wanneer deze gezinsbehandelaar betrokken is bij het
gezin.
Aanmelding
De reden van aanmelding wordt beschreven in het hulpverleningsplan. Door wie is het gezin aangemeld
en waarom? Wat was volgens hen het voornaamste doel? Wat willen gezinsleden zelf bereiken met de
hulp?
Hulpverleningsgeschiedenis
Er is binnen het hulpverleningsplan ook kort aandacht voor de hulpverleningsgeschiedenis van het gezin.
Welke hulp is er in het verleden al aangeboden en wat hiervan het effect? Wat werkte wel en wat niet?
Andere betrokken hulpverleners
Welke hulp is er mogelijke nog meer betrokken bij het gezin? Wat doen deze hulpverleners en wat zijn de
gestelde doelen?
639
Huidige situatie
De huidige situatie wordt eveneens beschreven: hoe gaat het nu in het gezin? Hierbij is er zowel aandacht
krachten als aandachtspunten. Hierbij wordt een toelichting gegeven van de uitslagen. Wat is de betekenis
hiervan en in welke context dienen ze geplaatst te worden?
Doelen
De gestelde doelen nemen een centrale plek in. Dit is waar aan gewerkt gaat worden met de gezinsleden.
Doelen zijn SMART geformuleerd.
Veiligheid
Ook het onderwerp veiligheid moet een plek hebben in het hulpverleningsplan. Hoe staat het met de
veiligheid in het gezin, is deze gewaarborgd? Hoe kunnen we er voor zorgen dat kinderen in de toekomst
veilig blijven? Welke afspraken zijn daarover gemaakt? Als er een veiligheidsplan is, maakt dit onderdeel
uit van het hulpverleningsplan.
Het hulpverleningsplan wordt samen met ouders doorgesproken. De gezinsbehandelaar betrekt ook
de jeugdigen bij het opstellen van het hulpverleningsplan. De reacties van de verschillende
gezinsleden op het hulpverleningsplan worden verwerkt of in ieder geval toegevoegd. Het
hulpverleningsplan wordt verstrekt aan de ouders. Dit maakt de hulp inzichtelijk en maakt het voor
de gezinsbehandelaar mogelijk regelmatig met ouders terug te komen op de opgestelde doelen.
3.3 Monitoren van de voortgang
De monitoring van de voortgang van de hulpverlening gebeurt in verschillende vormen. Zo worden
er herhaalde metingen gedaan middels de gestandaardiseerde vragenlijsten die eerder in dit
hoofdstuk zijn besproken. Bij de start van de hulp vullen de gezinsleden deze vragenlijsten in, na
afloop en tijdens de follow-up. Daarnaast worden de doelen tussentijds en na afloop van de
hulpverlening geëvalueerd evenals de gemaakte afspraken rond het waarborgen van de veiligheid
van de kinderen. Er wordt regelmatig met gezinsleden gekeken naar de voortgang van de
hulpverlening en de gemaakte afspraken. Worden de gemaakte afspraken nog nageleefd? Waar dient
de hulpverlening aangepast te worden? De gezinsbehandelaar checkt geregeld de gemaakte
afspraken die beschreven staan in het eventuele veiligheidsplan (zie hoofdstuk 2).
Evaluatie na iedere fase
Zoals beschreven wordt elke overgang naar een volgende fase in de hulpverlening gemarkeerd door
een evaluatiemoment. Tijdens deze evaluatiemomenten wordt samen met het gezin besproken hoe
de hulpverlening tot dan toe verloopt. Daarnaast is het waar mogelijk belangrijk om het aanwezige
netwerk rondom het gezin te betrekken bij de evaluatiemomenten. Vragen die centraal staan tijdens
deze evaluatiemomenten zijn: hoe ervaren de gezinsleden en andere betrokkenen de hulpverlening?
Wat is prettig? Wat is minder prettig? Ook wordt de voortgang van het werken aan de doelen
besproken. Welke doelen zijn behaald en welk doel moet mogelijk worden bijgesteld of waar moet
meer aandacht naar uit gaan? Ook de planning van de hulpverlening komt op deze momenten aan
bod. Is de geplande tijd voldoende of moet er mogelijk verlenging van de hulpverlening komen? De
planning van de komende periode wordt besproken om zo de hulpverlening zo inzichtelijk mogelijk
te maken. Na afloop van het gesprek wordt het hulpverleningsplan waar nodig aangepast.
Evaluatie van de doelen
De evaluatie van de doelen geeft de mogelijkheid tot monitoring van de hulp. Doelrealisatie geeft een
beeld van het effect van de hulpverlening. Voorwaarde hiervoor is dat doelen meetbaar zijn
640
geformuleerd. Een van de bekendste manieren van het meten van doelrealisatie is de Goal
Attainment Scaling oftewel de GAS methode. Daarbij spreken de gezinsbehandelaar en gezinsleden
af welke indicatoren gebruikt gaan worden bij het meten van de doelen (Van der Steege & Van
Yperen, 2006). Waaraan is te zien dat het doel daadwerkelijk is bereikt? Een indicator kan
bijvoorbeeld zijn een score op een vragenlijst voor problemen waarin een afname van het
probleemgedrag zichtbaar is. Er wordt dan een norm afgesproken die laat zien wanneer het doel
bereikt is, bijvoorbeeld een score op de CBCL in de niet klinische groep. Echter, het is wel van belang
deze cijfers voor de gezinsleden om te buigen naar concreet gedrag. Een indicator moet aan bepaalde
voorwaarden voldoen. Zo moet de indicator het doel zo goed mogelijk weergeven. Een indicator
moet zo concreet mogelijk zijn, denk hierbij aan objectief waarneembare gedragingen. Een voorbeeld
hiervan is het aantal keer dat het naar bed brengen rustig verloopt. Ten derde moet de indicator
doorwerken naar de gestelde norm, bijvoorbeeld als het naar bed brengen vijf van de zeven dagen
rustig verloopt, is de norm behaald.
Deze normen worden geformuleerd in de vorm van niveaus. Deze niveaus geven de mate van
doelrealisaties weer. De doelrealisatie wordt uitgedrukt in termen van cijfers. Onderstaand overzicht
geeft een weergave van deze scores:
-1 het gestelde doel is helemaal niet gehaald; de situatie is verslechterd
0 het doel is niet gehaald; de situatie is onveranderd
+1 het doel is deels gehaald; de situatie is beter, maar nog niet conform het gestelde doel
+2 het doel is gehaald; de situatie is conform het gestelde doel
Zoals gezegd is een voorwaarde voor het gebruik van deze methodiek dat de doelen SMART
geformuleerd zijn. Daarbij moet er ook een consensus zijn over de doelen en worden ze vastgelegd in
het hulpverleningsplan.
Voor aanvang van de evaluatiemomenten worden de doelen beoordeeld door de gezinsleden op basis
van bovenstaande cijfers. Om een goed beeld te kunnen krijgen van het effect van IAG moet de
evaluatie van de doelen zo betrouwbaar mogelijk zijn. De betrouwbaarheid van deze evaluatie kan
vergroot worden door vader, moeder en mogelijk ook de aanwezige jongere in het gezin individueel
een beoordeling te laten geven. De beoordelingen kunnen dan met elkaar vergeleken worden om op
die manier tot consensus te komen. Het is aan te raden de evaluatiemomenten voor te laten
bereiden. Dit voorkomt dat de scoring afhankelijk is van een bepaalde dag en/of een bepaalde bui
van een persoon. Het is ook raadzaam de scores vooraf zo concreet mogelijk te maken. Van welk
gedrag, gevoel of cognitie is er sprake wanneer er een score van +1 wordt gehaald op een doel. Wat
moet dan bereikt zijn? Door dit bij voorbaat duidelijk te hebben, vergroot dit mogelijk de
betrouwbaarheid van evaluatie van de doelen (Van Yperen, Kroes & Bijl, 2008). Om dit zo veel als
mogelijk te waarborgen, doen we een aantal aanbevelingen:
• Laat ouders en de aanwezige jongere onafhankelijk van elkaar een beoordeling geven van de
doelen. Deze beoordelingen kunnen dan met elkaar vergeleken worden om op die manier tot
consensus te komen.
• Bereid het evaluatiemoment voor met de gezinsleden. Dit voorkomt dat de scoring
afhankelijk is van een bepaalde dag en/of een bepaalde bui van een persoon.
• Maak de scores vooraf zo concreet mogelijk. Van welk gedrag, gevoel of cognitie is er sprake
wanneer er een score van +1 wordt gehaald op een doel. Wat moet dan bereikt zijn? Door dit
bij voorbaat duidelijk te hebben komma vergroot dit mogelijk de betrouwbaarheid van
evaluatie van de doelen (Van Yperen, Kroes & Bijl, 2008).
Ook schaalvragen (zie hoofdstuk 4) kunnen behulpzaam om met het gezin te bespreken in welke
mate de doelen zijn behaald. Dit kan weer leiden tot een in een GAS-score uit te drukken conclusie.
641
Evaluatie gesprek/bezoek
Gedurende de hulpverlening meet de gezinsbehandelaar IAG ook regelmatig of de gesprekken en
bezoeken die hij in het gezin aflegt nog aan de verwachtingen van de gezinsleden voldoen. Hiervoor
kan hij gebruik maken van twee specifieke instrumenten, de ORS (Outcome Rating Scale) en de SRS
(Session Rating Scale). De ORS meet de ‘distress’ die het gezinslid ervaart sinds het vorige bezoek,
de SRS evalueert het voorafgaande gesprek/bezoek. Van beide instrumenten is een versie voor
kinderen en voor volwassenen beschikbaar. Op vier items geven de ouders en jeugdigen een score op
een eenvoudige schaal (van 0 tot 10 of van een ontevreden tot een blij gezicht). Bij de SRS bestaan de
items uit: relatie, doelen en onderwerpen, aanpak en algeheel. De gezinsbehandelaar IAG krijgt op
deze manier heel rechtstreeks feedback van de gezinsleden, vaak geeft dit voldoende
aanknopingspunten voor aanpassingen in de hulp. Zie voor meer informatie over de ORS en SRS
www.oplossingsgericht.nu. Ook schaalvragen kunnen behulpzaam zijn bij het evalueren van
gesprekken en of deze aan de verwachtingen voldoen.
3.4 Afbouw en afscheid
Zoals beschreven duurt de derde fase waarin de afbouw van de hulp en het afscheid centraal staan
zes tot acht weken. In deze weken wordt de frequentie van de bezoeken afgebouwd en wordt
gezamenlijk gewerkt aan het afronden van de hulpverlening. Het is belangrijk dat gezinsleden het
gevoel van controle over de huidige situatie hebben. Binnen deze fase ligt de nadruk op het herhalen
van het geleerde. Er worden dus geen nieuwe veranderingen meer in gang gezet, maar men is gericht
op het vasthouden van wat geleerd is. Toekomstverwachtingen worden besproken door gezinsleden
te bevragen middels ‘stel dat’ vragen. De gezinsbehandelaar schetst de gezinsleden situatie en vraagt
hen hoe zij deze situaties zouden aan pakken. Waar zouden ze op letten en waarom? Wie zouden ze
in kunnen schakelen mochten ze in de toekomst de behoefte hebben aan ondersteuning? Het sociale
netwerk rondom het gezin heeft hier een rol in. Hoe kunnen zij betrokken blijven bij de borging van
het geleerde? De personen uit het netwerk die een rol hebben in de ondersteuning van het gezin
worden in de laatste fase nogmaals uitgenodigd om samen met de gezinsleden concrete afspraken te
maken over de ondersteuning. Daarnaast wordt er samen met de gezinsleden teruggekeken op hoe
de hulpverlening is ervaren. De gezinsbehandelaar benoemt alles wat het gezin bereikt heeft tijdens
de hulp. Ook wijst hij ouders op de mogelijkheid om gebruik te maken van het nazorgtraject.
Nazorg
De fase van nazorg van IAG bestaat uit een knipkaart en een follow-upbezoek na zes maanden. De
knipkaart kan gezien worden als een soort strippenkaart. Deze strippenkaart kunnen ouders
gebruiken om vijf keer contact met de gezinsbehandelaar IAG op te nemen met betrekking tot de
gestelde doelen. Deze gesprekken kunnen zo wel telefonisch als face-to-face plaatsvinden. Tijdens
het follow-upbezoek kijkt de gezinsbehandelaar met de gezinsleden hoe het gaat, of het lukt de
bereikte resultaten vast te houden en of er eventueel andere hulp nodig is. Vooraf aan dit gesprek
worden door de gezinsleden de verschillende gestandaardiseerde vragenlijsten ingevuld die eerder
zijn afgenomen. De gezinsbehandelaar maakt na het invullen van deze vragenlijsten een afspraak
voor een bezoek bij het gezin thuis. Tijdens deze afspraak worden de resultaten uit de vragenlijsten
besproken waarna deze worden afgezet tegenover de eerder ingevulde vragenlijsten. Op deze manier
krijgen zowel de gezinsbehandelaar als de gezinsleden zicht op de veranderingen die hebben
plaatsgevonden naar aanleiding van IAG en of deze veranderingen zich hebben doorgezet. Naast het
bespreken van de vragenlijsten wordt er aandacht besteed aan hoe de situatie in het gezin nu is en
hoe het de afgelopen zes maanden is geweest. Zijn de gestelde doelen behaald en is het gelukt deze
resultaten vast te houden?
642
4 Oplossingsgerichte gespreksvoering
Dit hoofdstuk gaat over de basis van alle hulpverlening: het gesprek. De gezinsbehandelaar IAG
werkt bij deze gesprekken bij uitstek oplossingsgericht. Eerst schetsen we in dit hoofdstuk daarom
kort de uitgangspunten van de oplossingsgerichte benadering. Vervolgens zetten we een aantal typen
oplossingsgerichte manieren van vragen stellen op een rij. Tot slot gaan we in op de combinatie van
deze benadering met andere invalshoeken/onderdelen van de aanpak van IAG.
Ook binnen IAG is het gesprek een van de belangrijkste instrumenten om verandering in gezinnen te
bewerkstellingen. Een gesprek tussen gezinsbehandelaar IAG en een of meerdere gezinsleden kan
verschillende doelen hebben. Zo voert de gezinsbehandelaar gesprekken om informatie te verkrijgen
en te geven. Daarnaast kan een gesprek tot doel hebben om bewustwording bij de gezinsleden in
gang te zetten. Bijvoorbeeld door te vragen hoe ze problemen ervaren en te benadrukken dat ze over
veel krachten beschikken en er ook veel goed gaat in het gezin. Het gesprek nodigt dan uit om anders
naar de eigen situatie te gaan kijken. Een ander doel van een gesprek kan zijn om aan te zetten tot
gedragsverandering door middel van oefeningen, zoals een rollenspel. Tot slot kan een gesprek tot
doel hebben situaties die nog komen voor te bereiden of terug te kijken en te reflecteren op wat er
gebeurd is met als doel ervan te leren. Dat meer in het algemeen over gespreksvoering bij IAG. Maar
wat maakt de gesprekken oplossingsgericht?
4.1 Uitgangspunten oplossingsgerichte benadering
Oplossingsgericht werken werd in de jaren 80 van de vorige eeuw ontwikkeld door De Shazer, Berg
en hun collega’s van het Brief Family Therapy Center in Milwaukee, Verenigde Staten. De afgelopen
tien jaar verspreidde deze benadering zich breed in de Nederlandse jeugdzorg en bleek ook voor
allerlei vormen van ambulante hulp uiterst bruikbaar. De oplossingsgerichte benadering gaat uit van
een aantal uitgangspunten. Deze vormen een visie op mensen, problemen en verandering. De
belangrijkste uitgangspunten zetten we hieronder op een rij (ontleend aan Weerman, 2006 en
Bannink, 2006).
• Verandering is onvermijdelijk. Gezinnen en hun situaties veranderen altijd, de vraag is
eerder hoe en wanneer. Op die onvermijdelijke verandering kunnen gezinsleden leren enige
invloed uit te oefenen.
• Problemen horen bij het leven. Mensen hebben strategieën om de problemen aan te pakken
en iets te maken van hun leven. Problemen zijn daarmee ook te zien als niet-succesvolle
pogingen om moeilijkheden op te lossen. Soms lopen mensen echter vast in problemen, hulp
kan dan dienen om de zelf ontwikkelde strategieën weer effectiever te gaan gebruiken en de
gezinsleden te laten ervaren dat ze zelf invloed op hun leven hebben.
• Het is niet nodig om veel over het probleem te weten om te komen tot oplossingen. De
oorzaak van een probleem zegt niets over goede oplossingen.
• Geen enkel probleem is er altijd. Van belang is te zoeken naar momenten waarop het goed
gaat, naar uitzonderingen.
• Alles wat aandacht krijgt groeit. Praten over succesvolle veranderingen blijkt positief te
werken, praten over problemen maakt dat ze alleen maar groter worden.
• Vragen stellen aan gezinsleden heeft meer effect dan hen te vertellen wat ze moeten doen.
• Niet alle problemen hoeven te worden opgelost om het gezin weer op weg te helpen.
• Verandering gaat in stappen of stadia, van belang is telkens kleine stapjes op weg naar de
gestelde doelen te zetten. Er is ook niet één beste oplossing, de gezinsbehandelaar IAG sluit
aan bij de oplossingsrichting die het gezin zelf al heeft ingeslagen.
643
• Het gezin is expert over de eigen situatie; gezinsbehandelaar en gezin werken samen waarbij
de vragen en de doelen van de gezinsleden als uitgangspunt dienen. De gezinsbehandelaar is
daarbij leading from one step behind. Dit betekent dat de gezinsbehandelaar figuurlijk
gesproken achter de gezinsleden staat, over hun schouder meekijkt en hen uitnodigt het doel
te bepalen en de mogelijke oplossingen om daar te komen zo breed mogelijk te verkennen
(Bartelink, 2010). De gezinsbehandelaar gaat er verder van uit dat de gezinsleden al over
veel krachten en hulpbronnen beschikken die aan te wenden zijn om de problemen op te
lossen. De meeste gezinsleden zullen dit op termijn ook gaan geloven.
• Wat niet stuk is, hoeft niet gemaakt te worden. Handen af van dat wat in de beleving van de
gezinsleden al goed gaat.
• Als iets (beter) werkt, ga ermee door. Ook als het iets anders is dan de gezinsbehandelaar of
de gezinsleden verwacht hadden.
• Als iets niet werkt, doe iets anders. Meer van hetzelfde leidt dan immers tot niets.
Oplossingsgericht werken betekent dus bij uitstek aansluiten bij het zelfoplossend vermogen van
gezinnen, hen ondersteunen om zelf toekomstgericht en uitgaand van wat goed gaat, oplossingen uit
te denken en te werken, in plaats van de problemen (voor hen) op te lossen met de oorzaken in het
verleden op het netvlies.
Dit alles betekent niet dat de gezinsbehandelaar IAG de problemen van de gezinsleden ontkent.
Integendeel, de problemen worden uiterst serieus genomen en erkend. De gezinsbehandelaar
onderzoekt met de gezinsleden wat concreet het probleem is, hoe de problemen eruit zien en hoe
lastig het probleem is. Deze vragen brengen de problemen binnen de eigen invloedssfeer van
gezinsleden waardoor het mogelijk wordt te verkennen wat de gezinsleden in plaats van het
probleem zouden willen. Van belang hierbij is dat de gezinsbehandelaar een uitnodigende houding
aanneemt, belangstellend en vriendelijk is en zich niet-veroordelend opstelt (zie hoofdstuk 2).
Daarbij heeft de gezinsbehandelaar zowel oog voor de inhoud van het gesprek als voor de betrekking
tussen de deelnemers aan het gesprek. De gezinsbehandelaar benoemt onderlinge interacties en
gevoelens die opvallen en als er meer lijkt te spelen dan op tafel komt (dit heet ook wel
metacommuniceren, zie voor een basisboek hierover Watzlawick, Beavin & Jackson, 1991). Een
bruikbare indeling hierbij is dat de gezinsbehandelaar in een gesprek schakelt tussen vier ‘niveaus’ of
aspecten: a) Inhoud van het gesprek, dat waar het gesprek over gaat; b) Procedure, de agenda,
structuur en verloop van het gesprek, c) Interactie tussen de deelnemers in het gesprek en d) Emotie
die in het gesprek bij de verschillende deelnemers naar voren komt (zie ook Janssen & Van Haaren,
2003).
4.2 Oplossingsgerichte gesprekstechnieken
Gezinsbehandelaars kunnen met behulp van gespreks- en oplossingsgerichte technieken het verloop
van een gesprek in de gewenste richting bevorderen. Denk hierbij aan het type vragen dat de
gezinsbehandelaar stelt, bijvoorbeeld open vragen die het gezinslid uitnodigen tot praten en meer
vertellen. Ook gebruikt de gezinsbehandelaar technieken om structuur in het gesprek aan te
brengen, bijvoorbeeld samenvatten van het gezegde tot nu toe en het herhalen van zinnen waarover
de gezinsbehandelaar meer wil horen. Oplossingsgerichte vragen en technieken helpen de
gezinsbehandelaar om de kennis die het gezin al heeft over de eigen situatie naar boven te halen. Ook
moedigt oplossingsgerichte gespreksvoering gezinsleden aan om op basis van die eigen kennis en
ervaringen tot werkbare oplossingen te komen voor hun problemen.
Hieronder een opsomming van vier oplossingsgerichte manieren van vragen stellen.
644
Doorvragen; vragen naar details en concretisering
De allerbelangrijkste techniek van oplossingsgerichte gespreksvoering is vragen stellen, vragen
stellen en nog meer vragen stellen. De gezinsbehandelaar IAG neemt niets voor vanzelfsprekend aan
en stelt telkens open vragen over het hoe en het precieze wat. ‘Open vragen nodigen gezinsleden uit
tot een actieve houding, tot nadenken en tot het geven van een uitgebreider antwoord’ (Bannink,
2006, p. 92). Open vragen beginnen altijd met wat, wie, waar, wanneer en hoe. De
gezinsbehandelaar vermijdt vragen naar het ‘waarom’, deze duwen gezinsleden in de verdediging.
Het impliceert vaak dat er iets fout zit. Gesloten vragen zijn meestal niet zo productief, er is minder
ruimte voor gezinsleden de eigen gedachten onder woorden te brengen. Wel kunnen gesloten vragen
gebruikt worden om een zogenoemde ‘yes-setting’ te creëren, de gezinsbehandelaar stelt dan vragen
waarop de gezinsleden moeilijk ontkennend kunnen antwoorden. Dit zorgt voor een bemoedigende
en instemmende interactie waardoor gezinsleden in een positieve stemming geraken en meer ruimte
voelen om hun gedachten en ideeën naar voren te brengen.
De gezinsbehandelaar IAG neemt in gesprekken met gezinsleden geen genoegen met algemene
antwoorden. Die leiden namelijk niet tot verandering. Oplossingen ontstaan uit details, niet uit
generalisaties (Turnell & Edwards, 2009). Als een ouder bijvoorbeeld aangeeft dat zijn of haar kind
nooit luistert, vraagt de gezinsbehandelaar naar meer details en concrete informatie. Wanneer
luisterde je kind gisteren niet, op welk moment van de dag was dat? Wat deed je kind toen? Wie
waren er nog meer bij? Wat gebeurde er precies? Hoe reageerde je? De gezinsbehandelaar vermijdt
het woord ‘maar’. Het trekt wat de ander zegt in twijfel en doet er ook afbreuk aan. Vervang het
woord ‘maar’ door het woord ‘en’, dat kan bijna altijd: ‘En wat wil je dat er in plaats daarvan
gebeurt?’ Een andere vraag die leidt tot meer details is de vraag ‘En wat nog meer?’ De
gezinsbehandelaar gebruikt deze vraag om steeds verder door te vragen naar alles wat lijkt op een
succes, een hulpbron of iets wat het gezinslid in zichzelf waardeert. De vraag impliceert bovendien
dat er nog meer is en dat het gezinslid alleen nog maar hoeft te ontdekken wat het is. Tussentijds vat
de gezinsbehandelaar samen wat het gezinslid heeft gezegd. Dit bevordert het begrijpen van het
referentiekader van de ander en draagt daarom bij aan een goede samenwerkingsrelatie met de
gezinsleden. Ook helpt samenvatten de gezinsbehandelaar om de aandacht bij het gesprek te houden
(Bannink, 2006).
Complimenten, herlabelen en copingvragen
De gezinsbehandelaar IAG probeert de focus in gesprekken zoveel mogelijk te leggen op dat wat goed
gaat, op gewenst gedrag van de gezinsleden en dat wat nu of in het verleden al werkte om de
problemen op te lossen en de doelen te bereiken. Immers, alles wat aandacht krijgt, groeit. Aandacht
besteden aan dat wat goed gaat, vergroot de kans dat gezinsleden dit vaker gaan doen en uitbreiden.
De gezinsbehandelaar maakt hierbij zo veel mogelijk gebruik van positieve bekrachtiging. Dit kan op
verschillende manieren. Van belang is vooral dat de gezinsbehandelaar hierin variatie zoekt. Telkens
hetzelfde compliment geven, vermindert de werking ervan. Van belang is dat het compliment op de
werkelijkheid gebaseerd is en niet alleen de intentie heeft aardig te zijn (De Jong & Berg, 2001). Het
systematisch geven van complimenten kan het effect van hulp flink vergroten (zie Bannink, 2006
over het effect van complimenten in psychotherapie, p. 94).
Als eerste kan de gezinsbehandelaar IAG directe complimenten geven. Dit kan door bepaalde
uitgesproken gedachten of gedragingen expliciet te bevestigen (‘Wat goed dat je dat gedrag van je
kind genegeerd hebt’), een positieve karakterduiding geven (‘Je bent wel een doorzetter zeg!’) of door
instemmend te hummen, te knikken of een duim op te steken (bij kinderen werkt dit vaak goed). De
gezinsbehandelaar kan ook een compliment geven via het gezichtspunt van een ander (‘Wat zou je
moeder gezegd hebben als ze zag dat jij je huiswerk uit jezelf maakte?’). Het geven van een
compliment aan de jeugdige in aanwezigheid van de ouders zorgt er ook voor dat zij – al is het maar
voor even – anders naar hun kind kijken.
645
Een andere belangrijke techniek uit de oplossingsgerichte gespreksvoering om op indirecte wijze
complimenten te geven is het stellen van copingvragen (ook wel competentievragen genoemd). Dit
type vragen geeft ook erkenning voor de problemen die de gezinsleden ervaren en de last die ze ervan
hebben. Oplossingsgerichte gespreksvoering betekent niet dat er nooit over problemen gepraat kan
of mag worden met gezinsleden. Voorbeelden van copingvragen zijn (zie Bannink, 2006, hoofdstuk
10 voor veel meer voorbeeldvragen van dit type):
- Hoe hou je het vol?
- Hoe zorg je ervoor dat de situatie niet erger is dan hij nu is? Hoe doe je dat?
- Hoe is het je eerder gelukt om…? Hoe wist je dat je dat kon doen?
- Hoe heb je jezelf ertoe gekregen om dat te doen?
- Wat gaf je de kracht om toch door te gaan?
- Waar haalde je de moed vandaan om door te gaan?
Herlabelen (ook wel heretiketteren genoemd) nodigt de gezinsleden uit van perspectief te
veranderen en op een andere manier naar de situatie of karaktereigenschappen van anderen te
kijken. Dit kan heel goed in het parafraseren van uitspraken van gezinsleden die bijvoorbeeld ingaan
op wat wel goed gaat. Of door van onmogelijkheden mogelijkheden te maken. Zo kan een verlegen
reactie van een kind op de gezinsbehandelaar benoemd worden als: ‘Dat is prima, kinderen hebben
ook tijd nodig om iemand te leren kennen’. Of door uitspraken net iets anders te herformuleren
waardoor er weer mogelijkheden lijken te zijn. Bijvoorbeeld: ‘Als ik een baan zou vinden, zou dat
geweldig zijn’ wordt: ‘Wanneer je een baan vindt, zou dat geweldig zijn’. De laatste uitspraak
impliceert dat die baan er komt, bij de eerste is dat nog maar afwachten.
Vragen naar uitzonderingen
Oplossingsgerichte gespreksvoering is toekomstgericht. De gezinsbehandelaar IAG besteedt
aandacht aan het verleden en aan hoe alle problemen zijn ontstaan om de gezinsleden erkenning te
geven voor de last die ze ervaren. Zo snel als mogelijk focust de gezinsbehandelaar op de toekomst,
op de gewenste situatie, op hoe het leven van het gezin eruit ziet als de problemen zijn verdwenen of
hanteerbaar zijn geworden. Van groot belang hiervoor zijn zo concreet en haalbaar mogelijke doelen
te formuleren (zie verder hoofdstuk 3). Een opmaat naar de doelen van IAG kan de zogenoemde
‘wondervraag’ zijn:
Stel dat, terwijl je slaapt vannacht en het is stil in huis, er een wonder gebeurt. Het wonder is dat
het probleem dat je ervaart is opgelost. Omdat je sliep weet je niet dat het wonder heeft
plaatsgevonden. Wat zal er anders zijn wanneer je morgenochtend wakker wordt waaraan jij kunt
zien dat er een wonder is gebeurd en het probleem is opgelost?
Het stellen van de wondervraag is bedoeld om de gezinsleden in een yes-set te krijgen: ze gaan zich
door de wondervraag positieve dingen voorstellen die ze graag willen. De gezinsbehandelaar leidt de
wondervraag in door te vragen: ‘Ik wil je een vreemde vraag stellen, is dat ok?’. Dit vergroot de kans
dat de gezinsleden positief op de wondervraag zullen reageren. De gezinsbehandelaar stelt de
wondervraag vervolgens langzaam en gemoedelijk om de gezinsleden erin te laten komen. Hij
gebruikt daarbij toekomstgerichte woorden: ‘Wat zal er veranderd zijn?’, ‘Wat zullen tekenen zijn
van het wonder?’. Het is belangrijk gezinsleden de tijd te geven om over de vraag na te denken, ook
als ze in eerste instantie reageren met ‘ik weet het niet’. Telkens als de gezinsleden terugvallen in het
praten over de problemen of het heden, brengt de gezinsbehandelaar ze terug in de toekomst en de
gewenste situatie. Hoe ziet die eruit? Wat doen de gezinsleden dan? Wat is er anders? (De Jong &
Berg, 2001).
Na het stellen van de wondervraag vraagt de gezinsbehandelaar door. Hij focust met de gezinsleden
op wat er anders is, waaraan ze dat merken, wat ze dan anders zeggen en doen en wat het verschil is
646
met de huidige situatie. In alle gezinnen zijn ook in de huidige situatie al momenten aan te wijzen –
hoe klein ook – die al iets van het wonder laten zien. In de oplossingsgerichte gespreksvoering heet
dit het zoeken naar ‘uitzonderingen’. Er zijn altijd momenten op een dag waarop de problemen zich
even niet voordoen. Van belang is deze uitzonderingen met de gezinsleden te achterhalen, te
benoemen en ze uit te vergroten. Voorbeelden van vragen naar uitzonderingen zijn (zie Bannink,
2006, hoofdstuk 10 voor veel meer voorbeeldvragen van dit type en De Bruin, 2011):
- Wat werkt al in de goede richting?
- Wat heb je zelf al geprobeerd en wat hielp daarvan (ook al is het maar een heel klein beetje)?
- Hoe zou je dat vaker kunnen laten gebeuren?
- Welke momenten lijken al een heel klein beetje op het wonder (of de gewenste uitkomst)?
- Wat deed je toen anders?
- Wat zouden belangrijke anderen zeggen dat er dan anders is?
- Wanneer gebeurde dat wondertje voor het laatst?
- Wat was er anders aan dat moment?
Schaalvragen
Een veelgebruikte techniek uit de oplossingsgerichte gespreksvoering zijn de zogenoemde
‘schaalvragen’. Dit type vragen kan op allerlei manieren binnen het hulpverleningsproces gebruikt
worden. Veel aspecten van de hulp en het functioneren van de gezinsleden kunnen door hen zelf op
een schaal van 0 tot 10 geplaatst worden. In ieder geval lenen deze vragen zich voor het bepalen van
de mate van vooruitgang, de motivatie van de gezinsleden, het vertrouwen dat ze hebben dat ze de
doelen gaan bereiken en de veiligheid van de kinderen. De vragen zijn over het algemeen niet
bedreigend en het doorvragen op het cijfer kan veel informatie opleveren over de beleving van de
gezinsleden op het betreffende onderwerp. Schaalvragen scheppen automatisch een continuüm
tussen uitersten (0 en 10). Dit impliceert dat situaties in gezinnen veel nuances kennen, en vrijwel
nooit zwart of wit zijn. Vrijwel iedereen is in staat iets te beoordelen met een cijfer tussen 0 en 10,
oftewel door het geven van een rapportcijfer waarbij 0 betekent dat iets niet aanwezig is, of er nog
niets is bereikt. De 10 staat dan voor de gewenste situatie, of de situatie waarin alle doelen zijn
bereikt. De basiswerkwijze bij het stellen van schaalvragen is als volgt (zie Bannink, 2006 en De
Bruin, 2011):
1) Uitleg over de schaal. De gezinsbehandelaar legt uit dat de schaal loopt van 0 tot 10, waarbij
0 staat voor de situatie waarin het probleem op zijn ergst is en 10 voor de situatie waarin de
problemen helemaal zijn opgelost.
2) Vragen om de score. De gezinsbehandelaar vraagt op welke positie het gezinslid zich nu
bevindt. Van belang is dat de gezinsbehandelaar de score neutraal ontvangt en geen eigen
mening geeft erover.
3) Inzoomen op wat al bereikt is. Vraag hoe het gezinslid op deze score is gekomen, wat er al
bereikt is en wat dit mogelijk maakte. De gezinsbehandelaar richt zich vooral op wat er wél is
en niet op wat er niet is.
4) Gewenste situatie zichtbaar maken. Vraag hoe hogere punten op de schaal eruit zouden
zien, bijvoorbeeld 10 als het probleem helemaal weg is, of één punt hoger.
5) Een stapje vooruit. De gezinsbehandelaar nodigt het gezinslid uit een stapje vooruit te zetten
in de gewenste richting. Hoe ziet dat eruit? Wat moet daarvoor gebeuren?
Op soortgelijke wijze kan de gezinsbehandelaar in een volgend gesprek schaalvragen stellen over de
geboekte vooruitgang. Voorbeelden van dit soort vragen zijn (zie Bannink, 2006, hoofdstuk 10 voor
veel meer voorbeeldvragen van dit type):
- Wat er is er beter sinds ons vorige gesprek?
- Wat is er verder beter?
- Wat zit er in die 5 (of een ander cijfer)?
647
- Hoe is het je gelukt om al op die 5 te zitten?
- Hoe is het je gelukt om op die 5 te blijven?
- Hoe zou een stapje hoger eruit zien?
- Hoe zou een cijfer hoger op die schaal eruit zien, een 6, wat doe je dan anders?
- Welk verschil zou dat maken voor je (en voor anderen)?
- Wat zie je als het volgende stapje?
- Stel dat ik een vlieg op de muur ben, wat zie ik je dan anders doen als je een cijfer hoger zit?
- Wat is er voor nodig om op hetzelfde cijfer te blijven?
648
5 Geven van psycho-educatie
Een onderdeel van de hulp van IAG bestaat uit het geven van psycho-educatie. In dit hoofdstuk
behandelen we achtereenvolgens wat psycho-educatie is en wat het belang daarvan is, een aantal
belangrijke aandachtspunten bij het geven van psycho-educatie en tenslotte een aantal specifieke
punten per leeftijdsfase en voor de meest voorkomende problemen/stoornissen. Een overzicht van
bruikbare informatiebronnen is opgenomen in bijlage 5.1.
5.1 Belang van psycho-educatie en aandachtspunten
Zoals in hoofdstuk 1 aan de orde kwam, zijn veel ouders onbekend met wat de problematiek, stoornis
of beperking van hun kind inhoudt of wat passend gedrag is bij een bepaalde leeftijd. Daardoor is het
voor hen moeilijk aan te sluiten bij de (bijzondere) behoeften van hun kind. Ook voor jeugdigen zelf
geldt dat ze soms weinig weten over hun stoornis of over bijvoorbeeld de licht verstandelijke
beperking die hun vader of moeder heeft. Daarom geeft de gezinsbehandelaar de gezinsleden
hierover voorlichting, oftewel psycho-educatie. Dit is een middel om ouders en jeugdigen beter te
leren begrijpen wat een bepaald(e) probleem/stoornis/beperking inhoudt. Als gezinsleden op de
hoogte zijn van wat een bepaald(e) probleem/stoornis/beperking inhoudt en welk gedrag daarbij
hoort, dan kunnen zij beter begrijpen waar dat gedrag vandaan komt en gemakkelijker leren hoe ze
daarmee om kunnen gaan. Als ouders bijvoorbeeld weten wat de licht verstandelijke beperking van
hun zoon inhoudt, dan kunnen zij beter begrijpen dat ze het beste slechts één ding tegelijk aan hem
kunnen vragen. Het begrijpen van een probleem, stoornis of beperking draagt bij aan betere
onderlinge verhoudingen, een betere afstemming op de behoeften van de jeugdige of de ouder en het
beter toe kunnen passen van opvoedingsvaardigheden. Ook draagt het bij aan het accepteren van de
problematiek, stoornis of beperking.
Niet alleen het geven van psycho-educatie over problemen en stoornissen is relevant, juist ook
psycho-educatie over de normale ontwikkeling van kinderen is belangrijk. Het geeft ouders inzicht in
welk gedrag ‘normaal’ is bij een bepaalde leeftijd en wat een bepaalde leeftijdsfase van hen aan
opvoedingstaken vraagt. Ongeacht of een gezinsbehandelaar psycho-educatie geeft over een licht
verstandelijke beperking of over ADHD, zijn er enkele aandachtspunten waarmee hij bij iedere vorm
van psycho-educatie rekening rekening dient te houden. Als de gezinsbehandelaar dat doet, is de
kans groter dat de informatie die hij geeft, meer geaccepteerd en beter onthouden wordt door de
gezinsleden. We bespreken een aantal van deze aandachtspunten.
Jeugdige en ouders zijn experts
De jeugdige is dé expert op het gebied van zijn eigen stoornis. Voor ouders geldt dat zij dé expert zijn
in de opvoeding van hun kind. Dat vraagt van de gezinsbehandelaar een open, vragende houding (zie
ook 2.1 over houdingsaspecten), in plaats van dat hij alleen voorlichting geeft. De gezinsbehandelaar
laat de gezinsleden zelf zoveel mogelijk vertellen over wat ze al van een bepaald onderwerp weten,
geeft complimenten en stelt eventueel een schaalvraag, bijvoorbeeld om voorafgaand aan het
gesprek hun kennis over het onderwerp te peilen. Wanneer bijvoorbeeld een jeugdige onlangs een
IQ-test heeft gemaakt, stelt de gezinsbehandelaar hierover een aantal vragen, zoals: ‘Hoe is de test
gegaan?’, ‘Wat vond je moeilijk aan de test?’ en ‘Een mevrouw heeft met jou de uitslag besproken.
Weet je nog wat ze je heeft verteld?’. De gezinsbehandelaar complimenteert de jeugdige telkens,
bijvoorbeeld door te zeggen: ‘Wat knap van je dat je zo lang je aandacht bij de test hebt kunnen
houden’ of ‘Wat goed dat je dat nog weet’. Wanneer de gezinsbehandelaar vervolgens uitleg geeft
over de resultaten van de test (bijvoorbeeld wat een IQ-score van 70 betekent), blijft hij vragen
stellen. Herkennen de jeugdige en de andere gezinsleden de uitkomsten van de test? De
649
gezinsbehandelaar sluit zo veel mogelijk aan bij wat de gezinsleden over het onderwerp willen weten.
De erkenning van de jeugdige en ouders als expert houdt ook in dat de gezinsbehandelaar zich
bescheiden opstelt in het geven van psycho-educatie. Hij zegt bijvoorbeeld niet stellig waar jeugdigen
met een bepaalde stoornis tegen aan lopen, maar vertelt dat hij een jeugdige kent met die stoornis en
dat diegene daar en daar tegen aanloopt. Hij checkt vervolgens bij de jeugdige of hij dat herkent.
Aansluiten bij niveau, kennis en taalgebruik
Zoals in hoofdstuk 2 duidelijk werd gemaakt is het aansluiten bij het niveau, de aanwezige kennis en
het taalgebruik van ouders essentieel. Door met de uitleg aan te sluiten bij het niveau van het kind of
de ouder maakt de gezinsbehandelaar het voor hen makkelijker de informatie te begrijpen. Zo geeft
hij een jeugdige een andere uitleg over depressie dan ouders. De gezinsbehandelaar stemt hierbij
continu af op de aanwezige kennis, onder andere door vragen te stellen. Wat weten ze al? Wat
merken ze in het dagelijks leven? Waar denken ze dat dit gedrag vandaan komt? De
gezinsbehandelaar sluit ook aan bij het taalgebruik binnen het gezin. Hij vermijdt vakjargon en
moeilijke termen en praat in begrijpelijke Nederlandse taal wanneer hij uitleg geeft over een
probleem, stoornis of beperking. Hij licht begrippen toe en stemt met de gezinsleden af welke termen
zij prettig vinden om te gebruiken. De gezinsbehandelaar gaat na of de gezinsleden begrepen hebben
wat hij heeft verteld, door het na te laten vertellen. Als de gezinsbehandelaar psycho-educatie aan
jeugdigen geeft, vraagt hij bij voorkeur de ouders erbij, zodat zij weten wat er aan hun kind is verteld.
Of hij praat apart met de jeugdige en bespreekt dit na met de ouders. Van belang is dat de ouders
toestemming geven om dit apart met hun kind te bespreken. Een hulpmiddel in de gespreksvoering
met kinderen is het boek ‘Luister je wel naar mij?’ van Martine Delfos (2011). Geef van tevoren aan
hoe lang het gesprek ongeveer duurt. Dat geeft de jeugdige rust en perspectief.
Krachten benoemen
De gezinsbehandelaar sluit steeds aan bij de krachten die aanwezig zijn binnen het gezin en probeert
deze te versterken. Dit doet hij door te benoemen wat al goed gaat en door te complimenteren. Het
hebben van een stoornis betekent niet alleen het hebben van problemen. Er zijn vaak ook dingen
waar een jeugdige heel goed in is. Zo kunnen jeugdigen met ADHD heel creatief zijn, zijn ze vaak
goed in het bedenken van oplossingen en praten ze makkelijk. Jeugdigen met een autisme spectrum
stoornis kunnen oog hebben voor detail en heel goed zijn in logisch redeneren.
Onwil versus onmacht
De gezinsbehandelaar benadrukt telkens dat het gedrag van de jeugdige geen onwil is maar onmacht.
Dat betekent dat wanneer de jeugdige op een bepaalde manier reageert, dit niet betekent dat hij dit
expres doet om bijvoorbeeld zijn broertje of zusje dwars te zitten, maar dat hij niet anders kan of niet
beter weet. Voor jeugdigen is dit belangrijk om te beseffen, zodat ze geen schuldgevoel krijgen. En
voor de ouders kan dit besef een hoop frustraties schelen. Ook kunnen ze hun gedrag erop
aanpassen. Wanneer hun kind niet luistert, heeft het geen zin om dezelfde boodschap steeds harder
en op dwingende wijze te gaan herhalen. Kennelijk komt de boodschap niet binnen en is de opdracht
teveel gevraagd of niet duidelijk genoeg uitgelegd.
Gebruik van ondersteunend materiaal en visualisatie
Vaak is het helpend gebruik te maken van ondersteunend materiaal en visualisatie (zie bijvoorbeeld
5.3). Zo kan visualisatie inzichtelijk maken hoe de informatieverwerking verloopt bij jeugdigen met
een licht verstandelijke beperking. Dit kan bijvoorbeeld door een tekening te maken van een hoofd
met daaromheen alle prikkels die binnenkomen. Het hoofd loopt snel vol, er is maar weinig ruimte
om alle binnengekomen informatie op te slaan. Op een gegeven moment is er geen ruimte meer om
nieuwe informatie op te nemen. Op deze manier wordt inzichtelijk gemaakt, dat wanneer de jeugdige
650
niet luistert, dat niet een kwestie van onwil hoeft te zijn maar eerder van onmacht, omdat hij geen
ruimte in zijn hoofd heeft om de informatie op te nemen. Ondersteunend materiaal kan ook bestaan
uit brochures/folders over specifieke problemen of stoornissen, websites, werkboeken voor
kinderen, dvd’s et cetera. Sommige van deze materialen, met name websites, zijn voor iedereen
toegankelijk. De gezinsbehandelaar kan ouders en jeugdigen op het bestaan hiervan wijzen en hen zo
stimuleren ook zelf achter informatie aan te gaan. De website van Oudervereniging Balans is een
mooi voorbeeld (www.balans.nl). Deze website bevat informatie voor ouders over verschillende
ontwikkelings- en gedragsstoornissen.
Herhaling
Psycho-educatie is geen eenmalige voorlichting. Het komt telkens terug tijdens de hulpverlening. Dit
doet de gezinsbehandelaar door in te spelen op situaties die zich op een bepaald moment voor doen
in het gezin. Een concreet voorbeeld hiervan is wanneer moeder haar zoon met PDD-NOS vraagt zijn
gymtas in te pakken, schoenen aan te doen en jas, sjaal en handschoenen te pakken, maar de jongen
helemaal niets doet tot frustratie van moeder. De gezinsbehandelaar speelt op deze situatie in door
uit te leggen dat het voor de jongen moeilijk is om in één keer al deze opdrachten op te volgen. De
gezinsbehandelaar verwijst daarbij naar het moment waarop ze het probleem of de
stoornis/beperking besproken hebben. Ter plekke kan de gezinsbehandelaar de gegeven uitleg
herhalen. Ook kan de gezinsbehandelaar de jeugdige vragen wat er gebeurt als hij zo veel informatie
in één keer krijgt. Door het geven van psycho-educatie op het moment zelf maakt de
gezinsbehandelaar de vertaalslag van het zichtbare gedrag van de jeugdige naar het probleem of de
stoornis/beperking.
5.2 Psycho-educatie over de ontwikkeling van jeugdigen
Zoals in hoofdstuk 1 aan de orde is gekomen, weten veel ouders niet goed welk gedrag van hun kind
normaal is en wat juist niet en hoe ze moeten inspelen op de behoeften die hun kinderen in een
bepaalde leeftijdsfase hebben. De gezinsbehandelaar geeft de ouders hier uitleg over. In zijn uitleg
kan de gezinsbehandelaar gebruik maken van de begrippen ‘ontwikkelingsopgaven’ (ook wel
‘ontwikkelingstaken’ genoemd) en ‘opvoedingsopgaven’ (Meij, 2011). Ontwikkelingsopgaven zijn
opdrachten waar jeugdigen tijdens hun ontwikkeling mee geconfronteerd worden. Deze
ontwikkelingsopgaven verschillen per leeftijdsfase en volgen elkaar op. Een voorbeeld van een
ontwikkelingsopgave is het kunnen omgaan met leeftijdgenoten en invullen van de vrije tijd. Een
jeugdige ontwikkelt zich door deze opdrachten uit te voeren. Lukt het niet, dan loopt een jeugdige
daar vaak bij latere ontwikkelingsopgaven tegen aan. Daardoor kan de ontwikkeling van de jeugdige
stagneren of ontsporen. Een voorbeeld is dat kinderen leren om steeds meer zelfstandig te doen.
Daarvoor is het belangrijk dat het kind in de eerste jaren van zijn leven een veilige
gehechtheidsrelatie met een of meer volwassenen heeft opgebouwd. Dit biedt het kind een veilige
basis om zijn omgeving steeds verder te gaan ontdekken.
Om ervoor te zorgen dat jeugdigen hun ontwikkelingsopgaven goed doorlopen, is het belangrijk dat
zij daarbij ondersteund worden. Ouders spelen daarbij een essentiële rol. Zij hebben een aantal
opvoedingsopgaven die ze moeten vervullen. Om jeugdigen te leren hun vrije tijd in te vullen,
moeten ouders voorwaarden scheppen. Zo kunnen ze de jeugdige al op jonge leeftijd zelf laten kiezen
met welk speelgoed hij wil spelen en hem op die manier stimuleren zijn vrije tijd steeds meer zelf in
te vullen.
Hierna geven we een korte beschrijving van de belangrijkste ontwikkelingsopgaven bij kinderen in
de basisschoolleeftijd (4-12 jaar) en bij jongeren van 12 tot 16 jaar. De ontwikkelingsopgaven die
genoemd worden, komen uit een overzicht van Meij (2011) en betreffen ontwikkelingsopgaven
waarover in de literatuur voor een groot deel overeenstemming bestaat. Een veelgebruikt overzicht
651
van ontwikkelingsopgaven is het overzicht van Slot en Spanjaard (1996). Dit overzicht is opgenomen
in bijlage 5.2.
Kinderen in de basisschoolleeftijd (4-12 jaar)
Tijdens de basisschoolleeftijd worden kinderen steeds zelfstandiger. Ze leren voor zichzelf te zorgen,
bijvoorbeeld zichzelf aan te kleden en zelf hun tanden te poetsen. Ze leren hun eigen lichaam steeds
meer kennen. Ook leren kinderen zich te verplaatsen in anderen. Ze leren zich bijvoorbeeld in te
leven in een klasgenoot die verdrietig is. Zoals de term basisschoolleeftijd al aangeeft, gaan kinderen
in deze periode naar de basisschool. Ze leren lezen, schrijven en rekenen en allerlei schoolse
vaardigheden. Zo leren ze zich steeds langer te concentreren op een taak. Ook leren ze om relaties op
te bouwen met leeftijdsgenootjes, ze krijgen vriendjes en vriendinnetjes. Daarbij moeten ze leren om
niet altijd vanuit ‘ik’ te denken, maar ook vanuit de ander. Bijvoorbeeld: ‘we hebben net een spelletje
gedaan wat ik graag wilde doen, dan doen we nu een spelletje wat mijn vriendje graag wil doen’. Een
ontwikkelingsopgave in deze periode is ook het geaccepteerd worden door de groep.
Omdat het vormen van relaties in deze periode belangrijk is, moeten ouders hun kind de gelegenheid
bieden om in contact te komen met leeftijdsgenoten. Natuurlijk is de school een belangrijke plek
waar kinderen met elkaar om gaan, maar denk ook aan het uitnodigen van een klasgenootje om thuis
te komen spelen. Ook is het belangrijk dat ouders hun kind stimuleren bij de cognitieve ontwikkeling
die het doormaakt, door bijvoorbeeld samen boekjes te lezen of educatieve spelletjes aan te bieden.
Verder kunnen ouders hun kind stimuleren om zelfstandig te worden. Dat kan stap voor stap.
Ouders zijn bij peuters bijvoorbeeld gewend om de tanden van hun kind te poetsen. Als het kind
aangeeft dat graag zelf te willen doen, kunnen ouders daarbij aansluiten door het kind eerst zelf de
tanden te laten poetsen en vervolgens ‘na te poetsen’. Na verloop van tijd kan het kind zelfstandig
zijn tanden poetsen. In deze leeftijdsfase is het belangrijk dat ouders structuur bieden en duidelijke
grenzen stellen. Voorbeelden van problemen die zich bij een relatief grote groep kinderen in deze
leeftijdsfase voordoen zijn: gepest worden, ruzie maken, concentratieproblemen en onzeker zijn over
de lichamelijke ontwikkeling.
Jongeren (12-16 jaar)
Tijdens deze leeftijdsfase maken jeugdigen de overstap naar het voortgezet onderwijs en komen ze in
de puberteit terecht. Op emotioneel gebied worden ze steeds zelfstandiger. De relatie met ouders
wordt anders, ze zijn steeds minder afhankelijk. Vrienden worden steeds belangrijker. Jongeren
delen niet alles meer met hun ouders, maar wel steeds meer met vrienden. De invloed van social
media neemt toe. Ook hebben ze te maken met lichamelijke veranderingen. Jongeren ontdekken wat
mogelijkheden en wensen zijn op het gebied van seksualiteit. In deze periode denken jongeren ook
na over wat ze willen worden en maken ze keuzes voor vakken die richting geven aan hun
beroepskeuze.
Deze leeftijdsfase staat voor de jongere in het teken van experimenteren. Ouders moeten hun kind
naarmate het ouder wordt hiervoor de ruimte geven en tegelijkertijd ook zicht houden op wat hun
kind doet, bijvoorbeeld op het gebied van internet en sociale media. Zelf hebben zij een
voorbeeldfunctie voor de jongere. Het is belangrijk dat zij zich hier van bewust zijn. Een vader die al
eens met politie in aanraking is geweest omdat hij iemand heeft geslagen, kan bij zijn zoon de indruk
wekken dat dergelijk gedrag ‘normaal’ is. In deze fase verandert de relatie tussen de jongere en zijn
ouders. Ook ouders moeten hier aan wennen. Ze moeten leren om een meer coachende relatie op te
bouwen en zich andere opvoedingsvaardigheden eigen maken zoals onderhandelen met hun kind.
Tijdens de puberteit doen zich problemen voor die in bepaalde mate normaal zijn, zoals incidenteel
gebruik van alcohol en drugs, incidenteel spijbelen en onzekerheid. Een onderdeel van psycho-
educatie aan ouders over de ontwikkeling van jongeren is voorlichting over seksualiteit.
652
Bovenstaande informatie kan de gezinsbehandelaar gebruiken om ouders uitleg te geven over de
ontwikkeling van hun kind en wat dat van ouders aan opvoedingstaken vraagt. Aandachtspunten
zijn:
- Geef ouders uitleg over wat ontwikkelingsopgaven zijn.
- Leg uit dat wanneer ontwikkelingsopgaven niet volbracht worden, jeugdigen daar later tegen
aan lopen.
- Leg uit dat jeugdigen ondersteuning van hun ouders nodig hebben om de
ontwikkelingsopgaven te kunnen voltooien. Dit zijn de opvoedingsopgaven waar ouders voor
staan.
- Geef steeds concrete voorbeelden.
- Benadruk dat veel problemen die zich tijdens een bepaalde leeftijdsfase voordoen normaal
zijn (ze komen vaak voor en gaan meestal vanzelf weer over).
- Stel veel vragen aan ouders, check of ze het verhaal herkennen bij hun kind. Neem ouders
serieus in wat ze vertellen over hun kind, zij zijn de experts.
- Stimuleer ouders informatie te lezen over de ontwikkeling van hun kinderen, bijvoorbeeld
over het functioneren van het puberbrein en hoe ouders hun kinderen seksuele voorlichting
kunnen geven.
- Wijs ouders op hulpmiddelen, zoals boekjes en websites. Een aantal hulpmiddelen is
opgenomen in bijlage 5.1.
5.3 Psycho-educatie over een licht verstandelijke beperking
De informatie in deze paragraaf is grotendeels ontleend aan de kennisdossiers van het Nederlands
Jeugdinstituut over licht verstandelijke beperkte jeugdigen en lichte verstandelijke beperkte ouders,
zie www.nji.nl/lichtverstandelijkbeperktejeugd; www.nji.nl/verstandelijkbeperkteouder).
Binnen het gezin kunnen zowel jeugdigen als ouders kampen met een licht verstandelijke beperking.
Er kunnen verschillende oorzaken zijn van een dergelijke beperking, bijvoorbeeld een combinatie
van biologische factoren. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen oorzaken voor, tijdens en na de
geboorte. De beperking kan ook zijn ontstaan of in stand gehouden worden door sociale factoren en
factoren in de opvoeding, bijvoorbeeld wanneer ouders hun kind onvoldoende stimuleren in zijn
ontwikkeling.
Een licht verstandelijke beperking houdt in dat de betreffende persoon een IQ heeft tussen de 50 en
70. Wanneer we spreken over mensen met een licht verstandelijke beperking bedoelen we ook vaak
mensen die zwakbegaafd zijn (IQ tussen 70 en 85) (De Beer, 2011). Bij mensen met een licht
verstandelijke beperking komt een disharmonisch profiel regelmatig voor, dat wil zeggen dat er een
verschil is tussen het performale en het verbale IQ. Vaak is het verbale IQ hoger dan het performale
IQ. Het taalgebruik komt normaal over, maar het taalbegrip en het handelingsgericht vermogen is
beperkt. Kenmerkend voor een licht verstandelijke beperking is dat er niet alleen sprake is van een
IQ tussen 50 en 70, maar ook een beperking in het sociaal aanpassingsvermogen en bijkomende
problematiek. Dat houdt in dat mensen met licht verstandelijke beperking het moeilijk vinden om
zichzelf te redden in de maatschappij, omdat ze bijvoorbeeld niet goed weten hoe ze zelfstandig met
de trein moeten reizen of hoe ze zich moeten opstellen tijdens een sollicitatiegesprek. Ze hebben
moeite om abstracte informatie te begrijpen en met het verwerken van veel informatie tegelijk.
Daarom is het belangrijk in de psycho-educatie aan jeugdigen en ouders met een licht verstandelijke
beperking eenvoudig taalgebruik te hanteren, niet teveel informatie in één keer te verstrekken, de
informatie zoveel mogelijk te visualiseren en steeds na te gaan of het gezinslid de informatie heeft
begrepen.
653
Psycho-educatie aan ouders en jeugdigen over een licht verstandelijke beperking bij de jeugdige kan
de volgende onderdelen bevatten.
Het bespreken van een test of onderzoek (zoals IQ-test)
Als er een test of onderzoek heeft plaatsgevonden en degene die het onderzoek heeft gedaan de
resultaten nog niet heeft besproken, dan bespreekt de gezinsbehandelaar IAG de uitslag van de test
of het onderzoek met de jeugdige en zijn ouders en stelt daarbij vragen (zie 5.1). De
gezinsbehandelaar legt uit wat de resultaten betekenen en gaat met de gezinsleden na hoe ze met de
aanbevelingen van de test aan de slag kunnen.
Uitleg over intelligentie
De gezinsbehandelaar geeft de gezinsleden uitleg over het begrip intelligentie. Hij vertelt over welke
IQ-scores mogelijk zijn, waarbij hij een IQ-ladder kan gebruiken om het begrip te visualiseren. Zo
kan de gezinsbehandelaar vertellen dat de meeste jeugdigen een IQ-score rond de 100 hebben. Deze
jongeren gaan vaak naar het VMBO-T. Sommige kinderen zijn heel slim en hebben een IQ van 115 of
hoger. Zij gaan later vaak naar de universiteit. Andere kinderen hebben een lager IQ, bijvoorbeeld
70. Voor deze kinderen is het vaak moeilijk om mee te komen in de klas. Wanneer er sprake is van
een disharmonisch profiel is het belangrijk dat de gezinsbehandelaar hier over uitleg geeft. Omdat
het taalgebruik bij deze jeugdigen vaak normaal is, maar het taalbegrip en het handelingsgericht
vermogen beperkt, overvragen volwassenen deze jeugdigen snel. Ze denken dat de jeugdige hen
begrijpt, maar dat is niet het geval. Belangrijk is dat de gezinsbehandelaar uitlegt dat de jeugdige er
niets aan kan doen en de ouders dus ook niet. De achterstand is blijvend en kan niet meer (volledig)
worden ingehaald. Wel kunnen jeugdigen en ouders leren omgaan met de beperkingen.
Betekenis van een licht verstandelijke beperking
De gezinsbehandelaar legt aan de ouders uit wat het kan betekenen dat hun kind een licht
verstandelijke beperking heeft. Een licht verstandelijke beperking betekent bijvoorbeeld:
- Dat de jeugdige moeite heeft om de wereld om zich heen te begrijpen. Dus als er iemand met
moeilijke woorden tegen hem praat, dan begrijpt hij dat niet.
- Dat de jeugdige vooral aan zichzelf denkt en aan wat hij belangrijk vindt. Hij vindt het
moeilijk om zich in iemand anders te verplaatsen.
- Dat de jeugdige daardoor slecht rekening kan houden met andere mensen en dus ook met
zijn ouders. Hij doet het niet expres of om te pesten, maar hij weet niet hoe hij het anders
moet doen.
- Dat de jeugdige het moeilijk vindt om dingen te onthouden, dus hij vergeet veel. Zijn hoofd
zit sneller vol en hierdoor kan hij dus minder goed leren. De plekjes in zijn hoofd om dingen
te onthouden zijn heel snel vol.
- Dat het soms lijkt alsof de jeugdige iets wel begrijpt, terwijl dat niet zo is. Het taalgebruik
van de jeugdige lijkt normaal, maar het taalbegrip is vaak beperkt. Hierdoor kunnen
volwassenen hem ‘overvragen’. Hij begrijpt het gesprek niet goed en hij kan niet zeggen dat
dit te moeilijk voor hem is.
- Dat het moeilijk is voor de jeugdige om meerdere dingen tegelijk te doen. Hij raakt hiervan
in de war.
- Dat de jeugdige problemen heeft om zijn concentratie en aandacht ergens bij te houden.
- Dat de jeugdige moeite heeft met het begrijpen van abstracte dingen.
- Dat de jeugdige daardoor moeite heeft met het tijdsbesef. Hij kan moeilijk inschatten hoe
lang iets duurt of hoe lang hij ergens op moet wachten.
- Dat de jeugdige daardoor gesproken taal heel letterlijk kan nemen.
654
Tips voor ouders
De gezinsbehandelaar vertelt niet alleen wat het kan betekenen dat de jeugdige een licht
verstandelijke beperking heeft, maar legt ook uit hoe ouders en anderen in de omgeving van de
jeugdige rekening kunnen houden met de beperking. Voorafgaand aan uitleg, vraagt de
gezinsbehandelaar IAG wat de ouders zelf al hebben uitgevonden over wat wel en niet werkt bij hun
kind. Hij complimenteert ze waar mogelijk. Een aantal voorbeelden en tips:
- De jeugdige heeft problemen met zijn concentratie en aandacht. Het is dan belangrijk stap
voor stap uit te leggen wat er van hem verwacht wordt, zodat hij weet wat hij moet doen.
- Een plaatje is soms beter en duidelijker dan een praatje. Op een plaatje kan de jeugdige zien
wat hij moet doen. Als iemand het tegen hem zegt dan is het moeilijker voor hem om te
onthouden.
- Praat op een makkelijke manier tegen de jeugdige, gebruik geen moeilijke woorden.
- Probeer begrip voor de jeugdige te hebben. Hij heeft allerlei emoties en mogelijk kan hij dit
heel heftig uiten.
- Probeer taken en opdrachten voor de jeugdige zo duidelijk mogelijk te vertellen, dus gebruik
korte zinnen of probeer lijstjes met hem te maken of plaatjes aan hem te laten zien.
- Leg dingen uit in kleine stapjes. Vertel niet teveel tegelijk.
- Houd er rekening mee dat de jeugdige een laag tempo heeft, heb dus geduld.
- Zorg voor een duidelijke structuur. Maak met de jeugdige heldere afspraken over alles wat er
gaat gebeuren.
- Geef veranderingen in de planning op tijd door, zodat de jeugdige zich er op kan instellen.
- Ga na of de jeugdige de opdracht of de uitleg begrepen heeft, bijvoorbeeld door hem jouw
verhaal na te laten vertellen. Het kan zijn dat het lijkt of de jeugdige het begrepen heeft,
terwijl dit niet zo is.
Regelmatig komt het voor dat er zowel bij de ouder(s) als bij de jeugdige sprake is van een licht
verstandelijke beperking. Daarom kan het geven van psycho-educatie aan ouders over hun kind met
een licht verstandelijke beperking soms confronterend zijn. Als ouders zelf ook een licht
verstandelijke beperking hebben, dan moet de gezinsbehandelaar extra goed op letten dat hij
makkelijke woorden gebruikt en aansluit bij ouders. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van
plaatjes. Om ouders duidelijk te maken dat hun kind moeite heeft met het onthouden van
informatie, kan de gezinsbehandelaar een plaatje tekenen van een hoofd met daarin een vakje waarin
informatie wordt opgeslagen. Hij kleurt het vakje in: dat betekent dat het kind informatie opslaat.
Op een gegeven moment is het vakje vol: er kan geen nieuwe informatie meer bij. Voor ouders lijkt
het soms alsof hun kind dan niet meer wil luisteren, terwijl het kind geen nieuwe informatie meer op
kan slaan. Het is dan verstandig om het kind even met rust te laten, zodat het informatievakje weer
leeg kan stromen.
Als werken met plaatjes niet aansluit bij ouders, kan de gezinsbehandelaar ook dingen opschrijven of
ze bijvoorbeeld vaker herhalen.
In de psycho-educatie aan jeugdigen met een verstandelijke beperking, dient de gezinsbehandelaar
aan te sluiten bij de leefwereld van de jeugdige. Een aantal stappen die de gezinsbehandelaar samen
met de jeugdige kan doorlopen:
1. Vertel een verhaal over een kind ‘dat anders is’, oftewel met een licht verstandelijke
beperking. Maak het zo concreet mogelijk, zodat de jeugdige zich kan inleven in het kind:
vertel hoe het kind op school is, waar het tegen aanloopt, et cetera.
2. Stel vragen aan de jeugdige: Wat gaat goed, wat lukt je goed? Waarin vind jij dat jij anders
bent dan andere kinderen/jongeren? Heb jij wel eens dat jij dingen niet zo goed snapt?
Vertel eens?
655
3. Vertel de jeugdige dat de gevolgen van een licht verstandelijke beperkt voor iedere jeugdige
weer anders kunnen zijn. Vraag wat de jeugdige herkent en ga hierover het gesprek aan:
Welke dingen begrijp je goed en welke minder goed? Hoe vind je het om te praten met
mensen? Hoe vind je het om dingen zelf te regelen? Hoe gaat het met je aanpassen aan
situaties?
4. Bespreek met de jeugdige hoe hij/zij hier mee om kan gaan. Om dingen te leren onthouden,
kan de jeugdige ze bijvoorbeeld opschrijven in een boekje.
Bovenstaande informatie is gericht op de psycho-educatie aan ouders en de jeugdige zelf over een
licht verstandelijke beperking van de jeugdige. De gezinsbehandelaar kan deze informatie ook
gebruiken om broertjes en/of zusjes van de jeugdige uitleg te geven over het onderwerp. Het is bij
hen belangrijk om uit te leggen dat hun ouders hun broertje of zusje een speciale aanpak geven en er
daardoor soms voor kiezen om niet boos op hem of haar te worden omdat dat ten koste gaat van de
sfeer en gezelligheid in het gezin. Ook moeten hun ouders het broertje of zusje wat vaker helpen. De
gezinsbehandelaar benadrukt indien nodig dat het broertje of zusje niets aan de beperking kan doen,
geen schuld heeft aan de ontstane situatie en bevraagt hem of haar op wat wel goed gaat, wat leuk is
aan de jeugdige met beperking en hoe hij of zij merkt dat de jeugdige met beperking dingen soms
niet zo goed snapt.
De hiervoor gegeven informatie en stappen in psycho-educatie kan de gezinsbehandelaar ook
gebruiken om uitleg te geven wanneer één of beide ouders een (licht) verstandelijke beperking
hebben. Bij het geven van psycho-educatie aan jeugdigen is het belangrijk om te vragen hoe het voor
hen is om (een) ouder(s) te hebben met een beperking en erkenning te geven voor hun bijzondere
positie. Veel kinderen van (een) ouder(s) met een beperking voelen zich eenzaam, extra
verantwoordelijk of schamen zich voor hun ouder.
5.4 Psycho-educatie over autisme spectrum stoornissen
Onder de autisme spectrum stoornis vallen verschillende stoornissen, veel voorkomende zijn de
autistische stoornis, het syndroom van Asperger en de aan autisme verwante contactstoornis (PDD-
NOS). Al deze stoornissen zijn zogenaamde pervasieve ontwikkelingsstoornissen. Pervasief betekent
dat de stoornis de ontwikkeling van de persoon in kwestie op allerlei gebieden beïnvloedt. Dat maakt
de stoornis ook zo complex. De stoornis uit zich bij iedere jeugdige anders. Veel voorkomende
problemen zijn:
- een achterstand of beperking in de sociale interactie (bijvoorbeeld moeite met het maken
van vriendjes) ;
- tekortkomingen in communicatievaardigheden (bijvoorbeeld het achterblijven van de
taalontwikkeling);
- stereotype gedrag (bijvoorbeeld kleren per se in een bepaalde volgorde moeten aantrekken).
Een autisme spectrum stoornis kan voorkomen in combinatie met een licht verstandelijke beperking.
Dan is het in de psycho-educatie over dit onderwerp belangrijk hiermee rekening te houden (zie 5.3
over licht verstandelijke beperkingen). Als er een test of onderzoek heeft plaatsgevonden, kan de
gezinsbehandelaar het bespreken hiervan gebruiken om psycho-educatie over het onderwerp te
geven..
Uitleg over autisme spectrum stoornis
De gezinsbehandelaar zoekt met ouders uit welke uitleg nog nodig is over het onderwerp autisme
spectrum stoornis, als dit nog niet uitgebreid is gedaan door degene die de diagnose heeft gesteld.
Wat de oorzaak van een autisme spectrum stoornis is, is niet precies bekend. Wel duidelijk is dat
656
jeugdigen met een autisme spectrum stoornis een afwijking in de hersenen hebben. Ze hebben
problemen om informatie die bij hen binnenkomt op een goede manier te verwerken. Daardoor
verwerken ze informatie anders dan andere jeugdigen. Belangrijk om te benadrukken is dat de
jeugdige daar zelf niks aan kan doen. Een autisme spectrum stoornis zal ook nooit verdwijnen. Wel
kunnen ouders en jeugdigen leren om met de stoornis om te gaan, zodat jeugdigen zelf en hun
omgeving er zo min mogelijk last van hebben. Van belang is ook dat de gezinsbehandelaar aan
ouders uitlegt wat de autisme spectrum stoornis betekent en waaraan zij dit bij hun kind kunnen
herkennen. Dat helpt hen om te beseffen dat lastig gedrag van hun kind niet zozeer onwil is van het
kind, maar dat het kind niet beter weet of niet anders kan. Jeugdigen met een autisme spectrum
stoornis lopen tegen het volgende aan:
- Alle informatie die bij de jeugdige binnenkomt, komen als losse onderdelen binnen. Het kost
meer tijd voor de jeugdige om er één geheel van te maken en de losse onderdelen met elkaar
in verband te brengen. Het is bijvoorbeeld moeilijk om een film te kijken en daarna in een
paar zinnen uit te leggen waar de film over ging. De rode lijn in het verhaal is hem of haar
ontgaan. Er kunnen ook wel eens verkeerde onderdelen met elkaar in verband worden
gebracht. Omdat het voor de jeugdige moeilijk is om zijn omgeving als één geheel te zien en
dingen met elkaar in verband te brengen, ervaart hij de wereld als een chaos. Dat kan zorgen
voor angst bij de jeugdige. Hij gaat hiermee om door zoveel mogelijk vast te houden aan
structuren die hij ontdekt heeft (zoals altijd op hetzelfde plekje op de bank gaan zitten) en
heeft weerstand tegen veranderingen (bijvoorbeeld de overgang naar een nieuwe juf of
meester).
- Plannen en organiseren van taken is erg moeilijk voor jeugdigen met een autisme spectrum
stoornis. Ze kunnen een taak niet opdelen in stapjes, ze weten niet waarmee ze moeten
beginnen en hoe ze iets moeten uitvoeren. Als ze bijvoorbeeld de opdracht krijgen in de klas
‘om iets voor zichzelf te gaan doen’ weten ze niet hoe ze moeten beslissen wat ze moeten
gaan doen. Hierdoor is het voor deze jeugdigen ook lastig om nieuwe vaardigheden aan te
leren. Ze moeten daarin stap voor stap meegenomen worden. Een vaardigheid die ze op
school leren, kunnen ze niet zo maar toepassen in een andere omgeving of situatie.
- Jeugdigen met een autisme spectrum stoornis kunnen zich moeilijk in anderen verplaatsen,
laat staan rekening houden met anderen. Als ze een klasgenootje zien huilen, kunnen ze niet
uit zichzelf bedenken dat het kind misschien pijn heeft. Jeugdigen met een autisme
spectrum stoornis denken dus veel aan zichzelf. Een gevolg kan zijn dat ze moeilijk
vriendschappen kunnen sluiten en relaties onderhouden.
Tips voor ouders
Ouders kunnen hun kind helpen zo goed mogelijk met een autisme spectrum stoornis te leren
omgaan en een omgeving te scheppen waarin het kind zich veilig voelt. De gezinsbehandelaar IAG
vraagt wat de ouders zelf al hebben uitgevonden over wat wel en niet werkt bij hun kind, hij
complimenteert hen waar mogelijk. Een aantal tips voor ouders zijn (De Bruin, 2009; Van Lieshout,
2009):
- Houd rekening met de tijd die de jeugdige nodig heeft om informatie te verwerken. Pas als
iets is verwerkt kan de volgende informatie worden gegeven.
- Als de jeugdige een andere waarheid heeft omdat hij ‘verkeerde’ verbanden heeft gelegd, zeg
dan niet dat het niet waar is, maar leg uit wat anderen hebben waargenomen.
- Zorg voor een dagelijkse structuur zodat de jeugdige weet wat, wanneer, waar, wie en hoe
iets van hem verwacht wordt. Maak bijvoorbeeld voor elke dag van de week een schema
waarop de jeugdige kan zien hoe laat er wat van hem verwacht wordt. Gebruik daarbij
pictogrammen, dit kan hij gemakkelijker onthouden.
657
- Gebruik pictogrammen ook bijvoorbeeld om een kast te ordenen, zodat de jeugdige weet
waar hij wat kan vinden.
- Voorkom confrontaties met onbekende, onverwachte en onvoorspelbare situaties. Gooi
bijvoorbeeld niet zomaar het dagprogramma om. Als er nieuwe situatie aankomt, bereid de
jeugdige daar dan op voor. Geef bijvoorbeeld ruim van tevoren in het dagschema aan dat er
een uitje naar de dierentuin gepland staat.
- Gebruik korte zinnen en duidelijke taal. Vermijd abstracte termen. Ga na de jeugdige de
informatie goed begrepen heeft door hem te laten verwoorden wat er is gezegd.
- Geef de jeugdige kleine, overzichtelijke taken en geef daarbij duidelijke instructies. Geef
vaste taken, spreek bijvoorbeeld af dat hij elke dag na het avondeten afwast en dat een ander
dan afdroogt. Zorg ervoor dat de jeugdige weet hoe hij de taak moet doen.
- Help de jeugdige te benoemen wat hij zelf denkt, voelt en wil. Leg uit dat een ander iets
anders kan denken, voelen en willen. Leg uit hoe hij dat kan zien (bijvoorbeeld wanneer een
kind huilt, is het waarschijnlijk verdrietig of heeft het pijn). Gebruik hiervoor concrete
situaties (bijvoorbeeld een broertje of zusje dat ziek is en futloos op de bank ligt).
- Stimuleer het contact met leeftijdsgenoten als daar behoefte aan is. Help de jeugdige bij het
samen spelen. Bijvoorbeeld door steeds te benadrukken dat samen spelen betekent om de
beurt kiezen wat te doen.
Het boek ‘Geef me de 5’ van Colette de Bruin (2009) biedt een praktisch houvast bij de opvoeding en
begeleiding van jeugdigen met een autisme spectrum stoornis. In eerste instantie is het boek bedoeld
voor ouders, maar gezinsbehandelaars kunnen het boek ook gebruiken in de psycho-educatie aan
ouders. Tevens biedt het boek inspiratie hoe de gezinsbehandelaar het begrip een autisme spectrum
stoornis met jeugdigen zelf kan bespreken. In de psycho-educatie aan jeugdigen met een autisme
spectrum stoornis is het belangrijk dat de gezinsbehandelaar aansluit bij de leefwereld van de
jeugdige. Het voorlichtingsboek ‘Ben jij anders?’ van Gerrits-Douma (2006) is geschikt voor
kinderen met een contactstoornis of ADHD. Voor jongeren is het boek ‘Verkeerd verbonden?’
beschikbaar (Gerrits-Douma, 2006).
5.5 Psycho-educatie over ADHD
Omdat ADHD meestal tijdens de basisschoolperiode wordt vastgesteld, focussen we in deze
paragraaf op de psycho-educatie aan kinderen en hun ouders. De oorzaak van ADHD is niet bekend.
Wel is duidelijk dat erfelijkheid een grote rol speelt en dat er neurologische afwijkingen aan ten
grondslag liggen (Van Lieshout, 2009; www.nji.nl/adhd).
Het bespreken van een test of onderzoek (zoals IQ-test)
Als een kind de diagnose ADHD heeft gekregen, dan kan het onderzoek dat heeft plaatsgevonden,
gebruikt worden als aanknopingspunt om met het kind in gesprek te gaan over wat ADHD is. De
gezinsbehandelaar vraagt in eerste instantie aan het kind te vertellen over hoe het onderzoek verliep.
De gezinsbehandelaar vraagt steeds door: ‘Wat vond je moeilijk?’ en ‘Wat vond je makkelijk?’.
Vervolgens gaat de gezinsbehandelaar in op de uitkomsten van het onderzoek. ‘Het onderzoek zegt
dat je heel goed bent in ... . Klopt dat? Het zegt ook dat je moeite hebt met … . Herken je dat? Wat
gebeurt er dan?’ De gezinsbehandelaar benoemt de kenmerken die naar voren zijn gekomen uit het
onderzoek.
Uitleg over ADHD
De gezinsbehandelaar kan het gesprek naar aanleiding van het onderzoek gebruiken om uitleg te
geven over ADHD. Hij vertelt het kind dat ze voor alle kenmerken een naam hebben bedacht:
658
ADHD. ‘Dat betekent dat je hersenen moeite hebben om zich te concentreren, stil te blijven zitten, je
mond te houden als er iets in je opkomt en op je beurt te wachten’. De gezinsbehandelaar legt uit dat
het kind er niets aan kan doen dat het ADHD heeft: ‘Wat er gebeurt is dat alle prikkels (alles wat je
hoort, ziet, ruikt en voelt) heel goed bij je binnenkomen, maar dat je moeite hebt om de belangrijke
prikkels van de onbelangrijke prikkels te onderscheiden. Met als mogelijk gevolg dat je steeds het
gevoel dat je iets moet doen, tikken, bewegen, rennen, wiebelen, reageren op wat anderen zeggen of
wat er om je heen gebeurt’. De gezinsbehandelaar vraagt of de jeugdige het onrustige gevoel herkent
en benadrukt ook dat naast dat er dingen moeilijk zijn, hij andere dingen juist weer heel goed kan.
Omgaan met ADHD
De gezinsbehandelaar legt uit dat er niets aan te doen valt dat de jeugdige ADHD heeft, het gaat niet
over. Wel kan de jeugdige leren om met ADHD om te gaan. De gezinsbehandelaar kan hierbij als
voorbeeld gebruiken dat mensen die niet goed kunnen zien een bril dragen zodat ze wel weer goed
kunnen zien. ‘Zo kun je ook oplossingen bedenken om te leren omgaan met ADHD. Die oplossingen
kun je samen met je vader en moeder en je meester of juf afspreken’. De gezinsbehandelaar vraagt
vervolgens welke oplossingen het kind zelf al heeft bedacht en complimenteert waar mogelijk.
Voorbeelden van oplossingen om beter om te gaan met ADHD die de gezinsbehandelaar IAG met de
jeugdige kan bespreken, zijn:
- Het afspreken van een vaste, dagelijkse structuur (bijv. 7.00 uur opstaan, 7.15 uur douchen,
7.30 uur ontbijten et cetera), zodat de jeugdige weet waar hij aan toe is.
- Afspreken met de leerkracht dat de jeugdige vooraan in de klas zit of zich kan terugtrekken
in een rustige ruimte als hij een taak moet doen die veel concentratie vergt.
- Niet te veel verschillend speelgoed tegelijk in de huiskamer hebben liggen, maar een
gedeelte van het speelgoed opbergen.
De oplossingen zijn vooral gericht op het aanbrengen van structuur en op het verminderen van
prikkels die bij de jeugdige binnenkomen. Psycho-educatie over eventueel medicijngebruik door de
jeugdige is voorbehouden aan degene die deze medicijnen voorschrijft.
Ouders
Bovenstaande tekst is gericht op psycho-educatie aan kinderen. Deze informatie bespreekt de
gezinsbehandelaar ook met ouders. De gezinsbehandelaar legt uit waar jeugdigen met ADHD last
van hebben:
- Aandachts- en concentratieproblemen: zich niet lang kunnen richten op één taak, moeite
hebben met stil zitten, moeite hebben met luisteren, snel afgeleid zijn, vaak dingen kwijt
zijn, et cetera.
- Problemen met het controleren van impulsen: niet op hun beurt kunnen wachten, al met een
taak beginnen voordat de opdracht helemaal is uitgelegd, het onderbreken van iemand
anders die aan het praten is, et cetera.
Belangrijk is om bij ouders te benadrukken dat de jeugdige niets kan doen aan het feit dat hij ADHD
heeft. Ook erkenning geven voor de last die het voor ouders met zich meebrengt, is belangrijk. De
gezinsbehandelaar wint samen met ouders informatie in over ADHD en over welke organisaties er
zijn die ouders kunnen ondersteunen. Samen met ouders en jeugdige bekijkt de gezinsbehandelaar
welke oplossingen er bedacht kunnen worden om beter om te gaan met ADHD, zodat zowel de
jeugdige zelf als de ouders en andere gezinsleden er minder last van hebben. Voor informatie over
medicijnen voor ADHD verwijst de gezinsbehandelaar de ouders naar degene die deze medicijnen
heeft voorgeschreven of bijvoorbeeld de website www.balansdigitaal.nl.
659
5.6 Psycho-educatie over gedragsstoornissen
De informatie in deze paragraaf is grotendeels ontleend aan www.nji.nl/gedragsstoornis en
www.balansdigitaal.nl. De DSM-IV-TR onderscheidt twee groepen gedragsstoornissen bij jeugdigen,
ook wel disruptieve stoornissen genoemd: de oppositioneel-opstandige gedragsstoornis en de
antisociale gedragsstoornis. De oppositioneel-opstandige gedragsstoornis is een voorloper en een
mildere variant van de antisociale gedragsstoornis. Bij de oppositioneel-opstandige gedragsstoornis
vertonen kinderen langdurig (minstens zes maanden) negativistisch, vijandig en openlijk
ongehoorzaam gedrag. Ze zijn ongehoorzaam, driftig, in verzet, maken ruzie en houden zich niet aan
de regels. Het sociaal functioneren of het functioneren op school lijdt onder dat gedrag. Bij een
antisociale gedragsstoornis gaat het om een zich herhalend en aanhoudend gedragspatroon (met een
duur van tenminste twaalf maanden) waarbij de grondrechten van anderen worden geschaad of
belangrijke bij de leeftijd horende sociale normen of regels worden overtreden. Jeugdigen met deze
stoornis vertonen niet-acceptabel gedrag, kunnen agressief of delinquent gedrag vertonen, zijn erg
op zichzelf gericht en gaan niet veel met andere jeugdigen om. Als ze dat wel doen zij ze op
persoonlijk voordeel gericht, in contacten hebben ze vaak een verminderd vermogen voor empathie.
Uitleg aan jeugdige
Het ontstaan van gedragsstoornissen wordt gezien als een individueel interactief
ontwikkelingsproces: verschillende risico- en beschermende factoren in de jeugdige en zijn omgeving
werken op elkaar in. Om deze reden wordt bij behandeling vaak gekozen voor zowel therapie voor de
jeugdige als training van ouders. De kern van de behandeling van jeugdigen wordt gevormd door het
leren hun eigen gevoelens te herkennen, met boosheid om te gaan en anders te denken over de
bedoelingen van anderen. De gezinsbehandelaar IAG sluit in de uitleg aan de jeugdige over hoe hij
het beste om kan gaan met de stoornis, aan bij deze kern door:
• Aan de hand van concrete situaties samen te bekijken hoe de jeugdige zich anders kan
gedragen. Bijvoorbeeld: Je werd heel boos op je moeder toen je niet weg mocht omdat je
ongehoorzaam/driftig/agressief was geweest. Wat gebeurde er toen? Hielp het je dat je zo
boos werd? Wat zou je de volgende keer anders kunnen doen, zodat je wel weg mag?
• Terug te kijken naar concrete situaties waarin de jeugdige het gedrag vertoonde en samen
bekijken hoe dit overkomt op de ander: Hoe kwam het dat je boos werd op de buurjongen?
Denk je dat hij het ook echt zo bedoelde? Waar merkte je dat aan? Krijg jij wel eens een
schop als iemand boos op je is? Wat voel je dan? Hoe denk je dat het voelde voor de
buurjongen? Als je de volgende keer weer de behoefte voelt om iemand te schoppen, wat zou
je dan ook kunnen doen?
In gesprek met ouders
Degene die de diagnose van een gedragsstoornis heeft gesteld, bespreekt dit gewoonlijk met de
ouders. De gezinsbehandelaar IAG zoekt met ouders uit waarover zij eventueel nog meer of
uitgebreider uitleg wensen. De benodigde aanvullende psycho-educatie door de gezinsbehandelaar
IAG kan gericht zijn op:
- Ouders meer inzicht geven in de stoornis en hoe het gedrag van hun kind ontstaat (zie
hiervoor bijvoorbeeld bovengenoemde websites over oorzaken, gevolgen en risicofactoren).
Belangrijke functie hiervan is het schuldgevoel van ouders te verminderen. Het is namelijk
niet hun schuld dat deze stoornis is ontstaan, dat komt door allerlei verschillende zaken die
op elkaar inwerken. Dit op zich biedt ook weer ingang voor goed nieuws, want verschillende
van die zaken zijn door de ouders zeker te beïnvloeden en daarbij kunnen ze steun krijgen.
- Met ouders kijken naar de positieve kanten van hun kind. Als een gedragsstoornis is
vastgesteld, hebben ouders heel wat negatieve gedragskenmerken van hun kind
voorgeschoteld gekregen. Juist binnen IAG waar de gezinsbehandelaar een positieve
660
houding heeft en oplossingsgericht werkt, is het belangrijk om samen de positieve
gedragskenmerken van hun kind in kaart te brengen, ook als ingang om de problemen aan te
pakken.
- Gesprekken over opvoedingsvaardigheden. Ouders van jeugdigen bij wie een
gedragsstoornis is vastgesteld, krijgen als hun kind ouder is dan 12 vaak een oudertraining
waarin opvoedingsvaardigheden centraal staan. Ook als ouders niet zo’n training krijgen,
gaat de gezinsbehandelaar IAG in op deze opvoedingsvaardigheden, die vanzelfsprekend
onderdeel uitmaken van IAG (zie verder hoofdstuk 6 over het aanleren van
opvoedingsvaardigheden).
5.7 Psycho-educatie over angst- en stemmingsproblemen
Bij het ontstaan van angst- en stemmingsproblemen spelen verschillende factoren een rol. Allereerst
speelt erfelijke aanleg een rol. Daarnaast kan de persoonlijkheid of het temperament de jeugdige
kwetsbaar maken. Verder kunnen opvoedings- en omgevingsfactoren een rol spelen. Zo verhoogt het
meemaken van negatieve levensgebeurtenissen de kans op het ontwikkeling van angst- en
stemmingsproblemen (www.nji.nl/angstenstemmingsproblemen). Bij ernstige angst- of
stemmingsproblemen kan er sprake zijn van een angst- of stemmingsstoornis, zoals een depressie.
Net zoals hierboven beschreven bij ADHD en andere stoornissen kunnen bij angstproblemen en
stemmingsproblemen de resultaten van een onderzoek aanleiding zijn om met de jeugdige en zijn
ouders in gesprek te gaan en uitleg te geven over wat deze problemen inhouden.
Angstproblemen
Angst op zich is geen probleem. Het heeft een nuttige alarmfunctie. We spreken pas van
angstproblemen bij een overmatige uiting van normale angsten en wel in dusdanige mate dat deze
het normaal dagelijks functioneren van de jeugdige negatief beïnvloedt. De gezinsbehandelaar kan
de jeugdige vragen of het een situatie kan bedenken waarin bang zijn juist nuttig is (denk aan: bij het
oversteken van een drukke straat). Vervolgens vraagt de gezinsbehandelaar de jeugdige een situatie
te bedenken waarin bang zijn niet nuttig is (denk aan: geen vriendje mee naar huis durven vragen)
(Konijn et al, 2009). Angst bestaat uit verschillende componenten:
• psychologisch/als cognitie, bijvoorbeeld angstige gevoelens of bang bent dat je iets
overkomt;
• motorisch, bijvoorbeeld trillen of hyperactiviteit;
• fysiologisch, bijvoorbeeld dat het hart sneller gaat kloppen of zweten.
De gezinsbehandelaar kan de jeugdige vragen te beschrijven wat hij denkt als hij angstig is, wat hij
dan voelt en hoe dat aan hem te zien is. Op die manier leert de jeugdige te herkennen wanneer hij
angstig is. Er zijn veel verschillende vormen van overmatige angst/angstproblemen, zoals sociale
angst, faalangst en het hebben van dwanggedachten. Welke problemen de jeugdige ervaart, hangt af
van welke vorm van angst hij heeft. Kenmerkend voor alle jeugdigen met angst, is dat zij problemen
ervaren met denken, doen en voelen.
• Denken: jeugdigen met angst hebben vaak een laag zelfbeeld, kunnen moeilijk oplossingen
bedenken en hebben lage verwachtingen van zichzelf.
• Doen: deze jeugdigen trekken zich vaak terug uit de groep, ze zijn in zichzelf gekeerd en
nemen weinig initiatief.
• Voelen: deze jeugdigen laten weinig emoties zien, ze voelen zich onzeker en zijn bang dat
anderen hen afkeuren.
Met de jeugdige bespreekt de gezinsbehandelaar welke problemen de jeugdige ervaart. Hij
benadrukt dat angst ook bij andere kinderen voorkomt en dat angst een gevoel is en dat angst niet de
jeugdige zelf is. Hij legt uit dat anderen niet altijd aan hem kunnen zien dat hij angstig is. Dat is voor
661
de jeugdige misschien wel extra lastig: hij zit met een probleem, maar anderen denken dat er niets
aan de hand is. Het is dus belangrijk dat de jeugdige zelf aangeeft aan bijvoorbeeld zijn ouders of zijn
leerkracht wanneer hij angstig is. De gezinsbehandelaar legt uit dat hij samen met de jeugdige en zijn
ouders oplossingen gaat bedenken zodat de jeugdige beter met zijn angst om kan gaan zodat hij er
minder last van zal hebben. Dit kunnen bijvoorbeeld ontspanningsoefeningen zijn of het formuleren
van helpende gedachten. De gezinsbehandelaar kan gebruik maken van hulpmiddelen die op de
jeugdige gericht zijn. Bij jonge kinderen kan de gezinsbehandelaar bijvoorbeeld een prentenboek
over bang zijn gebruiken om het onderwerp bespreekbaar te maken (zie bijvoorbeeld ‘Beer op de
weg’ van Chantal Meijerink).
In de psycho-educatie aan ouders is het belangrijk om een aantal dingen te bespreken (Van Lieshout,
2009):
- Angst is normaal en heeft een functie. Angst wordt pas een probleem als je er zelf of als je
omgeving onder lijdt. Vertel ouders iets over waar jeugdigen bang voor kunnen zijn en wat
normale angsten zijn die voorkomen bij jeugdigen in dezelfde leeftijdsfase als hun kind
(bang zijn voor spinnen, slapen in het donker, om naar een nieuwe school te gaan, om op
andere jeugdigen af te stappen, et cetera).
- Angst is niet altijd goed te zien aan de jeugdige. Het is belangrijk dat ouders weten hoe ze
angst bij hun kind kunnen herkennen en dat ze er regelmatig over in gesprek gaan.
Belangrijk voor ouders is:
- Om begrip te tonen voor de angst van hun kind en deze niet weg te praten.
- Om de angst bespreekbaar te maken. Op deze manier leert de jeugdige zich te uiten en
krijgen ouders steeds meer zicht op wat precies angst oproept.
- Om hun kind steeds positieve bevestiging te geven, ook wanneer het resultaat niet altijd het
gewenste resultaat is (bijvoorbeeld: kind durft geen vriendje uit te nodigen om thuis te
komen spelen. Op een gegeven moment heeft hij een vriendje gevraagd, maar die blijkt die
middag niet te kunnen. Complimenteer de jeugdige dat hij de stap heeft genomen).
- Om uit te stralen dat de jeugdige het kan (bijvoorbeeld wanneer het kind het eng vindt om
een spreekbeurt te houden, benadrukken dat de jeugdige het goed voorbereid heeft en het
vast wel goed gaat).
- Om dingen die de jeugdige eng vindt in stappen te laten doen (bijvoorbeeld wanneer het
kind niet alleen naar de supermarkt durft voor een boodschap: eerst samen, dan de jeugdige
zelf laten gaan, maar wel op een veilige afstand in de buurt blijven, dan alleen laten gaan).
- Om niet mee te gaan in de angst (‘het is inderdaad heel eng om …’) en spannende situaties
zoveel mogelijk te vermijden, maar de jeugdige juist te stimuleren om zich bloot te stellen
aan dat wat hem angstig maakt.
Stemmingsproblemen
Alle jeugdigen zijn wel eens verdrietig of hebben een dip. Vraag de jeugdige een situatie te bedenken
waarin dat normaal is (bijvoorbeeld: wanneer je cavia is overleden of wanneer je een onvoldoende
hebt gehaald voor een proefwerk waarvoor je goed geleerd had). Het verdriet of de dip gaat meestal
vanzelf weer over. Sommige jeugdigen voelen zich al heel lang somber of verdrietig. Daardoor willen
ze soms niet meer naar school of trekken ze zich terug. Dan praten we over stemmingsproblemen.
Kenmerken van stemmingsproblemen kunnen zijn (Konijn et al, 2009):
- een somber gevoel hebben;
- niet kunnen genieten van dingen die de meeste mensen leuk vinden;
- minder interesse en motivatie hebben, bijvoorbeeld voor school of voor sport;
- het gevoel hebben dat je niks waard bent;
662
- besluiteloosheid: je vindt het moeilijk om keuzes te maken, bijvoorbeeld welke
vervolgopleiding je gaat doen;
- denken aan de dood;
- slechtere schoolprestaties;
- slaapproblemen: vroeg wakker worden en niet meer in slaap kunnen vallen;
- prikkelbaar gedrag: je bent snel geïrriteerd en reageert soms boos;
- lichamelijke problemen zoals buikpijn en hoofdpijn.
Er kan ook sprake zijn van stemmingswisselingen. Op het ene moment is de jeugdige nog vrolijk en
heeft overal zin in, op het andere moment ziet hij het helemaal niet meer zitten. De
gezinsbehandelaar bespreekt met de jeugdige in welke situaties het somber is, wat de jeugdige dan
denkt en voelt en hoe anderen aan hem kunnen zien dat hij somber is. Net als bij angstproblemen
legt de gezinsbehandelaar aan de jeugdige uit dat hij niet de enige is met stemmingsproblemen en
dat stemming een gevoel is, niet de jeugdige zelf. Ook vertelt hij dat stemmingsproblemen niet altijd
aan de jeugdige te zien zijn en dat het dus belangrijk is dat hij er over durft te praten met
bijvoorbeeld zijn ouders. De gezinsbehandelaar legt uit dat hij samen met de jeugdige en zijn ouders
oplossingen gaat bedenken zodat de jeugdige beter met zijn stemmingsproblemen om kan gaan
zodat hij er minder last van zal hebben. Vervolgens vraagt de gezinsbehandelaar welke oplossingen
de jeugdige zelf al heeft bedacht. De gezinsbehandelaar kan gebruik maken van hulpmiddelen die op
de jeugdige gericht zijn. Zo heeft Stichting Korrelatie de website www.zwaarweer.nl opgericht waar
jongeren informatie kunnen vinden over somberheid en depressies. De gezinsbehandelaar kan deze
website samen met de jongere bezoeken en hem stimuleren er later zelf nog eens naar toe te gaan om
meer informatie te lezen.
In de psycho-educatie aan ouders is het belangrijk om een aantal dingen te bespreken (Van Lieshout,
2009):
- Gevoelens als verdriet en somberheid zijn normaal en hebben een functie. Het wordt pas een
probleem als de jeugdige zelf of de omgeving eronder lijdt.
- Somberheid is niet altijd goed te zien aan de jeugdige. Het is belangrijk dat ouders weten hoe
ze somberheid bij hun kind kunnen herkennen en dat ze er regelmatig over in gesprek gaan.
Signalen die op somberheid of een depressie kunnen wijzen, zijn bijvoorbeeld: de jeugdige
gaat contacten met anderen uit de weg, de jeugdige zoekt meer hulp en steun dan anders, de
jeugdige klaagt over lichamelijke problemen, de jeugdige huilt snel/veel, de jeugdige
reageert snel geprikkeld en boos.
Belangrijk voor ouders is:
- Om het gedrag van de jeugdige wanneer het verandert serieus te nemen.
- Om structuur in de dag van de jeugdige aan te brengen of hem daarbij te helpen en hem een
zo normaal mogelijk dagritme te laten volgen.
- Om de jeugdige te stimuleren activiteiten te ondernemen (zoals naar de voetbaltraining
gaan) en in contact te blijven met leeftijdsgenoten.
- Om de jeugdige te wijzen op welke manier hij gewaardeerd wordt (bijvoorbeeld wanneer
iemand hem bedankt voor zijn hulp bij een verhuizing) zodat hij weer meer gevoel van
waardering krijgt.
- Om storende gedachten om te zetten in helpende gedachten (zie ook hoofdstuk 6 over
vaardigheden).
5.8 Psycho-educatie over loyaliteitsproblemen
Wanneer een jeugdige ter wereld komt bestaat er al loyaliteit naar de ouders. De ouders hebben de
jeugdige immers op de wereld gezet. Deze band is onverbrekelijk. In het verlengde hiervan hebben
663
jeugdigen de neiging om aan beide ouders evenveel liefde, aandacht en aanwezigheid te geven.
Loyaliteit hoeft niet alleen gegeven te zijn door geboorte, maar kan ook in de loop van de tijd worden
verworven. Dit vindt bijvoorbeeld plaats bij pleegkinderen. De loyaliteit naar de biologische ouders
blijft bestaan, maar de pleegouders bouwen verworven loyaliteit op door voor het kind te zorgen.
Deze loyaliteiten kunnen naast elkaar bestaan. Er is hierbij dus geen concurrentie tussen de loyaliteit
naar ouders en naar pleegouders (Weerman, 2006). In gezinnen waar relatieproblemen tussen
ouders zijn of in het geval van ouders die uit elkaar gaan, kunnen er bij de kinderen
loyaliteitsproblemen ontstaan (zie ook hoofdstuk 7 over gezinstherapeutische technieken en 7.2 over
problemen in gezinssystemen). Spruijt en Kormos (2010) schatten dat per jaar zo’n 70.000 kinderen
een (echt)scheiding van hun ouders meemaken. Dat is 1,6% van de thuiswonende kinderen. In
multiprobleemgezinnen komen echtscheidingen relatief vaak voor. Wanneer ouders tegenover elkaar
staan en het kind meetrekken in hun conflict of echtscheidingsproblemen, wordt het kind in een
positie gezet alsof het moet kiezen voor de ene ouder ten koste van de andere ouder. Het geven aan
de ene ouder wordt dan gelijk aan de andere ouder tekortdoen. Hier komt de loyaliteit naar beide
ouders in het geding; het kind komt in een loyaliteitsconflict. Loyaliteitsproblemen kunnen zich
uiten in bijvoorbeeld gedragsproblemen of angstproblemen (Konijn et al., 2009).
Uitleg over loyaliteit
Vertel als gezinsbehandelaar aan de ouders dat jeugdigen van nature loyaal zijn naar beide ouders en
dat een jeugdige in een loyaliteitsconflict terecht kan komen wanneer ouders tegen over elkaar staan.
Dit is op verschillende manieren uit te beelden, bijvoorbeeld:
- Met behulp van een elastiekje: aan beide kanten van het elastiekje wordt soms heel hard
getrokken. De jeugdige rekt mee, maar kan maar tot een bepaalde hoogte mee rekken omdat
het elastiekje op een gegeven moment kan knappen. Wanneer het elastiekje knapt, is er
sprake van gespleten loyaliteit: het kind kiest partij voor de ene ouder tegen de andere
ouder.
- Met behulp van Duplo- of Playmobil-poppetjes (Diekmann, 2005): elk poppetje
representeert een gezinslid. Onder de poppetjes wordt een papier gelegd met ieder een eigen
kleur. Vader krijgt een blauw papier, moeder een geel papier. Tussen moeder en vader wordt
het kind op een groen papier (een combinatie van geel en blauw) geplaatst. De papieren en
poppetjes symboliseren dat ieder zijn eigen kleur heeft en het kind geen kleur kan bekennen
naar één van de ouders toe, omdat het een combinatie is van beide kleuren (ouders).
Beide manieren laten zien dat het voor een jeugdige heel onnatuurlijk is om voor één ouder te
kiezen. Ook wanneer de ouders uit elkaar gaan, blijven zij beiden ouders van de jeugdige. In het
belang van hun kind dienen de ouders elkaar de ruimte te geven om allebei vader en moeder te zijn.
Daarnaast is het van belang dat de ouders erkenning tonen dat een scheiding lastig is voor hun kind
en dat het niet gevraagd kan worden partij te kiezen voor de ene of de andere ouder. De jeugdige mag
niet belast worden met negatieve uitlatingen over de andere ouder en daarmee gedwongen worden
loyaal te zijn naar één ouder ten koste van de andere ouder.
Het bespreken van het onderwerp loyaliteit doet de gezinsbehandelaar in principe met de ouders.
Negatief gedrag van de ouders (zich negatief uitlaten over de andere ouder in het bijzijn van het
kind) is vaak aanleiding om het onderwerp te bespreken. Als ouders positief gedrag laten zien in het
bijzijn van het kind, kan de gezinsbehandelaar de situatie juist gebruiken om het positieve gedrag te
benadrukken, bijvoorbeeld wanneer moeder zegt tegen haar dochter: ‘Dat is heel lief van papa dat hij
je heeft geholpen met het maken van je huiswerk’. Bij jongeren vanaf ongeveer 12 jaar kan de
gezinsbehandelaar ook aan de jongere vragen hoe het voelt voor hem: hoe vindt de jongere dat zijn
ene ouder of zijn andere ouder praat? Wat vindt hij daarvan? Om uitleg te geven aan over het
onderwerp loyaliteit kan de gezinsbehandelaar de Duplo- of Playmobil-poppetjes gebruiken.
664
Tips voor ouders
Ouders hebben grote invloed op het wegblijven of ontstaan van loyaliteitsproblemen. Hieronder
volgt een aantal tips voor ouders om loyaliteitsproblemen te voorkomen:
- Vermijd het uitvechten van conflicten met de ex-partner in het bijzijn van de kinderen.
- Vermijd negatieve uitlatingen over je ex-partner richting de kinderen; niet op een directe
manier (‘je vader spoort echt niet’) en niet op een indirecte manier (bijvoorbeeld door je heel
negatief uit te laten over de sport die je ex-partner beoefent of door te benadrukken ‘ík heb
het beste met jou voor’, dat impliceert dat de andere ouder dat niet heeft).
- Probeer met je ex-partner afspraken en regels zoveel mogelijk af te stemmen, bijvoorbeeld
hoe lang de jeugdige per dag achter de computer mag zitten. Lukt dat niet, ga dan niet over
elke afspraak of regel in discussie. Bijvoorbeeld: je ex-partner vindt dat de jeugdige mee
moet naar de kerstviering bij oma (vaderszijde). Jij vindt dat onzin. Laat je ex-partner in dit
geval zelf de keuze maken en leg je kind uit dat bij je ex-partner zijn/haar regels gelden.
Belast je kind er niet mee dat jij deze keuze onzin vindt. Vind je bepaalde keuzes van je ex-
partner ontoelaatbaar, ga daar dan met hem/haar over in gesprek zonder het kind er bij te
betrekken.
- Maak duidelijke afspraken over de omgang met jou en je ex-partner en houd je daar aan,
zodat je kind er op kan vertrouwen.
Voor gescheiden ouders zal het lastig om bovenstaande tips op te volgen, omdat een scheiding in de
meeste gevallen gepaard gaat met conflicten tussen ouders. Toch is het belangrijk dat ouders zich
realiseren dat beide ouders het beste met hun kind voor hebben en accepteren dat het het beste voor
hun kind is wanneer het aan beide ouders loyaal kan blijven. Dat zal vaak niet vanzelf gaan. De
gezinsbehandelaar kan ouders hierbij helpen door bepaalde vragen te stellen waardoor ouders zelf
tot inzicht komen en door de positieve dingen die ze al doen om loyaliteitsproblemen te voorkomen
uit te vergroten en te voorzien van complimenten. Deze en andere oplossingsgerichte technieken zijn
in hoofdstuk 4 aan de orde gekomen.
665
6 Leren van vaardigheden aan gezinsleden
Het leren van vaardigheden is een belangrijk onderdeel van IAG. Door vaardigheden te leren die
aansluiten bij de behoeften en wensen van het gezin, werken de gezinsleden aan het
oplossen/verminderen van hun problemen, het veranderen van hun gedrag en het vergroten van hun
draagkracht. In dit hoofdstuk beschrijven we een aantal technieken en middelen die de
gezinsbehandelaar kan gebruiken om de gezinsleden vaardigheden aan te leren die zij zelf willen
leren. Eerst komen enkele technieken aan de orde die niet aan een specifieke vaardigheid gekoppeld
zijn. Vervolgens behandelen we respectievelijk vaardigheden voor het beïnvloeden van gedachten en
gevoelens, en sociale vaardigheden.
6.1 Algemene technieken om vaardigheden aan te leren
De gezinsbehandelaar leert de gezinsleden, afhankelijk van hun behoeften, verschillende
vaardigheden aan. Het kan gaan om zowel vaardigheden gericht op gedrag als om vaardigheden
gericht op gedachten en gevoelens. De gezinsbehandelaar maakt daarbij gebruik van verschillende
technieken. Hij kiest de technieken uit die het best passend zijn bij de betreffende gezinsleden, hun
leerstijl en de doelen waar het gezin aan werkt. Om de gezinsleden vaardigheden aan te leren, is het
van belang dat de gezinsbehandelaar zelf een aantal algemene technieken onder de knie heeft. Met
algemene technieken bedoelen we technieken die niet specifiek aan een bepaalde vaardigheid
(bijvoorbeeld de vaardigheid ‘toezicht houden op je kind’) gekoppeld zijn. Een aantal van deze
technieken is eerder typerend voor hulpverleners in het algemeen dan voor gezinsbehandelaars IAG.
Het gaat bijvoorbeeld om:
- concreet omschrijven van gedrag/vaardigheden naar de gezinsleden;
- uitleggen van het belang van bepaald(e) gedrag/vaardigheden: de ‘waaroms’;
- nagaan of de ander het begrepen heeft;
- feedback geven op zowel adequaat als inadequaat gedrag;
- het opdelen van een vaardigheid in stappen.
We gaan er van uit dat een IAG-gezinsbehandelaar in staat is om deze technieken op de juiste manier
toe te passen en zullen deze technieken daarom niet verder uitwerken in deze methodiekhandleiding.
Er zijn echter ook technieken die meer specifiek zijn voor intensieve ambulante hulpverlening die in
de leefomgeving van het gezin plaatsvindt, en dus voor gezinsbehandelaars IAG. Het gaat met name
om de volgende technieken:
- het geven van een gedragsinstructie;
- model staan;
- het geven van een gedragsoefening.
Hieronder volgt een toelichting op deze technieken. De gezinsbehandelaar kan bij de voorbereiding
op en het precieze hoe van de toepassing van deze technieken altijd een beroep doen op de
werkbegeleider.
Het geven van een gedragsinstructie en gedragssuggestie
De gezinsbehandelaar IAG kan gebruik maken van een gedragsinstructie wanneer een gezinslid
behoefte heeft om een nieuwe vaardigheid te leren. Concrete situaties kunnen daarvoor een ingang
zijn. Een ouder verzucht bijvoorbeeld ‘Ik weet het ook niet meer, wat moet ik dan’ als hij of zij net
drie keer aan de jeugdige heeft gevraagd om de tv uit te zetten en aan tafel te komen en daarbij
steeds harder is gaan schreeuwen. De gezinsbehandelaar IAG kan dan vragen of de ouder suggesties
zou willen om iets nieuws te leren om in zo’n situatie toe te passen. Vooraf aan onderstaande stappen
voor een gedragsinstructie is het uiteraard van belang dat de gezinsbehandelaar IAG observeert
welke vaardigheid aangeleerd moet worden. Als een jeugdige bijvoorbeeld doof is, is een andere
666
vaardigheid nodig dan wanneer een kind het wel hoort, maar niet luistert. Ga achteraf in gesprek
met de ouder na of en wat van de gedragsinstructies werkte.
Model staan
Mensen hebben verschillende leerstijlen waar de gezinsbehandelaar IAG op tracht aan te sluiten.
Voordoen is een manier om vaardigheden aan te leren, die aansluit op de leerstijl van veel ouders
binnen IAG. Model staan is daarmee een belangrijke vaardigheid voor de gezinsbehandelaar IAG.
Het is de bedoeling dat de gezinsbehandelaar een voorbeeldfunctie heeft en dat gezinsleden het
gedrag van de gezinsbehandelaar kunnen ‘afkijken’ en gaan imiteren. Hij kan gewenst gedrag
demonstreren en daarbij expliciet de aandacht vragen van de gezinsleden, zodat de kans groter is dat
zij het adequate gedrag overnemen. Een voorbeeld: een jongere is uitgenodigd voor een verjaardag
van een van zijn klasgenoten. Hij zegt tegen ouders: ‘Ik ga vanavond naar Wesley. Als jullie willen
dat ik op tijd thuis ben, moeten jullie me maar komen ophalen.’ Dit schiet bij zijn ouders in het
verkeerde keelgat. De gezinsbehandelaar kan laten zien hoe de jongere anders met zijn ouders kan
communiceren, zodat er geen conflictsituatie ontstaat.
Het geven van een gedragsoefening
Het geven van een gedragsoefening, ofwel het doen van een rollenspel, is een effectieve manier om
gezinsleden nieuwe vaardigheden en nieuw gedrag aan te leren. Niet alleen geeft de
gezinsbehandelaar een instructie en doet hij het nieuwe gedrag voor, het gezinslid oefent ook
daadwerkelijk met de vaardigheid. De gedragsoefening kan ingezet worden wanneer het gezinslid
zelf heeft aangegeven dat hij bepaalde situaties wil veranderen of wanneer de gezinsbehandelaar
geobserveerd heeft dat een gezinslid inadequaat gedrag laat zien in bepaalde situaties. Om het
gedrag in alledaagse situaties te kunnen observeren, kan de gezinsbehandelaar de gezinsleden
vragen een video-dagboek bij te houden. Zo krijgt de gezinsbehandelaar ook zicht op situaties waar
hij zelf niet bij is. De gezinsleden filmen alledaagse momenten, zoals het avondeten en de afwas
Aandachtspunten bij het geven van een gedragsinstructie:
• Verdeel de vaardigheid / het gedrag dat je het gezinslid wilt aanleren in maximaal vijf
stappen en leg deze stappen uit.
• Maak de stappen van een vaardigheid concreet door een voorbeeld te noemen.
Stappen voor het geven van een gedragsinstructie (Van Vugt & Berger, 1999):
1. Maak een inleidende opmerking.
2. Geef een suggestie voor wat goed zou zijn in deze situatie: noem het adequate gedrag,
breng het als een mogelijkheid.
3. Zeg waarom dit goed is: benoem het voordeel voor het gezinslid.
4. Ga na of het gezinslid het begrepen heeft.
Stappen voor het model staan (Van Vugt & Berger, 1999):
1. Maak contact met het gezinslid.
2. Doe het gedrag / de vaardigheid voor.
3. Vraag het gezinslid wat hij gezien heeft.
4. Benoem de stappen en schrijf ze op een vel papier.
5. Leg uit waarom het gewenste gedrag een voordeel oplevert voor het gezinslid.
6. Bespreek waar en wanneer het gezinslid de vaardigheid kan gebruiken.
7. Ga na of het gezinslid het begrepen heeft.
667
daarna, of bijvoorbeeld vrijetijdsactiviteiten zoals de voetbaltraining. De gezinsbehandelaar bekijkt
de beelden samen met de gezinsleden en gaat erover in gesprek om meer te weten te komen over het
gezin. Bijvoorbeeld: een jongere heeft zijn vrienden op school gefilmd. De gezinsbehandelaar vraagt
de jongere welke vrienden hij heeft en wat voor activiteiten hij met ze onderneemt. Of hij ziet dat er
nauwelijks ruimte is om te koken omdat de afwas van de vorige dag nog op het aanrecht staat. De
video geeft de gezinsbehandelaar aanknopingspunten om met het leren van bepaalde vaardigheden
aan de slag te gaan. De gezinsbehandelaar kan een gezinslid ook vragen om de komende week eens
na te gaan wanneer iets goed gaat. Bijvoorbeeld wanneer het de jeugdige lukt om ‘nee’ te zeggen of
wanneer het de ouder is gelukt om samen een activiteit te ondernemen zonder dat er ruzie ontstaat.
In een gedragsoefening kan deze situatie opnieuw geoefend worden om te bevorderen dat
gezinsleden de vaardigheid waarover ze al beschikten vaker toepassen.
Het geven van een gedragsoefening roept nogal eens wat weerstand op bij de gezinsleden. Ze vinden
het spannend of zijn bang om fouten te maken. Vaak werkt het wanneer de gezinsbehandelaar de
introductie kort houdt en ‘gewoon’ aan de slag gaat. Als gezinsleden bezwaar maken, kan de
gezinsbehandelaar benoemen dat het inderdaad spannend is, maar dat het vaak wel de beste manier
is om te leren. Ook kan de gezinsbehandelaar de gezinsleden gerust stellen door te benadrukken dat
het niet in één keer goed hoeft te gaan, hij zal helpen al ze er niet uitkomen of de oefening stapje voor
stapje uit te voeren.
Stappen voor het geven van een gedragsoefening (Van Vugt & Berger, 1999):
Onderdeel 1: informatie verzamelen
1. Vraag het gezinslid wat er precies gebeurd is.
2. Speel de situatie na om te achterhalen hoe het precies gegaan is (gezinslid speelt zichzelf,
gezinsbehandelaar speelt tegenspeler).
3. Bedank het gezinslid voor de informatie en het naspelen.
4. Laat het gezinslid vertellen wat hij goed vond gaan.
5. Vraag het gezinslid wat hij anders zou willen doen en hoe.
Onderdeel 2: voordoen
6. Stel voor het nieuwe gedrag bij wijze van experiment te doen (gezinsbehandelaar speelt
gezinslid, gezinslid speelt tegenspeler).
7. Vraag het gezinslid wat hij gezien heeft.
8. Benoem de stappen en schrijf ze op.
9. Vraag het gezinslid wat er beter is aan het geoefende gedrag.
Onderdeel 3: oefenen
10. Laat het gezinslid oefenen (gezinslid speelt zichzelf, gezinsbehandelaar speelt
tegenspeler)
11. Vraag het gezinslid wat er beter ging.
12. Bespreek wanneer het gezinslid gaat doen zoals er geoefend is.
668
Technieken aanpassen aan de doelgroep
Welke technieken de gezinsbehandelaar inzet en op welke manier hij dat doet, hangt niet alleen af
van het type vaardigheden dat de gezinsleden willen leren, maar ook van de persoon zelf. Naast het
aansluiten bij oplossingen die het gezin zelf aandraagt, is het met name belangrijk rekening te
houden met de leeftijd van het gezinslid (jong kind, puber of ouder) en of er sprake is van een licht
verstandelijke beperking of psychiatrische problematiek.
Ten opzichte van ouders zijn jeugdigen en dan met name kinderen meer gewend dat zij instructies
krijgen (Spanjaard & Haspels, 2005). Er wordt hen verteld hoe iets moet. Ouders leren hun kinderen
bijvoorbeeld om zelf hun schooltas klaar te maken. Ze vertellen het kind wat het in de tas moet
stoppen (een beker melk, een appel, et cetera). Voor de gezinsbehandelaar is het daarom ook
gemakkelijker om een instruerende houding aan te nemen in het gesprek met jeugdigen. De
gezinsbehandelaar stelt iets voor, vraagt of de jeugdige het oké vindt en vraagt hem om het te
oefenen. Hij introduceert de oefening vooral als een opdracht. Dit betekent overigens niet dat de
gezinsbehandelaar de oefening altijd introduceert als een opdracht. Ook jeugdigen zelf kunnen met
een voorstel komen hoe ze iets aan willen pakken. De gezinsbehandelaar kan de jeugdige stimuleren
zelf over oplossingen na te denken. Afhankelijk van de jeugdige zal de gezinsbehandelaar vaker
kiezen voor het geven van een opdracht of voor het uitproberen van de ideeën van de jeugdige. Bij
jongeren zal de gezinsbehandelaar de instructie veel meer als een verzoek neerleggen. Hetzelfde
geldt voor ouders. De gezinsbehandelaar geeft de ruimte om eigen ideeën uit te proberen. Hij vraagt
naar eerdere successen: wanneer ging het wel goed? Ook kan hij schaalvragen stellen: hoe vind je op
een schaal van 0 tot 10 dat je een bepaalde vaardigheid beheerst? Wat maakt dat het al dit cijfer is?
Wat is er anders als het een stapje hoger zou zijn? Wat is er nodig om daar te komen? Zo probeert de
gezinsbehandelaar de krachten die er zijn, uit te vergroten en doet een beroep op het vermogen van
ouders en jeugdigen om zelf problemen op te lossen. Lukt dat niet, dan komt de gezinsbehandelaar
met een suggestie. In de communicatie met ouders is het belangrijk dat de gezinsbehandelaar niet
overkomt als iemand die het allemaal beter weet. Het taalgebruik van de gezinsbehandelaar luistert
daarom heel nauw. De gezinsbehandelaar kan bijvoorbeeld beter zeggen: ‘Ik ken een ouder die dit
zus en zo aanpakt. Zou dat ook wat voor jou zijn?’ in plaats van: ‘Mijn tip is om het zus en zo aan te
pakken’.
Aandachtspunten bij het geven van een gedragsoefening:
• Houd de introductie kort.
• Wanneer gezinsleden bezwaar maken: stel ze gerust door bijvoorbeeld te benadrukken
dat het niet in één keer goed hoeft te gaan en in te springen als het niet meteen lukt.
• Stappen 1 tot en met 3 kunnen in bepaalde situaties overgeslagen worden, bijvoorbeeld
wanneer de gezinsbehandelaar door observaties al over voldoende informatie beschikt.
• Schrijf bij onderdeel 2 de stappen op een briefje zodat het gezinslid dit bij het oefenen
kan gebruiken als ‘spiekbriefje’.
• Houd het rollenspel kort wanneer het oefenen niet lukt en herhaal de instructie en het
voordoen.
• Benoem tussentijds wat goed gaat.
• Wanneer het rollenspel moeizaam verloopt: help het gezinslid door een stukje over te
nemen.
• Neem een actieve houding aan: ga staan bij het oefenen en wissel van positie wanneer de
rollen worden omgedraaid.
669
Bij jeugdigen en ouders met een licht verstandelijke beperking houdt de gezinsbehandelaar IAG met
een aantal zaken rekening. Uit literatuuronderzoek (Zoon, 2012) komen enkele werkzame factoren in
de behandeling van LVB-jeugdigen naar voren. Drie van deze factoren zijn toepasbaar op het
aanleren van vaardigheden:
1. Afstemmen communicatie. Jeugdigen met een verstandelijke beperking hebben een beperkt
werkgeheugen waardoor zij moeilijker denken en meer moeite hebben met leren dan
jeugdigen zonder deze beperking. Ook blijft het taalgebruik en taalbegrip bij deze jeugdigen
achter, zo hebben zij bijvoorbeeld een geringere woordenschat. De gezinsbehandelaar dient
zo eenvoudig mogelijke taal te gebruiken, steeds na te gaan of de jeugdige de informatie
heeft begrepen. Ook kan de gezinsbehandelaar gebruik maken van visuele ondersteuning
(pictogrammen, smileys, plaatje tekenen). Jeugdigen met een licht verstandelijke beperking
begrijpen plaatjes vaak beter dan woorden. Dit geldt overigens ook voor kinderen.
2. Concreet maken van de oefenstof. Jeugdigen met een verstandelijke beperking hebben
moeite met abstract denken. De gezinsbehandelaar dient de oefeningen zo concreet mogelijk
te maken en gebruikt daarbij voorbeelden die aansluiten bij de leefwereld van de jeugdige.
De gezinsbehandelaar legt bijvoorbeeld niet in algemene termen uit hoe iets aan een
leerkracht te vragen zodat hij ook op de vraag in gaat, maar maakt het concreet: hoe vraag je
aan je leerkracht techniek of je tien minuten eerder weg mag uit de les omdat je een afspraak
bij de tandarts hebt?
3. Voorstructureren en vereenvoudigen. Jeugdigen met een licht verstandelijke beperking
vinden het moeilijk om informatie te structureren en om hoofd- en bijzaken van elkaar de
onderscheiden. Het is daarom belangrijk dat de gezinsbehandelaar de informatie en
oefeningen die hij geeft goed structureert, bijvoorbeeld door een oefening in stappen op te
delen en deze op een vel papier te schrijven. Op deze manier wordt het werkgeheugen van de
jeugdige niet overbelast.
Hoewel bovenstaande werkzame factoren zijn gebaseerd op literatuuronderzoek naar jeugdigen met
een licht verstandelijke beperking, kunnen deze ook toegepast worden in de hulpverlening aan
ouders met een licht verstandelijke beperking en wanneer er sprake is van psychiatrische
problematiek zoals bijvoorbeeld ADHD.
6.2 Vaardigheden voor het beïnvloeden van gedachten en gevoelens
Gedachten en gevoelens hebben een sterke invloed op gedrag. Voor ouders en kinderen is het
belangrijk om zich daar bewust van te zijn en hun gedachten en gevoelens te kinnen herkennen. Het
GGGG-schema (gedrag – gedachten – gevoel - gevolg) maakt duidelijk hoe gedrag, gedachten en
gevoelens elkaar beïnvloeden (De Lange et al., 2011). Dit schema is gebaseerd op principes uit de
leertheorie. Het schema begint met bepaald gedrag dat de gezinsbehandelaar heeft gezien of dat een
gezinslid heeft aangegeven. Bijvoorbeeld: moeder vertelt dat het gezin nooit aan tafel eet, maar
doorgaans op de bank. Ze baalt hier flink van, ze mist de gezelligheid aan tafel. Ze riep de kinderen
voorheen wel aan tafel, maar ze bleven op de bank voor de televisie hangen. Moeders gedachte is dat
de kinderen perse niet aan tafel willen eten en dat ze aan de wens van de kinderen tegemoet moet
komen, anders eten ze niks. Ze voelt zich daar verdrietig over. Tijdens het eten op de bank zijn er
geen gesprekken tussen de gezinsleden, maar is er alleen aandacht voor de televisie. Het gevolg is
dat moeder de kinderen nu niet meer aan tafel roept, maar standaard op de bank eet, om mogelijke
ruzies te voorkomen. De vraag is of deze gedachten moeder helpen het gedrag van haar kinderen te
veranderen. Wellicht willen de kinderen wel aan tafel eten als het avondeten niet precies tegelijk valt
met hun favoriete programma.
670
Voor de gezinsbehandelaar is het belangrijk steeds te beseffen dat gedrag wordt beïnvloed door
gedachten en gevoelens en dat ook uit te leggen aan ouders en jeugdigen. Vaak zijn er bij de
gezinsleden allerlei gedachten over elkaar ontstaan waarvan het nog maar de vraag is of deze nog
kloppen. De gezinsbehandelaar leert hen gedachten en gevoelens te herkennen en deze te
beïnvloeden oftewel er mee om te gaan. Dit helpt de gezinsleden om meer adequaat op elkaar en op
situaties te reageren en om positiever naar zichzelf, hun eigen kunnen en elkaar te kijken.
6.2.1 Herkennen van gevoelens
De hierna beschreven technieken gericht op het omgaan met en beïnvloeden van gevoelens en
gedachten, veronderstellen dat gezinsleden in staat zijn gevoelens te benoemen. Soms is dit echter
niet het geval, bijvoorbeeld omdat een gezinslid het gevoel niet herkent of deze niet voldoende onder
woorden kan brengen. Het niet kunnen herkennen en benoemen van gevoelens maakt de
communicatie tussen gezinsleden onderling lastig. Daarnaast is het herkennen en benoemen van
gevoelens ook van belang voor het ordenen en begrijpen van het eigen gedrag. Deze vaardigheid kan
zowel met ouders als met jeugdigen geoefend worden. Er zijn verschillende technieken die de
gezinsbehandelaar hiervoor kan inzetten, zoals de ‘doos vol gevoelens’ voor kinderen vanaf ongeveer
5 jaar, het ‘rad van gevoelens’ voor oudere kinderen en volwassenen, en het ‘uitbeelden van
gevoelens’. Bij kinderen en gezinsleden met een licht verstandelijke beperking kan hij gebruik maken
van smileys.
Doos vol gevoelens
De doos vol gevoelens is er op gericht kinderen op een spelende manier beter te leren omgaan met
gevoelens (Kog & Moons, 1996). Voor wat oudere kinderen kan het huis vol gevoelens worden
gebruikt. Omwille van de leesbaarheid houden we het hier bij de term ‘doos vol gevoelens’. Bij beide
methoden ligt de focus op het leren herkennen, begrijpen en uiten van gevoelens waarbij in eerste
instantie de focus ligt op de vier basisemoties: boos, blij, bang en verdrietig. De doos vol gevoelens is
een uitgebreid pakket dat uit verschillende materialen bestaat zoals situatieplaatjes, maskers, een cd,
plaatjes van gevoelsfiguren en vingerpoppetjes. Het bevat daarnaast een handleiding voor de
concrete toepassing. Een voorbeeld van de toepassing van de ‘doos vol gevoelens’ is het werken met
de situatieplaatjes. Deze plaatjes laten herkenbare situaties zien die een bepaalde emotie bevatten.
Op een plaatje is bijvoorbeeld een kind te zien dat een cadeautje krijgt. Hierbij vraagt de
gezinsbehandelaar het kind om verduidelijking van de situatie, bijvoorbeeld: ‘Wat zie je op het
plaatje?’ en ‘Hoe voelt dit kindje zich denk je?’. Hierna wordt de tekst achterop het situatiekaartje
aan het kind voorgelezen, deze bevat een antwoord op bovenstaande vragen. Als laatste vraagt de
gezinsbehandelaar naar eigen situaties van het kind: ‘Heb jij wel eens een cadeautje gekregen?’, ‘Hoe
vond je het om een cadeautje te krijgen?’ en ‘Hoe voelde je je toen je een cadeautje kreeg?’, et cetera.
Er zijn vele andere toepassingen van deze methode die terug zijn te vinden in de handleiding.
Rad van gevoelens
Het rad van gevoelens geeft een overzicht van verschillende emoties die ervaren kunnen worden
(Spanjaard & Haspels, 2005). Het rad is vormgegeven als een soort klok met een wijzer in het
midden, waarbij de verschillende gevoelens worden geplaatst op de uren van de klok. Voorbeelden
hiervan zijn de vier basisemoties, maar ook nuanceringen als ontevreden, geïrriteerd, kalm en
ontspannen. Het rad met gevoelens kan andere gezinsleden duidelijk maken hoe de desbetreffende
persoon zich op dat moment voelt. De techniek is minder geschikt voor het gebruik bij (jonge)
kinderen omdat een bepaald niveau van reflecteren nodig is.
671
Stap 1:
De eerste stap betreft het benoemen van verschillende gevoelens. De gezinsbehandelaar geeft uitleg
over het rad van gevoelens en legt hierbij uit wat het doel is van dit hulpmiddel. De
gezinsbehandelaar vraagt het gezinslid zo veel mogelijk gevoelens te benoemen, deze gevoelens
worden samen genoteerd op een vel papier. Het is van belang dat de gezinsbehandelaar zoveel
mogelijk aansluit bij de bewoordingen van het gezinslid. Op deze manier wordt het rad van
gevoelens zo veel mogelijk ‘eigen’. Wanneer er weinig emoties genoemd worden kan de
gezinsbehandelaar een concrete situatie aandragen en hierbij vragen naar gevoelens.
Stap 2:
De concrete bewoordingen van de gevoelens worden verder uitgewerkt door ook lichamelijke
reacties te beschrijven. De gezinsbehandelaar kan dit doen door het gezinslid te bevragen op waar in
het lichaam de emotie gevoeld wordt. Ook hierbij sluit hij aan bij de bewoordingen van het gezinslid.
Naast deze lichamelijke reactie kijken de gezinsbehandelaar en het gezinslid ook naar
tegenovergestelde emoties, deze worden eveneens genoteerd.
Stap 3:
De vier basisemoties worden ingevuld bij de vier kwartieren en dienen als fundament voor het rad.
Daarna worden de andere gevoelens ingevoegd in het rad. Hierbij kan het helpend zijn de
differentiatie in gevoelens zo veel mogelijk te plaatsen bij de bijbehorende vier basisemoties zodat
het verloop natuurlijk is. De tegenovergestelde gevoelens worden aan de overzijde van het rad
geplaatst.
Stap 4:
De laatste stap is het oefenen met het rad van gevoelens. De gezinsbehandelaar maakt samen met het
gezinslid duidelijke afspraken over het gebruik van het rad. Het rad wordt op een zichtbare plaats
opgehangen of neergelegd. Er worden afspraken gemaakt over de toepassing van het rad. Daarnaast
komt de gezinsbehandelaar in gesprekken regelmatig terug op het rad waarbij de wijzer op de
huidige emotie wordt geplaatst.
Uitbeelden van gevoelens
De techniek ‘uitbeelden van gevoelens’ wordt ingezet voor het hele gezin (Spanjaard & Haspels,
2005). Door middel van het uitbeelden van gevoelens in spelvorm kunnen de verschillende
gezinsleden oefenen met het herkennen van emoties. Hierbij is het van belang dat gezinsleden in
staat zijn elkaar te observeren en te communiceren. Deze oefening maakt duidelijk dat het belangrijk
is duidelijk gevoelens duidelijk te laten zien. Hoe beter iemand in staat is dit te doen, hoe sneller de
ander weet wat er aan de hand is en hoe beter hij hierop kan inspelen. Er zijn verschillende manieren
om deze oefening vorm te geven, zo kan de gezinsbehandelaar samen met het gezin vooraf zo veel
mogelijk emoties op kaartjes schrijven waarna deze worden uitgebeeld. Er kan ook gekozen worden
voor een bestaand spel voor het uitbeelden van emoties. Hierbij kan men denken aan het ‘emotie in
beeld spel’. Hieronder wordt een uitwerking gegeven in stappen voor de inzet van deze techniek.
Stap 1:
De gezinsbehandelaar geeft uitleg over het doel van deze oefening. Hierbij maakt hij duidelijk dat het
belangrijk is gevoelens duidelijk te laten zien, dan kunnen anderen deze sneller herkennen en hier
makkelijker op in spelen of rekening mee houden. Gezamenlijk worden zo veel mogelijk emoties
bedacht en op kaartjes geschreven. De gezinsbehandelaar sluit zo veel mogelijk aan bij de
bewoordingen van het gezinslid. Wanneer er weinig emoties genoemd worden kan hij een concrete
situatie aandragen en hierbij vragen naar gevoelens.
672
Stap 2:
De verschillende emoties worden door de gezinsleden uitgebeeld waarbij de andere gezinsleden
raden om welke emotie het gaat. De spelvorm die hierbij gekozen wordt, is afhankelijk van het gezin.
Zo kan er wel of niet gekozen worden voor het bijhouden van punten. Nadat een emotie is geraden
kan de gezinsbehandelaar een aantal vragen stellen, bijvoorbeeld of een ander gezinslid deze emotie
op dezelfde manier had uitgebeeld en waarom wel of waarom niet. Op deze manier wordt het voor
gezinsleden onderling duidelijk dat iedereen emoties op een andere manier laat zien. Een andere
vraag die gesteld kan worden is of deze emotie in het dagelijks leven ook zo wordt uitgedrukt of dat
dit normaal anders gaat. Een concreet voorbeeld hierbij is: een uiting van de emotie boos zijn
waarbij in het spel met de voeten wordt gestampt en boos wordt gekeken, terwijl hij zich normaal
terugtrekt en gaat mopperen. Deze vraag kan zowel gesteld worden aan de uitbeelder als aan de
andere gezinsleden.
Stap 3:
Na afloop van het spel wordt er door de gezinsbehandelaar afgesloten. Deze benadrukt nogmaals het
belang van het duidelijk tonen van emoties. Ter afsluiting vraagt hij aan alle gezinsleden hoe het spel
is ervaren.
Smileys
Smileys maken gevoelens visueel inzichtelijk. Het zijn gezichtjes met bepaalde gezichtsuitdrukkingen
die op die manier verschillende emoties laten zien (Spanjaard & Haspels, 2005). Het gebruik van
smileys is geen techniek op zich, maar kan geïntegreerd worden binnen andere technieken waarin
vooral gebruik wordt gemaakt van woorden. Het gebruik van smileys is vooral geschikt voor het
werken met kinderen (en gezinsleden met een licht verstandelijke beperking). Een voorbeeld van de
inzet van smileys is het maken van het rad van gevoelens waarbij de smileys worden toegevoegd. Op
deze manier kan het kind aangeven hoe hij zich voelt. De gezinsbehandelaar kan de kaartjes ook
inzetten bij het nabespreken van een bepaalde situatie. Het kind kan dan door middel van aanwijzen
aangeven hoe hij zich voelde in deze situatie. Daarna kan het kind gevraagd worden hoe hij dit gevoel
heeft laten zien aan de ander. Bij kinderen met licht verstandelijke beperking is het raadzaam te
starten met vier smileys die de vier basisemoties uitdrukken en te vragen deze te benoemen. Het
kind kan leren de emoties te herkennen door gebruik te maken van een spiegel.
6.2.2 Omgaan met gevoelens
Het herkennen van gevoelens biedt handvatten om er vervolgens mee om te gaan, zodat ze het
gedrag niet meer op een ongewenste manier beïnvloeden. Soms krijgen emoties de overhand en doen
mensen dingen die ze eigenlijk niet willen doen of die niet gepast zijn. Een sombere moeder die
steeds depressiever wordt, kan wellicht op een gegeven moment niet meer de energie opbrengen om
eten te koken voor haar gezin. De gezinsbehandelaar helpt de gezinsleden hun emoties te herkennen
en te voorkomen dat emoties de overhand krijgen door de emoties in een vroeg stadium een ‘halt toe
te roepen’. De gezinsbehandelaar kan hiervoor gebruik maken van de ‘thermometer’ en de ‘eerste
hulpkaart’ en van het ‘stoplicht’.
Thermometer en eerste hulpkaart
De thermometer en de eerste hulpkaart worden toegepast bij zowel volwassenen als bij jeugdigen. Ze
zijn gericht op het onderkennen en beïnvloeden van de eigen emoties (Spanjaard & Haspels, 2005).
Deze techniek wordt ingezet wanneer blijkt dat het betreffende gezinslid moeite heeft zijn emoties te
controleren. De thermometer brengt in kaart hoe een bepaalde emotie kan toenemen en waardoor
dit komt. Doel van de thermometer is het verloop van de emotie inzichtelijk te maken, zodat de
673
ouder of de jeugdige in staat is zijn of haar gevoelens te herkennen en te onderkennen en op deze
manier tijdig kan ingrijpen om tot rust te komen. De eerste hulpkaart wordt ingezet naast de
thermometer en geeft weer welke acties de jeugdige of de ouder kan ondernemen om rustig te
worden. De thermometer geeft de opeenvolging van de gevoelens weer, de eerste hulpkaart bevat
zoals gezegd gedragsalternatieven om tot rust te komen. In bijlage 6.1 en 6.2 zijn een lege
thermometer en eerste hulpkaart opgenomen. Hieronder worden de opeenvolgende stappen voor het
gebruik van de thermometer uitgewerkt. Ook bij deze techniek is het van belang dat de
gezinsbehandelaar de formulering van het gezinslid zo veel mogelijk overneemt. Op deze manier
sluit de thermometer zo veel mogelijk aan bij de beleving van de betreffende persoon en wordt de
kans op toepassing van de techniek groter.
Stap 1:
De eerste stap betreft het onderkennen van verschillende stadia van gevoelens. De
gezinsbehandelaar geeft uitleg over de opbouw van emoties. Een angstaanval is er vaak niet opeens,
er is sprake van een opbouw van emoties. De opbouw van gevoelens wordt inzichtelijk gemaakt door
de thermometer. De gezinsbehandelaar vraagt de ouder of de jeugdige naar het beginpunt van de
thermometer. Dit beginpunt is het punt waarop het gezinslid zich heel goed voelt, het is een positief
gevoel. Dit gevoel wordt ingevuld bij de 0 op de thermometer. Het eindpunt van de thermometer is
het tegenovergestelde van dit positieve gevoel, het gaat hierbij om het meest heftige gevoel dat door
het gezinslid is ervaren. Dit gevoel krijgt het cijfer 10 en wordt ingevuld op de thermometer. Hierbij
kan het helpend zijn het gezinslid te vragen naar een concrete situatie. Bij het opschrijven van het
begin- en eindpunt op de thermometer beschrijft de gezinsbehandelaar ook de lichamelijk reactie.
Deze lichamelijke reactie dient namelijk als signaalfunctie voor de betreffende persoon. Vervolgens
gaan de gezinsbehandelaar en het gezinslid samen op zoek naar differentiatie in gevoelens: welke
gevoelens zitten er allemaal tussen de 0 en 10 op de thermometer? Hierbij vraagt de
gezinsbehandelaar het gezinslid een waarde te geven voor het huidige gevoel. Dit cijfer varieert
meestal tussen 3 tot 5, dit omdat het gezinslid door het bespreken van de oefening niet meer
compleet ontspannen is. Ook dit gevoel wordt genoteerd in eigen bewoordingen, waarna nog
minimaal vijf andere waarden worden genoteerd.
Stap 2:
De tweede stap is het onderkennen van de gevarenzone. Nadat de thermometer is ingevuld gaat de
gezinsbehandelaar samen met het gezinslid op zoek naar de gevarenzone: op welk punt op de
thermometer dreigt het gezinslid de controle over de emoties te verliezen. Het is belangrijk het
gezinslid zelf te laten aangeven bij welk cijfer dat is.
Stap 3:
Brainstormen over alternatieven is de derde stap: het opstellen van de eerste hulpkaart. De
gevarenzone geeft het omslagpunt weer, vanaf dat moment is er sprake van een escalatie van de
emotie. Om deze escalatie te voorkomen moeten alternatieven geformuleerd worden om te zorgen
dat het gezinslid weer tot rust komt. De gezinsbehandelaar gaat samen met het gezinslid op zoek
naar zoveel mogelijk alternatieven die kunnen zorgen dat de opeenstapeling van emoties stopt.
Noteer alle alternatieven op een vel papier en vraag het gezinslid om een normering te geven voor de
alternatieven van minst behulpzaam tot meest behulpzaam. Hierna worden de alternatieven op
volgorde van behulpzaamheid gezet waarna de eerste hulpkaart kan worden ingevuld.
Stap 4:
De laatste stap betreft het oefenen met de thermometer en de eerste hulpkaart. Nu de thermometer
en eerste hulpkaart af zijn, maakt de gezinsbehandelaar duidelijke afspraken met het gezinslid over
674
het gebruik hiervan. De thermometer wordt op een zichtbare plaats opgehangen of neergelegd. De
gezinsbehandelaar spreekt met het gezinslid af dat deze regelmatig naar de thermometer en eerste
hulpkaart kijkt. Het keer op keer oefenen van de toepassing van de thermometer en eerste hulpkaart
vergroot de kans dat deze wordt gebruikt in een situatie dat het nodig is. De gezinsbehandelaar komt
in volgende bezoeken terug op de thermometer. Daarnaast wordt de thermometer ook ingezet door
situaties waarin emoties de overhand hebben gekregen na te bespreken.
Stoplicht: Stop, denk, doe (Spanjaard & Haspels, 2005)
Een variant op de hierboven beschreven thermometer en de bijbehorende eerste hulpkaart is de
techniek ‘stop, denk, doe’, oftewel het stoplicht. Deze techniek is gericht op jeugdigen en leert ze na
te denken over alternatieven op het moment dat hun emotie escaleert (Spanjaard & Haspels, 2005).
De techniek maakt gebruikt van de kleuren van het stoplicht: rood = stop, oranje = denk, groen =
doe. Behalve dat deze techniek leert jeugdigen tot rust te komen wanneer ze boos of bijvoorbeeld
angstig zijn, leert het hen ook na te denken over alternatieven voor het boze of angstige gedrag.
Hieronder wordt de techniek in stappen uitgewerkt. In bijlage 6.3 is een leeg stoplicht te vinden.
Stap 1:
De gezinsbehandelaar inventariseert met de jeugdige in welke situatie hij de emotie vertoont. Deze
situaties worden bij het rode licht geschreven. De gezinsbehandelaar kan er ook voor kiezen deze
situatie met pictogrammen weer te geven.
Stap 2:
De jeugdige bedenkt zelf zoveel mogelijk alternatieven voor het gedrag. Waar nodig ondersteunt de
gezinsbehandelaar en voegt hij alternatieven toe. Een concreet voorbeeld bij boos gedrag is dat het
afreageren op een meubelstuk al een beter alternatief is dan het slaan of schoppen van een broer of
zus. De mogelijke alternatieven worden bij het groene licht ingevuld. Het is belangrijk dat de
alternatieven niet alleen positief zijn voor de omgeving (in dit voorbeeld: broer wordt niet in elkaar
geslagen), maar de jeugdige zelf ook iets oplevert (jeugdige heeft zijn woede kunnen afreageren).
Stap 3:
Het oranje licht geeft weer dat de jeugdige de tijd moet nemen om na te denken wat hij nu gaat doen.
De mogelijkheden hiervoor staan aangegeven bij het groene licht. Van belang is dat de jeugdige het
stoplicht zelfstandig kan gebruiken en deze dus duidelijk moet zijn.
Stap 4:
De gezinsbehandelaar betrekt de ouders bij het stoplicht van de jeugdige. Op deze manier zijn ze op
de hoogte, kunnen ze hun kind stimuleren het stoplicht te gebruiken en weten ze wat ze zelf bij een
bepaalde kleur kunnen doen. De gezinsbehandelaar komt in volgende bezoeken terug op het gebruik
van het stoplicht: hoe gaat het ermee, moet het nog aangepast worden, et cetera. Ook verwijst de
gezinsbehandelaar in gesprekken zo nodig naar het gebruik van de thermometer.
6.2.3 Beïnvloeden van gedachten
Niet alleen emoties, ook gedachten beïnvloeden gedrag. Bepaalde situaties en gebeurtenissen roepen
gedachten op, al dan niet bewust. Wat die gedachten zijn, hangt af van hoe iemand naar de situatie of
gebeurtenis kijkt, welke ‘kleur’ hij eraan geeft. Gedachten bepalen vervolgens hoe iemand handelt. In
gezinnen die IAG ontvangen kleuren de gezinsleden situaties vaak op een negatieve manier in,
hierdoor reageren ze vaak boos en afwijzend naar hun omgeving. Ze denken bijvoorbeeld: ‘Mijn zoon
luistert toch nooit naar mij’ of ‘Dit gaat mij nooit lukken’. Dit worden storende gedachten genoemd.
675
De storende gedachten worden mogelijk gevoed door onwetendheid of door eerdere negatieve
ervaringen. De storende gedachten helpen de gezinsleden niet om de situatie te verbeteren. De
gezinsbehandelaar probeert de gezinsleden daarom inzicht te geven in hun gedachten en de storende
gedachten te vervangen door helpende gedachten. Een voorbeeld van een helpende gedachte is: ‘Als
ik mijn best doe, gaat het steeds beter’. De gezinsbehandelaar maakt hiervoor gebruik van de
techniek ‘storende en helpende gedachten’.
Storende en helpende gedachten
De techniek ‘storende en helpende gedachten’ is gericht op het achterhalen van storende gedachten
en deze te vervangen door helpende gedachten. Deze techniek wordt ingezet wanneer duidelijk is dat
bepaalde gedachten de gedragsverandering die nodig is in de weg staan (Spanjaard & Haspels,
2005). Een ouder onderneemt bijvoorbeeld steeds maar geen actie in het zoeken naar een baan,
omdat hij/zij ervan overtuigd is toch niet te worden aangenomen. Het gezinslid wordt uitgedaagd
zijn eigen gedachten ter discussie te stellen. Wanneer het gezinslid in staat is kritisch de storende
gedachten te beoordelen, moeten deze worden vervangen door helpende gedachten. Deze techniek
wordt vaak later in de hulp aangeboden, omdat de techniek het nodige vertrouwen tussen
gezinsbehandelaar en gezinslid vraagt. Van belang is dat de gezinsbehandelaar zoveel mogelijk
aansluit bij de beleving en formulering van het gezinslid en geen waardeoordeel over de inbreng van
het gezinslid geeft. Op deze manier worden de helpende gedachten zo veel mogelijk ‘eigen’ en is het
gezinslid eerder geneigd deze helpende gedachten te gebruiken. De stappen van de techniek worden
hieronder uitgewerkt.
Stap 1:
Introductie: neem een actuele gebeurtenis of situatie als uitgangspunt. De gezinsbehandelaar legt
kort uit wat de bedoeling van de techniek is en geeft hierbij een omschrijving van storende en
helpende gedachten. Er wordt gebruikt gemaakt van het formuleer storende en helpende gedachten,
deze is te vinden in de bijlage 6.4. De gezinsbehandelaar introduceert het formulier.
Stap 2:
Wat gebeurde er? De gezinsbehandelaar gaat samen met het gezinslid in gesprek over de actuele
situatie. Hij probeert op deze manier een zo compleet mogelijk beeld te krijgen door steeds weer
door te vragen op de details van de situatie. De gezinsbehandelaar toetst regelmatig zijn bevindingen
door de situatie samen te vatten. Hij vult met het gezinslid de eerste vraag op het formulier in.
Stap 3:
Hoe voelde je je en wat dacht je? Nadat de situatie concreet is omschreven gaat de gezinsbehandelaar
op zoek naar achterliggende gedachten en gevoelens bij het gezinslid. Voor veel ouders is het niet
vanzelfsprekend gedachten en gevoelens te verwoorden. Daarbij is het soms lastig gedachten en
gevoelens van elkaar te onderscheiden. Vragen met betrekking tot het gevoel van het gezinslid
kunnen zijn: hoe of waar voel je dit in je lichaam? Bij gedachten gaat het meer om vragen als: wat zei
je op dat moment tegen jezelf? En wat nog meer? Deze gedachten en gevoelens worden genoteerd op
het formulier.
Stap 4:
Wat deed je? Binnen deze stap wordt er door de gezinsbehandelaar verder doorgevraagd op de
reactie. De reactie is vaak het gevolg van de storende gedachten. Deze reactie wordt door de
gezinsbehandelaar zonder waardeoordeel genoteerd op het formulier.
676
Stap 5:
Wat zou je willen doen? Tijdens deze stap gaat de gezinsbehandelaar samen met het gezinslid op
zoek naar een omschrijving van de ideale situatie. Hoe zou het gezinslid willen reageren? Wanneer is
dat al eens gelukt, hoe ging dat toen? Het gaat hierbij om een gepaste, goede reactie, de
gezinsbehandelaar kan eventueel suggesties of voorstellen doen. Deze reactie heeft een grotere kans
op een positieve reactie vanuit de omgeving.
Stap 6:
Welke helpende gedachte kun je in zo’n situatie tegen jezelf zeggen? Deze stap focust zich op uitleg
van de helpende gedachten. De gezinsbehandelaar legt uit dat het gezinslid zijn of haar eigen
gedachten kan sturen. Hij legt uit wat storende gedachten zijn en hoe deze van invloed zijn op het
uiteindelijke gedrag. Daarnaast geeft de gezinsbehandelaar voorbeelden van alternatieve gedachten
met betrekking tot het voorbeeld. Na dit voorbeeld kijkt hij samen met het gezinslid naar de
gedachten en gevoelens die staan genoteerd op het formulier. Hij vraagt het gezinslid vervolgens
alternatieve, helpende gedachten te formuleren voor deze situatie. Een mogelijk hulpmiddel voor het
formuleren van helpende gedachten is om bij de storende gedachten jezelf de vraag te stellen ‘is het
waar?’ en ‘klopt het dat…?’. Vaak blijken de storende gedachten niet helpend voor het bereiken van
het uiteindelijke doel.
Stap 7:
Hoe zou je je voelen wanneer je deze helpende gedachten hebt? Dit is de laatste stap van de techniek.
De gezinsbehandelaar gaat samen met het gezinslid op zoek naar het gevolg van een helpende
gedachte. Wat leveren deze gedachten uiteindelijk op? Wanneer had je deze al eens, hoe was dat
toen? Ook dit wordt genoteerd op het formulier.
De techniek storende en helpende gedachten is vaak niet in één keer toepasbaar voor het gezinslid.
Deze techniek bevat namelijk meerdere stappen en er is vaak sprake van een ingesleten denkpatroon
die niet zomaar veranderbaar is. Dit moet vaak meerdere malen geoefend worden. De
gezinsbehandelaar maakt samen met het gezinslid afspraken over het oefenen en toepassen van
bovenstaande techniek. Daarbij komt de gezinsbehandelaar in de volgende bezoeken erop terug. Hij
vraagt het gezinslid of het lukt en komt terug op deze techniek in toekomstige soortgelijke situaties.
Een klapper met meerdere lege werkbladen voor storende en helpende gedachten kan daarbij een
hulpmiddel zijn (zie bijlage 6.4). Voor jeugdigen met een licht verstandelijke beperking is deze
techniek vaak te moeilijk. Een alternatieve oefening die de gezinsbehandelaar met deze jeugdigen
kan doen is het benoemen van een alternatieve positieve gedachte voor elke negatieve gedachte. De
gezinsbehandelaar schrijft deze op papier dat de jeugdige naast zijn bed hangt. De jeugdige leest elke
avond gedurende bijvoorbeeld een week de positieve gedachte op.
6.3 Aanleren van opvoedingsvaardigheden
Zoals in het eerste hoofdstuk duidelijk werd, beïnvloeden ouders het gedrag van hun kinderen en
andersom. Gezinnen die IAG ontvangen zijn in een negatieve spiraal terecht gekomen waarin
gezinsleden gedrag van andere gezinsleden afdwingen door onaangenaam of negatief te reageren.
Patterson, Reid en Dishion (1992) hebben dit het coercive family process genoemd. Hierbij is vaak
sprake van ‘negatieve bekrachtiging’. Ouders die veel kritiek geven op ongewenst gedrag van hun
kind, zijn geneigd om steeds meer kritiek te geven, totdat de jeugdige het gewenste gedrag laat zien.
De jeugdige ervaart de kritiek echter als een straf en is steeds minder geneigd om gewenst gedrag te
laten zien. Het heeft niet geleerd dat gewenst gedrag beloond wordt met bijvoorbeeld een
compliment of een andere vorm van aandacht. Dit heeft een negatieve invloed op de ouder-
677
kindrelatie. Wanneer ouders toegeven aan de eisen van hun kinderen (ze laten hun pubers
bijvoorbeeld zelf beslissen hoe laat ze ’s avonds thuis komen) om gewenst gedrag te bevorderen,
levert dat op korte termijn wellicht op dat de jeugdige minder zeurt, maar op lange termijn juist dat
hij steeds meer eisen gaat stellen en verwacht dat de ouder daarin meegaat. Op deze manier ontstaat
een zogenaamd afdwingproces, in eerste instantie binnen het gezin, maar er is een grote kans dat het
afdwingproces zich ook in andere situaties voortzet, zoals op school. Om ouders te leren dit proces te
voorkomen of eruit te stappen, onderscheidt Patterson (1982) op basis van onderzoek vijf
opvoedingsvaardigheden die een goede ouder-kindrelatie bevorderen:
- ouderlijke betrokkenheid;
- positieve bekrachtiging;
- problemen oplossen;
- disciplinering;
- monitoring of toezicht houden.
Deze vijf opvoedingsvaardigheden worden hierna uitgewerkt.
Ouderlijke betrokkenheid
De vaardigheid ‘ouderlijke betrokkenheid’ heeft betrekking op de interesse van de ouder voor het
kind jeugdige en zijn leefwereld. Daarnaast heeft de vaardigheid ouderlijke betrokkenheid ook te
maken met de verantwoordelijkheid die de ouder neemt voor de opvoeding (Berger, Bierling, Van
Dam & Wijgergangs, 2006). Binnen deze vaardigheid zijn onvoorwaardelijke steun en positieve
stimulering van de jeugdige van belang. De ouder dient sensitief en responsief te reageren op
signalen van de jeugdige. Dit kan de ouder op verschillende manieren invullen. De
gezinsbehandelaar ondersteunt de ouder bij het oefenen van deze vaardigheden:
- luisteren naar je kind;
- vragen stellen aan je kind;
- initiatief nemen tot een gesprek met je kind en initiatieven van je kind herkennen;
- leren je kind te bevragen / iets te laten vertellen over zijn activiteiten of over hoe hij denkt
over bepaalde gebeurtenissen;
- samen activiteiten ondernemen.
Naast bovenstaande vaardigheden ondersteunt de gezinsbehandelaar de ouder bij het benoemen van
emoties van de jeugdige. Hierdoor krijgt hij het gevoel gezien te worden door de ouder. Dit versterkt
de band tussen de ouder en de jeugdige en vergroot daarmee de kans dat de jeugdige zich houdt aan
de grenzen die gesteld worden door de ouder. Ouderlijke betrokkenheid en een goede ouder-
kindrelatie zijn daarnaast ook belangrijke voorwaarden voor de opvoedingsvaardigheid monitoring
die verderop in deze paragraaf aan de orde komt. Voor het stimuleren van de ouderlijke
betrokkenheid kan de gezinsbehandelaar gebruik maken van modelling en gedragsoefeningen.
Voorbeelden hiervan zijn het oefenen van een gesprekje tussen ouder en jeugdige over hoe de dag op
school is geweest en het samen met moeder en kind naar de speeltuin gaan en daar voor te doen hoe
ze tijdens het spelen in contact kan blijven met haar kind.
Positieve bekrachtiging
Ouders kunnen door het belonen van gewenst gedrag dit gedrag bij hun kind stimuleren. De jeugdige
zal geneigd zijn, wanneer hij beloond wordt voor het laten zien van gewenst gedrag, vaker dit gedrag
te laten zien. Daarnaast versterkt positieve bekrachtiging het zelfbeeld van de jeugdige en vergroot
het het zelfvertrouwen van de jeugdige. Ouders kunnen het positieve gedrag op verschillende
manieren belonen, bijvoorbeeld door een compliment te geven, af te spreken dat de jeugdige een half
uur later naar bed mag, de jeugdige het eten te laten kiezen of de jongere toestemming te geven een
extra avond van huis te mogen (Berger, Bierling, Van Dam & Wijgergangs, 2006). De
gezinsbehandelaar:
678
- legt aan de ouders uit wat het belang is van positieve bekrachtiging;
- bespreekt met de ouders hoe vanzelfsprekend het positief bekrachtigen van gewenst gedrag
is in het gezin;
- bespreekt met ouders hoe vaak, in welke situaties en waarvoor zij hun kind
complimenteren/belonen;
- stimuleert ouders om positief gedrag te bekrachtigen door te oefenen met het geven van
complimenten;
- stelt met ouders en jeugdigen samen een lijst op van mogelijke beloningen. Hierbij maken ze
onderscheid tussen sociale beloningen als positieve aandacht en complimenten of samen
koekjes bakken, en materiële beloningen zoals een kaartje voor de bioscoop of nieuwe
viltstiften.
Ouders kunnen positief gedrag bekrachtigen door middel van sociale beloningen als het geven van
complimenten of het samen ondernemen van een activiteit door middel van materiële beloningen.
Voor zowel sociale als materiële beloningen kan gebruik worden gemaakt van een beloningskaart
(zie voor een voorbeeld bijlage 6.5). De stappen en aandachtspunten die horen bij het geven van
complimenten zijn hier onder opgesomd.
Sociale en materiële beloningen kunnen worden toegekend door middel van een beloningskaart. Een
concrete uitwerking hiervan is een stickerkaart. Deze is vooral te gebruiken bij kinderen. Het kind
kan op de kaart de nodige stickers verdienen voor het gewenst gedrag. Na een x aantal stickers volgt
een beloning. De gezinsbehandelaar:
- Legt aan de ouders uit wat het voordeel van een beloningskaart kan zijn.
- Bespreekt met de ouders hoe een beloningskaart werkt.
- Bespreekt met ouders hoe vaak, in welke situaties en waarvoor zij hun kind een beloning
kunnen en willen geven.
- Stimuleert ouders om positief gedrag te bekrachtigen door te oefenen met het geven van
bijvoorbeeld stickers op de beloningskaart en maakt hierover afspraken met de ouders.
Problemen oplossen
Goede communicatieve vaardigheden zijn van cruciaal belang voor het oplossen van problemen
tussen gezinsleden (Berger, Bierling, Van Dam & Wijgergangs, 2006). Deze problemen zijn vaak
goed op te lossen, maar de gezinsleden weten niet hoe ze dit moeten doen. Ze hebben wel ideeën,
maar het lukt niet om het probleem in een aantal stappen op te delen en het aan te pakken. Een
voorbeeld is wanneer er in een gezin een conflict is ontstaan over dat de 14-jarige zoon ’s avonds
Stappen voor ouders bij het geven complimenten:
• Let op het gedrag dat je goed vindt.
• Maak contact met je kind (noem de naam en ga dichtbij hem staan of zitten).
• Benoem het goede gedrag zo concreet mogelijk.
• Zeg er iets aardigs over.
• Let op hoe je zoon of dochter reageert.
Aandachtspunten voor ouders bij het geven van complimenten:
• Geef het compliment direct na het goede gedrag.
• Zeg dingen die je zoon of dochter leuk vindt om te horen.
• Praat op een enthousiaste toon.
679
vaak weg is. Ouders willen niet dat hun zoon ’s avonds op straat hangt. De zoon vindt dat zijn ouders
hem niet kunnen verbieden om zijn vrienden te zien. Er is hierover thuis veel discussie. De
gezinsbehandelaar ondersteunt de gezinsleden bij het zelf oplossen van hun problemen. Aan de hand
van een aantal concrete problemen oefenen de gezinsleden om de vaardigheid onder de knie te
krijgen. Op den duur kunnen de gezinsleden nieuwe problemen zelf aanpakken. Het oplossen van
problemen is één van de opvoedingsvaardigheden van Patterson. Wanneer ouders over deze
vaardigheid beschikken, zijn ze in staat om problemen in het gezin in samenspraak op te lossen. De
gezinsbehandelaar kan zich bij deze vaardigheid dus richten op de ouders alleen, maar effectiever is
vaak om zowel de ouders als de jeugdigen erbij te betrekken. De gezinsbehandelaar kan de
overlegmethode introduceren om de gezinsleden te leren problemen gezamenlijk op te lossen.
Overlegmethode
De overlegmethode gaat ervan uit dat de onderhandeling zowel ouder als jeugdige een voordeel
oplevert en er geen verliezers zijn bij het overleg. De timing van de overlegmethode is van belang, het
heeft namelijk geen zin emoties te bespreken wanneer ze nog erg hoog zitten, omdat de emoties dan
vaak de overhand krijgen in het overleg en de situatie kan escaleren. Beter is het om het gezinslid
eerst de kans te geven tot rust te komen waarna het oplossen van problemen in rustig overleg
mogelijk is. De overlegmethode maakt het proces van keuzes maken visueel. Deze methode staat ook
wel bekend als de potlood- en papiertraining (Spanjaard & Haspels, 2005). Het structureert de
gegeven informatie en de oplossingen. De techniek leert de gezinsleden zelf hun problemen en
mogelijke oplossingen te ordenen. Op de lange termijn leren de gezinsleden een manier van denken
waarmee toekomstige problemen op deze manier worden aangepakt. Onderstaand stappenplan
beschrijft de invulling van de overlegmethode.
Stap 1:
Vaststellen wat de vraag of het probleem is: maak een beschrijving van de vraag of het probleem.
Deze dient kort te zijn, niet beschuldigend en concreet geformuleerd. Het is belangrijk dat de
gezinsleden het eens zijn over de formulering van het probleem. De gezinsbehandelaar noteert deze
op een vel papier.
Stap 2:
Inventariseren wat de mogelijkheden en/of alternatieven zijn: samen met de gezinsleden worden er
zo veel mogelijk alternatieven of mogelijke oplossingen voor het probleem bedacht. Alternatieven
kunnen worden gevonden door bijvoorbeeld naar uitzonderingen te vragen waar het probleem zich
niet voordeed (wat deed je toen anders?) of door de wondervraag (zie hoofdstuk 4) te stellen. De
oplossingen worden door de gezinsbehandelaar genoteerd in een eerste kolom op een vel papier, met
complimenten voor wat er bedacht is en voor de getoonde wil om er samen uit te komen. De
gezinsbehandelaar maakt bij het opschrijven van de oplossingen geen onderscheid tussen
oplossingen die volgens hem wel of niet passend zijn, het gaat hierbij ook nog niet om de
kwantificering of haalbaarheid van de oplossingen. De gezinsbehandelaar kan eventueel een aantal
suggesties geven.
Stap 3:
Inventariseren van voor- en nadelen: de gezinsbehandelaar vraagt de gezinsleden afzonderlijk de
voor- en nadelen van elke oplossing af te wegen. Voor elk gezinslid wordt een kolom gemaakt op het
vel papier, achter de mogelijke oplossingen. Door middel van plus- en mintekens geeft het gezinslid
aan of het meer voordelen of meer nadelen in een bepaalde oplossing ziet. De gezinsleden benoemen
daarbij welke argumenten ze hebben. Als de uitzonderings- of wondervraag bij stap 2 is gesteld, zijn
de voordelen al genoemd, en worden deze nu opgeschreven.
680
Stap 4:
Voorlopige keuze maken: op basis van deze kwantificering in oplossingen of alternatieven bekijken
de gezinsleden welke oplossing de beste is. Idealiter gaat het hier om één oplossing of een
combinatie van twee oplossingen waarbij alle gezinsleden plussen hebben gezet. Als er geen
oplossing is waarbij dat het geval is, focussen de gezinsleden zich op de oplossingen waarbij één
gezinslid een min heeft aangegeven. Er wordt nog eens nagegaan in hoeverre deze persoon echt
tegen de oplossing is. De gezinsbehandelaar probeert samen met de gezinsleden tot een compromis
te komen.
Stap 5:
Uitproberen van de oplossing: de gezinsbehandelaar bespreekt samen met de gezinsleden hoe zij
deze oplossing in praktijk gaan brengen. Soms geeft de gezinsbehandelaar instructies mee
(experimenteer met deze oplossing, of kijk hoe vaak het lukt) , soms oefent hij de oplossing met de
gezinsleden als dat mogelijk is. Er worden concrete afspraken gemaakt binnen welk tijdsbestek de
oplossingen worden uitgeprobeerd. Na deze periode kijken de gezinsbehandelaar en de gezinsleden
terug op hoe het gegaan is.
De techniek van de overlegmethode kan ook gebruik worden wanneer er niet zozeer sprake is van
problemen tussen gezinsleden, maar wanneer één gezinslid met een probleem zit en niet weet hoe hij
het probleem moet aanpakken. Bij ouders kan het bijvoorbeeld gaan om de vraag: ‘Hoe maak ik wat
meer tijd voor mezelf?’ of ‘Hoe kom ik aan een baan als caissière?’. Een jongere kan worstelen met de
vraag: ‘Hoe kies ik een goede vervolgopleiding?’. In dit geval volgen er na de eerste kolom met
oplossingen drie kolommen. In de tweede kolom worden de voordelen van de oplossing beschreven,
in de derde kolom de nadelen. In de vierde kolom geeft het gezinslid aan met plussen en minnen of
hij meer voordelen of meer nadelen ziet in de oplossing. Vervolgens kiest het gezinslid de meest
passende oplossing.
Disciplinering
De vaardigheid disciplinering gaat onder meer over het stellen van regels en het maken van
afspraken binnen het gezin. Bij disciplinering is ook het aanbrengen van een dagelijkse structuur van
belang, wat voor multiprobleemgezinnen vaak moeilijk is. Disciplinering bestaat tot slot uit grenzen
stellen door instructies te geven, gedrag te negeren, te waarschuwen of een negatieve consequentie te
laten volgen als dit alles niet werkt (Berger, Bierling, Van Dam & Wijgergangs, 2006).
Regels en afspraken
Regels en afspraken geven de jeugdige duidelijkheid over wat er van hem of haar verwacht wordt.
Om regels te kunnen stellen moeten ouders voor zichzelf weten welk gedrag zij wel en niet tolereren.
De gezinsbehandelaar kan ouders hierin ondersteunen. De gezinsbehandelaar inventariseert en
analyseert vervolgens met de ouders en jeugdigen samen welke regels en afspraken er zijn in het
gezin en of deze duidelijk zijn voor iedereen. Daarnaast kijken zij gezamenlijk of de huidige regels
Aandachtspunten voor ouders bij de overlegmethode zijn:
• Geef je kind de mogelijkheid als eerste een oplossing te bedenken en bedenk hierna
gezamenlijk zo veel mogelijk oplossingen voor het probleem.
• Geef een korte, duidelijke uitleg wanneer je het niet eens bent met een oplossing.
• Neem voldoende bedenktijd voordat er een oplossing wordt gekozen.
• Geef je zoon of dochter een compliment wanneer het op de goede manier overlegt.
681
door iedereen uit het gezin worden nageleefd. Samen maken ouders en jeugdigen afspraken,
bijvoorbeeld dat de jeugdige iedere woensdag zijn kamer opruimt. Bij de formulering van afspraken
is het van belang dat deze vooral gericht zijn op wat wel mag in plaats van wat niet mag. Dit maakt
het voor de jeugdige gemakkelijker de regels na te leven. Voor jeugdigen met een licht verstandelijke
beperking en bepaalde stoornissen zoals ADHD is het raadzaam elke avond voor de maaltijd de
regels te herhalen zodat deze geïntegreerd worden.
Structuur aanbrengen
Multiprobleemgezinnen hebben vaak moeite met het aanbrengen van een dagelijkse structuur, zoals
hoe laat alle gezinsleden opstaan, hoe laat iedereen naar school of werk vertrekt en weer terugkeert,
hoe laat er gegeten wordt en hoe laat de kinderen naar bed gaan (Steketee & Vandenbroucke, 2010).
Vooral gezinnen waarin één of meer gezinsleden een licht verstandelijke beperking hebben, vinden
dit moeilijk. Het gevolg is dat er chaos heerst in het gezin. Afspraken worden vergeten of maaltijden
worden overgeslagen. Wanneer er een duidelijke dagelijkse structuur is, weten de gezinsleden wat er
wanneer van ze wordt verwacht. De voorspelbaarheid van dagelijkse situaties neemt toe. Dit geeft de
verschillende gezinsleden meer rust. De gezinsbehandelaar helpt het gezin om structuur in het
dagelijks leven aan te brengen. Een hulpmiddel daarbij is het maken van een schema waarin voor
alle dagen van de week per gezinslid is opgenomen waar hij op verschillende tijden is en wat hij dan
doet. In het schema wordt bijvoorbeeld opgenomen hoe laat de verschillende gezinsleden opstaan,
van hoe laat tot hoe laat de gezinsleden naar school of werk zijn, hoe laat er wordt gegeten, wie er die
dag de afwas doet en hoe laat jeugdige X naar voetbaltraining gaat (zie voor een voorbeeld de
bijlage). Bij jonge kinderen en in gezinnen waar één of meerdere gezinsleden een licht verstandelijke
beperking hebben, is het raadzaam om het schema niet met woorden maar met pictogrammen in te
vullen. Het schema kan niet alleen gebruikt worden om dagelijkse activiteiten in op te nemen, maar
ook om afspraken die ouders en jeugdigen met elkaar gemaakt hebben in op te nemen. Bijvoorbeeld
dat moeder en zoon elke donderdagavond thuis zijn, zodat er in ieder geval één avond in de week is
waarop zij samen naar een leuk tv-programma kunnen kijken of een spelletje kunnen doen. Of dat
dochter elke woensdag en zaterdag haar kamer opruimt. In het laatste voorbeeld kan de afspraak ook
gekoppeld worden aan een beloningskaart.
Instructie geven
Met instructie geven wordt bedoeld het geven van een opdracht, een dwingend verzoek of het
uitspreken van een duidelijke verwachting. De gezinsbehandelaar:
- bespreekt met de ouders op welke manieren zij instructies kunnen geven;
- maakt daarbij gebruik van verschillende voorbeelden en doet deze voor, bijvoorbeeld het
geven van een bevelende instructie, een vragende instructie, etc.;
- laat de ouders bepalen bij welke aanpak zij denken dat de jeugdige het beste zal luisteren;
- bekijkt met de ouders de voor- en nadelen van deze manier van instructie geven en belicht
hierbij het belang van de houding van de ouder;
- bespreekt met de ouders op welke manier ze momenteel instructies geven. Dit doet hij op
basis van de eigen observaties;
- oefent met de ouder in de vorm van een gedragsoefening hoe zij instructie kunnen geven.
682
Negeren
Soms is het beter gedrag te negeren in plaats van een reactie te geven, omdat te veel reageren kan
leiden tot een negatieve spiraal. De balans tussen positieve en negatieve bekrachtiging is in deze
gevallen zoek. Voor veel ouders is het lastig en onnatuurlijk om ongewenst gedrag te negeren. Het
negeren van ongewenst gedrag kan ervoor zorgen dat ouders niet telkens in discussie gaan met de
jeugdige en kan op deze manier de negatieve spiraal doorbreken. De gezinsbehandelaar:
- geeft ouders inzicht in hoe jeugdigen leren en geeft uitleg over het negatieve gedrag van hun
kind;
- bespreekt de vaardigheid negeren aan de hand van onderstaande stappen;
- geeft ouders feedback tijdens de thuisbezoeken;
- bespreekt met de ouders wat het wel of niet reageren hen oplevert.
Waarschuwen
Het geven van een waarschuwing maakt de jeugdige duidelijk dat zijn of haar gedrag niet gewenst is
en niet volgens de regels is. Een waarschuwing geeft de jeugdige de kans zijn gedrag te stoppen. Deze
tijd heeft hij nodig om iets anders te gaan doen. Bij een waarschuwing keurt de ouder het gedrag af
en geeft aan wat hij van zijn kind verwacht.
Aandachtspunten voor ouders bij het geven van instructie zijn:
• Maak contact met je zoon of dochter (noem de naam en ga dichtbij hem of haar staan of
zitten).
• Geef de instructie en doe dit op een rustige en vriendelijke manier.
• Gebruik hierbij een opdracht in plaats van een vraag.
• Timing is belangrijk, wacht het goede moment af als dat mogelijk is (de jeugdige moet
bijvoorbeeld niet over vijf minuten naar school).
• Geef één opdracht per keer.
• Wees duidelijk en concreet.
• Geef aan wat wel mag of moet in plaats van gedrag te verbieden.
• Houd de instructie kort (bijvoorbeeld: ‘stop met…’, ‘je mag wel...’).
• Geef de tijd om de instructie op te volgen.
• Geef een compliment als je zoon of dochter de instructie opvolgt.
Stappen voor ouders bij het negeren van ongewenst gedrag:
• Reageer niet op je zoon of dochter als hij of zij iets storends doet.
• Ga verder met je eigen bezigheden of ga iets anders doen.
• Blijf letten op gewenst gedrag en geef complimenten voor het gewenste gedrag.
Aandachtspunten voor ouders bij het negeren van ongewenst gedrag:
• Houd het niet geven van een reactie vol.
• Niet reageren houdt in: helemaal geen aandacht geven, dus ook geen kleine dingen als
fronsen of kuchen, zuchten, et cetera.
• Bij pijnlijk, gevaarlijk en agressief gedrag moet er meteen ingegrepen worden.
683
Passende negatieve consequentie
Wanneer bovenstaande acties niet voldoende werken om het gedrag van de jeugdige te corrigeren
volgt als laatste het geven van een passende straf oftewel een negatieve consequentie. Het is hierbij
belangrijk dat de gezinsbehandelaar uitleg geeft over de functie van straffen: ongewenst gedrag
gevolgd door een passende negatieve consequentie zorgt ervoor dat dit gedrag afneemt of stopt. Het
is dus van belang dat de ouder reageert op de jeugdige wanneer het ongewenste gedrag aanhoudt na
het negeren en het geven van een waarschuwing. De jeugdige leert hierdoor dat er gevolgen zijn voor
niet luisteren of het niet opvolgen van de regels. Het passend straffen van de jeugdige kan mogelijk
moeilijk zijn voor de ouder. Belangrijk is dat de gezinsbehandelaar oog heeft en stil staat bij de
gevoelens die dit bij de ouder oproept. De gezinsbehandelaar bespreekt wanneer het geven van straf
gepast is en welke straf past bij de leeftijd en het gedrag van de jeugdige. Daarnaast krijgen de
ouders uitleg over consequent zijn en het volhouden van de straf. Voor veel ouders is het lastig om te
bepalen wanneer zij het gedrag moeten negeren en wanneer ze over gaan tot passend straffen. Als
hulpmiddel kan gebruik gemaakt worden van het eerder genoemde stoplicht. Hierbij staat rood voor
het gedrag dat niet getolereerd wordt door de ouder, oranje is gedrag dat genegeerd wordt of
waarvoor een waarschuwing volgt. Het gedrag dat beschreven staat bij het groene licht is wenselijk
en wordt beloond door de ouder.
De gezinsbehandelaar bespreekt de verschillende soorten passende consequenties met de ouder:
- corrigerende consequenties: bijvoorbeeld het repareren van wat kapot is gemaakt, de
gemaakte troep opruimen;
- afnemen van privileges: de jeugdige wordt computertijd afgenomen.;
- werktaken: het laten doen van een taak rondom het huis;
- time-out: deze consequentie wordt gebruikt als het nodig is het kind even uit de situatie te
halen. De time out plek moet een plek zijn die rustig is.
Stappen voor ouders bij het waarschuwen:
• Maak contact met je kind (noem de naam en ga dichtbij hem staan of zitten).
• Vertel je zoon of dochter welk gedrag ongewenst is.
• Maak duidelijk welk gedrag je graag wel van je zoon of dochter wil zien.
• Dreig niet met straf.
Aandachtspunten voor ouders bij het waarschuwen zijn:
• Zorg voor oogcontact met je zoon of dochter en geef de waarschuwing met een duidelijk
stemgeluid.
• Geef de tijd om de waarschuwing op te volgen.
• Geef een compliment wanneer je zoon of dochter het gewenste gedrag laat zien.
• Waarschuw maar één keer en dreig daarbij niet met straf. Wanneer je zoon of dochter de
waarschuwing niet opvolgt, geef dan een passende wijze negatieve consequentie (zie
hieronder bij ‘negatieve consequentie’).
• Negeer zo nodig het klagen en zeuren van je zoon of dochter tijdens de instructie.
• Niet reageren houdt in: helemaal geen aandacht geven, dus ook geen kleine dingen als
fronsen of kuchen, zuchten et cetera.
• Bij pijnlijk, gevaarlijk en agressief gedrag moet er meteen ingegrepen worden.
684
Monitoring of toezicht houden
Het houden van toezicht is belangrijk bij het inperken van ongewenste gedrag. Toezicht houden is
belangrijk bij zowel jonge als oudere kinderen. Het speelt wel vaak een grotere rol bij oudere
kinderen, omdat ouders naarmate hun kinderen ouder worden vaak steeds minder zicht krijgen op
wat hun kinderen doen en wat hen bezighoudt doordat ze zich steeds meer buitenshuis ophouden.
De omgang met leeftijdgenoten wordt steeds belangrijker. Het is voor de ouder belangrijk zicht te
hebben op de omgang leeftijdsgenoten en de activiteiten die buitenshuis door de jeugdige worden
ondernomen. Als de ouder bijvoorbeeld weet dat zijn kind omgaat met vrienden die delinquent
gedrag vertonen, kan de ouder daarover met de jeugdige in gesprek gaan en afspraken maken.
Wanneer de ouders en de jeugdige goed contact hebben, hebben ouders over het algemeen meer
zicht op de leefwereld van hun kind. De gezinsbehandelaar bespreekt met de ouder het belang van
het houden van toezicht en de manier waarop dit gedaan kan worden. Ondanks dat toezicht houden
steeds belangrijker wordt naarmate kinderen ouder worden, is het ook van belang dat ouders
toezicht houden als het gaat om jongere kinderen. Daarbij valt te denken aan nagaan welke
internetpagina’s het kind bezoekt, bij welk klasgenootje het kind na schooltijd gaat spelen, om welk
‘type’ kind het gaat, welke activiteiten ze ondernemen, et cetera. Hieronder worden de verschillende
vaardigheden met betrekking tot het houden van toezicht op de kinderen besproken (Berger,
Bierling, Van Dam & Wijgergangs, 2006).
Praten
Het is belangrijk dat ouders en jeugdigen met elkaar kunnen praten, over serieuze zaken maar vooral
ook over alledaagse dingen. Dit dient als basis voor het houden van toezicht. De gezinsbehandelaar
maakt gebruik van modelling. Dit doet hij door samen met de ouder en de jeugdige een gesprek aan
te gaan over dagelijkse dingen als school, sport, een televisieprogramma of onderwerpen waarnaar
de interesse van de jeugdige uitgaat. Bij jongere kinderen vraagt de ouder het kind te vertellen over
wat het op school heeft gedaan, wat hij daarna bij zijn klasgenootje thuis heeft gedaan, et cetera.
Hierbij geeft de gezinsbehandelaar het juiste voorbeeld en geeft de ouder feedback over de manier
van communiceren, zoals de toon, de houding, het oogcontact, et cetera.
Stappen voor ouders bij het verbinden van een negatieve consequentie aan bepaald gedrag:
• Maak contact met je zoon of dochter (noem de naam en ga dichtbij hem/haar staan of
zitten).
• Vertel je zoon of dochter welk gedrag ongewenst is.
• Leg uit waarom dit gedrag niet goed is.
• Maak duidelijk wat het gevolg is (zie bovenstaande voorbeelden).
Aandachtspunten voor ouders bij het verbinden van een negatieve consequentie aan bepaald
gedrag:
• Zorg ervoor dat je zoon of dochter de straf niet leuk vindt.
• Zorg ervoor dat de straf te maken heeft met het ongewenste gedrag.
• Zorg ervoor dat de straf uitvoerbaar is voor zowel ouder als kind.
• De straf moet niet te langdurend zijn (wat ‘niet te langdurend’ is, hangt af van de leeftijd
van het kind: een peuter van drie jaar zet je maar enkele minuten op de gang).
• Zorg ervoor dat de straf volgt kort nadat het ongewenste gedrag zich voor heeft gedaan.
• Voer de consequentie door zonder twijfel en ga niet in discussie met je kind.
• Geef het kind een compliment wanneer het de straf opgevolgd heeft / doet wat er van
hem verwacht wordt.
685
Bijhouden van een weekschema
Ouders kunnen een weekschema over het kind invullen. Hierdoor krijgt de ouder inzicht in de
activiteiten van de jeugdige buitenshuis. Daarnaast geeft dit schema een overzicht met wie, wanneer
en waar de jeugdige zich bevindt. Ook geeft dit schema een overzicht van de momenten waarop de
ouder geen toezicht heeft.
Regels voor toezicht toepassen
Het houden van toezicht is verbonden aan een aantal regels, hieronder staan aandachtspunten
hierbij.
Versterken van positieve invloeden of afzwakken van negatieve invloeden
Wanneer ouders inzicht hebben gekregen in het netwerk en de activiteiten van de jeugdige, is de
vraag hoe zij de negatieve invloed van personen uit het netwerk kunnen verminderen. Zaak hierbij is
de jeugdige te leren wie en wat deze negatieve invloed is. Daarnaast is het belangrijk om de personen
met een positieve invloed op de jeugdige te versterken. Dit heeft namelijk vaak direct invloed op de
personen die een negatieve invloed uitoefenen. De gezinsbehandelaar vraagt de ouder zelf met
ideeën en mogelijkheden te komen die de positieve factoren in het netwerk vergroten. Waar nodig
vult hij deze ideeën aan met de volgende mogelijkheden:
De ouder en de jeugdigen kunnen ook afspraken maken om het contact tussen hen te bevorderen.
Hier volgt een voorbeeld:
Aandachtspunten voor ouders bij het stellen van regels om toezicht te houden:
• Zorg voor heldere regels: stel duidelijke regels op omtrent de activiteiten van je kind, zoals het
hebben van telefoonnummers van de plek waar de jeugdige is of het melden van een feestje et
cetera minimaal 24 uur van te voren. Maak hierbij duidelijk waarvoor de regels dienen.
• Complimenteer: geef je kind complimenten wanneer de gestelde regels worden nageleefd.
• Controleren: bel de jeugdige af en toe op zijn mobiel om te horen waar hij is.
• Communicatie: praat en overleg met je kind, stem hierbij af met andere ouders van school of
van vrienden.
• Toon belangstelling voor de vrienden die een positieve invloed hebben op je kind. Laat je
zoon of dochter deze personen mee naar huis nemen.
• Stimuleer je zoon of dochter mee te doen aan activiteiten die een positieve invloed
hebben. Sluit hierbij aan bij zijn of haar belangstelling.
• Hanteer de gestelde regels consequent. Hierdoor weet je kind waar hij of zij aan toe is.
• Zorg dat je als ouder weet wie de vrienden van je zoon of dochter zijn en weet wie de
ouders van deze kinderen zijn.
• We eten elke dag een maaltijd samen.
• We zeggen elke avond welterusten tegen elkaar.
• We vertellen elkaar waar we naartoe gaan.
• Voor we weg gaan worden er afspraken gemaakt over het tijdstip van thuiskomen.
• We houden met elkaar contact via de mobiel telefoon wanneer de jeugdige langere tijd
van huis is.
686
6.4 Aanleren van sociale vaardigheden aan jeugdigen
Tot nu toe zijn in dit hoofdstuk een aantal vaardigheden en technieken behandeld die voor ouders
en/of alle gezinsleden van toepassing zijn. Daarnaast is er een categorie vaardigheden waar de
gezinsbehandelaar met de jeugdige mee aan de slag gaat: sociale vaardigheden. Door de sociale
vaardigheden van jeugdigen te versterken, staan zij steviger in hun schoenen en komen zij minder
snel in conflictsituaties terecht.
Vragen stellen / hulp vragen
Sommige jeugdigen vinden het moeilijk om op een zodanige manier vragen te stellen of hulp te
vragen dat er ook daadwerkelijk naar hen geluisterd wordt. Het kan zowel om situaties binnen het
gezin gaan als situaties buiten het gezin, zoals op school (Reenders & Spijker, 1996). Een voorbeeld is
een jeugdige die graag op het schoolplein mee wil doen met voetballen. De gezinsbehandelaar oefent
met de jeugdige hoe hij kan vragen of hij mee mag doen. De gezinsbehandelaar doet dat aan de hand
van een rollenspel. Ook kan hij gebruik maken van spellen die speciaal zijn ontwikkeld om sociale
vaardigheden met jeugdigen te oefenen.
Nee zeggen
Het is belangrijk dat jeugdigen leren op een goede manier ‘nee’ te zeggen. Jeugdigen die geen ‘nee’
durven te zeggen, doen soms dingen die ze eigenlijk niet willen doen. Het kan dan gaan om kleine
dingen: een jeugdige wordt bijvoorbeeld door een vriendje gevraagd om een potje Memory mee te
doen, maar durft niet goed te zeggen dat hij niet van Memory houdt en liever buiten gaat spelen.
Maar het kan ook grotere dingen betreffen: een puber die geen weerstand kan bieden tegen zijn
vrienden en zich daarom laat overhalen om samen te gaan spijbelen of zelfs criminele activiteiten te
ondernemen (Reenders & Spijker, 1996). ‘Nee’ leren zeggen is dus belangrijk om voor jezelf op te
kunnen komen. De gezinsbehandelaar oefent met de jeugdige aan de hand van rollenspellen en/of
bestaande spellen om op een goede manier ‘nee’ te leren zeggen.
Aandachtspunten voor de jeugdige bij het stellen van vragen om ergens aan mee te doen:
• Wacht een goed moment af (bijvoorbeeld wanneer de bal ‘uit’ is en het spel even stil ligt).
• Kijk de ander aan, zeg zijn of haar naam en wacht tot degene naar je kijkt.
• Stel je vraag op een rustige manier.
• Wacht op het antwoord.
• Als je mee mag doen, doe ook mee en blijf niet aan de kant staan.
• Als je niet mee mag doen, zeg dat je het jammer vindt of dat je het niet leuk vindt.
• Zoek eventueel naar een oplossing: vraag bijvoorbeeld of je het volgende potje wel mee
mag doen.
• Ga iets anders doen.
Aandachtspunten voor de jeugdige bij ‘nee’ zeggen:
• Ga stevig staan of zitten (met twee voeten op de grond).
• Zeg met een duidelijke stem dat je iets niet wilt en leg eventueel uit waarom niet.
• Als de ander blijft doorzeuren, herhaal je wat je gezegd hebt.
• Luistert de ander niet, ga dan verder waar je mee bezig was of loop stevig weg.
687
Boomoefening
De boomoefening kan ingezet wordt om jeugdigen te leren nee te zeggen. Daarbij helpt deze oefening
de jeugdige te ervaren hoe het voelt om stevig en gegrond te staan en wat daarvan het belang is.
Stap 1:
De gezinsbehandelaar vraagt de jeugdige om te gaan staan als een ballon. Hierbij vraagt de
gezinsbehandelaar de jeugdige waar hij aan denkt bij een ballon. Een ballon is luchtig en vliegt mee
met de wind. De jeugdige beeldt zich in een ballon te zijn. De gezinsbehandelaar duwt tegen ‘de
ballon’, de jeugdige ervaart dat hij meebeweegt met de duw en mogelijk omvalt.
Stap 2:
Vervolgens vraagt de gezinsbehandelaar de jeugdige te gaan staan als een boom. De
gezinsbehandelaar vraagt de jeugdige wat de kenmerken van een boom zijn, hoe kan het dat een
boom blijft staan in de wind? De wortels van de boom zijn essentieel voor de stevigheid van een
boom. De jeugdige beeldt zich nu in een boom te zijn. De gezinsbehandelaar probeert ‘de boom’ nu
om te duwen, wat niet lukt. De jeugdige ervaart dat hij sterker en gegrond in zijn schoenen staat
wanneer hij zich sterk voelt.
Nee horen
Naast ‘nee’ leren zeggen, is het ook belangrijk dat jeugdigen ‘nee’ kunnen horen, dat wil zeggen dat
wanneer ze ‘nee’ te horen krijgen, daar op een goede manier mee omgaan en niet in woede uitbarsten
(Reenders & Spijker, 1996). De gezinsbehandelaar oefent met de jeugdige aan de hand van
rollenspellen en/of bestaande spellen om op een goede manier om te gaan wanneer de jeugdige ‘nee’
te horen krijgt. Als de jeugdige het moeilijk vindt om grenzen te accepteren kan ‘het stoplicht’ ingezet
worden (zie 6.2.2).
Reageren op uitdagend gedrag
Veel jeugdigen worden regelmatig geconfronteerd met uitdagend gedrag van leeftijdsgenoten of
broertjes of zusjes. Bijvoorbeeld wanneer een kind bezig is met het maken van een puzzel en zijn
zusje de puzzelstukje van tafel begint te gooien. Een dergelijke situatie kan al snel leiden tot een
conflict. De gezinsbehandelaar helpt de jeugdige om op een adequate manier te reageren op het
uitdagende gedrag zodat een conflict kan worden voorkomen (Drexhage & Ten Holt, 2011).
Aandachtspunten voor de jeugdige bij ‘nee’ horen:
• Vraag als je niet snapt waarom je ‘nee’ te horen krijgt. Doe dit op een rustige, duidelijke
manier.
• Vraag wat je wel kan doen of zoek naar een andere oplossing.
Stappen voor de jeugdige bij reageren op uitdagend gedrag:
• Trek de aandacht van degene die je pest of uitdaagt door zijn naam te noemen.
• Zeg wat je niet leuk vindt (begin met ‘Ik…’).
• Zeg dat je geen ruzie wilt of dat je wilt dat de ander stopt.
• Sluit af met bijvoorbeeld: ‘Kunnen we afspreken dat je stopt?’of ‘Oké?’.
Aandachtspunten voor de jeugdige:
• Praat rustig en niet verwijtend of aanvallend.
• Lukt het niet, herhaal dan vanaf stap 2.
• Loop weg als het helemaal niet lukt en herhaal de stappen op een rustig moment.
688
Je mening geven
Dat de een niet altijd dezelfde mening heeft als een ander, is heel normaal. Voor een jeugdige kan het
lastig zijn om daar goed mee om te gaan. Sommige jeugdigen komen al snel in een discussie terecht
die er steeds heftiger aan toe gaat en die uiteindelijk uitmondt in een ruzie. Andere jeugdigen durven
juist nauwelijks hun eigen mening te geven en laten daardoor snel over zich heen lopen. Een
voorbeeld is wanneer een kind een tekening aan het maken is en een klasgenootje zich ermee gaat
bemoeien: ‘Wolken zijn wit, je moet ze niet blauw kleuren.’ Bij het ene kind kan dit aanleiding zijn
voor een ruzie, het andere kind houdt misschien zijn mond uit angst dat het gepest zal worden. De
gezinsbehandelaar helpt de jeugdige om voor zijn eigen mening op te komen zonder dat dit leidt tot
ruzie (Drexhage & Ten Holt, 2011).
Stappen voor de jeugdige bij het geven van je mening:
• Vraag de aandacht (bijvoorbeeld: ‘Mag ik even iets zeggen?’).
• Benoem dat je een andere mening hebt (bijvoorbeeld: ‘Oké, jij vindt dit… . En ik vind
dat… .’ of ‘Jij denkt er zo over en ik denk daar anders over).
• Zeg dat je geen ruzie wilt krijgen hierover.
• Wacht het antwoord van de ander af en loop niet weg.
Aandachtspunten voor de jeugdige:
• Vraag de aandacht als het nog kan en er nog niet geschreeuwd wordt.
• Begin een zin niet met woorden als ‘Nu moet je eens ophouden’.
• Blijf rustig, dit helpt de ander om ook rustig te blijven.
• Ga na het geven van jouw mening niet nogmaals de discussie aan, maar ga iets anders
doen.
689
7 Gezinstherapeutische technieken
In dit hoofdstuk komen gezinstherapeutische technieken aan bod. Deze technieken zijn ontleend aan
de systeemgerichte benaderingen. Kenmerkend voor de systeemgerichte benaderingen is het
uitgangspunt dat gedragingen van gezinsleden niet op zichzelf staan, maar altijd in de context van
het gezin en de andere gezinsleden tot stand komen. De gezinsbehandelaar richt zich daarom niet
alleen op de individuele gezinsleden, maar op het gezinssysteem als geheel. We behandelen als eerste
een aantal uitgangspunten uit de systeemgerichte benaderingen. Vervolgens gaan we in op
gezinssystemen en problemen die daarbinnen op kunnen treden. Daarna komen technieken aan bod
om gezinssystemen in kaart te brengen en tenslotte technieken om de communicatie in het gezin te
verbeteren.
7.1 Uitgangspunten van systeemgerichte benaderingen
Binnen de systeemgerichte benaderingen staan, zoals de naam al aan geeft, systemen centraal. Een
systeem is een geheel van elementen die met elkaar een eenheid vormen en daarom niet als los van
elkaar gezien kunnen worden. Elk systeem bestaat uit subsystemen en ook staat elk systeem weer in
contact met andere systemen buiten het eigen systeem. Een systeem streeft naar een bepaald
evenwicht (homeostase).
Er bestaan verschillende stromingen die vallen onder systeemgerichte benaderingen, zoals de
communicatietheoretische benadering, de structurele benadering en de intergenerationele,
contextuele benadering. Deze benaderingen delen een aantal uitgangspunten, hoewel deze niet
allemaal even belangrijk zijn in elke benadering (Weerman, 2006):
1. Elk mens is onderdeel van verschillende sociale systemen.
2. De verschillende onderdelen van het systeem beïnvloeden elkaar. Er is sprake van interactie
tussen de onderdelen.
3. Een individueel probleem moet gezien worden binnen de wisselwerkingen in sociale
systemen.
4. Een individueel probleem heeft niet één oorzaak. Het probleem wordt mede in stand
gehouden door het sociale systeem. Andersom geldt ook dat het probleem van het individu
het sociale systeem beïnvloedt. Dit noemen we ‘circulaire causaliteit’.
5. Een individueel probleem kan er op wijzen dat er binnen het sociale systeem een verstoorde
interactie is.
6. Het systeem is meer dan de som der delen. De individuen die deel uit maken van het
systeem kunnen daarom niet als losse onderdelen worden gezien. Het systeem ontwikkelt
eigen regels, codes, gewoonten en vormen van communicatie.
Bij multiprobleemgezinnen is er sprake van complexe problemen die elkaar beïnvloeden en in stand
houden. Om die reden is het zeker bij multiprobleemgezinnen zeer relevant om het gezin als een
systeem te benaderen en niet alleen te focussen op individuele gezinsleden.
7.2 Gezinssystemen
Kijkend naar het gezin als systeem, dan zijn daarbinnen verschillende niveaus te onderscheiden
(Lange, 2006):
• Het individuele gezinslid als eenheid. Elk individu kan worden gezien als een eenheid
binnen het gezin.
• Dyadische subsystemen. Dit is het kleinste sociale subsysteem dat er is, namelijk een
subsysteem van twee mensen. Voorbeelden van dyadische subsystemen die binnen het gezin
voorkomen: vader en kind, moeder en kind, moeder en vader, twee broertjes en/of zusjes.
690
• Het hele gezin als systeem. Het gezin in zijn geheel kan als systeem worden gezien. Een
voorbeeld waarbij het hele gezin is betrokken en wanneer het dus handig is om naar het
gezin als geheel te kijken, is wanneer ouders ruzie maken in het bijzijn van hun kinderen.
• Het gezin en zijn omgeving als systeem. Tenslotte maakt het gezin ook deel uit van
een groter systeem, namelijk dat van ‘het gezin en zijn omgeving’. De omgeving waar het
gezin deel van uitmaakt, zoals de buurt, de school, de familie, kan ook van invloed zijn op de
problematiek binnen het gezin.
In deze paragraaf beperken we ons tot het gezin als systeem en de subsystemen die daarbinnen te
onderscheiden zijn. De omgeving van het gezin komt aan bod in hoofdstuk 10 over het benutten en
versterken van het sociale netwerk.
Elk gezin bestaat uit meerdere subsystemen, bijvoorbeeld het subsysteem van de ouders, van de
jonge kinderen, van de oudere kinderen, van de jongens en van de meisjes. Subsystemen kunnen
elkaar overlappen. Zo kan een jongetje van vier zowel deel uitmaken van het subsysteem jonge
kinderen als van het subsysteem jongens. Elk subsysteem kent eigen taken, regels en gedrag. Er zijn
ook grenzen tussen de subsystemen waar regels aan verbonden zijn. Zo kan er de regel zijn dat
ouders geen ruzie met elkaar maken in het bijzijn van hun kinderen.
Het systeem ‘gezin’ is een hiërarchisch systeem. Het is geen verzameling van gelijkwaardige
individuen. Ouders hebben meer verantwoordelijkheden dan de kinderen. Dat betekent niet dat
ouders een autoritaire opvoedingsstijl moeten hanteren. Het betekent wel dat ouders samen een
duidelijk afgegrensd subsysteem moeten vormen. Zij staan boven aan de hiërarchie en geven leiding
aan de andere subsystemen. In goed functionerende gezinnen is altijd sprake van enige flexibiliteit.
Subsystemen veranderen, bijvoorbeeld doordat kinderen ouder worden en steeds meer
verantwoordelijkheid aan kunnen. Gezinnen dienen hierin mee te groeien en de regels van het
subsysteem bij te stellen. Bij multiprobleemgezinnen functioneert het gezinssysteem vaak niet
optimaal. Grenzen en regels tussen subsystemen zijn onduidelijk of juist te strak, subsystemen lopen
over de grenzen van het hiërarchische systeem heen, gezinsproblemen worden genegeerd en op één
persoon afgeschoven, et cetera. Hier onder lichten we een aantal van deze problemen in het systeem
toe en hoe naar gezinssystemen kan worden gekeken.
Kluwengezinnen en los-zandgezinnen
Zoals gezegd, moeten de grenzen tussen de subsystemen duidelijk zijn, maar moet er ook sprake zijn
van enige mate van flexibiliteit. Gezinnen waarbij de grenzen tussen de subsystemen onduidelijk
zijn, noemen we kluwengezinnen. In deze gezinnen weet iedereen alles van elkaar. Er is zo’n sterke
verbondenheid tussen de gezinsleden dat er weinig ruimte voor autonomie is voor de individuele
gezinsleden. Gezinnen waarbij juist heel strak aan de grenzen wordt vastgehouden, noemen we los-
zandgezinnen. In deze gezinnen zijn de subsystemen star van elkaar gescheiden. Heeft een gezinslid
problemen, dan merken andere gezinsleden dat nauwelijks op. De gezinsleden leven langs elkaar
heen (Weerman, 2006). Een manier om een gezinssysteem te typeren, waarbij we de termen
kluwengezinnen en los-zandgezinnen terug zien, is om het gezinssysteem in te delen volgens het
Circumplex Model van Olsen (Choy, Pont & Doreleijers, 2003). Dit systeem deelt gezinnen op in
verschillende types op basis van twee dimensies van het gezinsfunctioneren: gezinscohesie en
gezinsadaptatie. Voor beide dimensies geldt dat er onderscheid te maken is tussen vier verschillende
niveaus.
• Gezinscohesie. De as gezinscohesie gaat over de gebondenheid die gezinsleden ten opzichte
van elkaar ervaren. Als er sprake is van een zeer lage cohesie, dan spreken we van ‘los-
zandgezinnen’. Als er sprake is van een zeer hoge cohesie, dan spreken we van
‘kluwengezinnen’. Daartussen bevinden zich nog twee middenniveaus, die we kunnen
aanduiden met ‘individueel gericht’ en ‘gezamenlijk gericht’.
691
• Gezinsadaptatie. De as gezinsadaptatie gaat over de mate waarin gezinnen in staat zijn om
zich aan te passen aan veranderende interne en externe omstandigheden. Gezinnen die daar
minimaal toe in staat zijn, worden door het model getypeerd als ‘rigide’. Gezinnen die zich
maximaal aanpassen zijn de ‘chaotische gezinnen’. Ook op deze dimensie zijn twee
tussenniveaus te onderscheiden. Deze gezinnen worden omschreven als ‘gestructureerd’ en
‘flexibel’.
Door een gezin op beide dimensies op één van de vier niveaus in te delen, wordt het gezin
ondergebracht bij één van de zestien mogelijke gezinsstijlen (zie ook onderstaande figuur). Deze
zestien gezinsstijlen zijn onder te verdelen in functionele gezinsstijlen, onevenwichtige gezinsstijlen
en disfunctionele gezinsstijlen:
Functionele gezinsstijl
1. Individueel gericht, flexibel
2. Gezamenlijk gericht, flexibel
3. Individueel gericht, gestructureerd
4. Gezamenlijk gericht, gestructureerd
Onevenwichtige gezinsstijlen
5. Individueel gericht, chaotisch
6. Gezamenlijk gericht, chaotisch
7. Los zand, flexibel
8. Kluwen, flexibel
9. Los zand, gestructureerd
10. Kluwen, gestructureerd
11. Individueel gericht, rigide
12. Gezamenlijk gericht, rigide
Disfunctionele gezinsstijlen
13. Chaotisch, los zand
14. Chaotisch, kluwen
15. Rigide, los zand
16. Rigide, kluwen
Onder multiprobleemgezinnen komen chaotische los-zandgezinnen en rigide kluwengezinnen veel
voor, evenals gezamenlijk gerichte, chaotische gezinnen en flexibele los-zandgezinnen. De indeling
volgens het Circumplex Model van Olsen helpt de gezinsbehandelaar om inzicht te krijgen in het
type gezin waarmee hij aan de slag gaat en om richting te geven aan de hulpverlening. In
kluwengezinnen kan de gezinsbehandelaar bijvoorbeeld met de gezinsleden bespreken hoe ze elkaar
meer ruimte kunnen geven. In los-zandgezinnen is het juist zaak de cohesie in het gezin te vergroten.
De gezinsbehandelaar en de gezinsleden bespreken samen hoe ze daaraan kunnen werken,
bijvoorbeeld door op vier vaste avonden in de week altijd als gezin samen te eten of doordat moeder
altijd aan haar kinderen vraagt hoe het op school geweest is als de kinderen thuis komen uit school.
692
Coalities
Wanneer het ene subsysteem zich tegen het andere subsysteem keert, spreken we van een coalitie.
Het bestaan van coalities hoeft op zich geen probleem te zijn. Er zijn voorbeelden van coalities die in
veel gezinnen voorkomen en normaal zijn. Bijvoorbeeld wanneer oudere kinderen in het gezin zich
tegen de jongere kinderen in het gezin keren: zij mogen niet mee doen met een bepaald spelletje,
want ‘dat is alleen voor grote kinderen’. Coalities worden wel een probleem wanneer zij rigide zijn en
een bedreiging vormen voor andere subsystemen. Dit is met name het geval wanneer coalities over
de grenzen van het hiërarchische systeem heen lopen, zoals een coalitie tussen ouder en kind. De
grens tussen ouder- en kindsysteem vervaagt. Een voorbeeld is wanneer moeder met haar dochter de
relatieproblemen tussen haar en haar man bespreekt. De dochter krijgt hiermee
verantwoordelijkheden die niet passen bij een kind. Dit noemen we parentificatie. Een ander
voorbeeld van parentificatie is dat een ouder kind binnen het gezin de verantwoordelijkheid krijgt
voor het zorgen voor zijn jongere broertje of zusje. Dit kan onder andere optreden wanneer een
ouder langdurig ziek is of kampt met psychiatrische problematiek of een verstandelijke beperking
(Weerman, 2006).
Zondebok
Hier boven werd al duidelijk dat binnen de systeembenadering het probleem van een individu altijd
gezien moet worden in de context van het systeem. Het probleem wordt mede in stand gehouden
door het systeem en beïnvloedt op zijn beurt ook het systeem. Soms worden gezinsproblemen het
duidelijkst zichtbaar bij één persoon: de zondebok. Hierdoor lijkt het alsof er slechts sprake is van
een individueel probleem en er binnen het gezin niets aan de hand is. De gezinsproblemen worden
op deze manier buiten beschouwing gelaten. Een voorbeeld: een 15-jarige dochter rookt sinds twee
jaar en is het afgelopen jaar ook softdrugs gaan gebruiken. Daarnaast spijbelt ze veel. Haar moeder is
hier achter gekomen en is woedend. Het lijkt alsof hier sprake is van een individueel probleem van
de dochter. Bij nader inzien blijkt echter dat de dochter al drie jaar de zorg voor haar inmiddels 5-
jarige broertje op zich neemt. Drie jaar geleden zijn haar ouders gescheiden en sindsdien kampt
moeder met een depressie. Om aan de verantwoordelijkheden van alledag te ontsnappen is de
dochter steeds meer gaan spijbelen en is ze in contact gekomen met een groepje jongeren dat
dagelijks softdrugs gebruikt. Al snel begon ze zelf ook met blowen. Dit voorbeeld maakt duidelijk dat
aan het probleem van de dochter een gezinsprobleem ten grondslag ligt (Weerman, 2006).
693
Loyaliteitsconflicten
Met name bij kinderen van wie de ouders gescheiden zijn of van wie de ouders een problematische
relatie hebben, kan het lastig zijn om aan beide ouders loyaal te blijven. Soms dwingen ouders het
kind er toe, al dan niet bewust, om partij te kiezen voor de ene of de andere ouder. Dit gebeurt
wanneer de ene ouder zich in het bijzijn van het kind negatief uit laat over de andere ouder. Een
voorbeeld: vader (gescheiden) neemt zijn kinderen mee op een luxe vakantie. Hij benadrukt op
vakantie telkens dat hij tenminste in staat is om zijn kinderen een goede vakantie te bezorgen. Als ze
het van hun moeder moesten hebben, dan zouden ze nooit op vakantie gaan. De kinderen beamen
dat, ze vinden de vakantie immers geweldig. Ze worden hiermee gedwongen zich als het ware tegen
hun moeder te keren. Wanneer jeugdigen alleen trouw kunnen zijn aan de ene ouder ten koste van
trouw aan de andere ouder kan er sprake zijn van een gespleten loyaliteit (Weerman, 2006).
Intergenerationele problemen
Een van de systeembenaderingen is de intergenerationele of contextuele benadering, waarvan Nagy
de grondlegger is. Deze benadering pleit ervoor problemen van gezinnen te bezien vanuit de context
van de familiegeschiedenis (zie Weerman, 2006). Nagy ziet relaties als emotionele winst- en
verliesrekeningen. In relaties is het zowel geven als ontvangen. In gezonde relaties is daar een goede
balans tussen: iemand geeft iets aan de ander en ontvangt iets van de ander. Als de een veel geeft en
weinig ontvangt en de ander geeft weinig en ontvangt vooral, dan raakt de balans verstoord. Dit kan
tot problemen leiden, doordat het tekort dat iemand krijgt op destructieve wijze wordt opgelost.
Bijvoorbeeld door hele hoge eisen aan iemand te stellen en weinig rekening met iemand te houden,
omdat de persoon vindt dat hij daar ‘recht’ op heeft. In ouder-kindrelaties is het normaal dat ouders
vooral geven. Het is niet reëel om van jeugdigen in gelijke mate iets terug te verwachten. In
multiprobleemgezinnen komt het nogal eens voor dat ouders zich te kort gedaan voelen in hun eigen
jeugd. Ze hebben weinig ontvangen. Hun eigen ouders waren emotioneel niet beschikbaar, er werd
veel van hen verwacht zonder dat daar waardering voor was of ze werden mishandeld. Hierdoor
kunnen ouders het gevoel hebben dat ze nu het ‘recht’ hebben om veel te vragen van hun kinderen.
Ze zijn vaak onbewust op zoek naar compensatie voor wat ze zelf in hun jeugd niet hebben gekregen.
Dit kan betekenen dat ook in deze generatie ouders vooral ontvangen en minder geven en de
kinderen dus relatief weinig ontvangen en veel geven. Op deze manier worden problemen over
verschillende generaties in stand gehouden.
7.3 Technieken om gezinssystemen in kaart te brengen
In deze paragraaf behandelen we enkele technieken die de gezinsbehandelaar kan inzetten om
gezinssystemen in kaart te brengen. Dit doet de gezinsbehandelaar om zicht te krijgen op de
subsystemen binnen het gezin en op verstoorde relaties tussen subsystemen en disfunctionele
patronen. Met disfunctionele patronen bedoelen we ingesleten manieren waarop gezinsleden met
elkaar omgaan en met elkaar communiceren die niet productief zijn. Ze kunnen een of meer
gezinsleden bijvoorbeeld belemmeren. Natuurlijk brengt de gezinsbehandelaar gezinssystemen niet
alleen in kaart om zelf meer inzicht te krijgen. Het is juist ook bedoeld om de gezinsleden inzicht te
geven en hen te laten in zien dat ze zelf invloed hebben op het gezinsfunctioneren. Daardoor neemt
de kans toe dat ze zichzelf gaan zien als deel van de oplossing.
Genogram
Om een beeld te krijgen hoe het gezin en de familie er uit zien, kunnen de gezinsleden met
ondersteuning van de gezinsbehandelaar een genogram maken (Weerman, 2006). Wellicht gebeurde
dit ook al in de startfase (zie hoofdstuk 3) of om de mogelijke steunbronnen in het netwerk van het
gezin in kaart te brengen (zie hoofdstuk 8). Een genogram is een soort stamboom van de familie
694
waarin ook de verschillende relaties getypeerd worden. In het genogram worden bijvoorbeeld
huwelijken, relaties, scheidingen, overlijdens en geboorten weergegeven. Hiervoor worden bepaalde
symbolen gebruikt (zie bijlage 7.1). Naar aanleiding van het genogram gaan de gezinsbehandelaar en
gezinsleden met elkaar in gesprek. In eerste instantie gaat het om vragen ter verduidelijking van het
genogram, zoals:
- Wat zijn belangrijke data, zoals geboorte- en overlijdensdata van familieleden?
- Wanneer is de relatie tussen persoon A en B ontstaan?
- Hoe lang hebben persoon X en Y een relatie gehad?
Vervolgens komen meer verdiepende vragen aan de orde, bijvoorbeeld:
- Welke familieleden zijn belangrijk voor jullie? Waarom?
- Met welke familieleden heb je geen contact meer? Waarom niet?
- Welke bijzondere gebeurtenissen hebben er in binnen de familie plaatsgevonden?
- Is er een familiegeheim?
- Zijn er familieleden met een verslaving of ziekte?
- Wat uit je eigen opvoeding zou je mee willen nemen naar de opvoeding van je kinderen en
wat juist niet?
- Wie is je steun en toeverlaat? Of: Wie helpt je als je verdriet hebt?
- Wie of welke dingen zijn er nog niet getekend die wel belangrijk zijn?
In bijlage 7.2 zijn nog meer voorbeeldvragen opgenomen. Het maken en bespreken van het
genogram geeft de gezinsleden en de gezinsbehandelaar inzicht in de familiestructuur en de relaties
die daarbinnen een rol spelen en in eventuele patronen die van generatie op generatie zijn
doorgegeven. Daarnaast is het genogram ook een middel om belangrijke familiegebeurtenissen naar
boven te halen. Het genogram en de vragen vormen een hulpmiddel voor een gesprek, geen
blauwdruk. De gezinsbehandelaar IAG kan gezinsleden bijvoorbeeld ook vragen stellen als: ‘Wat valt
je zelf op in je familie? Kan je daar wat meer over vertellen?’. Circulair vragen stellen (zie 7.4) kan
hierbij ook behulpzaam zijn.
Tekeningen
Om zicht te krijgen op de beleving van jeugdigen en ouders ten aanzien van hun positie in het gezin,
kan de gezinsbehandelaar de verschillende gezinsleden een tekening laten maken. De
gezinsbehandelaar tekent een voertuig op papier, bijvoorbeeld een trein of een boot. Hij vraagt elk
gezinslid om in het voertuig te tekenen waar hij of zij zit. Ook kan de gezinsbehandelaar vragen waar
de andere gezinsleden in het voertuig zitten volgens het betreffende gezinslid. Naar aanleiding van
de tekening gaat de gezinsbehandelaar met de gezinsleden in gesprek: ‘Hoe komt het dat je jezelf op
die hebt plek getekend? Hoe komt het dat je je oma ook getekend hebt (bijvoorbeeld)? Op welke plek
zou je het liefst willen zitten en hoe komt dat?’. De gezinsbehandelaar kijkt met de gezinsleden naar
de verschillen tussen de tekeningen en gaat daar over in gesprek: ‘Jij hebt jezelf achter in de trein
getekend, maar je broer heeft jou bovenop de trein getekend. Hoe komt het dat je jezelf achterin hebt
getekend? En (gericht aan de broer) hoe komt het dat jij je broertje boven op de trein hebt
getekend?’. Op deze manier worden de verschillende gezinsleden zich ervan bewust dat er verschillen
zijn tussen de gezinsleden hoe zij hun eigen positie en die van de anderen beleven. Tekeningen
kunnen ook gebruikt worden om naar het toekomstperspectief te vragen: in welke richting gaat je
trein of boot? Of om te zoeken naar uitzonderingen op de ontstane situatie, wanneer was er een
moment dat iedereen anders in de boot zat? Hoe kwam dat, wat was er toen anders?
Triades
De gezinsbehandelaar is zich goed bewust van het bestaan van allerlei relaties, zowel tussen
gezinsleden onderling als tussen gezinsleden en anderen buiten het gezin. Het gaat dan niet alleen
om relaties tussen twee personen of tussen twee subsystemen, maar ook om relaties tussen drie
695
A
(moeder)
B (vader)C (zoon)
personen of drie systemen: triades. In triades spelen drie relaties een rol: de relatie tussen A en B, de
relatie tussen B en C en de relatie tussen A en C (zie plaatje hier onder; Choy, Pont& Dorelijers,
2003). Om het concreet te maken staat A in onderstaand voorbeeld voor moeder, B voor vader en C
voor de zoon.
Triades kunnen in evenwicht zijn en niet in evenwicht zijn. Als bovenstaand model in evenwicht is, is
er sprake van een goede relatie tussen de ouders, tussen moeder en zoon en tussen vader en zoon.
Wanneer er geen evenwicht is, kan er bijvoorbeeld sprake zijn van de volgende situatie: vader en
moeder hebben geen goede relatie. De relatie van moeder met zoon is goed. Moeder spreekt zich
negatief uit over vader tegen haar zoon. Voor de zoon is het lastig om de relatie met vader goed te
houden en niet partij te ‘kiezen’ voor zijn moeder. Hoe vaker moeder zich negatief uit over vader
tegen haar zoon, hoe lastiger het wordt om de relatie tussen vader en zoon goed te houden. De zoon
komt in een loyaliteitsconflict terecht: hij wordt als het ware gedwongen om partij te kiezen voor één
van zijn ouders.
Een ander voorbeeld van een triade is de relatie tussen de gezinsbehandelaar, de ouders en de
kinderen. Stel dat de ouders en de jeugdigen een goede band met elkaar hebben en dat de ouders erg
wantrouwend tegenover de hulpverlening staan. Ze zien het eigenlijk niet zitten dat de
gezinsbehandelaar bij hen thuis komt. De gezinsbehandelaar weet dan dat de jeugdigen
waarschijnlijk ook niet staan te springen dat er een gezinsbehandelaar over de vloer komt. De kans is
groot dat de ouders tegen hun kinderen hebben gezegd dat ‘deze gezinsbehandelaar ook wel niks zal
zijn’ en dat zij hierdoor ook lage of negatieve verwachtingen hebben van de hulpverlening. Deze
voorbeelden maken duidelijk dat de ene relatie binnen het systeem de andere relatie beïnvloedt
(circulaire causaliteit).
De gezinsbehandelaar kan deze triades samen met de gezinsleden in kaart brengen. Hij tekent op
een vel papier drie hokjes, zoals in bovenstaand plaatje, die elk voor een persoon of subsysteem (bijv.
‘de school’) staan. Hij gaat met de gezinsleden in gesprek over hoe de relaties tussen deze drie
partijen zijn en hoe de relaties elkaar beïnvloeden. Dit geeft de gezinsbehandelaar inzicht in relaties
die binnen het gezin en tussen het gezin en daarbuiten spelen en het maakt gezinsleden bewust dat
relaties elkaar onderling beïnvloeden. Vervolgens kan hij met de gezinsleden op zoek gaan naar wat
er al goed gaat. In welke situaties ging de communicatie tussen gezinsleden goed? Hoe kwam dat?
Wat deden de verschillende gezinsleden toen? Wat zouden de gezinsleden vaker kunnen doen?
7.4 Technieken om de communicatie in het gezin te verbeteren
Gezinsbehandelaars IAG kunnen verschillende technieken inzetten om de communicatie in het gezin
te verbeteren. Daarmee worden het gezin als systeem en de subsystemen daarbinnen weer in balans
696
gebracht en disfunctionele patronen doorbroken. Hieronder lichten we een aantal van deze
technieken toe.
Circulair vragen stellen
In veel multiprobleemgezinnen hebben de gezinsleden allerlei gedachten en aannames over elkaar
waarvan het nog maar de vraag is of deze terecht zijn. De gedachten en aannames zijn er in de loop
van tijd ingeslopen en worden nauwelijks getoetst, waardoor deze blijven bestaan en zelfs een eigen
leven kunnen gaan leiden. Hierdoor ontstaan disfunctionele patronen in de omgang en
communicatie met elkaar. Een voorbeeld is wanneer een 10-jarige jongen vindt dat zijn zusje van 8
veel meer aandacht krijgt van zijn ouders dan hijzelf. Hij is ervan overtuigd dat zijn ouders meer van
zijn zusje houden dan van hem, omdat zij voor veel minder problemen zorgt dan hij. De vraag is of
zijn zusje inderdaad meer aandacht krijgt en zo ja, of dat inderdaad betekent dat zijn ouders meer
van zijn zusje houden dan van hem. Bij het stellen van circulaire vragen, richt de gezinsbehandelaar
zich niet direct tot het gezinslid of de gezinsleden die het betreft, maar stelt hij de vraag aan een
ander gezinslid. Hij vraagt bijvoorbeeld aan de jongen: ‘Als ik je moeder zou vragen aan wie ze de
meeste aandacht geeft, aan jou of je zusje, wat zou ze dan zeggen? En als ik dat aan je zusje zou
vragen, wat zou zij dan zeggen?’ Vervolgens geeft de gezinsbehandelaar de moeder en het zusje de
kans om daar op te reageren. Komt hetgeen de jongen zegt overeen met hun beleving en gedachten?
Andere voorbeelden van circulair vragen stellen zijn: ‘Hoe reageert je vader op je moeder als je
moeder boos wordt op jou?’ ‘Wie van je ouders was het meest verdrietig toen je broer door de politie
was opgepakt?’ ‘Wat doet jouw zusje als jij haar spullen afpakt? En hoe reageert je moeder daarop?’.
Het circulair vragen stellen dient meerdere doelen. In de eerste plaats is het doel om gezinsleden
elkaar te laten inzien hoe ze over elkaar denken. Door de techniek worden gezinsleden geholpen op
een andere manier dan gewoonlijk na te denken over zichzelf in relatie tot andere gezinsleden. Vaak
levert dit de gezinsleden nieuwe inzichten op. Ze komen erachter dat bepaalde ideeën die ze over
elkaar hadden niet blijken te kloppen. In het eerder genoemde voorbeeld kan bijvoorbeeld blijken
dat moeder dacht dat haar zoon haar aandacht als bemoeienis ervoer en daar niet op zat te wachten.
Moeder neemt zich voor om minimaal één keer in de week samen met haar zoon een één-op-één
activiteit te ondernemen. Uit dit voorbeeld wordt duidelijk dat meer inzicht in hoe gezinsleden over
elkaar denken soms al voldoende is om een gedragsverandering in gang te zetten. De
gezinsbehandelaar kan het gebruik van circulaire vragen ook inzetten, wanneer het stellen van
rechtstreekse vragen aan een gezinslid lastig is voor diegene of weinig informatie oplevert. Een
voorbeeld van een vraag is: ‘Als ik aan je vrouw zou vragen waarom jij ’s avonds meestal in de kroeg
te vinden bent, wat zou ze dan zeggen?’.Tenslotte zal de gezinsbehandelaar op basis van de eerste
gesprekken die hij met het gezin heeft gehad, ook een aantal hypotheses hebben hoe gezinsleden
over elkaar denken. Hij kan gebruik maken van het circulair vragen stellen om deze hypotheses te
onderzoeken (Lange, 2006; Van Vugt & Berger, 1999).
Feedback geven op de communicatie in het gezin
De gezinsbehandelaar IAG dient alert te zijn op de manier waarop in het gezin gecommuniceerd
wordt. Dit betekent dat de gezinsbehandelaar tijdens zijn aanwezigheid in het gezin voortdurend oog
heeft voor de manier waarop gezinsleden tegen elkaar praten, welke non-verbale signalen ze afgeven
naar elkaar, et cetera. Het samen met het gezin in kaart brengen van het gezinssysteem alleen al
geeft de gezinsbehandelaar aanknopingspunten om het gezin feedback te geven op hun manier van
communiceren. De communicatietheoretische benadering stelt dat er in de communicatie tussen
personen altijd sprake is van een inhouds- en betrekkingsniveau. Dat wil zeggen dat elke vorm van
communicatie niet alleen iets over inhoud zegt, maar ook iets over de relatie van degene die de
boodschap uitzendt ten opzichte van de ontvanger. Als vader op strenge toon tegen zijn zoon zegt: ‘Je
697
moet vanavond om tien uur thuis zijn’, dan zegt hij daarmee niet alleen dat de zoon om tien uur weer
thuis verwacht wordt, maar ook dat hij de baas is en dat hij de regels opstelt. Hij stelt zich in dit
geval autoritair op. De gezinsleden zijn zich vaak niet bewust van het betrekkingsniveau. Vader en
zoon kunnen eindeloos discussiëren over de tijd waarop de zoon thuis moet zijn, maar waar het
eigenlijk om gaat is: wie is de baas in huis? Als de zoon vindt dat zijn vader zich te autoritair opstelt,
omdat hij immers al 15 is, dan is het wellicht zinvoller om daarover een keer in gesprek te gaan, dan
elke keer in discussie te gaan hoe laat hij thuis moet zijn. De gezinsbehandelaar kan gezinsleden hier
op wijzen naar aanleiding van een concrete situatie en voorstellen om hierover in gesprek te gaan.
Gezinsleden zullen zich hierdoor steeds meer bewust worden van de rol die het betrekkingsniveau
speelt en op een gegeven moment ook zelf de betrekking aan de orde stellen.
Eenzelfde soort probleem is het interpunctieprobleem. In dat geval zijn gezinsleden het niet met
elkaar eens over de oorzaak van een bepaald verschijnsel. Een voorbeeld is wanneer vader en moeder
relatieproblemen hebben. Vader vindt dat het aan moeder ligt, en moeder vindt dat het aan vader
ligt. Ze gaan hierover met elkaar in discussie, maar komen er niet uit en zo wordt het probleem in
stand gehouden. In dat geval kan het zinvol zijn om het probleem op ‘metaniveau’ te bespreken. Het
gaat dan niet zozeer om de inhoud van de discussie, maar meer over de manier waarop er met elkaar
gediscussieerd wordt. Dat geeft moeder bijvoorbeeld de gelegenheid om aan te geven dat ze graag wil
dat haar partner haar laat uitpraten als ze haar standpunt naar voren brengt. Ook hierin kan de
gezinsbehandelaar de gezinsleden ondersteunen door aan de hand van een concreet voorbeeld uit te
leggen hoe gezinsleden elkaar kunnen aanspreken op de manier van communiceren. Hij kan de
gezinsleden een aantal aandachtspunten meegeven die belangrijk zijn om op een goede manier met
elkaar te communiceren, zie hieronder (Weerman, 2006).
Gezinsoverleg
Een concrete manier om aan een betere communicatie tussen gezinsleden te werken waarbij ook
gebruik wordt gemaakt van het circulair vragen stellen, is het houden van een gezinsoverleg. De
gezinsbehandelaar IAG kan het gezinsoverleg als volgt vormgeven.
Stap 1:
De gezinsleden plannen een gezinsoverleg waarbij alle leden van het gezin aanwezig zijn. De
gezinsbehandelaar licht het doel van het gesprek toe: met elkaar de communicatie in het gezin
verbeteren.
Stap 2:
De gezinsbehandelaar vraagt alle gezinsleden te bedenken en voor zichzelf op te schrijven wat er
goed gaat in het gezin en wat er beter kan.
Stap 3:
De gezinsbehandelaar stelt hier over een aantal vragen aan de gezinsleden, zoals: ‘Weten de anderen
van jou welke positieve punten en verbeterpunten je hebt opgeschreven? Wat weten ze er van? En
Aandachtspunten om op een goede manier met elkaar te communiceren:
• Spreek voor jezelf en niet voor een ander (begin je zin met ‘ik’).
• Wees concreet en specifiek (zeg niet: ‘jij doet altijd….’ of ‘je luistert nooit…’).
• Spreek in het hier-en-nu.
• Spreek rechtstreeks tot elkaar.
• Stel belangstellende vragen (probeer te begrijpen hoe de ander naar de situatie kijkt).
698
hoe weet je dat ze dat weten? Hebben jullie dat al eens besproken?’ De gezinsbehandelaar gaat bij
alle gezinsleden na welke punten zij hebben opgeschreven. Ook gaat hij na hoe het voor de
gezinsleden is om bepaalde dingen over elkaar te horen. Ook kan de gezinsbehandelaar gebruik
maken van een schaalvraag: welk cijfer zouden jullie de huidige onderlinge communicatie geven op
een schaal van 0 tot 10? Vervolgens kan hij doorvragen op het cijfer: wat maakt dat het cijfer niet
hoger of lager is? Wat zit er in dit cijfer? Wat is er nodig om een of twee punten hoger te komen?
Voorbeeld: in een gezin geven beide zoons aan dat ze hun moeder erg gestrest vinden. Ze is altijd in
de weer, zit nooit eens rustig op de bank en schreeuwt en moppert de hele dag door. De
gezinsbehandelaar vraagt aan moeder hoe dit is om te horen. Is ze zich er van bewust dat ze zo
overkomt op haar zoons? Voelt ze zich ook gestrest? Belangrijk is dat alle gezinsleden aan het woord
komen.
Stap 4:
De gezinsbehandelaar verkent met de gezinsleden wat ze de belangrijke verbeterpunten vinden.
Daarbij vraagt hij wat elk gezinslid daarin nu al doet, wat het gezinslid daar zelf nog meer in kan
doen en wie of wat hij nodig heeft om tot een verbetering te komen. Samen maken de gezinsleden
concrete afspraken en spreken ze af wanneer ze gaan evalueren of de verbetering daadwerkelijk
bereikt is. Voorbeeld: in een gezin blijkt dat de dochter ervan baalt dat haar moeder vaak niet thuis is
wanneer ze uit school komt, ook op de dagen dat moeder niet werkt, en dat de dochter dan niet weet
waar haar moeder is. Moeder en dochter spreken af dat moeder in ieder geval twee van de vijf
werkdagen thuis is na schooltijd en op de dagen dat dat niet zo is, zij dat van tevoren aangeeft of dat
in de loop van de dag via een smsje laat weten.
Narratief werken (Lange, 2006)
De gezinsbehandelaar kan met een gezinslid onder de noemer ‘narratief werken’ aan de slag gaan om
een (levens)verhaal van het gezinslid naar boven te halen. Door het gezinslid zijn verhaal
bijvoorbeeld op te laten schrijven, komen er zaken naar de voorgrond die tot dan toe op de
achtergrond bleven. Het verhaal maakt duidelijk wat belangrijk is voor iemand. Het narratief werken
kan zowel tot doel hebben ‘ontdekken’ als ‘verwerken’ of een combinatie van beide. In het begin van
de hulpverlening zal de nadruk liggen op het ontdekken. Het verhaal dat het gezinslid opschrijft, laat
het gezinslid zelf ontdekken wat voor hem belangrijk is (geweest) en geeft ook de gezinsbehandelaar
inzicht in het perspectief van het gezinslid op zijn leven. Daarnaast kan de narratieve opdracht ook
zorgen voor verwerking van een bepaalde gebeurtenis of van gevoelens. Een gezinslid kan boosheid
en woede letterlijk van zich af schrijven in een brief en deze gebeurtenis of het gevoel daarmee
loslaten.
Er zijn verschillende opdrachten die de gezinsbehandelaar aan het gezinslid kan geven die onder de
noemer ‘narratief werken’ vallen. Het meest bekende voorbeeld is het geven van een schrijfopdracht.
Hier onder volgt een aantal mogelijke technieken die de gezinsbehandelaar in kan zetten:
- Het schrijven van een brief. De gezinsbehandelaar kan een gezinslid vragen een brief te
schrijven. Het onderwerp van de brief kan verschillend zijn: het kan gaan over een bepaalde
gebeurtenis die belangrijk is geweest in het leven van het gezinslid, over wat het gezinslid op
dit moment bezighoudt en hoe hij zich daarover voelt, over zorgen die het gezinslid heeft, et
cetera. Ook aan wie de brief gericht is kan verschillen: bijvoorbeeld de overleden moeder van
moeder, de biologische vader van een jongen die bij zijn stiefvader woont, jezelf, et cetera.
De brief kan daadwerkelijk verstuurd worden (indien mogelijk), maar dat hoeft niet.
- Het schrijven van een verhaal of essay. Het opschrijven van een verhaal hoeft niet per se in
briefvorm te gebeuren. Het verhaal kan ook aan niemand in het bijzonder gericht zijn. Het
gezinslid kan in dat geval een verhaal of essay schrijven.
699
- Het maken met alle betrokkenen van een gezamenlijk verhaal in ‘woord en beeld’ voor een
jeugdige over een ernstige gebeurtenis in zijn leven, zoals mishandeling (zie Turnell & Essex,
2010).
- Het maken van een levensboek. Een levensboek is zoals de naam al zegt een boek over
iemands leven. In dit boek neemt het gezinslid gebeurtenissen op die belangrijk zijn geweest.
Een levensboek kan op verschillende manieren ingevuld worden: door middel van teksten,
foto’s, verzamelde herinneringen als een vliegticket of een geboortekaartje, et cetera. Het is
ook mogelijk een video-levensboek te maken of het levensboek over een deel van het leven
(bijvoorbeeld de puberteit) te maken. Voor het maken van een levensboek zijn verschillende
boeken beschikbaar (zie bijvoorbeeld http://www.mobiel-pleegzorg.nl/products-page/).
6100
8 Vergroten en benutten van het sociaal netwerk
Gezinnen die IAG ontvangen hebben meestal geen groot sociaal netwerk, zoals reeds is aangegeven
in hoofdstuk 1 bij de beschrijving van de doelgroep. Ook lukt het ze vaak om uiteenlopende redenen
niet om de personen die er wel onderdeel van uitmaken, te benutten voor sociale steun. Dit geldt
zowel voor informele steun van familie, vrienden, kennissen en mensen uit de buurt als voor formele
steun vanuit voorzieningen zoals de school. Dit neemt niet weg dat er wel veel mensen kunnen zijn in
hun omgeving die mogelijk steun kunnen bieden bij de opvoeding, of het nu gaat om emotionele
steun, informatie/advies of praktische hulp.
Vanuit de oplossingsgerichte visie (‘verandering in gezinnen is altijd mogelijk’, zie de hoofdstukken 1
en 4) is het vergroten en benutten van het sociaal netwerk een belangrijk doel van IAG. Het
uitgangspunt hierbij is dat een sociaal netwerk een bijdrage kan leveren aan het verlichten van taken
en het vergroten van de competenties van het gezin. Ook is het een belangrijke beschermende factor
tegen moeilijke omstandigheden. Het uiteindelijke doel van het vergroten en benutten van het
sociaal netwerk is dat gezinnen zonder IAG verder kunnen met steun van dit netwerk. De
gezinsbehandelaar IAG heeft een drietal taken richting dit doel: het sociaal netwerk helpen activeren
en uitbreiden, het stimuleren van het gebruik van maatschappelijke voorzieningen en gezinnen leren
zélf hun sociaal netwerk te vergroten en te benutten. In dit hoofdstuk bespreken we deze
achtereenvolgens.
8.1 Het sociaal netwerk helpen activeren en uitbreiden
Binnen IAG zal de gezinsbehandelaar meestal zelf aan de slag gaan om het gezin ‘op maat’ te helpen
het sociaal netwerk te vergroten als het beperkt is en meer te benutten als dit te weinig gebeurt. Kort
samengevat bestaat dit reguliere proces uit vier stappen:
1. Aanknopingspunten aangrijpen om belang en mogelijkheden te benadrukken.
2. Netwerkanalyse uitvoeren.
3. Netwerkplan maken en eventueel conflictbemiddeling.
4. Monitoren van gemaakte afspraken door gezin met personen uit het netwerk.
Belang benadrukken
Omdat gezinnen die IAG ontvangen weerstand kunnen hebben tegen het betrekken en uitbreiden
van het sociale netwerk, is het belangrijk eerst uit te leggen dat het normaal is om steun te vragen bij
anderen en wat dat kan opleveren. Aanknopingspunten om erover te beginnen zijn bijvoorbeeld:
‘Steun van de mensen om je heen is belangrijk voor iedereen en jij krijgt het maar weinig merk ik’;
‘Je voelt je alleen zeg je en niemand kan het alleen’; ‘Je kunt het niet aan zeg je’; ‘Je situatie is erg
veranderd’ (bijv. door een scheiding); ‘Je zegt dat familie erg belangrijk voor je is’ et cetera. Op een
dergelijke ingang sluit de gezinsbehandelaar IAG aan met: ‘Ik denk dat het jullie als gezin zeker kan
helpen om wat meer steun te krijgen van de mensen om jullie heen. Wie vinden het ook belangrijk -
naast jijzelf- dat het goed gaat met je kind?’. Als ouders hierop afwerend reageren kan een vraag
helpen als: ‘Wat zou jij doen als familieleden, vrienden of buren steun vragen aan jou voor hun
kinderen?’. Wanneer ouders bevestigen sociale steun te kunnen gebruiken, helpt de
gezinsbehandelaar hen een positief beeld van de mogelijkheden te vormen, door te vragen welke
steun het gezin zou kunnen gebruiken zonder daarbij nog te denken aan wie dat zou kunnen bieden.
Netwerkanalyse
Als het gezin en de ouders het belang enigszins inzien, kan de gezinsbehandelaar starten met een
netwerkanalyse zodat in de eerste plaats gezinsleden en ook de gezinsbehandelaar een beeld krijgen
6101
van het sociale netwerk van het gezin (Spanjaard & Haspels, 2005; Weerman, 2006). Dit kan aan de
hand van de volgende vragen:
• Wie maken er deel van uit (ook diegenen waarmee nu geen contact is maar eerder wel)? Het
gaat hierbij zowel om informele als formele contacten met professionals van
maatschappelijke voorzieningen. Schrijf de namen en eventueel leeftijden erbij en of het een
familielid, kennis, vriend of professional is. Hier kunnen uiteraard ook namen uit het
genogram terugkomen als dat is gemaakt in de startfase (zie hoofdstuk 3). Om op ideeën te
komen kan de gezinsbehandelaar deze erbij pakken.
• Hoe lang ken je de persoon al?
• Hoe vaak en hoe lang heb je contact?
• Wie neemt het initiatief?
• Voor welk soort steun kan je terecht (emotionele of praktische steun, informatie en advies)?
Per persoon schrijft de gezinsbehandelaar de antwoorden op. Om het netwerk te visualiseren kan de
gezinsbehandelaar op aanwijzingen van de ouder(s) een netwerkschema (zie bijlage 3.3) of een
bolletjesschema maken, of hen dit zelf laten maken. In het netwerkschema is ruimte voor gezin,
familie, vrienden en buren tot en met werk/school, instanties, verenigingen en overige. In het
bolletjesschema staat het gezin in het midden. Dicht daaromheen de personen met wie ze het meest
te maken hebben en/of met wie ze zich het meest verbonden voelen. Wat verder weg de minder
belangrijke contacten. Personen met wie het contact vooral als belastend wordt ervaren kunnen ook
in het schema worden geplaatst, met bijvoorbeeld een andere kleur. Om gezinsleden nog meer
inzicht te helpen krijgen in het netwerk kan de gezinsbehandelaar eventueel circulaire vragen stellen
(zie hoofdstuk 7.4). Aanvullend op of in plaats van het bolletjesschema kunnen de ouders ook een
‘VIP-kaart’ invullen met de voor het gezin belangrijkste personen uit het netwerk en de informatie
die uit de antwoorden op bovenstaande vragen is gekomen. Bij het benoemen van de ‘vips’ kan het
helpen te vragen: ‘Als je je verdrietig voelt of hulp nodig hebt, wie zou je dan als eerste bellen?’. Als
er sprake is van een onveilige situatie voor een of meer gezinsleden (zie kader hieronder over
veiligheidsconferenties en hoofdstuk 2) kan ook gekozen worden om het netwerk voor het gezin
samen in kaart te brengen met behulp van ‘veiligheidscirkels’ (zie Turnell & Essex,2010).
Netwerkplan maken en eventueel conflictbemiddeling
De netwerkanalyse geeft een beeld van het netwerk, niet alleen van wie er deel van uitmaakt maar
ook wat er mist. Met het gezin bespreekt de gezinsbehandelaar IAG dit beeld en vraagt daarbij goed
door: aan wat voor soort steun is er behoefte? Wie biedt wat? Wat zouden genoemde personen nog
meer voor steun kunnen bieden? Welke soort ondersteuning mist? Vervolgens helpt de
gezinsbehandelaar bij het maken van een netwerkplan met welke concrete stappen het gezin kan
nemen richting de belangrijke personen en wat nodig is om ontbrekende onderdelen van het netwerk
op te bouwen (Spanjaard & Haspels, 2005).
Een klein sociaal netwerk kan mede veroorzaakt worden door (wederzijdse) problemen in de
communicatie met anderen of door conflicten tussen gezinsleden en leden van het (potentiële)
netwerk. Later in dit hoofdstuk zijn handreikingen opgenomen om het gezin of de ouders beter te
leren communiceren ten behoeve van meer en betere sociale contacten. Bij conflicten kan het
gewenst zijn dat de gezinsbehandelaar IAG eerst bemiddelt, met het doel dat de persoon toch (weer)
betrokken kan worden bij het sociale netwerk. Als de ouders daar behoefte aan hebben of als de kans
op contactherstel zonder bemiddeling klein is, kan de gezinsbehandelaar deze mogelijkheid
bespreken. Stel voor om een gesprek met degene(n) met wie een conflict is en vraag waar de ouders
tegenop zien. Bereid het gesprek samen goed voor: wat willen ze bespreken, wie moet er bij zijn, hoe
willen ze reageren, wat willen ze bereiken? Laat de ouder(s) zo mogelijk zelf de persoon uitnodigen
voor een gesprek (dit uitnodigen kan ook geoefend worden met de ouder). De gezinsbehandelaar
geeft aan het begin van dit gesprek als conflictbemiddelaar eerst de structuur en het doel van het
6102
gesprek aan. Daarna doet ieder zijn verhaal en wordt er samen gezocht naar een oplossing. Tijdens
het gesprek houdt de gezinsbehandelaar goed in de gaten dat dit ook zo gebeurt, en dat de
vaardigheden en krachten van de ouder(s) centraal blijven staan (Bolt, 2010).
Monitoring
Als het gezin na de netwerkanalyse en eventuele conflictbemiddeling concreet aan de slag gaat met
het benaderen van personen, monitort de gezinsbehandelaar of de afspraken die daaruit voortkomen
over wie, wat, wanneer doet, ook worden nagekomen. Evaluatievragen kunnen helpen om erachter te
komen hoe het contact verloopt: wat is gelukt in het contact, hoe heb je het ervaren, is het doel
behaald, wat levert het op voor jou, en belangrijk in het kader van wederzijdsheid: wat levert het op
voor de ander (Bolt, 2010)?
Los van de vier bovenstaande reguliere stappen, zijn er soms ook situaties waarin specifieke
methodieken ingezet kunnen worden voor het activeren van het sociale netwerk binnen IAG.
Bijvoorbeeld als dit om een uitgebreidere aanpak vraagt of om begeleiding door een onafhankelijke
hulpverlener. Dit kan met een (familie)netwerkberaad of Eigen KrachtConferentie (EKC). Als wordt
vastgesteld dat de veiligheid in het geding is, heeft het betrekken van het netwerk vanuit
veiligheidsperspectief prioriteit. Dit gebeurt tijdens een veiligheidsconferentie.
Netwerkberaad of eigen kracht conferentie
Na de netwerkanalyse gaan de ouders met hulp van de gezinsbehandelaar IAG meestal zelf aan de slag
om personen uit hun sociaal netwerk individueel te benaderen voor steun. Er kunnen redenen zijn om
dit proces toch anders aan te pakken. Het kan bijvoorbeeld zijn dat met het vergroten en benutten van
het sociaal netwerk de problemen van het gezin grotendeels lijken te kunnen worden opgelost en dit
daarom een intensiever en uitgebreider onderdeel moet zijn van de hulp. Of dat het gezin het prettig
vindt als de personen die ze wil benaderen op een dag allemaal bij elkaar komen. Het kan ook een
meerwaarde hebben om de mensen die het gezin wil betrekken met elkaar in contact te brengen in plaats
van ze individueel te benaderen. Ook de gezinsbehandelaar kan redenen hebben dit proces anders dan
gewoonlijk aan te pakken. Bijvoorbeeld als hij voorlopig zelf nog een belangrijk onderdeel is van het
sociaal netwerk, als er sprake is van een netwerk met complexe verhoudingen of als het beter is dat de
verantwoordelijkheid van het gezin voor het vinden van oplossingen in en met hun netwerk geheel bij
hen ligt. In al deze gevallen kan een (familie) netwerkberaad of eigen kracht conferentie (EKC) met als
specifiek onderwerp het vergroten en benutten van het sociaal netwerk voor de opvoeding van de
kinderen, een goede optie zijn. Bij deze methodieken begeleidt een onafhankelijke hulpverlener
(netwerkberaad) of vrijwilliger (EKC) het gezin in het uitnodigen van mensen uit het netwerk die hen
kunnen helpen en ondersteunen bij hun probleem, voor een bijeenkomst. In de bijeenkomst zoeken de
aanwezigen samen naar oplossingen en maken ze een plan dat antwoord geeft op de vraag van het gezin.
De doelen en uitgangspunten van deze methodieken sluiten goed aan bij IAG: het gaat om vergroten van
de draagkracht en de regie en oplossingsgericht werken. Meer informatie over het netwerkberaad en wie
daarvoor te benaderen is te vinden op websites van verschillende aanbieders van Jeugd & Opvoedhulp
zoals Parlan, TriviumLindenhof, Cardea. Over de Eigen KrachtConferenties is informatie te vinden op
een aparte website, www.eigen-kracht.nl. Het is belangrijk dat de gezinsbehandelaar goed afstemt met
de onafhankelijk hulpverlener of vrijwilliger, zowel over het probleem/onderwerp van het beraad of de
conferentie, als over zijn eigen rol daarin. Het kan gewenst zijn dat de gezinsbehandelaar als lid van het
sociaal netwerk mee doet, of juist niet omdat IAG ten einde loopt of omdat het beter is de
verantwoordelijkheid voor oplossingen geheel bij het gezin en het (informele) netwerk te leggen.
6103
8.2 Stimuleren gebruik van maatschappelijke voorzieningen
Vaak denken we bij het sociale netwerk alleen aan familie, vrienden en mensen uit de buurt; het
informele netwerk. Professionals in voorzieningen kunnen echter ook een belangrijk onderdeel
uitmaken van het sociale netwerk van een gezin en allerlei vormen van steun bieden. Het formele
netwerk in kaart brengen, is daarom ook onderdeel zijn van de netwerkanalyse. Daarnaast kunnen
gezinnen via voorzieningen mensen ontmoeten waarmee ze hun informele sociale netwerk kunnen
uitbreiden. Zowel voor het vergroten en benutten van zowel het formele als het informele netwerk is
het dan ook belangrijk dat een gezinsbehandelaar IAG het gebruik van deze maatschappelijke
voorzieningen stimuleert.
Sociale kaart
Daarvoor is het in de eerste plaats belangrijk dat de gezinsbehandelaar IAG de sociale kaart van de
gemeente en regio waar het gezin woont leert kennen: welke maatschappelijke voorzieningen zijn
beschikbaar in de omgeving van het gezin (denk ook aan vrijwilligersorganisaties)? Veel gemeenten
hebben een eigen digitale sociale kaart en er zijn ook landelijke websites zoals
www.socialekaartnederland.nl van MEE waar de gezinsbehandelaar zijn licht kan opsteken. Het
verdient echter de voorkeur om zoveel mogelijk samen met het gezin uit te zoeken welke
voorzieningen er in hun omgeving zijn: ga bijvoorbeeld samen langs het CJG, het folderrek in de
bibliotheek of het buurthuis. Doe de ouders vanuit de kennis die gezamenlijk wordt opgedaan over
de sociale kaart ook suggesties. Bijvoorbeeld om de kinderen lid te maken van (sport)clubs, als
Veiligheidsconferentie Signs of Safety (Turnell & Essex, 2010)
Als blijkt dat de veiligheid van een of meer van de gezinsleden in het geding is, richt het vergroten en
benutten van het sociaal netwerk zich eerst volledig op dat aspect door het opzetten van een
veiligheidsnetwerk volgens de benadering van Signs of Safety. De opzet van dit veiligheidsnetwerk wordt
uiteraard voorafgegaan door het beoordelen van de veiligheidssituatie en bespreking van signalen met
het gezin (zie hoofdstuk 2). Het veiligheidsplan dat hierop volgt, wordt samen met het
veiligheidsnetwerk gemaakt. De basis voor het veiligheidsplan wordt gevormd door de ‘bodemeisen’:
datgene wat minimaal nodig is voor de veiligheid van de kinderen (bijvoorbeeld dat een kind nooit alleen
is met de vader als er vermoedens zijn dat hij slaat). Op het moment van het schrijven van deze
handleiding heeft Bureau Jeugdzorg het vaststellen van deze bodemeisen als taak indien er sprake is van
gedwongen hulp. Als het gezin IAG vrijwillig is aangegaan, stelt de gezinsbehandelaar IAG zelf deze
bodemeisen op, eventueel in overleg met collega’s of werkbegeleider. Een veiligheidsconferentie bestaat
uit een netwerksessie van het gezin met familie, vrienden en andere betrokkenen zoals leerkrachten van
school of hulpverleners. Samen gaan ze in meerdere conferenties bepalen hoe ze aan de gestelde
veiligheidseisen kunnen voldoen. Een veiligheidsconferentie lijkt erg op een netwerkberaad of een Eigen
KrachtConferentie. Een belangrijk verschil is dat de focus specifiek ligt op het veiligheidsprobleem. Een
ander verschil is dat de gezinsbehandelaar in principe de conferentie begeleidt, indien gewenst samen
met een collega of de werkbegeleider. Hoewel sommige organisaties die IAG aanbieden voor een
onafhankelijke begeleider kiezen, mag van de gezinsbehandelaar worden verwacht dat hij om kan gaan
met de dubbelrol van zowel behandelaar als begeleider van de conferentie. In beide rollen is hij geen
onderdeel van het veiligheidsnetwerk. Wel kan hij in de rol van gezinsbehandelaar bij een conferentie
informatie geven. Ook kan vanuit het veiligheidsnetwerk het verzoek aan hem komen, om de ouders te
steunen bij de opvoedvragen die helder zijn geworden in de conferentie. In de eerste conferentie wordt
onder meer de rol die het netwerk kan hebben bij het tot stand brengen van de veiligheid besproken en
worden de eerste veiligheidsrichtlijnen voor contact met de vermoedelijk mishandelende ouder
opgesteld in een veiligheidsplan. Als het veiligheidsnetwerk functioneert kan ook aandacht worden
besteed aan het sociale netwerk voor andere zaken dan alleen het bewaken van de veiligheid.
6104
luizenmoeder op school aan de slag te gaan of een oudercursus bij/via het CJG te volgen. Een
leerkracht, intern begeleider, thuiszorgmedewerker of een vrijwilliger of professional die activiteiten
organiseert in de buurt kan een belangrijk ‘formeel’ lid zijn of worden van het sociaal netwerk van
het gezin. En de andere ouders die een ouder ontmoet bij de voetbalclub, op het schoolplein of een
laagdrempelige activiteit vanuit een buurtvoorziening, kunnen vrienden of kennissen worden die een
rol willen spelen voor het gezin.
Lotgenoten
Als een gezinslid een beperking of psychiatrische diagnose heeft, kunnen lotgenoten van zowel het
betreffende gezinslid als van de andere gezinsleden een welkome bron van contact en uitbreiding van
het sociaal netwerk zijn. De gezinsbehandelaar IAG kan op zoek gaan naar lotgenotengroepen,
bijvoorbeeld via patiëntenorganisaties of de organisatie waar het gezinslid wordt behandeld en
gezinsleden stimuleren contact op te nemen. Zo kunnen bijvoorbeeld broertjes of zusjes van licht
verstandelijk gehandicapten contact met elkaar vinden via de organisatie waar hun broer of zus in
behandeling is. Lokaal wordt tegenwoordig regelmatig een ‘auti-café’ of ‘adhd-café’ georganiseerd en
op internet komen ook steeds meer fora voor specifieke lotgenotengroepen waarnaar gezinsleden
verwezen kunnen worden, ook om lotgenoten in hun eigen omgeving te zoeken. Lokale steunpunten
mantelzorg faciliteren regelmatig gespreks- en/of zelfhulpgroepen voor specifieke groepen
mantelzorgers, waar gezinsleden mogelijk interesse in hebben en contact mee op kunnen nemen.
Psycho-educatie
Gezinnen die IAG ontvangen kunnen via voorzieningen niet alleen hun netwerk uitbreiden.
Voorzieningen hebben ook een belangrijke functie voor hun cliënten en het netwerk in het
informeren over eventuele diagnoses van gezinsleden en hiervoor begrip te kweken. De
gezinsbehandelaar IAG geeft deze psycho-educatie zo mogelijk zelf (zie ook hoofdstuk 5) en altijd op
verzoek van het gezin of een gezinslid zelf. Bijvoorbeeld door voorlichting op de school van een kind
te geven, of door leden van het netwerk, zoals opa of oma, uit te nodigen bij een gesprek om uit te
leggen wat er aan de hand is met een (of meer) gezinsleden. De gezinsbehandelaar stimuleert
gezinsleden zelf ook om aan psycho-educatie te doen en de informatie daarvoor op te zoeken,
bijvoorbeeld via voorzieningen van de sociale kaart of op internet. Of hij kan zelf materialen
aandragen, voor bijvoorbeeld een spreekbeurt van een jeugdige in het gezin over ADHD. Kortom het
stimuleren van gebruik van maatschappelijke voorzieningen betekent bij IAG ook het uitvoeren en
stimuleren van psycho-educatie.
8.3 Gezinnen leren zelf hun sociaal netwerk te vergroten en benutten
Hierboven zijn verschillende suggesties gegeven hoe een gezinsbehandelaar IAG het sociale netwerk
van een gezin kan helpen uitbreiden en mobiliseren en hen kan stimuleren gebruik te maken van
maatschappelijke voorzieningen in hun omgeving. Echter, als de input is geleverd en het plan is
gemaakt, zullen de gezinsleden de laatste en belangrijkste stappen altijd zelf moeten doen: contact
leggen en onderhouden. Hieronder een aantal tips om ouders hiervoor concrete sociale
vaardigheden aan te leren (zie ook hoofdstuk 4).
Leren steun te vragen
Bij de netwerkanalyse zijn verschillende personen genoemd. Nu de stap daadwerkelijk genomen
moet gaan worden kan de schroom concreet naar boven komen om die personen om steun te vragen.
Bijvoorbeeld doordat een ouder zegt: ‘Ik heb mijn broer al maanden niet gesproken en durf hem nu
niet te vragen hoor, hij ziet me aankomen’. Een gezinsbehandelaar IAG kan de betreffende ouder
helpen door de situatie andersom te schetsen: ‘Stel je voor, je broer belt jou nu voor hulp. Zou je dat
6105
gek vinden? Zou je hem willen helpen?’. Vaak blijkt dan dat mensen het fijn vinden om te kunnen
helpen, ook mensen die zelf in moeilijke omstandigheden verkeren. Door het om te draaien helpt de
gezinsbehandelaar de ouder negatieve gedachten over zichzelf om te keren naar positieve gedachten
(in dit geval van ‘Hij wil me vast niet helpen omdat we geen contact hebben’ naar ‘Ik wil hem wel
helpen als hij het zou vragen, dus waarom zou hij dat niet willen’). Naast een omkering kunnen ook
uitgebreide oefeningen gedaan worden om ouders te helpen zich positieve, helpende gedachten eigen
te maken (zie hoofdstuk 4) waardoor zij gemakkelijker steun durven vragen. Praktisch gezien is het
ook goed om ouders te leren het juiste moment te kiezen om een persoon te benaderen voor steun.
Bijvoorbeeld door mee te geven dat het goed is om altijd te vragen ‘Ik wil je iets vragen wat
belangrijk is voor mij, is dit een goed moment voor jou?’. Oefen met ouders ook het gesprek dat volgt
na een positief antwoord van de ander en reageer positief op pogingen die ouders al hebben gedaan:
‘Wat goed dat je je buurvrouw al eens hebt gevraagd om mee te gaan naar het buurtfeest’.
Vaardigheden voor het onderhouden van het netwerk
De stap durven nemen naar personen in het sociale netwerk vergt inspanningen en vervolgens het
onderhouden van het netwerk ook. Belangrijk voor dit onderhoud is wederkerigheid. Geef naar de
gezinnen aan dat het altijd belangrijk is om te bedanken voor de steun en begrip te tonen als iemand
niet kan of pas later kan. Bekijk samen met het gezin wat ze eventueel op een ander tijdstip terug
zouden kunnen doen om er tweerichtingsverkeer van te maken. Leren met kritiek om te gaan is ook
belangrijk voor het onderhoud van een sociaal netwerk. Benadruk dat niemand altijd alles goed doet
en dat het goed is om dat te bedenken als iemand kritiek geeft op het gezin of de gezinsleden. Oefen
het omgaan met kritiek aan de hand van iets waar de ouder concreet tegen op ziet. Een ouder durft
iemand bijvoorbeeld niet te bellen om af en toe op te passen omdat hij of zij denkt dat de ander
kritiek heeft op de opvoeding. Vraag hoe de ouder het liefst wil dat het gesprek verloopt en hoe de
ouder verwacht dat de ander zal reageren. Oefen verschillende mogelijke reacties van beide kanten
en reageer positief op alle pogingen van de ouder om het gesprek aan te gaan en goed te laten
verlopen. Door het oefenen zal de ouder zich zekerder gaan voelen. Het is tot slot altijd goed om
ouders, zeker als ze de neiging hebben om in contacten het conflict aan te gaan, tijdens het oefenen
ook te leren helder het doel van het gesprek voor ogen te houden. Hiermee kunnen ze voorkomen dat
ze in verwijten, boosheid of andere emoties schieten (Van Vugt & Berger, 1999; Bolt, 2010).
6106
9 Aanpakken van problemen in de omstandigheden van het gezin
In multiprobleemgezinnen spelen vaak verschillende problemen in de omstandigheden van het
gezin. Zo kan een gezin te maken hebben met flinke schulden, kunnen één of beide ouders werkloos
zijn en kan het in huis een rommel zijn. Dit hoeft niet te wijzen op een gebrek aan vaardigheden.
Ouders zijn waarschijnlijk heel goed in staat om het huis een opknapbeurt te geven of, eventueel met
behulp van een ander, een goede sollicitatiebrief te schrijven. Door de opeenstapeling van problemen
zijn gezinnen echter de grip op de situatie kwijt geraakt waardoor het ondernemen van actie niet van
de grond komt. De gezinsbehandelaar kan de gezinsleden helpen de grip op de situatie weer terug te
krijgen. Dat doet de gezinsbehandelaar in eerste instantie door gezinnen vanuit de
oplossingsgerichte visie (zie hoofdstuk 4) te ondersteunen bij het aanleren van vaardigheden, het
verbeteren van de communicatie in het gezin en het vergroten en benutten van het netwerk. Soms
pakt de gezinsbehandelaar vanuit een aansluitende basishouding zelf (een aantal van) de problemen
in de omstandigheden aan met de gezinsleden. Bijvoorbeeld om te zorgen dat de gezinsleden ruimte
krijgen om te werken aan de gestelde doelen. In dit hoofdstuk geven we een aantal handvatten hoe
en wanneer de gezinsbehandelaar met praktische en materiële problemen in de omstandigheden van
het gezin aan de slag gaat.
De rol van de gezinsbehandelaar IAG
De hulp van IAG is erop gericht om de gezinsleden zodanig te helpen dat ze zoveel mogelijk zelf hun
problemen leren oplossen, hun eigen mogelijkheden daartoe leren gebruiken of dat met hulp van
hun netwerk te doen. In de startfase van IAG wordt duidelijk welke problemen er spelen in de
omstandigheden van het gezin en wat de wensen van het gezin zijn op dit gebied. De
gezinsbehandelaar zal samen met de gezinsleden bekijken welke punten zij willen aanpakken en wat
daarvoor nodig is. Daaruit kan bijvoorbeeld naar voren komen dat gezinsleden bepaalde
vaardigheden verder willen ontwikkelen of dat ze hun netwerk meer willen inzetten voor het regelen
van vervoer omdat ze zelf niet over een auto beschikken. In het vorige hoofdstuk besteedden we
aandacht aan hoe de gezinsbehandelaar het gezin kan helpen bij ontwikkelen van vaardigheden en
het vergroten en benutten van het sociaal netwerk. Het is dus niet zozeer de rol van de
gezinsbehandelaar om de problemen die in de omstandigheden van het gezin vóór het gezin te gaan
oplossen. Dit past ook niet bij de basishouding van de gezinsbehandelaar IAG die gericht is op
activeren en vergroten van de aanwezige mogelijkheden, in plaats van overnemen. Zo is het de taak
van de gezinsbehandelaar niet om een ouder weer aan een baan te helpen als deze werkloos is of om
ervoor te zorgen dat het huis van het gezin er weer keurig uit ziet. De gezinsbehandelaar zou het
gezin hier weliswaar op korte termijn mee helpen (het probleem is opgelost: ouder heeft baan, huis is
opgeruimd), maar niet op langere termijn (het gezin heeft niet geleerd gebruik te maken van de eigen
krachten; de kans is groot dat hetzelfde of een ander probleem na verloop van tijd weer optreedt).
Toch kan het nuttig zijn om aansluitend op de behoeften en wensen van het gezin, als
gezinsbehandelaar enkele dingen op te pakken als het gaat om problemen in de omstandigheden van
het gezin. Redenen hiervoor kunnen zijn:
- Het gezin heeft zoveel aan het hoofd dat het niet de rust en ruimte vindt om aan de doelen te
werken. De gezinsleden willen bijvoorbeeld werken aan hoe ze meer tijd voor elkaar vrij
kunnen maken, maar ondertussen staat er regelmatig een deurwaarder voor de deur die alle
gezinsleden de nodige stress bezorgt.
- Het aanpakken van problemen in de omstandigheden van het gezin kan het gezin het gevoel
geven dat ze weer grip op de situatie krijgen. Bijvoorbeeld wanneer een huis vol rotzooi na
één dag opruimen weer gezellig en schoon oogt, kunnen ouders denken: ‘Verhip, als ik er een
6107
dag echt werk van maak, dan kan ik heel wat bereiken.’ Ze ervaren dat ze zelf over de
mogelijkheden en vaardigheden beschikken om iets aan de situatie te veranderen (Spanjaard
& Haspels, 2005).
- Het kan een goed hulpmiddel zijn om een werkrelatie op te bouwen. Het in aansluiting op de
wens van het gezin aanpakken van praktische zaken als het regelen van schuldhulpverlening,
het maken van de schuurdeur die niet meer dicht kan of het opstellen van een goede
sollicitatiebrief, leidt vaak tot een direct zichtbaar resultaat. De gezinsleden ervaren meteen
het effect van de hulp. Hierdoor zijn ze mogelijk ook meer gemotiveerd voor het werken aan
de (andere) doelen. De gezinsbehandelaar maakt hierbij duidelijk dat het ondersteunen bij
dergelijke zaken geen doel op zich is, maar een middel om te kunnen werken aan de doelen
die het gezin heeft opgesteld (Spanjaard & Haspels, 2005).
Wat wordt aangepakt en waarom?
Het kan dus nuttig zijn om enkele zaken in de omstandigheden van het gezin in overleg met hen op
een directe manier aan te pakken. Tegelijkertijd moet de gezinsbehandelaar zich goed realiseren wat
zijn rol is. Hij is tijdelijk betrokken bij het gezin en is daarmee een passant. Het is dus niet de
bedoeling dat hij dingen overneemt van het gezin. Het gezin zal het immers na een aantal maanden
weer zelf moeten oppakken. Daarom moet de gezinsbehandelaar goed bedenken wat hij doet en
waarom hij het doet. Hieronder volgen twee tips om te bepalen wat de gezinsbehandelaar doet in het
aanpakken van problemen in de omstandigheden van het gezin:
- Geef het gezin voorlichting over hulpbronnen. De gezinsbehandelaar kan gezinsleden wijzen
op het bestaan van bijvoorbeeld websites van ouderverenigingen, websites met informatie
over bepaalde onderwerpen (van het aanvragen van zorgtoeslag tot tips over het schrijven
van een sollicitatiebrief), verenigingen/instanties in de buurt waar het gezin een beroep op
kan doen (zoals MEE), informatieavonden die het CJG organiseert, et cetera. De rol van de
gezinsbehandelaar is met name het wijzen op het bestaan van deze mogelijkheden, het
stimuleren van ouders om zelf achter meer informatie aan te gaan en het stimuleren van
gezinsleden om gebruik te maken van de mogelijkheden die er zijn. Om dit goed te kunnen
doen, is het belangrijk dat de gezinsbehandelaar goed op de hoogte is van de lokale sociale
kaart.
- Beperk het tot eenmalige activiteiten. Als een activiteit eenmalig is en de gezinsbehandelaar
kan onderbouwen waarom hij deze activiteit uitvoert, kan hij dit samen met de gezinsleden
prima zelf oppakken. Voorbeelden zijn: het invullen van een formulier om zorg aan te
vragen, meegaan naar een eerste gesprek bij de schuldhulpverlening, eenmalig een
schoonmaakactie op touw zetten en het aanvragen van een Eigen KrachtConferentie. Als
activiteiten regelmatig terugkeren, dan pakt de gezinsbehandelaar de activiteit niet zelf op
maar bespreekt met de gezinsleden wat ze nodig hebben om het zelf of met behulp van
iemand uit hun netwerk kunnen doen. Een voorbeeld is de jaarlijks terugkerende
belastingaangifte. Als gezinnen moeite hebben om de belastingaangifte zelf te doen, kan de
gezinsbehandelaar met het gezin bespreken wie hen daarbij kan helpen. Een oplossing kan
zijn dat de ouders de buurman vragen hen daarbij te ondersteunen. Een ander voorbeeld is
het vervoer naar de zwemles van een van de kinderen tijdens werktijden van de ouders. Een
oplossing kan zijn dat het kind na schooltijd met een vriendje mee naar huis gaat en naar
zwemles wordt gebracht. Moeder haalt haar kind na afloop dan zelf weer op.
Voor alle activiteiten die de gezinsbehandelaar met het gezin op dit terrein onderneemt, geldt dat er
een goede reden moet zijn waarom hij dat doet. Het regelen van praktische zaken is zoals gezegd
geen doel op zich. Er is een aantal situaties te bedenken waarin het logischer is om een activiteit op
te pakken dan in andere situaties. Deze situaties zijn:
6108
- De activiteit komt de veiligheid ten goede. Sommige activiteiten kunnen de veiligheid van de
kinderen direct ten goede komen. Denk aan het plaatsen van een traphekje als er kleine
kinderen zijn of het plaatsen van een beveiligingshaakje in het gootsteenkastje. Het
waarborgen van de veiligheid is belangrijk. Het bieden van praktische hulp die de veiligheid
ten goede komt is daarom goed te verantwoorden (Spanjaard & Haspels, 2005).
- De activiteit sluit aan bij de doelen die het gezin wil bereiken. Gezinnen kunnen meerdere
wensen hebben als het gaat om het aanpakken van problemen in de omstandigheden van het
gezin. De ene wens sluit beter aan bij de doelen die zijn opgesteld dan de andere. De
gezinsbehandelaar richt zich zoveel mogelijk op activiteiten die direct in verband staan met
de gestelde doelen. Een mooi voorbeeld is het aanvragen van een Eigen KrachtCconferentie.
Het vergroten en benutten van het netwerk is een belangrijk onderdeel van de hulp van IAG.
Als het gezin open staat voor een Eigen KrachtConferentie, dan kan de gezinsbehandelaar
heel goed iets betekenen door de conferentie aan te vragen (zie hoofdstuk 8). Een ander
voorbeeld is ondersteuning bieden bij het aanvragen van ouderschapsverlof wanneer
moeder heeft aangegeven meer tijd met haar kinderen te willen doorbrengen (Spanjaard &
Haspels, 2005).
- Het opbouwen van de werkrelatie verloopt moeizaam. Soms komt de werkrelatie met de
gezinsleden moeilijk op gang. De gezinsbehandelaar kan dan praktische hulp bieden die het
gezin mogelijk weer motiveert voor de hulpverlening en waardoor de werkrelatie verbetert.
Let op dat de praktische hulp geen doel op zich wordt voor de gezinsleden (Spanjaard &
Haspels, 2005).
- De activiteit biedt gelegenheid om vaardigheden te oefenen. Het aanpakken van problemen
in de omstandigheden van het gezin hoeft niet te betekenen dat gezinsleden daarin een
passieve rol hebben. Integendeel, de gezinsbehandelaar activeert de gezinsleden zoveel
mogelijk. Activiteiten kunnen tegelijkertijd een leermoment zijn voor een gezinslid om
vaardigheden te oefenen en verder te ontwikkelen. Het geloof in het eigen kunnen zal
hierdoor toenemen. Wanneer een ouder heeft aangegeven ondersteuning te willen krijgen bij
het op orde brengen van de financiën en de ouder heeft met de gezinsbehandelaar besproken
gebruik te willen maken van de schuldhulpverlening, dan kan de gezinsbehandelaar de
ouder ondersteunen bij het eerste gesprek. Het gesprek kan thuis voorbereid worden en
vervolgens in het echt plaats vinden. Meegaan biedt de gezinsbehandelaar de mogelijkheid
de ouder indien nodig ter plekke te ondersteunen en achteraf van feedback te voorzien.
6109
10 Competenties, werkbegeleiding en benodigde randvoorwaarden
Bij het werven en de begeleiding van de gezinsbehandelaar IAG, speelt de werkbegeleider (vaak een
wetenschappelijk opgeleide gedragswetenschapper) een belangrijke rol. Dit hoofdstuk biedt de
werkbegeleider inhoudelijke handvatten waar op te letten bij het aannemen van gezinsbehandelaars
IAG en hoe hen te begeleiden in hun werk. Vanuit het inhoudelijke perspectief van de
werkbegeleider, alsmede het perspectief van het management staan tot slot de benodigde
randvoorwaarden voor de uitvoering van IAG op een rij.
10.1 Basiscompetenties van de gezinsbehandelaar IAG
Competenties worden ook wel omschreven als ‘de combinatie van kennis, vaardigheden, attitude en
persoonskenmerken die een persoon gebruikt om te kunnen functioneren naar de eisen die gesteld
worden in een specifieke context’ (Bolt, 2010). In de voorgaande hoofdstukken zijn expliciet en
impliciet de benodigde competenties van een gezinsbehandelaar IAG aan de orde gekomen, waarbij
vooral is gefocust op attitude en vaardigheden. In hoofdstuk 2 kwamen bijvoorbeeld de verschillende
aspecten van de basishouding naar voren: respectvol, positief, open, transparant en vasthoudend
zijn, kunnen activeren en aansluiten en meerzijdig partijdig kunnen zijn. Oplossingsgericht werken
en communiceren met gezinnen is een vaardigheid die in deze handleiding vaker terugkomt, evenals
gezinnen kunnen motiveren tot verandering. Tot slot zijn naast het gezin gaan staan, positioneren
indien nodig, gezinnen vaardigheden leren, psycho-educatie geven en het toepassen van
gezinstherapeutische technieken, ook termen die refereren aan competenties die nodig zijn voor de
uitvoering van IAG.
Dat zijn nogal wat specifieke competenties, die de meeste hbo-pgeleiden nog niet volledig hebben
kunnen ontwikkelen als ze net de opleiding hebben afgerond. Meestal hebben ze ze ook nog niet
helemaal in de praktijk kunnen verfijnen als ze net de post-hbo-opleiding IAG hebben afgerond. De
werkbegeleider focust daarom in de eerste plaats op een aantal basiscompetenties die in ieder geval
aanwezig zouden moeten zijn en het uitgangspunt vormen voor de specifieke competenties die de
gezinsbehandelaar in de praktijk van IAG verder kan ontwikkelen. Hieronder bespreken we deze
basiscompetenties als inhoudelijk handvat voor het aannemen en voor het begeleiden van
gezinsbehandelaars in hun verdere ontwikkeling. Het gaat daarbij naast vaardigheden ook om een
aantal persoonskenmerken.
Communicatieve vaardigheden
Communicatie is voor een gezinsbehandelaar IAG per definitie het belangrijkste middel om hulp te
kunnen verlenen. De voor IAG zo kenmerkende samenwerking met het gezin, bestaat in veel gevallen
uit samenspraak. Bij IAG is communicatie wellicht nog belangrijker, omdat het van belang is om
onder alle omstandigheden contact te blijven houden met het gezin. Als er sprake is van
mishandeling wordt de hulpverlening niet gestopt, maar gaat de gezinsbehandelaar IAG door en
houdt daarbij contact met alle gezinsleden. De nadruk ligt bij IAG daarnaast extra op communicatie
doordat de gezinnen al veel teleurstellingen hebben gehad met hulpverleners, waardoor ze
wantrouwend zijn. Dit maakt een zorgvuldige communicatie van nog groter belang bij
multiprobleemgezinnen. De gezinsbehandelaar communiceert altijd met en nooit over een gezin, en
zelfs iets ogenschijnlijks non-verbaals als een houding, wordt bij IAG voornamelijk geuit via verbale
communicatie: in gesprekken merken gezinnen bijvoorbeeld dat de gezinsbehandelaar open,
positief, respectvol, transparant et cetera is. De gezinsbehandelaar IAG leert het gezin indien nodig
6110
ook communicatieve vaardigheden. Door model te staan laat de gezinsbehandelaar zien hoe
effectiever communiceren eruit ziet. De communicatieve vaardigheden van de gezinsbehandelaar
IAG ontwikkelen zich al werkend met de gezinnen specifiek richting oplossingsgerichte
communicatie. Niet alleen verbale communicatie is een belangrijke vaardigheid, ook schriftelijk
verslag doen hoort er bij. Bij allerlei technieken en in de verschillende fasen zet de
gezinsbehandelaar IAG zaken met het gezin op papier op een voor hen duidelijke manier. Deze
schriftelijke verslagen worden in de werkbegeleiding besproken en benut voor het positief
beïnvloeden van het hulpverleningsproces.
Samenwerkingsgericht in en om het gezin
Om te werken vanuit een visie van empowerment en aan te sluiten bij de gezinnen waarmee ze
werken, moeten gezinsbehandelaars IAG in de kern gericht zijn op samenwerking en dialoog met het
gezin. Naast in plaats van boven een gezin kunnen gaan staan, vereist samenwerking en
samenspraak. De doelen van IAG stelt het gezin samen met de gezinsbehandelaar en de technieken
die de gezinsbehandelaar gebruikt om het gezin te steunen de eigen doelen te bereiken, sluiten aan
bij wat past bij het gezin. Zelfs een middel als een gedragsinstructie, wat recht tegenover
samenwerking lijkt te staan, zet de gezinsbehandelaar IAG pas in als dat aansluit bij de krachten,
behoeften en de leerstijl van het gezin. Ook is de gezinsbehandelaar gericht op samenwerking met
anderen rond het gezin, zowel met het sociaal netwerk als met professionals. De uitkomst van het
hulpverleningsproces van IAG is zo een product van voortdurende samenwerking met het gezin en
relevante personen om het gezin. Ook het basisuitgangspunt van IAG dat problemen nooit op
zichzelf staan en het werken met de systeemgericht blik vereisen samenwerkingsgerichtheid van de
gezinsbehandelaar. Niet alleen ligt de focus op samenwerking tussen de gezinsleden, maar ook
tussen het gezin en systemen daarom heen, zoals het sociaal netwerk. Waar nodig betrekt de
gezinsbehandelaar het professionele netwerk van het gezin bij de planvorming en voert daarbij de
regie. Het hoeft verder weinig betoog dat gericht zijn op samenwerking ook een hoge mate van
flexibiliteit eist van de gezinsbehandelaar IAG. Van flexibel zijn in werktijden die naar behoefte van
het gezin ook ’s avonds kunnen zijn, tot flexibiliteit in het terugkomen op gezamenlijke besluiten als
het gezin dat wil. De gezinsbehandelaar IAG is verder in staat flexibel de overgang te maken van het
ene naar het andere gezin en hoe samen te werken met en aan te sluiten op verschillende gezinnen.
Autonoom en solitair in het werk
Zo gericht op samenwerking in het gezin, zo autonoom en solitair is de gezinsbehandelaar IAG
daarentegen in het werk als het gaat om afstemming met collega’s. Hij is voortdurend alleen op weg
naar gezinnen en is daar als gezinsbehandelaar bijna altijd alleen aanwezig, zonder andere
hulpverleners. Tijdens het werk heeft de gezinsbehandelaar ook weinig contact met directe collega’s.
Dat vraagt om zelfstandig verantwoordelijkheid kunnen dragen: dagelijkse inzichten en besluiten
krijgt en neemt hij solitair en autonoom, zonder collega’s of de werkbegeleider te raadplegen. Door
de breedte en complexiteit van het werk, zijn er nogal wat besluiten die de gezinsbehandelaar op een
dag zonder feedback van collega’s zelfstandig moet kunnen nemen: wanneer of hoe te reageren op
gezinsleden, welke technieken en hulpmiddelen in te zetten, beoordelen of de veiligheid voldoende
geborgd is, of een analyse klopt, of dit de gewenste doelen zijn en of ze SMART zijn en wanneer naar
een volgende fase over te gaan. Werkbegeleiding is slechts een klein onderdeel van het werk en vindt
meestal eens in de twee weken plaats. Dit alles zorgt ervoor dat het vak van gezinsbehandelaar IAG
een hoge mate van verantwoordelijkheid met zich mee brengt, die hij bij uitstek aan moet kunnen of
nog beter: prettig moet vinden.
6111
Lef en doorzettingsvermogen
De inhoud en aard van het werk vragen om lef en doorzettingsvermogen van een gezinsbehandelaar
IAG: hij schrikt niet terug van crisissituaties, neemt belangrijke besluiten in zijn eentje en gaat door
waar andere hulpvormen soms stoppen. Ook als een gezin weerstand lijkt te hebben, zet de
gezinsbehandelaar IAG door, blijft uitgaan van het feit dat ieder gezin de mogelijkheden tot
verandering in zich heef, en labelt de ogenschijnlijke weerstand als iets zeggend over de
samenwerkingsrelatie en de eigen houding en niet over het gezin. Zo naar zichzelf kunnen kijken als
gezinsbehandelaar vraagt moed. Het bovengenoemde autonoom en solitair werken binnen IAG
vraagt eveneens zelfvertrouwen en daadkracht van de gezinsbehandelaar. De durf om besluiten
zelfstandig te nemen en het vermogen om in samenwerking met het gezin door te gaan en in overleg
met hen iets anders te proberen als de ingezette middelen niet blijken te werken. Werken vanuit de
visie van empowerment vraagt per definitie energie en wilskracht. De gezinsbehandelaar zoekt
telkens opnieuw naar de krachten en mogelijkheden in gezinnen ook al lijken die soms moeilijk te
vinden. Hij neemt zo weinig mogelijk over van gezinsleden, waar het vaak zo gemakkelijk lijkt om
dat wel even te doen. Ook oplossingsgericht werken vraagt om volharding: de gezinsbehandelaar
blijft doorvragen naar zoveel mogelijk details, zodat de oplossing zo goed mogelijk aansluit bij het
gezin. Tot slot is vasthoudendheid onderdeel van de basishouding van de gezinsbehandelaar IAG.
Doorzettingsvermogen is de basis om vasthoudend te kunnen zijn.
Initiatiefrijk en ondernemend
Lef en doorzettingsvermogen uiten zich bij de gezinsbehandelaar IAG vaak in zelf initiatief nemen en
ondernemend zijn. Ieder initiatief moet aansluiten bij het gezin. Van de gezinsbehandelaar wordt
verwacht dat hij aansluit bij de gezinsleden door hen goed te bevragen en goed naar hen te luisteren.
Zo kunnen gezamenlijk oplossingen ontdekt worden waarmee de gezinsleden actief aan de slag
kunnen. Als een ouder aangeeft wel meer mensen in de buurt te willen leren kennen, maar daar niet
toekomt, is de gezinsbehandelaar IAG degene die de ouder vraagt hoe hij denkt dat te kunnen
bereiken en wat daarvoor nodig is. Mogelijk wil de ouder hulp bij het vinden van een buurthuis of
ondersteuning om een eerste keer contact te kunnen leggen met buurtgenoten. Oplossingsgericht
werken vraagt vooral veel initiatief van de kant van de hulpverlener in het doorvragen naar details
om te komen tot oplossingen die bij het gezin passen en daardoor kans van slagen hebben.
Initiatiefrijk en ondernemend zijn betekent ook actief zoeken naar waar de motivatie tot verandering
zit bij de gezinsleden en passende manieren vinden om bij deze motivatie aan te sluiten. Daarnaast
ligt er veel initiatief bij de gezinsbehandelaar om samen met gezinsleden uit te zoeken welke psycho-
educatie en vaardigheden zij nodig hebben en uit zichzelf de kennis te vergaren die hem daartoe
eventueel ontbreekt. Ondernemend zijn betekent ook beschikken over het vermogen om te handelen
in crisissituaties. Dit vraagt - naast elkaar en in een kort tijdsbestek- bijvoorbeeld om flexibiliteit,
open staan voor en vragen naar feedback, SMART maken van doelen, positief zijn over kleine
overwinningen, geduld en samenwerken met andere instanties. Tot slot is de gezinsbehandelaar IAG
te zien als een zelfstandig ondernemer in die zin dat hij bij veel verschillende gezinnen in een week
op bezoek gaat en voornamelijk alleen ‘de zaak runt’ met alles wat daarbij hoort. Daaronder valt ook
een goede, structurele bereikbaarheid en ’s avonds werken indien nodig.
Doel- en resultaatgericht
Het hulpverleningsproces van IAG is in alle fasen gericht op het bereiken van de gestelde doelen en
de gewenste resultaten. Deze vormen de rode draad en zijn SMART geformuleerd. De
gezinsbehandelaar IAG werkt niet zelf aan de doelen en resultaten, maar ondersteunt en stimuleert
het gezin om doel- en resultaat gericht te zijn: tijdens evaluatiemomenten kijkt hij steeds samen met
het gezin naar de geboekte esultaten en of ze doelen willen bijstellen. Deze in IAG ingebouwde doel-
en resultaatgerichtheid, helpt voorkomen om te lang door te gaan met zaken die niet werken voor
6112
een gezin. In de praktijk van IAG komt dit echter wel voor. Bijvoorbeeld doordat een bepaalde
aanpak of oplossingsrichting uitdrukkelijk de wens is van een gezin, de gezinsbehandelaar daarbij
aan wil sluiten en ook wordt geacht een doorzetter te zijn. Doel- en resultaatgericht zijn betekent ook
dat gezinsbehandelaars tijdig signaleren dat bepaalde technieken niet aanslaan of niet passen bij het
gezin en dat de inzet van IAG niet leidt tot verandering in het gedrag van gezinsleden. Het betekent
daarnaast af en toe directief moeten zijn en de positie als gezinsbehandelaar helder stellen naar
gezinsleden. Als in een gezin de basale verzorging van de kinderen bijvoorbeeld niet in orde is, is hun
veiligheid in het geding en moet door de gezinsbehandelaar als eerste op directieve wijze
gezamenlijke doelen worden gesteld gericht op het herstellen van de veiligheid van de jeugdige (zie
verder 2.2).
Reflectief vermogen
Zelfreflectie is, zoals dat voor veel vakken geldt, een voorwaarde om beter te kunnen worden in het
vak van gezinsbehandelaar. Zoals een gezinsbehandelaar IAG samen met de gezinnen kijkt naar de
situatie en hoe ze die zelf kunnen veranderen en verbeteren, zo kijkt de gezinsbehandelaar ook naar
zichzelf en het eigen handelen in het werk om ervan te leren en zo beter te worden. Deze zelfreflectie
gebeurt voor een deel op eigen initiatief van de gezinsbehandelaar tijdens het dagelijks werk en door
de ingebouwde evaluaties, en voor een ander deel in de werkbegeleiding. Paragraaf 10.2 gaat nader
in op hoe de werkbegeleiding eruit ziet. Ook bij sollicitatie-, functionerings- en
beoordelingsgesprekken is het reflectief vermogen van de gezinsbehandelaar onderwerp van
gesprek. Waaruit blijkt dat hij in staat is te reflecteren op zichzelf en het eigen handelen? Kan hij
bijvoorbeeld makkelijk sterke en minder sterke kanten van zichzelf benoemen? En is dit vermogen
voldoende aanwezig voor de mate van zelfreflectie die nodig is bij IAG?
10.2 Werkbegeleiding
Werkbegeleiding van (teams) gezinsbehandelaars IAG is een essentieel onderdeel van het werk in
organisaties die IAG bieden. Niet voor niets staat bij de NHL Hogeschool Leeuwarden
werkbegeleiding van de gezinsbehandelaar IAG centraal in een 4-daagse verdiepingsmodule voor
werkbegeleiders. De werkbegeleiding wordt uitgevoerd door een verantwoordelijke functionaris
werkzaam binnen de organisatie. Doorgaans is dit een gedragswetenschapper (bij voorkeur een gz-
psycholoog of orthopedagoog-generalist), een gezinsbehandelaar met specifieke
coachingscompetenties of een manager met een inhoudelijke achtergrond op het gebied van IAG. In
dit laatste geval is het van belang dat de manager zorg draagt voor een veilige werksfeer en er sprake
is van een duidelijk onderscheid tussen het sturen op productie vanuit organisatiebelang enerzijds
en het geven van werkbegeleiding anderzijds. De werkbegeleider heeft twee manieren om de
gezinsbehandelaar IAG in het werk te begeleiden: persoonlijke, individuele coaching en het
organiseren van casuïstiekbesprekingen in teamverband. Beide hebben naast het stimuleren van de
ontwikkeling van de gezinsbehandelaar als doel om de kwaliteit van IAG te bewaken. Door mee te
kijken ziet de werkbegeleider of de gezinsbehandelaar de rode draad van de hulpverlening blijft
volgen, de interventie uitvoert zoals bedoeld en zo werkt aan de programma-integriteit. De
werkbegeleider helpt de gezinsbehandelaar IAG scherp te blijven en te voorkomen dat hij wordt
‘ingezogen’ in het hulpverleningsproces en het gezin en niet meer objectief kan zijn. De coaching en
teambijeenkomsten zijn de momenten om samen neutraal en met afstand naar de actuele situatie te
kijken en het denken, voelen en gedrag van de gezinsbehandelaar samen te analyseren. Dit steunt en
inspireert de gezinsbehandelaar om in de praktijk de hulpverlening aan het gezin te optimaliseren.
Werkbegeleiding dient congruent te zijn aan het methodisch handelen van de gezinsbehandelaar. Zo
is de basishouding van de werkbegeleider tegenover de gezinsbehandelaar gelijk aan de
basishouding van de gezinsbehandelaar naar het gezin. Van oplossingsgericht, activerend,
6113
motiverend, positief , respectvol, empowerend, aansluitend en samenwerkingsgericht tot open,
transparant, gelijkwaardig en vooral ook een nieuwsgierige en niet-oordelende houding. Zo’n
houding is alleen mogelijk als de werkbegeleider organisatiebelangen en productie-eisen kan
scheiden van de doelen van werkbegeleiding. Hieronder volgen verschillende handvatten en
hulpmiddelen voor hoe de werkbegeleider coaching van individuele gezinsbehandelaars en
casuïstiekbesprekingen in teams kan vormgeven vanuit de benodigde basishouding.
10.2.1 Individuele coaching
In crisissituaties of bij prangende vragen is de werkbegeleider beschikbaar voor overleg. Individuele
steun bij de ontwikkeling wordt in veel instellingen ook structureel georganiseerd middels
geagendeerde coachingsgesprekken. Ook in deze gesprekken is het belangrijk dat de werkbegeleider
omgaat met de gezinsbehandelaar zoals deze zelf ook met gezinnen omgaat. Dit betekent onder meer
onderzoeken van en aansluiten op de behoefte van de gezinsbehandelaar en model staan in handelen
en houding. In dit ‘parallelle proces’ maakt de werkbegeleider gebruik van binnen IAG gebruikte
technieken, zoals bijvoorbeeld oplossingsgericht vragen stellen en helpende gedachten formuleren.
Het drie-wereldenmodel en het GROW-model geven handvatten om coachingsgesprekken in
stappen op te delen. Het bespreken van casuïstiek (zie 10.2.2.) kan natuurlijk ook in individuele
gesprekken met de werkbegeleider plaatsvinden. Hieronder worden deze middelen voor
werkbegeleiding toegelicht.
Oplossingsgericht vragen stellen
In hoofdstuk 4 werd (als onderdeel van de uitgebreide oplossingsgerichte gereedschapskist)
uitgelegd dat er verschillende manieren zijn van oplossingsgerichte vragen stellen. Deze kan de
werkbegeleider ook gebruiken als de gezinsbehandelaar IAG tegen zaken aanloopt, bijvoorbeeld:
• Doorvragen. Als een gezinslid bijvoorbeeld nog niet gemotiveerd lijkt voor verandering en
de gezinsbehandelaar IAG daar moeite mee heeft kan de werkbegeleider vragen stellen als:
Wanneer merkte je je moeite hiermee op welk moment? Wat deed het gezinslid toen? Wat
gebeurde er nog meer? Wat was je reactie? Hierdoor krijgt de gezinsbehandelaar meer zicht
op zichzelf en zijn gedrag in de situatie en op de wijze waarop hij deze kan beïnvloeden.
• Copingvragen. Dit zijn vragen waarmee de werkbegeleider indirect complimenten geeft.
Bijvoorbeeld als een gezinssituatie erg stressvol is voor de gezinsbehandelaar : Hoe heb je
het overzicht behouden? Hoe krijg je het voor elkaar ieder gezinslid in zijn waarde te laten?
• Vragen naar uitzonderingen. Dit kan bijvoorbeeld door de wondervraag te stellen als de
gezinsbehandelaar moeite heeft om positief naar zijn eigen handelen in het gezin te kijken.
De werkbegeleider vraagt door op situaties die de gezinsbehandelaar in antwoord op de
wondervraag schetst: Wat is er precies anders als het probleem zich niet voordoet?
• Schaalvragen. Een voorbeeld van een schaalvraag aan een gezinsbehandelaar is: Als je op
een schaal van 0-10 moet aangeven in hoeverre je bij de motivatie voor verandering in dit
gezin hebt weten aan te sluiten, wat voor cijfer geef je jezelf dan?
Helpende gedachten formuleren
Zoals een gezinsbehandelaar IAG gezinsleden kan steunen om helpende gedachten te ontwikkelen,
zo kan de werkbegeleider de gezinsbehandelaar ook inspireren om storende gedachten die
voortkomen uit stress om te buigen naar helpende gedachten (Spanjaard & Haspels, 2005).
Voorbeelden van helpende gedachten voor een gezinsbehandelaar IAG zijn:
• Als een gezinsbehandelaar veel ’s avonds moet werken: ‘Gelukkig hoef ik niet van negen tot
vijf te werken’.
• Als iemand belt als het slecht uitkomt: ‘Nu heb ik de kans ze te motiveren het geleerde toe te
passen’.
6114
• Als een gezin langzamer gaat dan verwacht: ‘Elke geboekte vooruitgang is winst/Alle kleine
stapjes helpen’.
Drie-wereldenmodel
Het drie-wereldenmodel is van oorsprong een middel om de interactie tussen maatschappelijk
werkers en cliënten te analyseren met als doel een zorgvuldige hulpverlening (Bootsma, 2010). Het
model is ook bruikbaar om in coachingsgesprekken met de gezinsbehandelaar IAG te kijken naar
zichzelf als professional. Dit kan vanuit drie perspectieven:
• De technische professionaliteit. Dit betreft de ‘ambachtelijke’ bagage van kennis en
vaardigheden van de gezinsbehandelaar IAG. Welke methoden en technieken kent de
gezinsbehandelaar en hoe vaardig is hij in de toepassing?
• De normatieve professionaliteit. Is de gezinsbehandelaar in staat ‘het juiste’ te doen, de
‘goede’ beslissingen te nemen, waarbij alle belangen zo zorgvuldig mogelijk zijn afgewogen?
Is de gezinsbehandelaar de morele sparringpartner die de cliënt nodig heeft?
• De persoonlijke professionaliteit. De gezinsbehandelaar wordt ‘ingekleurd’ door een
persoon: een even uniek wezen als de cliënt die hij begeleidt. Welke krachten en valkuilen
kenmerken deze persoon? Wat betekent dit voor zijn mogelijkheden binnen de technische en
normatieve professionaliteit?
Binnen de werkbegeleiding ligt de focus meestal op de persoonlijke professionaliteit.
Bewustwording, reflectie en ontwikkeling op dit terrein zijn belangrijk binnen IAG.
GROW-model
Het GROW-model heeft als doel om mensen in een coachingsgesprek te helpen groeien in het werk
en als persoon (www.springest.nl/artikelen). De vier letters staan ieder voor een stap in het gesprek.
Ook dit model werkt bij iedere stap met vragen. Dit zijn vragen over doelen, feiten, mogelijkheden en
beoogde handelingen van de gezinsbehandelaar. De werkbegeleider kan ze toepassen bij specifieke
problemen waar de gezinsbehandelaar in de samenwerking met een gezin tegenaan loopt.
• Goal – Doel. Voorbeelden van vragen die het doel in het werk van de gezinsbehandelaar in
een gezin helpen filteren zijn: Wat is de reden dat je dit inbrengt? Wat wil je op korte en
lange termijn bereiken? Welk resultaat verwacht je van je eigen handelen? Hoe is de situatie
als je tevreden bent?
• Reality – Stand van zaken/feiten. Voorbeelden van vragen die de feiten naar boven halen
zijn: Hoe ziet de situatie er nu uit, wat is de kern van de huidige situatie? Wat heb je tot nu
toe ondernomen, met welk effect? Wat gebeurt er met jou als het probleem niet wordt
opgelost? Welke hulpmiddelen heb je?
• Options – Diverse mogelijkheden. Voorbeelden van vragen die de mogelijkheden die de
gezinsbehandelaar heeft, helder helpen krijgen, zijn: Welke oplossingsmogelijkheden zijn er
volgens jou? Wat zijn de voor- en nadelen van de diverse opties? Hoe makkelijk of moeilijk
zijn die opties voor jou?
• Will – Acties. Voorbeelden van vragen die de gezinsbehandelaar helpen tot actie over te
gaan zijn: Welke optie ga je effectief uitproberen? Wat ga je precies doen, wanneer? Wie
informeer je? Hoe voel je je bij het idee van het uitvoeren van deze optie?
10.2.2 Casuïstiekbespreking in teamverband
De werkbegeleider zorgt er naast de benodigde persoonlijke coaching voor, dat gezinsbehandelaars
IAG structureel (meestal minimaal eens per twee weken twee uur) in hun team bijeen komen voor
casuïstiekbesprekingen. Bij individuele coachingsgesprekken activeert de werkbegeleider de
gezinsbehandelaar onder andere door het stellen van vragen tot zelfreflectie. In groepen ontstaat de
6115
zelfreflectie door onderlinge uitwisseling. De meest gekozen werkwijze daarbij is het bespreken van
casuïstiek. Daarnaast wordt ook wel gebruik gemaakt van uitwisseling aan de hand van:
• succesvolle ervaringen;
• gemaakte videobeelden;
• gebruik van Duplo of Playmobil poppetjes (zie ook 5.8);
• verslagen op papier.
In sommige instellingen brengen de gezinsbehandelaars IAG via een formulier vooraf een casus in en
gaan aan de hand daarvan in gesprek. In andere instellingen zet de werkbegeleider een specifieke
methodiek voor casuïstiekbespreking in, zoals OASE of de STAP-methode.
OASE
De eerste letters van de stappen van deze methode vormen samen het woord OASE. Na een
inventarisatie van cases/probleemsituaties die de groepsleden in willen brengen wordt een casus
gekozen en bestaat de casuïstiekbespreking uit vier onderdelen:
• Opstart - De inbrenger licht de casus kort toe aan de hand van de vragen: Wat maakt dat je
deze casus in wilt brengen/dat het een probleem is voor jou? Wat wens je in plaats van het
probleem, wat zou voor jou beter zijn? En: Hoe kunnen je collega’s je helpen, welke vraag
heb je voor hen? Hierna kunnen de collega’s om de beurt een open vraag stellen (wie, wat,
waar en hoe-vragen).
• Apprecieer - De inbrenger luistert naar collega’s die alles benoemen wat hen in positieve zin
is opgevallen aan wat de inbrenger vertelde: wat nog wel goed werkt, waar uitzonderingen
op het probleem zich voordoen, wat de krachten en hulpbronnen zijn en welke kwaliteiten
waar te nemen zijn bij de inbrenger.
• Suggereer - De collega’s geven om de beurt antwoord op de vraag: Welke ideeën komen bij
je boven die een deel van de oplossing zouden kunnen zijn na alles wat we nu gehoord en
besproken hebben?
• Evalueer - De probleeminbrenger bedankt de collega’s en geeft terug wat hij meeneemt uit
de voorgaande oplossingsronde.
STAP-methode
De eerste letters van de stappen in deze methode voor casuïstiekbespreking vormen samen het
woord STAP. Deze methode kan onderdeel zijn van een overkoepelende werkwijze voor het verhogen
van de programma-integriteit van programma’s en interventies (Van der Poel & Van den Berg, 2011).
De gezinsbehandelaars vullen vooraf aan de eerste stap een voorbereidingsformat in waarmee ze een
casus indienen voor de bespreking. Ze beschrijven de casus aan de hand van de 4 W’s en 1 H: Over
Wie gaat het? Wat is de vraag over een specifiek onderdeel van de methode? Om Welke situatie gaat
het? Wanneer speelt deze situatie, op welk moment in het hulpverleningstraject? Hoe kan ik verder?
Vervolgens richt de STAP-methode zich onder leiding van de werkbegeleider op de wijze van vragen
stellen over de casus die wordt besproken. In bijlage 11.1 zijn de stappen met alle voorbeelden van
vragen bij de stappen opgenomen. Hieronder een eerste indruk van de stappen:
• Situatie: de collega’s stellen verhelderende vragen over de ingebrachte casus. Elke vraag is
goed, zolang hij open is en niet retorisch. Er worden geen tips, adviezen of oplossingen
gegeven.
• Toekomst: de collega’s stellen de inbrenger vragen over wat hij wil bereiken. Ook hier
worden geen tips, adviezen of oplossingen gegeven, tenzij deze worden gevraagd.
• Al bereikt: de collega’s stellen vragen naar uitzonderingen, bijvoorbeeld: wat lukt nu al?
• Pasje vooruit: de collega’s vragen de inbrenger wat zijn eerstvolgende stap is en waaraan hij
merkt dat deze genomen is.
6116
10.3 Randvoorwaarden
Van belang is in de organisatie die IAG uitvoert de randvoorwaarden te realiseren die de
gezinsbehandelaar nodig heeft om IAG inhoudelijk goed te kunnen uitvoeren. Het gaat dan om:
• Een passende caseload (6 tot 8 uur per gezin). Bij een volledige werkweek is de caseload
maximaal 5 gezinnen tegelijk.
• Afspraken over werken buiten kantooruren en de bereikbaarheid voor gezinnen. In ieder
geval krijgt de gezinsbehandelaar de mogelijkheid aan te sluiten bij de agenda van het gezin.
• Afspraken over wat te doen bij een crisis in het gezin. In ieder geval meldt de
gezinsbehandelaar bij de werkbegeleider dat hij naar het gezin toe gaat.
• Werkbegeleiding met een minimale frequentie van eens per twee weken (in een groep of
individueel), waaronder regelmatige casuïstiekbesprekingen in het team.
Het management is verantwoordelijk voor de volgende randvoorwaarden:
• Beschikbaar stellen van een mobiele telefoon en laptop.
• Vergoeding van de reiskosten.
• Waarborgen van de veiligheid van de gezinsbehandelaar. De organisatie moet de
medewerker beschermen aangezien het een solistisch vak is. Deze bescherming kan
bijvoorbeeld vorm krijgen door het opstellen van een gedragscode voor de
gezinsbehandelaar. In zo’n gedragscode staan onder meer regels over hoe om te gaan met
social media, de mogelijkheid het eigen telefoonnummer en kenteken af te schermen en hoe
te handelen bij bedreigingen door gezinsleden.
• De medewerkers kunnen werken in een stimulerende omgeving waar ‘afrekenen’ niet als
eerste waarde leeft.
6117
11 Theoretische onderbouwing IAG
Dit hoofdstuk bevat de theoretische achtergronden van IAG. Het zet eerst de wisselwerking tussen de
problemen van de doelgroep van IAG uiteen in een probleemanalyse, waarna een algemene
theoretische onderbouwing wordt gevolgd door een opsomming van werkzame elementen in de
aanpak van IAG. Tot slot zetten we het beschikbare onderzoek naar IAG op een rij.
11.1 Onderbouwing van doelgroep en doelen: probleemanalyse
De doelgroep van IAG bestaat uit multiprobleemgezinnen. Kenmerkend voor deze gezinnen is dat
hulp vaak moeizaam op gang komt door eerdere teleurstellende ervaringen met hulpverleners en dat
er meerdere problemen tegelijkertijd op verschillende terreinen zijn ontstaan die elkaar beïnvloeden.
In hoofdstuk 1 werden deze terreinen reeds toegelicht:
• internaliserend en/of externaliserend gedrag van de jeugdige;
• opvoedingsvaardigheden van de ouders;
• sociaal netwerk;
• de omstandigheden van het gezin.
De samenhang tussen de problemen komt in de gesprekken met ouders niet per definitie aan de
orde. Voor de gezinsbehandelaar zelf is het wel belangrijk een goed begrip hiervan te hebben. Dit om
de invloed ervan op het gezin te kunnen zien en om aan de hand daarvan te bepalen waar de hulp als
eerste op in moet springen. Daarom hieronder een analyse van de wisselwerking tussen de
verschillende probleemterreinen van de doelgroep van IAG, de gevolgen hiervan en hoe dit de doelen
van IAG bepaalt.
Wisselwerking tussen probleemterreinen
Ouders uit multiprobleemgezinnen zijn in een situatie beland waarin ze moeite hebben om hun
kinderen de zorg te geven die ze nodig hebben. Ze hebben (nog) niet voldoende
opvoedingsvaardigheden ontwikkeld, zoals het bieden van het bieden van de basiszorg, het
aanbrengen van structuur, het stellen van grenzen en het belonen van positief gedrag. Dit probleem
van ontoereikende opvoedingsvaardigheden staat in wisselwerking met alle andere
probleemterreinen. Deze wisselwerking kan beide kanten op gaan. Gedragsproblemen van kinderen
bijvoorbeeld zijn op zich een zware taak voor ouders om mee om te gaan, de zwaarte kan hun
opvoedingsvaardigheden beïnvloeden. Andersom kan het ook zo zijn dat kinderen mede als gevolg
van opvoedingsproblemen van hun ouders (ernstiger)gedrags- en ontwikkelingsproblemen
ontwikkelen, of dat de aanleg die zij hiervoor hebben, wordt aangewakkerd. Of de
opvoedingsproblemen nu oorzaak of gevolg zijn, ze kunnen eraan bijdragen dat kinderen
bijvoorbeeld steeds meer negatieve aandacht vragen of een leerachterstand ontwikkelen. Bij
sommige kinderen was er aanvankelijk alleen sprake van lichte problemen. In de loop van de tijd zijn
deze echter steeds ernstiger geworden en inmiddels is er sprake van een stoornis. Ontoereikende
opvoedingsvaardigheden van ouders in combinatie met de problemen van het kind hebben ook
invloed op de interactie en onderlinge communicatie tussen gezinsleden. Het kan voor ouders
bijvoorbeeld moeilijk zijn om te accepteren en te begrijpen dat hun kind een licht verstandelijke
beperking heeft en/of een psychiatrische stoornis. Dit kan de handelingsverlegenheid van ouders
vergroten. Het aanpassen van hun opvoedingsstijl kost ze veel tijd en energie. Hierdoor kan de
gedragsproblematiek van het kind versterkt worden, waardoor er spanningen en
communicatieproblemen tussen de gezinsleden optreden.
Een andere wisselwerking is die tussen problemen in de omstandigheden van het gezin en
ontoereikende opvoedingsvaardigheden. De stress die problemen in de omstandigheden van het
6118
gezin geven, zoals financiële problemen, zorgt er mede voor dat ouders te weinig aandacht en energie
voor de opvoedingstaken kunnen hebben. Dit soort problemen kunnen daarnaast ook nog bijdragen
aan isolatie van het gezin, doordat er bijvoorbeeld geen geld is voor activiteiten van de kinderen
buitenshuis (zoals naar het zwembad gaan in de zomer), of doordat de ouder ziek is en niet mee kan
met de kinderen. Door de geïsoleerde positie van het gezin als gevolg van deze omstandigheden,
hebben de ouders ook weinig of geen steun van een sociaal netwerk. Daardoor ervaren ze niet de
steun bij de opvoeding die alle ouders kunnen gebruiken, al is het alleen maar om een keer een oppas
te vragen. Een ander voorbeeld zijn relatieproblemen tussen de ouders. Deze hebben niet alleen
invloed op de opvoeding, het meemaken van een ernstige ruzie tussen de ouders heeft direct invloed
op het gevoel van veiligheid van het kind.
Een wisselwerking van een andere orde die van groot belang is om te erkennen bij de inzet van IAG,
is de wisselwerking die meestal al ruim voor IAG is gestart tussen enerzijds het gezin met al haar
problemen en anderzijds het formele sociale netwerk, hulpverleners en andere professionals. De
veelheid en complexiteit van de problemen en de hulp die daarvoor al is geprobeerd, in combinatie
met een houding en handelen van professionals die niet aansloten bij het gezin, heeft bij de gezinnen
vaak voor teleurstellende ervaringen met de hulpverlening gezorgd.
Gevolgen van de wisselwerking: negatieve spiraal en wantrouwen
Juist de wisselwerking tussen problemen op de verschillende terreinen maakt dat de gezinsleden
zich erg belast kunnen voelen. Bijvoorbeeld als de kinderen problemen hebben, wordt de opvoeding
door de ouders als zwaarder ervaren. De kinderen doen een steeds groter beroep op de
opvoedingsvaardigheden van de ouders terwijl het ze daar juist aan ontbreekt. Op deze manier komt
het gezin in een negatieve spiraal terecht en wordt de last steeds groter: ouders schieten tekort in de
verzorging en opvoeding van hun kinderen, daardoor kunnen de problemen bij de kinderen nog eens
versterkt worden door de aanleg van het kind enz., enz. (Van der Steege, 2009). Als daar stress door
bijvoorbeeld werkloosheid, relatieproblemen of conflicten met de omgeving bovenop komen, wordt
de negatieve spiraal nog verder versterkt.
Het gevolg van de wisselwerking tussen het gezin en de hulpverlening is dat zij door de
teleurstellingen wantrouwend tegenover hulpverleners zijn geworden (Van der Steege, 2009).
Daardoor zijn ze zorg gaan mijden. Regelmatig ook wordt reeds ingezette hulp voortijdig afgebroken.
Het wantrouwen zorgt er eveneens voor dat als ze wel weer hulp accepteren, ze weinig motivatie voor
hulp voelen en de hulp vaak moeizaam op gang komt.
Samenhang en de doelen van IAG
Bovenstaande beschreven problemen op verschillende terreinen, de wisselwerking daartussen en de
gevolgen van die wisselwerking zorgen ervoor, zoals ook in hoofdstuk 1 werd aangegeven, dat de
jeugdigen in deze gezinnen (opnieuw) uit huis geplaatst dreigen te worden. Om te zorgen dat ze thuis
kunnen blijven wonen of opnieuw thuis kunnen wonen, wordt binnen IAG gewerkt aan drie doelen
die betrekking hebben op de drie probleemterreinen waar IAG zich in ieder geval op richt:
verminderen van gedragsproblemen bij kinderen, vergroten van de opvoedingsvaardigheden van de
ouders en het vergroten en benutten van het sociaal netwerk.
11.2 Theoretische onderbouwing van de aanpak van IAG
Hoe wordt binnen IAG gewerkt aan de bovengenoemde doelen en de samenhangende problemen
van multiprobleemgezinnen? De aanpak van IAG wordt in sterke mate bepaald door een drietal
theoretische modellen en het beschikbare onderzoek daarnaar. Vanuit deze modellen zijn de drie
centrale uitgangspunten voor IAG geformuleerd (zie ook hoofdstuk 1):
6119
- verandering in gezinnen is altijd mogelijk;
- iedereen is in staat nieuw gedrag te leren;
- problemen van kinderen staan nooit op zichzelf, hun gedrag heeft een relatie met de context
waarin ze opgroeien.
In voorgaande hoofdstukken zijn ze in meerdere of mindere mate al aan de orde gekomen.
Hieronder zetten we ze nog een keer op een rij.
Allereerst vormt de visie en benadering van oplossingsgericht werken de basis van IAG. Hiermee
werkt de gezinsbehandelaar aan het doorbreken van de negatieve spiraal waarin het gezin terecht is
gekomen en het heeft hem handvatten om te gaan met het wantrouwen dat de gezinnen hebben
tegenover instanties en hulpverleners. Deze benadering en de beschikbare technieken zijn uitgebreid
toegelicht in hoofdstuk 4 en onder meer gebaseerd op Bannink (2009). Werken vanuit een
oplossingsgerichte benadering betekent dat de gezinsbehandelaar problemen ziet als te beïnvloeden
factoren door gezinsleden zelf, dat gezinnen een zelfoplossend vermogen hebben en dat verandering
van daaruit onvermijdelijk is. Het betekent ook dat in gesprekken met het gezin niet zozeer terug
wordt gekeken naar de oorzaken van de problemen, maar toekomstgericht oplossingsrichtingen
worden uitgewerkt. De oplossingsgerichte benadering komt in alle onderdelen van IAG terug: in de
gesprekken, het gezamenlijk opstellen van de doelen, bij het aanleren van vaardigheden, in psycho-
educatie, het toepassen van gezinstherapeutische technieken, het vergroten en benutten van het
sociaal netwerk en het aanpakken van problemen in de omstandigheden van het gezin. Naast de
oplossingsgerichte basishouding van de gezinsbehandelaar gaat het concreet vooral om de manier
van vragen stellen waarmee de gezinsbehandelaar gezinsleden aanzet om zich bewust te worden van
concrete kansen, mogelijkheden, positieve zaken en krachten in zichzelf van waaruit zij zelf verder
kunnen kiezen en handelen. Hiermee sluit oplossingsgericht werken aan bij de visie van
‘empowerment’. Deze stelt dat mensen vooral op hun krachten aangesproken moeten worden. De
gezinsbehandelaar is erop gericht de gezinnen te activeren uit de negatieve spiraal te komen en hun
wantrouwen tegenover hulpverlening te doorbreken. Ook kijkt de gezinsbehandelaar voortdurend
wie uit het netwerk van het gezin welke rol kan vervullen. Vanuit beide visies sluit de
gezinsbehandelaar aan bij de vragen en krachten van het gezin, stelt samen met hen de doelen voor
de hulp op en zet die interventies in die daarbij passend zijn.
Een tweede theoretisch model waarop de aanpak van IAG is gestoeld, is de sociale leertheorie. Deze
theorie gaat ervan uit dat mensen leren door observatie, imitatie en opgedane ervaringen. IAG maakt
voornamelijk gebruik van de operante leertheorie en de cognitieve leertheorie. De operante
leertheorie stelt dat mensen gedrag leren onder invloed van beloning of onaangename consequenties
uit hun omgeving. De cognitieve leertheorie stelt dat mensen kunnen leren hun gedrag te veranderen
door ze bewust te maken van hun gedachten en gevoelens over zichzelf, anderen en de wereld. Zie
voor beide theorieën onder andere Prins, Bosch & Braet (2011). De manier waarop met gezinsleden
wordt gewerkt aan het aanleren van vaardigheden (hoofdstuk 6) is ontleend aan het sociale
competentiemodel dat is gebaseerd op deze theorieën (zie bijvoorbeeld Spanjaard & Haspels, 2005).
De gezinsbehandelaar staat bijvoorbeeld model, geeft gedragsinstructies en gedragsoefeningen aan
gezinsleden die bij hen aansluiten, beïnvloedt hun gedrag veelvuldig door het beïnvloeden van de
consequenties, bijvoorbeeld het geven van complimenten, en past technieken toe om gezinsleden te
helpen hun gedachten en gevoelens te herkennen en er mee om te gaan. Door de gezinsbehandelaar
te observeren en te imiteren, door ervaring op te doen aan de hand van instructies en oefeningen en
door het krijgen van complimenten en feedback op door specifieke technieken om gedachten en
gevoelens te herkennen en beïnvloeden, leren zij ander gedrag en nieuwe vaardigheden op de
gewenste gebieden. Dit kunnen vaardigheden zijn op het gebied van het beïnvloeden van de eigen
6120
gedachten en gevoelens, opvoedingsvaardigheden voor ouders en sociale vaardigheden voor
jeugdigen.
Tot slot kijkt de gezinsbehandelaar met een systeemgerichte blik naar de problemen in het gezin en
is de hulp gericht op alle gezinsleden. Dit betekent dat hij zich in de aanpak op de jeugdige, zijn
ouders, andere gezinsleden en hun bredere netwerk als geheel richt. Deze verschillende subsystemen
beïnvloeden elkaar voortdurend, het heeft in deze visie geen zin de jeugdige los van zijn context en
omgeving te behandelen (zie ook Weerman, 2006). Systeemgericht werken betekent in de praktijk
van IAG met name dat de gezinsbehandelaar de verschillende familieleden en de onderlinge relaties
met de gezinsleden in kaart brengt om vervolgens met oplossingsgerichte vragen en technieken de
communicatie tussen de gezinsleden te verbeteren. De gezinsmedewerker zoekt daarnaast vanuit de
systemische blik samen met het gezin actief naar mogelijkheden om de ondersteuning vanuit het
sociale netwerk van een gezin te vergroten.
11.3 Werkzame elementen in de aanpak van IAG
Bovenstaande theoretische modellen leiden tot een aantal specifieke kenmerken van de aanpak van
IAG, waarvan uit onderzoek en literatuur blijkt dat deze werken voor gezinnen in het algemeen, de
doelgroep multiprobleemgezinnen en doelgroepen met soortgelijke problemen zoals
gedragsproblemen (zie onder andere Van der Steege 2007,2009; De Baat, 2011; Berg-le Clercq, Zoon
& Kalsbeek, 2012;Van Rooijen, Berg & Bartelink, 2013). We sommen deze werkzame elementen
hieronder op en schetsen hoe ze verwerkt zijn in IAG.
Nadruk op algemeen werkzame factoren: goede werkrelatie en aansluiten bij gezin
Er zijn verschillende algemeen werkzame factoren die voor alle interventies gelden (Van der Steege
2007). Ten minste twee daarvan hebben een centrale plek in IAG: het opbouwen van een goede
werkrelatie met gezinsleden en het aansluiten bij de behoefte en motivatie van de gezinsleden (zie
hoofdstuk 2). Omdat multiprobleemgezinnen over het algemeen wantrouwend staan tegenover
hulpverleners en instanties is de gezinsbehandelaar IAG zich bij het opbouwen van de werkrelatie
nadrukkelijk bewust van de eigen basishouding en zorgt dat deze terug is te zien in zijn gedrag (Van
der Steege, 2009). Om een goede werkrelatie op te bouwen met de gezinsleden gedraagt de
gezinsbehandelaar IAG zich respectvol, is betrouwbaar, komt afspraken na, richt zich positief op wat
goed gaat in het gezin, activeert en stimuleert maar laat het initiatief ook bij gezinsleden, sluit aan bij
de behoeften en het tempo van het gezin, treedt het gezin open tegemoet met een niet-beoordelende
houding, is transparant in denken en handelen: hij doet wat hij zegt en zegt wat hij doet, en is
meerzijdig partijdig door alle gezinsleden te ondersteunen zonder een kant te kiezen (Weerman,
2006).
Interventies blijken beter te werken als ze aansluiten bij de motivatie van de gezinsleden (De Baat,
2012). Het aansluiten op de behoeften en het motivatieniveau van de gezinsleden is als algemeen
werkzame factor dan ook sterk verweven in de aanpak van IAG, zoals te lezen is in hoofdstuk 2 en
door deze gehele methodiekhandleiding heen. Dit komt naar voren in de basishouding en het
handelen en begint al bij het eerste contact met het gezin en gaat daarna verder bij de gezamenlijke
analyse van de problemen, bij het opstellen van de doelen, het toepassen van instrumenten bij het
leren van vaardigheden et cetera. Te allen tijde sluit de gezinsbehandelaar IAG aan op het gezin door
goed naar hen te luisteren, steeds weer open en oplossingsgericht het gesprek aan te gaan en
hulpmiddelen voor de aanpak flexibel af te stemmen op de gezinsleden. Motivatie van gezinsleden is
bij IAG met name een kenmerk van de relatie die de gezinsbehandelaar opbouwt met het hen en
zeker geen statisch kenmerk (iets wat er wel of niet is) van de gezinsleden zelf.
6121
Gericht op versterken van krachten en mogelijkheden van de gezinsleden
Een specifiek werkzame factor in interventies voor multiprobleemgezinnen is dat de hulpverlener
zich ‘empowerend’ opstelt (Van der Steege, 2007). Bij IAG gebeurt dit met oplossingsgericht werken
als basisbenadering, waardoor de gezinsbehandelaar steeds benadrukt wat wel goed gaat, zoekt naar
krachten en gericht is op de toekomst, in plaats van op problemen, oorzaken en het verleden. De
gezinsbehandelaar gaat naast de gezinsleden staan, zoekt samen met hen uit wat hen motiveert en
welke concrete doelen zij zelf willen behalen. De behoeften en wensen van het gezin staan centraal en
samen zoeken ze naar oplossingen die werken voor de gezinsleden en door hen zelf uitgevoerd
kunnen worden. Het gaat daarbij niet alleen om oplossingen en empowerment binnen het gezin
(problemen van de jeugdige, opvoedingsvaardigheden van ouders en communicatieproblemen
tussen gezinsleden) maar ook om versterking van het sociaal netwerk om het gezin heen. De
gezinsbehandelaar ondersteunt het gezin om zelf het informele en formele netwerk op te bouwen, te
herstellen/uit te breiden, zodat het gezin na afloop van IAG verder kan met steun van het netwerk.
De hulp is intensief en vindt plaats in de eigen leefomgeving van het gezin
Uit verschillende onderzoeken blijkt dat intensieve hulpverlening – meerdere keren per week contact
tussen hulpverlener en gezin - in de thuissituatie het beste werkt bij multiprobleemgezinnen (zie Van
der Steege, 2007). Bij IAG gebeurt dit ook. Reden hiervoor is dat de multiproblematiek het
gezinsleden moeilijk maakt om iets wat ze buitenshuis in enkele bijeenkomsten leren, in de eigen
situatie toe te passen. Doordat de gezinsbehandelaar veel bij de gezinnen thuis is, hoeven ze de
vaardigheden die ze willen leren niet in een training buitenshuis op te doen maar kunnen ze dat in
hun eigen tempo doen op de plek waar de problemen zich voor doen, in hun eigen leefomgeving. Zo
hoeven ze niet de vertaalslag van een instelling naar thuis te maken. Dit geldt zowel voor het leren
van opvoedingsvaardigheden aan ouders, gedrags- en sociale vaardigheden aan jeugdigen als voor
communicatievaardigheden tussen de gezinsleden.
Een multimodale aanpak
Als er problemen zijn op verschillende terreinen is, zo blijkt uit literatuur, een multimodale aanpak
nodig (Van Rooijen, Berg & Bartelink, 2013). Dit betekent een onderling samenhangend hulpaanbod
dat zich richt op meerdere subsystemen: ouders, kinderen, gezinnen, sociaal netwerk/bredere
omgeving. Bij IAG is hier vanwege de ernst, complexiteit en verwevenheid van de problemen zeker
sprake van: om de negatieve spiraal tussen de verschillende problemen te doorbreken is het nodig
deze tegelijkertijd en samenhangend aan te pakken. De gezinsbehandelaar IAG gaat dan ook op
verschillende terreinen aan de slag. De samenhang en de analyse van de problemen bepaalt hierbij
de volgorde. Het is bijvoorbeeld vaak nodig om eerst een aantal problemen in de omstandigheden
van het gezin samen aan te pakken (zoals financiële problemen), om bij de ouders voldoende
motivatie en ruimte te creëren. Vervolgens kunnen ze met gezinsbehandelaar IAG aan de slag met
het versterken van hun opvoedingsvaardigheden. Daarbij hoort ook het bewust maken van ouders
van wat het kind nodig heeft en het verbeteren van de communicatie binnen het gezin. Dat heeft
meestal effect op meerdere terreinen: meer structuur in het gezin leidt vaak tot een verbetering van
het gedrag van de kinderen en een meer veilige situatie voor hen om in op te groeien. De
gezinsbehandelaar houdt ook rekening met eventuele psychische of verstandelijke beperkingen van
de ouders en stemt af met andere hulpverleners die bij de ouders betrokken zijn. Tegelijkertijd richt
IAG zich ook rechtstreeks op het aanpakken van de problemen van de jeugdigen, zodat deze verder
zullen afnemen en ouders minder opvoedingsbelasting ervaren. De multimodale focus van IAG uit
zich ook in de gerichtheid op het versterken van beschermende factoren, zoals bijvoorbeeld het
benutten en vergroten van het een sociaal netwerk. Daarmee doorbreekt IAG het sociale isolement
van het gezin. Het verminderen van de problemen en het versterken van het sociaal netwerk leiden
uiteindelijk tot een meer veilige omgeving voor de kinderen om in op te groeien. Met de multimodale
6122
aanpak is het overigens mogelijk dat problemen die IAG niet direct aanpakt (zoals relatieproblemen)
ook verdwijnen of verminderen. Zo kunnen relatieproblemen tussen ouders verminderen als zij zich
sterker in de opvoeding voelen staan en de problemen van hun kind(eren) zijn afgenomen.
Voor de gezinsbehandelaar IAG zijn in overeenstemming met een multimodale aanpak verschillende
technieken en hulpmiddelen beschikbaar voor de verschillende terreinen. Hij zet deze in aansluiting
op de behoeften en wensen van de gezinsleden in en zorgt voor onderlinge samenhang tussen de in
te zetten middelen. Zo sluiten de opvoedingsvaardigheden die de ouders leren, aan bij (psycho-
educatie over) de problemen van hun kind. Als grenzen stellen een lastige opvoedingsvaardigheid is
voor ouders, kan het zijn dat het leren ‘nee horen’ aandacht krijgt bij het leren van sociale
vaardigheden aan de jeugdige. En als er sprake is van een probleem van de jeugdige dat invloed heeft
op de communicatie tussen de gezinsleden past de gezinsbehandelaar de te leren
communicatietechnieken daar op aan.
Aanleren van vaardigheden en nieuw gedrag
Ook het aanleren van nieuwe vaardigheden en nieuw gedrag blijkt een werkzaam element van een
interventie voor multiprobleemgezinnen (Van der Steege, 2007). De sociale leertheorie gaat ervan
uit dat mensen vaardigheden en nieuw gedrag leren door het krijgen van het goede voorbeeld
(modeling). IAG werkt ook op basis van de operante en de cognitieve leertheorie die er
respectievelijk vanuit gaan dat mensen vaardigheden en nieuw gedrag leren door reacties uit de
omgeving (zoals complimenten) en door ze te helpen bewust te worden van de eigen gedachten en
gevoelens, zodat ze hun gedrag kunnen aanpassen (Prins, Bosch & Braet, 2011). Het leren van
vaardigheden en nieuw gedrag gebeurt bij IAG op verschillende terreinen: ouders leren gewenste
opvoedingsvaardigheden, jeugdigen sociale vaardigheden en ander gedrag, gezinsleden leren
vaardigheden voor het beïnvloeden van gedachten en gevoelens, betere onderlinge
communicatievaardigheden en sociale vaardigheden het onderhouden van het sociaal netwerk. De
gezinsbehandelaar leert deze vaardigheden veelal in de gesprekken met de gezinnen aan en gebruikt
daarbij als belangrijkste leermiddelen model staan en het geven van gedragsinstructies en –
oefeningen zoals rollenspel. Voor het leren herkennen van en omgaan met gevoelens en gedachten
aan gezinsleden, heeft de gezinsbehandelaar een aantal specifieke technieken paraat zoals een
boosheidsthermometer. Hiermee leert hij de gezinsleden bijvoorbeeld gevoelens van opkomende
boosheid te herkennen, wat dan te doen om te voorkomen dat die boosheid uit de hand loopt en hoe
storende gedachten om te zetten in helpende.
Beïnvloeden van de onderlinge relaties en patronen in het gezin
Naast de leertheorie is bij IAG de systeembenadering (zie 11.2), ofwel het analyseren en vervolgens
beïnvloeden van de onderlinge relaties en patronen in een gezin, een werkzame factor in de aanpak
(Van der Steege, 2007). Omdat binnen multiprobleemgezinnen complexe problemen zijn ontstaan
bij de verschillende gezinsleden die elkaar beïnvloeden en in stand houden, wordt het gezin bij IAG
als een systeem benaderd en wordt niet alleen de focus gelegd op individuele gezinsleden alleen
(Weerman, 2006). De gezinsbehandelaar IAG zet zoals beschreven in hoofdstuk 7, bij het gezin
passende middelen in om de onderlinge relaties en communicatie in het gezin te beïnvloeden, zoals
bijvoorbeeld het genogram, tekeningen en het gezinsoverleg.
Versterken sociale steun
Tot slot blijkt uit onderzoek dat sociale steun een belangrijke beschermende factor is (Hermanns,
2001). Zoals hierboven bij andere werkzame elementen reeds is aangegeven, is het benutten en
vergroten van het sociale netwerk een essentieel onderdeel van de aanpak van IAG en ook een van de
doelen. In hoofdstuk 8 wordt beschreven dat het werken aan dit doel onder meer betekent dat de
gezinsbehandelaar IAG samen met het gezin een netwerkanalyse maakt, eventueel ondersteunt bij
6123
het oplossen van conflicten, het gezin stimuleert de beschikbare maatschappelijke voorzieningen te
benaderen en waar gewenst gezinsleden sociale vaardigheden leert om contact te leggen, steun te
vragen en het sociale netwerk te onderhouden.
11.4 Het beschikbare onderzoek naar IAG
De effecten van IAG zijn onder de eerdere noemers IG (Intensieve Gezinsbehandeling) en IOG
(Intensieve Orthopedagogische Gezinsbehandeling) in verschillende empirische onderzoeken
onderzocht. Het betreft voornamelijk veranderingsonderzoeken met een voor- en een nameting. In
de onderzoeken is voornamelijk gekeken of de opvoedingsbelasting van de ouders afnam en of de
gedragsproblematiek van de jeugdige verminderde. We zetten het beschikbare onderzoek naar IAG
(IOG) hieronder in het kort op een rij.
Het eerste onderzoek naar IAG (onder de noemer IG, Intensieve Gezinsbehandeling) werd
uitgevoerd over de gezinnen die in 1997 of 1998 hulp kregen van IOG (Ten Brink, Kerkstra, Roosma
& Veerman, 2001). Ze verzamelden gegevens over 682 kinderen uit 519 gezinnen over onder andere
probleemgedrag jeugdige met de CBCL en ouderlijke stress met de NOSI. De auteurs berekenden in
dit onderzoek geen effectgroottes, ze concluderen dat er een afname te zien is op beide indicatoren.
Wel is er bij de afsluiting nog aanzienlijke problematiek te zien bij de jeugdigen en de ouders. 88%
van de kinderen woorden bij afsluiting van IG nog thuis, zes maanden na afsluiting was dit nog 77%.
Damen, Veerman & Janssen (2002) onderzochten IOG in de provincie Limburg, dit betrof een kleine
onderzoeksgroep. Ook in dit onderzoek werd gekeken naar de vermindering van probleemgedrag bij
de jeugdige (N=19) en de afname van de opvoedingsbelasting (N=19). De afname van
probleemgedrag liet een klein effect zien (ES 0.24) en de afname van de opvoedingsbelasting een
middelgroot effect (ES 0.31). Bij afsluiting woonde 93% van de kinderen nog thuis.
Veerman, Janssens & Delicat (2005) voerden in 2004 een meta-analyse uit naar zeventien
methodieken voor intensieve pedagogische thuishulp, waaronder IOG. Deze zeventien methodieken
waren vrijwel op dezelfde manier geëvalueerd, met een voor- en nameting op de afname van
externaliserende gedragsproblemen bij de jeugdige (met de CBCL) en op de afname van
opvoedingsbelasting van de ouders (met de NOSI(K) of de VGP (bij twee methodieken). IOG en IOG
voor licht verstandelijk gehandicapten waren twee van deze zeventien methodieken (N resp. 329 en
37). Op externaliserend probleemgedrag bij de jeugdigen werd bij afsluiting een middelgroot effect
gevonden (ES 0.60 resp 0.67). De afname van opvoedingsbelasting liet een klein/middelgroot effect
zien (ES 0.58 resp. 0.60). Het externaliserende probleemgedrag bij de jeugdigen was bij afsluiting
wel verminderd, maar bleek toch nog aanzienlijk. Bij de afname van de opvoedingsbelasting bleek
het beeld gunstiger, dit was bij veel van de methodieken tot normale proporties teruggebracht.
Veerman, De Meyer & Roosma (2007) onderzochten in dit effectonderzoek drie interventies over
meerdere jaren die binnen de Hulp aan Huisprogramma’s in Noord en Oost Nederland worden
uitgevoerd, waaronder IOG (N = 449 kinderen). Er is een voor- en nameting uitgevoerd naar de
afname gedragsproblematiek jeugdigen en afname opvoedingsbelasting ouders met de
gestandaardiseerde en genormeerde instrumenten CBCL en NOSI. De effectgroottes voor afname
gedragsproblematiek en afname opvoedingsbelasting voor IOG waren resp. 0.70 en 0.68, een
middelgroot effect. 53% van de kinderen bleek bij afsluiting nog aanzienlijke gedragsproblemen te
hebben, 41% van de ouders ervoer op dat moment nog aanzienlijke problemen bij het opvoeden. De
effecten bleken redelijk gelijk te zijn over de populaties in de verschillende provincies en in de tijd,
waardoor ze volgens de auteurs niet aan het toeval kunnen worden toegeschreven.
6124
Literatuur Baat, M. de, (2011). Wat werkt bij jeugdigen met gedragsproblemen? Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Bannink, F. (2006). Oplossingsgerichte vragen. Handboek oplossingsgerichte gespreksvoering. Amsterdam: Pearson.
Bartelink, C. & Berge, I. ten (2011). Beslissen over effectieve hulp in onveilige opvoedingssituaties. Utrecht: Nederlands
Jeugdinstituut.
Bartelink, C. (2010). Oplossingsgerichte therapie. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Bartelink, C. (2012). Wat werkt bij hechtingsproblemen? Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Beer, Y. de (2012). De Kleine Gids Mensen met een licht verstandelijke beperking. Moeilijke zaken makkelijk uitgelegd.
Alphen a/d Rijn: Kluwer.
Berg-le Clercq, T., Zoon, M., & Kalsbeek, A. (2012). Wat werkt in multiprobleemgezinnen? Utrecht: Nederlands
Jeugdinstituut.
Berge, I. J. ten, & Bakker, A. (2005). Veilig thuis? Handreiking voor het beoordelen en bespreken van veiligheid van
kinderen in hun thuissituatie. Utrecht: NIZW Jeugd.
Berge, I. ten & Geurts, E. (2008). Opvoeden zonder geweld. Informatie voor beroepskrachten. Utrecht: Nederlands
Jeugdinstituut.
Berge, I. ten (2008). Instrumenten voor risicotaxatie in situaties van (vermoedelijke) kindermishandeling. Utrecht: Het
Nederlands Jeugdinstituut.
Berge, I. ten (2011). Risicotaxatie in de jeugdzorg. Een nieuw tovermiddel? Maatwerk, 1, 2-5.
Berger, M., Bierling, I., Van Dam, C., & Wijgergangs, H. (2006). IOG-Erger Voorkomen de methodiekhandleiding.
Lichtenvoorde: Forium.
Bolt, A. (2010). Het gezin centraal. Handboek voor ambulante hulpverleners. Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Bootsma, J. (2010). Maatschappelijk werk in model. Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Brink, L.T. ten, Kerkstra, G., Roosma, D. & Veerman, J.W. (2001; red). Het onderzoek IAG. Assen: Hulp aan Huis
Drenthe.
Bruin, A. de (2011). Veranderen in 333 vragen. Oplossingsgericht communiceren voor therapeuten, coachen en
managers (waaier). Amsterdam: Hogrefe Uitgevers.
Bruin, C. de (2009). Geef me de 5. Een praktisch houvast bij de opvoeding en begeleiding van kinderen met autisme.
Doetinchem: Graviant Educatieve Uitgaven.
Cauffman, L. (2010). Simpel. Oplossingsgerichte positieve psychologie in actie. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers.
Choy, J., Pont, S., & Doreleijers, T. (2003). Moet-willige hulpverlening. Systeemtheoretische methodiek voor
gezinsvoogden en jeugdreclasseerders. Amsterdam: SWP.
Damen, H.R., Veerman, J.W. & Janssen, J. (2002). Evaluatie-onderzoek Innovatieprogramma Jeugdzorg Limburg. Deel
I: Achtergronden, opzet en resultaten. Nijmegen: Praktikon.
Delfos, M. (2011). Luister je wel naar mij? Amsterdam: Niño.
Diekmann, M. (2005). Scheiden en verbinden met 'Een taal erbij'. Te downloaden van www.dekontekst.nl, website over
de methode Een taal erbij.
Drexhage, K., & Ten Holt, M. (2011). Competentietraining 6-12 jarigen. Amsterdam: SO&T.
Eijgenraam K., Steege, M van der & Metselaar, J.(2004). Beslissen in het bureau jeugdzorg. Utrecht: NIZW Jeugd
Elst, M. van der, Sondeijker, F., Vogel, I., Jansen, W. & Hermanns, J. (2012). Veiligheidsrisicotaxatie bij opvoedhulp en
opgroeihulp aan gezinnen met kinderen van 0-12 jaar. Validering van de California Family Risk Assessment.
Woerden: Van Montfoort.
Gerrits-Douma, Y. (2006). Ben jij anders? Amsterdam: SWP. Hermanns, J. (2001). Kijken naar opvoeding. Opstellen over jeugd, jeugdbeleid en jeugdzorg. Amsterdam: SWP.
Janssen, L. & Haaren, S. van (2003). Het project multiprobleemgezinnen Parkstad. Heerlen/Utrecht: Xonar/ Mondriaan
Zorggroep/ Bureau Jeugdzorg Heerlen/ Collegio.
Jong, P. de & Berg, I.K. (2001). De kracht van oplossingen. Handwijzer voor oplossingsgerichte gesprekstherapie. Lisse:
Swets & Zeitlinger.
Kerkstra, G. (2008). Scholing voor professionele omgang met onderzoeksinstrumenten. In In T. A. Van Yperen & J. W.
Veerman (Eds.), Zicht op effecitiviteit. Handboek voor praktijkgestuurd effectonderzoek in de jeugdzorg. (pp 185-
193). Delft: Eburon.
Konijn, C., Bruinsma, W., Lekkerkerker, L., Eijgenraam, K., Steege, M. van der, & Oudhof, M. (2009). CAP-J.
Classificatiesysteem voor de aard van de problematiek van cliënten in de jeugdzorg. Utrecht: Nederlands
Jeugdinstituut.
Lange, A. (2006). Gedragsverandering in gezinnen. Groningen: Noordhoff Uitgevers.
Lange, M. de, Boendermaker, L., Goorden, O., Kleijnen, B., Kwakman, S., Kwee, I., Prins, A., & Simonis, C. (2011).
Verzorging en opvoeding in de residentiële jeugdzorg. JeugdenCo Kennis, 2, 40-50.
Lieshout, T. van (2009). Pedagogische adviezen voor speciale kinderen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Meij, H. (2011). De basis van opvoeding en ontwikkeling. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Montfoort, A. van & Slot, W. (2009). Handboek Deltamethode Gezinsvoogdij. Utrecht: Jeugdzorg Nederland.
Orlemans, H., Eelen, P. & Hermans, D. (1995). Inleiding tot de gedragstherapie. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Parker, S. (2012) (Vertaling : Margreet Timmer & Petra Rozeboom).Veiligheidscirkels van het gezin: een hulpmiddel om
ouders te helpen om mensen te identificeren voor het veiligheidsnetwerk van hun kind(eren). Brussel: Vlaamse
Overheid. Diensten voor het Algemeen Regeringsbeleid, 2012.
Ploeg, J.D. van der & Scholte, E.M. (2008). Gezinsvragenlijst (GVL). Handleiding. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Poel, A. van der, & Berg, van den, G. (2011). Handleiding ‘De werkplaats bij Altra’. Amsterdam: Altra [Intern document]
Prins, P., Bosch, J. & Braet, C. (2011). Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen. Houten:
Bohn Stafleu Van Loghum.
Reenders, R., & Spijker, W. (1996). Een draaiboek voor de training in sociale cognities en sociale vaardigheden. Assen:
Koninklijke Van Gorcum B.V.
Rigter, J. (2002). Ontwikkelingspathologie bij kinderen en jeugdigen. Bussum: Uitgeverij Couthinho.
Roeden, J., & Bannink, F. (2007). Oplossingsgericht werken met licht verstandelijk beperkte cliënten. Amsterdam:
Harcourt Assessment.
Rooijen, K. van, Bartelink, C.,& Berg, T. (2013). Risicofactoren en beschermende factoren voor kindermishandeling.
Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Rooijen, K. van, Berg, T., & Bartelink, C. (2013). Wat werkt bij de aanpak van kindermishandeling? Utrecht: Nederlands
Jeugdinstituut.
Slot, W., & Spanjaard, H. (1996). Ontwikkelingstaken voor ouders van jonge kinderen. Het competentiemodel en
gezinsgerichte hulpverlening. Jeugd en Samenleving, 26, 3-19.
Spanjaard, H., & Haspels, M. (2005). Families First. Handleiding voor gezinsmedewerkers. Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Spruijt, E., & Kormos, H. (2010). Handboek scheiden en de kinderen. Voor de beroepskracht die met scheidingskinderen
te maken heeft. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Steketee, M., & Vandenbroucke, M. (2010). Typologie voor een strategische aanpak van multiprobleemgezinnen in
Rotterdam: Een studie in het kader van Klein maar Fijn - CEPHIR. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.
Turnell, A., & Edwards, S. (2009). Veilig opgroeien. De oplossingsgerichte aanpak Signs of Safety in jeugdzorg en
kinderbescherming. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Turnell, A., & Essex, S. (2010). Als er ‘niets aan de hand’ is. Een oplossingsgerichte methode bij ontkenning van
kindermishandeling. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Schot, E. van, & Van der Steege, M. (1998). De methodiek van IOG Hulp aan huis. Assen: Uitgeverij Hulp aan huis
Drenthe.
Steege, M. van der (2007). 'Intensieve Pedagogische Thuishulp komt tot wasdom. Naar een gouden standaard'. In: Jeugd
en co, nr. 4, p. 23-36.
Steege, M. van der (2009). Multiprobleemgezinnen. In: Handboek kinderen & adolescenten. Houten: Bohn Stafleu van
Loghum.
Veen, M. van der & Prinsen, B. (2010). Handleiding videohometraining in gezinnen met kinderen in de
basisschoolleeftijd. Voor professionals in het maatschappelijk werk. Amsterdam: Uitgeverij SWP
Veerman, J.W., Janssens, J. & Delicat, J.W. (2005). Effectiviteit van Intensieve Pedagogische Thuishulp: Een meta-
analyse. Pedagogiek, 25 (2), 176-196.
Veerman, J.W., Meyer, R.E. de, & Roosma, A.H. (2007). Effectonderzoek aan huis; opzet en uitkomsten van het
onderzoek van de Hulp aan Huisprogramma’s in Noord- en Oost-Nederland. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 46,
155-168.
Vught, M.J.M.D. van, & Berger, M.A. (1999). De Versterking. Zeer intensieve hulp aan gezinnen gericht op
competentievergroting. Handleiding. Amsterdam/Duivendrecht: PI Research B.V.
Vugt, M. van, & Berger, M. (1999). De Versterking. Zeer intensieve hulp aan gezinnen gericht op competentievergroting.
Duivendrecht: PI Research B.V.
Watzlawick, P., Beavin, J.H., & Jackson, D.D. (1991, vierde druk). De pragmatische aspecten van de menselijke
communicatie. Houten/Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum.
Weerman, A. (2006). Zes psychologische stromingen en één cliënt. Soest: Uitgeverij Nelissen.
Wolzak, A., & Berge, I. ten (2005). Kindermishandeling. De aanpak in Nederland. Utrecht/Amsterdam: NIZW
Jeugd/SWP.
www.balansdigitaal.nl
www.nji.nl/angstenstemmingsproblemen
www.nji.nl/lichtverstandelijkbeperktejeugd
www.nji.nl/gedragsstoornis
www.nji.nl/verstandelijkbeperkteouder
www.signsofsafety.nl
www.springest.nl/artikelen/een-goed-coachingsgesprek-voeren-in-4-stappen
Yperen, T. A. van, & Steege, M. van der (2006). Voor het goede doel. Werken met hulpverleningsdoelen in de jeugdzorg.
Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Yperen, T. A. van, Booy, Y., & Van der Veldt, M. C. (2003). Vraaggerichte hulp, motivatie en effectiviteit jeugdzorg.
Utrecht: NIZW Jeugd.
Yperen, T. A. van, Kroes, G., & Bijl, B. (2008). Meten van doelrealisatie. In T. A. Van Yperen & J. W. Veerman (Eds.),
Zicht op effecitiviteit. Handboek voor praktijkgestuurd effectonderzoek in de jeugdzorg. (pp 271-292). Delft:
Eburon.
Yperen, T.A. van, Van der Steege, M., Addink, A. & Boendermaker, L. ( 2010). Algemeen en specifiek werkzame factoren
in de jeugdzorg. Stand van de discussie. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Zoon, M. (2012). Wat werkt bij jeugdigen met een licht verstandelijke beperking? Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Bijlagen
Bijlage 2.1 De oplossingsgerichte flowchart
De oplossingsgerichte flowchart (Cauffman, 2010)
Bijlage 3.1 Checklists voor competentie-analyse bij ouders
Checklist competenties ouders met kinderen van 0 tot 6 jaar Ingevuld door: Mate van beheersing: 0 = nog niet 1 = soms 2 = vaak 3 = altijd Opvoeding vader moeder Communicatie met je kind(eren): contact leggen, het kind aanspreken Het benoemen van gewenst gedrag Het benoemen van ongewenst gedrag Het voordoen/instrueren van gewenst gedrag of handeling Het belonen van gewenst gedrag Het negeren van gedrag Het begrenzen van gedrag Het apart zetten Het adequaat straffen, gericht op leeftijd en gedrag Het bespreekbaar maken van de regels Het toepassen van de regels Consequent handelen Het hebben van een dagelijkse structuur Het hebben van een inzichtelijke taakverdeling van ouders voor het kind Het hebben van aandacht voor gezondheid en uiterlijk van het kind Relatie Het hebben van aandacht voor de eigen relatie met partner Het bespreken van opvoedzaken met partner Het hebben van een taakverdeling tussen beide ouders Communicatie met ex-partner Contact met eigen ouders, familie en sociaal netwerk Het hebben van contact met (schoon) ouders Het hebben van contact met andere familieleden Het hebben van contact met kennissen, vrienden en de buurt Het hebben van contact met instanties Opleiding, werk en vrije tijd Het kunnen vormgeven van een loopbaan Het hebben van oog voor eigen ontwikkeling Het vinden van tijd voor ontspanning De balans tussen werk, vrije tijd en opvoeding Gezondheid en uiterlijk Het hebben van aandacht voor eigen gezondheid en uiterlijk Huishouden en financiën De verzorging van het huishouden Overzicht hebben in de financiën
Checklist competenties ouders met kinderen van 6 - 12 jaar Ingevuld door: Mate van beheersing: 0 = nog niet 1 = soms 2 = vaak 3 = altijd Opvoeding vader moeder Communicatie met je kind(eren): contact leggen, het kind aanspreken Naar het kind luisteren Met het kind praten i.p.v. tegen het kind Uitleg geven van wat ze doen De omgeving aanpassen aan de capaciteiten en interesses van het kind Het benoemen van gewenst gedrag Het benoemen van ongewenst gedrag Het voordoen/instrueren van gewenst gedrag of handeling Het belonen van gewenst gedrag Het negeren van gedrag Het begrenzen van gedrag Het adequaat straffen, gericht op leeftijd en gedrag Het bespreekbaar maken van de regels Het toepassen van de regels Verantwoordelijkheden overlaten aan het kind Consequent handelen Het hebben van een dagelijkse structuur Het hebben van een inzichtelijke taakverdeling van ouders voor het kind Het aanmoedigen van exploratie Het hebben van aandacht voor gezondheid en uiterlijk van het kind Interesse en hulp aanbieden in huiswerk Vriendschappen van het kind Toezicht houden Leiding geven en het kind ondersteunen Leren wat goed en fout is Leren wat veilig en onveilig is Het kind leren wanneer zij ouderlijke hulp moeten inroepen Relatie Het hebben van aandacht voor de eigen relatie met partner Het bespreken van opvoedzaken met partner Het hebben van een taakverdeling tussen beide ouders Communicatie met ex-partner Contact met eigen ouders, familie en sociaal netwerk Het hebben van contact met (schoon) ouders Het hebben van contact met andere familieleden Het hebben van contact met kennissen, vrienden en de buurt Het hebben van contact met instanties Pro-sociaal gedrag in de omgang met anderen Goed contact tussen leerkracht en ouders Opleiding, werk en vrije tijd Het kunnen vormgeven van een loopbaan Het hebben van oog voor eigen ontwikkeling Het vinden van tijd voor ontspanning
Checklist competenties ouders met kinderen van 12 - 18 jaar Ingevuld door: Mate van beheersing: 0 = nog niet 1 = soms 2 = vaak 3 = altijd Opvoeding vader moeder Communicatie met je jeugdige: contact leggen, de jeugdige aanspreken Naar de jeugdige luisteren Met de jeugdige praten i.p.v. tegen de jeugdige (open communicatie) De omgeving aanpassen aan de capaciteiten en interesses van de jeugdige Het benoemen van gewenst gedrag Het benoemen van ongewenst gedrag Het belonen van gewenst gedrag Het negeren van gedrag Het begrenzen van gedrag Het adequaat straffen, gericht op leeftijd en gedrag Het bespreekbaar maken van de regels Het toepassen van de regels Verantwoordelijkheden overlaten aan de jeugdige Het hebben van een dagelijkse structuur Het hebben van een inzichtelijke taakverdeling van ouders voor de jeugdige Het aanmoedigen van exploratie Het hebben van aandacht voor gezondheid en uiterlijk van de jeugdige Interesse en hulp aanbieden in huiswerk Tolerantie voor tegengestelde opinies De bereidheid om van mening te veranderen Oog hebben voor het losmakingproces Aanmoedigen en ondersteunen van emoties Acceptatie van onafhankelijkheid en initiatief Vriendschappen van de jeugdige Toezicht houden Leiding geven en de jeugdige ondersteunen Leren wat goed en fout is Leren wat veilig en onveilig is De jeugdige leren wanneer zij ouderlijke hulp moeten inroepen Interesse tonen in vriendschappen van de jeugdige Acceptatie van vriendschappen van de jeugdige Seksuele voorlichting geven Relatie Het hebben van aandacht voor de eigen relatie met partner Het bespreken van opvoedzaken met partner Het hebben van een taakverdeling tussen beide ouders Communicatie met ex-partner Contact met eigen ouders, familie en sociaal netwerk Het hebben van contact met (schoon) ouders Het hebben van contact met andere familieleden Het hebben van contact met kennissen, vrienden en de buurt Het hebben van contact met instanties Pro-sociaal gedrag in de omgang met anderen Goed contact tussen leerkracht en ouders
Bijlage 3.2 Vragenlijst dagelijkse routine
Vragenlijst dagelijkse routine
Naam gezin: gezinsbehandelaar IAG: datum: Tijd Activiteit Hoe gaat het nu? Eventuele wensen
uur Wakker worden en opstaan
hoe verloopt dit: wie staat als eerste op, staat
ieder op tijd op, hoe is de sfeer)
uur Lichamelijke verzorging
(hoe verloopt het wassen en aankleden van
de kinderen, wie doet het zelfstandig en wie
wordt geholpen, hoe is de sfeer)
uur Ontbijt
(wie is erbij aanwezig, waar wordt er
ontbeten, wat wordt er gegeten, eten de
kinderen wat ze van de ouders moeten eten,
hoe is de sfeer)
uur Vertrek naar school/ dagopvang
(wie gaat er weg en hoe laat, gaat ieder op
tijd weg, wie wordt er gebracht en wie gaat
zelfstandig, hoe is de sfeer)
uur Ochtendbesteding ouder(s)
(wat doet de ouder gedurende de ochtend,
wat is de stemming van de ouder tijdens de
ochtend)
uur Thuiskomst uit school/ dagopvang
(wie komt er terug en hoe laat, komt ieder op
tijd thuis, hoe is de sfeer)
uur Lunch
(wie is erbij aanwezig, waar wordt gegeten,
wat wordt er gegeten, eten de kinderen wat
ze van de ouder(s) moeten eten, hoe is de
sfeer)
- -
uur Vertrek naar school/ dagopvang
(wie gaat weg en hoe laat, gaat ieder op tijd
weg, wie wordt gebracht en wie gaat
zelfstandig, hoe is de sfeer)
- -
uur Thuiskomst uit school / dagopvang
(wie zijn er thuis, hoe laat, wat wordt er
gedaan, hoe is de sfeer)
- -
uur Avondeten
(wie eten er mee, waar wordt er gegeten,
eten de kinderen wat ze van ouders moeten
eten, hoe is de sfeer)
- -
uur Avondritueel
(wat word er in de avond nog gedaan, welke
programma’s worden gekeken, hoe is de
sfeer)
- -
uur Naar bed brengen / slapen
(wie gaat er hoe laat naar bed, hoe verloopt
het naar bed brengen, wie brengt kinderen
naar bed, hoe is de sfeer)
- -
Bijlage 3.3 Netwerkschema
FAMILIE VRIENDEN/
KENNISSEN
BUREN
GEZINSLID
Netwerkschema (Spanjaard & Haspels, 2005) GEZIN
WERK/
SCHOOL
INSTANTIES
OVERIG
VERENIGINGEN
Bijlage 5.1 Bruikbare informatiebronnen psycho-educatie
Bruikbare informatiebronnen psycho-educatie
In de psycho-educatie aan ouders en jeugdigen kunnen gezinsbehandelaars IAG gebruik maken van bronnen die meer
informatie geven over een bepaald onderwerp. In deze bijlage zetten we een aantal bruikbare informatiebronnen op een
rij. Bronnen met een vinkje (√) voor de referentie zijn geschikt als informatiebron voor ouders en/of jeugdigen. De
overige bronnen zijn gericht op het informeren van beroepskrachten.
Algemene informatie over de ontwikkeling van jeugdigen
Compernolle, T. (2007). Alles went, ook een adolescent. Arnhem: Terra Lannoo.
Crone, E. (2008). Het puberende brein. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus/Bert Bakker.
Delfos, M. (2012). Ik wil het allemaal wel weten. Over seksualiteit. Amsterdam: Niño.
Interculturele Praatwijzer Opvoedingsplus. Te bestellen via www.wsg.nu.
Kohnstamm, R. (2009). Kleine ontwikkelingspsychologie. Deel I: het jonge kind. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Kohnstamm, R. (2009). Kleine ontwikkelingspsychologie. Deel II: de schoolleeftijd. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Kohnstamm, R. (2009). Kleine ontwikkelingspsychologie. Deel III: de puberjaren. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Meijer, M., & Bicanic, I. (2008). Dat is fijn. Over aanraken. Amsterdam: Niño.
Meijer, M., & Bicanic, I. (2010). In je blootje. Over bloot en je lichaam. Amsterdam: Niño.
Sarneel, N. (2009). Het potjesverhaal. Kind in ontwikkeling, getekend en uitgelegd. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.
Verschillende boeken voor jeugdigen van Sanderijn van der Doef over de seksuele ontwikkeling van jeugdigen.
Bijvoorbeeld: Ben jij ook op mij? Zie www.sanderijnvanderdoef.nl.
Informatie over verschillende psychische problemen en stoornissen bij jeugdigen
Greene, R.W. (2010). Het explosieve kind. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds.
Konijn, C., Bruinsma, W., Lekkerkerker, L., Eijgenraam, K., Steege, M. van der, & Oudhof, M. (2009). CAP-J.
Classificatiesysteem voor de aard van de problematiek van cliënten in de jeugdzorg. Utrecht: Nederlands
Jeugdinstituut.
Lieshout, T. van (2009). Pedagogische adviezen voor speciale kinderen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
www.balansdigitaal.nl
www.hersenstichting.nl
Informatie over licht verstandelijke beperkingen
De Beer, Y. (2012). De Kleine Gids Mensen met een licht verstandelijke beperking. Moeilijke zaken makkelijk uitgelegd.
Alphen a/d Rijn: Kluwer.
Delfos, M. (2010). Couscous en kniekousen. Over opgroeien met een ouder die verstandelijk beperkt is. Amsterdam:
Niño.
Roeden, J., & Bannink, F. (2007). Handboek oplossingsgericht werken met licht verstandelijk beperkte cliënten.
Amsterdam: Pearson.
www.nji.nl/lichtverstandelijkbeperktejeugd
www.nji.nl/verstandelijkbeperkteouder
Informatie over autisme spectrum stoornis
Barth-Wagemaker, I. 2010). Wat is er toch met Kobus? Rotterdam: FortMedia.
Bruin, C. de (2009). Geef me de 5. Een praktisch houvast bij de opvoeding en begeleiding van kinderen met autisme.
Doetinchem: Graviant educatieve uitgaven.
Delfos, M. (2011). De wereld van Luuk. Over autisme. Amsterdam: Niño.
Gerrits-Douma, Y. (2006). Ben jij anders? Amsterdam: SWP.
Gerrits-Douma, Y. (2006). Verkeerd verbonden? Amsterdam: SWP.
Kordelaar, N. van, & Zwaan, M. (2008). Ik & autisme. Amsterdam: Niño.
Sabin, E. (2006). Weet jij wat autisme is? Huizen: Pica.
Vanvuchelen, M. (2002). Stijn is anders. Tielt: Lannoo.
Veen-Mulders, L. van der, Serra, M., Hoofdakker, B.J. van den, & Minderaa, R.B. (Red.). (2010). Sociaal onhandig:
opvoeding van kinderen met PDD-NOS en ADHD. Assen: Van Gorcum.
Veenstra, R. (2003). Jikke Pikke komt er wel. Antwerpen: EPO Uitgeverij.
Vermeulen, P. (2010). Ik ben speciaal. Antwerpen: EPO Uitgeverij.
http://i-pe.nl/interactief (interactieve psycho-educatie)
www.nji.nl/autisme
www.autisme-nva.nl/
Informatie over ADHD
Cogenbach, C. (2003). Stijn de trein. Hij is Alle Dagen Heel Druk. Bilthoven: Balans.
Delfos, M. (2010). Ze vinden met druk. Over drukke kinderen en ADHD. Amsterdam: Niño.
Compernolle, T. & Vermeiren, R. (2011). Zit stil. Tielt: Lannoo.
DVD ‘Als autisme niet opvalt’.
DVD ‘De Zus van Einstein’.
DVD ‘Onwil of onmacht?’.
Gerrits-Douma, Y. (2006). Ben jij anders? Amsterdam: SWP.
Gerrits-Douma, Y. (2006). Verkeerd verbonden? Amsterdam: SWP.
Taylor, J.F. (2007). De AD(H)D survivalgids. Sint Niklaas: Abimo.
Veen-Mulders, L. van der, Serra, M., Hoofdakker, B.J. van den, & Minderaa, R.B. (Red.). (2010). Sociaal onhandig:
opvoeding van kinderen met PDD-NOS en ADHD. Assen: Van Gorcum.
http://i-pe.nl/interactief (interactieve psycho-educatie)
www.nji.nl/adhd
Informatie over angst- en stemmingsproblemen
Delfos, M. (2012). Merel is bang. Over angst. Amsterdam: Niño.
Meijerink, C. (2011). Beer op de weg. Huizen: Pica.
www.nji.nl/angstenstemmingsproblemen
www.zwaarweer.nl
Informatie over scheiding/loyaliteitsproblemen
Delfos, M. (2006). Spring, het eekhoorntje. Over echtscheiding en jaloezie. Amsterdam: Niño.
Delfos, M. (2011). Van alles twee. Over de betekenis van echtscheiding voor jonge kinderen. Amsterdam: Niño.
Bijlage 5.2 Ontwikkelingstaken voor kinderen en jongeren
Ontwikkelingstaken voor kinderen en jongeren (Slot & Spanjaard, 1996)
Ontwikkelingstaken voor kinderen (4 – 12 jaar):
1. Rekening houden met anderen: het vormen van oordelen en het plannen van handelingen mede op basis van belangen van anderen.
2. Onafhankelijkheid: het vergroten van de onafhankelijkheid ten opzichte van ouders/opvoeders. 3. Onderwijs: het participeren in het basisonderwijs teneinde die vaardigheden en kennis te verkrijgen die noodzakelijk
zijn om in de samenleving te kunnen functioneren. 4. Vriendschappen: het aanknopen en onderhouden van (vriendschappelijke) contacten met leeftijdgenoten. 5. Verantwoordelijkheden thuis: het nemen van deelverantwoordelijkheden in huis en voor broertjes en zusjes. 6. Gebruik van de basale infrastructuren: zelfstandig gebruik maken van de basale infrastructuren in de samenleving,
zoals openbaar vervoer, geldsysteem, communicatiemiddelen, vrijetijdsvoorzieningen. 7. Veiligheid en gezondheid: keuzes kunnen maken met betrekking tot de eigen veiligheid en gezondheid.
Ontwikkelingstaken voor jongeren (vanaf 12 jaar ):
1. Positie ten opzichte van de ouders: minder afhankelijk worden van de ouders en het bepalen van een eigen plaats binnen de veranderde relaties in het gezin en de familie.
2. Onderwijs of werk: kennis en vaardigheden opdoen om een beroep uit te kunnen oefenen en een keuze maken ten aanzien van werk.
3. Vrije tijd: ondernemen van leuke activiteiten in de vrije tijd en het zinvol doorbrengen van de tijd waarin er geen verplichtingen zijn.
4. Creëren en onderhouden van een eigen woonsituatie: zoeken of creëren van een plek waar je goed kunt wonen en leren omgaan met huisgenoten.
5. Autoriteit en instanties: accepteren dat er instanties en personen boven je gesteld zijn, binnen geldende regels en codes opkomen voor eigen belang.
6. Gezondheid en uiterlijk: zorgen voor een goede lichamelijke conditie, een uiterlijk waar men zich prettig bij voelt en een goede voeding en het vermijden van overmatige risico’s.
7. Sociale contacten en vriendschappen: contacten leggen en onderhouden, oog hebben voor wat contacten met anderen kunnen opleveren, je openstellen voor vriendschap, vertrouwen geven en nemen, wederzijdse acceptatie.
8. Intimiteit en seksualiteit: ontdekken wat mogelijkheden en wensen zijn in intieme en seksuele relaties.
Bijlage 6.1 Thermometer
Thermometer
Dit is de thermometer van:……………………………..
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Bijlage 6.2 Eerste hulpkaart
Eerste hulpkaart
Alternatief Prioriteit
Bijlage 6.3 Stoplicht
Stoplicht Dit is het stoplicht van:_________________________
Als ik op Rood sta ben ik:_____________
Om niet op Rood te komen rem ik bij Oranje want
als ik op Oranje sta ben ik:_____________
Als ik op Groen sta ben ik: ____________
De volgende dingen kan ik doen bij Groen:
•
•
•
•
•
Bijlage 6.4 Schema storende en helpende gedachten
Schema storende en helpende gedachten
Wat gebeurde er?
Hoe voelde je je?
Wat dacht je?
Wat deed je?
Samengevat: wat zijn de storende gedachten?
Wat zou je willen doen?
Welke helpende gedachte kun je in zo’n situatie
tegen jezelf zeggen?
Wat leveren de helpende gedachten mij op?
Bijlage 6.5 Voorbeeld beloningskaart
Beloningskaart
Deze beloningskaart is van …………………………………………….
Vandaag heb ik: Opmerking Sticker /
Krul
Maandag
Dinsdag
Woensdag
Donderdag
Vrijdag
Zaterdag
Zondag
Bijlage 6.6 Voorbeeld weekschema
Weekschema
Ochtend Middag Avond
Maandag
Dinsdag
Woensdag
Donderdag
Vrijdag
Zaterdag
Zondag
Bijlage 7.1 Gebruikte symbolen genogram
Gebruikte symbolen genogram
Bijlage 7.2 Voorbeeldvragen genogram
Voorbeeldvragen genogram
Algemene informatie
• Geboortedata/sterfdata? • Waren er miskramen in de familie? • Kinderen die doodgeboren werden? • Kinderen die jong stierven?
Vragen over relaties en huwelijk
• Hoe hebben jullie elkaar ontmoet? • Hoe was de verkeringstijd? • Wat deed jullie besluiten met elkaar te trouwen en hoe oud waren jullie toen? • Hoe was de reactie van de betrokken families op de partnerkeuze? • Hoe is het huwelijk gevierd? • Wie was er afwezig/aanwezig en waarom? • Lijkt je huwelijk op dat van je ouders? • Als je gescheiden bent, wat was hiervan de reden?
Vragen over de jeugd van ouders
• De hoeveelste ben je in de kinderrij? • Heb je broers/zussen, hoe is het contact? • Leven je ouders nog? • Door wie ben je opgevoed? • Wat voor soort contact had je met je moeder? • Wat voor soort contact had je met je vader? • Had je vriendinnen/vrienden, mochten ze bij je thuis spelen? • Ben je verhuisd? In wat voor huis woonde je? • Hoe heb je je jeugd ervaren, het huis, de buurt, de school? • Hoe heb je de relatie van je ouders ervaren? • Wat versterkte de relatie binnen het huwelijk van je ouders? • Wat veroorzaakte spanningen en conflicten binnen het huwelijk? • Zijn je ouders gescheiden? Zo ja, wat was de oorzaak? • Het contact met je grootouders, hoe heb je dat ervaren? • Hebben er gebeurtenissen plaats gevonden die veel indruk op je maakten?
Vragen relatie ouders met hun ouders
• Hoeveel steun ontving je in je jeugd/bij wie kon je terecht? • Heb je veel of weinig zorg gegeven in je jeugd aan moeder, vader, broers, zussen? • Heb je waardering gekregen voor die zorg, werd het gezien? • Is in je jeugd het vertrouwen in jezelf gesterkt of afgenomen? • Heb je in je jeugd persoonlijk onrecht ervaren binnen het gezin? Zo ja, waar bestond dat onrecht uit? En buiten het
gezin? • Hoe was in je jeugd de relatie met je moeder, vader, broers, zussen? • Hadden je ouders voor jouw toekomst wensen, verwachtingen, dwingende opdrachten? Hoe is dat voor broers en
zussen, is de een meer belast dan de ander? • Kreeg je van je ouders de vrijheid talenten en capaciteiten te ontplooien? • Aan wiens kant stond je als er conflicten waren tussen je ouders? • Kon je je vader/moeder in vertrouwen nemen? • Waren er belemmeringen om van beide ouders te houden? • Hoe is nu de relatie met je ouders? • Is er een periode geweest dat je geen contact had met je ouders? Wat was hiervan de reden?
• Wat wil je van je ouders leven voortzetten? • Kan je je met eventuele fouten/tekortkomingen van je ouders verzoenen? • Als je ouders zouden sterven, wat zou je ze nog willen zeggen of voor hen doen?
Vragen over kinderen
• Wilden jullie kinderen? • Had je meer of minder kinderen gewild? • Hoe ervaar je het opvoeden van kinderen? • Wat vind je het leukste en wat het moeilijkste? • Wat wil je je kinderen meegeven vanuit je eigen opvoeding? • Waar wilt je je kinderen voor behoeden vanuit je eigen opvoeding? • Heb je het gevoel dat je bepaalde fouten gemaakt hebt die je ouders met jou gemaakt hebben? Welke? • Zijn kinderen belangrijk in het gezin? • Ben je bezorgd om je kinderen? In welke opzichten? Hoe zou je je relatie met je kinderen in de toekomst graag zien?
Vragen over relatie ouders met hun kinderen
• Hoe dragen je kinderen zorg voor je? • Hoe zorgen de kinderen voor elkaar? • Zegt je hier iets van tegen het (zorgende) kind? • Beschermen de kinderen jou en je partner? • Zien de kinderen je weleens huilen en wat doet je dan? • Als jullie ruzie hebben, wat doen de kinderen dan, wat zie je aan de kinderen? • Vertel je weleens iets positiefs over je ex-man aan je kinderen?
Vragen over steun vanuit de familie
• Wie in jullie familie is op de hoogte van de problemen die in jullie gezin spelen? • Wie in jullie familie heeft geprobeerd jullie te helpen en te steunen? • Van wie ontvangen jullie nu steun?
Bijlage 10.1 De STAP-methode voor casuïstiekbespreking
De STAP-methode voor casuïstiekbespreking
De gezinsbehandelaar licht de casus mondeling toe. Het voorbereidingsformulier is uitgedeeld. STAP richt zich op de
wijze van bevragen. Bij het vragen stellen bewaakt de voorzitter de inhoud en de methode. Al deze vragen kunnen ook aan
de collega's gesteld worden, probeer er een kringgesprek van te maken i.p.v. een vragenvuur.
Situatie: er worden verhelderende vragen gesteld. Elke vraag is goed, zolang hij open is, en niet retorisch. Je geeft geen
tips, adviezen, oplossingen. Voorbeeld van vragen: • Wie waren er aanwezig? • Wat was je van plan? • Welke instrumenten heb je ingezet? • In welke fase van de hulpverlening bevind je je? • Waar zit je in de flowchart (werkrelatie met je cliënt)? • Lukt het om met de methode te werken? • Et cetera.
Toekomst: vragen gericht op wat je wil bereiken. Opnieuw geen tips, adviezen, oplossingen,
tenzij deze gevraagd worden. Voorbeelden van vragen: • Wat wil je bereiken/wat wil het gezin bereiken (kunnen 2 verschillende zaken zijn, dit kan duidelijk worden bij deze
vraag) • Waar merk je aan dat dit bereikt is? • Wat is er anders, en wat nog meer? • Wat is er anders voor jou, wat is er anders voor het gezin? • Hoe ga je het volhouden? • Hoe weten je collega's dat je iets aan het bereiken bent wat je graag wilt, waar merken zij dit aan? • Hoe denken je collega's hoe je gaat bereiken watje wilt bereiken, zijn er al momenten waarop dit al zichtbaar wordt? • Wat zou er volgens de collega's moeten gebeuren om een stapje richting toekomst te maken? • Et cetera.
Al bereikt: vragen naar uitzonderingen. Voorbeelden van vragen: • Wat lukt nu al? • Waar merk je dat aan? • Wanneer was het minder moeilijk/zwaar/ingewikkeld/zorgwekkend Wat was er anders voor jou/voor het gezin/
team et cetera? • Waar merkte je dat aan? • Collega's; waar merkten zij dit aan/waaraan zouden ze dit kunnen merken?
Pasje vooruit: wat is de eerstvolgende stap. Voorbeeldvragen: • Welke stap wil je nemen na alles wat je hier gehoord hebt? • Welke stap zouden je collega’s nemen? • Aan collega's; wat zou jouw eerste stap zijn? • Waar aan merk je dat deze stap genomen is, wat is er anders, wat nog meer, wat nog meer ...?
Het Nederlands Jeugdinstituut
Het Nederlands Jeugdinstituut is het landelijk kennisinstituut voor jeugd- en opvoedings-vraagstukken. Het werkterrein
van het Nederlands Jeugdinstituut strekt zich uit van de jeugdgezondheidszorg, opvang, educatie en jeugdwelzijn tot
opvoedingsondersteuning, jeugdzorg en jeugdbescherming evenals aangrenzende werkvelden als onderwijs, justitie en
internationale jongerenprojecten.
Missie
De bestaansgrond van het Nederlands Jeugdinstituut ligt in het streven naar een gezonde ontwikkeling van jeugdigen, en
verbetering van de sociale en pedagogische kwaliteit van hun leefomgeving. Om dat te kunnen bereiken is kennis nodig.
Kennis waarmee de kwaliteit en effectiviteit van de jeugd- en opvoedingssector kan verbeteren. Kennis van de normale
ontwikkeling en opvoeding van jeugdigen, preventie en behandeling van opvoedings- en opgroeiproblemen, effectieve
werkwijzen en programma’s, professionalisering en stelsel- en ketenvraagstukken. Het Nederlands Jeugdinstituut
ontwikkelt, beheert en implementeert die kennis.
Doelgroep
Het Nederlands Jeugdinstituut werkt voor beleidsmakers, staffunctionarissen en beroepskrachten in de sector jeugd en
opvoeding. Wij maken kennis beschikbaar voor de praktijk, maar genereren ook kennisvragen vanuit de praktijk. Op die
manier wordt een kenniscyclus georganiseerd, die de jeugdsector helpt het probleemoplossend vermogen te vergroten en
de kwaliteit en effectiviteit van de dienstverlening te verbeteren.
Producten
Het werk van het Nederlands Jeugdinstituut resulteert in uiteenlopende producten zoals een infolijn, websites,
tijdschriften, e-zines, databanken, themadossiers, factsheets, diverse ontwikkelings- en onderzoeksproducten, trainingen,
congressen en adviezen.
Meer weten?
Met vragen over het Nederlands Jeugdinstituut of zijn beleidsterreinen kunt u op werkdagen van 9 tot 13 uur terecht bij
onze Infolijn, telefoon (030) 230 65 64 of via e-mail [email protected].
Voor de meest actuele informatie: www.nederlandsjeugdinstituut.nl.
