1

Memorializimi i paslufts dhe Ballafaqimi me t Kaluarn n Republikn e Kosovs Prishtin, Kosov Shtator 2015

2

Titulli: Memorializimi i paslufts dhe Ballafaqimi me t Kaluarn n Republikn e Kosovs

Autor: Jude Sweeney, nn mbikqyrjen e Nora Ahmetaj

Publikuar: Shtator 2015

Botim i Qendrs pr Hulumtim, Dokumentim dhe Publikim (QHDP). T gjitha t drejtat e rezervuara.

Asnj pjes e ktij publikimi nuk guxon t riprodhohet, t ruhet n ndonj sistem t ruajtjes s t

dhnave apo t transmetohet, n asnj form apo mnyr elektronike, mekanike, fotokopjuese,

incizuese apo tjetr, pa plqimin paraprak m shkrim nga ana e botuesit.

Ky draft sht subjekt pr hulumtime t mtutjeshme.

Botuar nga: Qendra pr Hulumtim, Dokumentim dhe Publikim (QHDP), Nora Ahmetaj; Rr. Shaban

Polluzha Nr.7, Prishtine, Kosove 10000; Tel: +377 45 321 545; info@crdp-ks.org; www. crdp-ks.org.

3

Prmbajtja e ktij publikimi pasqyron pikpamjet dhe mendimet e autorve, q jan prgjegjs pr faktet dhe saktsin e t dhnave t prezantuara ktu. Pikpamjet dhe mendimet e shprehura ktu, jodomosdoshmrisht prfaqsojn ato t Charles Stewart MOTT Foundation.

4

PRMBAJTJA

i. Akronimet 5

1. Hyrje 6

2. Rekomandimet 7

3. Memorializimi 8

3.1 Prkufizimi i Memorializimit 8

3.2 Lidhja e Memorializimit me Drejtsin Tranzicionale 9

4. Metodologjia 11

5. Politikat Zyrtare t Memorializmit n Kosov 12

6. Analiza 12

6.1 Kujtesa nuk sht e institucionalizuar 12

6.2 Qasja etno-nacionaliste 13

6.3 Qasja estetike socio realiste dhe gjinore 14

6.4 Qasja individualiste 16

6.5 Nj Ligj i ri 17

6.6 Nj Praktik e re 18

6.7 Nj Filozofi e re 19

7. Prfundim 21

8. Bibliografia 22

5

i. AKRONIMET

BE Bashkimi Evropian

UK Ushtria lirimtare e Kosovs

QNDT Qendra Ndrkombtare pr Drejtsi Tranzicionale

ICTY Tribunalit Ndrkombtar Penal pr ish-Jugosllavin

NATO Organizata e Traktatit t Atlantikut Verior

OJQ Organizat Jo Qeveritare

PDK Partia Demokratike e Kosovs

UN Kombet e Bashkuara

UNDP Programi i Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim

6

1. HYRJE

N Shoqrit e dala nga konflikti masat e drejtsis tranzicionale jan pjes thelbsore e proceseve t shtet-ndrtimit dhe demokratizimit.1 Diskutimi akademik gjithnj e m shum fokusohet n rolin e

drejtsis tranzicionale n ndrtimin e paqes. Megjithat besimi se masat e drejtsis tranzicionale

mund t ndihmojn kto procese ka qen subjekt i shum debateve dhe kritikave. Tani konsiderohet

gjersisht se n mnyr q drejtsia tranzicionale t luaj nj rol t rndsishm n zhvillimin e

konteksteve t pas lufts, duhet marr nj qasje gjithprfshirse. Kjo prfshin nj fokus n masat

prtej qasjes tradicionale juridike ndaj drejtsis, nga lart posht, masat q jan m restorative dhe q

prfshijn komunitetin e gjer, si dhe masat q adresojn shtje afatgjate t padrejtsive sociale. Nj

kuptim gjithprfshirs lejon shqyrtimin e nj game t gjer t masave q mund t kontribuojn n

realizimin e qllimeve t drejtsis tranzicionale. Memorializimi sht nj shembull q mund ti ndihmoj

proceset e drejtsis, por ky shpesh neglizhohet.

N Kosov nuk ka prpjekje pr t prfshir praktikat e memorializimit n kornizn e drejtsis

tranzicionale. Memorializimi n Kosov, jo vetm q po dshton pr t kontribuar drejt ballafaqimit me

t kaluarn por karakteri i tij etno-nacionalist, q reflekton nj interpretim prkrahs t s kaluars,

ndoshta pengon do proces t till.

Qllimet kryesore t ktij punimi jan 1) t shqyrtoj qasjen aktuale t memorializimit n Kosovn e paslufts, duke u fokusuar n at se si sht paraqitur e kaluara; 2) pr t gjetur n mnyr t qart motivin e memorializimit n kontekstin e drejtsis tranzicionale. Kto synime jan t destinuara pr t nxitur reflektimin mbi lidhjet midis memorializimit dhe ballafaqimit me t kaluarn n Kosov.

T gjeturat nga kjo analiz japin nj sr rekomandimesh n at se si t zhvillohen politika m

konstruktive ndaj memorializimit t paslufts n Kosov.

Pjesa e par e ktij punimi jep sfondin teorik pr temn e memorializimit, dhe rolin e memorializimit brenda nj strategjie t drejtsis tranzicionale. Pjesa e dyt e punimit jep analizat e peizazhit t tanishm t kujtess s Kosovs. Analiza s pari thekson shqetsimet kryesore n lidhje me qasjen bashkkohore ndaj memorializimit n Kosov. Pastaj do t argumentoj se pr t ndrtuar nj kultur t prkujtimit q do t kontribuoj drejt nj procesi m t gjer t ballafaqimit me t kaluarn duhet t zhvillohet nj ligj i ri, nj praktik e re dhe nj filozofi e re drejt memorializimit.

1N thelb drejtsia tranzicionale i referohet mnyrs n t ciln shteti arrin drejtsi gjat periudhave t

tranzicionit nga e kaluara e dhunshme. Kombet e Bashkuara (OKB, 2010) e prkufizojn drejtsin tranzicionale si

t prbr: nga t dyja proceset gjyqsore dhe jo-gjyqsore dhe mekanizmat, prfshir iniciativat e prokuroris,

duke lehtsuar iniciativa n lidhje me t drejtn pr t vrtetn, duke dhn reperacione, reforma institucionale

dhe konsultime nacionale. Qendra Ndrkombtare pr Drejtsi Tranzicionale (ICTJ, 2014) miraton nj prkufizim t

ngjashm duke shpjeguar se: drejtsia tranzicionale i referohet nj sr masash gjyqsore dhe jo-gjyqsore q jan

zbatuar nga vende t ndryshme, n mnyr q t mnjanojn trashgimin e abuzimeve masive t t drejtave t

njeriut. Kto masa prfshijn ndjekjet penale, komisionet e s vrtets, programet e reparacioneve, dhe lloje t

ndryshme t reforms institucionale.

7

2. REKOMANDIMET

QHDP avokon pr krijimin e legjislacionit q ofron nj korniz pr zhvillimin e kulturs s prkujtimit n

Kosov. Ne argumentojm pr njohjen e lidhjes mes memorializimit dhe ballafaqimit me t kaluarn.

Rndsia e nj politike konstruktive mbi memorializimin, duke prfshir caktimin e nj dite kombtare

t prkujtimit, nuk duhet t nnvlersohet. QHDP thekson se ky sht nj hap jetik n arritjen e rritjes

s ndrgjegjsimit n mesin e qytetarve t tanishm dhe t ardhshm t Kosovs, pr nevojn e

adresimit t s kaluars n mnyr gjithprfshirse. Kosova vazhdon t jet e fokusuar n qllimin e

antarsimit n Bashkimin Evropian (BE). Demonstrimi i nj aganzhimi m t madh n adresimin e s

kaluars sht vendimtar pr nj proces efektiv t antarsimit n BE. Nj politik e prmirsuar mbi

memorializimin do t kontribuoj n realizimin e ktij qllimi.

1. Krijimi i nj kornize ligjore n lidhje me ndrtimin e memorialeve t ardhshme. Ligji duhet t vendos se kush sht prgjegjs pr ndrtimin e memorialeve n Kosov.

Ligji duhet t vendos se kush sht prgjegjs pr mbrojtjen dhe mirmbajtjen e

memorialeve n Kosov.

Ligji duhet t prcaktoj standardet q qartsojn mesazhin social q promovohet;

mesazhi social duhet t mbshtes parimin e prfshirjes dhe t shmang simbolet e

prkatsis etnike.

Duhet t deklarohet qllimi dhe objektivat e memorialeve.

2. Duhet t krijohet nj baz e t dhnave q prmban informacion mbi memorialet ekzistuese n

tr Kosovn.

3. Duhet t hapen thirrjet pr propozime pr projekte mbi memorializimin me konkurs

ndrkombtar - konkurrenca e fort stimulon nxitje pr nj dizajn m t mir. Kjo duhet t

pasqyrohet n ligj.

4. Duhet t krijohet nj dit kombtare e prkujtimit pr t gjitha viktimat e konfliktit.

5. Projektet e ardhshme t memorializimit duhet t prfshijn nj gam t akterve.

T prfshihen n proces t mbijetuarit/at e dhuns pronsia vendore duhet t shtohet.

T konsultohen t gjitha palt, duke prfshir komunitetet lokale, OJQ-t, grupet e

viktimave, komunat, artistt, historiant dhe grupet e t rinjve.

6. Duhet t vendosen lidhje mes vendndodhjeve t memorialeve dhe programeve t edukimit.

Te integrohen programet e edukimit si formale dhe joformale, me vendndodhjet e

memorialeve, pr t nxitur nj dialog kritik mbi t kaluarn.

T shfrytzoj potencialin pr t prdorur vendet prkujtimore pr edukimin lidhur me luftn

dhe konfliktin n nivel global dhe shtjet bashkkohore t t drejtave t njeriut.

7. Memorialet si t tilla nuk duhet t shihen si t mjaftueshme n adresimin e gabimeve t kaluara;

p.sh. Heroinat.2

2Heroinat sht memoriali zyrtar i dedikuar pr viktimat e dhuns seksuale gjat lufts n Kosov viteve 1998-9.

Projekti ishte sponsorizuar nga Qeveria. U inaugurua m 12 qershor 2015 n qendr t Prishtins. Diskutohet m von n kt punim.

8

3. MEMORIALIZIMI

3.1 PRKUFIZIMI I MEMORIALIZIMIT

Praktikat komemorative zhvendosin aktin e prkujtimit nga gjendja mendore n aktivitet. Memorializimi bhet korniz e prekshme pr aktin e prkujtimit.3 Pierre Nora ka shpikur frazn lieux de

memoire (vendet e kujtess), duke iu referuar deshires per te ruajtur sende te prekshme per ti mbajtur

aktive kujtimet e kaluara brenda ndergjegjes popullore. Kujtimet zhvillohen si rezultat i shikimit t

formave kulturore, por ato edhe iu atribuohen formave kulturore. Kto forma prdoren pr t ndrtuar

marrdhnie me t kaluarn dhe prceptime pr t.4 Muzet, memorialet, ekspozitat, rrnojat e

konservuara, filmat, emrtimet e rrugve, ditt prkujtimore dhe ceremonit, t gjitha jan forma t

memorialit 5. T gjitha kto jan t afta pr t artikuluar nj t kaluar dhe pr t formsuar kujtimet,

dhe si rezultat, tregimet pr t ardhmen. Kto institucione t kujtess kulturore6 veprojn n mnyr

efektive si nj arkiv i kujtimeve t ruajtura, t cilat m pas riaktivizohen pr tu br pjes e kujtess

kolektive.

Tradicionalisht muzet dhe memorialet kan ekzistuar pr t mbshtetur rrfimet historike kombtare.

Ato kan ndihmuar pr t prcaktuar identitetin kombtar dhe shpesh kan treguar rrfenja heroike

kombtare. N shoqrit bashkkohore gjithnj e m rrall kto kan nj autoritet t till7. Duke

ndjekur shembullin e memorializimit t Holokaustit, muzet dhe memorialet tani shpesh qndrojn si

pranim i fajit, duke i dhn prioritet prkujtimit t viktimave, njkohsisht duke vepruar si paralajmrim

pr brezat e ardhshm. Zhvillime t ktilla brenda fushs s muzeologjis dhe memorializimit kan br

q muze t historis t zvendsohen nga t ashtuquajtur muze t kujtess dhe muze t

memorialeve.8 Kto jan definuar jo vetm si;

lokacione t historis akademike dhe institucionale por hapsira t kujtess, duke u br

shembull i kalimit nga diskursi autoritativ i perceptuar mbi t kaluarn, n paradigmn e

kujtess q gjoja lejon nj gam m t gjer t tregimeve rreth s kaluars.9

Sugjerimi se memorialet gjithnj e m shum lejojn nj gam m t gjer t tregimeve rreth s

kaluars, duhet t shihet me skepticizm. N shoqrit e dala nga konflikti, shpesh ekziston nj dshir

pr t promovuar nj tregim t veant prmes manipulimit t s kaluars, n mnyr q t

3Andrew Jones, Memory and Material Culture (Kujtesa dhe kultura materiale), 2007, f45.

4Barbara Misztal, Collective Memory in a Global Age: Learning How and What to Remember(Memoria kolektive

n kohn globale: Duke muar si dhe far t kujtohet), Current Sociology, 58 (1): 24-44, 2010. 5 Dacia Viejo-Rose, Memorial functions: Intent, impact and the right to remember (Funksionet e memorialit:

qllimi, ndikimi dhe e drejta pr t kujtuar), Memory Studies, 4 (4): 465-480, 2011, f466. 6 Jan Assman, Communicative and Cultural Memory (Kujtesa komunikuese dhe kulturore), in Astrid Erll and

Ansgar Nnning (eds.), Cultural Studies: An Interdisciplinary Handbook, 2008, f109. 7Silke Arnold-de Simine, Memory Museum and Museum Text: Intermediality in Daniel Libeskinds Jewish Museum

and W.G Sebalds Austerlitz, Theory, Culture and Society, 29 (1): 14-35, 2012, f15. 8Simine, 2012, p15.

9Simine, 2012, p15.

9

legjitimohet rendi i tanishm politik. Pr shembull, nj memorial pr viktimat Tutsi t gjenocidit n

Ruand nuk prshin njohjen e 200 000 viktimave Hutu t represionit t mvonshm. Burgu i Khiam n

Libanin Jugor ekziston si nj vend prkujtimor pr viktimat e konfliktit, por njkohsisht denoncon

armikun. Mbishkrimi n Irlandn Veriore prkujton grupe t veanta, 'dshmort dhe 'heronjt', n

kt mnyr promovon reflektim t njanshm pr t kaluarn10. Si rrjedhoj, prderisa memorializimi

ka kapacitet q t prkrah nj proces t ballafaqimit konstruktiv me t kaluarn, gjithashtu mund t

veproj si penges. Rrfimi q i prshtatet rendit mbizotrues politik ka mundsi t jet n dm t

komuniteteve t margjinalizuara. Prforcon ndjenjn e viktimizimit dhe padrejtsis te nj grup i

veant, dhe inkurajon jotoleranc etnike. Memorialet e japin mundsin pr t akuzuar t tjert dhe

njkohsisht promovojn nj agjend t veant ideologjike. Memorialet q vazhdimisht prforcojn

nj rrfim viktim/autor i krimit dhe mbshtesin iden e 'tjetrsis' vazhdojn shkaktimin e ndarjeve

sociale dhe mund ti japin shtytje apo edhe t legjitimojn dhunn e mtejshme. Prandaj memorializimi

sht nj proces tejet i politizuar dhe i ndjeshm.

3.2 LIDHJA E MEMORIALIZIMIT ME DREJTSI TRANZICIONALE

Paradigma e drejtsis tranzicionale n mnyr t pashmangshme prkon me paradigmn e kujtess, pasi t dyja mbshteten n dokumentimin, ruajtjen dhe paraqitjen e s kaluars. Pavarsisht ksaj

lidhjeje, memorializimi si mishrim i prekshm i aktit t t prkujtuarit, pr nj koh t gjat ka qen i

anashkaluar si komponent me vler i drejtsis tranzicionale. Prderisa po rritet niveli i presionit

ndrkombtar mbi shtetet pr t prkujtuar mizorit nga e kaluara, nj theks m i madh sht vn

mbi rolin e memorializimit brenda kornizs s drejtsis tranzicionale, dhe standardet pr rolin e shtetit

n praktikat e memorializimit kan filluar t bhen m t zakonshme.11 Kjo sht ilustruar nga fakti se

komisionet pr t vrtetn n mnyr eksplicite e kan njohur vlern e memorialeve si mjet simbolik t

dmshprblimit pr pasojat e konfliktit.12 Standarde t caktuara t Kombeve t Bashkuara, tashm edhe

insistojn n obligimin e t prkujtuarit.13

Nj theks n rritje mbi rolin e memorializimit n shoqrit pas-konfliktit sht pjesrisht nj prgjigje

pr rritjen e vmendjes pr format e drejtsis restorative. Diskursi ligjor dhe politik dominon drejtsin

tranzicionale. Ky diskurs kuptohet si nj proces q krkon t v n vend mekanizma q merren me

padrejtsit e t kaluars, ndihmojn shrimin dhe parandalojn m tutje mizori t ngjashme. Jan

krijuar struktura formale q kan qllim adresimin e ktyre shtjeve. Gjykimet dhe thnia e s vrtets

10

Baraslou, Judy and Baxter, Victoria. (2007). The Urge to Remember: The Role of Memorials in Social Reconstruction and Transitional Justice (Nxitja pr kujtim: Roli i memorialve n rindrtim social dhe Drejtsi Tranzicionale). 11

Naidu Ereshnee, The Ties that Bind: Strengthening the Link Between Memorialisation and Transitional Justice (Lidhjet q lidhin: Forcimi i lidhjes midis Memorializimit dhe Drejtsis Tranzicionale). CSVR Centre for the Study of Violence and Reconciliation, 2006, f2. 12

Komisioni Kombtar Kilean i s vrtets dhe pajtimi, Komisioni i Afrokano-Jugor i s vrtets dhe pajtimin dhe Komisioni i Guatemales pr t vrtetn kan br rekomandime t cilat theksojn nevojn pr memorializimin e mizorive t kaluara.. 13

Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz evenko, Marcela Rios, Memorialisation and Democracy: State Policy and Civic Action (Memorializimi dhe demokracia: Politika shtetrore dhe aktivizmi qytetar), International Centre for Transitional Justice, 2007, f21.

10

mund t jen liruese por gjithashtu mund t nxisin tensione, pasi theksojn ndarjet n mes kryesit t

krimit dhe viktims. Memorializimi, sidoqoft, ofron nj mundsi qasjeje m gjithprfshirse,

shumngjyrshe dhe qasje me orientim social pr tu ballafaquar me t kaluarn. I trajtuar me

ndjeshmri, memorializimi mund t asistoj n realizimin e disa qllimeve t drejtsis tranzicionale.

Mund t kontribuoj n zbulimin e s vrtets; mund t veproj si nj form e reparacionit simbolik pr

viktimat e konfliktit, dhe mund t shrbej si prkujtues dhe mjet edukativ pr brezat e tanishm dhe t

ardhshm. Mund t promovoj retorikn e mos prsritjes s dhuns. Ndikimi i memorialve n

formsimin e kujtimeve t ardhshme, miteve dhe qndrimeve, nuk duhet nnvlersuar; prandaj

strategjit e kujtess duhet t njihen si pjes prbrse e proceseve t prgjithshme t ndrtimit t

demokracis. Duhet t jet prgjegjsi e shtetit q t siguroj se politika mbi kujtesn sht e prfshir

n nj proces m t gjer t drejtsis tranzicionale. Kjo megjithat sht nj prgjegjsi q duhet t

mbshtetet nga historiant, organizatat e shoqris civile, kuratort e muzeve, akademikt, si dhe t

tjer q kan aftsin pr t ndihmuar zhvillimin e kushteve ku inkurajohet dialogu historik. Dshtimi

pr t shfrytzuar ant e forta t memorializimit konstruktiv do t ishte nj mundsi e humbur pr t

rritur ndrtimin e paqes n shoqrit pas-konfliktit.14

Projektet e Memorializimit duhet t sugjerojn se kujtesa nuk siguron nj rrug t drejtprdrejt n t

kaluarn; por ajo sht nj vizion i s kaluars q lviz me rrjedhshmri, sipas t tashmes. Kjo natyr

iluzive e kujtimit, ndryshe nga rrfimet e historis tradicionale, l hapsir pr reflektim dhe interpretim.

Memorializimi, si nj korniz pr aktin e t prkujtuarit, duhet t reflektoje kt natyr ngjyruese t

interpretimit t s kaluars. Vrtet, kuptimi m i plot i prkohshmris s kujtess ka filluar t

ndryshoj estetikn prkujtimore. Memorialt jan duke u br m abstrakte pr t inkurajuar

reflektimin. Memoriali i famshm i Holokaustit n Berlin, i prbr nga nj seri blloqesh me madhsi t

ndryshme betoni, kishte pr qllim nxitjen e ndjenjs s pasiguris dhe shqetsimit, n mnyr q t

stimuloj introspekcion t kthjellt.15 Dizajni abstrakt synon t nxis nj proces t vazhdueshm t

reflektimit kritik q vepron si prkujtues se e kaluara nuk duhet ti dorzohet historis, por m tepr ajo

duhet t mbetet brenda ndrgjegjs publike.

Q memorializimi t kontribuoj n mnyr efektive pr qllimet e drejtsis tranzicionale, duhet t jet

nj proces i matur q angazhon nj gam t plot t palve t interesit, duke prfshir t mbijetuarit e

konfliktit. Procesi sht pjesa m e rndsishme dhe memorialet m t suksesshme jan ato q

promovojn 'performanc dinamike t angazhimit qytetar apo demokracise 16 . Pr m tepr,

memorialet q nuk arrijn t prfshijn do lloj t edukimit n lidhje me at q ato prfaqsojn,

rrezikojn t duken peng i s kaluars. Me fjal t tjera, dshtojn t ofrojn dika konstruktive prej t

cils gjeneratat e ardhshme mund t msojn. Thjesht ruajtja e vuajtjeve t kaluara vetm n kujtes

ka gjasa t verboj dik drejt padrejtsive t reja dhe t kontribuoj n nj obsesion t ngusht me

vetveten apo nj grup t ngusht, (m shum se) t luaj rol sensibilizues apo t nxis imagjinatn

14

Naidu Ereshnee, 2006, f2. 15

Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz evenko, Marcela Rios, 2007, f18. 16

Liz evenko, cited in Judy Barsalou and Victoria Baxter, The Urge to Remember: The Role of Memorials in Social Reconstruction and Transitional Justice Justice (Nxitja per kujtim: Roli i memorialeve ne rindertim social dhe Drejtsi Tranzicionale), in Stabilization and Reconstruction, No. 5, 2007, f14.

11

morale17. Vrtet, Memoriali i Holokaustit n Berlin fillimisht mori kritika pr faktin se planet origjinale

pr lokacionin nuk prfshinin nj qendr informacioni. Disa kishin frik se pa informacionin pr t

kontekstualizuar memorialin, kuptimi ishte n rrezik t harrohej. sht argumentuar se pa nj

komponent edukative nga i cili brezat e ardhshm do t mund t prfitojn, memoriali kryesisht ka

ekzistuar si nj mjet q Gjermania ta shuaj fajin e vet, duke ln disi shtjen t pushoj. Shtimi i

qendrs s informimit ndihmon n balancimin e ktij argumenti.18 Memorializimi q inkurajon nj

eksplorim t kujtimeve t kontestuara dhe nxit debatin, dialogun dhe t menduarit kritik, n majat e

demokracis, ka m shum gjasa pr t ndihmuar mbshtetjen e qllimeve t drejtsis tranzicionale.

4. METODOLOGJIA

Vmendje e vogl i sht kushtuar shtjes s memorializimit n Kosov q nga lufta e viteve 1998-99. Prandaj, ka munges t literaturs n kt tem. Rrjedhimisht, ky raport nuk mbshtetet vetm n

analizimin e literaturs por jep t dhna t mtejshme t mbledhura prmes intervistave gjysm t

strukturuara. sht e rndsishme q ta kemi parasysh q memorializimi n relacion me drejtsin

tranzicionale dhe ballafaqimin me t kaluarn n Kosov, mbetet nj fush e studimit shum e re dhe e

pashkelur. Megjithat ka pyetje t rndsishme q ne mund t fillojme ti adresojm dhe ky punim ka

pr qllim t ndihmoj n vnien e themeleve pr diskutim t mtejshm dhe praktika t ardhshme mbi

shtjen e memorializimit n Kosov.

Intervistat gjysm t strukturuara jan zhvilluar me individ me njohuri n temn e memorialeve dhe

ballafaqimit me t kaluarn n Kosov. T intervistuarit q kontribuan n kt hulumtim ishin nga

Instituti i Krkimeve pr Krime t Lufts, Instituti Kombtar Demokratik, UNDP Kosov, forumZFD, nj

profesor nga Departamenti i Sociologjis n Universitetin e Prishtins, nj profesor nga Programi i

Studimeve Gjinore n Universitetin e Prishtins dhe nj profesor nga Programi i Studimeve Gjinore,

gjithashtu i angazhuar me Alter Habitus.

Intervistat kishin pr qllim t ndihmojn n kuptimin e qasjes aktuale ndaj memorializimit n Kosov

dhe t mbledhin mendime personale dhe perspektiva nga t intervistuarit prkats. T intervistuarit

kan ofruar perspektiva lidhur me problemet aktuale dhe gjithashtu kan prfshir sugjerime lidhur me

mnyrn si t ecet prpara me kt shtje n nj mnyr konstruktive. Struktura e pyetjeve, n mes

tjerash ka prfshir: "Cilat jan shqetsimet kryesore n lidhje me shtjen e memorializimit n

Kosov?; "Cilt faktor merren parasysh aktualisht n zbatimin e memorialeve dhe kush sht

konsultuar?; A mendoni se memorialet kan rol n mbshtetjen e iniciativave q synojn t vijn n

pajtim me t kaluarn n Kosov?; A mendoni se memorializimi mund t prfshihet n nj korniz m

t gjere te drejtesise tranzicionale?.

17

J. Allen, cited in Alexandra Barahona de Brito, Paloma Aguilar, Carmen Gonzalez-Enriquez (eds.), The Politics of Memory: Transitional Justice in Democratizing societies, (Politikat e kujtess: Drejtsia Tranzicionale n shoqrit nw demokrtizim) 2001, f38-9. 18

Sharon Chin, Fabian Franke, Sheri Halpern, A Self-Serving Admission of Guilt: An Examination of the Intentions and Effects of Germany's Memorial to the Murdered Jews of Europe (Vet pranimi i fajit: Nj shqyrtim nga qllimet dhe efektet e Memorialit t Gjermanis ndaj hebrenjve t vrar t Evrops), Humanity in Action, http://www.humanityinaction.org/knowledgebase/225-a-self-serving-admission-of-guilt-an-examination-of-the-intentions-and-effects-of-germany-s-memorial-to-the-murdered-jews-of-europe, 2011.

http://www.humanityinaction.org/users/557/8834http://www.humanityinaction.org/users/256/f76bhttp://www.humanityinaction.org/users/796/c32bhttp://www.humanityinaction.org/knowledgebase/225-a-self-serving-admission-of-guilt-an-examination-of-the-intentions-and-effects-of-germany-s-memorial-to-the-murdered-jews-of-europehttp://www.humanityinaction.org/knowledgebase/225-a-self-serving-admission-of-guilt-an-examination-of-the-intentions-and-effects-of-germany-s-memorial-to-the-murdered-jews-of-europe

12

5. POLITIKAT ZYRTARE T MEMORIALIZIMIT N KOSOV

N Kosov sht vetm nj memorial i mbrojtur me ligj. Projektligji pr Agjencin pr Menaxhimin e

Komplekseve Memoriale t Kosovs ofron mbikqyrjen ligjore t Kompleksit Memorial Adem Jashari n

Prekaz. Lokacioni shnon prkujtimin e masakrs ndaj Adem Jasharit, themelues i Ushtris Clirimtare t

Kosovs (UK-s) dhe pesdhjet e gjasht antarve t familjes s gjer, t cilt u vran n Mars t

vitit 1998.

Qeveria mori vendim pr t shnuar 5-8 Marsin si prvjetorin zyrtar komemorativ pr t kujtuar familjen

Jashari dhe forcat e UK-s. Kjo tani sht ngjarja m e madhe komemorative n vend. Dita Nacionale e

Personave t Pagjetur n Kosov, 27 Prilli, shnon kujtimin e masakrs s Mejs. Ndrsa 5 Maji mbahet

mend si Dita e Dshmorve, ktu prsri fokus sht kryesisht kujtimi i lufttarve t rn t UK-s. Ka

gjithashtu disa dit t lokalizuara t kujtimit q prkujtojn vende t ndryshme t masakrave (Intervista

1).

6. ANALIZA

6.1 KUJTESA NUK SHT E INSTITUCIONALIZUAR

T gjith t intervistuarit ishin kritikues pr mungesn e nj qasjeje intelektuale ndaj memorializimit n Kosov.

Ka disa dit prkujtimore vjetore por nuk ka dit

kombtare t prkujtimit pr t gjitha viktimat e

konfliktit. Prve legjislacionit lidhur me Kompleksin

Memorial Adem Jashari n Prekaz, asnj memorial tjetr

nuk sht ndrtuar brenda nj kuadri ligjor. Si pasoj, pr

monumentet q jan shfaqur, nuk krkohet q t

veprojn n prputhje me standardet e caktuara, as nuk

ka nj prpjekje t ndrgjegjshme pr t siguruar q ato

jan t mbrojtura dhe t ruajtura.

Ishte e dukshme n intervista se ka shum paqartsi n lidhje me at se kush sht prgjegjs pr ndrtimin e

memorialeve. sht e paqart se kush kujdeset pr to,

ose m saktsisht se si kto jan t financuara. Shumica

drrmuese e memorialeve, veanrisht ato t ndrtuara menjher pas lufts, jan nisma private, t

ndrmarra nga familjet e viktimave ose nga Shoqata e Veteranve t Lufts. N disa raste, iniciativat

jan implementuar nga Komunat. Studimi i Alter Habitus 2011

nuk ishte n gjendje t identifikoj qart se cilat organizata

brenda komunave ishin prgjegjse pr ndrtimin e

memorialeve dhe nse ekziston nj korniz e prbashkt n t

gjitha komunat.

Nuk ekziston askush q

t thot, Jo, nuk mund ta

ndrtosh kt memorial

ktu. Intervista 4

sht vetm nj pjes e

legjislacionit q ofron mbrojtje

t memorialeve. Ne duhet t

mendojm rreth asaj se si kjo i

bn t ndjehen familjet e

viktimave t tjera. Nj individ

kujtohet dhe lokacioni i tij

mbrohet, ndrkaq pr t tjert

nuk shfaqet asnj vlersim. Ata

nuk e dijn as se ku jan

antart e familjeve t tyre.

Intervista 4

13

Nuk ka kufizime t planifikimit n lokacione, kshtu q memorialet ndrtohen pak a shum n do vend,

n do koh, nga kushdo. Kjo sht problematike, dhe mund t lindin mosmarrveshje n qoft se

memorialet bhen pengesa pr ndrtime t mtejshme. Deri tani, nuk jan mbledhur t dhna empirike

dhe gjithprfshirse n lidhje me memorialet npr Kosov (Intervista 6).

Hutimi n lidhje me memorialet sht ilustruar n Memorialin n Marin t Skenderajit, nj memorial

pr lufttart e UK-s. Lokacioni sht financuar nga para ndrkombtare dhe sht ndrtuar n vitin

2005, por pas neglizhencs nga ana e autoriteteve t Kosovs sht marr vendim nga donatort pr t

mbyllur vendin n vitin 2014. Duket se ka pasur mosmarrveshje brenda parlamentit mbi at se cili

sht prgjegjs pr mirmbajtjen e memorialeve.19

Nj i intervistuar theksoi nj pasoj t mtejshme t problemit t mungess s legjislacionit t qeveris

n lidhje me zbatimin dhe mbrojtjen e memorialeve: Shoqata e Gazetarve ka vendosur nj pllak n

Veri t Kosovs pr t prkujtuar nj gazetar serb i cili sht zhdukur gjat lufts. do vit kjo largohet,

dhe do vit asociacioni mundohet ta rivendos. Ka thirrje pr mbrojtje nga qeveria pr shtjet si kjo,

por deri tani nuk ka pasur asgj (Intervista 4). Pr m tepr, i intervistuari i njejt beson se do OJQ q

ka tentuar t zbatoj nj iniciativ t prbashkt q prfaqson t gjitha etnit, nuk ka marr

mbshtetjen e qeveris. Ishte nj iniciativ e t rinjve q u prpoq pr t rritur ndrgjegjsimin pr t

gjith personat e zhdukur, por emrat e joshqiptarve u hoqn dhe rrjedhimisht memoriali sht

shprbr.20

6.2 QASJA ETNO-NATIONALISTE

Kosova mbetet nj shoqri e ndar, kshtu q memorializimi karakterizohet me mnyrn etno-nacionaliste t relfektimit t s kaluars. Jan nj numr i monumenteve q nderojn kujtimin e civilve

t vrar n masakra, por si sht rasti n t gjith rajonin e Ballkanit, t tjerat jan shpesh

prfaqsuese t identitetit kombtar, tregimeve legjendare t fitores, dhe virtyteve t mdha t

martirve individual. Ky verzion i politikave t kujtess rrezikon mbajtjen gjall t emocioneve

prjashtuese dhe prarese nga vitet e luftes.21

Pas prfundimit t Lufts s Ftoht, memorialet jan

larguar nqoftse nuk jan prshtatur me tregimin e

preferuar politik. Shum shtete ish-komuniste n t gjith

bllokun ish-sovjetik e kan par shkatrrimin e elementeve

t peisazhit ekzistues t kujtess s tyre. Pr shembull n

Gjermanin Lindore, sht br largim shum i shpejt i

19

Edona Peci, Kosovo MPs Outrages as War Memorial Closes, Balkan Transitional Justice, http://www.balkaninsight.com/en/article/kosovo-mps-slam-government-on-memorial-neglect, 2014. 20

Anna Di Lellio and Caitlin McCurn, Engineering Grassroots Transitional Justice in the Balkans: The Case of Kosovo (Ndrtimi i themelit t Drejtsis Tranzicionale n Ballkan: Rasti i Kosovs), East European Politics and Societies, 2(1), 2012, f11. 21

Lutz Schrader, Monuments and politics of identity in the Western Balkans (Monumentet dhe politika e identitetit n Ballkanin Perndimor), Made in KS: Periodical dedicated to learning from the past in Kosovo, 11, 2012, f6.

Ka nj tendenc pr t prer

t gjitha lidhjet me t

kaluarn dhe pr t krijuar

nj perceptim t ri pr vetn.

Kjo sht jashtzakonisht e

rrezikshme." Intervista 2

http://www.balkaninsight.com/en/article/kosovo-mps-slam-government-on-memorial-neglect

14

monumenteve t stilit Leninist, pas rnies s Murit t Berlinit. Ngjashm, pas lufts n Kosov, shum

monumente jugosllave jan larguar pa ndonj analiz. T intervistuarit kan komentuar mbi faktin se ajo

sht sikur nj periudh e fshir e historis. Nj i intervistuar shpjegon se si "Viti 1999 n mnyr

efektive u b "viti zero". E kaluara sht fshir dhe do gj ka filluar prsri prmes nj procesi t

ndrtimit t shtetit (Intervista 2). Si u prmend m par, manipulimi i s kaluars n mnyr q t

prshtatet me rendin aktual politik paraqet nj prshkrim t ngusht dhe t pasakt t historis.

Narrativi qe e rrethon Adem Jasharin sht narrativ dominant i

shtet-ndrtimit n Kosov. Jashari prfaqson rezistencn dhe

pr kt arsye vepron si nj kujtes e detyrimit pr t mos

harruar ata q ndihmuan pr t liruar kombin. N vend q t

mbshtet nj narrativ i viktimizimit tregimi u jep autoritet

shqiptarve dhe prfaqson angazhimin pr pavarsi.22Alter

Habitus nga fokus grupi n Gjilan, ka nxjerrur n pah, q

memoriali i Adem Jasharit sht i rndsishm, sepse paraqet

lirin dhe sakrificn e vet personale q nuk duhet t harrohet.

Njri nga t intervistuarit thekson q edhe pse ky sht tregimi

dominant, mund t ket interpretime kontradiktore brenda t njejts bashksi etnike n lidhje me at

se si Jashari mbahet mend.23 Ky i intervistuar shpreh mendimin se sht e vshtir pr t sfiduar

tregimin e Jasharit si nj hero, qoft nse je shqiptar apo serb, sepse ju do t shiheni si nj tradhtar

(Intervista 4). Ky prfaqsim dominant, nga lart-posht, i s kaluars lejon hapsir t vogl pr nj

llojllojshmri t rrfimeve brenda peizazhit aktual t kujtess s Kosovs.

6.3 QASJA ESTETIKE SOCIO-REALISTE DHE GJINORE

Estetikisht shumica e memorialeve pasqyrojn dizajnin socio-realist nga epoka e komunizmit. Shumica e t intervistuarve

pajtohen q ato nuk kan ndonj vler artistike. Estetika socio-

realiste sht jasht mode dhe sht n kontradikt me qllimin

kosovar t zhvillimit t t mardhnieve t forta euro-atlantike.24

N prputhje me qllimin e ndrtimit t kombit, shum paraqesin

lufttar t fort dhe simbole t lufts. Shumica e t intervistuarve

kan komentuar n faktin se stili aktual i memorialeve n Kosov

sht agresiv, mashkullor dhe krcnues. Nj i intervistuar ndjen se sht frika se lufta nuk ka

prfunduar q i shtyn njerzit t paraqesin nj komunitet t lufttarve - si t fort dhe sa m

22

Anna Di Lellio and Stephanie Schwandner-Sievers, The Legendary Commander: The Construction of an Albanian Master Narrative in Post-war Kosovo Kosovo (Komandanti Legjendar: ndertimi i nje master-narracioni shqiptar n Kosovn e paslufts), Nations and Nationalism 12(3), 2006, f526. 23

Anna Di Lellio and Stephanie Schwandner-Sievers, 2006, gjithashtu i referohen ksaj. 24

Valur Ingimundarson, The Politics of Memory and the Reconstruction of Albanian National Identity in Post-war Kosovo Politika e kujtess dhe rindrtimi i identitetit kombtar shqiptar n Kosovn e paslufts), History and Memory, 19 (1), 2007 f95.

Ata nuk prkujdesen

shum gjat ndrtimit t

memorialeve, nuk

mendohet shum pr

to. Intervista 5

Shqiponja sht kudo. Poashtu mund t shihni arm kudo, dhe duke par arm kudo nuk sht nj mesazh i mir pr gjeneratat e ardhshme. Intervista 5

15

mashkullor q t jet e mundur". Dshtimi pr t adresuar n mnyr gjithprfshirse t kaluarn e

mban t gjall iden e nevojs s vazhdueshme pr t luftuar pr liri "(Intervista 2). Ky nocion sht

prmbledhur ndoshta n shum monumente t Kosovs. Ky sht mesazh shqetsues dhe joinformativ

pr tu bazuar gjeneratat e tashme dhe t ardhme.

Shum nga memorialet e stilit socio-realist nuk pasqyrojn domosdoshmrisht identitetin e vrtet t

personit ose personave q pretendojn q prfaqsojn (Intervista 2/5). Nj i intervistuar dha nj

shembull t ktyre memorialeve duke thn se n Kosov memorialet shrbejn pr t mbshtetur

mitet: "Monumenti i Agim Ramadanit paraqet nj figur t fort t tipit lufttar, kur n fakt ai mbahet

mend si nj njeri i qet i cili lexonte shum. T qenurit lufttar nuk ishte identiteti i tij por ky sht

rrfimi q ua tregojm fmijve tane (Intervista 2). Kto memoriale injorojn at se far sht t

jesh nj burr i zakonshm apo grua e zakonshme si n kohrat e konfliktit ashtu dhe n rimkmbjen

pas konfliktit.

Vrtet, t gjith t intervistuarit kan theksuar nevojn pr

vmendje m t madhe n rolin e grave n prpjekjet e

memorializimit. Peizazhi i tanishm i kujtess sht n

prputhje me normat patriarkale dhe kshtu paraqet pengesa

t mtejshme pr grat q krkojn t sfidojn status quo-n

dominuese t meshkujve25. Burrat dhe grat n mnyr t

pashmangshme kan pasur role t ndryshme, por shum t

rndsishme gjat konfliktit. Pr shembull, roli qendror i

grave n lvizjen e rezistencs s fsheht Ilegalja gjat viteve

1990 ishte nj kontribut thelbsor n lirimin kombtar dhe

shtet-ndrtimin. Megjithat, kjo lvizje nuk sht e dukshme

sot n kujtesn kolektive t kosovarve. sht e qart q pas

lufts beteja e njohjes u fitua nga meshkujt.26 Me fjal t tjera, grat nuk kan vend t rndsishm n

memorialet zyrtare dhe private q i dedikohen dshmorve t lufts. 27 Projektet aktuale te

memorilizimit n Kosov n mnyr t argumentueshme ndihmojn pr t prforcuar iden q shoqria

sht e ndrtuar nga burrat dhe grat jan pasive dhe u mungon veprimi.

Koht e fundit ka pasur qasje tentative pr trajtimin e

shtjes s dhuns seksuale gjat lufts. Memoriali

Heroinat sht inauguruar m 12 Qershor 2015 n

Prishtin, dedikuar viktimave t dhuns seksuale gjat

konfliktit 1998-99. Sidoqoft, shumica e t intervistuarve

ishin kritik ndaj ktij memoriali. Paknaqsia sht

25

Elife Krasniqi, Memorials in Kosovo Today (Memorialet sot n Kosov), Made in KS: Periodical dedicated to learning from the past in Kosovo, 6, 2011, f5. 26

Elife Krasniqi, Ilegalja: Women in the Albanian Underground Resistant Movement in Kosovo Ilegalja: Grat n lvizjen e rezistencs s fsheht shqiptare n Kosov), ProFemina, Special Edition 2, Summer/Fall, 2011, f14. 27

Anna Di Lellio and Stephanie Schwandner-Sievers, The Legendary Commander: The Construction of an Albanian Master Narrative in Post-war Kosovo Kosovo (Komandanti Legjendar: ndertimi i nje master-narracioni shqiptar n Kosovn e paslufts), Nations and Nationalism 12(3), 2006, f522.

Peizazhi i tanishm i kujtess nnkupton q shqiptart gjuanin serbt, ose masakroheshin nga ata. Ka nj tendenc pr t ridizajnuar kujtesn q i pasqyron shqiptart si lufttar dhe asgj tjetr. Intervista 2

Tua mohosh viktimave pronsin vendore mbi kt lloj t memorialit sht kolonizim i prvojs s tyre t dhimbjes."Intervista 6

16

Disa jan me t vrtet t uditshme. Ato nuk japin mesazh t asaj q ka ndodhur me t vrtet. Nuk ka histori sociale. Nuk ka prfaqsim fizik t kujtess kolektive t lufts.Intervista 2

shprehur mbi faktin q nuk ka pasur proces m t gjer t diskutimit shoqror, ose nj prpjekte pr t

angazhuar dhe konsultuar ata q jan prekur nga ky problem. Nuk ka asnj prpjekje pr t siguruar

pronsin vendore mbi kt memorial dhe kshtu mund t interpretohet si nj mnyr e shkujdesur e

adresimit n emr t viktimave t dhuns seksuale (Intervista 6/7). Kjo sigurisht sht nj shtje

jashtzakonisht komplekse dhe e ndjeshme, pasi q dhuna seksuale mbetet nj tem shum e

stigmatizuar. Qndrimet shoqrore ndaj viktimave t dhuns seksuale vazhdojn ta bjn tepr t

vshtir q njerzit haptazi t krkojn mbshtetje apo fardo lloj konsultimi.

Shumica e t intervistuarve jan pajtuar se ndrtimi i Heroinat ishte shum qart nje gjest politik sa pr

sy e faqe m tepr se sa nj ofert e mbshtetjes s vrtet pr viktimat e dhuns seksuale. Memoriali

sht i pakuptimt pa nj diskutim t vrtet n lidhje me kt shtje. Nuk ka pasur asnj diskutim as

n Beograd n lidhje me dhunn seksuale gjat lufts. Pa debat rreth shtjes q memoriali ka pr

qllim t prfaqsoj, mund t shihet pak a shum si nj njohje e rreme nga ana e qeveris pr krimet e

kryera dhe dhimbjet e vuajtura.

6.4 QASJA INDIVIDUALISTE

Nj shqetsim tjetr i ngritur nga t intervistuarit sht se pasi q shum monumente jan iniciativa private, mesazhi q

ata prfaqsojn sht individualist. Ka pak pr t prfaqsuar

kujtesn kolektive t lufts. Peizazhi i tanishm i kujtess

paraqet nj imazh t ngusht t Kosovs. Paraqet nj histori t

luftimit, duke injoruar nj dekad t rezistencs paqsore.

"Kujtimet jan duke u shuar, ln pas dore, dhe harruar"

(Intervista 3). Nj i intervistuar i referohet Shkolls Shtpi pr shembull si gjersisht t harruar, dhe si

sht prmendur m par, njejt sht edhe me protestat e grave q kan ndodhur gjat vitete t 90-

ta.28 Kto aspekte t historis s Kosovs nuk jan pjes e kujtess kolektive por ato kan potencialin

pr t siguruar nj mesazh konstruktiv, informativ dhe edukativ t lufts t njeriut dhe jo-dhuns n

brezat e ardhshm. Nj numr i t intervistuarve kan sugjeruar se duhet t ket nj memorial

reflektues t prpjekjes civile dhjetvjeare kundr shtypjes

serbe. Nuk sht vetm Presidenti Ibrahim Rugova q duhet t

prkujtohet, por gjithashtu dy milion kosovar q kan jetuar

gjat ksaj periudhe. (Intervista 2). Nj i intervistuar ishte i

mendimit se pas lufts kujtesa ishte i ndar n mes t "krahut t

paqes dhe krahut t lufts". PDK-ja, si partia n pushtet

menjher pas lufts, "kapitalizoi kujtesn e UK-s dhe sht

punuar shum pr t diskredituar rezistencn paqsore t viteve

1990 n favor t kujtess s UK-s" (Intervista 5). Nj tjetr i

intervistuar, foli ngjashm, duke thn se makro-narrativi sht

28

Elife Krasniqi, Ilegalja: Women in the Albanian Underground Resistant Movement in Kosovo (Ilegalja: Grat n lvizjen e rezistencs s fsheht shqiptare n Kosov), ProFemina, Special Edition 2, Summer/Fall, 2011, f4.

Ka vullnet pr t turpruar Serbin me tepr se sa dshir pr t prkujtuar prvojn e kosovarve. Intervista 2

17

ai i lufts s armatosur dhe UK-s, mikro-historit e prpjekjeve t njerzve t zakonshm n jetn e

prditshme mungojn. Kto shtje nuk jan diskutuar dhe nuk jan prezente n memoriale. Edhe nse

jan diskutuar ndonjher ato jan margjinalizuar (Intervista 6).

Dshtimi pr t shfrytzuar kujtesn kolektive t lufts kujtimin e rezistencs paqsore dhe prvojn e

vuajtjes s prbashkt, jo vetm q nuk arrin t mbshtes zhvillimin e marrdhnieve prtej grupeve

etnike, por gjithashtu mund t prkeqsoj ndarjet brenda t njjtit komunitet etnik. Prioritet i sht

dhn dshmorve dhe antarve t UK-s, para civilve t zakonshm. Pr m tepr, ashtu si nj nga

t intervistuarit sht shprehur, duke dshtuar n ofrimin e nj gjesti t prkujtimit q sht

prfaqsues i shoqris m t gjer, nuk bht asgj pr t zbutur konkurrencn potenciale t

viktimizimit n mes t antarve t UK-s dhe civilve t zakonshm, si dhe konkurrencn mes civilve

t zakonshm t vrar si pasoj e bombardimeve t NATO-s, dhe atyre q u vran nga UK-ja apo

ushtart serb n terren (Intervista 4).

6.5 NJ LIGJ I RI

Ekziston nj nevoj e madhe pr nj ligj t ri q monitoron dhe rregullon ndrtimin e memorialeve. Duhet t bhet e

qart se kush sht prgjegjs pr mirmbajtjen e

memorialeve. Legjislacioni duhet t prcaktoj krkesat

dhe standardet n baz t t cilave duhet t jen

memorialet.29

Nj numr i t intervistuarve argumentojn q pas lufts

ishte nj ndjesi euforie q oi n ndrtimin e memorialeve. Nuk i sht kushtuar koh pr t zhvilluar

nj qasje m t prmbajtur q do t mund t jepte rezultate m t mira n lidhje me politikn mbi

memorializimin. Nuk kishte asnj diskutim n lidhje me krijimin e nj kornize pr memorializimin q t

misheroje nje qasje m moderne, universale, apo m humane (Intervista 5). Aktualisht gjuha e

prdorur pr t prshkruar arsyen e nj memoriali shpesh sht provokuese. Memorialet duhet ti

shmangen gjuhs s urrejtjes (Intervista 1). Korniza ligjore pr memorialet duhet t promovoj

gjithprfshirjen duke shmangur simbolet e prkatsis etnike dhe t demonstroj nj kuptim t

vuajtjes s prbashkt (Intervista 6/7). Memorialet gjithnj e m shum jan njohur si nj form e

29

Politika zyrtare e memorializimit n Cape Town, Afrik e Jugut, n mnyr t qart jep nj numr t rezultateve t dshiruara t cilat memorialt duhet t'i prmbahet. Pr shembull nenin 3.2.4 thot angazhimin e Qytetit pr t ruajtur kunder perdorimit te memorializimit per qellime sektare apo perfitime politike te partive". Neni 3.2.7 theksin angazhimin e Qytetit per nxitjen e partneriteteve n t gjith departamentet e qytetit pr t siguruar nj qasje te integruar organizative ne ndertimin e memorialeve te reja. Politika Memorializimit ne Cape Town eshte ndrtuar s bashku me nj plan m t gjer t zhvillimit. Nj prioritet i planit t zhvillimit sht krijimi i nj qyteti gjithprfshirs. Neni 4.1.4 i Politiks n Memorializimit thekson se "nj qytet gjithprfshirs sht nj, ku t gjith kan nj pjes n t ardhmen dhe gzojn nj ndjenj t prkatsis. Memorializimi sht nj mnyr pr t nxitur kuptim m t madh dhe pr t ndrtuar kohezionin brenda komuniteteve ". Nj dokument i politikave t tilla si kjo jep nj shembull t nj kornize ligjore q tregon nj angazhim pr respektimin e parimeve demokratike nprmjet memorializimit.

Kriteri duhet t prcaktoj at se kush duhet t jet prgjegjs pr t ndrtuar memorial dhe mesazhin shoqror q do t promovohet. Intervista 1

18

reperacionit simbolik.30 Ato kan m shum gjasa pr t prmbushur kt rol nse prfaqsojn shoqri

m t gjer se sa t qnit prfaqsues t individve t veant. Mirpo, nuk duhet t kuptohen si e

vetmja form e reperacionit. Kjo minon potencialin e tyre pr t vepruar si hapsira pr angazhim

demokratik dhe edukativ. Ligj i ri duhet t krkoj q t mbshtes kapacitetet edukative t

memorialeve.

6.6 NJ PRAKTIK E RE

N rastet kur qeveria ka ndrmarr nismn pr t ndrtuar nj memorial n lidhje me viktimat, pr shembull Heroinat,

integriteti i projektit nuk sht domosdoshmrisht i

besueshm. Kjo sht pr shkak t mungess s diskutimit

politik apo shoqror rreth shtjeve m t gjra, si dhe

mungess s angazhimit shoqror n procesin e ndrtimit

t memorialit (Intervista 4/6). Si rezultat i manipulimit t

prbashkt t s kaluars dhe politizimin e kujtess,

iniciativat e qeveris pr kujtesn ka gjasa q do t

trajtohen me dyshim.31

Ka nevoj t fitohet nj praktik e re q prfshin angazhimin e nj sr aktorsh pr t zbutur kto

dyshime. N linj me standardet ndrkombtare pr projekte t suksesshme t memorializimit,

memorialet n Kosov duhet t veprojn si nj proces q promovon dialogun historik, nse duan t bjn m shum se sa t diktojn nj verzion t veant t s kaluars. Aktort kryesor pr t'u

prfshir n nj proces t till jan; historiant, OJQ-t, grupet e komunitetit, planifikuesit urban,

artistt, grupet rinore dhe shoqatat e viktimave. Nj raport i QNDT-s paralajmron se qeverit mund t

"kryejn nj gabim skandaloz, duke mos i prfshir viktimat n krijimin dhe programimin e vendit (t

memorialit).32 Prfshirja e t mbijetuarve t dhuns n projektet e memorialeve ndihmon n

transformimin e tyre nga vitktima n agjent aktiv pr ndryshim, t cilt mund t marrin pjes n

shprndarjen e drejtsis.

Argjentina jep shembuj t mir t projekteve t kujtess q involovojn bashkpunim t ngusht mes

agjencioneve t qeveris dhe shoqris civile. Pr shembull n Buenos Aires Walk of Human Rights

sht krijuar brenda Parkut Indo-Amerikan t qytetit. Kjo sht nj hapsir e reflektimit dedikuar pr

30.000 viktimat t cilt u zhdukn gjat diktaturs n Argjentin. Agjencit qeveritare t turizmit,

zhvillimit dhe ambientit kan punuar s bashku me OJQ-t, me grupet ambientaliste dhe me grupet pr

t drejtat e njeriut, gjithashtu edhe me banor lokal, ku t gjith kan marr pjes n diskutim n lidhje

me konceptin dhe dizajnin e projektit.33 sht thelbsore q ndrtimi i nj memoriali t shoqrohet nga

30

Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz evenko, Marcela Rios, Memorialisation and Democracy: State Policy and Civic Action (Memorializimi dhe demokracia: Politika shtetrore dhe aktivizmi qytetar), International Centre for Transitional Justice, 2007, f21. 31

Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz evenko, Marcela Rios, 2007, f21. 32

Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz evenko, Marcela Rios, 2007, f30. 33

Memoria Abierta, http://www.memoriaabierta.org.ar, 2015; Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz evenko, Marcela Rios, 2007, f25.

Duhet pun pr t kthyer dika n art publik, q sht trheqs, q nuk sht i mbyllur, q mund t ftoj perspektiva t shumta, q nuk paraprcakton kategori. Intervista 7

http://www.memoriaabierta.org.ar/

19

nj proces m i gjer i dialogut, q inkurajon nje shumesi te perspektivave ne menyre qe ti mbeshtes

parimet e demokracis.

Pas fazs s ndrtimit, gjithashtu duhet diskutuar kndvshtrimi prmes t cilit memorialet shihen dhe

kuptohen. Diskutimi dhe procesi rreth memorialeve duhet t njihet dhe ti dihet vlera q sht po aq e

rndsishme sa produkti final.34 Si kan pohuar t intervistuarit tan, prfshirja e nj elementi edukativ

n memoriale, si dhe krijimi i lidhjeve n mes vendeve t memorialeve dhe programeve t arsimimit

formal dhe jofromal sht kryesor n aspektin e integrimit t memorialeve n nj proces m t gjer t

adresimit t s kaluars (Intervista 6/7).

T intervistuarit, gjithashtu kan shprehur nevojn pr nj

dokumentim t t gjitha memorialeve n Kosov, duke prfshir

nj fotografi, prshkrim dhe informata se kur sht ndrtuar

memoriali, kush e ka ndrtuar dhe kush e ka financuar. Kjo mund

t ndihmoj pr t hapur diskutimin dhe pr t siguruar

informacion pr at se far domethnie kan kto memoriale pr

njerzit, si kuptohen, dhe se si i bjn njerzit t ndjehen.

Nj shtje tjetr q duhet theksuar sa i prket zhvillimit t nj

procesi t ri sht q projektet e ardhshme pr memoriale duhet t paraqiten si gara ndrkombtare.

Aktort kombtar dhe ndrkombtar duhet t inkurajohen pr t paraqitur ide. Gara inkurajon

mendime kreative dhe kjo do t ndihmoj q t qndrohet larg nga estetika e tanishme socio-realiste.

6.7 NJ FILOZOFI E RE

sht e nevojshme t zhvillohet nj filozofi e re prtej konceptit t memorializimit. Ekziston nevoja q t rritet njohja e rolit t memorializimit n ballafaqimin me t kaluarn. Vendimtare pr kt sht

zhvillimi i nj kuptimi n rritje t kapacitetit edukativ t memorialeve. Pr m tepr, duke u angazhuar

me nj gam t aktorve, memorializimi n Kosov duhet t njihet si nj mundsi pr t sjell historit e

civilve t zakonshm n sfern publike.

Muzeu District Six n Cape Town, Afrik e Jugut, sht nj

shembull i nj vendi prkujtimor q ofron nj hapsir

edukative pr diskurs t vazhdueshm mbi t kaluarn.

Ekzistenca e tij mbshtetet n prfshirjen e historive nga

civilt e zakonshm. Ky vend qndron n kujtim t nj

komuniteti q dikur ishte dinamik dhe i przier. N vitin

1966 autoritet deklaruan q ky vend ishte vetm pr t

bardht dhe rreth 60,000 jo t bardh u dbuan nga

shtpit dhe bizneset e tyre. Muzeu u krijua n nj nga t

vetmet institucione publike q nuk ishte demoluar. Ish-banort e ktij distrikti u ftuan n muze pr t

34

Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz evenko, Marcela Rios, 2007, f30.

Memorialet duhet t

analizohen, debatohen

dhe t diskutohen, jo

vetm thjesht ta zn

nj hapsir publike.

Intervista 3

Historit e prditshme

mbeten n hije. Ne duhet t

mendojm rreth asaj se si

mund t kthejm vmendjen

ton te qytetart e

zakonshm - ne kemi nevoj

t dgjojm nga nj grup m

i madh Intervista 6

20

kontribuar me objekte nga e kaluara e tyre dhe pr t shkruar kujtimet e tyre t vendeve dhe ngjarjet n

nj hart q paraqiste planin origjinal t distriktit. Muzeu ofron nj hapsir brenda t cilit sht br i

mundur dialogu dhe takimi me t tjert. Kjo tani sht nj hapsir pr forma tjera t shprehjes publike,

duke prfshir teatrot dhe ekspozitat artistike q fokusohen n promovimin e dialogut historik. Mban

nj arkiv t historive orale duke vepruar po ashtu si nj sponsor pr programe edukative pr t kaluarn.

Muzeu ka vepruar gjithashtu si gjykat prmes t cilit ish-banort kan krkuar dmshprblimin pr

tok.35 Vende t tilla si kjo ndihmojn pr t sjellur n vmendjen e publikut histori nga qytetart e

zakonshm pr t kaluarn, duke siguruar nj hapsir pr angazhim edukues nga t cilat brezat e

ardhshm jan n gjendje t msojn.

Projektet e memorializimit duhet t njihen si mnyr n t ciln e kaluara mund t prdoret pr t

stimuluar diskutimin mbi projektet politike prve promovimit t prkatsis etnike. Memorialet duhet

t gjejn pika t mirpuptimit t prbashkt. Pr shembull, projektet e memorializimit duhet t krkojn

adresimin e shtjeve t drejtsis sociale, respektimin e diversitetit dhe zgjidhjen e problemeve

nprmjet kanaleve demokratike q i shmangen dhuns. Memorialet duhet t njihen si potencial pr t

trhequr vmendjen pr konfliktet e vazhdueshme n mbar botn. N vend q t fokusohen n nj

mesazh t caktuar nacionalist, ato mund t flasin n prgjithsi pr prpjektjet m t gjera dhe t

gjenerojn reflektim mbi pasojat e dhuns dhe padrejtsis.

Nj i intervistuar v n pikpyetje, "Ne duhet t pyesim, far

tregimi jan duke ju treguar memorialet e Kosovs brezave t

ardhshm dhe vizitorve (Intervista 2). sht me rndsi jetike

q t mbahet mend se ajo far shfaqet n memoriale sht pr

t ardhmen aq sa pr t kaluarn. Simbolika e ktyre

memorialeve duhet t vihet n pikpyetje. Qeveria e Kosovs dhe

t tjert duhet t reflektojn nse memorialet ndihmojn n

ofrimin e paqes afatgjat ose nse ndihmojn pr t mbshtetur nj konflikt t fshehur.

Njohja m e madhe pr rndsin e memorialeve vjen nga nj njohje m e madhe e rndsis s

ballafaqimit me t kaluarn n prgjithsi. Ekziston nj nevoj pr m shum dgjime publike, diskutime

publike dhe programe t edukimit joformal q ndihmojn pr t prqndruar vmendjen n t kuptuarit

e s kaluars, dhe rndsin e ballafaqimit me t kaluarn pr t ndrtuar t ardhmen (Intervista 6/7).

35

Baraslou, Judy and Baxter, Victoria. (2007). The Urge to Remember: The Role of Memorials in Social Reconstruction and Transitional Justice Nxitja pr kujtim: Roli i memorialve n rindrtim social dhe Drejtsi Tranzicionale); District Six Museum (Muzeu i Distrikit t gjasht), http://www.districtsix.co.za/, 2015.

Memorialet duhet t

vihen n pikpyetje

duhet t ket nj

ndryshim n mentalitet.

Intervista 2

http://www.districtsix.co.za/

21

7. PRFUNDIM

Nj problem thelbsor sht se nuk ka qasje t institucionalizuar t kujtess n Kosov. Shumica e

memorialeve jan nisma private t ndrtuara ose nga antart e familjes n kujtim t t afrmve t

tyre, ose nga Shoqatat e Veteranve t Lufts. Nuk ka standarde t cilave u prmbahen memorialet. Pr

kt arsye jan prqndruar kryesisht n individ dhe glorifikimin e UK-s. Ka pak debate n lidhje me

vuajtjet e prbashkta t prjetuara gjat viteve 1990. Estetika e shumics s memorialeve sht e

vjetruar dhe indirerente ndaj qllimit pr marrdhnie m t ngushta pan-evropiane ose euro-

atlantike. Grat mezi duken n peizazhin e kujtess n Kosov. Memorialet nuk ekzistojn si nj proces i

angazhimit qytetar dhe bjn shum pak pr t edukuar ose vepruar n mnyr konstruktive si

paralajmrim pr brezat e ardhshm. Ka pak dshmi pr diskutim n lidhje me rolin e memorializimit me

qllim t pasqyrimi t nje vetdije m t gjer t prbashkt globale.36 Institucionet e Kosovs dhe

shoqria civile kan nj rrug t gjat pr t br n drejtim t zhvillimit t nj kulture t kujtess.

Shqetsimet pr memorializimin jan t lidhura me shtje t tjera urgjente q lidhen me ndarjen e

drejtsis n Kosovn e paslufts. Qasja ndaj memorializimit ndoshta pasqyron mnyrn se si sht

trajtuar trashgimia e konfliktit. Pas lufts, fokusi i vetm n drejtsi ndshkuese dhe roli i Tribunalit

Ndrkombtar Penal pr ish-Jugosllavin (ICTY) ka rn argumentueshm n kurriz t themelimit paralel

t nj qasje m restorative dhe me orientim social n ndarjen e drejtsis (Intervista 6). Ka diskutim

minimal n lidhje me rndsin e adresimit t s kaluars n mnyr gjithprfshirse n Kosov. sht

e rndsishme pr t gjeneruar debat shoqror q rrit ndrgjegjsimin pr nevojn pr t'u marr me t

kaluarn. sht pikrisht mungesa e ballafaqimit me t kaluarn ajo q ndihmon n ruajtjen e ndjesis

se konflikti nuk ka mbaruar. Ndjenja se identiteti mbetet i krcnuar prjetson dshirn pr t

vazhduar mbrojtjen e nj identiteti t fort kombtar, si sht e qart n t gjitha peizazhet e tanishme

t kujtess n Kosov. Pa nj qasje gjithprfshirse n adresimin e s kaluars, nuk ka ndarje t

drejtsis dhe pr kt arsye nuk ka paqe t qndrueshme.

Si u tha n fillim t ktij punimi, duhet t miratohen nj sr mekanizmash n mnyr q t plotsojn

nevojat e atyre q kan vuajtur gjat konfliktit dhe pr t ndihmuar nj proces m t gjer t shoqrive

pr tu pajtuar me t kaluarn. Projektet e memorializimit si t vetme, nuk mund ti ndajn qllimet e

drejtsis tranzicionale, por mund t ofrojn prkrahje. Ato kan potencial pr t krijuar hapsira pr

angazhim demokratik dhe pr t nxitur nj angazhim pr t drejtat e njeriut te gjeneratat e reja.37 Ato

mund ta paraqesin t kaluarn si dika q nuk duhet ti lihet fushave t historis, por si dika, q nse

nuk trajtohet me ndjeshmri, mund t shfaqet prsri. Nse projektet e memorializimit prvetsojn

metoda q stimulojn dialogun dhe reflektimin kritik, kan potencial pr t kontribuar n nj strategji

m t gjer t drejtsis tranzicionale.

36

Anne Whitehead, Memory (Kujtesa), 2009, f150. 37

Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz evenko, Marcela Rios, 2007, f28-30.

22

8. BIBLIOGRAGRFIJA

Revista Shkencore

Barsalou, Judy and Baxter, Victoria. (2007). The Urge to Remember: The Role of Memorials in Social Reconstruction and Transitional Justice (Nxitja pr kujtim: Roli i memorialve n rindrtim social dhe Drejtsi Tranzicionale), in Stabilization and Reconstruction, No. 5.

Di Lellio Anna, and McCurn, Caitlin. (2012). Engineering Grassroots Transitional Justice in the Balkans: The Case of Kosovo (Ndrtimi i themelit t Drejtsis Tranzicionale n Ballkan: Rasti i Kosovs), East European Politics and Societies, 2(1): 1-20.

Di Lellio, Anna and Schwandner-Sievers, Stephanie. (2006). The Legendary Commander: The Construction of an Albanian Master Narrative in Post-war Kosovo (Komandanti Legjendar: ndrtimi i nj master-narracioni shqiptar n Kosovn e paslufts), Nations and Nationalism 12(3): 513-529.

Ingimundarson, Valur. (2007). The Politics of Memory and the Reconstruction of Albanian National Identity in Post-war Kosovo (Politika e kujtess dhe rindrtimi i identitetit kombtar shqiptar n Kosovn e paslufts), History and Memory, 19 (1): 95 123.

Misztal, Barbara. (2010). Collective Memory in a Global Age: Learning How and What to Remember (Memoria kolektive n kohn globale: pr t msuar si dhe ka t kujtohet), Current Sociology, 58 (1): 24-44.

Simine, Silke Arnold-de. (2012).Memory Museum and Museum Text: Intermediality in Daniel Libeskinds Jewish Museum and W.G Sebalds Austerlitz, Theory, Culture and Society, 29 (1): 14-35.

Viejo-Rose, Dacia (2011). Memorial functions: Intent, impact and the right to remember (Funksionet e memorialit: qllim, ndikimi dhe e drejta pr t kujtuar), Memory Studies, 4 (4): 465-480.

Librat

Assman, Jan. (2008). Communicative and Cultural Memory (Kujtesa komunikuese dhe kulturore), in Erll, Astrid and Nnning, Ansgar (eds.), Cultural Studies: An Interdisciplinary Handbook. New York: de Gruyler.

Barahona de Brito, Alexandra, Aguilar, Paloma and Gonzalez-Enriquez, Carmen. (2001). The Politics of Memory: Transitional Justice in Democratizing societies. (Politikat e kujtess: Drejtsia Tranzicionale n shoqrit nw demokrtizim) Oxford: Oxford University Press.

Huyssen, Andreas. (1995). Twilight Memories: Marking Time in a Culture of Amnesia. New York: Routledge.

Jones, Andrew. (2007). Memory and Material Culture (Kujtesa dhe kultura materiale). Cambridge: Cambridge University Press.

Whitehead, Anne. (2009). Memory (Kujtesa). Abingdon: Routledge.

23

Vegzat

Brett, Sebastian; Bickford, Louis; evenko, Liz; Rios, Marcela. (2007). Memorialisation and Democracy: State Policy and Civic Action (Memorializimi dhe demokracia: Politika shtetrore dhe aktivizmi qytetar), International Centre for Transitional Justice, https://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ-Global-Memorialization-Democracy-2007-English_0.pdf, (date accessed 10th September 2015).

Chin, Sharon, Franke, Fabian and Sheri Halpern. (2011). A Self-Serving Admission of Guilt: An Examination of the Intentions and Effects of Germany's Memorial to the Murdered Jews of Europe (Vet pranimi i fajit: Nj shqyrtim nga qllimet dhe efektet e Memorialit t Gjermanis ndaj hebrenjve t vrar t Evrops), Humanity in Action,http://www.humanityinaction.org/knowledgebase/225-a-self-serving-admission-of-guilt-an-examination-of-the-intentions-and-effects-of-germany-s-memorial-to-the-murdered-jews-of-europe, (date accessed 22nd September 2015).

District Six Museum (Muzeu i Distrikit t gjasht), http://www.districtsix.co.za/ (date accessed 23rd September, 2015).

Ereshnee, Naidu. (2006). The Ties that Bind: Strengthening the Link Between Memorialisation and Transitional Justice (Lidhjet q lidhin: Forcimi i lidhjes midis Memorializimit dhe Drejtsis Tranzicionale). CSVR Centre for the Study of Violence and Reconciliation.http://www.csvr.org.za/docs/livingmemory/tiesthatbind.pdf, (date accessed 2nd July, 2015).

Krasniqi, Elife. (2011) Ilegalja: Women in the Albanian Underground Resistant Movement in Kosovo (Ilegalja: Grat n lvizjen e rezistencs s fsheht shqiptare n Kosov), ProFemina, Special Edition 2, Summer/Fall.http://www.alterhabitus.org/repository/docs/Ilegalja_EK_final_AH_272501.pdf, (date accessed 25th August, 2015).

Memoria Abierta, http://www.memoriaabierta.org.ar/, (date accessed 23rd September 2015).

Peci, Edona. (2014). Kosovo MPs Outrages as War Memorial Closes, Balkan Transitional Justice,http://www.balkaninsight.com/en/article/kosovo-mps-slam-government-on-memorial-neglect, (date accessed 17th August, 2015).

Revistat

Krasniqi, Elife. (2011) Memorials in Kosovo Today (Memorialet sot n Kosov), Made in KS: Periodical dedicated to learning from the past in Kosovo, 6. Pristina.

Schrader, Lutz. (2012). Monuments and politics of identity in the Western Balkans (Monumentet dhe politika e identitetit n Ballkanin Perndimor), Made in KS: Periodical dedicated to learning from the past in Kosovo, 11. Pristina.

Intervistat

Intervista 1. (23 Korrik 2015). Intervistuesja Jude Sweeney.

https://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ-Global-Memorialization-Democracy-2007-English_0.pdfhttps://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ-Global-Memorialization-Democracy-2007-English_0.pdfhttp://www.humanityinaction.org/users/557/8834http://www.humanityinaction.org/users/256/f76bhttp://www.humanityinaction.org/users/796/c32bhttp://www.humanityinaction.org/knowledgebase/225-a-self-serving-admission-of-guilt-an-examination-of-the-intentions-and-effects-of-germany-s-memorial-to-the-murdered-jews-of-europehttp://www.humanityinaction.org/knowledgebase/225-a-self-serving-admission-of-guilt-an-examination-of-the-intentions-and-effects-of-germany-s-memorial-to-the-murdered-jews-of-europehttp://www.humanityinaction.org/knowledgebase/225-a-self-serving-admission-of-guilt-an-examination-of-the-intentions-and-effects-of-germany-s-memorial-to-the-murdered-jews-of-europehttp://www.districtsix.co.za/http://www.csvr.org.za/docs/livingmemory/tiesthatbind.pdfhttp://www.alterhabitus.org/repository/docs/Ilegalja_EK_final_AH_272501.pdfhttp://www.memoriaabierta.org.ar/http://www.balkaninsight.com/en/article/kosovo-mps-slam-government-on-memorial-neglect

24

Intervista 2. (23 Korrik 2015). Intervistuesja Jude Sweeney.

Intervista 3. (30 Korrik 2015). Intervistuesja Jude Sweeney.

Intervista 4. (3 Gusht 2015). Intervistuesja Jude Sweeney.

Intervista 5. (14 Gusht 2015). Intervistuesja Jude Sweeney.

Intervista 6. (17 Gusht 2015). Intervistuesja Jude Sweeney.

Intervista 7. (27 Gusht 2015). Intervistuesja Jude Sweeney.