Su Kapabpaganad Kernan sa manga Wata a Manawt pan

Magindanaon

Su Kapabpaganad Kernan sa manga Wata a ~lanawt pan

The Learning to Eat of Sma11 Children (Nutrition for Small Children)

Ibrahim G. & Sulayda U. Bartschi

Language Assistance: Guiamcl M. Alim

Bai Umaima Lauban Silongan

Medical Consultants: Dr. Stephen Lynip, M.D., M.P.H. Dra. Farida B. Uka, M.D., M.P.H.

Illustrations: Omar Sharief B. Patadon

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS Philippines. Inc. rRANSLAfOlb 1993 PUULISHERS

Published --;n cooperation with the

Commission on Philippine Languages and the

Department of Education, Culture and Sports Manila, Philippines

Additional copies of this publication may be obtained from:

Book Depository P.O. Box 2270 CPO

1()1)9 Manila

This book or any part thereof may be copied or adapted and reproduced for use by any entity of the Department of Education, Culture and Sports without permission from the Summer Institute of Linguistics. If there are other organizations or agencies who would like to copy or adapt this book we request that permission first be obtained by writing to:

Summer Institute of Linguistics P.O. Box 2270 CPO

1()1)9 Manila

Magindanaon Learning to Eat Health Booklet

72.l 1-593-4C 67.120P-935023N ISBN 971-18-0229-5

Printed in the Philippines SIL Press

REPUBUltA NG mJPINAS REPUBLIC OP THll PHILIPPINlll

ICAGAWAJIAN NG EDULUYON, DJLTURA. AT ISPORTS DE7ArDIENl'OPBllUCA1Klf,CUL1UDANDSl'ORTS

UL C-pla, am.Im A-

TANGGAl'AN NQ KAUHlll IOHICE Of TMB llCllETMYI

Pallr. liWroYaila

PAUNANG SALITA

Ang mga isla, kagubatan at mga kabundukan ng ating bansa ay tahanan ng iba't-ibang pamayanang kultural na ang bawat isa ay may sariling wika at kaugalian. Ang ating kultura ay mahalagang piraso ng isang magandang maWk - iyan ang bamang Pilipinas.

Ang ating bansa ay mayroong utang na loob sa pamayanang kultural. Maraming panahon na ang nagdaan na ang kaugalian, wika at magandang layunin ay nakatulong sa ikauunlad ng ating makabansang pagkam11:mamayan. Maipagmamalaki natin ang ating pamanang Pilipino habang nagkakaroon tayo ng malawak na pang-unawa sa mga kultur.mg ito.

Sa mga kadahilanang ito, kinakailangang mapangalagaan ang mga wika at kinaugaliang pamayanang kultural ng Pilipino. Ang aklat na ito, na nasa wika ng pamayanang kultural ay may layuning tumulong sa pangangalaga nito. Ito ay ginawa para mapagbusay ang kakayahan sa pagbasa at pag-unawa, at para palawakin pa ang kaa1aman sa pamamagitan ng pagbasa sa sariling wika. Ang paraang ito ng pag-aaral sa pamamagitan ng paggamit ng unang wika ay ma.kapagpapaangat sa sariling wika at ang pagbabasa nito ay isang kapaki-pakinabang na karanasan

Dahil dito, labis ang pasasa1amat ng sambayanang Pilipino sa Summer Institute of linguistics (SIL) dahil sa kanilang ~umigasig na mapanatili at mapalaganap ang ku1turang Pilipino sa pamamagitan ng babasahing ito.

Ikinararangal, kung gayon, ng Kagawaran ng Edukasyon, Kultura at !sports na ipakilala ang aklat na ito, ang pinakabagong edisyon, para mapaunlad ang karunungang bumasa't sumulat sa pamayanang kultural. Sa pagtulong sa mga kurnunidad na ito, ang kabutihan ng buong bansa ay natutulungan.

Armand V. Fabella .Kalihim

Republic of the Philippines Department of Health

OFFICE OF THE SECRETARY

FOREWORD

Through the centuries, our nation has been immeasurably enriched by the proud heritage of the cultural communities. These communities are an esteemed and integral part of the fabric of Philippine society.

Thus, during this time of rapid social and economic development in our country, the opening of development opportunities to the cultural communities is of critical importance.

A basic component of development in any community is the enhancement of physical health. This book provides practical information, _in the vernacular, that will help lead to the achievement and maintenance of good health.

The Department of Health commends ~his endeavor to contribute to the health and development of the nation.

/----· { ! (

·.1 .• ,f .. / _ _,p·r'-

, J;,.;an l\l. Fla icr, M.D. ·:::_·::t~:ry o Health

Republic of the Philippines REGIONAL AUTONOMOUS GOVERNMENT

Region XII Department of Health

OFFICE OF THE PROVINCIAL HEAL TH OFFICER Maguindanao Province

Chest Center Bldg., Makakua Street Cotabato City

FOREWORD

The success of primary health care as a strategy to achieve health for all is dependent on responsible well-informed citizens organized in self-reliant communities. The capability of people to sustain and maintain a healthy state is possible through a participatory community development approach, continuous health teaching, and education. At a minimum this requires factual materials on health for training teachers. Later these materials can be used as a guide for learners.

This booklet about the learning to eat of small children has been prepared by members of the Summer Institute of Linguistics. It is a comprehensive and simple manual that is appropriate as a teaching guide, as resource material, and as a reference booklet in the home. Health and related workers of government and non-government agencies shall benefit from this material in conducting household teachings, classes for mothers and parents, health education classes for children and youth, and other relevant group teaching situations.

The Department of Health commends this endeavor since it supports the efforts of the government to have a healthy citizenry.

ARIADNE G. SILONGAN, M.D., M.H.A. Provincal Health Officer II Integrated Provincial Health Office Maguindanao,ARMM

iii

PREFACE

This booklet about the supplementary feeding of infants was prepared for semi-skilled readers of Magindanaon in :-~!ml areas. It is designed to be used in group seminars or short courses in Magindanaon communities. Each reader of this booklet will know how to prevent malnutrition in small children. They will learn the right foods small children need from their birth onwards until they are more than one year old. They will also learn how to prepare these different foods and the importance of monitoring the growth of the children.

Many people in N unangan, Talayan, Maganoy and Cotabato City have helped us in designing this booklet. We thank them all, but our special thanks go to Mr. Guiamel M. Alim, Mrs. Bai Umaima Lauban Silongan and Mr. Omar Sharief B. Patadon. Included in our thanks arc the committed staff at Computer Services and Publications at the SIL Center in Nasuli, Malaybalay, Buk.idnon.

We acknowledge the following sources in writing this booklet: Where There Is No Doctor by David Werner (Palo Alto, Calif.: Hesperian Foundation, 1977); The Home Health Guide For Better Living by Stephen & Karen Lynip, (Manila, SIL 1988); Manual on Feeding Infants and Young Children by M. Cameron and Y. Hofvander (Oxford: Oxford University Press, 1983); Facts for Life, Philippine Information Agency (PIA) and UNICEF, 1989; Helping Mothers :o Breast Feed by F. Savage King (African Medical and Research Foundation, Nairobi 1985).

IV

Nya kahanda nu nya a liblu na kaabung sa kagketi nu

manga wata a manawt pan. Makapamandu i nya sa

manga ukit atawa ka wagib a kapapegkan kanu

manga wata iganat sa kinagemaw nin taman sa

masela den sekanin.

Su mauna a manga pangenken'u manga wata a manawt pan

Ngin i sabap'in ka nya tatap na mapya i kanggugulawas'u manga wata tanu amayka di pan silan pedtalegkeb?

Nya nin sabap na kagina kanu nya baa manga timpu

na pedsusu pan silan kanu gatas'u ina nilan. Su

gatas'u ina na kumplitu sa kanu nganin-nganin a

edsangkapan'u pangenken'u manga wata a

makagkapya enggu makagkasebud sa wata a manawt.

1

Iganat den sa kinagemaw nu wata taman sa

pedtalegkeb den sekanin (manga nakalima ulan su

umul'in) na da ped a nasisita a pangenken'in nya

tahya na su gatas'u ina nin bu.

Tam;rn s;1 pe~italegkeb den su wata na da ped a • • 1 ,. b , . :ias1sJta ~· :··:·ri.'.~'~t':\en m nya ta ya na su gatas u ma

nin bu.

2

Ngin i manga sabap'in ka tatap dikena mapya i sunggud'u manga wata amayka ebpananap den silan?

Isa a sabap'in na amayka pegkalaling menem su ina

na aden a'ntu na tekawan'in mapatelen semusu su

nauna a wata nin. Kagina su panduan'u manga

matwa na amayka aden den wata kanu tyan'u ina na

dayt den a telenan mapasusu. Na nya egkanggula nu

wata na egkalasay sa di nin kapedsusu. Saleta

mambu na nya matagu sa ginawa nu wata na kulang

den i limu nu ina nin lun.

Isa menem a sabap'in na amayka masela-sela den su

wata ka di makapangankan sa ustu a manga pegken

na egketi enggu tatap endadalu. Amayka itagak'u ina

su manga wata nin lu sa walay sabap sa madakel i

galebek'in sa benday, na su kaka a wata a ebpelimbal

na di nin gayd katawan i ukit a kapapegkan'in kanu

manga ali nin a manawt pan.

3

Egkalasay su wata sabap sa pedtekawan papedtelen'u

ina papedsusu atawa ka di egkagaga papegkan'u ebpelimbal'un sa mapya.

4

Ngin'tu benal a mawag i kapasusu kanu wata amayka pegkalaling den menem su ina nin?

Nya kadtalu nu manga duktur na da kawagan'in i

mapasusu su ina apya pegkalaling atawa ka magingay

sekanin. Nya balapantag a benal na ustu enggu

mapya su pangenken'u ina ka enggu di sekanin

kapasangan. Nya nin sabap na su pangenken'u ina na

Ju ba pakasungu su ibpaguyag'u wata sya sa didalem'a

tyan enggu su gatas a egkasusu nu wata a manawt

pan. Balapantag a benal su gatas'u ina sya kanu

kasunggud'u wata a manawt. Madakel i manga wata

a egketi, endadalu taman sa su ped na makatalus den

matay sabap sa tinekawan'u ina nilan mapatelen

ma pas usu.

5

Da kawagan'in i mapasusu su ina apya nya nin kaaden i pegkalaling 8SJ! .,:. ::~:.:~:::~:::'. :.cbnin sa ustu.

6

Ngin'tu mapya bun i sunggud'u wata apya gatas'u ina bu i makapakan lun taman sa salagun i umul'in?

Di, ka endaw den mun i kapedtalegkeb'u wata

( manga lima ulan i umul'in) na nasisita i pakanen den

sa binubug'a tapung apya pedsusu bun. Nya nin

sabap na gay nin pegkauget na pegkapaydu bun su

gatas'u ina enggu saleta mambu na pegkasela bun su

wata taman sa pegkadakel bun i kapegkan'in. Di

mapakay a nya bu saligan su gatas'u ina ka egkulang

su mapya a kakan'u wata na malasay sekanin. Nya

nin maena na apya pedsusu bun su wata na pakanen

tanu bun sa manga pegken.

7

Di mapakay a nya bu pedsaligan na su gatas'u ina

amayka pedtalegkeb rlen su wata. ~r2~;isita i pakanen

den su wata ~~~ hinubug'a tapung.

8

Enduken ka su tapung'a begas i wagib a mauna a ipakan kanu manga wata amayka lemudsu den keman?

Nya mapya a ipabpeludsu papegkan sa wata na

malyug gayd a binubug'a tapung'a begas a minamisan

sa paydu. Su binubug'a tapung na malemek saleta na

di bun mapasang a ebpelupeten sya kanu tyan'u wata.

Ugayd na amayka binubug'a begas su mauna a ipakan

kanu manga wata na di gayd magaga nu tinay nilan

lemupet.

Ngin'tu aden kawagan'in kanu manga wata amayka di silan papaganaden keman amayka pedtalegkeb den silan?

Aden kawagan'in kagina amayka di papaganaden su

manga wata keman amayka pedtalegkeb den na tatap

di silan malilini keman apya masela-sela den silan.

Nya nilan bu kalilinian na kasusu. Nya ba i sabap'in i

malemu papaganaden su raanga wata amayka

pedtalegkeb den silan.

9

I

II I I I

Amayka sakali tanu papaganaden mapakan su wata ka masela-sela den na malegen den papegkanen ka

ebpamili den silan sa pegken'ilan.

10

Panun i kapamandu tanu kanu manga wata sa kakan sa binubug'a tapung'a begas?

Pasusun tanu muna su wata sa paydu entu pan ka

panalidutan sa binubug'a tapung. Di tanu tegelen su

manga wata tanu mapakan. Amayka temelen den

keman na mapakay a embalingan menem silan

semusu. Su nya baa kapapegkan sa wata na

ebpalanatan taman sa malayam den sekanin.

Ngin'tu ustu den i binubug'a tapung bu i makan'u wata sa taman sa salagun den i umul'in?

Di mapakay a nya bu ipakan sa wata na binubug bu

kagina da gayd bagel'in i nya ba a pegken enggu di

silan egkasebud enggu egkasela sa mapya. Amayka

makasawt den sa lima ulan atawa nem ulan i

umul'ilan na nasisita a benal i umanan su binubug

a'ntu sa ped pan a manga pegken.

Nya ba su manga natatalenged a pegken a nasisita a

makauman kanu binubug: Seda a linupet sa mapya,

11

natu na 1eman, sawaw na kamu a pinamilit enggu

malemek a babasal. Sya menem sa pageletan'u

kakan'in sa binubug na pakanen tanu su wata sa

saging enggu kapaya a malutu a linupet.

Umanan tanu su binubug sa seda a linupet atawa ka

natu na leman, babasal atawa ka ubi a linupet enggu

sawaw na kamu.

12

Ugayd na aden a'ntu na sabap kanu kadakel'u

galebek'u ina na di gayd tatap makapagadil sa maytu

ba a pangenken'u wata nin. Na nya tanu nasisita na

katawan tanu su tapung a kumplitu ka nya malemu

ebpagadilen.

Su tapung a kumplitu enggu su manga sulagad

Ngin i tapung a kumplitu?

Natukawan den'u ped a manga ina su tapung a

kumplitu. Guna nilan pakana sa binubug a kumplitu

su wata nilan na migkasebud. Makaabung gayd sa

kagketi su tapung a kumplitu.

Nya manga simbul'u pidtalu a tapung a kumplitu na

begas, balatung enggu magangu a bulinaw.

Papedsisimbulen i nya ba ka ipapenggaling. Uman i

saka kilu a begas na nya lun ·ipedsimbul a balatung na

paydu i di nin kapegkatenga· sa saka kilu atawa ka

uman i telu ka basu a begas na saka basu i

13

balatung'in. Na nya menem kadakel a magangu a

bulinaw na manga magatus ka gramus sa uman i saka

kilu a begas atawa ka saka basu sa uman i telu ka

basu a begas.

Ill

I

I Su tapung a kumplitu na pinadsisimbul a begas,

halatung enggu magangu a bulinaw.

14

Panun i ukit a kapembubug sa tapung a kumplitu?

K wa ka sa ig a nya nin kadakel na tenga sa tenga a

manawt a sakedu. Mapasad i'ntu na ibetad'engka su

ig lu sa kuden ka umani ka menem sa tapung a dwa

ka salidut a manawt. Sigambul ka sa mapya entu pan

ka tagui ka sa Jana a nya nin kadakel na di matenga

sa salidut a manawt enggu mamis a saka salidut a

manawt. Amayka egkalyug den sa mapya su binubug

a'ntu na awn ka su kuden· ka pakatenggawi ka. Entu

pan ka simbuli ka sa sawaw na kamu a magidsan i

pinamilit enggu dikena, atawa ka malemek a babasal

ka entu pan ka ipanungit'engka kanu wata nengka.

Masela su katagan'u lana, mamis enggu sawaw a

ibpaguman tanu kanu binubug a'ntu. Kagina su

mamis enggu Jana na nya ba su ipegkasebud'u manga

wata. Na su sawaw na kamu na madakel i

baytamin'in a mabaluy a pangalaw nu lawas sa dalu.

15

o~4~~/ LJ>

Taguan tanu sa dwa ka salidut a manawt a tapung a

kumplitu su ig san sa kuder. enggu simbulan pan sa

lana enggu mamis. :\T'!layka ipakan tanu den kanu

wata na simbulan tanu pan sa sawaw na kamu.

16

Ngin i kadakel a ipakan tanu a binubug a kumplitu sa dalem'u kagagabian a gay kanu manga wata a nakagaws den sa lima ulan taman sa salagun den i umul'in?

Amayka ebpeJudsu tanu mapakan kanu wata a

manawt pan na paydu gayd i makan'in enggu makaisa

bu sa kagagabian a gay ka ebpaganad pan. Nya

nasisita na maJyug ~u binubug. Ugayd na gay

pegkaseJa nu wata na mapakay den a papegkadakelen

enggu papegkalibpesen i kapapegkan Jun taman sa

makateJu sa kagagabian a gay. Di den nasisita a

pakaJyugen su binubug a kumpJitu. Nya ustu a

kadakeJ a tapung na pat ka salidut a manawt i

bubugen uman keman su wata. Na nya menem

nasasangan a ipedsimbul'un na dwa ka saJidut a

manawt a mamis enggu tenga sa salidut a Jana.

Amayka nakasyaw uJan atawa ka nakasalagun den i

umul'u wata na makaJima sa kagagabian i kakan'in.

MakateJu i binbug a kumplitu enggu pageJetan'u

makateJu a kapapegkan Jun na pakan~n tanu sa

saging enggu kapaya a Jinupet, atawa ka mangga a

malutu a kinilab entu pan ka Jupeten.

17

Makatelu sa kagagabian i kapakan sa binubug a

kumplitu enggu makadwa menem i sulagad.

18

Ngin i kauget'in i kapapegkan tanu kanu binubug a kumplitu?

Amayka su wata ka mangagaw den sa pegken, saleta

na ebpeleteban den'a ngipen enggu pedtakas den na

entu ba i manga tanda a mapakay den a patelenen

mapakan sa binubug a kumplitu. Ka nya den ipakan

lun na binubug'a begas, manga kamu enggu seda a

linupet sa mapya. Enggu amayka nakagaws den sa

salagun su wata na mapakay den a nya ipakan lun na

su langun'a pegken'u matwa asal na malemek i

kapagalugan'un.

Ngin i manga sabap'in ka nasisita i malibpes i kapakan kanu manga wata tanu?

Upama ka nakadwa lagun den i umul'u wata na su

kadakel'u pegken'in na tenga kanu kadakel'u

pegken'u manga matwa sa dalem'u kagagabian a gay.

Ugayd na sabap sa manawt i tyan'u manga wata na

malemu gayd mapenu enggu mangagan menem silan

magutem. Kagina ka maytu na nasisita i malibpes i

kapakan kanilan. Nya den paydu na makalima sa

19

kagagabian. Kagina Su kakan'u manga wata na mana

bun su kakan'u manuk sa kagagabian a gay na nasisita

nilan i apya paydu-paydu bu na aden matuka nilan.

Su kakan'u manga wata na mana bun su kakan'u

manuk sa kagagabian a gay na nasisita na aden

matuka nilan.

20

Ngin i manga mapya a manga sulagad a ipapegkan kanu manga wata tanu?

Su langun'a embalangan'a manga malutu a unga na

kayu na mapya gayd a manga sulagad kagina madakel

i baytamin'in. Amayka madidu pan su manga wata

na egkalilinian'ilan gayd su manga saging a linupet.

Su ped a manga pegken a bagu inilutu a mana su

manga saging a sinendag, sindul, balebed, dudul, plil

enggu madakel pan i ped a mapya gayd a manga

sulagad'u manga wata tanu. Ugayd na katawan tanu

bun i egkalilinian'ilan gayd su manga pegken a

pinanuput. Na entu ba i manga pegken a di

makagkapya sa lawas. Nya pan mauli sa entu na di

den silan malilini keman sa emay, seda enggu kamu.

Na nya ba i sabap a di kagkapya nu kanggulawas'u

manga wata.

21

\

Mapya i kanggulawas'u manga wata amayka pegkan

silan sa manga bagu inilutu a manga sulagad atawa ka malutu a unga na kayu.

22

Di gayd malilini keman su manga wata sa emay, seda

enggu kamu amayka Ialayun silan pegkan sa rnanga

sulagad a pinanuput.

23

Su kapapegkan enggu kapedtyakap kanu manga wata a magidsan i

pendalu atawa ka dili

Ngin i manggula amayka di tanu pakanen su manga wata tanu kanu timpu a pendalu silan?

Katawan tanu i amayka ebpagabas, pegkayaw atawa

ka pedtagudu su manga wata tanu na mangagan gayd

silan pegketi enggu da bagel'ilan sabap sa di silan

myug keman. Na su kakan enggu su kainum tanu na

mana bun su gasulina sya kanu manga trak a di

mandal amayka dala gasulina nin. Na amayka di tanu

papegkanen enggu painumen su wata a pendalu na da

bagel'in. Nya nin maena na su bagel'u lawas tanu na

sya ebpun kanu egkakan enggu egkainum tanu.

Kagina ka maytu na nasisita i tegelen tanu mapakan

enggu mapainum su manga wata tanu amayka

pendalu silan. Amayka mapya-pya den silan na

nasisita i pakalibpesen tanu su kapakan kanilan taman

sa makanem u di na makapitu sa kagagabian a gay

taman sa di makaulit i lawas'ilan.

24

Nasisita i tegelen tanu mapakan enggu mapainum su

manga wata tanu amayka pendalu silan.

25

Ngin i manga sipat atawa ka tanda a su manga wata tanu na mapya bun su kapedsunggud'u lawas'ilan?

Ipatimbang tanu su manga wata tanu kanu manga

gumagaJebek sa klinik atawa ka su manga taw a

nakadsiminar sa kapanimbang sa wata Ju kanu daJepa

tanu atawa ka endaw i masupeg a klinik. Su nya a

kapapedtimbang na makaisa uman sauJan iganat den

sa kinagemaw nin taman sa makagaws sa teJu Jagun i

umul'in. Uman tanu ipatimbang su wata na isuJat

menem su kaugat'in sya sa kaJetas'in a binaning. Sya

ba ebpagilayn u ngin'tu aden bun ebpagisegan'u

kaugat'u wata? Arnayka su makadtundug-tundug a

dwa uJan ka da bun inisegan'u kaugat'in na nya nin

maena na nasisita tanu i pakadakeJen enggu

pakalibpesen su kapakan sa kanilan. Edsawawan

tanu sa Jana a paydu su emay a pegken'ilan.

26

Amayka ipapedtimbang tanu su manga wata tanu sa

uman saulan na katawan tanu u ngin den i betad'u

kapedsunggud'u lawas'in.

27

Su telu timan a lumpukan'u manga pangenken

Ngin i katagan'u telu timan a lumpukan'u manga pangenken a madtagapeda nu emay a nasisita a makan'u manga wata?

Amayka nya ebpapangilayn i kagkapya nu

kanggulawas na di mapakay a nya bu saligan i emay.

Nasisita tanu pan i umanan su emay sa telu timan a

lumpukan a manga pangenken a makatabang sa

kagkapya nu lawas tanu.

Nasisita na makakan tanu sa manga pangenken a

makapangalaw sa manga dalu. Langkum kanu nya

ba a lumpukan'a pangenken na su manga kamu a

gadung i lawn'in a mana su kangkung, kalamunggay,

umbus'a ubi, lilit, enggu ped pan. Maytu bun su

babasal, su manga embalangan'a unga na kayu a

malutu mana su bayabas, kapaya, mangga, madang

enggu madakel pan i ped. Amayka di tanu ipakan su

nya ba a pangenken kanu wata na tatap endadalu

28

sekanin, egkatel mana su bakataw, mawaga enggu

egkalalag su buk'in cnggu pegkaputi su manga tawtaw

nu ma ta nin mm:.Jn sa .1J~ n :i 'ntu na mapisek sekanin.

Nya ha su manga pangenken a maknpangahlw sa

manga dalu.

29

Amayka di tanu ipakan kanu wata tanu su

makapangalaw sa manga dalu a pangenken na tatap

egkatel, egkalalag su buk'in enggu pegkaputi su

manga tawtaw nu mata nin taman sa aden a'ntu na

mapisek sekanin.

30

Nasisita bun i pakanen tanu su rnanga wata sa pangenken

a makagkabagel kanu tulan eoggu sapll Nya ba su rnanga

cmbalangan'a pangenken KaIMt nya ba a lurnpukan'a

rnakan rnana su langun'a ernbalangan'a rnanga seda,

rnanuk, patyugal, karnbing, sap~ kalabaw, lernan, balatung,

rnunggu, lugasing enggu gatas. Amayka di rnakan'u rnanga

wata su nya ba a rnanga pangenken na rnalubay su

tulan'ilan enggu di silan egkasela enggu egkalambeg sa

rnapya enggu di gayd kaadenan'a balatantu a pagitung.

Nya ba su manga pangenken a rnakagkabagel kanu la was.

31

Amayka da su pangenken a makagkabagel kanu tulan enggu sapu kanu pegken'u manga wata na di gayd

silan egkasela enggu egkalambeg sa mapya.

32

Lyu pan sa manga nadtalu a'ntu na balapantag a

benal a makakan tanu bun sa pegken a

makagkasebud kanu lawas tanu mana su lana, mamis

enggu nyug. Amayka di tanu umanan su pegken'u

manga wata tanu sa mayaba na magasa enggu

malubay su lawas'ilan. Na di silan makanggalebek sa

mapya enggu di silan makapalaguy sa malengkas.

Nya ba su manga pangenken a makagkasebud kanu

la was.

33

Amayka di tanu umanan su pegken'u manga wata

tanu sa pangenken a makagkasebud na magasa enggu

malubay su lawas'ilan enggu di silan makapalaguy sa

malengkas.

34

Di mapakay a nya tanu bu saligan'a makan'u manga

wata na gatas, atawa ka binubug'a begas, seda enggu

emay. Nasisita su telu timan a lumpukan'a manga

pangenken a nambityala tanu, mana su pegken a

pangalaw sa dalu, su pegken a makagkabagel sa

tulan enggu sapu enggu su manga pegken a

makagkasebud.

Katawan tanu den u ngin i sabap'in ka nasisita gayd'u

wata a manawt pan su binubug a kumplitu a aden

mamis'in, lana enggu sawaw na kamu kagina san ba

matun su langun'u lumpukan'u pangenken a

nambityala tanu.

Su dapulan a upaman kanu mapya a kakan

Su telu timan a lumpukan'a pangenken a pakagkapya

sa lawas a nasisita ibpaguman kanu emay na mana

bun su dapulan a telu timan i ay nin. Su telu timan a

ay nin na makalagid sa kanu telu timan a lumpukan'a

35

manga pangenken. Amayka tangenan'engka su

dapulan a'ntu ka iawa nengka su apya satiman bu

kanu ay nin na malegkeb su initangen'engka. Na

maytu bun ba su lawas'u taw. Amayka aden isa kanu

manga pangenken a pakagkapya kanu lawas a di

makan'u taw na di bun egkapya su lawas'in.

Su telu timan a ay na dapulan na makalagid kanu telu

timan a lumpukan'a manga pangenken a nasisita a

makan'u manga wata tanu.

36

----~

Nya ha su mapya i kinadtundug-tundug'in a manga pangenken'u manga wata iganat sa kinagemaw nin taman sa salagun i umul'in:

!J - 4/5 ulan: lganat kanu kinagemaw nin taman sa

pedtalegkeb den su wata:

Gatas'u ina nin bu.

5 - 6 ulan: Pedtalegkeb den su wata:

Papaganaden tanu mapakan su mayaba a manga wata

sa binubug'a tapung a malyug gayd a minamisan sa

paydu ugayd na pasusun bun sekanin.

6 - 9 ulan: Amayka pedtalegkeb den su wata taman

sa mananap den sekanin:

Nya ipapegkan Jun na binubug'a tapung a kumplitu a aden

Jana nin enggu mJ.mis. Amayka dwa ka salidut a tapung na

saka salidut i mamis enggu di matenga sa salidut i Jana a

ipedsimbul'un. Taguan bun su binubug a'ntu sa sawdw na

kamu atawa ka malemek a babasal Sya kanu pageletan'u

kakan'in sa binuhug a'ntu na pakanen tanu su wata sa

linupet a saging, kapaya atawa ka mangga a malutu

Ugayd :ia pasusun bun su wata -- -- ----------

37

9 - 12 ulan: Amayka ebpagagayan den su wata ka

mangagaw den sa pegken enggu ebpeleteban den's

ngipen:

Nya ipapegkan lun na binubug den'a begas ugayd na

nasisita i pakanen bun kanu telu timan a lumpukan'a

pangenken. Na lupeten tanu sa mapya enggu pasusun

bun su wata.

Sapulu enggu dwa ulan atawa ka subela pan i

lagun'u wata:

Nya ipapegkan lun na langun'u pegken'a manga

matwa asal malemek i kapagalugan lun enggu nasisita

ibpaguman bun su telu timan'a manga lumpukan'a

pangenken kanu kakan'in sa emay enggu pasusun bun

su wata.

Amayka itagu nu sa ginawa su langun'u nya ba a

napangagian tanu na nya ba i ukit a kaabung sa di kagketi

enggu kandadalu nu manga wata enggu di gayd malidu i

ginawa nu lukes'in.

Wassalam

38

Manga idsa

1. Pila kataw su manga wata nengka enggu ngin i

umul'u uman i isa sa kanilan?

Ngin i ipapegkan'engka kanu uman isa kanu

manga wata nengka sa kagagabian a gay?

2. Ngin i manga lidu na ginawa nengka sa

kapegkan'u manga wata nengka?

Ngin i manga gamut sa entu ba a manga lidu na

ginawa?

3. Apya pegkalaling den menem si Amira na pasusun

nin bun su wata nin ka da pan masalagun i

umul'in. Pidtalu nu kaluma nin i nasisita kun na

keman sekanin sa mapya. Uman gay na

pamasan'in sekanin sa manga seda, kamu, leman

enggu madakel pan i ped a mapya a pangenken.

Ngin i manga sabap'in ka da patelena mapasusu ni

Amira su wata nin apya pegkalaling den menem

sekanin?

39

Ngin'tu, amayka seka i pegkalaling na

patelenen'engka mapasusu su wata apya da pan

masalagun i umul'in?

4. Papedsusun'i Sena su wata nin enggu

papegkanen'in bun sa binubug. Nakasyaw ulan

den i umul'in ugayd na kanu dalem'u telu ulan na

da iseg su ugat'in.

Ngin basi i manga sabap'in ka da iseg su ugat'in

kanu dalem'u telu ulan?

Ngin i kapagkayd kanu mayaba a wata?

5. Ngin i isumpat'engka amayka ebpagidsa su

pagubay nengka sa leka sa tig'in, "Ngin i katagan'u

kapapedtimbang sa manga wata tanu sa uman

saulan taman sa makatelu lagun den i umul'ilan?"

6. Nagayp si Sapiya kagina da nin pan makineg i

makapantag kanu tapung a kumplitu. Inidsa nin u

panun i kabpagumbal enggu kabpagadil'un?

Ngin i isumpat'engka sa lekanin?

40

7. Su manawt a wata ni Asina na tatap pembakataw,

ebpamawaga enggu malalag i buk'in.

Ngin i makapamandu nengka sa lekanin ka enggu

egkatilak su lanitan'u wata nin enggu egkaitem

menem su buk'in?

8. Endaw su wagib a kadtalu? Pamili ka bu!

- Amayka pedtalegkeb den su wata na mapakay a

patelenen den mapasusu.

- Amayka pedtalegkeb den su wata na pakanen

den sa binubug'a tapung.

- Amayka pedtalegkeb den su wata na

pa paganaden keman.

- Amayka pedtalegkeb den su wata na pakanen

tanu enggu pasusun bun.

9. Pila kataw kanu manga pagubay nengka a babay i

aden manga wata nin a manawt pan?

41

Ngin'tu di mapakay a mumba1 silan sa umpungan

a nya nin kahanda na maisa-isa silan sa kaumbal

sa tapung a kumplitu enggu uman saulan na

edtatabanga silan sa katimbang kanu manga wata

nilan?

Pam.m i kanggulalan'u Jun?

42