mÚc-lÚcghhv.quetroi.net/66ndtruc/g-tiengvietvachuquocngu-volongte.pdf · nh c a dµn-tÊc v° c a...

MÚc-lÚc

Kyı thua‰t trÏnh ba¯y Le‚ vaÍn Ye‚n trang 1. TrÍ vÀ ngu„n 5 2. LŸch-s¯ ti∆ng ViŒt 7 2.1 Ti∆ng ViŒt l° ng·n-ng˘ cüch-thÃ thuÊc

ng˘-tÊc Nam-Ä

7 2.2 Cˆ-liŒu vÀ ngu„n-g‚c ti∆ng ViŒt 9 2.3 Cüc thÈi-k¸ lŸch-s¯ ti∆ng ViŒt 11 2.3.1 Ti∆ng tiÀn-ViŒt 12 2.3.2 Ti∆ng nguy≈n-ViŒt 13 2.3.3 Ti∆ng ViŒt thüi-c‰ 14 2.3.4 Ti∆ng ViŒt thıÏng-c‰ 17 2.3.5 Ti∆ng ViŒt trung-c‰ 19 2.3.6 Ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i 23 3. LŸch-s¯ ch˘ qu‚c-ng˘ 26 3.1. Süng-ch∆ ch˘ qu‚c-ng˘ 27 3.1.1 TrıËc Alexandre de Rhodes 27 3.1.2 VËi Alexandre de Rhodes 40 3.1.2.1 Ho°n-th°nh c·ng-tr÷nh süng-ch∆ ch˘ qu

‚c-ng˘ 40

3.1.2.2 HŒ-th‚ng phi≈n-µm ti∆ng ViŒt 43 3.1.2.3 Chˆng-tœch ng˘-µm v° ng˘-vØn lŸch-s¯ 45 3.1.2.4 Çnh-hıÍng ca hŒ-th‚ng phi≈n-µm ng·

n-ng˘ áŸa-trung-h®i

47 3.2 Ch˘ qu‚c-ng˘ phüt-triÃn trong cÊng-Ω„

ng C·ng-giüo ViŒt-nam

48 3.3 Ch˘ qu‚c-ng˘ trong thÈi Phüp-thuÊc 52

3.4 Ch˘ qu‚c-ng˘ trong thÈi ΩÊc-l∫p t˜ 1945 Ω∆n nay

65

4. á¥c-ΩiÃm ti∆ng ViŒt 67 4.1 Ti∆ng g‚c ViŒt v° ti∆ng vay-mıÏn 67 4.1.1 ViŒt-h‹a ti∆ng vay mıÏn 68 4.1.2 Ti∆ng ViŒt chuyÃn t˜ ti∆ng nho xıa 70 4.1.3 Ti∆ng Hün-ViŒt 70 4.2 HŒ-th‚ng thanh-ΩiŒu 71 4.2.1 Theo ti≈u-chu∏n b±ng tr∞c 72 4.2.2 Theo ti≈u-chu∏n b‰ng tr∑m 73 4.2.3 Theo ti≈u-chu∏n cao th∂p 74 4.2.4 Lu∫t hfii ng¨ üp-dÚng cho ti∆ng l∂p-lüy

v° lu∫t b‰ng tr∑m üp-dÚng cho ti∆ng n·m

74 4.2.5 Lu∫t tıÁng-Ω„ng Ω‚i-xˆng ca cüc µm-t

hÃ

74 4.2.6 Lu∫t thanh-tr‡c üp-dÚng cho ti∆ng Hün-

ViŒt

74 4.2.7 Tœnh-ch∂t cüc µm 74 4.2.8 Tœnh-ch∂t cüc thinh 75 4.2.9 Ti∆ng tıÏng-h÷nh 76 4.2.10 Ön-t˙ 77 4.3 Cüc lo≠i ti∆ng 79 4.3.1 Phµn-lo≠i c‰-truyÀn 81 4.3.2 Phµn-lo≠i theo Tr∑n tr‡ng Kim, Ph≠m-d

uy Khi≈m v° BÔi K˝

81 4.3.3 Phµn-lo≠i theo TrıÁng vØn Ch÷nh v° N

guyÕn Hi∆n-L≈

82 4.3.4 Phµn-lo≠i theo L≈ vØn L˚ 83 4.4 MŒnh-ΩÀ trong cµu 84 4.4.1 Danh-t˙ v° tÿnh-t˙ l°m thu∫t-t˜ 85 4.4.2 M‡i t˙-lo≠i c‹ thÃ l°m thu∫t-t˜ 87

4.4.3 Cµu t˙-lo≠i 88 4.5 Quy-lu∫t cÓ-phüp 89 4.5.1 û-ki∆n ca Læopold Cadiøre 89 4.5.2 û-ki∆n ca L≈ vØn L˚ 91 5. Thay lÈi k∆t-lu∫n 93 Thı-mÚc tham-kh®o: 97 A. Ti∆ng ViŒt v° ch˘ ViŒt 97 B. MÊt s‚ chuy≈n-kh®o cüc ti∆ng T°u, Phüp v° Anh

163

C. MÊt s‚ chuy≈n-lu∫n ng·n-ng˘-h‡c

165

PhÚ-b®n: 169 I. Chµn-dung linh-mÚc Alexandre de Rhodes

I

II. ChıÁng I Linguae annamiticae seu tunchinensis brevis declaratio (1651) ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes (B®n ViŒt-dŸch ca Thanh-l¨ng, Ho°ng Xuµn-ViŒt v° áÂ Quang-Chœnh)

II III. MÊt trang b®n th®o T˜-áiÃn ViŒt-La (1772) ca giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc

XIII

IV. Trang nhan-ΩÀ T˜-áiÃn ViŒt-La (1838) ca giüm-mÚc J. I. Taberd

XIV

V. Phæp phi≈n-thi∆t ch˘ Hün (Trœch b°i T˜-Nguy≈n-H‡c DÕ HiÃu ca L≈ Ng‡c-TrÚ

XV

Dπn-nh∫p nghi≈n-cˆu ti∆ng ViŒt v° ch˘ qu‚c-ng˘ 5

dπn-nh∫p nghi≈n-cˆu ti∆ng viŒt v° ch˘ qu‚c-ng˘

á≠i-cıÁng b°i gi®ng

ca giüo-sı Vfl Long - T≈ Kh‹a I á≠i-h‡c Hø

ViŒt-Nam H®i-Ngo≠i Orsonnens, ThÚy-sÿ 04 -11 / VIII / 1996

I. TrÍ vÀ ngu„n S‚ng xa qu≈-hıÁng, trong lÓc Ωang hÊi-nh∫p vØn-h‹a ΩÃ thœch-nghi vËi ho°n-c®nh mËi, chÓng ta c®m th∂y, hÁn bao giÈ h∆t, c∑n ph®i trÍ vÀ ngu„n, xüc-ΩŸnh cü-tœnh ViŒt-Nam, t·i-luyŒn khœ-l˙c trong m≠ch truyÀn-th‚ng dµn-tÊc. MÊt trong nh˘ng truyÀn-th‚ng thi∆t-y∆u ∂y, mÊt trong nh˘ng th°nh-t‚ b®n nguy≈n ca t‰-qu‚c, chœnh l° ng·n-ng˘. Ng·n-ng˘ l° mÊt th°nh-t˙u lŸch-s¯. Chµn-l˚ khoa-h‡c n°y bao-h°m nghÿa-vÚ ca mÂi mÊt chÓng ta Ω‚i vËi c·ng cuÊc duy-tr÷ v° phüt-huy di-s®n xi∆t bao qu˚-giü Ω¨ lıu-truyÀn tr®i qua nhiÀu th∆-hŒ. Trong viÕn-tıÏng ∂y, chÓng ta xüc-tœn ti∆ng ViŒt l° mÊt lÏi-khœ t°i-b„i tinh-th∑n v° hiŒp-th·ng cÊng-Ω„ng c∑n ph®i b®o-lıu, phüt-triÃn v° truyÀn l≠i cho cüc th∆-hŒ mai sau. T÷m-hiÃu ti∆ng ViŒt trong tinh-th∑n khoa-h‡c khüch-quan, phÚng-s˙ ti∆ng ViŒt trong t÷nh-t˙ dµn-tÊc th∞m-thi∆t, Ω‹ l° nghÿa-vÚ kh∏n-c∂p v° tr‡ng-Ω≠i m° chÓng ta ph®i cÔng nhau g‹p sˆc th˙c-hiŒn.

6 I. TrÍ vÀ ngu„n

H·m nay, trong khu·n-kh‰ thÈi-gian ng∞n-ngi d°nh cho gi®ng-kh‹a, chÓng ta s¡ n≈u l≈n mÊt s‚ cˆ-liŒu lŸch-s¯ v° ng˘-h‡c, mÊt s‚ Ω¥c-ΩiÃm biÃu-hiŒn tinh-th∑n ΩÊc-süng v° hÏp-süng ca ti∆ng ViŒt, tr®i qua quü-tr÷nh lŸch-s¯ lµu d°i, v° Ω¥c-biŒt nh∂n m≠nh s˙ h÷nh-th°nh v° phüt-triÃn ca thˆ ch˘ ViŒt vi∆t vËi ch˘ cüi La-tinh, mŒnh-danh l° ch˘ qu‚c-ng˘. è Ωµy, thi∆t tıÍng c‹ mÊt v∂n-ΩÀ danh-t˜ c∑n chœnh danh. Tr∑n tr‡ng Kim trong süch ViŒt-Nam VØn-ph≠m (s‚ 127, tr.II), l∫p giËi-thuy∆t: "Ch˘ qu‚c-ng˘ l° mÊt thˆ ch˘ dÔng 25 ch˘ cüi La-tinh ca cüc giüo-sÿ Ω≠o Thi≈n-ChÓa Ω¨ Ω¥t ra, v°o qu®ng th∆-k˝ thˆ XVII v° XVIII, ΩÃ dÔng vÀ viŒc truyÀn-bü t·n-giüo cho tiŒn". áµy l° ch˘ qu‚c-ng˘ thˆ hai trong lŸch-s¯ ti∆ng ViŒt bÍi v÷ ch˘ qu‚c-ng˘ thˆ nh∂t l° ch˘ n·m m° Ng·-th÷ Nh∫m (1746-1803) mŒnh danh l° "qu‚c-ng˘ t˙" trong süch H®i-á·ng Chœ-LıÏc (s‚ 19): "Ng¨ qu‚c vØn t˙ Ωa dÚng qu‚c-ng˘ t˙ Thuy≈n thy", nghÿa l°: Ch˘ vi∆t nıËc ta dÔng nhiÀu ch˘ qu‚c-ng˘ b∞t Ω∑u t˜ [NguyÕn] Thuy≈n, [Ω∫u Thüi-h‡c-sinh nØm 1247]. T÷m-hiÃu ti∆ng ViŒt chœnh l° mÊt h°nh-tr÷nh trÍ vÀ ngu„n. Trong cuÊc du-h°nh n°y, chÓng ta s¡ g¥p Ω·ng-Ω®o ngıÈi hıËng-Ω≠o, Ω‹ l° nh˘ng tüc-gi® ViŒt-Nam v° nıËc ngo°i, m° b°i gi®ng n°y quy-chi∆u v° n≈u danh trong ph∑n Thı-MÚc Tham-Kh®o. N∆u b°i gi®ng n°y c‹ thÃ mang cho cüc b≠n hˆng-thÓ ti∆n l≈n tr≈n con ΩıÈng nghi≈n-cˆu v° phÚng-s˙ ti∆ng ViŒt th÷ chÓng t·i r∂t m¨n-nguyŒn, bÍi v÷ chÓng t·i k¸-v‡ng r∂t nhiÀu Í cüc b≠n l° th°nh-ph∑n tr¿-trung, ıu-tÓ, hˆa-h¬n nhiÀu Ω‹ng-g‹p b®o-Ω®m tiÀn-Ω„ v¿-vang ca dµn-tÊc.


2. LŸch-s¯ ti∆ng ViŒt Ti∆ng ViŒt l° ti∆ng ca m¬ hiÀn chÓng ta, ΩÓng nhı lÈi t÷nh-ca tuyŒt-diŒu ca mÊt nh≠c-sÿ trˆ danh, Ω‹ l° ti∆ng chÓng ta y≈u "t˜ khi mËi ra ΩÈi", ti∆ng "m¬ hiÀn ru nh˘ng cµu xa vÈi" (trœch T÷nh-Ca ca Ph≠m Duy). Ti∆ng m¬ ru th∂m-nhu∑n v°o tiÀm-thˆc chÓng ta. M¬ hüt th÷ ∞t l° con khen, tÚc-ng˘ xüc-quy∆t nhı th∆, cho n≈n h·m nay chÓng ta cÔng nhau l∞ng nghe t˜ trong sµu-th≤m ca tµm-tı ti∆ng n‹i thµm-tr∑m, ti∆ng hüt tuyŒt-diŒu ca M¬ ViŒt-Nam. Qu® th∫t, ti∆ng ViŒt, ti∆ng m¬ m∆n-y≈u ca chÓng ta c‹ nh˘ng Ω¥c-ΩiÃm, n‹i ΩıÏc l° tinh-hoa, tinh-tÓy h÷nh-th°nh qua mÊt quü-tr÷nh lŸch-s¯ lµu-d°i, g∞n-b‹ vËi v∫n-mŒnh ca dµn-tÊc v° ca mÂi mÊt chÓng ta l° th°nh-ph∑n cÁ-h˘u ca to°n thÃ dµn-tÊc. TrıËc h∆t, chÓng ta h¨y cÔng nhau hıËng vÀ ti∆ng ViŒt trong mÊt cüi nh÷n lŸch-s¯. 2.1 Ti∆ng ViŒt l° mÊt ng·n-ng˘ cüch- thÃ thuÊc ng˘-tÊc nam-ü TrıËc Ωµy, do nh˘ng khüm-phü c›n h≠n-ch∆ vÀ ng˘-h‡c n‹i chung v° ti∆ng ViŒt n‹i ri≈ng, ti∆ng ViŒt ΩıÏc x∆p v°o lo≠i ng·n-ng˘ ΩÁn-µm. HiŒn nay, ti∆ng ViŒt ΩıÏc cüc nh° ng˘-h‡c x∆p v°o nh‹m ng·n-ng˘ Cüch-thÃ v° ng˘-tÊc NAM-Ä. áµy l° cüch phµn-lo≠i m° Aleksandra Steinbergs Ω¨ t‰ng-k∆t (s‚ 252, tr. 227-270). NgıÈi ta ıËc-tœnh hiŒn nay tr≈n th∆-giËi hÁn nØm t˝ ngıÈi n‹i kho®ng t˜ b‚n ng°n Ω∆n tüm ng°n thˆ ti∆ng

8 2. LŸch-s¯ ti∆ng ViŒt

khüc nhau, s‚ lıÏng ng·n-ng˘ kh‹ xüc-ΩŸnh rfl v÷ l¡ kh‹ xüc-ΩŸnh hai cÊng-Ω„ng ng·n-ng˘ khi ch≤ng h≠n, n‹i hai ng·n-ng˘ khüc-biŒt hay l° n‹i hai phıÁng-ng˘ ca mÊt thˆ ng·n-ng˘ duy-nh∂t. D˙a v°o ti≈u-chu∏n cÁ-c∂u h÷nh-d≠ng t˜-ng˘, ti∆ng ViŒt ΩıÏc x∆p v°o nh‹m cüc ng·n-ng˘ CÄCH-THÃ (P. langue isolante, A. isolating language, c‹ ngıÈi dŸch l° ng·n-ng˘ ΩÁn-l∫p). Trong s‚ n°y c‹ cüc ng·n-ng˘ ho°n-to°n hay Ωa-ph∑n cüch-thÃ nhı: ti∆ng Qu®ng-Ω·ng, ti∆ng ViŒt, ti∆ng L°o v° ti∆ng M≈n (s‚ 252, tr. 233). Thi∆t tıÍng cÒng n≈n bi∆t r±ng c‹ nh˘ng ng·n-ng˘ k∆t-thÃ (P.l. agglutinante, A. agglutinating l.), c‹ ngıÈi dŸch l° ng·n-ng˘ ch∞p-dœnh ho¥c giao-k∆t, thœ-dÚ nhı ti∆ng Th‰-nhÿ-k¸: EV-LER nh˘ng nh° EV-LER-DE trong nh˘ng nh° EV-LER-DEN trıËc nh˘ng nh° (xem s‚ 298 tr. 234) L≠i cÒng c‹ nh˘ng ng·n-ng˘ Bi∆n-thÃ (P. flexionnelle, A. inflectional), c‹ ngıÈi dŸch l° ng·n-ng˘ bi∆n-vÿ ho¥c uyÃn-bi∆n), thœ-dÚ nhı Phüp, ti∆ng Anh v.v... C›n d˙a v°o ti≈u-chu∏n li≈n-hŒ thµn-tÊc, cüc nh° ng˘-h‡c phµn ra nhiÀu ng˘-tÊc vËi r∂t nhiÀu chi-tÊc, mŒnh-danh nh˘ng khu-v˙c ΩŸa-l˚ c‹ li≈n-hŒ trong lŸch-s¯, thœ-dÚ: ng˘-tÊc Ön-Ñu, Hoa-T≠ng, Ön-ΩÊ ó Thüi-b÷nh-dıÁng, v.v. Theo ti≈u-chu∏n n°y th÷ ti∆ng ViŒt ΩıÏc x∆p v°o ng˘-tÊc NAM-Ä, mÊt ng˘-tÊc g„m kho®ng 150 ng·n-ng˘, vËi cüc chi-tÊc nhı sau (s‚ 298, tr. 247): ∗ chi Mun-Ωa vËi cüc thˆ ti∆ng n‹i Í Trung v° Tµy-B∞c Ön-ΩÊ nhı Santali v° Mundari; ∗ chi M·n-M≈n vËi cüc ti∆ng n‹i kh∞p cüc: Hoa-Nam, Mi∆n-ΩiŒn, Cao-m≈n, ViŒt-Nam;


∗ chi MıÈng-ViŒt vËi ti∆ng MıÈng v° ti∆ng ViŒt: ∗ chi M¨-lai-ü v° h®i-Ω®o. 2.2 Cˆ-liŒu ngu„n-g‚c ti∆ng ViŒt NhiÀu nh° ng˘-h‡c Ω¨ l∫p thuy∆t vÀ ngu„n-g‚c ti∆ng ViŒt. Nh˘ng thuy∆t ∂y thıÈng ph-nh∫n nhau hay b‰-sung cho nhau. Trong mÊt tham-lu∫n b±ng ti∆ng Anh th·ng-büo cho HÊi-NghŸ Qu‚c-t∆ á·ng-phıÁng-h‡c-gia h‡p thˆ XXVI t≠i New Delhi t˜ m„ng b‚n Ω∆n m„ng mıÈi thüng gi≈ng nØm 1964 nhan-ΩÀ l° "Kh®o-cû vØn-h‹a ViŒt-Nam c‹ quan-hŒ vËi kh®o-cû vØn-h‹a Ä-chµu nhı th∆ n°o? " (s‚ 207). NguyÕn Kh∞c-Kham t‹m-t∞t v° nh∫n-ΩŸnh vÀ lŸch-s¯ nghi≈n-cû ngu„n-g‚c ti∆ng ViŒt nhı sau: "Ti∆ng ViŒt Ω¨ ΩıÏc phong-phÓ nhÈ v· s‚ t˜ v° ng˘ g‚c Hoa. Tuy nhi≈n, ti∆ng ViŒt kh·ng ΩıÏc cüc á·ng-phıÁng-h‡c-gia nh÷n-nh∫n Ω¨ b∞t ngu„n t˜ ti∆ng T°u. Cüc nh° ng˘-h‡c nıËc áˆc nhı Kuhn (Xem: Ernst Kuhn Beitr‰ge zur Sprachenkunde Hinter-Indiens, M¸nchen, 1889) v° Himly (Xem K.Himly, ‹ber die einsilbigen Sprachen des S¸dostlichen Asiens, Leipzig, 1884) nghi≈ng vÀ ˚-ki∆n cho r±ng ti∆ng ViŒt thuÊc vÀ nh‹m Pegouan, Thüi hay M·n-M≈n. Henri Maspæro (s‚ 72) Ω¨ ch-tr÷ ti∆ng ViŒt xu∂t-phüt t˜ ti∆ng Thüi, v° linh-mÚc E. Souvignet (s‚ 92) v≠ch ra r±ng ti∆ng ViŒt thuÊc ng˘-tÊc Ön-ΩÊ ⎯ M¨-lai. A.G. Haudricourt (s‚ 164, 167) g∑n Ωµy Ω¨ phi-büc thuy∆t ca Maspæro v° k∆t-lu∫n r±ng ti∆ng ViŒt ΩıÏc x∆p ΩÓng chÂ v°o nh‹m ti∆ng Palanga-wa phœa Tµy-B∞c v° nh‹m ti∆ng M·n-M≈n Í phœa Tµy-Nam. "Kh·ng mÊt l˚-thuy∆t n°o trong s‚ n°y gi®i-thœch ΩÓng ngu„n-g‚c ti∆ng ViŒt. Tuy nhi≈n c‹ mÊt s˙-kiŒn ch∞c-ch∞n: ti∆ng ViŒt kh·ng c›n l° mÊt ng·n-ng˘ thu∑n-nh∂t. T


i∆ng ViŒt tfi ra l° mÊt thˆ ti∆ng pha-trÊn nhiÀu ng·n-ng˘, c‰-thÈi v° c∫n-Ω≠i, g¥p nhau xuy≈n su‚t lŸch-s¯, sau nh˘ng cuÊc ti∆p-xÓc gi˘a cüc dµn-tÊc nıËc ngo°i v° dµn-tÊc ViŒt-Nam. "Do Ω‹, ti∆ng ViŒt ΩıÏc phong-phÓ th≈m nhÈ nh˘ng t˜-ng˘ mËi-m¿ do nh˘ng ΩÏt li≈n-ti∆p ngıÈi di-trÓ trong s‚ c‹ ngıÈi Anh-Ω·-n≈-di≈ng (Xem: Introduction to Vietnamese culture ca NguyÕn Kh∞c-Kham, S°i-g›n, Vietnam Culture Series s‚ 1, 1960, tr. 8-11). "Nh∫n-ΩŸnh nhı th∆ trong cüi nh÷n vÀ ngu„n-g‚c ti∆ng ViŒt, chÓng t·i c‹ khuynh-hıËng chia-x¿ ˚-ki∆n ca giüo-sı NguyÕn á÷nh-H›a Ω¨ phüt-biÃu nhı sau: "HiŒn nay, s˙ s∞p-x∆p ti∆ng ViŒt v°o Ω≠i-ng˘-tÊc Nam-Ä l° ng˘-tÊc g„m mÊt s‚ ng·n-ng˘ phµn-b‚ r®i-rüc kh∞p ΩŸa-b°n Nam-Ä v° n‹i chung th÷ c‹ nhiÀu ng·n-ng˘ thuÊc nh˘ng ng˘-tÊc khüc bao quanh, c‹ thÃ xem l° s˙ s∞p-x∆p thfia-Ωüng, cho Ω∆n khi k∆t-qu® th‚ng-k≈ t˜-v˙ng-h‡c hay ıËc-tœnh ni≈n-Ω≠i vÀ cüc bi∆n-Ω‰i trong ng·n-ng˘ kÃ t˜ ngu„n-g‚c" (Xem: NguyÕn á÷nh-H›a, The Vietnamese language, S°i-g›n, Vietnam Culture Series s‚ 2, 1961, tr. 5-7). C·ng-tr÷nh ng˘-h‡c d°i hÁi m° NguyÕn á÷nh-H›a v° NguyÕn Kh∞c-Kham mong-ΩÏi chıa xu∂t-hiŒn. HiŒn nay ch◊ mËi c‹ mÊt s‚ œt c·ng-tr÷nh Ω‚i-chi∆u ng·n-ng˘ sÁ-khÍi ca Büc-sÿ Reynaud v° B÷nh-nguy≈n-lÊc. NØm 1962, Büc-sÿ Reynaud nghi≈n-cˆu cüc µm-vŸ ViŒt-Nam b±ng cüch Ω‚i-chi∆u ti∆ng ViŒt vËi cüc th‰-ng˘ Cao-nguy≈n MiÀn Nam ViŒt-Nam (s‚ 197). VÀ ph∑n B÷nh-nguy≈n-lÊc th÷ n≈n kÃ tüc-ph∏m ti∆ng ViŒt xu∂t-b®n nØm 1971 v° 1972 l° Ngu„n-G‚c M¨-Lai Ca Dµn-TÊc ViŒt-Nam (s‚ 232) v° LÊt Tr∑n ViŒt-Ng˘ (s‚ 234) v° tüc-ph∏m ti∆ng Phüp Å La Recherche Des Austroasiatiques Par L' ætude Comparative Des Langues m° ch◊ hai chıÁng Ω∑u trœch ΩØng tr


ong ViŒt-Nam Kh®o-c‰ T∫p-San s‚ 8 xu∂t-b®n t≠i S°i-g›n nØm 1974 (s‚ 249). B÷nh-nguy≈n-lÊc tµm-Ω∞c vËi thuy∆t ca Georges Coedøs Ω¨ l∫p giËi-thuy∆t: áŸa-b°n ngıÈi Austronæsiens ch◊ gi‚ng ngıÈi M¨-lai s‚ng Í Nam-dıÁng Qu∑n-Ω®o (tˆc Insulinde, nay l° In-Ω·-n≈-xi-a, phi≈n theo µm Hün-ViŒt l° "Ön-ΩÊ-ni-tµy-ü") th÷ B÷nh-nguy≈n-lÊc chuyÃn-dŸch l° MiÀn DıËi v° chÓ-gi®i: "áŸa-danh do miÀn Nam süng-tüc t˜ non 300 nØm nay ΩÃ ch◊ t‰ng-quüt ba qu‚c-gia Phi-lu∫t-tµn, Anh-Ω·-n≈-xi-a v° M¨-lai-ü, nh∂t l° Ω®o Java. Khi n‹i Ω∆n c® ba qu‚c-gia Ω‹ th÷ quü d°i n≈n chÓng t·i (B÷nh-nguy≈n-lÊc) dÔng danh-xıng n°y, m¥c d∑u n‹ chıa ΩıÏc to°n qu‚c nh÷n-nh∫n. B÷nh-dµn Ω‡c sai l° B÷nh DÓ" (s‚ 234 tr. 4). C›n danh-t˜ Austroasiatiques (ngıÈi Nam-Ä) ch◊ mÊt dµn-tÊc hiŒn nay chıa ΩıÏc bi∆t Ω∑y-Ω, c‹ Ω¥c-ΩiÃm dÔng nh˘ng chi∆c r÷u Ωü c‹ mÊng l∞p cün (haches de pierre ° tenon) v°, tr®i qua nhiÀu thi≈n-ni≈n k˝ trıËc Ωµy, di-cı kh·ng rfl t˜ Ωµu Ω∆n ΩŸa-b°n Cao-ly, Nh∫t-b®n v° á·ng-dıÁng th÷ B÷nh-nguy≈n-lÊc chuyÃn dŸch l° "M¨-lai" chia l°m ba nh‹m : "nh‹m M¨-lai l°m ch Hoa-B∞c thıÏng-c‰ ΩıÏc T°u g‡i l° L≠c bÊ Tr¨i", "nh‹m M¨-lai l°m ch Hoa-Nam thıÏng-c‰ ΩıÏc T°u g‡i l° L≠c bÊ M¨", "nh‹m M¨-lai l°m ch Hoa-Tµy thıÏng-c‰ ΩıÏc T°u g‡i l° L≠c bÊ Chuy" (s‚ 234 tr. 4). 2.3 Cüc thÈi-k¸ lŸch-s¯ ti∆ng ViŒt NØm 1912, Maspæro (s‚ 72) ΩÀ-nghŸ chia lŸch-s¯ ng˘-h‡c ti∆ng ViŒt th°nh süu thÈi-k¸ quan-tr‡ng, l∑n-lıÏt xu∂t-hiŒn:


- ti∆ng tiÀn-ViŒt (præ-[vietnamien]): ng·n-ng˘ chung cho ngıÈi ViŒt v° ngıÈi MıÈng trıËc khi tüch ra th°nh hai thˆ ng·n-ng˘; - ti∆ng nguy≈n-ViŒt (proto -[vietnamien]): ng·n-ng˘ trıËc khi h÷nh-th°nh ti∆ng Hün-ViŒt; - ti∆ng ViŒt thüi-c‰ ([vietnamien] archa⁄que): ng·n-ng˘ khi ti∆ng Hün-ViŒt Ω¨ c‹ b®n-s∞c cü-biŒt, kho®ng th∆-k˝ thˆ X; - ti∆ng ViŒt thıÏng-c‰ ([vietnamien] ancien): ng·n-ng˘ ghi nh∫n trong "Hoa Di DŸch Ng˘", th∆-k˝ thˆ XV; - ti∆ng ViŒt trung-c‰ ([vietnamien] moyen): ng·n-ng˘ ghi nh∫n trong T˜-ΩiÃn ViŒt-B„-La" ca Alexandre de Rhodes, th∆-k˝ thˆ XVII; - ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i ([vietnamien] moderne): ng·n-ng˘ kÃ t˜ th∆-k˝ thˆ XIX. M‚c giËi v° danh-xıng cüc thÈi-k¸ c‹ thÃ c‹ khi dıÈng nhı chıa thfia-Ωüng, nhıng chÓng ta cˆ t÷m hiÃu, r„i sau n°y s¡ tÔy nghi s¯a-Ω‰i trong nh˘ng cüch phµn-chia v° mŒnh danh khüc c‹ thÃ c‹. 2.3.1. Ti∆ng tiÀn ViŒt Maspæro ch-trıÁng ngıÈi ViŒt v° ngıÈi MıÈng c‹ chung mÊt thˆ ti∆ng trıËc khi tüch ra th°nh hai thˆ ti∆ng ri≈ng biŒt : "Ti∆ng tiÀn-ViŒt sinh ra do dung-hÏp mÊt phıÁng-ng˘ M·n-M≈n, mÊt phıÁng-ng˘ Thüi v° c‹ l¡ mÊt thˆ ti∆ng thˆ ba n˘a, c›n chıa bi∆t rfl, v° m¨i vÀ sau, ti∆ng ViŒt mËi vay-mıÏn mÊt kh‚i Ω„-sÊ ti∆ng T°u" (s‚ 72, tr. 128). Do li≈n-hŒ lŸch-s¯ gi˘a ti∆ng ViŒt v° ti∆ng MıÈng, Haudricourt mŒnh-danh ti∆ng MıÈng l° chi-nhünh thıÏng-c‰ ca ti∆ng ViŒt" (s‚ 164, tr. 123).


Gi˘a ti∆ng ViŒt v° cüc phıÁng-ng·n MıÈng c‹ s˙ tıÁng-ˆng lŸch-s¯, gi˘a cüc µm-vi KL v° TR ch≤ng h≠n, nhı Maspæro Ω¨ n≈u ra (s‚ 72, tr. 77) : VIŒt : trØm trau trai trØng trˆng tr≈n TH≠CH-BI : klam klu klai klØng klung kl≈ng VÑn-MçNG : tlØm tlu tlal tlØng - - H≠-S¯U : tlØm tlu tlal tlØng tlÁng tl≈ng M˛-SÁn : klam tlu play plØng khœng kl≈ng Uy-L· : klØm krau plar ploong khing kl≈ng 2.3.2 Ti∆ng nguy≈n-ViŒt Ti∆ng nguy≈n-ViŒt s®n sinh trong thÈi-gian trıËc khi ti∆ng Hün-ViŒt h÷nh-th°nh. Theo Maspæro (s‚ 72, tr. 112), ti∆ng nguy≈n-ViŒt xu∂t-hiŒn v°o thÈi-k¸ : tüch µm ph÷-hÁi th°nh hai lo≠i µm rØng v° µm cÓa; triÃn-khai cüc µm n¯a Ωi∆c (mi-sourdes : B v° D trong ti∆ng MıÈng, M·n-M≈n v° Thüi) th°nh cüc µm mÒi; ho°-ΩÓc cüc tiÀn-t‚ (T, B v° M) vËi cüc µm lfing theo sau; bi∆n-c®i cüc phÚ-µm Ωi∆c th°nh phÚ-µm tfi. C·ng cuÊc phÚc-nguy≈n ng˘-µm v° Ω‚i-chi∆u cüc th‰-µm cüc miÀn trong nıËc r∂t c∑n cho viŒc th∂y rfl diŒn-mÚc ca ti∆ng tiÀn-ViŒt. Ti∆p theo nh˘ng c·ng-tr÷nh theo hıËng n∑y ca Læopold Cadiøre vÀ µm-ng˘ miÀn B÷nh-TrŸ-Thi≈n (s‚ 64, 71) Maspæro t‰ng-k∆t nh˘ng quy-cüch th‰-µm ca ti∆ng n‹i ba miÀn B∞c-Trung-Nam (s‚ 72, tr. 113-114). 2.3.3 ti∆ng viŒt thüi-c‰


Quü-tr÷nh phüt-triÃn ca ti∆ng ViŒt thüi-c‰ k∆t-thÓc v°o s˙ h÷nh-th°nh ti∆ng Hün-ViŒt, nghÿa l° ti∆ng Hün phüt-µm theo gi‡ng ViŒt, "mÊt hiŒn-tıÏng k¸-thÓ c®i qu‚c-tŸch vÀ ng˘-h‡c" Ω∆n ΩÊ chÓng ta c‹ thÃ n‹i r±ng c‹ bao nhi≈u ti∆ng Hün l° chÓng ta c‹ b∂y nhi≈u ti∆ng Hün-ViŒt kh® dÿ s¯-dÚng trong ti∆ng n‹i th·ng-thıÈng" (s‚ 117, ∂n b®n Qui-nhÁn 1942, tr. 19). Trong quü-tr÷nh phüt-triÃn n°y n‰i b∫t ba hiŒn-tıÏng: mÊt l° s˙ tıÁng-quan gi˘a ti∆ng ViŒt v° ti∆ng MıÈng vπn c›n rfl næt; hai l° s˙ süng-ch∆ ch˘ n·m ΩÃ Ωüp-ˆng nhu-c∑u ghi-chæp th˙c-t∆ m° ch˘ Hün kh·ng thÃ Ω®m-trüch to°n-v¬n v° ΩÃ biÃu-lÊ tinh-th∑n ΩÊc-l∫p Ω›i phen biÃu-dıÁng trong thÈi B∞c-thuÊc; ba l° s˙ xu∂t-hiŒn nh˘ng t˜ g‚c Hün phüt µm theo l‚i c‰, nh˘ng t˜ m° NguyÕn B≠t-TÚy g‡i l° ti∆ng "nho xıa" (s‚ 183). VÀ hiŒn-tıÏng ti∆ng ViŒt v° ti∆ng MıÈng vπn c›n c‹ tıÁng-quan sau khi Ω¨ c‹ biŒt-phµn v÷ ho°n-c®nh sinh-ho≠t v° ΩıÈng-l‚i phüt-triÃn ri≈ng-biŒt, chÓng ta c‹ nh˘ng chˆng-tœch giün-ti∆p m° L≈ qu˚ á·n ghi nh∫n. Trong quyÃn 9 süch Ki∆n-VØn TiÃu-LÚc (s‚ 22), L≈ qu˚ á·n sao-lÚc t˜ süch Lo≠i H°m Anh Ng˘ ca T°u m∂y b°i thÁ ca cüc thi-h°o ΩÈi áıÈng (618-907) t¥ng cüc cao-tØng nıËc ta, ch≤ng h≠n : ñ "Y∆t C¯u-chµn SÁn-Tÿnh t˙ V·-ng≠i thıÏng-nhµn" : Nh° sı tu Í chÔa SÁn-Tÿnh qu∫n C¯u-chµn (Thanh-hoü). Thi-H°o Th∏m Thuy≈n-K¸ y∆t-ki∆n r„i l°m thÁ lıu-gi®n ΩÃ l›ng kœnh-phÚc (s‚ 22, b®n dŸch 1965, tr. 197-201; s‚ 137, tr. 103-104). ñ "T‰ng PhÚng-Ω÷nh phüp-sı quy An-nam" : Nh° sı sang gi®ng kinh Ph∫t trong cung vua áıÈng Í TrıÈng-an, lÓc vÀ nıËc th÷ thi-h°o DıÁng C˙-Nguy≈n t¥ng thÁ tiÕn-biŒt (s‚ 22, b®n dŸch 1965, tr. 202-204; s‚ 22, tr. 105).


ñ " T‚ng An-nam Duy-giüm phüp sı" : Nh° sı sang gi®ng kinh trong cung vua áıÈng Í TrıÈng-an, Ω∆n gi° mËi trÍ vÀ nıËc ta. Thi-h°o Gi®-á®o thÈi thŸnh-ΩıÈng t¥ng thÁ tiÕn-biŒt (s‚ 22, b®n dŸch 1965, tr. 204-207; s‚ 22, tr. 105-1060), ñ "SÁn trung t¥ng Nh∫t-nam tØng" : Nh° sı ngıÈi qu∫n Nh∫t-nam nıËc ta, kh·ng rfl t≈n th∫t v° Ω≠o-hiŒu, tu trong mÊt ng·i chÔa trong hang nÓi b≈n T°u. Thi-h°o TrıÁng tŸch thÈi thŸnh-áıÈng Ω∆n thØm v° ΩÀ t¥ng thÁ (s‚ 22, b®n dŸch, tr. 207-209; s‚ 22, tr. 102-103). Cüc nh° sı nıËc ta gi®ng kinh v° Ω°m-Ω≠o b±ng ti∆ng g÷ t≠i Trung-qu‚c ? H≤n l° ti∆ng T°u theo gi‡ng TrıÈng-an. Ri≈ng thi-h°o TrıÁng TŸch Ω¨ nghe nh° sı Í qu∫n Nh∫t-nam n‹i ti∆ng b®n qu‚c : trong thi-m≠ch trµn-tr‡ng ca b°i thÁ, t˜ "man-ng˘" dŸch l° "ti∆ng MıÈng" c‹ bao-h°m ˚ miŒt-thŸ hay kh·ng ? DÔ sao TrıÁng TŸch Ω¨ v· t÷nh ch◊ danh ti∆ng ViŒt thuÍ b∂y giÈ c‹ quan-hŒ vËi ti∆ng MıÈng v÷ thuÊc tÊc-ng˘ ViŒt-MıÈng. VÀ s˙ süng-ch∆ ch˘ N·m trong thÈi B∞c-thuÊc, hiŒn chÓng ta kh·ng c‹ nh˘ng chˆng-liŒu lŸch-s¯ vÀ cüc süch t˜-ΩiÃn Hün-ViŒt nhı "Ch◊-Nam Ph∏m-v˙ng" thÈi thüi-thÓ Sÿ Nhi∆p (87-226) m° nh° sı Phüp-tœnh ΩÀ-c∫p trong b°i t˙a ca süch t˜-ΩiÃn "Ch◊-Nam Ng‡c-Ñm Gi®i-Nghÿa" (s‚ 17) hay "Ch◊-Nam Song T˙" m° Ng·-th÷ Nh∫m (1746-1803) ΩÀ-c∫p trong "T˙-H‡c To®n-Y∆u" (s‚127). Tuy nhi≈n, c‹ thÃ xüc-l∫p r±ng ch˘ N·m th∫t s˙ Ω¨ xu∂t-hiŒn trong thÈi B∞c-thuÊc vËi tıËc-hiŒu n¯a n·m n¯a ch˘ "B‚ Cüi á≠i-VıÁng" xıng-tÚng PhÔng Hıng (791). VÀ hiŒn-tıÏng ti∆ng T°u hÊi-nh∫p ti∆ng ViŒt qua hai giai-Ωo≠n ti∆ng nho xıa v° ti∆ng Hün-ViŒt, thi∆t tıÍng ph®i kh®o-süt dıËi ünh süng nh˘ng nh∫n-ΩŸnh ng˘-h‡c sau Ωµy:


ñ M¨i Ω∆n nh° áıÈng (618-907), ch˘ T°u mËi chia ra l°m ti∆ng Qu®ng-Ω·ng, PhÓc-ki∆n v.v., c›n trıËc kia th÷ c® nıËc T°u ΩÀu Ω‡c theo mÊt cüch m° th·i (Xem: Bernhard Karlgren, s‚ 275). ñ Cüc nh° Hün-ng˘-h‡c xüc ΩŸnh cüch d≠y ti∆ng Hün Í ViŒt-Nam ΩÈi nh° áıÈng chœnh l° cüch Ω‡c d˙a v°o ti∆ng TrıÈng-An l° chœnh (Xem Henri Maspæro s‚ 279 tr.21). ñ T˜ khi gi°nh l≠i ΩÊc-l∫p, ngıÈi ViŒt kh·ng h‡c ti∆ng T°u ca b‡n quan-l≠i v° lıu-dµn ngıÈi T°u n˘a, cho n≈n "Ω‡c ch˘ T°u mÂi ng°y mÊt sai cüi thanh-µm chœnh Ωi, b∂y giÈ mËi th°nh ra mÊt l‚i Ω‡c ri≈ng, tˆc l° ti∆ng Hün-ViŒt chuyÃn l≠i t˙ ti∆ng T°u vÀ th∆-k˝ thˆ IX v° thˆ X sau c·ng nguy≈n" (Maspæro, s‚ 72). Do Ω‹, L≈ Ng‡c-TrÚ phµn-biŒt hai giai-Ωo≠n, hai lo≠i ViŒt xu∂t-phüt t˜ ti∆ng T°u: "1- MıÏn ch˘ Hün phüt µm theo gi‡ng TrıÈng-an, nghÿa l° mıÏn th≤ng nÁi gi‡ng T°u trong thÈi B∞c-thuÊc, gi‡ng ca quan-l≠i T°u "d≠y" ta. "2- MıÏn ti∆ng Hün-ViŒt, nghÿa l° ch˘ Hün Ω‡c theo gi‡ng ViŒt-Nam, h÷nh-th°nh thÈi t˙-ch, nh∂t l° thÈi triÀu L˚, h∆t chŸu ®nh-hıÍng ca ngıÈi Trung-Hoa (theo bÊ Thi∆t-V∫n), nhıng l≠i phüt-µm theo gi‡ng ViŒt-Nam th°nh ti∆ng Hün-ViŒt, lıu-h°nh cho Ω∆n ng°y nay" (s‚ 241, tr. 15). VÀ lo≠i thˆ nh∂t, NguyÕn B≠t.TÚy g‡i l° ti∆ng "Nho xıa" v° n≈u l≈n thœ-dÚ : D÷, l∑u, Ng∑n, nÀ, nghiÀn, L„ng TıÁng ˆng vËi ti∆ng Hün-ViŒt : Di, Lµu, ng∂n, n≈, nghi≈n, Lung (s‚ 183, tr. 57-63) VÀ lo≠i thˆ hai, L≈ Ng‡c-TrÚ gi®i-thœch l‚i phi≈n-thi∆t ca t˙-ΩiÃn Trung-Hoa theo Ω‹ ngıÈi ViŒt Ω‡c t∂t c® cü


c ch˘ T°u theo gi‡ng Hün-ViŒt, kh® dÿ l°m gi°u th≈m cho t˜-v˙ng ViŒt-Nam (s‚ 241, tr. 16-21). 2.3.4 Ti∆ng ViŒt ThıÏng-c‰ Maspæro (s‚ 72, tr. 7-9) s∞p vŸ-trœ ti∆ng ViŒt thıÏng-c‰ v°o kho®ng th∆-k˝ XV, ti≈u-biÃu l° cu‚n t˙-ΩiÃn Hoa Di DŸch Ng˘ ca Ph›ng Th·ng-dŸch nh° Minh b≈n T°u so≠n ΩÃ tiŒn-dÚng trong viŒc giao-thiŒp Ω‚i ngo≠i. Trong t˙-ΩiÃn n°y c‹ ph∑n An-Nam DŸch Ng˘ g„m 716 mÚc t˜ dŸch µm v° dŸch nghÿa b±ng ch˘ Hün (xem b°i ca Gaspardone, s‚ 165). Trong th∆-k˝ XIII, Tr∑n CıÁng-Trung, ngıÈi T°u Ωi sˆ sang nıËc ta, Ω¨ dŸch µm dŸch nghÿa mÊt s‚ ti∆ng ta trong süch Sˆ Giao-Chµu T∫p. L≈ qu˚ á·n (s‚ 22, tr. 116-119) c‹ trœch dπn trong süch Ki∆n VØn TiÃu LÚc. Dÿ nhi≈n l° l‚i dŸch µm kh·ng thÃ chœnh-xüc nhı L≈ qu˚ á·n Ω¨ nh∫n-xæt (s‚ 20 v° 22), tuy v∫y hai vØn-liŒu ca T°u n≈u tr≈n giÓp chÓng ta c‹ mÊt ˚-niŒm vÀ t÷nh-tr≠ng ti∆ng ViŒt t˜ th∆-k˝ XIII Ω∆n th∆-k˝ XVI, v∫y xin trœch-lÚc vËi nh∫n-ΩŸnh nhı sau : VØn-liŒu ch˘ Hün

dŸch nghÿach˘ Hün dŸch µm

Nh∫n-xæt

Sˆ giao -Chµu t∫p

thi≈n bÊt lÂi ΩŸa Ωüt nh∫t phÔ bÊt lÂi nguyŒt bÊt vØn phong giüo g∑n gi‚ng "gi‹" vµn mai g∑n gi‚ng "mµy"


sÁn cün ·i xa µm "nÓi" thy lıÏc µm N (nıËc) bi∆n L mÚc m≠t g∑n gi‚ng µm "m∞t" kh∏u m¨nh g∑n gi‚ng "miŒng" phÚ tra Cha: TR CH lπn-lÊn mπu n¨ nam-t¯ can Ωa g∑n gi‚ng "con dai"

(giai), thi∆u µm cu‚i n˘ t¯ can üi g∑n gi‚ng "con güi",

thi∆u µm Ω∑u phu trÔng lπn-lÊn CH TR : ch

„ng th≈ Ω° bŸ h®o lünh l°nh: sai vÀ thanh b∂t h®o trıÁng l¨nh CH TR lπn-lÊn: ch≤

ng l°nh HOA DI DŸch ng˘

thi≈n l·i "BlÈi" th°nh "lÈi" nguyŒt t' ang g∑n gi‚ng "thüng" t◊nh sao (trong "

sao lÚc" ti∆ng Ω„ng µm

phong giüo gi‚ng Sˆ Giao Chµu t∫p

vµn mai nhı tr≈n ... Ch˘ n·m Ω¨ trÍ n≈n lÏi-khœ ca mÊt nÀn vØn-h‡c qu‚c-µm v∫n-dÚng qu‚c-ng˘ l°m ng·n-ng˘ vØn-h‡c, song song phüt-triÃn vËi nÀn vØn-h‡c l∂y ch˘ nho l°m qu‚c-gia vØn-t˙. Nh˘ng vØn-ph∏m süng-tüc b±


ng ch˘ n·m Ω∑u-ti≈n bŸ th∂t-truyÀn, thœ-dÚ : b°i vØn t∆ cü s∂u ca NguyÕn Thuy≈n süng-tüc nØm 1282 theo lŒnh ca vua Tr∑n Nhµn-T·ng (1279-1293), TiÃu-∏n Qu‚c-Ng˘ thi-t∫p ca Chu VØn An (+ 1370) thi-ph∏m qu‚c-µm ca NguyÕn Sÿ-C‚ (th∆-k˝ XVI), thÁ süng-tüc v° dŸch-ph∏m (Kinh Thi, thi≈n V· D∫t trong Kinh Thı) ca H„ Qu˚ Ly (th∆-k˝ XIV)... Cao-Ω◊nh ca ti∆ng ViŒt th∆-k˝ XV thÃ-hiŒn trong Qu‚c-Ñm Thi-T∫p ca NguyÕn Tr¨i (1380-1442). MÊt cuÊc nghi≈n-cˆu t˝-gi®o gi˘a cüc cˆ-liŒu ng·n-ng˘ c‹ ni≈n-Ω≠i v° vØn-b®n xüc-th˙c s¡ cho th∂y rfl tr÷nh-ΩÊ ti∆n-h‹a ca ti∆ng ViŒt thıÏng-c‰. 2.3.5 Ti∆ng viŒt trung-c‰ MÊt bi∆n-chuyÃn lËn Ωıa ti∆ng ViŒt trung-c‰ v°o v∫n-hÊi mËi. á‹ l° s˙ süng-ch∆ v° v∫n-dÚng ch˘ qu‚c-ng˘ thÃ-hiŒn trong ba chˆng-tœch xu∂t-hiŒn gi˘a th∆-k˝ thˆ XVII, ba tüc-ph∏m b±ng ch˘ qu‚c-ng˘ ca linh-mÚc D›ng T≈n Alexandre de Rhodes (1593-1660) in nØm 1651 t≠i nh° in Ωa-ng˘ ca Thünh-BÊ TruyÀn-Giüo (s‚ 9 v° 10) : - T˜-áiÃn ViŒt-B„-La, - Büo-Cüo V∞n-T∞t VÀ Ti∆ng An-Nam Hay á·ng-Kinh, in chung trong cu‚n T˜-DiÃn nhıng Ωünh s‚ trang ri≈ng, tˆc l° c·ng-tr÷nh ng˘-phüp ti∆ng ViŒt Ω∑u-ti≈n, - Süch giüo-l˚ song ng˘ La-ViŒt : Phæp Gi®ng Tüm Ng°y Cho K¿ Mu∂n (Mu‚n) Bve°o (V°o) á≠o Thünh áˆc ChÓa BvlÈi (TrÈi). [ V÷ kh·ng c‹ hiÃu ch˘ b≈ta (β) Hy-l≠p, n≈n t≠m dÔng Bv ΩÃ thay th∆ ]. Süng-ch∆ v÷ mÚc-Ωœch t·n-giüo, ch˘ qu‚c-ng˘ d∑n d° trÍ n≈n mÊt ng·n-ng˘ vØn-h‡c : giüo-dµn v° giüo-sÿ ViŒt-Nam s¡ l°m thÁ vi∆t truyŒn b±ng ch˘ qu‚c-ng˘, v° nh∂t l


° s¡ süng-t≠o nh˘ng tüc-ph∏m vØn xu·i qua cüc thÃ-lo≠i bÓt-k˚ vü s¯-k˚ (xem cüc s‚ 13, 26, 30, 31). C‹ mÊt hiŒn-tıÏng Ωüng chÓ ˚ : V÷ nhu-c∑u th˙c-t∆, cÊng-Ω„ng c·ng-giüo ViŒt-Nam lÓc nguy≈n-thy s¯-dÚng c® hai l‚i ch˘ vi∆t : ch˘ n·m Ωang tranh ΩŸa-vŸ ca ch˘ Hün v° s¡ ΩiÃn-ch∆ vËi t˜-ΩiÃn Hün-N·m "Ch◊-Nam Ng‡c-Ñm Gi®i Nghÿa" (s‚ 17) v° ch˘ qu‚c-ng˘ ΩıÏc ΩiÃn-ch∆ vËi süch in ca Alexandre de Rhodes. ThuÍ ban Ω∑u süch giüo-l˚ C·ng-giüo ΩıÏc so≠n-th®o b±ng ch˘ n·m, ch≤ng h≠n linh-mÚc D›ng T≈n Girolamo Majorica (1591-1956) Ω¨ so≠n v° dŸch 48 tüc-ph∏m C·ng-giüo b±ng ch˘ n·m (s‚ 211, tr. 170). œt ai bi∆t "mÊt sı h›a-thıÏng Í chÔa th°nh Phao" do linh-mÚc Majorica ban bœ-tœch thanh-t∏y Ω¨ c‹ nh˘ng Ω‹ng g‹p Ωüng kÃ v°o nÀn vØn-chıÁng C·ng-giüo ch˘ n·m. Linh-mÚc D›ng T≈n Phi-lœp-ph≈ B◊nh Ω¨ vi∆t vÀ Girolamo Majorica trong Süch S‰ Sang Chæp Cüc ViŒc (s‚ 30) v° vÀ viŒc sı H›a-thıÏng ∂y trong cu‚n s¯ b±ng ch˘ qu‚c-ng˘ TruyŒn NıËc Anam [An-nam] á°ng Ngo°i (s‚ 31, tr. 30) nhı sau : "Th∑y c® Jeromino Maiorica l° k¿ c‹ c·ng nhiÀu trong nıËc Anam [An-nam] v÷ ngıÈi ch≤ng nh˘ng l° mÊt s˙ nhµn-Ωˆc m° l≠i c‹ t°i-nØng, cÔng th·ng-thüi kh·n-ngoan m° l°m ΩıÏc nhiÀu viŒc trong nıËc ta, l° nh˘ng viŒc quü sˆc ngıÈi ta... "á∆n khi ngıÈi ra K¿ ChÏ th÷ c¨i l¡ vu‚i (vËi) 10 sı H›a-thıÏng trıËc m¥t nh° vıÁng cÔng cüc quan triÀu-th∑n vØn vfl, m° 10 sı H›a-thıÏng ∂y ΩÀu thua l¡ ngıÈi, cho n≈n sı H›a-thıÏng thˆ 1, cÒng l° quan vØn m° Ωi tu Í chÔa th°nh Phao mËi xin chŸu Ω≠o, th÷ ngıÈi r¯a tÊi cho, cÔng Ω¥t t≈n thünh cho l° Phanchic·, t˜ khi th∑y tu ∂y chŸu phæp


r¯a tÊi r„i th÷ ch≤ng giÍ (trÍ) vÀ chÔa th°nh Phao n˘a, liÀn xin Í cÔng th∑y c® Jerimino m° giÓp viŒc ngıÈi... "V÷ th∑y Phanchic· th÷ cˆ theo th∑y c® Jerimino m° bao nhi≈u süch ngıÈi l°m trong nıËc ta, th÷ th∑y ∂y vi∆t, m° kinh-nguyŒn giÂ th÷ th∑y ∂y l°m, th÷ Ω¥t ra nhı cung sË vœ r±ng : PhÚc dÿ chœ t·n, Chµn-ChÓa C¯u-trÔng. Th∑y ∂y l° mÊt th∑y gi° c‹ c·ng trong d›ng áCJ trıËc h∆t, cho n≈n khi ngıÈi qua ΩÈi th÷ bi≈n t≈n ngıÈi v°o trong v¨n ng°y lÕ linh-h„n cÔng cüc th∑y m° Ω‡c r±ng : Phanchic· th∑y Phao, ΩÃ cho b‰n Ω≠o ΩıÏc nhË Ω∆n ngıÈi r±ng : ngıÈi l° sı Ho°-thıÏng Í chÔa th°nh Phao". CÒng trong xu-hıËng truyÀn Ω≠o b±ng tüc-ph∏m ch˘ n·m t„n-t≠i v÷ l˚-do th˙c-tiÕn n≈n cüc th∑y gi®ng v° linh-mÚc ViŒt-Nam Ω¨ b∞t Ω∑u vi∆t vØn qu‚c-ng˘. ChÓng ta c‹ thÃ kÃ linh-mÚc L˘-y áoan thÚ-phong chˆc thünh nØm 1676. Linh-mÚc L˘-y áoan Ω¨ dŸch thÁ NgÒ Thı trong Thünh-Kinh dıËi nhan-ΩÀ S∂m TruyÀn Ca (s‚ 14). ChÓng t·i nghÿ r±ng b®n dŸch ΩıÏc chæp b±ng ch˘ n·m ΩÃ dÕ ph‰-bi∆n trong giËi nho-h‡c nhı trıÈng hÏp Süch Giüo-L˚ ca linh-mÚc Francisco de Pina, Ω„ng thÈi cÒng chæp b±ng ch˘ qu‚c-ng˘ ΩÃ tiŒn dÚng cho cüc tœn-h˘u C·ng-giüo Ω¨ quen vËi süch Phæp Gi®ng Tüm Ng°y ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes. L¡ huyÀn-nhiŒm ca lŸch-s¯ kh®i-thŸ trong mÊt s˙ l˙a-ch‡n cØn-b®n : cÊng-Ω„ng giüo-dµn ViŒt-Nam v∫n-dÚng ch˘ qu‚c-ng˘ ΩÃ süng-tüc vØn-chıÁng, mÍ Ω∑u cho phong-tr°o to°n dµn s¡ l˙a-ch‡n ch˘ qu‚c-ng˘ l°m qu‚c-gia vØn-t˙. Trong th∆-k˝ XVII, c∂u-trÓc µm-vŸ-h‡c ca ti∆ng ViŒt, ΩÓng nhı cüch ghi ca Alexandre de Rhodes, c‹ nh˘ng Ω¥c-ΩiÃm nh∂t ΩŸnh. Maspæro (s‚ 72, tr. 76) nh∫n-xæt, ΩÓng nhı cüch ghi ca Alexandre de Rhodes c‹ ba lo≠i µm kh


Íi Ω∑u BL, Ml, TL (BLÈI = GiÈi; MlËn = NHËn; TLµU = TRÑU), vÀ sau s¡ bi∆n Ω‰i l∑n l∑n : Tl Ω‰i ra TR; Bl d‰i ra Z (vi∆t GI); hai µm TL, Bl th÷ ti∆ng á°ng Trong ΩÀu Ω‰i ra TR; c›n µm KL th÷ Ω‰i ra NH ho¥c L, m∂t ph∑n µm M Í Ω∑u, vœ dÚ : Ti∆ng ViŒt th∆-k˝ XVII

Ti∆ng B∞c Ti∆ng Trung Ti∆ng Nam

BlÈi giÈi trÈi trÈi bl∑u gi∑u tr∑u tr∑u bl®i gi®i tr®i tr®i tlØm trØm trØm trØm tlün trün trün trün tl¿ tr¿ tr¿ tr¿ tl≈n tr≈n tr≈n tr≈n ml∑m nh∑m nh∑m l∑m mlÁi nhÈi lÈi lÈi mlüt nhüt lüt lüt ml¥t nh¥t l¥t l¥t Ghi-nh∫n ca mÊt s‚ du-khüch ngo≠i-qu‚c cÒng phÔ-hÏp vËi ng˘-µm lŸch-s¯: W.Dampier (s‚ 15) thu∫t chuyŒn du-lŸch nØm 1688 trong süch in nØm 1693 ghi nh∫n: Tr. 25 : CAM-CHAIN (cam s°nh), CAM QUIT (cam quœt) Tr. 44 : CHAU (chüo) Tr. 52 : BOUA (vua) Tr. 73 : BOUA v° CHOUA (ChÓa) Tr. 84 : UNGEE (çng Nghø)


Jean Koffler (s‚ 24) lıu-trÓ t≠i nıËc ta cho Ω∆n nØm 1775, ghi nh∫n TL vπn t„n-t≠i : TLAM + TRÉM John Barrow (s‚ 25) Ω∆n á°-n≥ng nØm 1792 ghi nh∫n MAT BLOEI (theo kiÃu Anh-ng˘ v° lÊn M¥t th°nh M∞t) = m∞t trÈi; BLANG = TrØng; BLÄI = trüi; BLÄI TIM = trüi tim; TE LUNG = trˆng; KLANG = trØm Balbi (s‚ 29) trong süch xu∂t-b®n nØm 1821 t≠i Paris, l∫p mÊt danh süch 96 t˜ ViŒt (theo chœnh.-t® Phüp) trong Ω‹ c‹: Soleil = MAT BLOI Lune = MAT BLANG Nez = lomuoi Martine Piat (s‚ 220, tr. 239) nh∫n-xæt: KLANG = trØm, theo ghi nh∫n ca John Barrow l° theo "phüt µm MıÈng m° chÓng t·i (Martine Piat) Ω¨ b∞t g¥p nØm 1964 t≠i á„ng-H° (t◊nh Qu®ng-TrŸ) trong trıÈng-hÏp ti∆ng TRÄI" (nghÿa l° c›n Ω‡c KLÄI). 2.3.6 Ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i Xuy≈n qua c® hai thˆ ch˘ n·m v° ch˘ qu‚c-ng˘, ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i phüt-triÃn qua nhiÀu giai-Ωo≠n. V∂n-ΩÀ l° xüc-ΩŸnh giai-Ωo≠n khÍi-nguy≈n kÃ t˜ bao giÈ ? C‹ süch kÃ t˜ nØm 1838 l° nØm xu∂t-b®n hai t˜-ΩiÃn danh-ti∆ng ca giüm-mÚc Taberd, nhıng chœnh tüc-gi® th˜a-nh∫n Ω¨ khai-dÚng c·ng-tr÷nh ca giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc so≠n t˜ nØm 1772.. C‹ süch l≠i kÃ t˜ nØm 1862 l° nØm mÍ Ω∑u nÀn vØn-h‡c mËi vËi nh˘ng nh°-vØn "tiÀn-phong", trong thÃ-lo≠i vØn xu·i ch˘ qu‚c-ng˘, ch≤ng h≠n P.J.B. TrıÁng- vÿnh K˚, Hu÷nh TŸnh Paulus Ca, P.T.B. NguyÕn tr‡ng Qu®n. Th∫t r


a, vØn xu·i ch˘ qu‚c-ng˘ ra ΩÈi sËm hÁn n˘a vËi tüc-ph∏m Ω lo≠i ca linh-mÚc Phi-lœp-ph≈ B◊nh. ChÓng t·i nghÿ r±ng giai-Ωo≠n khÍi-nguy≈n ca ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i n≈n kÃ t˜ kho®ng cu‚i th∆-k˝ thˆ XVIII vËi s˙ phüt-triÃn ca phong-tr°o truyŒn n·m v° xu∂t-hiŒn nhiÀu tüc-ph∏m ch˘ qu‚c-ng˘ quan-tr‡ng. VÀ ch˘ qu‚c-ng˘, chÓng ta c‹ thÃ kÃ : - T˜-áiÃn ViŒt-La, th-c®o ca giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc so≠n nØm 1772 (s‚ 18) hÊi-nh∫p trong T˜-áiÃn ViŒt-La ca giüm-mÚc Taberd (s‚ 34); - Süch giüo-l˚ Thünh-Giüo Y∆u-L˚ Qu‚c-Ng˘ ca giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc in nØm 1777, v° h∫u-thµn l° süch giüo-l˚ Thi≈n-ChÓa Thünh-Giüo Y∆u-L˚ Chœnh-Gi®i ca giüm-mÚc Taberd so≠n nØm 1883; - Tüc-ph∏m vØn-chıÁng süng-tüc b±ng ch˘ qu‚c-ng˘ Ω thÃ-lo≠i nhı : ∗ truyŒn thÁ v· danh In≈ T¯-á≠o V¨n (s‚ 26), so≠n-ni≈n ΩıÏc xüc ΩŸnh trong th∆-k˝ thˆ XVIII; ∗ tüc-ph∏m vØn xu·i ca linh-mÚc Phi-lœp-ph≈ B◊nh vi∆t trong 34 nØm kiÀu ngÚ t≠i Lisbonne t˜ 1796 Ω∆n 1830 (xem cüc s‚ 30, 31, v° 176 tr. 40-48) ∗ Phi-nØng Thi-T∫p ca thünh Phi-lœp-ph≈ Phan vØn Minh vËi lÈi Phi-lÊ vi∆t t≠i Penang ng°y lÕ ChÓa giüng-sinh 25-12-1842 (s‚ 36). Phong-tr°o truyŒn n·m, nhı chÓng ta ΩÀu bi∆t, k∆t-tinh trong TruyŒn KiÀu c‰-ΩiÃn ca NguyÕn Du (1766-1820) ? Dπu chıa c‹ thÃ xüc-quy∆t TruyŒn KiÀu ra ΩÈi trıËc hay sau khi tüc-gi® Ωi sˆ sang Trung-qu‚c nØm 1813, chÓng ta ΩÀu xem TruyŒn KiÀu l° Ω◊nh cao ca phong-tr°o truyŒn n·m phüt-triÃn m≠nh-m¡ t˜ kho®ng cu‚i th∆-k˝ thˆ XVIII Ω∆n kho®ng Ω∑u th∆-k˝ XIX, nghÿa l° Ω„ng thÈi vËi nh˘ng th°nh-t˙u ng˘-h‡c v° vØn-h‡c ch˘ qu‚c-ng˘.


Nhı v∫y ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i khÍi-nguy≈n vËi hai hiŒn-tıÏng song h°nh : vØn-chıÁng ch˘ n·m vıÁn l≈n Ω◊nh cao vËi TruyŒn KiÀu v° ch˘ qu‚c-ng˘ ΩıÏc kiŒn-to°n v° b∞t Ω∑u thÃ-nghiŒm th°nh-c·ng trong cüc thÃ-lo≠i vØn-chıÁng. Trong thÈi-k¸ k∆-ti∆p, kÃ t˜ ni≈n-Ω≠i 1862 trÍ Ωi, lŸch-s¯ ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i Ω„ng-nh∂t vËi lŸch-s¯ phüt-triÃn ch˘ qu‚c-ng˘. Ngay khi chıa m∂t ch-quyÀn qu‚c-gia, Vua D˙c-t·ng v° TriÀu-Ω÷nh Hu∆ kh·ng cˆu-xæt ΩiÀu-tr∑n ca nh° üi-qu‚c NguyÕn-trıÈng TÊ xin thi-h°nh mÊt chœnh-süch t˙ cıÈng vÀ ng·n-ng˘ nh±m ΩiÃn-ch∆ v° s¯-dÚng "qu‚c-µm Hün-t˙" tˆc ch˘ n·m, thay th∆ cho ch˘ nho l° "mÊt ch˘ ngo≠i-qu‚c" (xem s‚ 41). Ch˘ n·m s¡ nhıÈng chÂ cho ch˘ qu‚c-ng˘, hay n‹i cüch khüc, to°n thÃ dµn-tÊc Ω„ng t÷nh ch∂p-thu∫n thˆ ch˘ ri≈ng ca cÊng-Ω„ng c·ng-giüo l°m qu‚c-gia vØn-t˙, l°m thˆ ch˘ chung, kh·ng phµn biŒt t·n-giüo, tœn-ngıÎng, ca to°n thÃ cÊng-Ω„ng dµn-tÊc.

26 4.á¥c-ΩiÃm ti∆ng ViŒt

3- lŸch-s¯ ch˘ qu‚c-ng˘ Ch˘ qu‚c-ng˘ trong t÷nh-tr≠ng ng°y nay l° th°nh-t˙u ca mÊt quü-tr÷nh lŸch-s¯ lµu d°i. Süng-ch∆ ΩÃ Ωüp-ˆng nhu-c∑u truyÀn-giüo, ch˘ qu‚c-ng˘ phüt-triÃn trıËc ti≈n v° khü lµu trong nÊi-bÊ cÊng-Ω„ng C·ng-giüo ViŒt-Nam trıËc khi c‹ ΩŸa-vŸ Ω∞c-th∆ do thÈi-cuÊc lŸch-s¯ t≠o n≈n v° cu‚i-cÔng trÍ n≈n thˆ ch˘ ca to°n dµn. Trong mÊt cüi nh÷n khüch-quan t·n-tr‡ng s˙ th˙c lŸch-s¯, Maurice Durand v° NguyÕn-Tr∑n Huµn nh∫n-ΩŸnh chung : "ChÓng ta nh∫n th∂y Ω‹ l° mÊt thœ-dÚ ΩiÃn-h÷nh vÀ hŒ-th‚ng ghi ng˘-µm Ω¥c-biŒt ca mÊt m·i-trıÈng x¨-hÊi thu-h¬p; v÷ nh˘ng l˚-do chœnh-trŸ (s˙ ch‚ng-Ω‚i ca cüc ch∆-ΩÊ quµn-ch ViŒt-Nam Ω‚i vËi Ki-t·-giüo), nÀn giüo-dÚc chœnh-thˆc v° Ω·ng-Ω®o dµn-chÓng kh·ng bi∆t hŒ-th‚ng ghi ng˘-µm Ω‹, v°, Ω„ng thÈi cÒng v÷ nh˘ng l˚-do chœnh-trŸ (thi∆t-l∫p ch∆-ΩÊ thuÊc-ΩŸa Phüp v° vØn-minh Tµy-phıÁng chi∆m ıu-th∆), hŒ-th‚ng ghi ng˘-µm Ω‹ Ω¨ ph‰-c∫p Ω∆n ΩÊ trÍ th°nh hŒ-th‚ng ΩıÏc to°n qu‚c ch∂p-nh∫n" (s‚ 223, tr. 24). Ch˘ qu‚c-ng˘ Ω¨ tr®i qua b‚n giai-Ωo≠n sau Ωµy: - Süng-ch∆ ch˘ qu‚c-ng˘ ΩÃ truyÀn Ω≠o C·ng-giüo: t˜ Ω∑u th∆-k˝ thˆ XVII Ω∆n nØm 1651 in hai tüc-ph∏m qu‚c-ng˘ Ω∑u-ti≈n ca linh-mÚc D›ng T≈n Alexandre de Rhodes. - Ch˘ qu‚c-ng˘ trong nÊi-bÊ cÊng-Ω„ng C·ng-giüo dıËi thÈi ΩÊc-l∫p. - Ch˘ qu‚c-ng˘ trong thÈi Phüp-thuÊc t˜ nØm 1862 Ω∆n nØm 1945. - Ch˘ qu‚c-ng˘ trong thÈi ΩÊc-l∫p kÃ t˜ nØm 1945.


3.1 süng-ch∆ ch˘ qu‚c-ng˘ Ti∆ng ViŒt ghi-µm b±ng mπu-t˙ La-tinh, tˆc ch˘ qu‚c-ng˘ l° c·ng-tr÷nh t∫p-thÃ ca cüc linh-mÚc Tµy-phıÁng Ω∆n truyÀn-giüo t≠i ViŒt-Nam t˜ Ω∑u th∆-k˝ thˆ XVII. NgıÈi c‹ c·ng nh∂t l° linh-mÚc D›ng T≈n Alexandre de Rhodes (1593-1660) vËi hai tüc-ph∏m ch˘ qu‚c-ng˘ xu∂t-b®n nØm 1651, trong Ω‹ ti∆ng ViŒt xu∂t-hiŒn vËi Ω∑y-Ω d∂u gi‡ng v° vi∆t tüch rÈi t˜ng ch˘. 3.1.1 trıËc Alexandre de Rhodes TrıËc h∆t, chÓng ta theo thˆ-t˙ ni≈n-Ω≠i n‹i Ω∆n s˙ xu∂t-hiŒn tu∑n-t˙ ca ch˘ qu‚c-ng˘. - 1620 : Tüc-ph∏m giüo-l˚ Ω∑u-ti≈n (s‚ 1) so≠n-th®o b±ng "ch˘ á°ng Trong", tˆc ch˘ n·m ∞t l° c‹ phi≈n-µm b±ng mπu t˙ La-tinh ñ nhı l° tiÀn-thµn ch˘ qu‚c-ng˘ ñ hiŒn nay th∂t truyÀn. á‹ l° süch ca linh-mÚc D›ng T≈n Francisco de Pina (1585-1625), Ω∆n á°ng Trong nØm 1617, v° d≠y ti∆ng ViŒt cho Alexandre de Rhodes. - 1621 : ∗ T°i-liŒu vi∆t tay nØm 1621 ca linh-mÚc D›ng T≈n Jo¨o Roiz : Ω‹ l° b®n tıÈng-tr÷nh h°ng nØm ca T◊nh-h≠t D›ng T≈n Nh∫t-b®n, g¯i linh-mÚc Mutio Vitelleschi, BÀ Tr≈n C® D›ng T≈n Í R·-ma, so≠n-th®o b±ng ti∆ng B„ theo s˙ y-thüc ca linh-mÚc Giüm-süt T◊nh D›ng v° d˙a theo cüc phÓc-tr÷nh Í á°ng Trong (s‚ 235, tr. 24-25). Trong t°i-liŒu n∑y chÓng ta c‹ mÊt s‚ ch˘ qu‚c-ng˘ :


- Annam : An-Nam - Sinoa : Xˆ H‹a (Thu∫n-h‹a) - Unsai : çng Sï - Cacham : K¿ Ch°m, K¿ Chi≈m (Thanh-chi≈m, Qu®ng-nam) - Ungue : çng Nghø - OntrÒ : çng TrÔm - Nuocman : NıËc M¥n (t≈n mÊt thŸ-tr∂n) - Bafu : B° Ph (vÏ quan Ph) - Sai Tubin : Sï Tı Binh - Banco : B°n C‰ - Oundelin : çng áÀ Lÿnh ∗ T°i-liŒu vi∆t tay nØm 1621 ca linh-mÚc Caspar Luis so≠n-th®o b±ng La-vØn, cÒng l° b®n tıÈng-tr÷nh gi‚ng nhı b®n ca Joö Roiz, nhıng v∞n-t∞t hÁn (s‚ 235, tr. 26-27). T°i-liŒu c‹ v°i ba ch˘ ViŒt vi∆t gi‚ng nhı Joö Roiz, nhı Cacham, Nuocman, ngo≠i tr˜ : - Unggue, Unguæ - Banc· nhı l° h÷nh-thüi sÁ-khÍi ca d∂u ch˘ v° d∂u gi‡ng. - 1622 : T°i-liŒu vi∆t tay ca linh-mÚc Francesco Buzomi so≠n-th®o t≠i NıËc M¥n ng°y 20.5.1622 : NguyÕn Kh∞c-Xuy≈n cho bi∆t lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ D›ng T≈n R·-ma (ARSI Jap. Sin. 68a ff 1-4 v° 6-10). (Xem s‚ 186 v° 211, trang 111-112) c‹ ti∆ng Ω·i vi∆t dœnh liÀn : - Thienchu : Thi≈n-Ch (ChÓa).


- 1631 : Süch ca linh-mÚc Cristoforo Borri (1583-1632) xu∂t-b®n nØm 1631 t≠i R·-ma b±ng ti∆ng û, tıÈng-tr÷nh viŒc truyÀn-giüo ca linh-mÚc D›ng T≈n Í á°ng Trong (s‚ 2). Tüc-gi® Ω¨ Ω∆n á°ng Trong t˜ nØm 1618 Ω∆n 1621. ChÓng t·i trœch dπn sau Ωµy mÊt s‚ ti∆ng ViŒt nhı sau : (s‚ 211, tr. 185-189; s‚ 235, tr. 30-32) : - Anam : An-Nam - Tunchin : á·ng-Kinh - Lai : L°o (nıËc) - Ainam : H®i-Nam - Kemoi : K¿ M‡i - Cacciam : K¿ Ch°m, K¿ Chi≈m - Quamghia : Qu®ng-nghÿa - Quignin : Qui-nhÁn - Renran : Ran-ran (s·ng R°-r±ng, á°-r°ng Í PhÓ-y≈n) - Ω°Ωøn lÔt : Ω¨ Ω∆n lÚt - nayre : n°i (n°i voi) - Nuoecman : NıËc M¥n - doij : Ω‹i - Scin mot caij : xin mÊt cüi - sayc kim : süch kinh - sayc chiu : süch ch˘ - Co : c› - Onsaij : çng s¨i - da, an, nua, : - da, an het : Ω¨, Øn, n¯a, Ω¨ Øn h∆t (n‹i vÀ nguyŒt th˙c) - Omgne : çng Nghø - Tuijciam, : T·i ch≤ng bi∆t - Banc› : B°n c‰


- Maa : Ma - Maqui, mac› : Ma-qu◊, ma quüi - BÒa : Vua - Chiuua : ChÓa - C›n ngoo muon bau tlom hoalaom chiam : Con nhfi mu‚n v°o trong l›ng Hoa-lang chØng - Tiu ciam bi≈t : Tui ch≤ng bi∆t - Onsaij di lay : çng s¨i Ωi l≠i - 1625 : Thı th-bÓt ng°y 16.6.1625 ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes b±ng B„-ng˘ gÍi linh-mÚc Numo Mascarenhas, PhÚ-tü BÀ Tr≈n C® D›ng T≈n vÔng B„-Ω°o-nha c‹ ba ch˘ : - Ain¨o : H®i-nam - Tunquin, Tunquin : á·ng-kinh phi≈n-µm ti∆ng ViŒt trong thÈi-gian Ω¨ t≠m n‹i ti∆ng ViŒt (ARSI, JS, 68, f.13 rv., dπn theo áÂ Quang-Chœnh, s‚ 235 tr. 32) - 1626 : • TıÈng-tr÷nh th-bÓt h°ng nØm ca linh-mÚc Caspar Luis vi∆t b±ng La-ng˘ t≠i NıËc M¥n ng°y 1.1.1626, gÍi cho linh-mÚc BÀ Tr≈n C® D›ng T≈n Mutio Vitelleschi Í R·-ma (s‚ 235, tr. 32-35) c‹ nh˘ng ch˘ qu‚c-ng˘ sau Ωµy : - Dinh Cham : Dinh Ch°m, Dinh Chi≈m - Cacham : Ca Ch°m. K¿ Ch°m, K¿ Chi≈m - Nuocman : NıËc M¥n - Quanghia : Qu®ng-nghÿa - Quynhin : Qui-nhon - Ranran : R°-r±ng, á°-r±ng - Bendµ : B∆n-áü


- B·d≈ : B„-ΩÀ - Ondelimbay : çng áÀ-lÿnh B®y (t≈n thünh l° An-r≈) - Ongdelim, Odedoc : ChÓa NguyÕn-phÓc Nguy≈n thØng ·ng áÀ-lÿnh An-r≈ l≈n chˆc áÀ-Ω‚c - Unghe chieu : çng Nghø Chi≈u - Nhit la khaum, Khaum la nhit : Nh∂t l° kh·ng, kh·ng l° nh∂t • TıÈng-tr÷nh th-bÓt B„-ng˘ ca linh-mÚc Antonio de Fontes, vi∆t t≠i HÊi-an ng°y 1.1.1626, gÍi linh-mÚc Mutio Vitelleschi, BÀ Tr≈n C® D›ng T≈n Í R·-ma (ARSI, JS. 72, f. 69-86, dπn theo s‚ 235, tr. 34-37), c‹ nh˘ng ch˘ qu‚c-ng˘ sau Ωµy : - Digcham : Dinh Cham - NÓocman : NıËc M¥n - Quynhin : Qui-nhÁn - Sinuµ, Sina : Xˆ H‹a, Thu∫n-h‹a - Orancaya : Kh·ng rfl ti∆ng ViŒt tıÁng-ΩıÁng, theo m≠ch vØn th÷ ch◊ mÊt b° thˆ- phi ca ChÓa NguyÕn Ho°ng, ΩıÏc linh-mÚc Francisco de Pina r¯a tÊi nØm 1625, t≈n thünh l° Maria, vÀ sau phong tıËc Minh-Ωˆc VıÁng- thüi-phi. - Quan : Qu®ng - Xabin : çng B®o-LÊc Xü B÷nh (?), gia nh∫p Giüo-hÊi nØm 1625, ΩıÏc y-nhiŒm Ωi sˆ Xi≈m-la. - B∆ndü : B∆n áü - Bude : B„-ΩÀ


- Ondelimbay : çng áÀ-lÿnh B®y - Ondedoc : çng áÀ-Ω‚c - Onghe Chieu : çng Nghø Chi≈u (Chi∆u, ChiÃu ?) mÊt Ω≠i trœ-thˆc Ω¨ ΩıÏc r¯a tÊi, t≈n thünh l° Y-nh¨ (Ignace) - Nhœt la kh∂u, : Kh∂u la nhit : Nh∂t l° kh·ng, kh·ng l° nh∂t - Dinh Cham : Dinh Ch°m, Dinh Chi≈m - Sinoü : Xˆ H‹a, Thu∫n-h‹a • Thı th-bÓt ti∆ng û ng°y 3.7.1926 ca linh-mÚc Francesco Buzomi vi∆t t≠i á°ng Trong (ch◊ ΩÀ Cochinchina, kh·ng ghi rfl hÁn) gÍi cho Linh-mÚc Mutio Vitelleschi, BÀ Tr≈n C® D›ng T≈n (ARSI, JS. 68, f, 28r - 29v, dπn trong s‚, tr. 37-39). áÂ Quang-Chœnh suy r±ng tüc-gi® ΩÀ l∑m nØm 1625 : thı n‹i linh-mÚc Francisco de Pina ch∆t Ωu‚i nØm ngoüi, v∫y nØm vi∆t thı ph®i l° 1626. Trong thı c‹ ti∆ng Ω·i vi∆t rÈi, chˆ kh·ng liÀn nhau nhı trong t°i-liŒu ca Francesco Buzomi vi∆t nØm 1621 : - xan ti : Xün Tœ (ThıÏng-á∆) - thien chu : Thi≈n-Ch - ngaoc huan : Ng‡c-Ho°ng - 1631 : • Thı th-bÓt B„-ng˘ ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes vi∆t ng°y 16.1.1631 t≠i H‡c-viŒn áˆc M¬ ChÓa TrÈi, Äo-m·n, gÍi linh-mÚc Numo Mascarenhas, PhÚ-tü BÀ Tr≈n C® D›ng T≈n vÔng B·-Ω°o-nha (ARSI, JS, 80, f.15r-16v dπn theo s‚ 235, tr. tr. 39-40). Trong thı c‹ mÊt ch˘ qu‚c-ng˘ : - Thinhu¨ : Thanh-hoü


• T°i-liŒu th-bÓt La-vØn ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes, kh·ng ghi thÈi-gian v° ΩŸa-ΩiÃm so≠n-th®o, nhıng cˆ nÊi-dung th÷ bi∆t l° vi∆t kho®ng thüng 5 nØm 1631, lÓc linh-mÚc rÈi á°ng Ngo°i vÀ Äo-m·n ΩıÏc mÊt nØm. áÂ Quang-Chœnh suy-lu∫n nhı v∫y v° khüm-phü t°i-liŒu n°y, hiŒn lıu-tr˘ t≠i vØn-kh‚ ca H°n-lµm-viŒn S¯-h‡c Ho°ng-gia Í Madrid (s‚ 325, tr. 40-41). Trong t°i-liŒu c‹ m∂y ch˘ qu‚c-ng˘ vπn c›n vi∆t dœnh liÀn v° kh·ng c‹ d∂u gi‡ng : - Sinoa : Xˆ H‹a, Thu∫n-h‹a - Annü : An-nam - Sai : S¨i - Mœa : "Mœa domÒ vocabant" (H‡ g‡i l° nh° Mœa). Theo m≠ch vØn th÷ ch˘ Ω‹ c‹ nghÿa l° nh° "t≠m trÓ". - BochinÒ, : GueannÒ : B‚-chœnh, NghŒ-an - 1632 : B®n tıÈng-tr÷nh ti∆ng B„ ca linh-mÚc D›ng T≈n Gaspar d'Amaral vi∆t t≠i K¿ ChÏ ng°y 31.12.1832 gÍi linh-mÚc Andræ Palmeiro, Giüm-süt cüc T◊nh-H≠t D›ng T≈n Nh∫t-b®n v° Trung-hoa (s‚ 5). Trong t°i-liŒu n°y, tüc-gi® T˜-áiÃn ViŒt-B„-La hiŒn th∂t-l≠c c‹ ghi nhiÀu ch˘ qu‚c-ng˘ vi∆t rÈi v° c‹ Ω cüc gi‡ng, xin n≈u v°i thœ-dÚ (trœch theo s‚ 235, tr. 62) : - b° b¨ Ω≠u : b° bfi Ω≠o - b° Ω≠u : b° Ω≠o - b° coy : b° C‚i


-1636 : B®n-th®o mÊt ph∑n lËn süch "Tunchinensis Historiae libri duo" ca linh-mÚc Alexandre Rhodes (ARSI, JS. 83 v° 84, f. 1-6, 22v., dπn theo s‚ 235, tr. 41-47). áµy l° süch lŸch-s¯ chœnh-trŸ, x¨-hÊi v° C·ng-giüo á°ng Ngo°i, in û-vØn nØm 1650, Phüp-vØn nØm 1651 v° La-vØn nØm 1952. Trong b®n-th®o c‹ r∂t nhiÀu ch˘ qu‚c-ng˘, ph∑n lËn nhiÀu ti∆ng Ω·i b∞t Ω∑u vi∆t rÈi, d∂u gi‡ng Ω¨ b∞t Ω∑u xu∂t-hiŒn (c°, x¨), c‹ ti∆ng vi∆t vËi phÚ-µm TL (tl¡ = tr¿; tle = tre) áÂ Quang-Chœnh c‹ l∫p b®ng Ω‚i-chi∆u ch˘ qu‚c-ng˘ trong b®n-th®o v° ba ∂n b®n nhı sau : B®n vi∆t tay 1636

B®n û-vØn in 1650

B®n Phüp-vØn 1651

B®n La-vØn 1652

BŸ chÓ

Tung Tun Tun Tun kin Chin quin quin Annam Ann°m Annam Annam Che ke Chece Che ce Chø cø (1) Chuücanh Ciuacain Ciua Canh Ciua-chanh (2) ChÓa oÒ Ciuaon Ciua ou Ci¸a ou (3) ChÓa b°ng Ciu°b°ng Ciua bang Ciua bang (4) ChÓa thanh do

Ciua thanh do

Ciua thanh do

Ciua thando (5)

uuan VÔan VVan Vuan (6) thuam Ihuam thuan thuan (7) uan Van Van Van (8) uu Vu Vu Vu (9) gnati Gnati Gna to Gna ti (10) gna huyen Gn° huyen Gna huye Gna huyen


n (11) Cai X¨ Cai x° Cai xa Cai xa (12) huan com huam Com Huan Co

m huancon

(13) Lautu Lauta Lautu lautu (14) cu h„n cuhon Cu hon Co hon (15) ph≠t Bhat Phat Phat (16) thinh hoa Tinhoa Thin hoa Thin hoa (17) sai vai Say Vay Saj Vaj Sai Vai (18) Ghe an Gheün Ghean Ghean (19) Kiemthuong Kiem Iuon

q Kien Thuong

Kiem thuong

(20)

Phuchen Phuchien Phuchen Phucon (21) Ti∆ng tıÁng-ΩıÁng hiŒn nay : (1). K¿ ChÏ ó (2). ChÓa Canh, c‹ l¡ ChÓa Cao- b±ng ch◊ nh° M≠c ó (3). ChÓa çng, Dµn-chÓng thÈi Ω‹ g‡i TrŸnh Trüng l° ChÓa çng. ó (4). ChÓa B±ng, tˆc B÷nh- (B±ng) an vıÁng TrŸnh TÔng ó (5). ChÓa Thanh-Ω· vıÁng TrŸnh Trüng ó (6). vıÁng ó (7). thu∫n ó (8). vØn ó (9). vÒ ó (10). Nh° ty ó (11). Nh° huyŒn ó (12). cai (ΩiÀu khiÃn) x¨ ó (13). HıÁng-c‚ng ó (14). Lö-t¯ ó (15). c·-h„n ó (16). Ph∫t ó (17). Thanh-h‹a ó (18). sï vï ó (19). NghŒ-an ó (20). ChÓa Ki≈m-thıÏng TrŸnh T≠c ó (21). PhÓc- chµn. Ng°y 13.3.1647, TrŸnh T≠c nh∫n linh-mÚc d›ng t≈n ngıÈi û Felix Morelli l°m con nu·i v° cho t≈n l° PhÓc-Chµn. - 1637 : B®n tıÈng-tr÷nh ti∆ng B„ ca linh-mÚc Gaspar d'Amaral vi∆t t≠i K¿ ChÏ ng°y 25.3.1637, gÍi linh-mÚc Mano


el Dias, Giüm-süt t◊nh-h≠t Nh∫t-b®n v° Trung-hoa (s‚ 6). Trong t°i-liŒu c‹ nhiÀu ch˘ qu‚c-ng˘ dıËi d≠ng ‰n-ΩŸnh, xin n≈u v°i thœ-dÚ (trœch theo s‚ 235, tr. 64) : - Sÿ : Sï. Cüc vŸ Sı Sï - Ωˆc : áˆc. Th∑y gi®ng Chi C·ng áˆc, 43 tu‰i, theo Ω≠o C·ng-giüo ΩıÏc 11 nØm - chuü thanh Ω· : ChÓa Thanh-Ω·. Thanh-Ω· vıÁng TrŸnh Trüng - th∑y : Th∑y. Th∑y gi®ng - ΩŸnh : áŸnh. TrÏ gi®ng An-tong áŸnh, 44 tu‰i, theo Ω≠o C·ng-giüo ΩıÏc 11 nØm. - nhin : NhÁn. TrÏ-gi®ng T·-ma NhÁn, 47 tu‰i, theo Ω≠o C·ng-giüo ΩıÏc 11 nØm. - NghŒ an : NghŒ-an - l≠y : l≠y, l∫y. SÚp l≠y, sÚp l∫y - tri : Tri. Th∑y gi®ng An-r≈ Tri, 41 tu‰i, theo Ω≠o C·ng-giüo ΩıÏc 11 nØm. - 1644 : T°i-liŒu th-bÓt ti∆ng B„ ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes so≠n-th®o mÊt tu∑n sau khi th∑y gi®ng An-r≈ PhÓ-y≈n t¯-Ω≠o (ng°y 26.7.1644), nhan-ΩÀ "Relacö doglorioso Martirio de Andre Cathequista Protomartir de Cochichina alanceado em cacho nos 26 Julho de 1644 tendo de Idale dezanove annos" (TıÈng-thu∫t cuÊc t¯-Ω≠o vinh-hiÃn ca Th∑y gi®ng An-r≈, vŸ t¯-Ω≠o ti≈n-khÍi Í á°ng Trong, Ω¨ bŸ Ωµm-chæm t≠i K¿ Ch°m ng°y 26.7.1644, t¯-Ω≠o lÓc 19 tu‰i). áÂ Quang-Chœnh khüm-phü t°i-liŒu n°y (s‚ 253, tr. 47), cho bi∆t lıu-tr˘ t≠i H°n-lµm-viŒn S¯-h‡c Ho°ng-gia Í Ma


drid dıËi s‚ hiŒu Jesuitas, Legatio, 21 bis, Fasc. 17, f. 228-234v. T°i-liŒu n°y c‹ m∂y ch˘ qu‚c-ng˘ : 1. OÓgebo, OÒnghebo : çng Nghø BÊ 2. giÒ nghÿa cÒ ChÓa Jesu cho den het hoy, cho den blon doy : gi˘ nghÿa cÔng ChÓa Gi≈-su cho Ω∆n h∆t hÁi, cho Ω∆n tr‡n ΩÈi. VÀ di-ng·n ca th∑y gi®ng An-r≈ PhÓ-y≈n, Ph≠m á÷nh-Khi≈m Ω¨ trœch-dŸch süch ti∆ng Phüp ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes in nØm 1653 t≠i Paris dıËi nhan ΩÀ "La glorieuse mort d'Andræ catæchiste de la Cochinchine, qui a le premier versæ son sang pour la querelle de Jæsus-christ, en cette nouvelle Eglise" v° cho bi∆t Ω¨ nghe "ngay lÓc Ω∑u th∑y Ω¨ rÈi khfii cu‚ng h‡ng, v° n±m ng¨ tr≈n vai b≈n ph®i" (s‚ 181, tr. 156). Trong süch ti∆ng Phüp n°y, linh-mÚc Ω¨ phi≈n-diÕn di-ng·n sang ti∆ng Phüp, m° Ph≠m á÷nh-Khi≈m trœch-dŸch (s‚ 181, tr. 154) nhı sau : "HÎi anh em, ta h¨y trung-tœn cÔng áˆc ChÓa TrÈi cho Ω∆n ch∆t; kh·ng mÊt ΩiÀu g÷ c‹ thÃ gi∫p t∞t l›ng kœnh m∆n ChÓa Gi≈-su Ki-t· trong trüi tim ta" Xin Ω‚i-chi∆u vËi di-ng·n ch˘ qu‚c-ng˘ m° linh-mÚc Mhatias de Maya vi∆t nØm 1649 trong mÊt b®n tıÈng-tr÷nh m° Ph≠m á÷nh-Khi≈m Ω¨ khüm-phü v° viŒn-dπn trong süch NgıÈi Chˆng Thˆ Nh∂t (s‚ 8) : • ... ju nghiao cÒ choe Jesu cho den est eoj cho den blen doj : ... gi˘ nghÿa cÔng ChÓa Gi≈-su cho Ω∆n h∆t hÁi, cho Ω∆n tr‡n ΩÈi.


- 1645 : M·-thˆc R¯a tÊi b±ng ti∆ng ViŒt so≠n nØm 1645 do HÊi-nghŸ linh-mÚc D›ng T≈n h‡p t≠i H‡c-viŒn áˆc M¬ Thi≈n-ChÓa Í Äo-m·n, theo lÈi ΩÀ-nghŸ ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes m° chÓng ta bi∆t ch∞c r±ng v˜a t˜ á°ng Trong trÍ vÀ Äo-m·n ng°y 23 thüng 7 nØm 1645 v° Ω∆n 20 thüng 12 cÔng nØm th÷ Ωüp t°u Ωi Ñu-chµu. M·-thˆc ΩıÏc 31 linh-mÚc ch∂p-thu∫n, c‹ hai vŸ bfi phi∆u tr∞ng v° hai vŸ ch‚ng Ω‚i l° Alexandre de Rhodes v° Metello Saccano (1612-1646), nguy≈n vØn nhı sau : "Tau r˘a m∑i nhµn danh Cha, Ôa con, Ôa spirito Santo" (xin xem s‚ 7, 194, 211, 235). - 1648 : Bi≈n-b®n mıÈi b‚n giüo-dµn ViŒt-Nam Ω„ng ˚ vËi M·-thˆc R¯a tÊi ch∂p-thu∫n nØm 1645 trong t°i-liŒu vi∆t tay La-vØn, so≠n ΩÃ tr® lÈi cho linh-mÚc Sebasti¨o de Jonaya, nhan ΩÀ l° "Circa forman Baptismi Annamico Idiomate prolatamo" (Chung quanh M·-thˆc R¯a tÊi b±ng th‰ ng˘ An-nam), hiŒn lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ D›ng T≈n Í Roma (ARSI, JS.80, f. 76r-80v, dπn theo s‚ 235, tr. 74; xem th≈m : cüc s‚ 186, 194, 211 tr. 122-127, 189-191, 204). Ngo°i m·-thˆc R¯a tÊi v° m∂y ch˘ qu‚c-ng˘ : - áˆc ChÓa BlÈy sinh ra chœn ΩËng thi≈n th∑n la cu·n cu‚c áˆc ChÓa BlÈy : áˆc ChÓa TrÈi sinh ra chœn Ω∂ng thi≈n-th∑n l° quµn qu‚c áˆc ChÓa TrÈi. - nhÁn nhœt danh Cha : nhµn nh∂t danh cha - mÊt nam mÊt n˘


T°i-liŒu g„m c‹ ba thˆ ch˘ : n·m, qu‚c-ng˘ v° La-tinh, "ph∑n ch˘ n·m c‹ l¡ do mÊt ngıÈi c‹ t≈n trong 14 ngıÈi vi∆t, c›n ph∑n qu‚c-ng˘ v° La-tinh do ngıÈi vi∆t ph∑n thˆ hai ca t°i-liŒu ΩiÀn v°o". áÂ Quang-Chœnh, (s‚ 235, tr. 75) nh∫n-ΩŸnh nhı v∫y, r„i trœch dπn v° phi≈n theo ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i nhı sau : "nhin danh cha Ôa Con Ôa Su-phi-ri-to sang-to œ n°i An-nam cüc bfin Ω≠o th÷ tin r°ng ra ba danh bvœ bv°ng mu‚n œ l°m mÊt th÷ ph®ij n‹ij nhin nhœt danh Cha etc ñ t·y l° Giu ö cµi (?) trµm cÒ nghi bv∫i ñ t·y l° An-re Sen cÒ nghi bv∫i ñ t·y Ben t› uπn triÀn cÒ nghi bv∫i ñ t·y la Phe ro uπn nhœt cÒ nghi bv∫i ñ t·y l° An jo uπn taÒ cÒ nghi bv∫i ñ t·y la Gi-ro-ni-mo cÒ nghi bv∫i ñ t·y J-na-so cÒ nghi bv∫i ñ t·y la Tho-me cÒ nghi bv∫i ñ t·y l° Gi-le cÒ nghi bv∫i ñ t·y l° Lu-i-si cÒ nghi bv∫i ñ t·y l° Phi-lip cÒ nghi bv∫i ñ t·i l° Do-minh cÒ nghi bv∫i ñ t·y l° An-ton cÒ nghi bv∫i ñ t·i l° Giu-ö cÒ nghi bv∫i". (Nhµn danh Cha v° Con v° Su-phi-rito süng-tfi. û n°y, An-nam cüc b‰n Ω≠o th÷ tin r±ng ra ba danh. Vœ b±ng mu‚n ˚ l°m mÊt, th÷ ph®i n‹i : nhµn danh Cha v.v. T·i l° Giu-an Cï (?) Trµm cÒng nghÿ v∫y. T·i l° An-r≈ Sen cÒng nghÿ v∫y. T·i l° Ben-t› VØn TriÀn cÒng nghÿ v∫y. T·i l° Ph≈-r· VØn Nh∂t cÒng nghÿ v∫y. T·i l° An-gio VØn Tang (?) cÒng nghÿ v∫y. T·i l° Gi-r·-ni-m· cÒng nghÿ v∫y. T·i l° I-na-sÁ cÒng nghÿ v∫y. T·i l° T·-ma cÒng nghÿ v∫y. T·i l° Gi-le cÒng nghÿ v∫y. T·i l° Lu-i-si cÒng nghÿ v∫y. T·i l° Phi-lœp cÒng nghÿ v∫y. T·i l° Do-minh cÒng nghÿ v∫y. T·i l° An-t·n cÒng nghÿ v∫y.T·i l° Giu-an cÒng nghÿ v∫y). ChÓ-˚ :


Cüch vi∆t ch˘ qu‚c-ng˘ trong bi≈n-b®n thıÏng dπn c‹ m∂y Ω¥c-ΩiÃm : - cÒng : cu + d∂u tilde + tr≈n d∂u tilde c‹ d∂u HfiI - v∫y : b≈ta (t≠m ghi: bv) + µ + i tr≈n c‹ d∂u hai ch∂m træma - N°y : n + a + i tr≈n c‹ d∂u hai ch∂m træma - n‹i : n + o + y - ph®i : ph + a + y - vØn : uπn 3.1.2 vËi alexandre de Rhodes C·ng-tr÷nh süng-ch∆ ch˘ qu‚c-ng˘ ho°n-th°nh t‚t Ω¬p vËi hai tüc-ph∏m ca Alexandre de Rhodes in nØm 1651 t≠i R·-ma (s‚ 9 v° 10). VËi cu‚n T˜-áiÃn ViŒt-B„-La trong Ω‹ in cu‚n ng˘-phüp ViŒt-Nam Ω∑u-ti≈n nhan-ΩÀ Büo-Cüo V∞n-T∞t VÀ Ti∆ng An-Nam hay á·ng-Kinh, linh-mÚc Alexandre de Rhodes Ω¨ t‰ng-hÏp cüc th°nh-t˙u phi≈n-µm ViŒt-ng˘ ΩÃ Ωıa ra mÊt h÷nh-thˆc ho°n-h®o hÁn. Linh-mÚc l≠i th¯-nghiŒm h÷nh-thˆc n°y trong mÊt tüc-ph∏m süng-tüc Ω∑u-ti≈n b±ng ch˘ qu‚c-ng˘ l° Phæp Gi®ng Tüm Ng°y. 3.1.2.1 Ho°n-th°nh c·ng-tr÷nh süng- ch∆ ch˘ qu‚c-ng˘ Khi linh-mÚc Alexandre de Rhodes Ω∆n ViŒt-Nam, c·ng-tr÷nh La-tinh-hoü ch˘ qu‚c-ng˘ Ω¨ b∞t Ω∑u vËi Francisco de Pina. L˚-tıÍng truyÀn-giüo v° ho°n-c®nh khüch-quan thÓc-Ω∏y phong-tr°o v°, nhÈ kh®-nØng Ωa-ng˘ thi≈n-phÓ v° t÷nh y≈u thµm-thi∆t Ω‚i vËi nıËc ta, linh-mÚc Ω¨ ho°n


-th°nh t‚t Ω¬p c·ng-tr÷nh süng-ch∆ ch˘ qu‚c-ng˘, nµng l≈n giai-Ω‡an ΩiÃn-ch∆ v° süng-tüc. Linh-mÚc l≈n ΩıÈng sang phıÁng á·ng truyÀn-giüo vËi h°nh-trang ng·n-ng˘ ca nh° th·ng-thüi, g„m c‹ ba ng·n-ng˘ c‰ l° ti∆ng Do-thüi, ti∆ng Hy-l≠p, v° ti∆ng La-tinh v° ba sinh-ng˘ th·ng-dÚng l° ti∆ng Phüp, ti∆ng û l° ti∆ng n‹i trong th-Ω· Giüo-hÊi C·ng-giüo, v° ti∆ng B„ l° ti∆ng ph‰-th·ng trong Ω∆-qu‚c B„-Ω°o-nha. á∆n Äo-m·n, linh-mÚc b∞t Ω∑u ti∆p-xÓc vËi ch˘ Hün v° b∞t Ω∑u h‡c ti∆ng Nh∫t v÷ linh-mÚc ΩıÏc ch◊-ΩŸnh Ω∆n truyÀn-giüo Nh∫t-b®n. Nhıng ˚ ChÓa Quan-Ph›ng l≠i Ωıa linh-mÚc Ω∆n á°ng Trong v° linh-mÚc c‹ dŸp h‡c-hfii ViŒt-ng˘. LÓc b∂y giÈ linh-mÚc Buzomi l°m BÀ Tr≈n Phüi-Ωo°n TruyÀn-giüo; linh-mÚc Francisco de Pina th·ng-th≠o ti∆ng ViŒt, Ω¨ so≠n süch giüo-l˚ b±ng ti∆ng ViŒt gi®ng Ω≠o kh·ng c∑n th·ng-ng·n v° d≠y ti∆ng ViŒt cho linh-mÚc Alexandre de Rhodes. Linh-mÚc b∞t Ω∑u h‡c ti∆ng ViŒt vËi linh-mÚc Pina v° mÊt thi∆u-ni≈n ngıÈi ViŒt, sau n°y trÍ l≠i Ω≠o C·ng-giüo v° l°m th∑y gi®ng t≈n l° Raphael Rhodes; sau b‚n thüng th÷ linh-mÚc gi®i tÊi, v° sau süu thüng th÷ linh-mÚc gi®ng-d≠y b±ng ti∆ng ViŒt. Linh-mÚc thu∫t l≠i viŒc h‡c nhı sau : "MÊt thi∆u-ni≈n trong xˆ, ch◊ ba tu∑n-lÕ Ω¨ d≠y t·i Ω h∆t cüc cung gi‡ng ti∆ng ViŒt, v° cüch Ω‡c ca t∂t c® cüc ti∆ng. C∫u ∂y kh·ng hiÃu ti∆ng t·i v° t·i kh·ng hiÃu ti∆ng c∫u, nhıng c∫u th·ng-minh Ω∆n nÂi t˙-nhi≈n hiÃu ΩıÏc h∆t cüc ΩiÀu t·i mu‚n n‹i, v° th∫t s˙, cÒng trong ba tu∑n-lÕ ∂y, c∫u Ω¨ h‡c Ω‡c ΩıÏc cüc thı ca chÓng t·i, l≠i c›n vi∆t ΩıÏc ti∆ng Phüp, v° giÓp ΩıÏc lÕ b±ng ti∆ng La-tinh. T·i ng≠c-nhi≈n th∂y mÊt trœ kh·n nhı v∫y v° c® trœ nhË v˘ng-ch∞c n˘a. T˜ Ω‹ c∫u l°m th∑y gi®ng giÓp cüc cha, v° Ω¨ trÍ n


≈n mÊt lÏi-khœ r∂t Ω∞c-l˙c l°m süng danh Thi≈n-ChÓa Í Giüo-Ωo°n n°y v° trong xˆ L°o, v÷ vÀ sau th∑y sang Ω‹ ho≠t-ΩÊng m∂y nØm r∂t c‹ hiŒu qu®. Th∑y gi®ng ∂y y≈u-m∆n t·i Ω∆n nÂi l∂y t≈n t·i" (Ph≠m á÷nh-Khi≈m trœch-dŸch Voyages et Missions (1854), dπn trong s‚ 211 tr. 212). Sau hai nØm Í á°ng Trong, linh-mÚc ΩıÏc phüi ra á°ng Ngo°i n≈n c‹ cÁ-hÊi so-sünh cüch phüt-µm ca hai miÀn. T˜ 1630 Ω∆n 1640, linh-mÚc l°m giüo-sı th∑n-h‡c Í H‡c-viŒn áˆc M¬ Thi≈n-ChÓa Í Äo-m·n. Trong thÈi-gian cüc nØm 1640-1645, linh-mÚc b‚n l∑n trÍ l≠i á°ng Trong : - T˜ thüng 2 Ω∆n thüng 9 nØm 1640, r„i trÍ vÀ Äo-m·n. - T˜ thüng 12 nØm 1640 Ω∆n thüng 7 nØm 1641, r„i trÍ vÀ Äo-m·n, - T˜ thüng 1 nØm 1641 Ω∆n thüng 7 nØm 1643, r„i trÍ vÀ Äo-m·n, - T˜ thüng 3 nØm 1644 Ω∆n thüng 7 nØm 1645, r„i trÍ vÀ Äo-m·n tham-d˙ HÊi-nghŸ vÀ M·-thˆc R¯a tÊi trıËc khi l≈n ΩıÈng Ωi Ñu-chµu v∫n-ΩÊng in süch ch˘ qu‚c-ng˘ v° th°nh-l∫p h°ng giüo-ph∏m ViŒt-Nam. Trong süch Voyages et Missions, linh-mÚc Alexandre de Rhodes s¡ kÃ l≠i tµm-t÷nh khi bŸ ChÓa NguyÕn-phÓc Lan (1635-1648) l≈n ün t¯-h÷nh sau Ω‰i th°nh ün trÚc-xu∂t : ng°y 3.7.1645, linh-mÚc ph®i rÈi á°ng Trong nhıng c®m th∂y "l›ng trœ lÓc n°o cÒng ΩÃ Í xˆ Nam cÒng nhı B∞c". VÀ thÈi-gian v° ΩŸa-ΩiÃm so≠n-th®o cüc süch t˜-ΩiÃn, ng˘-phüp v° giüo-l˚, áÂ Quang-Chœnh phfing Ωoün "vi∆t ra t≠i Äo-m·n kho®ng t˜ 1636 Ω∆n 1645", bÍi v÷ t°i-liŒu cho th∂y t˜ 1636 trÍ vÀ trıËc linh-mÚc "vi∆t ch˘ qu‚c-ng˘ c›n sai vÀ d∂u, nh∂t l° Ω¥t cüc t˜-ng˘ liÀn nhau" v° "vi∆t khü ΩÓng nhı hai cu‚n tr≈n Ωµy th÷ œt nh∂t ph®i sau nØm 1536


" (s‚ 325, tr. 83). HÁn n˘a, sau nØm 1645 th÷ linh-mÚc "ch◊ s¯a-ch˘a v° b‰-tÓc cho Ω∑y-Ω hÁn", v÷ hai l¡ : mÊt l° h°nh-tr÷nh t˜ 20.12.1545 Ω∆n 27.6.1649 "g¥p nhiÀu kh‹-khØn". V° khi Ω∆n R·-ma th÷ "r∂t b∫n viŒc ti∆p-xÓc vËi giüo-quyÀn, ΩÃ v∫n-ΩÊng cho Giüo-hÊi ViŒt-Nam c‹ Giüm-mÚc" (s‚ 235, tr. 84). Trong LÈi Thıa áÊc-Gi®, tüc-gi® T˜-áiÃn ViŒt-B„-La xüc-nh∫n Ω¨ h‡c ti∆ng ViŒt vËi ngıÈi b®n-qu‚c v° vËi linh-mÚc D›ng T≈n Francisco de Pina, Ω„ng thÈi th˜a-nh∫n Ω¨ khai-dÚng T˜-áiÃn ca hai linh-mÚc D›ng T≈n khüc l° Gaspar v° d'Amaral (s‚ 3) v° Antonio Barbosa (s‚ 4). Trong LÈi Thıa Cüc VŸ H„ng-Y Thünh-BÊ TruyÀn-Giüo, tüc-gi® n‹i rfl mÚc-Ωœch T˜-áiÃn l° giÓp cüc nh° truyÀn-giüo h‡c ti∆ng ViŒt, v°, thÃ theo y≈u-c∑u ca mÊt s‚ vŸ H„ng-y Í giüo-triÀu R·-ma, T˜-áiÃn c‹ ch˘ La-tinh ΩÃ giÓp ngıÈi ViŒt h‡c ti∆ng La-tinh. 3.1.2.2 HŒ-th‚ng phi≈n-µm ti∆ng viŒt Qua tüc-ph∏m ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes, chÓng ta nh∫n th∂y hŒ-th‚ng phi≈n-µm ti∆ng ViŒt nhı sau : VÀ nguy≈n-µm, c‹ nguy≈n-µm ΩÁn, nguy≈n-µm kæp v° nguy≈n-µm ba. -Nguy≈n-µm ΩÁn : A É Ñ E â I ç é U é Y - Nguy≈n-µm kæp : AI AY AO AU ÑU : EO âU : IA Iâ IO Ié IU Iú : OA OE OI çI éI : UA UÑ UI UY Uç Ué úA úI úé úU - Nguy≈n-µm ba : IAI IAY IÑY : IAO IAU IÑY


: IEO IâU : IOI IçI IéI : IéÒ : IúA Iéú IUç : OAI UAY UÑY : UIE UçI : úéI úéU Nhı v∫y, trong s‚ nguy≈n-µm ba c›n thi∆u IUA, nhıng l≠i th˜a IOÒ, c›n UYâ th÷ vi∆t UIâ (ngui≈n + nguy≈n). VÀ phÚ-µm, c‹ phÚ-µm ΩÁn v° phÚ-µm kæp : - PhÚ-µm ΩÁn : B BV (B≈ta) C D á G G H K L M N Q RT S T X - PhÚ-µm kæp : BL CH KH ML NG GG NGH NH PH TH TL Trong chıÁng hai süch Ng˘-Phüp, linh-mÚc lu∫n vÀ süu thinh ti∆ng ViŒt mıÏn cüc k˚-hiŒu ghi thinh trong ti∆ng Hy-l≠p v° La-tinh nhı sau : ♦ / ′ / d∂u s∞c : thinh s∞c Hy-l≠p ♦ / ` / d∂u huyÀn : thinh tr∑m Hy-l≠p ♦ / ~ / d∂u NG¨ : thinh ıy-khÓc (ng¨) Hy-l≠p ♦ / . / d∂u n¥ng : ch˘ "Iota dıËi" Hy-l≠p ♦ / ?/ d∂u hfii : d∂u hfii La-tinh ♦- Thinh b±ng kh·ng c‹ d∂u ghi gi‡ng. Linh-mÚc c‹ süng-ki∆n Ωıa ra nh˘ng ti∆ng ViŒt tıÁng-ˆng vËi n‚t nh≠c trong µm-giai ΩÃ chˆng-minh l∫p-lu∫n : T≈n n‚t nh≠c : Ti∆ng ViŒt tıÁng-ˆng


DO : D› (pedica) Ræ : RŒ (radis) MI : Mÿ (nomen cojusdam) FA : Pha (miscere) SOL : S‰ (cathalogus) LA : LA (folim) 3.1.2.3 chˆng-tœch ng˘-µm v° ng˘- vØn lŸch-s¯ á‚i chi∆u vËi ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i, chÓng ta th∂y süch ca Alexandre de Rhodes c‹ mÊt s‚ Ω¥c-ΩiÃm, Ω≠i-khüi nhı sau: 1. Alexandre de Rhodes kh·ng ghi nh∫n phÚ-µm V nhı ng°y nay, ch◊ dÔng phÚ-µm BV (B≈ta) ΩÓng vËi cüch phüt-µm th¯ thÈi, c›n t„n-t≠i Í th‰-µm miÀn Nam. Theo Thüi-vØn-KiÃm "trong cuÊc Nam-ti∆n, gi‡ng n‹i ca ngıÈi Ω¨ thay Ω‰i r∂t nhiÀu theo thÈi-gian v° kh·ng-gian. Trong khi ti∆p-xÓc vËi dµn Ch°m, dµn Mi≈n, ngıÈi ViŒt Ω¨ bŸ ®nh-hıÍng trong cüch phüt-µm, vœ dÚ nhı ngo°i B∞c n‹i áI VÀ th÷ trong Nam n‹i áI DÀ ho¥c ái BVÀ, ho¥c áI bv÷a; Ωi bjy°, chœnh l° chÓng ta Ω¨ bŸ ®nh-hıÍng cüch phüt-µm ca ngıÈi Chi≈m-th°nh, v÷ trong ng·n-ng˘ ca h‡ c‹ r∂t nhiÀu ch˘ phüt-µm tıÁng-ΩıÁng, t◊-dÚ nhı ch˘ BIA ho¥c BJA c‹ nghÿa l° c·ng-chÓa, cung-phi, ho°ng-h∫u, nhı BJA TAN CHAN tˆc l° B° ChÓa Ng‡c, vÏ vua Po Romæ, hiŒn c›n thÈ trong thüp H∫u-sanh (Ninh-thu∫n)" (Linh-mÚc Gærard Gagnon trœch dπn trong H„n ViŒt, C∑n-thÁ Ön-quün, 1959, tr. 315).

2. Ng˘-µm ViŒt-Nam bi∆n-chuyÃn, ng°y nay ti∆ng ViŒt kh·ng c›n cüc phÚ-µm kæp: BL : BLÈi nay Ω‰i th°nh LÈi, TrÈi


ML : Ml≠t - - - Nh≠t, L≠t TL c›n t„n-t≠i nhıng TR Ω¨ xu∂t-hiŒn, vœ dÚ trong T˜-áiÃn ViŒt-B„-La, cÊt 801, c‹ chÓ-gi®i : "TLA c‹ ngıÈi Ω‡c l° TRA, nghÿa l° L Ω‰i th°nh R v° trong nh˘ng ch˘ ti∆p theo sau Ωµy cÒng ΩÀu nhı v∫y c®". 3. VÀ d∂u ch˘, c‹ Ω cüc d∂u tr≈n ch˘ I; d∂u mÒ /∧/ tr≈n cüc nguy≈n-µm A, E, O; d∂u rµu nhı cüc ch˘ é, ú, d∂u ng¯a / ∼/ tr≈n cüc ch˘ A v° Ω¨ lo≠i-tr˜ d∂u hai ch∂m træma tr≈n ch˘ I. Tuy nhi≈n c‹ nh˘ng ch˘ mang d∂u ch˘ kh·ng nh±m, vœ dÚ : - HØ‡C : H‡C - áo≠N (d∂u ng¯a tr≈n ch˘ O) : áo≠n 4. C‹ mÊt s‚ nguy≈n-µm k∆t vπn khüc ng°y nay, vœ dÚ : - É : áÉOC : á‡C ; MÉOC : MåC - E : DEA, DEÅI ; DÅI - O : TOUC; TÚC; NGOÚC; NGÚC - â : THúÈNG THAY CHO Ñ, vœ dÚ : áÀy; Ω∏y; l∆y: l∂y 5. VÀ v∑n, dÔng d∂u / ∼/ tilde ΩÃ thay cho NG cu‚i (nhı CÒNG th÷ CÒ, çNG th÷ vi∆t çÒ), tuy nhi≈n c‹ nhiÀu lÓc vπn vi∆t vËi NG nhı CH≤NG, CHúNG. 6. C‹ mÊt s‚ t˜ c‰, ng°y nay kh·ng th·ng-dÚng n˘a, vœ dÚ : - LÅ áÄ : to°n Ωü - B≠ (trong AI B≠ TH÷ L∆y) : v∫t ΩıÏc coi l° bfi, l° v∫t thuÊc vÀ ngıÈi chi∆m trıËc


- BÄ : b° thi∆p ca mÊt nhµn-v∫t th-l¨nh 3.1.2.4 Çnh-HıÍng ca hŒ-th‚ng Phi≈n- µm cüc ng·n-ng˘ áŸa-trung-h®i Çnh-hıÍng hŒ-th‚ng phi≈n-µm cüc ng·n-ng˘ áŸa-trung-h®i khü rfl næt trong hŒ-th‚ng phi≈n-µm ch˘ qu‚c-ng˘. Maurice Durand v° NguyÕn-Tr∑n Huµn (s‚ 223, tr. 25-26) nh∫n-ΩŸnh nhı sau : "Çnh-hıÍng cüc ti∆ng û, B„ v° Y-pha-nho tfi rfl trong cüch ghi cüc nguy≈n-µm khi k∆t-hiŒp l≠i, mÂi nguy≈n-µm Ω‡c ri≈ng k∆t-hiŒp th°nh mÊt v∑n. " Vœ dÚ : Ai trong MAI Ω‡c nhı trong ti∆ng û MAI (nghÿa l° lu·n lu·n), nhı trong ti∆ng B„ MAI (nghÿa l° nhiÀu hÁn); VOI Ω‡c nhı ti∆ng û VOI (nghÿa l° anh - Ω≠i t˜) v.v., cüc v∑n EM, IN, EN Ω‡c nhı trong ti∆ng û; cüc v∑n QUA, QUE, QUI cÒng Ω‡c nhı th∆ vËi b≈n c≠nh cüc ch˘ CôI, CU‚N, CU‚c v.v., trong Ω‹ U l° nguy≈n-µm, gi‚ng nhı trong ti∆ng û CUORE (nghÿa l° trüi tim) CUI (mÊt Ω≠i-t˜ li≈n- quan) trong ti∆ng Y-pha-nho CUANDO (nghÿa l° khi), CUANTO (nghÿa l° bao nhi≈u) v.v.. "Trong ch˘ qu‚c-ng˘, s˙ ghi GH trıËc E l° I Ω‚i vËi s˙ ghi G trıËc A, O, ç. é, U, ú ° do trong ti∆ng û, hÕ trıËcE v° I th÷ GH Ω‡c nhı GU trong ti∆ng Phüp. Thœ-dÚ : GHERMIRE (nghÿa l° t‹m-t∞t) Ω‡c nhı ti∆ng Phüp /guermiræ /, GHIRLAMDA (Phüp : GUIRLANDE). Trong ch˘ qu‚c-ng˘, GH trıËc E v° I ghi mÊt µm gi‚ng G trıËc A, O, ç, é, U, ú. Qu® th∆, trong ti∆ng û, ch≤ng h≠n, GHE v° GI Ω‡c nhı trong ti∆ng Phüp DGæ, DGI (hay DIæ, DJI), thœ-dÚ : GEMERE (Phüp gæmir) Ω‡c nhı ti∆ng Phüp /djemeræ/; GIRE (Phüp aller) Ω‡c nhı ti∆ng Phüp / djræ /. Do Ω‹ ch˘ qu‚c-ng˘ kh·ng c‹ l

l


o≠t v∑n GA,, GO, GU, GHE, GI m° l≠i c‹ lo≠t v∑n GA, GO, Gç, Gé, GU, Gú GHE. GHI. Trüi l≠i cüc vØn-b®n c‰, mÊt Ω·i khi ngıÈi ta g¥p cüch vi∆t GE, gi thay v÷ GHE, GHI". 3.2 ch˘ qu‚c-ng˘ phüt-triÃn trong cÊng-Ω„ng c·ng-giüo t˜ 1651 Ω∆n 1862. Trong thÈi ΩÊc-l∫p, ch∆-ΩÊ quµn-ch Í nıËc ta sÔng-thıÏng Nho-h‡c, ch˘ Hün l° qu‚c-gia vØn-t˙, Ω≠o C·ng-giüo bŸ c∂m-Ωoün v° büch-h≠i n≈n ch˘ qu‚c-ng˘ ch◊ phüt-triÃn trong nÊi-bÊ cÊng-Ω„ng C·ng-giüo. CuÊc phüt-triÃn diÕn ra trong th∑m-l¥ng, trong nÊi-bÊ mÊt cÊng-Ωo°n bŸ d„n v°o th∆ th∑m-l¥ng, nhıng theo mÊt ΩŸnh-hıËng rfl-rŒt : t˜ l¨nh-v˙c truyÀn-giüo, ch˘ qu‚c-ng˘ d∑n d∑n vıÁn l≈n ΩŸa-h≠t vØn-chıÁng. Trong thÈi-k¸ n°y, b≈n c≠nh tüc-ph∏m giüo-l˚ v° ΩiÃn-ch∆ ch˘ qu‚c-ng˘ ca cüc linh-mÚc nıËc ngo°i, Ω¨ c‹ nh˘ng tüc-ph∏m ca cüc linh-mÚc, th∑y gi®ng v° giüo-dµn ViŒt-Nam. Khuynh-hıËng süng-tüc vØn-chıÁng Ω¨ xu∂t-hiŒn trong h°ng-ngÒ nh˘ng tüc-ph∏m ViŒt-Nam vi∆t ch˘ qu‚c-ng˘. B®ng liŒt k≈ ni≈n-Ω≠i mÊt s‚ tüc-ph∏m ch˘ qu‚c-ng˘ s¡ l°m chˆng cho lŸch-tr÷nh ti∆n-triÃn kÃ tr≈n : - 1659 : NØm 1659, th∑y gi®ng Ben-to ThiŒn so≠n b±ng ch˘ qu‚c-ng˘ mÊt b°i khü d°i vÀ lŸch-s¯, ΩŸa-l˚, x¨-hÊi, t·n-giüo nıËc ta, ΩÃ cung c∂p t°i-liŒu cho linh-mÚc D›ng T≈n Filipo de Marini vi∆t süch. áÂ Quang-Chœnh khüm-phü t°i-liŒu n°y v° Ω¥t t≈n l° "LŸch-s¯ nıËc An-Nam" (s‚ 13). áµy l° mÊt üng vØn Ω∑u-ti≈n b±ng ch˘ qu‚c-ng˘ do mÊt tüc-gi® ViŒt-Nam trıËc-thu∫t. Tüc-gi® c‹ mÊt l‚i vØn nh¬-nh°ng süng-sa v° c‹ c·ng tham-kh®o cüc s¯-thı b±n


g ch˘ Hün, xin trœch Ωo≠n mÍ Ω∑u n‹i vÀ ngu„n-g‚c truyÀn-k¸ ca nıËc ta (theo cüch phi≈n ra ch˘ qu‚c-ng˘ hiŒn-Ω≠i) : "NıËc Ng· trıËc h∆t mËi c‹ Vua trŸ l° PhÚc-Hi. Vua thˆ hai l° Th∑n-N·ng. Con chüu vua Th∑n-N·ng sang trŸ nıËc Anam, liÀn sinh ra Vua Kinh-DıÁng VıÁng. TrıËc h∆t l∂y vÏ l° n°ng Th∑n-Long, liÀn sinh ra Vua L≠c Long-Quµn. L≠c Long-Quµn trŸ-v÷, l∂y vÏ t≈n l° Ñu-CÁ, c‹ thai Ω¿ ra, mÊt b‡c c‹ mÊt trØm trˆng, nÍ ra ΩıÏc mÊt trØm con trai. M° Vua Long-Quµn l° Thy Tinh Í dıËi biÃn, liÀn chia con ra : nØm mıÁi con vÀ cha Í dıËi biÃn, m° nØm mıÁi con th÷ vÀ m¬ Í tr≈n nÓi; ΩÀu (?) th÷ l°m ChÓa trŸ v÷ m‡i nÁi..." (s‚ 235, tr. 108-109). - 1676-1678 : Linh-mÚc L˘-y áoan thÚ phong chˆc thünh nØm 1676 v° qua ΩÈi nØm 1678 l° ngıÈi Ω∑u-ti≈n dŸch Thünh-Kinh ra ti∆ng ViŒt, dıËi nhan-ΩÀ "S∂m TruyÀn Ca" (Ph∑n NgÒ Thı). HiŒn nay ch◊ c‹ b®n sao-lÚc b±ng ch˘ qu‚c-ng˘. ChÓng t·i Ωoün nguy≈n-b®n xu∂t hiŒn dıËi hai tho≠i : v˜a n·m v˜a qu‚c-ng˘ (s‚ 14). - 1704 : MÊt linh-mÚc ∏n-danh so≠n hai süch nhan-ΩÀ "Süch D≠y Nh˘ng Phæp GiÓp LÕ Missa- Phæp Chung" t≠i C¯a Hüt, ng°y 11 thüng nØm 1702 (s‚ 5). - 1772 : Giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc so≠n T˜-áiÃn ViŒt-La ho°n-th°nh nØm 1772, chıa in (s‚ 18), nhıng s¡ hÊi-nh∫p trong T˜-áiÃn ViŒt-La ca giüm-mÚc Taberd in nØm 1838 (s‚ 34),


- 1774 : Giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc so≠n süch giüo-l˚ v∂n-Ωüp "Thünh-Giüo Y∆u-L˚ Qu‚c-Ng˘", b®n ch˘ n·m kh∞c in t≠i Qu®ng-á·ng nØm 1774, v° b®n phi≈n-µm ch˘ qu‚c-ng˘ lıu-tr˘ t≠i vØn-kh‚ HÊi TruyÀn-giüo Ngo≠i-qu‚c Paris (s‚ 21). - Trong th∆-k˝ XVIII : MÊt tüc-gi® ∏n-danh so≠n truyŒn thÁ "In≈ T¯-á≠o V¨n" (s‚ 26). - 1796 - 1832 : Trong thÈi-gian 1796 -1832 lıu-trÓ t≠i Lisbonne, linh-mÚc D›ng T≈n Phi-lœp-ph≈ B◊nh (1759-1832), "qu≈ Í H®i-dıÁng xˆ H≠-h„ng ph, Vÿnh-l≠i huyŒn, Ng¨i-am x¨, áŸa-linh th·n" nhı linh-mÚc Ω¨ vi∆t trong "Süch S‰ Sang Chæp Cüc ViŒc" (s‚ 30, tr. 1). Trong thÈi-gian 36 nØm lıu-trÓ t≠i Lisbonne, linh-mÚc Phi-lœp-ph≈ B◊nh Ω¨ trıËc-tüc r∂t nhiÀu süch ch˘ qu‚c-ng˘. Thanh-l¨ng, ngıÈi Ω∑u-ti≈n khüm-phü kho t°ng v· giü n°y (s‚ 176, tr. 40-48), giËi-thiŒu linh-mÚc Phi-lœp-ph≈ B◊nh "l° ngıÈi Ω∑u-ti≈n dÔng vØn xu·i ΩÃ b°n mÊt cüch th∂u-triŒt vÀ nh˘ng khoa h‡c Tµy-phıÁng nhı th∑n-h‡c, tri∆t-h‡c, lŸch-s¯ th∆-giËi; l° ngıÈi Ω∑u-ti≈n vi∆t vÀ Tµy-phıÁng trong nh˘ng t∫p k˚-s˙ duy≈n-düng; l° ngıÈi Ω∑u-ti≈n cho c·ng-b‚ nh˘ng trang nh∫t-k˚ tı ri≈ng, nh˘ng bˆc thı g¯i Ωi hay nh∫n ΩıÏc ca b≠n-bø" (s‚ 176, tr. 47). Thanh-l¨ng kh·ng n‹i linh-mÚc Phi-lœp-ph≈ B◊nh qua ΩÈi nØm n°o. ChÓng t·i Ωoün Ω‹ l° nØm 1832 v÷ nØm n°y bfi tr‚ng chıa vi∆t g÷, Ω‹ l° nØm cu‚i ca mÚc "K≈ S‰ á¨


l°m bao nhi≈u lÕ Missa" cho ng (ngıÈi) ta nıËc Portugal m° ΩıÏc bao nhi≈u tiÀn, cÒ (c + u + d∂u huyÀn v° d∂u tilde : cÔng) Ω¨ ti≈u vÀ viŒc g÷ m° h∆t bao nhi≈u" (s‚ 30, tr. 524-528). Süch S‰ Sang...vi∆t nØm 1832, t‰ng k≈ h°ng nØm t˜ nØm 1796 Ω∆n Lisbonne. VØn xu·i ca linh-mÚc Phi-lœp-ph≈ B◊nh tr·i-ch®y theo kh∏u-ng˘ : ngay trong nhan-ΩÀ tiÃu-mÚc v˜a trœch dπn tr≈n Ωµy chÓng ta nh∫n th∂y c‹ ti∆ng "m°" dÔng theo tinh-th∑n kh∏u-ng˘ ti∆ng ViŒt. - 1842 : Thünh Phi-lœp-ph≈ Phan vØn Minh (1815-1853) khai-m≠c thi-Ω°n Phi-nØng (Pinang) dÔng ch˘ qu‚c-ng˘ l°m ch˘ vØn-chıÁng vËi lÈi Phi-LÊ Phi-NØng Thi-T∫p vi∆t ng°y 25 thüng 12 nØm 1842. B°i thÁ khai-hÊi thüch h‡a ca linh-mÚc thünh-nhµn nhı sau : Gia-t· cÁ-Ω‚c Gia-t· CÁ-Ω‚c Ω∂ng Con TrÈi, á¥c-cüch lµm ph°m cˆu kh∞p nÁi. Ch≤ng l∂y lÏi-danh m° t≠o nghiŒp, Kh·ng dÔng vıÁng-bü ΩÃ xµy ΩÈi. Vµng lÈi thi≈n-mŒnh Ω°nh thµn diŒt, Günh tÊi nhµn-gian chŸu müu rÁi. Dÿ nhıÏc th∞ng cıÈng mŒnh chˆng-tfi Ki∆p sau hiŒn-h˘u s‚ng mu·n trÈi. ThÁ qu‚c-ng˘ ca thünh Phan vØn Minh v° cüc thi-nhµn tham-gia thi-Ω°n do thünh-nhµn süng-l∫p khi c›n l° mÊt chng-sinh Í Phi-nØng, Ωünh d∂u s˙ vıÁn l≈n ca ch˘ qu‚c-ng˘ trÍ th°nh ng·n-ng˘ diÕn-t® Ωˆc tin truyÀn-bü Í nıËc ta nay c‹ bÀ d°y m∂y th∆-k˝. NØm thünh-nhµn t¯-Ω≠o (


1853) k∆t-thÓc mÊt thÈi-k¸ lŸch-s¯. ThÈi-cuÊc s¡ t≠o ra v∫n-hÊi mËi cho ch˘ qu‚c-ng˘ (s‚ 36). 3.3 Ch˘ qu‚c-ng˘ trong thÈi phüp- thuÊc LŸch-s¯ ch˘ qu‚c-ng˘ g∞n liÀn vËi lŸch-s¯ giüo-dÚc v° vØn-h‡c nıËc ta, trong b‚i-c®nh Phüp-thuÊc v° trong khu·n-kh‰ giao-lıu vØn-hoü á·ng-Tµy. ChÓng t·i xin phüc-h‡a Ω·i næt bi∆n-chuyÃn ca ch˘ qu‚c-ng˘. MÊt th∆-hŒ nh° vØn ti≈n-phong ch˘ qu‚c-ng˘ xu∂t-hiŒn vËi tüc-ph∏m ∂n-loüt v° ph‰-bi∆n rÊng-r¨i : TrıÁng-vÿnh K˚ (1837-1898), Hu÷nh TŸnh Paulus Ca (1834-1907), vi∆t vØn xu·i kÃ chuyŒn c‰-tœch, ri≈ng TrıÁng-vÿnh K˚ vi∆t du-k˚, c›n NguyÕn tr‡ng Qu®n th÷ khai süng thÃ-lo≠i tiÃu-thuy∆t theo kiÃu Tµy-phıÁng vËi TruyŒn Th∑y Lazar· PhiÀn (1887). Ngay t˜ bu‰i Ω∑u, ngı›i Phüp üp-dÚng mÊt chœnh-süch giüo-dÚc nh±m l∂y ti∆ng Phüp thay-th∆ ch˘ Hün m° nıËc ta Ω¨ xem l° qu‚c-gia vØn-t˙. Ch˘ qu‚c-ng˘ Ω‹ng vai tr› phÚ thuÊc trong mÊt chœnh-süch üp-dÚng qua nhiÀu giai-Ωo≠n. Nam-k¸ l° thuÊc-ΩŸa, n≈n ngay t˜ khi ba t◊nh miÀn á·ng nhıÈng cho Phüp nØm 1862, ngıÈi Phüp üp-dÚng chœnh-süch giüo-dÚc mËi. è Trung-k¸ v° B∞c-k¸ th÷ chœnh-süch ∂y tu∑n t˙ üp-dÚng sau khi ho°-ıËc Paten·tre Ω¥t Trung-k¸ v° B∞c-k¸ dıËi quyÀn b®o-hÊ ca ngıÈi Phüp. H‡c-quy v° chıÁng-tr÷nh giüo-dÚc cho to°n cfli á·ng-dıÁng ban-h°nh cüc nØm 1906, 1917, 1938, viŒc triÀu-Ω÷nh Hu∆ c®i-t‰ r„i b¨i-bfi ch∆-ΩÊ khoa-c¯ c‰-truyÀn (1915 Í B∞c, 1919 Í Trung), c‹ tüc-dÚng nµng cao ΩŸa-vŸ ti∆ng Phüp v° giün-ti∆p cÒng-c‚ ˚-thˆc ΩÀ cao ti∆ng ViŒt v° l‚i ch˘ ViŒt tiŒn-lÏi, dÕ h‡c l° ch˘ qu‚c-ng˘.


á‚i vËi ch˘ qu‚c-ng˘, trong kho®ng Ω∑u th∆-k˝ XX c‹ mÊt s˙ Ω„ng t÷nh hiŒp ˚ Ωüng m˜ng gi˘a hai th°nh-ph∑n trœ-thˆc trong nıËc : trœ-thˆc c˙u-nho v° trœ-thˆc tµn-h‡c, trıËc chœnh-süch ca ngıÈi Phüp, ΩÀu tıÁng k∆ t˙u k∆, c‰-sÓy cho viŒc v∫n-dÚng ch˘ qu‚c-ng˘ l°m thˆ ch˘ h‡c-thu∫t v° vØn-chıÁng. Do Ω‹, nÀn büo-chœ v° vØn-h‡c ch˘ qu‚c-ng˘ phüt-triÃn vıÏt b˙c Ω∆n ΩÊ s¡ trÍ th°nh chuyÃn-ng˘ trong nÀn giüo-dÚc mÊt nıËc ViŒt-Nam ΩÊc-l∫p. Ng·n-ng˘ vØn-t˙ nıËc n°o cÒng v∫y, ΩÀu c‹ nh˘ng th·ng-lŒ v° biŒt-lŒ, t≠o n≈n mÊt s˙ truyÀn-th‚ng kh·ng dÕ g÷ thay-Ω‰i ΩıÏc. ViŒc c®i-cüch ch˘ qu‚c-ng˘ do ngıÈi Phüp ch-xıËng nØm 1902 v° 1906 Ω¨ kh·ng th°nh-c·ng. áÃ minh-h‡a cho nh˘ng nh∫n-ΩŸnh Ω≠i-cıÁng tr≈n Ωµy, chÓng t·i xin n≈u ra mÊt s‚ ni≈n-Ω≠i quan-tr‡ng : - 1862-1874 : Linh-mÚc á¥ng-áˆc Tu∂n (1806-1874), bŸ triÀu-Ω÷nh Hu∆ b∞t giam v÷ l° mÊt linh-mÚc, dµng vua D˙c-t·ng nh˘ng b®n ΩiÀu-tr∑n chˆng-tfi Ω≠o C·ng-giüo l° Ω≠o ca Chµn-l˚, phµn-biŒt r°nh-r¡ chœnh-süch th˙c-dµn v° giüo-l˚ ca Giüo-hÊi mu·n ΩÈi, n≈n t˜ nØm 1862 linh-mÚc Ω¨ trÍ n≈n c‚-v∂n ca triÀu-Ω÷nh Hu∆. Linh-mÚc truyÀn l≠i mÊt thi-t∫p phong-phÓ b±ng ch˘ qu‚c-ng˘, chˆng-t˜ ca mÊt niÀm tin b∂t-khu∂t trong thÈi c∂m Ω≠o (s‚ 37). - 1865-1897 : Gia-áŸnh Büo, c·ng-büo ch˘ qu‚c-ng˘ Ω∑u-ti≈n xu∂t-b®n t≠i S°i-g›n. Süng-l∫p : Ernest Potteaux, Ch-bÓt v° Qu®n-l˚ t˜ 1869 : TrıÁng-vÿnh K˚. - 1866 :


TrıÁng-vÿnh K˚ cho xu∂t-b®n ChuyŒn áÈi Xıa (B®n in Nh°-NıËc). - 1869 : NghŸ-ΩŸnh ng°y 22.2.1869 ca Th‚ng-Ω‚c Nam-k¸ G.Ohier quy-ΩŸnh : - "KÃ t˜ 1.1.1869 t∂t c® gi∂y tÈ chœnh-thˆc : nghŸ-ΩŸnh, quy∆t-ΩŸnh, ün-lŒnh, phün-quy∆t, th·ng-tı v.v. ΩÀu s¡ ΩıÏc vi∆t v° c·ng-b‚ b±ng mπu-t˙ Ñu-chµu, vËi nh˘ng ch˘ k˚ ca cüc ngıÈi c‹ th∏m-quyÀn. - "Kh·ng mÊt b®n dŸch n°o nh˘ng vØn-thı Ω‹ b±ng ch˘ nho s¡ c‹ tœnh-cüch Ωœch-th˙c v° ch◊ c‹ thÃ nh∫n vËi tı cüch ch◊-dπn; nh˘ng b®n dŸch b±ng ch˘ nho cüc nghŸ-ΩŸnh v° lu∫t-lŒ ΩÃ dün th·ng-cüo s¡ ΩıÏc ΩÃ tr≈n cÔng mÊt tÈ gi∂y, b≈n b®n vØn b±ng ti∆ng An-nam" (NguyÕn vØn Trung dπn dŸch trong s‚ 247, tr. 25 v° quy-chi∆u v˙ng-t∫p Recueil De La Lægislation Et Røglementation De La Cochinchine, 1er Janvier 1880, tr. 272). - 1875 : TruyŒn KiÀu ca NguyÕn Du do TrıÁng-vÿnh K˚ phi≈n-µm v° chÓ-gi®i l∑n Ω∑u-ti≈n b±ng ch˘ qu‚c-ng˘ (b®n in nh° nıËc, 179 trang). LÈi n‹i Ω∑u vi∆t ti∆ng Phüp, c‹ phÚ th≈m : Kim-Vµn-KiÀu PhÓ, TÓy-KiÀu Thi-T∫p v° Kim-Vµn-KiÀu T∫p Än ca NguyÕn vØn Th∞ng (Xem : Jean Bouchot, un savant et un patriote cochinchinois : Petrus J.B. TrıÁng-vÿnh K˚, 3e ed. revue et complætæe, Saigon, ed. NguyÕn vØn Ca, 1927, tr. 99); VÒ-ng‡c Phan, nh° VØn HiŒn-á≠i, S°i-g›n, in l∑n thˆ ba, cu‚n I tr. 39-40). - 1879 :


NghŸ-ΩŸnh ng°y 17.3.1879 ca Th‚ng-Ω‚c Nam-k¸ Laffont t‰-chˆc nÀn h°nh-chünh mËi Í Nam-k¸ g„m ba ph∑n : - "Ph∑n I : vÀ quy-ch∆ trıÈng c·ng, tı, nh˘ng l°ng c‹ trıÈng d≠y ch˘ nho kh·ng c∑n xin phæp, nh˘ng th∑y d≠y ch˘ qu‚c-ng˘ s¡ ΩıÏc thıÍng tÔy s‚ h‡c-sinh theo h‡c nhiÀu hay œt. - "Ph∑n II : vÀ ΩiÀu-kiŒn nh∫p h‡c, ΩiÀu 12 : bi∆t ch˘ qu‚c-ng˘ kh·ng ph®i l° ΩiÀu b‹-buÊc, nhıng n∆u bi∆t s¡ ΩıÏc kÃ trong viŒc x∆p h≠ng vËi mÊt ΩiÃm ri≈ng. - "Ph∑n III : vÀ chıÁng-tr÷nh h‡c, Í c∂p 1 (ba nØm) c‹ d≠y ch˘ qu‚c-ng˘ (g„m Tˆ thı, kÃ chuyŒn b±ng qu‚c-vØn, t∫p Ω‡c qu‚c-ng˘). C∂p 2 (3 nØm) c‹ h‡c c® ch˘ nho v° qu‚c-ng˘, hai lËp mÊt tu∑n g„m tˆ thı, s¯-ΩŸa An-nam. C∂p 3 (b‚n nØm) d≠y thı-t˜, vØn-thı, kh∆-ıËc th·ng-dÚng, s¯-ΩŸa An-nam, lËp qu‚c-vØn mÂi tu∑n" (NguyÕn vØn Trung dπn dŸch trong s‚ 247 tr. 39). - 1880 : Hu÷nh TŸnh Paulus Ca cho xu∂t-b®n chuyŒn Gi®i Bu„n . - 1881 : TrıÁng-vÿnh K˚ cho xu∂t-b®n du-k˚ Chuy∆n ái B∞c-k¸ NØm Öt-HÏi (1876). - 1885 : Hu÷nh TŸnh Paulus Ca cho xu∂t-b®n ChuyŒn Gi®i Bu„n, Cu‚n Sau. - 1886 : Khai-gi®ng trıÈng th·ng-ng·n t≠i H°-nÊi.


- 1887 : á≠i-Phüp T˙-Tho≠i H‡c-áıÈng do chœnh-ph B®o-hÊ Phüp mÍ t≠i Hu∆, vËi DiŒp vØn CıÁng l°m ChıÍng-giüo. "TrıÈng n°y Ω‹ng vai tr› tıÁng-ΩıÁng vËi trıÈng th·ng-ng·n (Colløge des Interprøtes) Í trong Nam, dıËi thÈi cüc á·-á‚c H®i-Quµn Phüp" (s‚ 265, tr. 7). P.J.B. NguyÕn tr‡ng Qu®n cho xu∂t-b®n tiÃu-thuy∆t TruyŒn Th∑y Lazar· PhiÀn (S°i-g›n, J.limage xb). - 1892 : á≠i-Nam á„ng-VØn Nh∫t-Büo, tÈ büo Ω∑u-ti≈n Í B∞c-k¸, vi∆t b±ng ch˘ Hün, do Nha Kinh-LıÏc xu∂t-b®n t≠i H°-nÊi (s· 223, tr. 139). á∆n nØm 1907, tÈ büo chuyÃn hıËng Ω‰i t≈n l° áØng-C‰ TÔng-Büo, vËi ph∑n ch˘ qu‚c-ng˘ do nh° trœ-thˆc tµn-h‡c NguyÕn vØn Vÿnh l°m ch-bÓt v° nhiÀu trœ-thˆc nho-h‡c l°m trÏ-bÓt nhı Phan K∆-Bœnh v° ph∑n ch˘ Hün do Ho°ng-giüp á°o Nguy≈n-Ph‰ l°m ch-bÓt (s‚ 223, tr. 139; s„ 239, tr. 176). - 1895-1896 : Hu÷nh TŸnh Paulus Ca xu∂t-b®n á≠i-Nam Qu‚c-Ñm T˙-VŸ, t˜-ΩiÃn Ω∑u-ti≈n ca ngıÈi ViŒt-Nam gi®i-thœch ti∆ng ViŒt b±ng ti∆ng ViŒt, c‹ ch˘ n·m. - 1896: DÚ ng°y 23-10-1896 ban-h°nh nØm Th°nh-thüi thˆ 8 v° nghŸ-ΩŸnh ng°y 18-11-1896 ca To°n-quyÀn á·ng-dıÁng Armand Rousseau mÍ t≠i kinh-Ω· Hu∆ TrıÈng Qu‚c-H‡c. TrıÈng d≠y c® ba thˆ ti∆ng Phüp, ch˘ Hün v° ch˘ qu‚c-ng˘, khai-gi®ng ng°y 26-12-1896 (Xem chˆng-t˜ NguyÕn vØn M≠i s‚ 100; Thüi vØn KiÃm s‚ 265; NguyÕn h˘u Thˆ s‚ 269. Qu®n-giüo ti≈n-khÍi l° Ng·-Ω÷nh Kh®).


- 1900: Büo N·ng-C‰ Mœm-á°m xu∂t-b®n Í S°i-g›n. Süng-l∫p: Canavaggio. Ch bÓt: LıÁng Kh∞c-Ninh. - 1902: á≠i-hÊi Qu‚c-t∆ Nghi≈n-cˆu ViÕn-á·ng h‡p l∑n Ω∑u-ti≈n t≠i H°-nÊi nØm 1902 c‹ TiÃu-ban b°n vÀ v∂n-ΩÀ c®i-cüch cüch ghi µm ch˘ qu‚c-ng˘. TiÃu-ban do giüo-sı Chæon l°m ch-tŸch v° g„m nhiÀu nh° büc-h‡c v° nhµn-sÿ danh-ti∆ng: Pelliot, Finot, Cadiøre, Dumortier, Gereni, Babonneau, Simonnier v° Ho°ng tr‡ng Phu. TiÃu-ban Ωıa nh˘ng ΩÀ-nghŸ c®i-cüch t‹m-t∞t nhı sau: ♠ "dÔng G cho lo≠t v∑n GA, GE, GI, GO, GU, Gú; ♠ "dÔng J thay th∆ GI; ♠ "biÃu-hiŒn trong m‡i trıÈng-hÏp µm h‡ng Ωi∆c b±ng K ΩÃ mÊt m¥t khfii c‹ CA, C0... v°, m¥t khüc, khfii c‹ KE, KI: ♠ "thay Ñ b±ng é (O c‹ rµu) bÍi v÷ Ñ µm Ñ g∑n gi‚ng O; ♠ "kh·ng vi∆t Y thay cho I trong cüc ti∆ng LY, KY, MY... v.v.: ♠ "µm CH th÷ dÔng C v° d°nh ri≈ng CH ΩÃ ghi mÊt h∑u-µm: CÏ thay v÷ ChÏ, khüc thay v÷ KHÄCH; ♠ "dÔng Z thay v÷ D: ♠ "dÔng N thay cho NH (BÄN thay cho BÄNH); ♠ "dÔng W thay cho bün-nguy≈n-µm (KWA thay cho QUA);


♠ "dÔng C thay cho X bÍi l¡ µm X g∑n xuy-µm cÓa" T∂t c® nh˘ng ΩÀ-nghŸ n°y, tuy phÔ-hÏp vËi cüc nguy≈n-t∞c ghi µm, Ω¨ kh·ng Ωem ra üp-Ω¥t. NgıÈi ta viŒn l¡ c˙u-lŒ v° t∫p-quün. á„ng thÈi trong Ω‹ c‹ s˙ kh‹-khØn s¡ ph®i thay-Ω‰i cüc kiÃu ch˘ nh° in" (Maurice Durand v° NguyÕn-Tr∑n Huµn, s‚ 223, tr. 29). û-ki∆n ca linh-mÚc Cadiøre c‹ tœnh-ch∂t quy∆t-ΩŸnh: "Linh-mÚc Cadiøre Í trong TiÃu-ban cÒng kh·ng Ω„ng ˚ vËi d˙-ΩŸnh c®i-cüch. Xæt tr≈n phıÁng-diŒn khoa-h‡c, Cadiøre nh÷n-nh∫n hŒ-th‚ng ghi µm mËi hÏp-l˚ hÁn hŒ-th‚ng ghi µm cÒ, nhıng vÀ m¥t th˙c-h°nh, viŒc c®i-cüch g¥p nh˘ng kh‹-khØn nghi≈m-tr‡ng Ω∆n nÂi ph®i t˜-bfi s˙ s¯a-Ω‰i. áˆng Í phıÁng-diŒn th˙c-h°nh, Cadiøre n≈u süu ΩiÃm ch‚ng Ω‚i: 1. Kh·ng thÃ lo≠i bfi nh˘ng kh‹-khØn g∞n liÀn vËi l‚i ghi µm ti∆ng ViŒt v° m‡i hŒ-th‚ng ghi µm ΩÀu kh·ng thÃ ho°n-to°n. 2. Kh·ng thÃ gün cho ch˘ qu‚c-ng˘ nh˘ng khuy∆t-ΩiÃm g∞n liÀn vËi chœnh b®n thµn ca ti∆ng ViŒt. 3. HŒ-th‚ng ghi µm do TiÃu-ban ΩÀ-nghŸ lo≠i bfi mÊt s‚ kh‹-khØn, trüi l≠i gµy ra nh˘ng kh‹-khØn khüc. 4. ViŒc s¯a-Ω‰i ch˘ qu‚c-ng˘ s¡ l°m cho mÊt s‚ lËn süch kh·ng thÃ Ω‡c ΩıÏc nhı nh˘ng t˜-ΩiÃn ca Taberd, Gænibrel, giüo-tr÷nh v° tuyÃn-t∫p ca Chæon. 5. MÊt s‚ Ω·ng ngıÈi ViŒt kh·ng bi∆t ch˘ nho v° ch◊ bi∆t ch˘ qu‚c-ng˘, trÍ th°nh mÔ ch˘". (Theo NguyÕn vØn Trung, s‚ 247, tr. 67). - 1905:


∗ Nh˙t-Büo-Tÿnh xu∂t-b®n Í S°i-g›n. ∗ á≠i-ViŒt Tµn-Büo, vi∆t b±ng ch˘ nho v° ch˘ qu‚c-ng˘ xu∂t-b®n Í H°-nÊi; çng Ernest Babut l°m ch-nhiŒm; ·ng á°o Nguy≈n-Ph‰ l°m ch-bÓt, vËi mÊt ph∑n ch˘ Hün. - 1906: V∂n-ΩÀ c®i-cüch ch˘ qu‚c-ng˘ ΩıÏc chœnh-quyÀn á·ng-dıÁng Ωıa ra th®o-lu∫n t≠i HÊi-Ω„ng C®i-cüch H‡c-Chünh á·ng-dıÁng. HÊi-Ω„ng h‡p t≠i H°-nÊi ng°y 21-4-1906, th·ng qua mÊt ΩÀ-nghŸ c®i-cüch hŒ-th‚ng ghi µm ch˘ qu‚c-ng˘ tr≈n ti≈u-chu∏n l°m cho ch˘ qu‚c-ng˘ g∑n vËi ch˘ Phüp hÁn v° theo l‚i ghi µm hÏp-l˚, ΩÁn-gi®n hÁn. To°n-quyÀn á·ng-dıÁng k˚ nghŸ-ΩŸnh ng°y 16-5-1906 ch∂p-thu∫n ΩÀ-nghŸ n°y v° c›n mÍ mÊt k¸ thi so≠n süch giüo-khoa theo ch˘ qu‚c-ng˘ c®i-cüch. Dı-lu∫n ch‚ng Ω‚i, ti≈u-biÃu l° lo≠t b°i ca Linh-mÚc Cadiøre nhan-ΩÀ La Question Du Qu‚c-Ng˘ tr≈n büo L' Avenir Du Tonkin t˜ ng°y 24 thüng 9 cho Ω∆n m„ng 10 thüng 10 nØm 1906 (xem s‚ 247, tr. 71). To°n-quyÀn á·ng-dıÁng ho¨n thi-h°nh v° giao cho cüc U˝-ban C®i-Cüch H‡c-Chünh Nam-k¸, Trung-k¸ v° B∞c-k¸ ΩŸnh-liŒu. U˝-ban Nam-k¸ g≠t-bfi ΩÀ-nghŸ c®i-cüch ch˘ qu‚c-ng˘ ca To°n-quyÀn á·ng-dıÁng trong mÊt ki∆n-nghŸ th·ng qua ng°y 23-11-1906: "U˝-ban áŸa-PhıÁng C®i-Cüch H‡c-Chünh Nam-k¸ nh÷n-nh∫n nguy≈n-t∞c s¯a-Ω‰i ch˘ qu‚c-ng˘, nhıng cho r±ng viŒc nghi≈n-cˆu Ω‹ l°m trong tinh-th∑n ΩÁn-gi®n-h‹a v° süt g∑n vËi ti∆ng Phüp ch◊ c‹ thÃ ti∆n-h°nh t‚t do U˝-ban áŸa-PhıÁng Nam-k¸ v° kh·ng thÃ b


Ÿ üp-Ω¥t mÊt cüch c∂p-büch trong b∂t cˆ trıÈng-hÏp n°o" (Dπn dŸch trong süch s‚ 247, tr. 72). U˝-ban Trung-k¸ ch∂p-nh∫n s¯a-Ω‰i mÊt v°i ΩiÃm m° th·i. U˝-ban B∞c-k¸ ΩÀ-nghŸ t≠m thÈi gi˘ nguy≈n t÷nh-tr≠ng ch˘ qu‚c-ng˘. ∗ CÒng trong nØm 1906, viŒc d≠y ti∆ng Phüp v° ch˘ qu‚c-ng˘ trong cüc trıÈng Í Trung-k¸ v° B∞c-k¸ trÍ n≈n b∞t-buÊc nhı Í Nam-k¸, nhıng kh·ng bfi h≤n ch˘ Hün nhı Í Nam-k¸. DÚ ban-h°nh ng°y 31-5-1906 nØm Th°nh-thüi thˆ 18 v° nghŸ-ΩŸnh ca To°n-quyÀn á·ng-dıÁng k˚ ng°y 14-9-1906 t‰-chˆc h‡c-chünh th°nh ba c∂p: 1. C∂p ∂u-h‡c. 2. C∂p tiÃu-h‡c. 3. C∂p trung-h‡c. ChıÁng-tr÷nh c∂p ∂u-h‡c g„m hai ph∑n: ph∑n ch˘ nho, ph∑n qu‚c-ng˘, d≠y luµn-l˚ v° v°i ki∆n-thˆc th·ng-thıÈng. áiÀu 16 quy-ΩŸnh sau mÊt thüng kÃ t˜ khi nghŸ-ΩŸnh n°y ΩıÏc ban-h°nh, cüc ngıÈi d≠y h‡c ph®i bi∆t ch˘ qu‚c-ng˘ mËi ΩıÏc tuyÃn-dÚng. áiÀu 17 quy-ΩŸnh t‰-chˆc nh˘ng lËp h‡c ch˘ qu‚c-ng˘ Í cüc huyŒn, t◊nh cho cüc giüo-vi≈n. è cüc c∂p TiÃu-h‡c v° Trung-h‡c cÒng c‹ nh˘ng ΩiÀu-kho®n tıÁng-t˙ vÀ viŒc t‰-chˆc cüc lËp Ω°o-t≠o hu∂n-Ω≠o, giüo-thÚ ΩÃ d≠y ch˘ qu‚c-ng˘. Chi∆u theo dÚ ng°y 31-5-1906, nÀn h‡c-chünh t≠i B∞c-k¸ cÒng ΩıÏc c®i-t‰ do nghŸ-ΩŸnh ng°y 16-11-1906 ca Th‚ng-sˆ B∞c-k¸. - 1907-1908: á·ng-Kinh Nghÿa-ThÚc, mÊt t‰-chˆc cüch-m≠ng c·ng-khai ca cüc b∫c trœ-thˆc c˙u-h‡c nhıng tµn-ti∆n, c·ng-b‚ VØn-Minh Tµn-H‡c Süch (s‚ 68) trong Ω‹ c‹ kho®n h·


-h°o to°n dµn h‡c ch˘ qu‚c-ng˘ l°m phıÁng-th∆ "mÍ-mang trœ-kh·ng". T‰-chˆc n°y bŸ ngıÈi Phüp c∂m-Ωoün v÷ l˚ do chœnh-trŸ, nhiÀu nh° nho trong t‰-chˆc bŸ c∑m-tÔ. ThÈi-cuÊc lŸch-s¯ cho th∂y cüc nh° trœ-thˆc tµn-h‡c, thuÊc cüc th∆-hŒ Ωang l≈n, s¡ ti∆p-tÚc b±ng büo-chœ v° vØn-chıÁng chıÁng-tr÷nh khai-h‹a m° cüc nho-gia trong á·ng-Kinh Nghÿa-ThÚc k¸-v‡ng nÁi ch˘ qu‚c-ng˘. - 1909: NguyÕn vØn Vÿnh l°m ch-bÓt ph∑n qu‚c-ng˘ tÈ büo ch˘ Hün á≠i-Nam á„ng-VØn Nh∫t-Büo Ω‰i t≈n l° áØng-C‰ TÔng-Büo, nhı Ω¨ n≈u tr≈n Ωµy, ΩÀ t˙a b®n dŸch Tam Qu‚c-Chœ DiÕn-Nghÿa ca Phan K∆-Bœnh trong Ω‹ c‹ lÈi ti≈n-tri (s‚ 67): "NıËc Nam ta mai sau n°y hay dÍ cÒng Í nhı ch˘ qu‚c-ng˘". á‚i-chi∆u lÈi ti≈n-tri n°y vËi ch-trıÁng ca á·ng-Kinh Nghÿa-ThÚc n≈u trong VØn-Minh Tµn-H‡c Süch (s‚ 68), chÓng ta nh∫n th∂y nØm 1907 qu® l° mÊt thÈi-ΩiÃm lŸch-s¯ hi∆m c‹. C® hai th°nh-ph∑n trœ-thˆc c˙u-h‡c v° tµn-h‡c nh∂t trœ l˙a-ch‡n ch˘ qu‚c-ng˘ l°m qu‚c-t˙. áµy l° mÊt s˙ l˙a-ch‡n ΩÓng theo hıËng v∫n-ΩÊng lŸch-s¯ m° th∆-l˙c giao-tranh l° t˙-do v° ΩŸnh-mŒnh. Nh˘ng k¸-v‡ng m° tiÀn-nhµn Ω¥t v°o ch˘ qu‚c-ng˘ thˆ nh∂t, tˆc ch˘ n·m, t˜ Ωµy ΩıÏc k˚-thüc v°o ch˘ qu‚c-ng˘. - 1910: Nh∫t-büo LÚc-T◊nh Tµn-VØn xu∂t-b®n t≠i S°i-g›n. Süng-l∫p: Pierre Jeantet; ch-bÓt: Tr∑n Nh∫t-ThØng. - 1913-1916:


Tu∑n-büo á·ng-DıÁng T≠p-Chœ xu∂t-b®n t≠i H°-nÊi, vËi danh-nghÿa ∂n-b®n Ω¥c-biŒt ca büo LÚc-T◊nh Tµn-VØn, s‚ 1 ra ng°y 15-5-1913, do Schneider süng-l∫p v° NguyÕn vØn Vÿnh l°m ch-bÓt. Lo≠i cÒ, kh‰ lËn, ra ng°y thˆ nØm, g„m 85 s‚ t˜ 15-5-1913 Ω∆n 31-12-1914; lo≠i mËi, kh‰ nhfi hÁn, ra ng°y ch-nh∫t, kÃ t˜ 10-1-1915 Ω∆n 22-9-1918 (s‚ 192) th÷ Ω÷nh b®n. (Xem Phan K∆ Bœnh: ViŒt-Nam Phong-TÚc. Præsentation et traduction annotæe par Nicole Louis-Hænard. TrıÈng ViÕn-á·ng Büc-C‰ Phüp xb, Paris, 1975, t∫p I, tr. 5, XXI). - 1917: Süch Tri∆t-H‡c-Khoa ca C‚ Chœnh Linh ra ΩÈi. - 1917-1934: Nam-Phong T≠p-Chœ do Louis Marty süng-l∫p, Ph≠m Qu¸nh ch-bÓt ph∑n qu‚c-vØn, NguyÕn bü Trüc ch-bÓt ph∑n Hün-vØn cho Ω∆n nØm 1919 th÷ Ωi l°m quan. S‚ 1 phüt-h°nh v°o thüng 7 nØm 1917. KÃ t˜ s‚ 27 (thüng 9 nØm 1919, in rfl ngo°i b÷a trıËc Ph≠m Qu¸nh l° ch-nhiŒm ki≈m ch-bÓt). KÃ t˜ s‚ 64 (thüng 10 nØm 1922 c‹ th≈m ph∑n PhÚ-trıÁng ti∆ng Phüp). NØm 1932, Ph≠m Qu¸nh Ωi l°m thıÏng-thı ca triÀu-Ω÷nh Hu∆ n≈n bÊ bi≈n-t∫p c¯ nh° vØn song ng˘ NguyÕn Ti∆n-L¨ng l°m ch-bÓt cho Ω∆n s‚ 210, ra ng°y 6-12-1934 th÷ T≠p-Chœ Nam-Phong Ω÷nh-b®n. CÔng vËi á·ng-DıÁng T≠p-Chœ, Nam-Phong T≠p-Chœ c‹ c·ng lËn trong viŒc xµy-d˙ng nÀn vØn-h‡c ch˘ qu‚c-ng˘. - 1918-1919: CuÊc tranh-lu∫n tr≈n Nam-phong vÀ v∂n-ΩÀ dÔng ch˘ nho trong qu‚c-vØn do ·ng NguyÕn Hüo-Vÿnh Ω¥t ra (cüc s‚ 79-89). Nh˘ng ˚-ki∆n hÏp-l˚ ca Ph≠m Qu¸nh (s‚ 87), NguyÕn vØn Ng‡c (s‚ 86) v° DıÁng Qu®ng-H°m (s‚ 89) Ω∆n nay vπn c›n giü-trŸ.


- 1925: Qu® Dıa áfi ca NguyÕn tr‡ng Thu∫t v° T‚-Tµm ca Ho°ng Ng‡c-Phüch, hai tüc-ph∏m tiÃu-thuy∆t vi∆t theo l‚i mËi nhı TruyŒn Th∑y Lazar· PhiÀn ra ΩÈi t˜ nØm 1887. - 1931- 1939: ViŒt-Nam T˙-áiÃn ca HÊi Khai-trœ Ti∆n-Ωˆc - 1932: B°i thÁ T÷nh Gi° ca Phan-Kh·i büo hiŒu phong tr°o thÁ mËi. Tu∑n-büo Phong-H‹a ca nh‹m T˙-l˙c VØn-áo°n ra ΩÈi. - 1939: Lu∫t Hfii Ng¨ ca NguyÕn á÷nh - 1940: ViŒt-Nam VØn-Ph≠m ca Tr∑n tr‡ng Kim cÔng l°m vËi Ph≠m-duy Khi≈m v° BÔi K˝. - 1942: Danh-T˜ Khoa-H‡c ca Ho°ng-xuµn H¨n. - 1944: ViŒt-Nam VØn-H‡c S¯-Y∆u ca DıÁng Qu®ng-H°m. Nh÷n chung, ti∆ng ViŒt trong thÈi-k¸ 1862-1965 Ω¨ c‹ nh˘ng bıËc ti∆n-bÊ rfl-rŒt. KÃ vÀ lÈi vØn, th÷ c‹ ba l‚i Ω


¥c-biŒt; l‚i vØn t˙-nhi≈n phüt-khÍi t˜ TrıÁng-vÿnh K˚, Hu÷nhTŸnh Paulus Ca, NguyÕn vØn Vÿnh, l‚i vØn Ω≠o-m≠o ca Ph≠m Qu¸nh v° nh‹m Nam-Phong, l‚i vØn thu∑n-nh¨ ca T˙-l˙c VØn-Ωo°n, c® ba l‚i ∂y, Ω∆n nay vπn c›n gµy ®nh-hıÍng trong giËi c∑m bÓt. 3.4- Ch˘ qu‚c-ng˘ trong thÈi ΩÊc- L∫P T˜ NÉM 1945 á∆N NAY KÃ t˜ nØm 1945, lŸch-s¯ ch˘ qu‚c-ng˘ l° lŸch-s¯ ti∆ng ViŒt trong cüc l¨nh-v˙c giüo-dÚc, vØn-h‡c v° khoa-h‡c. Ti∆ng ViŒt chœnh-thˆc l°m chuyÃn-ng˘ trong m‡i c∂p h‡c: vØn-kiŒn lŸch-s¯ l° ChıÁng-tr÷nh Trung-H‡c ViŒt-Nam do bÊ-trıÍng Giüo-DÚc, M˛-Thu∫t v° LÕ-Nghi Ho°ng-xuµn H¨n ban-h°nh t≠i Hu∆, thÈi NÊi-Cüc Tr∑n tr‡ng Kim th°nh-l∫p sau ng°y 9-3-1945 Nh∫t Ω®o-chœnh Phüp. T˜ Ω‹, Í c® hai miÀn Nam, B∞c, v°, kÃ t˜ 30-4-1975, Í trong nıËc cÒng nhı Í h®i-ngo≠i, ti∆ng ViŒt kh·ng ng˜ng phüt-triÃn. Khoa ng˘-h‡c phüt-triÃn kh·ng ng˜ng kÃ t˜ Giüo-Tr÷nh Ng˘-H‡c á≠i-CıÁng ca giüo-sı Ferdinand Saussure gi®ng-d≠y t˜ nØm 1906 Ω∆n nØm 1911 t≠i á≠i-H‡c Genøve (s‚ 296). NhiÀu nh° ng˘-h‡c ViŒt-Nam v° ngo≠i-qu‚c, tµm-Ω∞c vËi ΩıÈng-hıËng canh-tµn ng˘-h‡c ca Saussure, Ω¨ c‚ng-hi∆n cho h‡c-giËi nhiÀu c·ng-tr÷nh quan-tr‡ng vÀ ti∆ng ViŒt. Trong ph≠m-vi n°y, thi∆t-tıÍng n≈n kÃ t≈n linh-mÚc giüo-sı L≈ vØn L˚, n‰i ti∆ng vËi lu∫n-ün ti∆n-sÿ kh®o-süt ti∆ng ViŒt theo phıÁng-phüp c·ng-nØng, ΩŒ-tr÷nh nØm


1948 (s‚ 141) v° cu‚n SÁ-Th®o Ng˘-Phüp ViŒt-Nam xu∂t-b®n nØm 1972 (s‚ 235). Trong LÈi Thıa áÊc-Gi®, tüc-gi® T˜-áiÃn ViŒt-B„-La nh∫n-xæt r±ng ti∆ng ViŒt, kh·ng nh˘ng l° ti∆ng n‹i ca hai miÀn Nam B∞c v° Cao-b±ng, cˆ-ΩiÃm ca nh° M≠c, m° c›n ph‰-c∫p c® Ai-lao v° Cao-m≈n, h≤n l° trong nh˘ng cÊng-Ω„ng ViŒt-kiÀu. HiŒn nay, trong c®nh nıËc-non ng°n d¥m ph®i ra Ωi, ti∆ng ViŒt ph‰-c∫p m‡i nÁi tr≈n th∆-giËi, h∑u nhı kh∞p nØm chµu ΩÀu c‹ ngıÈi ViŒt di-trÓ.

H‡c-t∫p v° phÚng-s˙ ti∆ng ViŒt, chœnh l° mÊt nghÿa-vÚ lŸch-s¯, nh±m b®o-to°n b®n-s∞c ViŒt-Nam b±ng, vËi v° trong ti∆ng ViŒt m∆n y≈u.


4. á¥c-áiÃm Ti∆ng ViŒt Ti∆p theo ph∑n t÷m-hiÃu ti∆ng ViŒt v° ch˘ qu‚c-ng˘ trong quü-tr÷nh lŸch-s¯, chÓng ta th¯ nh∫n-ΩŸnh ti∆ng ViŒt vÀ cüc phıÁng-diŒn t˜-v˙ng-h‡c, µm-vŸ-h‡c, ng˘-vŸ-h‡c v° cÓ-phüp-h‡c. ThÈi-gian d°nh cho gi®ng-kh‹a c‹ h≠n, n≈n chÓng ta s¡ l°m c·ng viŒc t∏u m¨ khün hoa, nghÿa l° ch◊ lıËt qua mÊt s‚ v∑n-ΩÀ c∑n suy-tı nh±m phüt-huy b®n-s∞c ti∆ng nıËc ta. 4.1 Ti∆ng g‚c ViŒt v° ti∆ng vay-mıÏn Ti∆ng nıËc n°o cÒng g„m hai th°nh-ph∑n: mÊt l° nh˘ng ti∆ng b®n-th‰ nguy≈n-lai, hai l° nh˘ng ti∆ng vay-mıÏn nıËc khüc. Ch≤ng h≠n, xæt ti∆ng Phüp hay ti∆ng Anh, n‰i ti∆ng l° r∂t phong-phÓ, chÓng ta nh∫n-th∂y ph∑n vay-mıÏn ti∆ng nıËc ngo°i hÁn quü n˘a (s‚ 240, tr. 32). Cüc t˜-ΩiÃn ti∆ng ViŒt hiŒn c‹ chıa Ω≠t Ω∆n tr÷nh-ΩÊ l˚-tıÍng l° ghi-nh∫n ti∆ng g‚c v° thÈi-ΩiÃm xu∂t-hiŒn ca nh˘ng t˜ vay-mıÏn. Mu‚n ΩıÏc v∫y, thi∆t tıÍng c∑n nghi≈n-cˆu thµm sµu hÁn cüc khoa ng˘-µm lŸch-s¯, t˜-nguy≈n-h‡c v° th‰-µm h‡c. (xem b°i ca linh-mÚc Cadiøre s‚ 63, 64, v°, vÀ th‰-µm v° phong-cüch Hu∆, xem cüc s‚: 252, 260, 261, 266,267, 268). á≠i-khüi, hiŒn nay chÓng ta bi∆t ti∆ng ViŒt g„m c‹: 1. Nh˘ng ti∆ng ViŒt thu∑n-tÓy, nghÿa l° nh˘ng ti∆ng Ω¨ c‹ t˜ khi ti∆ng nıËc ta biŒt-l∫p th°nh mÊt ng·n-ng˘ ri≈ng, thıÈng g‡i l° ti∆ng n·m, ti∆ng thu∑n n·m, Ω‚i l∫p vËi nh˘ng ti∆ng Hün-ViŒt, l° mÊt lo≠i ti∆ng vay-mıÏn Ω¥c-biŒt.


2. Nh˘ng ti∆ng vay-mıÏn trong quü-tr÷nh nıËc ta giao-ti∆p vËi cüc s∞c dµn trong nıËc v° ngıÈi nıËc ngo°i, cÚ-thÃ l°: - ti∆ng nho xıa - ti∆ng Hün-ViŒt - ti∆ng vay-mıÏn ti∆ng Phüp, ti∆ng Anh..., cüch tr˙c-ti∆p v°, cüch giün-ti∆p, qua trung-gian ch˘ Hün v° ti∆ng T°u hay ti∆ng Phüp ti∆ng Anh... Hai phıÁng-phüp vay-mıÏn th·ng-dÚng l° dŸch µm v° dŸch nghÿa. DŸch µm th÷ rÓt bËt µm-ti∆t cüc ti∆ng Ωa-µm v° k∆t-hÏp theo lu∫t b‰ng tr∑m hay thu∫n-thanh-µm. DŸch nghÿa th÷ mıÏn ˚ ΩÃ t≠o ti∆ng mËi, Ω·i khi vËi t˜ cÒ nhıng vËi nghÿa mËi, ch≤ng h≠n nhı vÀ danh-t˜ k˛-thu∫t ΩiŒn-toün mËi-m¿, Hardware v° Software th÷ dŸch nghÿa r∂t Ω∞c-thÃ l° cıÁng-liŒu v° nhu-liŒu. Sau Ωµy l° mÊt s‚ trıÈng-hÏp ti∆ng vay-mıÏn c∑n suy-nghÿ th≈m. 4.1.1 ViŒt-h‹a ti∆ng vay-mıÏn Chœnh hŒ-th‚ng ti∆ng ViŒt thu∑n-tÓy Ω¨ khoüc cho nh˘ng ti∆ng vay-mıÏn mÊt bÊ üo ng˘-µm Ω¥c-biŒt khi∆n cho nh˘ng ti∆ng vay-mıÏn lµu ΩÈi c‹ düng-d∂p ti∆ng ViŒt thu∑n-tÓy. á‹ l° hiŒn-tıÏng ViŒt-h‹a cüc giü-trŸ vØn-h‹a ngo≠i-nh∫p, biÃu-hiŒu tinh-th∑n t˙-cıÈng t˙-l∫p ca dµn tÊc ta. Sau Ωµy l° mÊt s‚ ti∆ng m° cüc nh° ng˘-h‡c n≈u ra nhı l° ti∆ng vay-mıÏn: n∆u qu® l° ti∆ng vay-mıÏn th÷ Ω¨ ViŒt-h‹a t˜ thuÍ xa xıa Ω∆n ΩÊ xu∂t-hiŒn nhı ti∆ng ViŒt thu∑n-tÓy, nhıng cÒng n≈n nghÿ Ω∆n trıÈng-hÏp tıÁng-Ω„ng hÁn l° li≈n-hŒ thµn-tÊc.


- Theo E. Souvignet (s‚ 92, tr. 190-203) : Ti∆ng B∞c-Ph≠n Ti∆ng ViŒt Hina : høn rÔpa (h÷nh düng, khu·n m¥t) : r∫p suci : s≠ch-s¡ dvi, dva (ti∆ng lıÏng s‚) : v°i Buddha : BÚt(Ph∫t).bi∆t punna : no Ti∆ng Tamoul beut, bet (th∫t y≈n l¥ng) : b¥t-b¥t - Theo H. Maspæro (s‚ 72): Ti∆ng M·n-M≈n Ti∆ng ViŒt mus : muÂi(con muÂi) muh : mÒ (cüi mÒ) rÁh : rÕ brah : rπy ruh : rÎ = dÎ (thüo ra) pul-upas : b® (thu‚c ΩÊc) tha-pal : b®y la-pal : b¿ teh : ΩÃ tuh : Ω‰ tur : Ω‰i choh : xfi chrah : ch®i


Ti∆ng Thüi Ti∆ng ViŒt h-yÒ : Í h-nfl : phfing phflng : phfing r÷ : rπy rÔ : lÂ

4.1.2 Ti∆ng ViŒt chuyÃn t˜ "ti∆ng nho xıa" (theo NguyÕn B≠t-TÚy, s‚ 183 v° L≈ Ng‡c- TrÚ, s‚ 241): ( < : chuyÃn g‚c) ch°m < l°m (lam) ch°ng < l°ng (lang) røm < liÀm (li≈m) l· < l„ (l·) mø < m° (ma) m°y < m÷ (mi) mÔng < m„ng (m·ng) ngÈ < ngh÷ (nghi) ngu„n < nguyÀn (nguy≈n) vıÈn < viÀn (vi≈n) bÈ < vÔ (vu) liÀn, rÀn < liÀn (li≈n) dÈi < d÷ (di) l∑n < lu∑n (luµn)

4.1.3 Ti∆ng Hün-ViŒt


Ti∆ng Hün-ViŒt h÷nh-th°nh t˜ thÈi t˙-ch l° ngu„n v· t∫n l°m cho ti∆ng ViŒt c°ng th≈m phong-phÓ. NgıÈi ViŒt Ω‡c ch˘ Hün theo phæp phi≈n-thi∆t ca t˙-ΩiÃn Trung-Hoa (Xem phÚ-b®n V), nhıng theo gi‡ng ViŒt, cho n≈n ti∆ng ViŒt kh·ng bi∆n th°nh ti∆ng T°u. 4.2 HŒ-th‚ng Thanh-áiŒu Linh-mÚc Alexandre de Rhodes nh∫n-ΩŸnh r±ng "trong ti∆ng ViŒt, thinh l° linh-h„n ca ng·n-ng˘, v÷ n‹ ΩŸnh-nghÿa cho t˜-ng˘" v° Ω¨ c‹ c·ng gi®i-thœch cüc d∂u gi‡ng biÃu-thŸ cüc thinh trong ti∆ng ViŒt. Linh-mÚc L≈ vØn L˚ ΩŸnh-nghÿa: "Thinh l° mÊt s˙ kiŒn µm-thanh g„m c‹ nh˘ng chuyÀn-ΩiŒu ca µm-nh≠c, c®m-nhiÕm v°o y∆u-t‚ mπu-µm (nguy≈n-µm) ca mÊt t˙-ng˘, v° c‹ thÃ l°m thay-Ω‰i ˚-nghÿa ca nh˘ng t˙-ng˘ c‹ nh˘ng µm-vŸ gi‚ng nhau" (s‚ 236, tr. 21). Linh-mÚc Alexandre de Rhodes t˜ng n≈u ra trıÈng-hÏp ti∆ng BA vËi süu thinh khüc nhau, t≠o th°nh süu ti∆ng khüc nhau trong mÊt cµu nhı sau: "Ba b° b® (v®) bü b≠ b¨". Theo linh-mÚc Alexandre de Rhodes th÷ cµu n°y nghÿa l°: Ba b° th‰i v°o m¥t (hay tüt v°o m¥t) b° thˆ-phi Ω¨ bŸ ru„ng-rπy (bfi rÁi) mÊt thˆ c¥n thu‚c (thu‚c ΩÊc). Dπn trong t°i-liŒu vi∆t tay ca Alexandre de Rhodes nhan-ΩÀ: De tonis seu accentibus linguae Annamitae (ARST, JS. 83 et 84, f.r.), trœch theo áÂ Quang-Chœnh, s‚ 235, tr. 15, chÓ 2 Ti∆ng ViŒt c‹ tüm gi‡ng l°: ngang (trıÈng-b÷nh) huyÀn (Ωo®n-b÷nh)


ng¨ (trıÈng-b÷nh) hfii (Ωo®n-b÷nh) s∞c (trıÈng-khˆ) n¥ng (Ωo®n-khˆ) s∞c nh∫p (trıÈng nh∫p) n¥ng nh∫p (áo®n-nh∫p) Trong s‚ tüm gi‡ng ∂y, nh˘ng ti∆ng v∫n c®n t∞c-µm cu‚i (C, CH, P, T) th÷ ch◊ c‹ hai gi‡ng : S∞c nh∫p v° n¥ng nh∫p, vœ-dÚ: büc, b≠c - cüch, c≠ch - ∂p, ∫p - müt, m≠t. C›n nh˘ng ti∆ng v∫n trÁn (kh·ng c‹ µm cu‚i) v° v∫n c®n ty-µm cu‚i (M, N, NH, NG) th÷ c‹ süu gi‡ng: ngang, huyÀn, ng¨, hfii, s∞c, n¥ng. N≈n bi∆t r±ng c‹ nh˘ng ti∆ng tuy th˙c-hiŒn theo s˙ c®m-nhiÕm ca thinh, nhıng kh·ng hay chıa c‹ ˚-nghÿa g÷, vœ-dÚ : luy≈n, ph„m, vu∂t, Ω≠, b¨n. Cüc thinh c‹ thÃ phµn-lo≠i nhiÀu cüch tÔy theo ti≈u-chu∏n: 4.2.1 Theo ti≈u-chu∏n b±ng tr∞c Giüo-sı Tr∑n C®nh-H®o (s‚ 122, tr.15) n≈u ra cüch phµn-lo≠i theo ti≈u-chu∏n B±ng tr∞c ca v∫n-lu∫t-h‡c c‰-truyÀn vËi cüc danh-xıng B÷nh thıÏng khˆ nh∫p:

T≈n cüc thinh D∂u thinh

Lo≠i thinh

s‚ thanh

TrıÈng-b÷nh - Ngang kh·ng d∂u B±ng 2 áo®n-b÷nh - HuyÀn HuyÀn - TrıÈng-thıÏng - Ng¨ Ng¨ Tr∞c 6 áo®n-thıÏng - Hfii Hfii -


TrıÈng-khˆ - S∞c khˆ S∞c - áo®n-khˆ - N¥ng-khˆ N¥ng - TrıÈng-nh∫p - S∞c nh∫p S∞c - áo®n-nh∫p - N¥ng nh∫p N¥ng - 4.2.2 Theo ti≈u-chu∏n b‰ng tr∑m (s‚ 248, tr. 123): Giüo-sı L≈ Ng‡c-TrÚ nh∫n-xæt: "á¥c-biŒt cüc thinh ti∆ng ViŒt c‹ li≈n-hŒ m∫t thi∆t vËi nhau theo hŒ-th‚ng b‰ng tr∑m: Ba thinh ngang, hfii, s∞c c‹ Ω¥c-tœnh l° phüt-µm c‹ xu-hıËng Ωıa l≈n, Ω„ng Í b∫c B‰ng, m° Hfii cao hÁn Ngang, s∞c cao hÁn Hfii, hay Hfii th∂p hÁn S∞c. Ba thinh huyÀn, ng¨, n¥ng, c‹ xu-hıËng Ωi xu‚ng, thuÊc b∫c TR∑m, m° gi‡ng Ngang cao hÁn Ng¨, ng¨ cao hÁn N¥ng. Mu‚n dÕ hiÃu, ta c‹ thÃ phüc-h‡a Ω„-biÃu sau Ωµy:

B‰ng s∞c cao hfii th∂p ngang cao

Tr∑m huyÀn th∂p ng¨ cao n¥ng th∂p

Hai thu∫t-ng˘ B‰ng tr∑m c‹ tünh-cüch tuyŒt-Ω‚i. Hai thu∫t-ng˘ Cao th∂p c‹ tünh-cüch tıÁng-Ω‚i". (s‚ 248, tr. 123). 4.2.3 Theo ti≈u-chu∏n cao th∂p


Linh-mÚc L≈ vØn L˚ (s‚ 236, tr.21) phµn-lo≠i theo ti≈u-chu∏n CAO THÖP v° nh∫n-ΩŸnh: "Süu thinh trong ViŒt-ng˘ c‹ thÃ ΩıÏc phµn-chia ra l°m hai nh‹m Ω‚i-l∫p nhau: mÊt nh‹m g„m ba thinh cao l° A, Ä, ¨, v° mÊt nh‹m g„m BA THINH THÖP l° Å, Ç, ≠. Ta c‹ thÃ t‹m l≠i trong b®ng sau Ωµy: Thinh b±ng Thinh vang Thinh h∑u

CAO a ü ¨ THÖP ° ® ≠

Cüch phµn-lo≠i tr≈n Ωµy Ω¨ ΩıÏc tr÷nh-b°y trong lu∫n-ün ti∆n-sÿ ΩŒ-tr÷nh nØm 1948 (s‚ 141, tr. 105-121). 4.2.4 Lu∫t hfii ng¨ üp-dÚng cho ti∆ng "L∂p-lüy" v° lu∫t B‰ng tr∑m üp- dÚng cho ti∆ng n·m (xem NguyÕn á÷nh, s‚ 125; L≈ Ng‡c-TrÚ, s‚ 152, II, tr.49) 4.2.5 Lu∫t tıÁng-Ω„ng Ω‚i-xˆng ca cüc µm-thÃ:Cüc µm-thÃ Ω„ng tünh-cüch phüt-µm v° Ω„ng chÂ phüt- µm Ω‰i chung vËi nhau (xem L≈ Ng‡c-TrÚ, s‚ 152, I, tr.26) 4.2.6 Lu∫t thanh tr‡c üp-dÚng cho ti∆ng Hün-ViŒt


(L≈ Ng‡c-TrÚ, s‚ 152, II, tr. 31) 4.2.7 Tœnh-ch∂t cüc µm Tr∑n C®nh-H®o lu∫n vÀ tœnh-ch∂t ri≈ng cüc µm nhı sau: "Ñm A Ω‡c l≈n nghe ∫m-°; µm G, nghe g∞t-gfing; µm GI, nghe gi∑y-giÚa; µm H, nghe hÔng-h„n; µm NG, nghe nÒng-nŸu; µm TR, nghe tr‡-tr¬; µm TH, nghe thünh-th‹t; µm R, nghe r∑m-r„; µm CH, nghe chang-ch®ng; µm X, nghe x®n-xüi; µm L, nghe lanh-l®nh; µm NH, nghe nh¬-nh°ng; µm D, nghe d°i-d¥c; µm á, nghe Ω¨i-Ω±ng; µm S, nghe sıÏng-s°ng; µm T, nghe tœ-tüch; µm K, nghe c‹ng-cÍi; µm KH, nghe kh›-khø; µm B, nghe b∫p-b¬; µm M, nghe m∆u-müo; µm PH, nghe phÁn-phËt; µm V, nghe væo-von. "ChÂ cüc µm khüc nhau chœnh l° chÂ m° cüc thi-bü, cüc vØn-h°o Ωua t°i Ω∂u trœ v∫y ". (s‚ 122, tr.13) 4.2.8 Tœnh-ch∂t cüc thinh Tr∑n C®nh-H®o lu∫n vÀ tünh-ch∂t ri≈ng cüc thanh nhı sau: "VÀ phıÁng-diŒn thanh (thinh), tiÀn-nhµn ta thıÈng liŒt cüc ti∆ng ta ra hai lo≠i: ti∆ng b÷nh (b±ng) v° tr∞c. Cüc ti∆ng trıÈng-b÷nh v° Ωo®n-b÷nh l° ti∆ng b÷nh. C›n cüc ti∆ng thuÊc vÀ süu thanh khüc ΩÀu l° ti∆ng tr∞c. "Tuy v∫y, mÂi thanh cÒng c‹ mÊt tünh-cüch ri≈ng. Thanh b÷nh trıÈng-b÷nh nghe ra ki≈u-h¨nh, thanh-tao. Thanh b÷nh Ωo®n-b÷nh nghe ra ·n-h›a, h„n-h∫u. Thanh tr∞c trıÈng-thıÏng nghe ra r≈n-rÿ, ræo-r∞t. Thanh tr∞c Ωo®n-thıÏng nghe ra dflng-h¨n, m¨nh-liŒt. Thanh tr∞c trıÈng-khˆ nghe


ra phµn-minh, vÿnh-viÕn. Thanh tr∞c Ωo®n-khˆ nghe ra ΩiÀm-Ω≠m, tr÷-tr‡ng. Thanh tr∞c trıÈng-nh∫p nghe ra kh∏n-c∂p, x‚c-vüc. Thanh tr∞c Ωo®n-nh∫p nghe ra cÚc-sÓc, lÚp-ΩÚp. "H¨y nhË r±ng thanh l° mÊt ΩiÀu r∂t quan-y∆u trong vØn-h‡c ⎯ nh∂t l° trong thi-ca. Mu‚n cµu vØn cho nhŸp-nh°ng, cho linh-ΩÊng, cho Ω¬p miŒng, cho ≈m tai... c∑n ph®i lıu ˚ vÀ thanh" (s‚ 122, tr.15). 4.2.9 Ti∆ng tıÏng h÷nh L≈ vØn Si≈u c˙c tün "ti∆ng tıÏng h÷nh l° mÊt süng-ch∆ Ω¥c-biŒt ca dµn-tÊc ViŒt-Nam", nghÿa l° "dÔng µm-thanh ΩÃ diÕn-t®". çng gi®i-thœch ˚-nghÿa ca cüc µm : I, U, é, Ÿ, ‡, ›, ∂p, ∫p, ‹t, ut, ong, oØn, oay, om, ‹p, ua (s‚ 208, tr. 318-321). VÀ cüc µm oØn v° OAY, L≈ vØn Si≈u nh∫n-xæt. "Ñm OÉN t® s˙ cong v›ng nhiÀu l∑n". T‹c "quØn" l° t‹c u‚n cho c‹ nhiÀu ΩıÈng cong. "XoØn-xoe" l° quanh-qu∏n ho°i b≈n m÷nh, Ωu‰i kh·ng Ωi. "BØn-khoØn" l° kh·ng bi∆t x¯ trœ ra sao, nghÿ Ωi nghÿ l≠i m¨i kh·ng ra. "Loanh-quanh" (bi∆n µm) l° cˆ quay Ωi quay l≠i kh·ng bi∆t l°m th∆ n°o. "Qu±n-qu≠i" l° Ωau-ΩËn m° cˆ rπy-rÚa, n±m quanh theo h∆t chiÀu n‡ Ω∆n chiÀu kia. "Ngo±n-ngoøo" l° cong Ωi cong l≠i. "O±n" l° ti∆ng ∑m b∞t chıËc gi‡ng n‹i hay u‚n lıÎi nhiÀu. "Ñm AOY t® th∆ ΩÊng theo ΩıÈng cong nhiÀu l∑n. "Xoay" l° Ωˆng tr≈n mÊt ΩiÃm day m¥t ra h∆t phœa n‡ Ω∆n phœa kia. "Con quay" l° Ω„ chÁi ca con tr¿ c‹ thÃ Ωˆng tr≈n mÊt chµn m° xoay ho°i. "Loay-hoay" l° b‚i-r‚i quay Ωi quay l≠i kh·ng bi∆t l°m th∆ n°o. "Ngoüy" l° qu∂y Ω®o theo h÷nh v›ng tr›n. "Qu∂y" l° l°m lÊn h∆t c® l≈n. "Vi∆t ngoüy


" l° vi∆t thüu, tay cˆ mÓa Ω®o lia-lŸa. "GiÚc toüy l≈n" l° giÚc-gi¨ cho lu‚ng-cu‚ng kh·ng kŸp trÍ tay" . 4.2.10 ∂n-t˙ "Ön-t˙" l° danh-t˜ m° linh-mÚc L≈ vØn L˚ Ω¨ dÔng ΩÃ chuyÃn ˚ thu∫t-ng˘ "impressif" ca h‡c-gi® ViŒt-Nam-h‡c n‰i ti∆ng Maurice Durand, tüc-gi® thi≈n kh®o-cˆu "Les impressifs en vietnamien" (Ön-t˙). Trong chıÁng süch b°n vÀ phıÁng-diŒn "ng·n-ng˘ t÷nh-c®m" ca ti∆ng ViŒt (s‚ 236, tr. 189-202), linh-mÚc L≈ vØn L˚ Ω¨ tr÷nh-b°y giËi-thuy∆t ca Maurice Durand vÀ thu∫t-ng˘ ∂n-t˙ nhı sau: "Nh˘ng t˙-ng˘ (Ω≠i Ωa s‚ l° t˙-ng˘ kæp thıÈng c‹ hai v∑n) m° µm-thanh ca chÓng gÏi mÊt ti∆ng k≈u, mÊt v∫n-ΩÊng, mÊt c®m-giüc, mÊt tµm-tr≠ng, nhiÀu hÁn l° mÊt ˚-tıÍng rfl-r°ng. Nh˘ng quan-niŒm ΩıÏc diÕn ra bÍi phüt-ng·n-vi≈n, v° c®m-tıÍng ca ngıÈi Ω‚i-tho≠i, thuÊc vÀ t÷nh-c®m nhiÀu hÁn l° l˚-trœ. Nhıng ∂n-t˙ n°y l° nh˘ng dÚng-cÚ trao-Ω‰i t÷nh c®m hÁn l° trao Ω‰i ˚-niŒm" (s‚ 236, tr. 191). á‹ l° nh˘ng ti∆ng ViŒt thu∑n-tÓy kh‹ ΩŸnh-nghÿa theo tinh-th∑n duy-l˚. Ch≤ng h≠n ti∆ng "b¡n-l¡n" Ω¨ ΩıÏc Maurice Durand gi®i-thœch nhı sau: "û-niŒm h‰-th¬n, ngıÏng-ngÔng, b‚i-r‚i, khi≈m-h≠, e-lŒ c‹ thÃ gÏi l≈n bÍi ∂n-t˙ B¡n l¡n / B¿n l¿n. Ön-t˙ n°y dœnh-liÀn vËi ˚-niŒm læn-lÓt Ωi v°o, læn-lÓt Ωi ra, læn thoüt ra ng® bi≈n, l° ˚-niŒm diÕn-t® b±ng lo≠t ti∆ng: Len / læn, løn, v° b±ng cüc ∂n-t˙ len-lfii, len-læt, læn-lÓt v.v. chuyÃn t˜ nghÿa læn-lÓt, chÔng-læn th°nh nghÿa sÏ-h®i, e-lŒ, h‰-th¬n: V· t÷nh ΩÃ gi‹ h·n tr≈n mü, B¡n l¡n l°m sao lÓc n¯a Ω≈m.


(H°n-m≠c-t¯) ⎯ MÊt lo≠t ∂n-t˙ l° nh˘ng nghÿ-thanh-t˙ nhı: oa-oa ch≠ch-ch≠ch th›m thom hi-hi ha-ha chÚt-chÚt ΩÔng-ΩÔng kh÷-kh÷ hu-hu chæp-chæp ve-ve oe-oe c≠c-c≠c chœp-chœp vÔ-vÔ o-o

⎯ Nh˘ng ∂n-t˙ khÍi Ω∑u b±ng QU, CU, KHU, UO, OA, V gÏi h÷nh-®nh mÊt v∫t cong, tr›n v›ng: quay cÓi khom v›ng v¬o-v‡ qu±n-qu≠i cuÊn khÓm vu·ng vung quanh-co cu„ng khoanh v°nh u‚n qu∞t-quæo cung khu·n v¥n o®n qu∂n-qu˚t cong khÓc vÔng

⎯ Nh˘ng ∂n-t˙ khÍi Ω∑u b±ng PH gÏi ˚-niŒm hÁi thÍ, gi‹ th‰i l°m ph„ng l≈n: phi ph÷nh phÚc-phŸch phÔng ph÷-ph° phŒ phø-phÎn ph∂t-phÁ ph„ng phÍn-phËt

⎯ Nh˘ng ∂n-t˙ khÍi Ω∑u b±ng L, R gÏi l≈n mÊt hiŒn-tıÏng xüo-trÊn, ΩÊng-Ω∫y: lung-lay rÔng-rÏn lÓc-l∞c rÚng-rÈi lng-l≤ng rÊn-rŸp lÓc-nhÓc rüo-ri∆t lÚc-ΩÚc rüo-ri∆t


⎯ Nh˘ng ∂n-t˙ t∫n cÔng b±ng : CO, EU gÏi mÊt ti∆ng k≈u ch‹i tai, hay mÊt v∫t kh·ng ngay-th≤ng: nheo-nhæo d¿o leo-læt khæo væo-von gi¬o leo-l¿o x¬o-x‡ væo-væo ¿o-l® løo-xøo tr¬o tru-tr∆u leo- kheo mæo-m‹ Ωøo xøo-xøo leo-nheo qu¬o, ngh¬o s¬o

⎯ Nh˘ng ∂n-t˙ t∫n cÔng b±ng é, È gÏi n≈n mÊt hiŒn-tıÏng Ωen-t‚i, üm-muÊi: lÈ-mÈ xÁ-x°i lË-ngË lÈ-lÈ xÁ-xüc chÁ-vÁ lÈ-ΩÈ bÁ-vÁ bÁ-thÈ trÁ-trÁ khÈ sÁ

⎯ Nh˘ng ∂n-t˙ t∫n cÔng b±ng æp, ¬t gÏi h÷nh-®nh mÊt v∫t g÷ gi¬p, bŸ Ωø b¬p: b¬p gi¬p læp x¬p Ωæt h¬p mæp æp Ω¬t k¬p næp ngh¬t giæp k¬t t¬t khæp

4.3 Cüc lo≠i ti∆ng CÒng nhı ti∆ng cüc nıËc khüc, ViŒt-ng˘ cÒng phµn ra nhiÀu t˜-lo≠i, nhıng s‚-lıÏng l° bao nhi≈u, viŒc phµn-lo≠i d˙a tr≈n ti≈u-chu∏n n°o, Ω‹ l° nh˘ng v∂n-ΩÀ khi∆n t˜ tr


ıËc Ω∆n nay, cüc nh° l°m süch ng˘-phüp kh·ng Ω„ng ˚ vËi nhau. HÁn n˘a, hiŒn-tıÏng c‹ nhiÀu ti∆ng thıÈng hay chuyÃn lo≠i, khi∆n cho s˙ khu-biŒt tñg lo≠i ti∆ng trÍ n≈n kh‹-khØn ho¥c mÁ-h„. V∂n-ΩÀ Ω∑u-ti≈n, tho≠t xem dÕ gi®i-quy∆t nhıng cÒng kh‹ nh∂t trœ: n≈n g‡i l° DANH-T˙, áÊng-t˙... hay Danh-t˜, ΩÊng-t˜... ? Trong ∂n b®n Ω∑u nØm 1940 ca süch ViŒt-Nam VØn-Ph≠m (s‚ 127), Tr∑n tr‡ng Kim mŒnh-danh cüc lo≠i ti∆ng vËi T˙, c›n T˜ th÷ d°nh ri≈ng cho ti∆ng ch◊ ph∫n-vÚ ng˘-phüp nhı tÓc-t˜. Trong cüc ∂n-b®n sau, c‹ s˙ thay-Ω‰i: cüc ti∆ng ch◊ cüc lo≠i ti∆ng ΩÀu k∆t-hÏp vËi T˜ thay v÷ T˙, ˚ chñg v÷ l¡ ti∆ng ViŒt trong d≠ng ch˘ qu‚c-ng˘ kh·ng c›n l° Ch˘ tˆc T˙ kh‚i vu·ng nhı Hün-t˙ hay ch˘ n·m n˘a. Nhıng œt n˘a c‹ hai ph®n-ˆng kh·ng Ω„ng ˚ s˙ thay-Ω‰i ∂y. MÊt l° giüo-sı Ho°ng-xuµn H¨n, trong dŸp xuµn áinh-D∫u (1957), vi∆t lÈi MÍ á∑u cho süch Mai-á÷nh MÊng-K˚ ca NguyÕn-huy H‰, vπn dÔng thu∫t-ng˘ 1940 ca Tr∑n tr‡ng Kim: "Trang-sˆc vØn-t˜ th÷ dÔng Tÿnh-t˙ th≈m v°o DANH-T˙ ΩÃ cho vØn th°nh m¥n-m° hay lŸch-s˙" (s‚ 173, tr.7). Hai l° linh-mÚc L≈ vØn L˚ giün-ti∆p biŒn-hÊ cho thu∫t-ng˘ 1940 ca cüc tüc-gi® süch ViŒt-Nam VØn-Ph≠m: "Trong cu‚n Ng˘-Phüp n°y (s‚ 236), chÓng t·i s¡ dÔng ti∆ng T˙-ng˘ (chˆ kh·ng ph®i T˜-ng˘) ΩÃ ch◊ ΩÁn-vŸ cØn-b®n ca mÊt ng·n-ng˘, châ-Ω˙ng mÊt ˚-nghÿa v° c‹ thÃ Ω®m-nhiŒm mÊt ph∫n-vÚ ng˘-phüp. V÷ th∆ khi phµn-chia cüc t˜-ng˘ ca ti∆ng ViŒt ra tñg lo≠i chÓng t·i s¡ g‡i cüc t˙-lo≠i Ω‹ l°: Danh-t˙, áÊng-t˙, tÿnh-t˙... "C›n khi xæt vÀ ph∫n-vÚ ca cüc t˙-ng˘ trong ng˘-tuy∆n, chÓng t·i s¡ dÔng nh˘ng ti∆ng: ch-t˜, tÓc-t˜, ΩŸnh-t˜, li≈n-t˜, phÚ-t˜...


"ChÓng t·i Ω¨ mu‚n dÔng ti∆ng: T˜, khi n‹i Ω∆n ph∫n-vÚ ca cüc t˙-ng˘, bÍi v÷ kh·ng ph®i nguy≈n mÊt t˙-ng˘ c‹ thÃ l°m ch-t˜, m° Ω·i khi c® cüc th°nh-ng˘ (expressions), cüc nh‹m t˙-ng˘ (Groupes de mots) hay l° c® mÊt cµu (phrase) cÒng l°m ch-t˜ cho mÊt ng˘-tuy∆n ΩıÏc " (s‚ 236, tr.4). 4.3.1 Phµn-lo≠i c‰-truyÀn CÒng nhı Ω‚i vËi ch˘ Hün, tiÀn-nhµn ta chia ti∆ng ViŒt ra l°m b‚n lo≠i: th˙c-t˙, hı-t˙, bün-th˙c-t˙, bün-hı-t˙. Tr∑n tr‡ng Kim Ω¨ Ω‚i-chi∆u vËi cüc ph≠m-trÔ ng˘-phüp nhı sau: "... Nguy≈n ti∆ng ViŒt-Nam kh·ng c‹ l‚i phµn t˙-lo≠i. ThıÈng ngıÈi ta ch◊ theo l‚i h‡c ch˘ nho, l∂y ti∆ng n¥ng, ti∆ng nh¬ m° phµn ra l°m b‚n thˆ, l°: th˙c-t˙, hı-t˙, bün-th˙c-t˙, bün-hı-t˙, nghÿa l° ti∆ng n¥ng, ti∆ng nh¬, ti∆ng hÁi n¥ng, ti∆ng hÁi nh¬. Vœ nhı ti∆ng m° bµy giÈ ta g‡i l° danh-t˙, th÷ ch˘ nho g‡i l° th˙c-t˙; nh˘ng ti∆ng ta g‡i l° tr≠ng-t˙, giËi-t˙, li≈n-t˙, th÷ g‡i l° h˙-t˙; nh˘ng ti∆ng ta g‡i l° tÿnh-t˙, ΩÊng-t˙ th÷ g‡i l° bün-th˙c-t˙ [in l∑m l° bün-hı-t˙]; nh˘ng ti∆ng ta g‡i l° ti∆ng ΩŒm hay l° trÏ-ng˘-t˙ th÷ g‡i l° bün-hı-t˙" (s‚ 127, T˙a, tr.V). 4.3.2 Phµn-lo≠i theo Tr∑n tr‡ng Kim, Ph≠m duy Khi≈m v° bÔi K˝ Süch ViŒt-Nam VØn-Ph≠m xu∂t-b®n nØm 1940, chia ti∆ng ViŒt ra l°m mıÈi ba lo°i sau n°y: 1. Danh-t˙


2. M≠o-t˙ 3. Lo≠i-t˙ 4. Ch◊-áŸnh-t˙ 5. á≠i-danh-t˙ 6. Tÿnh-t˙ 7. áÊng-t˙ 8.Tr≠ng-t˙ 9. GiËi-t˙ 10. Li≈n-t˙ 11. Tün-thün-t˙ 12. TrÏ-ng˘-t˙ 13. Ti∆ng ΩŒm " (s‚ 127, tr. 6). Cüch phµn-chia theo nhı trong ng˘-phüp ti∆ng Phüp, nhıng c‹ th≈m ba lo°i ri≈ng ca ti∆ng ViŒt l°: lo≠i-t˙, trÏ-ng˘-t˙ v° ti∆ng ΩŒm. 4.3.3. Phµn-lo≠i theo trıÁng vØn ch÷nh v° nguyÕn hi∆n l≈ (1963) Cüc tüc-gi® süch Kh®o-Lu∫n VÀ Ng˘-Phüp ViŒt-Nam chia ti∆ng ViŒt ra l°m ba lo≠i "theo t˜-tœnh" l°: 1. ThÃ-t˜ 2. Tr≠ng-t˜ 3. TrÏ-t˜ LÈi gi®i-thœch l˚-do phµn-chia v° l‚i dÔng ch˘ mËi t‹m-t∞t nhı sau: "ChÓng ta n‹i: chim bay, üo Ω¬p, th÷ trıËc h∆t ta c‹ mÊt ˚ t‰ng-hÏp. Phµn-tœch ˚ t‰ng-hÏp ra, ta nh∫n th∂y c‹ mÊt s˙ v∫t l° "chim" hay "lao". R„i, ta nh∫n ra s˙ v∫t "chi


m" ΩÊng-tüc g÷ (n‹ BAY), hay s˙ v∫t "üo" c‹ tœnh-ch∂t g÷ (n‹ á¬P). "B®n thµn ca s˙ v∫t, s˙ v∫t l°m ΩÊng-tüc g÷, v° s˙ v∫t c‹ tœnh-ch∂t g÷, ba khüi-niŒm cØn-b®n, ba ph≠m-trÔ. Nhıng, ta c‹ thÃ g„m hai khüi-niŒm sau l°m mÊt, m° n‹i "s˙ v∫t Í trong tr≠ng-thüi ΩÊng hay tÿnh n°o", n‹i g‡n l° "s˙ tr≠ng n°o". V÷ th∆ chÓng t·i ch◊ phµn-biŒt ThÃ-t˜ trfi s˙-v∫t, v° tr≠ng-t˜ dÔng ΩÃ trfi s˙ tr≠ng... "Ngo°i thÃ-t˜ v° tr≠ng-t˜, ta c›n c‹ mÊt lo≠i n˘a, chÓng t·i g‡i l° trÏ-t˜. Nhı ta n‹i: üo Ω¬p nh◊, ti∆ng nh◊, kh·ng trfi s˙ v∫t, m° cÒng kh·ng trfi s˙ trang, ch◊ dÔng ΩÃ giÓp cho ng˘-khœ rfl-r°ng hÁn, m≠nh-m¡ hÁn" (s‚ 204, tr. 152). Cüch phµn-lo≠i theo t˜ tœnh c‹ v¿ gi®n-ΩÁn, nhıng vÀ t˜-vÚ, cüc tüc-gi® s¡ phµn-chia t◊-m◊ l˚-thÓ hÁn, ri≈ng TrıÁng vØn Ch÷nh s¡ c‚ng-hi∆n th≈m nhiÀu nh∫n-ΩŸnh sµu-s∞c (xem th≈m cüc s‚ 226, 250). 4.3.4 Phµn-lo≠i theo L≈ vØn L˚ 1948 v° 1972) ( T˜ nØm 1948, linh-mÚc L≈ vØn L˚ Ω¨ ΩÀ ra mÊt phıÁng-phüp mËi ΩÃ phµn-chia cüc ph≠m-trÔ ng˘-phüp ti∆ng ViŒt. á‹ l° phıÁng-phüp ng˘-h‡c c·ng-nØng (linguistique fonctionnelle), ch-y∆u mi≈u-t®, n≈u ra nh˘ng Ω¥c-ΩiÃm ca ti∆ng ViŒt m° kh·ng d˙a v°o ng˘-˚, kh·ng üp-dÚng cho ti∆ng ViŒt nh˘ng ph≠m-trÔ ng˘-phüp c‰-truyÀn Ω¨ ΩıÏc üp-dÚng cho nhiÀu ng·n-ng˘ khüc. Linh-mÚc L≈ vØn L˚ Ω¨ dÔng nh˘ng ti∆ng g‡i l° chˆng-t˙ ΩÃ thœ-nghiŒm xem ti∆ng n°o c‹ thÃ hay kh·ng c‹ thÃ Ωˆng trıËc hay Ωˆng sau ti∆ng


n°o. CØn-cˆ v°o vŸ-trœ tıÁng-Ω‚i ca cüc ti∆ng Ω¨ quan-süt nhı th∆, linh-mÚc s¡ quy∆t-ΩŸnh ti∆ng n°o thuÊc lo≠i n°o. Khüm-phü n°y Ω¨ dπn-khÍi nhiÀu c·ng-tr÷nh l˚-thÓ, ri≈ng vÀ ti∆ng ViŒt th÷ n≈n kÃ cüch phµn-lo≠i mËi ca nh° ng˘-h‡c Anh P.J. Honey c·ng-b‚ nØm 1956 (s‚ 171). PhıÁng-phüp ca linh-mÚc L≈ vØn L˚ Ω¨ üp-dÚng th°nh-c·ng trong süch SÁ-Th®o Ng˘-Phüp ViŒt-Nam xu∂t-b®n nØm 1972 (s‚ 235) sau nhiÀu nØm gi®ng-d≠y t≠i á≠i-h‡c VØn-khoa H°-nÊi v° S°i-g›n. Theo süch n°y, chÓng ta c‹ 6 t˜-lo≠i : A, B, B', C1, C2 v° C3 tıÁng-ΩıÁng vËi: - Danh-t˙ (A) - áÊng-t˙ (B) - Tÿnh-t˙ (B') - Ng·i-t˙ (C1) - S‚-t˙ (C2) - PhÚ-t˙ (C3) T˙-lo≠i C3 phµn ra 6 tiÃu-lo≠i: • PhÚ-t˙ khÍi Ω∑u • PhÚ-t˙ trung-gian • PhÚ-t˙ t∫n cÔng • PhÚ-t˙ t˙-do • C®m-thün-t˙ • Nghÿ-thanh-t˙ 4.4 MŒnh-ΩÀ trong cµu CÓ-phüp l° phæp Ω¥t cµu, dÔng cüc ti∆ng l∫p th°nh mŒnh-ΩÀ v° s∞p cüc mŒnh-ΩÀ th°nh cµu: cµu c‹ thÃ c‹ mÊt hay nhiÀu mŒnh-ΩÀ.


MŒnh-ΩÀ tˆc l° cµu t‚i-thiÃu c‹ hai ph∑n: ph∑n l°m ch trong mŒnh-ΩÀ g‡i l° ch-t˜, ph∑n ch◊ cüi thÃ hay cüi dÚng ca ch-t˜ g‡i l° thu∫t-t˜.

4.4.1 Danh-t˙ v° tÿnh-t˙ c‹ thÃ dÔng l°m thu∫t-t˜ Ai quen vËi ti∆ng Phüp hay ti∆ng Anh th÷ ΩÀu bi∆t c‚t-ty ca thu∫t-t˜ l° ΩÊng-t˙ v° cho r±ng n∆u trong mÊt mŒnh-ΩÀ ti∆ng ViŒt m° thu∫t-t˜ l° danh-t˙ hay tÿnh-t˙ th÷ cho r±ng ΩÊng-t˙ bŸ t◊nh-lıÏc hay Í trong vŸ-th∆ ∏n-thÃ. á‚i vËi ti∆ng ViŒt th÷ kh·ng ph®i nhı v∫y v÷ danh-t˙ v° tÿnh-t˙ trong ti∆ng ViŒt cÒng l°m thu∫t-t˜ nhı ΩÊng-t˙. ∗ ViŒt-Nam VØn-Ph≠m (s‚ 127) ca Tr∑n tr‡ng Kim c‹ ΩÀ-c∫p Ω∆n Ω¥c-ΩiÃm n°y ca tÿnh-t˙ b±ng nhiÀu vœ-dÚ: - tr. 12: "cüi hoa Ω¬p. Cüi hoa l° danh-t˙ Ωˆng l°m ch-t˜, Ω¬p l° tÿnh-t˙ biÃu-diÃn cüi thÃ ca ch-t˙. Cüi chæn Ω∑y nıËc. Cüi chæn l° danh-t˙ Ωˆng l°m ch-t˜, Ω∑y l° tÿnh-t˙ ch◊ cüi thÃ ca ch-t˙... " - tr. 89-90: "Ti∆ng tÿnh-t˙ dÔng v°o trong mŒnh-ΩÀ, th÷ c‹ cüi c·ng-dÚng ch◊ cüi thÃ ca ch-t˜, cÒng nhı ti∆ng ΩÊng-t˙ ch◊ cüi dÚng ca ch-t˜. BÍi v∫y khi Ω¨ c‹ ti∆ng tÿnh-t˙, th÷ ngıÈi ta kh·ng Ω¥t ti∆ng ΩÊng-t˙ Ωˆng trıËc ti∆ng tÿnh-t˙: - ngıÈi n°y gifii - viŒc ∂y kh‹ - con ch‹ d˘ ".


∗ Ng˘-phüp ViŒt-Nam (Syntaxe de la langue vietnamienne), di-c®o ca linh-mÚc Cadiøre (s‚ 175), xu∂t-b®n nØm 1958, Ω¨ ghi-nh∫n v° gi®ng-gi®i vÀ cüc mŒnh-ΩÀ dÔng danh-t˙ v° tÿnh-t˙ l°m thu∫t-t˜ (propositions substantivales et propositions adjectivales): - tr. 142-144 : thœ-dÚ vÀ mŒnh-ΩÀ dÔng danh-t˙ l°m thu∫t-t˜: "♦ Nhı con, phıËc bi∆t m∂y ♦ çng th∆, xin ·ng giÓp lÈi ♦ H∞n b≠c, h∞n Ωünh; H∞n kh·ng b≠c, h∞n kh·ng Ωünh. ♦ çng th÷ th∆, xin ·ng giÓp lÈi. ♦ çng Ω¨ gi°, c·ng-nghiŒp nhiÀu. ♦ Öy mËi gan, ∂y mËi t°i. ♦ á∑u xanh Ω¨ tÊi-t÷nh g÷ (KiÀu). ♦ C›n ra, khi Ω¨ da m„i t‹c sıÁng (KiÀu). ♦ SËm khuya, khØn m¥t, lıÏc Ω∑u (KiÀu). ♦ çng th÷ cÁm tµy cÁm t°u (C∫u Bæ Nh° Qu≈ ca NguyÕn Lµn). ♦ Sı r±ng: phÓc h‡a, Ω≠o trÈi (KiÀu). ♦ Bµy giÈ, kim-m¨, ng‡c-ΩıÈng vËi ai (KiÀu). ♦ R±ng: Nhı h∞n c‹ th∆, th÷. TrØng-hoa, song cÒng thŸ phi bi∆t ΩiÀu (KiÀu). ♦ Bfi th÷ tÔ-tÊi (C∫u Bæ Nh° Qu≈). ♦ Trai t°i, güi s∞c, xuµn ΩıÁng v˜a th÷ (KiÀu). ♦ Sinh r±ng: "ChÓt ph∫n b‡t-bøo Theo Ω›i v® cÒng œt nhiÀu bÓt-nghi≈n" (KiÀu).


♦ T·i nh° c¯a, kh·ng ph®i nhı m∂y Ωâ kh·ng chi ". - tr. 145: thœ-dÚ vÀ mŒnh-ΩÀ dÔng tÿnh-t˙ l°m thu∫t-t˜: ♦ Gi‹ cao, ng‡n l¯a c°ng cao (KiÀu). ♦ Sinh r±ng :"Hi∆u-phÚc vã xong (KiÀu). ♦ Sinh c°ng nhı d≠i nhı ngµy (KiÀu). ♦ DÁi sao cÒng khæo mau lÈi (NguyÕn vØn Vÿnh). ♦ ChuÊt nh∞c xıa nay quanh x‹ c¯a (NguyÕn vØn Vÿnh). ♦ N°ng... DıÈng g∑n rñg tœa, dıÈng xa bÚi h„ng (KiÀu). ♦ Dÿa d∑u vÁi, nıËc m∞t Ω∑y nØm canh (KiÀu) ". 4.4.2 M‡i t˙-lo≠i ΩÀu c‹ thÃ l°m thu∫t-t˜ Sau Ωµy l° nh˘ng thœ-dÚ chˆng-minh trœch trong süch Ng˘-Phüp ca linh-mÚc L≈ vØn L˚ (s‚ 141, tr. 164-165): "♦Süng ng°y B„-dÚc mu‚i chanh Trıa gfii cü chæp, t‚i canh cü ch∑y. (B„-dÚc, gfii, canh : ba danh-t˙ l°m thu∫t-t˜). ♦ Mu‚n Bi∆t Ω∫u, trıÏt, ph®i Ωi hfii xem. (Bi∆t, Ωi hfii: hai ΩÊng-t˙ l°m thu∫t- t˜).


♦ N‹ vi∆t thı (vi∆t: mÊt ΩÊng-t˙ l°m thu∫t-t˜). ♦ Th∫t t°i-gifii (t°i-gifii: mÊt tÿnh-t˙ l°m thu∫t-t˜) ♦ Hay quü! (Hay: mÊt tÿnh-t˙ l°m thu∫t-t˜) ♦ Ai Ω‹? T·i Ωµy m°! (Ai: danh-t˙ v° t·i: ng·i-t˙, l°m thu∫t- t˜). ♦ Hai vËi ba l° nØm. (NØm: mÊt s‚-t˙ l°m thu∫t-t˜). ♦ DÔ sao chØng n˘a cÒng t≠i chÓng m°y c®. (sao, t≠i: hai phÚ-t˙, l°m thu∫t-t˜). 4.4.3 Cµu t˙-lo≠i áµy l° mÊt khüm-phü ca linh-mÚc L≈ vØn L˚: "MÊt Ω¥c-ΩiÃm ca ViŒt-ng˘ l°: nguy≈n cüc t˙-ng˘ thuÊc vÀ cÔng mÊt t˙-lo≠i, c‹ thÃ ph‚i-hÏp vËi nhau ΩÃ l°m mÊt cµu n‹i. Lo≠i cµu n∑y ΩıÏc g‡i l° cµu t˙-lo≠i: T◊ dÚ: 1 A : CıËp! LÚt! 5 A : Mi∆ng tr∑u Ω∑u cµu chuyŒn. 6 A : Con nh° lœnh tœnh nh° quan. 12 A : Süng ng°y b„-dÚc mu‚i chanh, Trıa gfii cü chæp, t‚i canh cü ch∑y. 1 B : ái! Ch∆t! 6 B : Én c‹ nhai, n‹i c‹ nghÿ.


8 B : áıÏc Øn ΩıÏc n‹i ΩıÏc g‹i mang vÀ. 1 B' : Hay! Ngon! 5 B' : Th∫t gian-tham cay-nghiŒt. 10 B' : Tr∞ng, tr∞ng bng tr∞ng xanh: áen, Ωen l°nh Ωen t‚t. 1 C : áµu? á‹. 6 C : N∆u kh·ng th÷ cÒng ch≤ng sao. 9 C : DÔ sao chØng n˘a, cÒng t≠i chÓng m°y c®". 4.5 Quy-lu∫t cÓ-phüp Cµu ti∆ng ViŒt ΩıÏc ph‚i-trœ theo nh˘ng quy-lu∫t m° mÊt s‚ nh° ng˘-h‡c Ω¨ khüm-phü. Nh˘ng quy-lu∫t ∂y biÃu-hiŒn nh˘ng nÀ-n∆p tı-duy v° l˚-lu∫n ca ngıÈi ViŒt tr®i qua trıÈng-k¸ lŸch-s¯. 4.5.1 ˚-ki∆n ca læopold Cadiøre Theo linh-mÚc Cadiøre (s‚ 175, tr. 137- 141), c‹ ba quy-lu∫t chi-ph‚i tr∫t-t˙ cüc t˙-ng˘ trong mŒnh-ΩÀ v° trong cµu: - quy-lu∫t xüc-minh (loi de præcision) - quy-lu∫t li≈n-tÚc (loi de succession) - quy-lu∫t b∂t-ΩŸnh (loi d' indætermination). ∗ quy-lu∫t xüc-minh: Trong mÊt mŒnh-ΩÀ gi®n-ΩÁn, t˙-ng˘ k∆-ti∆p nhau theo mÊt tr∫t-t˙ trong Ω‹ mÂi h≠ng-t˜ xüc-minh ˚-nghÿa c


a h≠ng-t˜ trıËc hay mÊt trong s‚ nh˘ng h≠ng-t˜ trıËc. Thœ-dÚ: ♦ Con b› Ωen ca t·i Øn ngo°i Ω„ng. ♦ NgıÈi ta thu∫t truyŒn th±ng con ·ng bÊ n‡ ch∆t kh‚n-n≠n thÃ n∑y. ♦ C›n dı œt cü trong thau bıng xu‚ng b∆p. ∗ quy-lu∫t li≈n-tÚc: Theo quy-lu∫t n°y th÷ s˙ viŒc kÃ ra k∆-tÚc nhau theo tr∫t-t˙ thÈi-ΩiÃm x®y ra. N∆u theo quy-lu∫t xüc-minh th÷ n‹i: ♦ Tui Ωi ng°y mai. C›n n∆u n‹i theo quy-lu∫t li≈n-tÚc th÷ n‹i: ♦ á∆n mai, tui Ωi. Trong cµu ti∆ng ViŒt, cüc s˙ viŒc diÕn-ti∆n nhı trong mÊt cu‚n phim, œt khi chÓ-tr‡ng Ω∆n cüc tıÁng-quan lu∫n-l˚, t◊ dÚ: ♦ Anh n‹i r„i anh Ωˆng d∫y ra Ωi. ♦ C∫u Ba leo cµy, chi∆t gi‚ng, s∏y rÁi vÎ Ω∑u. ♦ N‹ b∞c ∂m nıËc xu‚ng, r‹t v°o ba cüi büt s°nh, r„i x∆p ΩÒa büt v°o rÂ Ωem ra


c≠nh chum nıËc r¯a. ♦ çng Í trong nh° ra. ♦ ái Hu∆ ra. ♦ Mua ci vÀ th‰i. ♦ ái ch˜ng m∂y b˘a trÍ vÀ? ♦ çng kh‹c l≠y t˜-biŒt ra vÀ. ∗ quy-lu∫t B∂t ΩŸnh: MÊt khi Ω¨ n‹i theo quy-lu∫t xüc-minh v° quy-lu∫t li≈n-tÚc th÷ cµu ti∆ng ViŒt c‹ thÃ miÕn tr˜ kh·ng n‹i Ω∆n nh˘ng ˚-niŒm thˆ-y∆u vÀ thÈi-gian, nguy≈n-nhµn, hŒ-qu® v‚n Ω¨ ΩıÏc rfl-r°ng trong s˙ diÕn-ti∆n ca s˙ viŒc. HÁn n˘a, cµu ti∆ng ViŒt kh·ng c∂u th°nh mÊt t‰ng-thÃ ho°n-ch◊nh, nhıng hÊi-nh∫p v°o mÊt b‚i c®nh, hiŒn th°nh mÊt bÊ-ph∫n ca mÊt khung-c®nh, c‹ nh˘ng trıÈng-hÏp gi®i-thœch v° b‰-sung cho cµu t˜ b≈n ngo°i cµu. BÍi l¡ ∂y, th·ng-thıÈng th÷ c‹ cµu bfi qua ch≤ng nh˘ng ΩiÀu xæt ra Ω¨ bi∆t rfl r„i. Ch≤ng h≠n, hai cµu sau Ωµy, n∆u tüch khfii vØn-c®nh th÷ c‹ thÃ hiÃu nhiÀu cüch: ♦ T·i Ωi, h∞n Ωi. ♦ Vπn tıÍng r±ng Ω¨ c‹ m¬, sËm trıa, rau chüo, qua ng°y ΩÃ chÈ ng°y tüi-hÏp (C∫u Bæ Nh° Qu≈). 4.5.2 ˚-ki∆n ca l≈ vØn L˚ Trong süch SÁ-Th®o Ng˘-Phüp ViŒt-Nam, linh-mÚc L≈ vØn L˚ c‹ n≈u b‚n quy-t∞c chung ca cÓ-phüp ViŒt-Nam (s‚ 236, tr. 203-206): - quy-t∞c ti∆t-ΩiŒu


- quy-t∞c minh-xüc - quy-t∞c b∂t-ΩŸnh - quy-t∞c li≈n-tÚc á≠i khüi, linh-mÚc L≈ vØn L˚ Ω„ng ˚ vËi nh∫n-ΩŸnh ca linh-mÚc Cadiøre, v° tr÷nh-b°y th≈m quy-t∞c ti∆t-ΩiŒu. Theo linh-mÚc L≈ vØn L˚, quy-t∞c ti∆t-ΩiŒu l° cüch x∆p-Ω¥t cüc t˙-ng˘ trong mÊt cµu th∆ n°o cho ≈m tai dÕ nghe ". Sau Ωµy l° mÊt thœ-dÚ: "Ta l∂y mÊt cµu nhı: N‹ g¯i thı cho t·i. V∂n-ΩÀ Í Ωµy l° x∆p Ω¥t hai tÓc-t˜ ca thu∫t-t˜ G¯i th∆ n°o cho dÕ nghe: TÓc-t˜ tr˙c-ti∆p l° thı, tÓc-t˜ giün-ti∆p l° t·i. NgıÈi ta kh·ng n‹i: n‹ g¯i cho t·i thı. NgıÈi n‹i cÒng nhı ngıÈi nghe c®m th∂y c›n thi∆u cüi chi n˘a. L˚ do khi∆n cho ngıÈi ViŒt kh·ng n‹i nhı v∫y, l° v÷ tÓc-t˜ tr˙c-ti∆p thı Í Ωµy l° mÊt t˜-ng˘ ΩÁn-ΩÊc, c‹ mÊt v∑n, kh·ng c‹ t˙-ng˘ ch◊-ΩŸnh cho n‹. N∆u tÓc-t˜ tr˙c-ti∆p THú c‹ mÊt t˙-ng˘ n°o khüc ΩŸnh-nghÿa cho n‹, ch≤ng h≠n nhı HAI CÄI thı, hay l° CÄI thı NÅY..., khi Ω‹, ngıÈi ta c‹ thÃ Ω¥t tÓc-t˜ tr˙c-ti∆p trıËc hay sau tÓc-t˜ giün-ti∆p, tÔy ˚: ♦ N‹ g¯i hai cüi thı cho t·i. hay l°: ♦ N‹ g¯i cho t·i Hai cüi thı. ♦ N‹ g¯i cüi thı n°y cho t·i. hay l°: ♦ N‹ g¯i cho t·i cüi thı n°y. " (s‚ 236, tr. 204)


5. Thay lÈi K∆t-lu∫n ChÓng ta v˜a nghe tüc-gi® süch SÁ-Th®o Ng˘-Phüp ViŒt-Nam dπn-gi®i vÀ quy-t∞c ti∆t-ΩiŒu v° n≈u ra mÊt thœ-dÚ gi®n-ΩÁn vÀ chuyŒn gÍi thı. ChÓng t·i nghÿ n≈n g‹p th≈m œt ΩiÀu suy-nghÿ thay lÈi k∆t-lu∫n. GÍi thı cho ai l° dÔng ch˘ vi∆t ΩÃ truyÀn-Ω≠t lÈi n‹i ca m÷nh. Nhıng mu‚n ΩıÏc ti∆p-nh∫n, nghÿa l° ΩıÏc th·ng-hiÃu, th÷ mÊt m¥t ph®i n‹i ΩiÀu m÷nh suy-nghÿ theo cung-cüch ca m÷nh, nhıng, m¥t khüc, th·ng-ΩiŒp ca m÷nh Ωıa ra ph®i kh∆-hÏp cüch th∆ n°o vËi hŒ-th‚ng ng·n-ng˘ chung m° c® ngıÈi gÍi v° ngıÈi ti∆p Ω„ng t÷nh ch∂p-nh∫n. S˙ Ω‚i-l∫p gi˘a "ng˘-h‡c ca lÈi n‹i" v° "ng˘ h‡c ca ng·n-ng˘" m° Giüo-Tr÷nh Ng˘-H‡c á≠i-CıÁng ca nh° cüch-m≠ng ng˘-h‡c cÎ CÁ-per-nich Ω¨ ΩÀ ra cho thi≈n-vØn-h‡c (s‚ 296, tr. 30), Ω¥t ra cho mÂi mÊt chÓng ta, nh˘ng ngıÈi s¯-dÚng ti∆ng ViŒt ph®i nh∫n-thˆc rfl-r°ng hai nhiŒm-vÚ song h°nh: MÊt l° k∆-th˜a, b®o-vŒ v° phüt-huy di-s®n ng·n-ng˘ ca tiÀn-nhµn, trong tinh-th∑n li≈n-tÚc g∞n-b‹ cüc th∆-hŒ; Hai l°, b±ng nÂ-l˙c cü-nhµn, gµy cho chœnh b®n thµn v° m‡i ngıÈi xung quanh m÷nh, mÊt phong-tr°o s·i-n‰i h‡c-t∫p ti∆ng ViŒt, Ω‡c süch büo ti∆ng ViŒt, süng-tüc b±ng ti∆ng ViŒt. Trong ho°n-c®nh xa qu≈-hıÁng, chÓng ta c°ng ph®i s¯-dÚng, khai-thüc ti∆ng ViŒt nhı mÊt vÒ-khœ tinh-th∑n ΩÃ t„n-t≠i lµu d°i vËi b®n-s∞c ViŒt-Nam. B°i h‡c lŸch-s¯ c›n Ω‹. ChÓng ta ai m° kh·ng bi∆t mÊt th®m-tr≠ng bi-Ωüt Ω¨ x®y ra cho mÊt cÊng-Ω„ng ViŒt-kiÀu Ω¨ t˙ x‹a s‰ t≠i Cao-ly: mi≈u-duŒ nh° L˚ ra Ωi trünh n≠n diŒt-tÊc do Tr∑n Th-

94 5.

áÊ ch-trıÁng theo l¡ nh‰ cfi th÷ nh‰ t∫n g‚c, n≈n Ω¨ di-trÓ Ω·ng-Ω®o t≠i Cao-ly. ChuyŒn g÷ Ω¨ x®y ra sau süu th∆-k˝? V°o th∫p-ni≈n 60, büo-chœ S°i-g›n phüt-giüc r±ng h∫u-duŒ nh˘ng di-dµn kia c›n s‚ng t≠i Hün-th°nh, nhıng h‡ kh·ng n‹i ΩıÏc ti∆ng ViŒt. Do ΩŸa-l˚ chœnh-trŸ, nıËc ta Í v°o mÊt ΩŸa-b°n giao-lıu vØn-h‹a n≈n tr®i qua trıÈng-k¸ lŸch-s¯ ti∆ng ViŒt Ω¨ phüt-triÃn ΩÃ t„n-t≠i, Ω„ng thÈi ViŒt-h‹a v° thüi-tuyÃn nh˘ng Ω‹ng g‹p ca nhiÀu ng·n-ng˘ khüc. Dung-hÏp m° b®o-to°n b®n-s∞c, Ω‹ l° bœ-quy∆t sinh-t„n v° phüt-triÃn ca dµn-tÊc v° ng·n-ng˘ ViŒt-Nam. Nh° ng˘-h‡c nh∫n-xæt r±ng c∂u-trÓc ti∆ng ViŒt xµy-d˙ng tr≈n mÊt hŒ-th‚ng thanh-ΩiŒu ho°n-ch◊nh. MÊt s‚ quy-lu∫t vÀ thanh-ΩiŒu Ω¨ ΩıÏc khüm-phü. Quy-t∞c trÚ-c‚t ph‚i-trœ ViŒt-ng˘ phüt-xu∂t t˜ ti∆t-ΩiŒu, tˆc l° th∆ nØng-ΩÊng ca nh≠c. B∂y nhi≈u tœnh-ch∂t, tuy chıa Ω ΩÃ c‹ thÃ k∆t-lu∫n r±ng ti∆ng ViŒt l° mÊt ng·n-ng˘ nh≠c-˚, nhıng cÒng chˆng-tfi c‹ nh≠c-l˚ cÁ-b®n chi-ph‚i, ΩiÀu-h›a tinh-th∑n ngıÈi ViŒt v° ti∆ng ViŒt. á‹ l° tinh-th∑n m° chÓng ta th∂y n‰i b∫t khi t÷m-hiÃu, nhı mÊt th˙c-t≠i khüch-quan, lŸch-s¯ v° Ω¥c-ΩiÃm ca ti∆ng ViŒt v° ch˘ ViŒt. á‹ l° tinh-th∑n "h›a nhi b∂t Ω„ng", th‚ng-nh∂t trong dŸ-biŒt, c∑n phüt-huy hÁn bao giÈ h∆t, gi˘a lÓc ph®i tranh-Ω∂u ΩÃ t„n-t≠i mu·n ΩÈi.


Thı-mÚc tham-kh®o Thı-mÚc n°y phµn-b‚ trong ba mÚc nhı sau: A. Ti∆ng ViŒt v° ch˘ ViŒt (s∞p theo thˆ-t˙ ni≈n-Ω≠i tüc-ph∏m) B. MÊt s‚ chuy≈n-kh®o cüc ti∆ng T°u, Phüp v° Anh (s∞p theo thˆ-t˙ ABC... t≈n tüc-gi®) C. MÊt s‚ chuy≈n-lu∫n ng·n-ng˘-h‡c (s∞p theo thˆ-t˙ ABC... t≈n tüc-gi®) A. Ti∆ng ViŒt v° ch˘ ViŒt trong th∆-k˝ xVii: 1. Francisco de Pina (1585-1625) Süch giüo-l˚, chæp tay, so≠n nØm 1620 b±ng "ch˘ á°ng Trong", tˆc ch˘ n·m, ch∞c ph®i c‹ s˙ cÊng-tüc ca ngıÈi ViŒt, hiŒn th∂t l≠c. VÀ phüt-giüc tr≈n Ωµy, xem áÂ Quang-Chœnh infra s‚ 235, tr. 22-23. áÂ Quang-Chœnh d˙a v°o hai vØn-kiŒn th-bÓt lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ D›ng T≈n Roma: I/ Annua de Cochichina do anno de 1620 ca Jo¨o Roiz, vi∆t b±ng Ti∆ng B„ t≠i Äo-m·n ng°y 20-11-1621 (ARSI, JS.72, f.6r). II/ Cocincinensis missionis annuae Litterae, anni 1620, ca Gaspar Luis, vi∆t b±ng ti∆ng La-tinh t≠i Äo-m·n ng°y 12-12-1621 (ARSI, JS.17, f.24r). áÂ Quang-Chœnh "tıÍng cu‚n n°y cÒng ΩıÏc vi∆t b±ng ch˘ ViŒt mËi (ch˘ qu‚c-ng˘ ng°y nay), ngıÈi c·ng-giüo "chæp tay b®n ch˘ n·m ΩÃ dÔng, c›n cüc nh° truyÀn-giüo l≠i chæp sang mπu-t˙ abc". Francisco de Pina l° linh-mÚc D›ng T≈n, Ω∆n á°ng Trong nØm 1617, qua nØm sau Ω∆n NıËc M¥n vËi cüc linh-mÚc Buzomi v° Borri, hai nØm sau trÍ l≠i HÊi-an, ng°y 25-12-1625, chøo thuyÀn ra h®i-ph∫n Qu®ng-nam ΩÃ l≈n thuyÀn B„-Ω°o-nha l∂y c

98 thı-mÚc tham-kh®o: A- Ti∆ng ViŒt v° ch˘ ViŒt

üc v∫t-ph∏m phÚng-t˙, g¥p gi‹ b¨o n≈n ch∆t tr·i. Th·ng-th≠o ti∆ng ViŒt, linh-mÚc Francisco de Pina Ω¨ d≠y ti∆ng ViŒt cho linh-mÚc Alexandre de Rhodes. 2. Chirstoforo Borri Relatione della nuova missione delli pp. della compagnia di giesu, al regno della cocincina, scritta dal padre christoforo borri milanese della medesima compagnia, che fu vuo de primi ch' entroRONO IN DETTO REGNO, Roma, 1631. B®n dŸch t˜ ti∆ng û ra ti∆ng Phüp ca Trung-tü Bonifacy, t˙a ca Cadiøre, c‹ b°i kh®o-cˆu vÀ Borri v° cüc ∂n-b®n süch n°y, v° phÚ th≈m thı ca linh-mÚc Gaspar Luis trong Bulletin des Amis du Vieux Huæ, s‚ thüng 7-12 nØm 1931 dıËi nhan-ΩÀ: "Relation de la nouvelle Mission des Pøres de la Compagnie de Jæsus au Royaume de la Cochinchine, æcrite par le Pøre Cristoforo Borri, Milanais de la m≈me Compagnie qui fut un des premiers qui entrørent dans ledit Royaume". 3. Gaspar d'Amaral (1592-1645) DICCIONüRIO ANAMITA-PORTUGUøS-LATIN T˜-ΩiÃn ViŒt-B„-La, th∂t-l≠c, ΩıÏc Alexandre de Rhodes khai-dÚng (xem s‚ 235 tr. 65 - 66). 4. Antonio Barbosa (1594-1647) DICCIONÄRIO PORTUGUøS-LATIN T˜-ΩiÃn B„-ViŒt, th∂t-l≠c, ΩıÏc Alexandre de Rhodes khai-dÚng (xem s‚ 255 tr. 65 - 66). 5.Gaspar d'Amaral


ANNUA DO REINO DE ANNAM DO ANNO DE 1632, PERA O PE ANDRæ PALMEIRO DA COMPA DE JESU, VISITADOR DAS PROVINCIAS DE JAPAM, E CHINA (B®n tıÈng-tr÷nh h°ng nØm vÀ nıËc Annam nØm 1632 g¯i Cha Andræ Palmeiro, D›ng T≈n, Giüm-süt cüc tinh-h≠t Nh∫t-b®n v° Trung-hoa). T°i-liŒu so≠n b±ng ti∆ng B„-Ω°o-nha, vi∆t ng°y 31-12-1632 t≠i K¿ ChÏ, lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ D›ng T≈n Roma, ARSI, JS (Archivum Romanum Societas Iesu), 85, f. 125-174r. Xem áÂ Quang-Chœnh infra s‚ 235, tr. 54-63, 134. 6. Gaspar d' Amaral REla am dos catequistas da christamdaDe de tumk. E seu modo de proceder pera o pe manoel dias, viSsitasdor de Japp¨o e china (TıÈng-thu∫t vÀ cüc Th∑y Gi®ng ca giüo-Ωo°n á°ng Ngo°i v° vÀ cüch-thˆc ti∆n-h°nh ca h‡, g¯i Cha Manoel Dias, Giüm-süt Nh∫t-b®n v° Trung-hoa [D›ng T≈n]). T°i-liŒu so≠n b±ng ti∆ng B„-Ω°o-nha, vi∆t t≠i K¿ ChÏ ng°y 25-3-1637, lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ H°n-lµm-viŒn S¯-h‡c Ho°ng-gia Madrid, Jesuitas, legatio 212 bis, fasc.16, 31-37r. Xem áÂ Quang-Chœnh infra s‚ 235, tr. 63 - 65. 7. M·-thˆc R¯a TÊi so≠n nØm 1645: manoscritto, em que se proua, que a forma do bauptismo pronunciada em lingoa annamica he verdadeira (B®n vi∆t chˆng-minh m·-thˆc R¯a TÊi ph®i Ω‡c trong ti∆ng An-nam chœnh-th˙c). Lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ D›ng T≈n Roma, ARSI, JS, F.R-V. Xem infra: NguyÕn Kh∞c-Xuy≈n s‚ 186; Thanh-l¨ng s‚ 194; Vfl Long-T≈ s‚ 211, tr.122-127, 196-206; áÂ Quang-Chœnh s‚ 235, tr. 68-76. 8. Mathias da Maya


rela ao da gloriosa morte padererao pella confissao da fe≈ de cristo nosho senhor tres catechistas dos padres da companhia de jesus em o reino de cochinchina nos anno de 1644 e 1645. (TıÈng-tr÷nh vÀ cüi ch∆t v¿-vang v÷ Ωˆc tin ca ba Th∑y gi®ng xˆ Nam nØm 1644 v° 1645) Tüc-gi® b®n tıÈng-tr÷nh b∂y giÈ l° Qu®n-nhiŒm D›ng T≈n T◊nh-h≠t Nh∫t-b®n gÍi vÀ La-m¨ cho Cha BÀ Tr≈n C® D›ng T≈n cÔng lÓc vËi th-c∂p Th∑y gi®ng An-r≈ PhÓ y≈n. So≠n t≠i Goa nØm 1649 cØn-cˆ v°o cüc phÓc-tr÷nh v° tin-tˆc nh∫n t˜ ViŒt-Nam v° Äo-m·n, d°y 45 trang kh‰ 20 x 16cm, vØn-kiŒn th-bÓt n°y c‹ chæp di-ng·n ca Th∑y gi®ng An-r≈ PhÓ-y≈n t¯-Ω≠o nØm 1645. Xem Ph≠m á÷nh-Khi≈m infra s‚ 181, tr. 154, 240. 9.Alexandre de Rhodes (1593-1660) dictionarium annamiticae lusitanum et latinum (T˜-ΩiÃn ViŒt-B„-La) MÍ Ω∑u c‹ ph∑n t‹m-lıÏc ng˘-phüp ViŒt-Nam, g„m 6 chıÁng, Ωünh s‚ trang tüch-biŒt t˜ 1 Ω∆n 31, nhan-ΩÀ l°: linguae annamiticae seu tunchinensis brevis declaratio Roma, 1651, Nh° in Thünh-bÊ TruyÀn-giüo. B®n dŸch ca Thanh-l¨ng, Ho°ng Xuµn-ViŒt v° áÂ Quang-Chœnh dıËi nhan-ΩÀ: T˜-ΩiÃn annam -lusitan - latinh (thıÈng g‡i T˜-ΩiÃn ViŒt-B„-La) vËi: - Nguy≈n-b®n ph∑n t˜-ΩiÃn in l≠i theo l‚i chÚp ®nh. - B®n dŸch ph∑n ng˘-phüp mang nhan-ΩÀ: Büo-cüo v∞n-t∞t vÀ ti∆ng An-nam hay á·ng-kinh. [H°-nÊi], Nh° xu∂t-b®n Khoa-h‡c X¨-hÊi, 1991 10. Alexandre de Rhodes


cathechismus pro iis qui volunt suscipere baptismum in octo dies divisus Phæp gi®ng tüm ng°y cho k¿ mu‚n chŸu phæp r¯a tÊi m° v°o Ω≠o thünh Ωˆc chÓa trÈi Süch song-ng˘ ViŒt-La Roma, 1651, Nh° in Thünh-bÊ TruyÀn-giüo B®n dŸch t˜ La-vØn ra ti∆ng Xi≈m-la (Thüi-lan) do Laurent, con c˙u-th-tıËng chœnh-ph Ho°ng-gia Xi≈m-la Barkalor th˙c-hiŒn, nhıng kh·ng rfl c‹ ∂n-h°nh hay kh·ng. Ngu„n tin rÓt t˜: I/ Louis Pfister, s.j., NOTICES BIOGRAPHIQUES ET BIBLIOGRAPHIQUES SUR LES JæSUITES DE L' ANCIENNE MISSION DE CHINE, t∫p I, Changhai, 1932, tr. 180. II/ B®n thı-mÚc in Ω∑u süch VOYAGES ET MISSIONS ca Alexandre de Rhodes, ∂n-b®n 1854 t≠i Paris, trang VI. B®n dŸch t˜ La-vØn ra ti∆ng Phüp: Mgr. H. Chappoulie, AUX ORIGINES D' UNE æGLISE: ROME ET LES MISSIONS D' INDOCHINE AU XVIIe SIøCLE, t∫p II, Paris, 1948. Tinh-ViŒt VØn-áo°n, S°i-g›n, tüi-b®n nhµn dŸp K˝-niŒm tam büch chu ni≈n hÓy nh∫t giüo-sÿ A-lŸch-sÁn á∞c-lÊ (Alexandre de Rhodes, 1693- 1660) th°nh hai ∂n-b®n: ♣ Ön b®n ti∆ng ViŒt: Giüo-sÿ Ω∞c-lÊ v° tüc-ph∏m qu‚c-ng˘ Ω∑u-ti≈n - tüi-b®n tr‡n cu‚n phæp gi®ng tüm ng°y ca alexandre de rhodes. Ngo°i T˙a ca Tinh-ViŒt VØn-áo°n (tr.VII- IX), süch g„m hai ph∑n nghi≈n-cˆu v° sao-lÚc nhı sau: - Ph≠m á÷nh-Khi≈m, thµn-th∆ v° s˙-nghiŒp giüo-sÿ Ω∞c-lÊ (tr. XII-XXXVIII) - NguyÕn Kh∞c-Xuy≈n, tüc-ph∏m qu‚c-ng˘ Ω∑u-ti≈n: phæp gi®ng tüm ng°y 1651


(tr. XXXIX- LXVI) - Nguy≈n-vØn ti∆ng ViŒt køm b®n La-tinh (tr.1-223) do Andræ Marillier sao-lÚc theo chœnh-hiŒn-Ω≠i, vi∆t tiÃu-dπn (tr. LXIX- LXXII), chÓ-thœch v° l∫p cüc b®ng tham-chi∆u: Danh-t˜ ViŒt-ng˘ c‹ chÓ-thœch (tr.225), Danh-t˜ ri≈ng (tr.226-227), B®n trœch dπn Kinh Thünh (tr.228-230), Danh-t˜ La-tinh dÔng trong "Phæp Gi®ng Tüm Ng°y" (tr. 231), B®ng phµn-tœch (tr.232-234). Süch c‹ 18 phÚ-b®n. ♣ Ön-b®n ti∆ng Phüp: ALEXANDRE DE RHOKES S.J : CATHECHISMUS PRO IIS QUI VOLUNT SUSCIPERE BAPTISMUM IN OCTO DIES DIVISUS.RææDITION DE L' OUVRAGE PUBLIæ ° ROME EN 1651. Trong nhan-ΩÀ ruÊt süch c‹ th≈m nhan-ΩÀ ti∆ng ViŒt nhı nguy≈n-b®n v° ghi-chÓ "Rææditæ ° l' occasion du Tricentenaire de la mort de l' Auteur avec introduction et notes par Andræ Marillier M.E.P." v° "Præcædæ d' une notice biographique par Claude Larre S.J. et Ph≠m á÷nh-Khi≈m". MÍ Ω∑u c‹: - Claude Larre et Ph≠m á÷nh-Khi≈m, LE PøRE ALEXANDRE DE RHODES S.J. (tr.V-XXXI) - Andræ Marillier, LE CATæCHISME D' ALEXANDRE DE RHODES (tr. XXXIII- LI). Ph∑n sao-lÚc nguy≈n-vØn ti∆ng ViŒt køm b®n La-tinh do Andræ Mariller sao-lÚc, chÓ thœch v° l∫p cüc b®ng tham-chi∆u, gi‚ng nhı ∂n-b®n ti∆ng ViŒt. Süch c‹ 9 phÚ-b®n. 11. Igesico VØn Tœn THú THô-BòT, vi∆t l≠i K¿ V‹ (?, á°ng Ngo°i) ng°y 12-9-1659, gÍi linh-mÚc Giovanni Filipo de Marini.


Lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ D›ng T≈n Roma, ARSI, JS. 81, f.247rv. Linh-mÚc áÂ Quang-Chœnh nh∫n-xæt r±ng ng°y nay hi∆m ngıÈi mang t≈n "Igesico hay Iglæsis, Iglesias" v° cıËc-chÓ r±ng "·ng Ho°ng-xuµn H¨n Ω¨ ghi l≠i l° Igessio, nhıng theo nh∫n-ΩŸnh ca chÓng t·i [tˆc linh-mÚc áÂ Quang-Chœnh], th÷ tüc-gi® vi∆t l° Igesico". Xem infra: Ho°ng-xuµn H¨n s‚ 180, tr. 158; Vfl Long-T≈ s‚ 211, tr. 127-129, 206-208, phÚ-b®n XI; áÂ Quang-Chœnh s‚ 235 tr. 92-98, 135-137. 12. Bento ThiŒn [Bento, ti∆ng B„-Ω°o-nha, l° t≈n thünh, ti∆ng la-tinh l° Benedictus, ti∆ng Phüp l° Benoit, dŸch µm ti∆ng ViŒt l° B≈-n≈-Ωœch hay BiÃn Ωˆc] THú THô-BòT vi∆t t≠i K¿ ChÏ ng°y 25-10-1659 gÍi linh-mÚc Giovanni Filipo de Marini. lıu-tr˘ VØn-kh‚ D›ng T≈n Roma, ARSI, JS 81, f.246rv. Xem infra: Ho°ng-xuµn H¨n s‚ 180; Vfl Long-T≈ s‚ 211, tr.127-129, 206-208; áÂ Quang-Chœnh s‚ 235, tr. 98-107,137-138. 13.Bento ThiŒn lŸch-s¯ nıËc an-nam VØn-kiŒn th-bÓt g„m 6 tÈ gi∂y tˆc l° 12 trang, ph∑n nhiÀu cüc trang vi∆t trong kh‰ 20 x 29 cm, lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ D›ng T≈n Roma (ARSI, JS. 81, f.248-259v). Linh-mÚc áÂ Quang-Chœnh phüt-giüc vØn-kiŒn n°y. T°i-liŒu kh·ng ghi t≈n tüc-gi®, nhıng linh-mÚc áÂ Quang-Chœnh nh∫n th∂y ch˘ vi∆t gi‚ng næt ch˘ ca th∑y gi®ng Bento ThiŒn. ChÓng ta bi∆t trong thı ng°y 25-10-1659 gÍi linh-mÚc Marini, Bento ThiŒn Ω¨ nh∞c Ω∆n t°i-liŒu n°y. Do Ω‹, linh-mÚc áÂ Quang-Chœnh Ω¨ t≠m Ω¥t t≈n cho t°i-liŒu v° quy phÚ-quyÀn cho Bento ThiŒn.


Xem áÂ Quang-Chœnh infra s‚ 235, tr. 107-129, 139-150. 14. L˘-y áoan ( + 1678) s∂m-truyÀn ca Tüc-gi®, "mÊt trong s‚ th∑y gi®ng k¸-c˙u v° nho-sÿ th·ng-thüi trong vıÁng-qu‚c", t≈n thünh l° L˘-y (P. Louis), l° linh-mÚc thˆ tı ca áŸa-ph∫n á°ng Trong, do giüm-mÚc Lambert de la Motte phong chˆc nØm 1676 t≠i Dinh Tr∂n Cacham, tˆc K¿ Ch°m, K¿ Chi≈m, nay l° th·n Thanh-chi≈m x¨ Vÿnh-th‡, qu∫n áiŒn-b°n, t◊nh Qu®ng-nam (Xem NguyÕn-h˘u-Tr‡ng, Le Clergæ National Dans la Fondation De L' æglise au Vietnam: Les Origines Du Clergæ Vietnamien, S°i-g›n, Tinh-ViŒt xb, 1959, tr.22. VÀ ΩŸa-danh Cacham, xem Ph≠m á÷nh-Khi≈m, infra s‚ 181, tr. 46 chÓ 1). Süch chæp tay, c‹ l¡ v˜a n·m v˜a qu‚c-ng˘, hiŒn chıa t÷m ra nguy≈n-b®n. çng Thaldoeus NguyÕn vØn Nh≠n sao-lÚc mÊt b®n phi≈n-µm ca linh-mÚc Phao-l· Qui cho mıÏn. çng Tr∑n HËn-Xuy≈n c‹ mÊt b®n phi≈n-µm khüc Ω¨ trao cho ·ng Phao-l· T≠o. çng Thaldoeus NguyÕn vØn Nh≠n th≈m ph∑n chÓ-thœch v°o b®n sao-lÚc ca linh-mÚc Phao-l· Qui. S‚ thˆ-t˙ cµu trong Thünh-Kinh do linh-mÚc Phao-l· Qui Ωıa v°o b®n dŸch thÁ ca linh-mÚc L˘-y áoan. B®n Ωünh müy ca ·ng Thaldoeus NguyÕn vØn Nh≠n g„m 174 trang, kh‰ 21 x 30, c‹ m∂y lÈi n‹i Ω∑u vi∆t ng°y 15-10-1956 v° lÈi cu‚i t∫p vi∆t ng°y 20-12-1956, lıu-tr˘ t≠i T›a T‰ng-Giüm-MÚc S°i-g›n, do nh° sıu-t∑m thı-tŸch L≈-· NguyÕn vØn Quœ l°m ph‹ng ®nh, trao cho chÓng t·i tham-kh®o. 15. W. Dampier VOYAGE AUTOUR DU MONDE, 1693, sl. H„i-k˚ vÀ mÊt chuy∆n du-lŸch th˙c-hiŒn nØm 1688.


In l≠i trong t≠p-chœ Revue Indochinoise (H°-nÊi): 1909, tr. 585-596, 788-802, 906-923; 1910, 132-144, 217- 227, 325-334. Xem Martine Piat infra s‚ 220. trong th∆-k˝ xviii 16. V· danh süch d≠y nh˘ng phæp giÓp lÕ missa phæp chung Hai süch vi∆t tay, c‹ mÚc-lÚc ri≈ng, Ω‹ng chung mÊt cu‚n, lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ HÊi TruyÀn-giüo Ngo≠i-qu‚c Paris, s‚ hiŒu 1099. Cu‚i mÚc-lÚc süch thˆ nh∂t c‹ ghi-chÓ nÁi v° ng°y so≠n süch: "C¯a hüt, 11 aprilis 1704". VØn-liŒu ca Vfl Long-T≈. 17. Phüp-tœnh Ch◊-nam Ng‡c-µm gi®i nghÿa T˜-ΩiÃn Hün-ViŒt gi®i µm v° gi®i nghÿa b±ng ch˘ n·m theo thÃ thÁ lÚc-büt, g„m 3394 mÚc t˜. B°i t˙a b±ng ch˘ n·m c‹ cµu: "H„ng-phÓc danh HıÁng Chµn Phüp-tœnh" cho bi∆t tüc-gi® l° mÊt nh° sı Ω≠o-hiŒu l° Phüp-tœnh. B®n trÔng-san ghi ni≈n-Ω≠i "Ho°ng-triÀu C®nh-hıng, nhŸ t∫p nhŸ ni≈n thˆ Tµn-Tˇ", v∫y l° trÔng-san phfing dŸch nØm 1761, nhıng so≠n-ni≈n v° nØm kh∞c in l∑n Ω∑u c‹ thÃ sËm hÁn. B°i t˙a b±ng ch˘ Hün c‹ cµu: "... Chœ Sÿ vıÁng chi thÈi, di xa t˙u qu‚c, tˆ th∫p dı ni≈n, Ω≠i h°nh giüo-h‹a, gi®i nghÿa th·ng tÚc chıÁng cÓ, t∫p th°nh qu‚c-ng˘ thi ca dÿ chœ hiŒu danh, v∫n tüc Ch◊ nam ph∏m-v˙ng thıÏng h≠ nhŸ quyÃn, h‡c gi® nan tıÈng. Tı tÓc thiÀn c∏n nghi≈m hıÁng ng‡c, µm k¸ t˙, gi®i k¸ nghÿa, th t® tr∫t th°nh, kh® vŸ minh minh l¨m tıÈng ch◊ y∆u, t∏u v∫n li≈n thanh. "


DŸch: " ... á∆n thÈi sang Í nıËc ta trong kho®ng hÁn b‚n mıÁi nØm, Sÿ-vıÁng (tˆc Sÿ Nhi∆p) Ωem sˆc giüo-h‹a, gi®i nghÿa b±ng ti∆ng N·m ΩÃ th·ng-hiÃu tñg chıÁng tñg cµu, t∫p-hÏp th°nh thÁ-ca qu‚c-ng˘, ΩÃ ghi t≈n g‡i, k∆t v∫n l°m süch Ch◊-nam ph∏m-v˙ng, chia ra hai quyÃn thıÏng h≠, th∆ nhıng ngıÈi h‡c kh‹ hiÃu. Nay t·i l° nh° sı trong ch‚n c∏n nghi≈m hıÁng ng‡c, xin chÓ tñg µm Ω‡c, gi®i nghÿa tñg ti∆ng, t˙ tay vi∆t tay th°nh süch, ΩÃ l°m süng tfi nh˘ng ΩiÀu c‚t-y∆u, khi∆n cho ngıÈi Ω‡c dÕ-d°ng, xu·i v∑n thu∫n gi‡ng". Cˆ b°i t˙a th÷ tüc-gi® Phüp-tœnh l° mÊt vŸ "tÓc tØng" Ω¨ cØn-cˆ v°o Ch◊-nam ph∏m-v˙ng ΩÃ so≠n süch n°y. Süch cÒ l° ch˘ n·m kæp (tˆc ph„n-thÃ) nay süch tµn-bi≈n l° ch˘ n·m ΩÁn (tˆc gi®n-thÃ): ... V‚n xıa l°m n·m xe ch˘ kæp, NgıÈi thiÃu h‡c kh·n bi∆t kh·n xem, Bµy ch˜ n·m day ch˘ ΩÁn Cho ngıÈi mËi h‡c ngh◊ xem ngh◊ nhu∑n. Xem th≈m süch: Tr∑n-xuµn Ng‡c-Lan (phi≈n-µm v° chÓ-gi®i) Ch◊-nam ng‡c-µm gi®i nghÿa H°-nÊi, Nxb Khoa-H‡c X¨-HÊi, 1985, 262 tr... 18. áˆc Cha Pierre-Joseph-Georges Pigneau de Bæhaine, giüm-mÚc hiŒu-t›a Adrenensi (P.Adran), á≠i-diŒn T·ng-t›a áŸa-ph∫n á°ng Trong, (1741-1799, thÚ-phong giüm-mÚc nØm 1770, tˆc áˆc Cha Bü-Ωa-lÊc, áˆc Cha c®, áˆc Th∑y V≈-r·, Qu∫n c·ng Bi-nhı) dictionnarium annamitico-latinum So≠n nØm 1772, th-c®o lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ HÊi TruyÀn-Giüo Ngo≠i-Qu‚c Paris, s‚ 1060, 772 tr. Giüm-mÚc Taberd khai-dÚng th-c®o T˜-áiÃn ViŒt-La ca giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc ΩÃ so≠n T˜-áiÃn ViŒt-La ca ng°i in nØm 1838 (xem infra. s‚ 35). Theo linh-mÚc Pemcolæ (infra s‚ 174, I: tr. 134), giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc c‹ truyÀn l≠i th-c®o cu‚n T˜-áiÃn Hün-ViŒt-La.


19. Ng·-th÷-Nh∫m (1746-1803) h®i-dıÁng (Ω·ng) chœ-lıÏc So≠n nØm 1772, lÓc tüc-gi® 26 tu‰i. Süch c‹ cµu: "Ng¨ qu‚c vØn t˙ Ωa dÚng qu‚c-ng˘ t˙ Thuy≈n thy". DŸch: VØn-t˙ nıËc ta dÔng nhiÀu b±ng qu‚c-ng˘ khÍi Ω∑u t˜ NguyÕn Thuy≈n. Xem infra L≈ vØn Quün s‚ 253 tr. 68. 20. L≈ qu˚ á·n ÑM-T˙, quyÃn 2 trong bÊ vµn-Ω°i lo≠i-ng˘ g„m 9 quyÃn, so≠n nØm 1773. Tr.142- 178 t∫p II trong b®n dŸch ca T≠ Quang-Phüt (ba t∫p I: q. 1,2,3; II: q. 4,5,6,7; III: q.8,9). S°i-g›n, T süch C‰-vØn U˝-ban DŸch-Thu∫t, Ph Qu‚c-vÚ-khanh Ω¥c-trüch VØn-h‹a, 1973. 21. Giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc Thünh-giüo y∆u-l˚ qu‚c-ng˘. T˙a ch˘ Hün vi∆t nØm 1774, ΩÈi C®nh-hıng thˆ 34, thüng Ω·ng nØm Giüp-Ng‡. Chœnh-vØn ch˘ n·m. Kh∞c in t≠i t◊nh th°nh Qu®ng-Ω·ng. Süch lıu-tr˘ t≠i Thı-viŒn Vatican, k˚-hiŒu Borg. Tonchinese 32. B®n phi≈n-µm ch˘ qu‚c-ng˘, süch vi∆t tay, lıu-tr˘ t≠i VØn-kh‚ HÊi TruyÀn-giüo Ngo≠i-qu‚c Paris s‚ 1095. B®n phi≈n-µm hiŒu-kh®o chÓ-gi®i ca Vfl Long-T≈ (s¡ xb.) 22. L≈ qu˚ á·n ki∆n-vØn tiÃu-lÚc, 10 quyÃn (m∂t q. 3), so≠n nØm 1777.


B®n dŸch th°nh hai t∫p: I: q. 1,2,4 : TrÓc-vi≈n L≈ m≠nh Li≈u dŸch; II: q. 5,6,7, 8,9,10 : á°m Duy-T≠o dŸch. S°i-g›n, I: 1963, BÊ Qu‚c-gia Giüo-dÚc xb.; II: 1965, BÊ VØn-h‹a Giüo-DÚc xb. Trong q. 2 : ThÃ-lŒ thıÏng, (tr. 116-119 b®n dŸch t∫p I), L≈ qu˚ á·n trœch dπn v° ph≈ b÷nh cüch phi≈n-µm ti∆ng ViŒt trong süch sˆ giao chµu t∫p ca Tr∑n CıÁng-Trung ΩÈi Nguy≈n. 23. Phi-lœp-ph≈ B◊nh nh∫t-tr÷nh kim-thı kh∂t chœnh chÓa-giüo Tüc-gi® Ω∆n Ñu-chµu nØm 1796, c‹ l¡ so≠n süch n°y nØm 1797. Xem Thanh-l¨ng infra s‚ 176, tr. 40-43. 24. Jean Koffler description historique de la cochinchine, in nØm 1803 sau mÊt chuy∆n du-h°nh k∆t-thÓc nØm 1755. In l≠i trong Revue Indochinoise, H°-nÊi, ΩŒ nhŸ lÚc cü nguyŒt 1911, tr. 605. Xem Martine Piat infra s‚ 220, tr. 240. 25. John Barrow VOYAGE ° LA COCHINCHINE. Chuy∆n du-h°nh nØm 1792. Malte-Brun dŸch ra ti∆ng Phüp, Arthus-Bertrand xb nØm 1807. Xem Martine Piat infra s‚ 220. 26. V· danh INâ T¯ Ω≠o v¨n


In trong ph∑n phÚ-lÚc T˜-ΩiÃn La-ViŒt ca giüm-mÚc Taberd n≈u infra s‚ 35, Ω‚i-chi∆u vËi cüc tho≠i ti∆ng Anh, ti∆ng Phüp v° ti∆ng La-tinh. Trong kh®o-lu∫n n≈u infra s‚ 216, tr. 320, chÓng t·i xüc-ΩŸnh b°i vØn n°y l° mÊt truyŒn thÁ ch˘ qu‚c-ng˘ th∆-k˝ XVIII: "ChÓng ta c‹ thÃ k∆t-lu∫n l° tüc-gi® Ω¨ dÔng danh-xıng çng Nghø th·ng-dÚng lÓc b∂y giÈ ΩÃ ch◊ danh quan Cai-b≠ l° ngıÈi th˜a lŒnh quan tr∂n-th ΩÃ x¯ ün. Xæt cüc chˆc-tıËc ∂y v° cüc ΩŸa-danh Di≈n-ninh v° B÷nh-khıÁng, chÓng ta c‹ thÃ ∂n-ΩŸnh thÈi-gian süng-tüc ca b°i vØn. á‹ l° thÈi-gian kÃ t˜ cuÊc b∞t Ω≠o nØm 1700 cho Ω∆n khi c®i-danh B÷nh-khıÁng th°nh B÷nh-h›a nØm 1803, hay n∆u chÓng ta mu‚n chœnh-xüc hÁn, cho Ω∆n khi Tµy-sÁn d∂y nghiŒp nØm 1788, bÍi v÷ nh˘ng chˆc-tıËc nhı HiŒp-tr∂n v° Lıu-tr∂n thi∆t-l∫p sau nØm 1788 kh·ng th∂y nh∞c-nhÍ trong b°i vØn". 27. Ng·-th÷ Nh∫m tam thi≈n t˙ gi®i µm (tˆc t˙-h‡c to®n-y∆u) PhÓ-VØn-áıÈng t°ng-b®n, kh∞c in nØm 1831. Süch l°m theo thÃ tˆ ng·n gieo y≈u v∫n, mÍ Ω∑u: Thi≈n trÈi, ΩŸa Ω∂t, C¯ c∂t, t„n c›n, T¯ con, t·n chüu, LÚc süu, tam ba, Gia nh°, qu‚c nıËc, TiÀn trıËc, h∫u sau, Ngıu trµu, m¨ ng˙a v.v... Trong b°i T˙a süch T˙-H‡c To®n-Y∆u tˆc Tam Thi≈n T˙ Gi®i Ñm (trong süch Kim-M¨ H°nh-Dı chæp trong bÊ Ng·-Gia VØn-Phüi), Ng·-th÷ Nh∫m ti∆t-lÊ ngıÈi ΩÈi trıËc c‹ l°m süch ch◊-Nam song-t˙, ph®i chØng Ωµy l° süch ch◊-nam ph∏m-v˙ng?


Süch n°y ΩıÏc in l≠i nhiÀu l∑n, phi≈n-µm ch˘ qu‚c-ng˘ v° phi≈n-dŸch ra ti∆ng Phüp, thœ-dÚ: − tam thi≈n t˙ gi®i dŸch qu‚c-ng˘ Linh-mÚc VÒ áØng-Khoa phi≈n-µm T‰ng-áıÈng Phüt-DiŒm t°ng-b®n kh∞c in nØm 1906. − tam thi≈n t˙ gi®i dŸch qu‚c-ng˘ LiÕu-VØn-áıÈng t°ng-b®n, kh∞c in nØm 1909. − tam thi≈n t˙ B®n in (c‹ ch˘ qu‚c-ng˘ v° ch˘ Phüp) hiŒu Qu®ng-ThŸnh, H°-nÊi. Trong th∆-k˝ XIX 28. Monthyn exposæ historique du Tonkin. Londres 1811 Xem Martine Piat infra s‚ 220. 29. Balbi atlas ethnographique du globe. Paris 1821. Xem Martine Piat infra s‚ 220. 30. Phi-lœp-ph≈ B◊nh süch s‰-sang chæp cüc viŒc. Süch chæp tay so≠n nØm 1822. Thanh-l¨ng giËi-thiŒu. á°-l≠t, 1968, ViŒn á≠i-h‡c á°-l≠t xb, XXXVI + 625 tr. Fac-simile nguy≈n-b®n th-bÓt ca Phi-lœp-ph≈ B◊nh. 31. Phi-lœp-ph≈ B◊nh TruyŒn nıËc anam Ω°ng ngo°i chœ Ω°ng tr¨o (trong), hai quyÃn so≠n nØm 1822:


I: cuyÃn (sic) thˆ nh∂t n‹i s˙ Ω°ng ngo°i; II:truyŒn nıËc anam Ω°ng tr¨o (trong), cuy∆n (sic) nhŸ. Xem infra: Thanh-l¨ng s‚ 176, tr. 45; Ph≠m á÷nh-Khi≈m s‚ 181 tr. 241-243. 32. Ph≠m á÷nh-H‰ (1769-1839) nh∫t-dÚng thıÈng-Ω°m So≠n nØm 1827 Kh∞c in nØm 1851 (á„ng-VØn-Trai), 1857(H˘u-VØn-áıÈng), 1906 (Quan-VØn-áıÈng). T˙-ΩiÃn Hün-ViŒt x∆p ch˘ theo 32 lo≠i nhı: Thi≈n-vØn, Luµn-t˙, Nho-giüo v.v. 32. áˆc Cha J. L. Taberd (t≈n ViŒt "T˜",giüm-mÚc hiŒu-t›a Isauropolis, á≠i-diŒn T·ng-t›a áŸa-ph∫n á°ng Trong) thi≈n-chÓa thünh-giüo y∆u-l˚ chœnh-gi®i TiÃu-dπn ca tüc-gi® "l°m t≠i nh° trıÈng Lüi-thi≈u trong xˆ á„ng Nai nØm ChÓa giüng sinh 1833". S°i-g›n, Imprimerie de la Mission, in l∑n thˆ b‚n, trang b÷a in nhan-ΩÀ ti∆ng ViŒt vËi thıÏng-ΩÀ ti∆ng Phüp: "Explication des ælæments de la doctrine chrætienne", 66 tr. 33. Hu∂n-ΩŸch th∫p-ΩiÀu, thünh-dÚ ca vua thünh-T‰ (nØm 1834) diÕn-nghÿa ca ca vua d˙c-t·ng (nØm 1870) L≈ H˘u-MÚc giËi-thiŒu, phi≈n-µm, dŸch-thu∫t, sıu-gi®ng. S°i-g›n, 1971, Ph Qu‚c-VÚ-Khanh á¥c-Trüch VØn-H‹a xb, T süch C‰-VØn U˝ Ban DŸch-Thu∫t, + XIVIII tr. B®n kh∞c in nØm 1870 in offset. 34. Giüm-mÚc J. L. Taberd


Nam-viŒt dıÁng hiŒp t˙-vŸ ⎯ dictionarium anamitico-latinum. Tüc-gi® khai-dÚng v° b‰-sung th-c®o cu‚n T˜-ΩiÃn ViŒt-La ca giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc, n≈u supra s‚ 18. In xong nØm 1838 t≠i Serampore (Ön-ΩÊ). VÀ viŒc bi≈n-so≠n t˜-ΩiÃn n°y v° T˜-ΩiÃn La-ViŒt infra s‚ 30 giüm-mÚc Taberd ΩıÏc s˙ cÊng-tüc ca cüc chng-sinh Th÷n v° HiÀn trong giai-Ωo≠n Ω∑u v° ca chng-sinh Phi-lœp-ph≈ Phan vØn Minh vÀ sau thÚ chˆc linh-mÚc, t¯-Ω≠o, vinh-phong ü-thünh nØm 1900 v° hiÃn-thünh nØm 1988. ChÓng ta bi∆t r±ng ng°y 2 thüng 1 nØm 1833 vua Minh-mŒnh ban-h°nh lŸnh c∂m to°n diŒn Ω≠o C·ng-giüo. CÔng s‚-ph∫n vËi cüc cÁ-sÍ t·n-giüo tr≈n to°n qu‚c, nh° thÈ, nh° giüm-mÚc v° chng-viŒn Lüi-thi≈u tho≠t ch‚c bŸ triŒt-h≠. Giüm-mÚc Taberd bŸ giam t≠i chÂ chÈ lŒnh nh° vua. Ng°y 19-2-1833, nhµn cÁ-hÊi T∆t Nguy≈n-áün Qu˚-Tˇ (nh±m ng°y 20-2-1933) canh-güc dÕ-d¨i, giüm-mÚc t÷m cüch Ω°o-thoüt Ω∆n ThŸ Nghø r„i t≠m lünh sang Xi≈m-la qua ng® Chµu-Ω‚c, H°-ti≈n v° Cao-mi≈n. á‹ l° s˙-th˙c lŸch-s¯ (xin xem th≈m süch LA COCHINCHINE RELIGIEUSE ca L. E. Louvet, Paris, Ernest Leroux xu∂t-b®n, 1885, cu‚n II, tr. 7), chˆng-tfi r±ng giüm-mÚc Taberd rÈi ViŒt-Nam b®y thüng trıËc khi binh-bi∆n L≈ vØn Kh·i bÔng n‰. Th∫t v∫y, binh-bi∆n n°y x®y ra Ω≈m 5-7-1833 (Xem : MINH-MŒnh chœnh y∆u, q. 13, tr. 20b; viŒt-nam s¯-lıÏc ca Tr∑n tr‡ng Kim, ∂n-b®n 1964, tr. 445). C‹ nhiÀu süch xuy≈n-t≠c n≈n chÓng t·i th∂y c∑n xüc-ΩŸnh l˚-do v° thÈi-ΩiÃm khi∆n giüm-mÚc Taberd ph®i rÈi khfii áŸa-ph∫n á°ng Trong. Giüm-mÚc Taberd kh·ng kæo d°i ΩÈi lıu-vong t≠i Xi≈m-la. NØm 1834, giüm-mÚc di-trÓ t≠i Singapore, qua nØm sau, Ω∆n Pinang c¯-h°nh lÕ t∂n-phong áˆc Cha Cuænot ΩıÏc T›a Thünh b‰-nhiŒm l°m Giüm-mÚc-ph‹ áŸa-ph∫n á°ng Trong. V÷ ho°n-c®nh, giüm-mÚc Taberd ph®i cı-ngÚ t≠i Calcutta (Ön-ΩÊ) v° ΩıÏc T›a Thünh b‰-nhiŒm l°m Giüm-Qu®n T·ng-T›a áŸa-ph∫n Ben


gale (Ön-ΩÊ). Giüm-mÚc Taberd qua ΩÈi ng°y 31-7-1840 sau khi xu∂t-b®n hai cu‚n t˜-ΩiÃn ca m÷nh t≠i Serampore nØm 1838. 35. Giüm-mÚc Taberd dictionarium latino-annamiticum (T˜-ΩiÃn La-ViŒt) In nØm 1838 t≠i Serampore (Ön-ΩÊ). 36. Thünh Phi-lœp-ph≈ Phan vØn Minh (1815-1853) phi-nØng thi-t∫p Tüc-gi® vi∆t lÈi PHI-LÊ dŸp LÕ Giüng-sinh 25-12-1842 t≠i Phi-nØng (Pinang, M¨-lai-ü). Xem thi-t∫p s¡ xu∂t-b®n: cuÊc ΩÈi thünh-nhµn v° vØn-b®n hiŒu-Ωœnh ca Ph≠m á÷nh-Khi≈m v° Vfl Long-T≈. 37. Linh-mÚc á¥ng-Ωˆc Tu∂n (1806-1874) t‰ng-t∫p thÁ-vØn Vfl Long-T≈ hiŒu-kh®o v° chÓ-gi®i cüc b®n ΩiÀu-tr∑n dµng vua T˙-Ωˆc v° thi-ph∏m ch˘ Hün v° ch˘ qu‚c-ng˘. S¡ xu∂t-b®n. Xem infra: Ph≠m á÷nh-Khi≈m s‚ 206; Lam-giang v° Vfl Ng‡c-Nh¨ s‚ 227; Vfl Long-T≈ s‚ 228. 38. Gabriel Aubaret vocabulaire fran AIS-ANNAMITE ET ANNAMITE - fran AIS. Bangkok, Imprimerie de la Mission, 1861, XCV + 96 tr. 39. Gabriel Aubaret GRAMMAIRE DE LA LANGUE ANNAMITE. Paris, 1864


40. P.J. B. TrıÁng-vÿnh K˚ ABRægæ de grammaire de la langue annamite. S°i-g›n, Imprimerie Impæriale, 1867 in- 8, 131 tr. 41. NguyÕn-trıÈng TÊ t∆ c∂p büt ΩiÀu (Tüm ΩiÀu cˆu g∂p) áiÀu-tr∑n dµng vua T˙-Ωˆc ng°y 15-11-1867; áiÀu thˆ tı, kho®n thˆ nØm ch-trıÁng tr‡ng qu‚c-vØn v° "qu‚c- µm hün-t˙". DıÁng Qu®ng-H°m trœch-dŸch trong süch n≈u infra s‚ 135, tr.341-342. 42. P.J. B. TrıÁng-vÿnh K˚ cours pratique de langue annamite S°i-g›n, Imprimerie Impæriale, 1868, 69 tr. - Phˆc-b®n: S°i-g›n, Colløge des Stagiaires, 1874 43.Legrand de la Liraye dictionnaire ælæmentaire ANNAMITE- fran AIS Xb l∑n Ω∑u: 1872. Paris Challamel tüi-b®n, 1874. 44. Giüm-mÚc Taberd v° Giüm-mÚc Theurel dictionarium annamitico-latinum Giüm-mÚc Theurel, c‹ linh-mÚc Lesserteur cÊng-tüc, c∫p-nh∫t-h‹a t˜-ΩiÃn ca Giüm-mÚc Taberd n≈u supra s‚ 28. Imprimerie de la Mission, Ninh-phÓ (K¿ SÍ), 1877.


45. Giüm-mÚc Caspar petit dictionnaire ANNAMITE- fran AIS S°i-g›n, Imprimerie de la Mission, 1877 Kh·ng chÓ ch˘ Hün v° ch˘ n·m. Tüc-gi® lÓc b∂y giÈ chıa thÚ-phong chˆc giüm-mÚc. Linh-mÚc Gænibrel b‰-sung th°nh t˜-ΩiÃn n≈u infra s‚ 58. 46. Giüm-mÚc Caspar NOTIONS POUR SERVIR Å L' ætude DE LA LANGUE ANNAMITE Xb l∑n Ω∑u: 1878. Tüc-gi® chıa thÚ-phong chˆc giüm-mÚc khi vi∆t süch n°y. S°i-g›n, Imprimerie de la Mission, 1948, in l∑n thˆ 5, kh·ng ΩÀ t≈n tüc-gi®. VÀ phÚ-quyÀn süch n°y, xin xem ti∆t-lÊ ca linh-mÚc Cadiøre (T˙a) v° ca linh-mÚc Andræ Eb (TiÃu-dπn) süch syntaxe de la langue vietnamienne ca linh-mÚc Cadiøre, n≈u infra s‚ 175. 47. Janneau ESSAI SUR L' ORIGINE DE LA LANGUE ANNAMITE áØng BSEI (Bulletin de la Sociætæ des Etudes Indochinoises), S°i-g›n, s‚ 3, qu˚ 3 v° qu˚ 4 nØm 1883, tr. 187-200. 48. P.J. B. TrıÁng-vÿnh K˚ grammaire de la langue annamite S°i-g›n, C. Guilland et Martinon xb, 1883, 304 tr. 49. P.J. B. TrıÁng-vÿnh K˚ petit dictionnaire fran AIS-ANNAMITE S°i-g›n, Imprimerie de la Mission, 1884, II+1192 tr.


50. G. Janneau DE L' ætude PRATIQUE DE LA LANGUE ANNAMITE VULGAIRE (Rapport) áØng BSEI, s‚ 4 ΩŒ nh∂t lÚc cü nguyŒt 1886. 51. A. Landes notes sur le qu‚c-ng˘ áØng BSEI, s‚ 6, ΩŒ nh∂t lÚc cü nguyŒt 1886. 52. P.J. B.NguyÕn tr‡ng Qu®n TruyŒn th∑y lazar· phiÀn S°i-g›n, J. Limage xb, 1887 53. Petrus K˚ ECRITURE EN ANNAM (Extrait de l' Annam politique et social de Petrus K˝) áØng BSEI s‚ 10 ΩŒ nh∂t lÚc cü nguyŒt 1888, tr. 5-9. 54. süch gıÁng phıËc (de imitatione christ) C‚ Thy (M. Pinabel) Ω¨ dŸch ra ti∆ng Annam. In t≠i Ninh-PhÓ áıÈng, 1888, III + 288 tr. 55. V· danh Thi≈n t˙ vØn gi®i µm Quan-VØn-áıÈng t°ng-b®n, kh∞c in nØm 1890. So≠n theo thÃ lÚc-büt: Thi≈n trÈi, ΩŸa Ω∂t, vµn mµy, VÒ mıa, phong gi‹, trÓ ng°y, d≠ Ω≈m,


Tinh sao, lÊ m‹c, tıÈng ΩiÀm, Hıu l°nh, khünh phÓc, tØng th≈m, Ωa nhiÀu v.v... Süch ΩıÏc in nhiÀu l∑n, phi≈n-µm ch˘ qu‚c-ng˘ v° dŸch ra ti∆ng Phüp, thœ-dÚ: - nh∂t thi≈n t˙ B®n in (c‹ dŸch ra qu‚c-ng˘ v° ch˘ Phüp) hiŒu Qu®ng-ThŸnh, H°-nÊi. - Thi≈n t˙ d®i (sic) µm ca DŸch ch˘ qu‚c-ng˘, diÕn-nghÿa á≠i-Phüp m∂y (sic) ti∆ng Qu®ng-Ω·ng. Petit vocabulaire chinois-annamite-franºais composæ d' un vocabulaire annamite versifiæ contenant mille caractøres, transcrit en qu‚c-ng˘ annamite et chinois, traduit en franºais, accompagnæ de divers index par Edmond Nordemann, 2e edition, Huæ, 1905. 56. J. F. M. Gænibrel VOCABULAIRE ANNAMITE-fran AIS S°i-g›n, Imprimerie de la Mission, 1893, XVI + 627 tr. Tüi-b®n nØm 1906 dıËi nhan ΩÀ PETIT DICTIONNAIRE ANNAMITE-fran AIS. LÈi ngfi cÔng ΩÊc-gi® v° "v°i nh∫n-xæt vÀ ng˘-phüp": XXVIII tr. Ph∑n t˜-ΩiÃn : 812 tr. 57. Hu÷nh (Hu¸nh) TŸnh Paulus Ca Ω≠i-nam qu∂c (Qu‚c)-µm t˙-vŸ (hai quyÃn:I: A-L; II:M-X) S°i-g›n, Nh° in Rey, Curiol et Cie, I: 1895; II: 1896 58. J. F. M. Gænibrel DICTIONNAIRE ANNAMITE-fran AIS S°i-g›n, Imprimerie de la Mission, 1898, "2e ed. refondue et considærablement augmentæe.": Trong b°i "Au lecteur" tüc


-gi® nh∫n Ω¨ khai-dÚng t˜-ΩiÃn ca giüm-mÚc Caspar, n≈u supra s‚ 45. 59. Vua D˙c-t·ng t˙-Ωˆc thünh-ch∆ t˙-h‡c gi®i-nghÿa ca Tu-Thı-CÚc S¯-Quün kh∞c in nØm 1898. B®n phi≈n-µm v° chÓ-gi®i, in offset nguy≈n b®n (t∫p I) ca NguyÕn H˘u Qu¸, S°i-g›n, 1971, Ph Qu‚c-VÚ-Khanh á¥c-Trüch VØn-H‹a, xb, T Süch C‰-VØn U˝-Ban DŸch-Thu∫t. 60. NguyÕn vØn San Ω≠i-nam qu‚c-ng˘ VØn-SÁn-áıÈng t°ng-b®n, kh∞c in nØm 1898. Trong mÚc "Nghÿa-LŒ", tüc-gi® n‹i Ω∆n ngu„n-g‚c ch˘ n·m nhı sau: "LiŒt qu‚c ng·n ng˘ b∂t Ω„ng, nh∂t qu‚c h˘u nh∂t qu‚c-ng˘. Ng¨ qu‚c t˙ Sÿ-vıÁng dŸch B∞c µm, k¸ gian do vŸ tıÈng chi, nhı thı cıu b∂t tri h° ΩiÃu, ΩıÁng Ω°o b∂t tri h° mÊc. Th¯ lo≠i th∫m Ωa". DŸch: Ng·n-ng˘ cüc nıËc khüc nhau, mÂi nıËc c‹ ng·n-ng˘ ri≈ng. NıËc ta t˜ ΩÈi Sÿ-vıÁng (Sÿ Nhi∆p) Ω¨ l∂y ti∆ng B∞c-qu‚c (tˆc ti∆ng T°u) dŸch ra ti∆ng nıËc ta, trong Ω‹ c‹ nhiÀu t≈n chıa rfl, nhı thı cıu ch≤ng bi∆t l° chim g÷, dıÁng-Ω°o ch≤ng bi∆t l° cµy g÷. Cüc lo≠i nhı v∫y r∂t nhiÀu. Ph®i chØng tüc-gi® mu‚n n‹i Ω∆n ch◊-nam ph∏m-v˙ng tıÁng truyÀn ca Sÿ Nhi∆p?


trong th∆-k˝ XX 61. Jean Bonet DICTIONNAIRE ANNAMITE-fran AIS (hai cu‚n) Paris, Imprimerie Nationale, I: 1898; II: 1900. 62. Dupla v° NguyÕn vØn Sanh vocabulaire ANNAMITE-fran AIS áØng BSEI, s‚ 39, ΩŒ nh∂t lÚc cü nguyŒt 1900, tr. 1-95. 63. Læopold Cadiøre croyances et dictons populaires de la vallæe de ngu„n sÁn áØng BEFEO (Bulletin de l' Ecole Franºaise d' âxtr≈me-Orient), H°-nÊi, t∫p I, 1901, tr. 119-139, 183-207. 64. Læopold Cadiøre phonætique annamite : dialecte du haut-annam Publications de l' Ecole Franºaise d' âxtr≈me-Orient, III, Paris, Leroux, 1902. 65. Læopold Cadiøre monographie de la voyelle finale non-accentuæe en annamite et en sino-annamite áØng BEFEO, t∫p IV, 1904, tr.1065-1081. 66. Læopold Cadiøre la question du qu‚c-ng˘ áØng Revue Indochinoise, H°-nÊi, 1904


67. NguyÕn vØn Vÿnh

l

T˙a truyŒn tam qu‚c chœ diÕn nghÿa (5 quyÃn) do Phan-K∆-Bœnh dŸch v° NguyÕn vØn Vÿnh nhu∫n-s∞c, H°-nÊi, 1909. C‹ cµu: "NıËc nam ta mai sau n°y hay dÍ cÒng Í nhı ch˘ qu‚c-ng˘". Trœch theo DıÁng Qu®ng-H°m, s‚ 135, tr. 406. Xin Ω‚i-chi∆u vËi Ph≠m Qu¸nh, s‚ 238, tr.177: "TrıËc t·i (Ph≠m Qu¸nh), ·ng NguyÕn vØn Vÿnh t˙ h„i büo áØng-C‰ Ω¨ h∆t sˆc h·-h°o; ·ng thıÈng n‹i: "H∫u-v∫n nıËc Nam hay dÍ th∆ n°o l° Í ch˘ qu‚c-ng˘". 68. Nh‹m á·ng-Kinh Nghÿa-ThÚc vØn-minh tµn-h‡c süch H°-nÊi, kho®ng 1907-1908. Süch-lıÏc c‰-ΩÊng viŒc "dÔng vØn-t˙ nıËc-nh°" nhı sau: "G∑n Ωµy mÚc-sı ngıÈi B„-Ω°o-nha [sic: 'linh-mÚc mËi ΩÓng v° ngo°i B„-Ω°o-nha c›n c‹ ngıÈi nhiÀu nıËc khüc n˘a '] ∂y 26 ch˘ cüi chµu Ñu ph‚i-hÏp vËi 6 µm, 11 v∫n, Ωünh v∑n theo l‚i h°i-thanh m° Ω‡c ra ti∆ng ta, r∂t l° gi®n-dŸ nhanh-ch‹ng. TıÍng n≈n mÊt lo≠t h‡c theo. Ph°m ngıÈi trong nıËc Ωi h‡c n≈n l∂y ch˘ qu‚c-ng˘ l°m phıÁng-tiŒn Ω∑u-ti≈n, ΩÃ cho trong thÈi-gian v°i thüng, Ω°n b° con tr¿ cÒng ΩÀu bi∆t ch˘, v° ngıÈi ta c‹ thÃ dÔng qu‚c-ng˘ ΩÃ ghi viŒc ΩÈi xıa, chæp viŒc ΩÈi nay, v° thı-t˜th÷ c‹ thÃ chu‚t lÈi Ω≠t ˚. á‹ th˙c l° bıËc Ω∑u-ti≈n trong viŒc mÍ-mang trœ kh·n v∫y". Trœch dπn trong "vØn-tuyÃn vØn-h‡c 1858-1930", H°-nÊi, Nxb Giüo-DÚc, 1981, tr. 195. Theo Kh‰ng Th°nh-Ng‡c trong b°i "nhË a-lŸch-sÁn Ω∞c-lÊ: khi nh÷n chÓ bæ Ωünh v∑n, t∫p vi∆t...", ΩØng büo C·ng-Giüo v° Dµn-TÊc, S°i-g›n, s‚ 798 ng°y 17-3-1991, tr. 16-17. 69. Textes et documents relatifs ° la ræforme du qu‚c-ng˘.


H°-nÊi, Ed. du Gouvernement Gænæral de l' Indochine, 1907 70. Læopold Cadiøre Monographie de la semi-voyelle labiale en annamite et en sino-annamite áØng BEFEO, t∫p VIII, 1908, tr. 381-481. 71. Læopold Cadiøre le dialecte du bas-annam, esquisse de phonætique áØng BEFEO, t∫p XI, 1911, tr. 69-110. 72. Henri Maspæro etudes sur la phonætique historique de la langue annamite. les initiales. áØng BEFEO, t∫p XII, 1912 73. Jean Przyluski les formes pronominales de l' annamite. áØng BEFEO, t∫p XII, 1912 74. M. Grammont et L≈ Quang-Tr÷nh etudes sur la langue annamite Mæmoire de la Sociætæ Linguistique de Paris. Fascicule IV, t. VII, 1912 75. Jules Roux le triomphe dæfINITIF EN INDOCHINE DU MODE DE TRANSCRIPTION DE LA LANGUE ANNAMITE ° L' AIDE DES


CARACTøRES ROMAINS OU QU‚C-NG˘ Paris, Bibliothøque de la Revue Indigøne, 1912. 76. C‚ Chœnh Linh (linh-mÚc Albertus Schlicklin, dŸch theo b®n Vulgate) kinh thünh : I: 1913, 767 tr. ; II: 114, 735 tr. ; III: 1916, 652 tr.; IV: 1916, 893 tr. Ön-ph∏m ca áŸa-ph∫n H°-nÊi. 77. Ph≠m Qu¸nh Cüi v∂n-ΩÀ giüo-dÚc Í nıËc nam ta ng°y nay: b°n vÀ "h‡c-chœnh t‰ng qui" (21-12-1917) áØng Nam-phong, t∫p II, s‚ 12, thüng süu nØm 1917, tr. 323-342. 78. C‚ Chœnh Linh tri∆t-h‡c-khoa Hongkong, 1917 79. NguyÕn Hüo-Vÿnh thı ngfi cho ·ng ch-bÓt nam-phong áØng Nam-Phong, t∫p III, s‚ 16, thüng 10 nØm 1918, tr. 198-209. 80. NguyÕn bü Trüc M∂y lÈi ngfi l≠i cÔng ·ng Ng. H. V. áØng Nam-Phong, t∫p III, s‚ 17, thüng 11 nØm 1918, tr. 256-258. 81. Tr∑n v. á. mÊt ngıÈi Nam-k¸


tr® lÈi cüi thı ngfi cho ch-bÓt nam-phong ca th°y Ng. H. V. áØng Nam-Phong, t∫p III, s‚ 17, thüng 11 nØm 1918, tr. 259-267. 82. NguyÕn Nhı N·ng thÁ c˙c ch≥ng Ω¨ hfii Nam-phong áØng Nam-Phong, t∫p III, s‚ 18, thüng 11 nØm 1918, tr. 381-382. 83. Chu Lang-Vµn t˜ t˜ m° n‹i : Ωüp ng.h. áØng Nam-Phong, t∫p III, s‚ 18, thüng 12 nØm 1918, tr. 382-383. 84. Ph≠m Qu¸nh ti∆ng an-nam c‹ c∑n ph®i hÏp-nh∂t kh·ng? Ω¨ n≈n l°m t˜-ΩiÃn an-nam chıa? áØng Nam-Phong, t∫p III, s‚ 18, thüng 12 nØm 1918, tr. 320-326. 85. Thµn tr‡ng HuÀ cÒng v÷ ·ng Ng. H. V. áØng Nam-Phong, t∫p IV, s‚ 19, thüng gi≈ng nØm 1919, tr. 17-18. 86. NguyÕn vØn Ng‡c ti∆ng dÔng trong qu‚c-vØn áØng Nam-Phong, t∫p IV, s‚ 19, thüng gi≈ng nØm 1919, tr. 37-39.


87. Ph≠m Qu¸nh b°n vÀ s˙ dÔng ch˘ nho trong vØn qu‚c-ng˘ áØng Nam-Phong, t∫p IV, s‚ 20, thüng hai nØm 1919, tr. 83-97. 88. NguyÕn bü Trüc n‹i ngay cÒng ph®i dŸu lÈi (Nhµn dŸp Ωüp l≠i Ng. H. V. ) áØng Nam-Phong, t∫p IV, s‚ 20, thüng gi≈ng nØm 1919, tr. 97-99. 89. DıÁng Qu®ng-H°m b°n vÀ ti∆ng annam áØng Nam-Phong, t∫p IV, s‚ 22, ng°y 22-4-1919, tr. 287-297. 90. Ph≠m Huy-H‰ viŒt-nam ta bi∆t ch˘ hün t˜ thÈi n°o? áØng Nam-Phong, t∫p V, s‚ 29, thüng 11 nØm 1919, tr. 416-419. áÀ ra thuy∆t c‹ ch˘ n·m t˜ thÈi H„ng-B°ng: "Thi∆t tıÍng ngıÈi ViŒt bi∆t ch˘ Hün ngay t˜ khi h‡ H„ng-B°ng mËi d˙ng l≈n nıËc. V÷ hiŒu nıËc, t≈n vua 18 ΩÈi vua, t≈n bÊ ΩÈi HÔng, cÒng nhı t≈n l°ng hay di-tœch ΩÈi HÔng ΩÀu dÔng ch˘ Hün c®. "C‹ ngıÈi cho r±ng, cüc danh-hiŒu ∂y ΩÈi xıa ΩÀu b±ng ti∆ng n·m, sau mËi Ω‰i ra ch˘ Hün. N‹i th∆ th÷ kh·ng am-hiÃu t·n-giüo, phong-tÚc nıËc nh°. NıËc ta th∫n-tr‡ng nh∂t l° viŒc ΩÀ b°i vŸ th∑n. Nay xem cüc b°i vŸ cüc vŸ th∑n ΩÈi HÔng c‹ nhiÀu duŒ-hiŒu bün t˙ bün n·m, c‹ vŸ n·m-na quü, nhı: çng C‰ng, çng


Ch∂n, Ch°ng C®, Ch°ng Hai v.v... . Nh˘ng t≈n n·m ∂y, n∆u mu‚n Ω‰i ra ch˘ Hün, th÷ c‹ kh‹ g÷, th∆ m° cüc v∂n-ΩÀ hiŒu, lŸch, tiÀn, s∞c phong, vπn cˆ ΩÃ nguy≈n, kh·ng düm thay Ω‰i mÊt næt. Nhı th∆ l≠i bi∆t th≈m ΩıÏc r±ng ch˘ n·m ta cÒng sinh ra t˜ thÈi b∂y giÈ". 91. T®n-á° NguyÕn Kh∞c-Hi∆u l≈n süu H°-nÊi, 1919 (?). Ph≠m Qu¸nh ΩiÃm süch trong mÚc "GiËi-ThiŒu Süch MËi", Nam-Phong, t∫p IV, s‚ 23, thüng 5 nØm 1919, tr.422-424. "Süch qu‚c-ng˘/ Ch˘ nıËc ta/ Con cüi nh°/ áÀu ph®i h‡c" (Tá) 92. E. Souvignet les origines de la langue annamite H°-nÊi, Imprimerie d' Extr≈me-Orient, 1922 v° 1924. 93. Giüm-mÚc á. H„ Ng‡c-C∏n vØn-chıÁng thi-phÓ an-nam - littærature et prosodie Tüc-gi® chıa thÚ-phong giüm-mÚc khi vi∆t tüc-ph∏m n°y. Hongkong, Imprimerie de la Sociætæ des Missions Etrangøres de Paris, 1923, in l∑n thˆ hai (in l∑n Ω∑u nØm?), 266 tr. 94. Ph≠m Qu¸nh LÅM VÉN áØng Nam-Phong, t∫p XII, s‚ 67, thüng gi≈ng nØm 1923, tr. 18-20. 95. Ph≠m Qu¸nh


b°i diÕn-thuy∆t Ω‡c t≠i hÊi khai-trœ ti∆n-Ωˆc dŸp lÕ k˝-niŒm cÚ ti≈n-ΩiÀn ng°y 8-9-1924. áØng Nam-Phong, t∫p XV s‚ 91-94. C‹ cµu: "TruyŒn KiÀu c›n, ti∆ng ta c›n; ti∆ng ta c›n, nıËc ta c›n; c›n non c›n nıËc c›n d°i, c‹ g÷ m° lo, c‹ g÷ m° sÏ". 96. Ph≠m Qu¸nh h‡c c‰-ΩiÃn c‹ lÏi th∆ n°o? B°i khai-gi®ng khoa Hün-ViŒt VØn-ChıÁng Í TrıÈng Cao-H‡c á·ng-dıÁng, H°-nÊi, ng°y 25-8-1924. DŸch nguy≈n-vØn Phüp-ng˘. áØng Nam-Phong, t∫p XV, s‚ 88, thüng nØm 1924, tr. 179-301. 97. lexique des termes de religion droit,philosophie etc. ): ( trong Travaux de la Commission des Priøres tenue ° Huæ du 28 avril au 18 mai 1924, Imprimerie de Qui-nhÁn, 1924. 98. Ph≠m Qu¸nh kh®o vÀ ch˘ qu‚c-ng˘ áØng Nam-Phong, t∫pXXI, s‚ 122, thüng 10 nØm 1927, tr. 327-339. 99. NguyÕn vØn Ki≈m (hiŒu Tr‡ng-to°n) b®o-t„n nam-ng˘ áØng Nam-Phong, t∫p XXI, s‚ 122, thüng 10 nØm 1927, tr. 368-380. C‹ cµu: "C‹ duy-tr÷ khoa ViŒt-vØn mËi g÷˘-g÷n c‚t-cüch ngıÈi Nam".


100. Georges Cordier DICTIONNAIRE ANNAMITE-fran AIS ° l' usage des æløves et des annamitisants H°-nÊi, 1930, Imprimerie Tonkinoise, in-8, 1433 tr. 101. NguyÕn vØn M≠i (1858-1946, t˙ TiÃu-cao, hiŒu L·-giang) l·-giang tiÃu-s¯ T˙a vi∆t nØm 1927. TiÃu-s¯ vi∆t b±ng Hün-vØn l°m di-chÓc cho mi≈u-duŒ, ghi nhiÀu s¯-s˙ quan-tr‡ng t˜ nØm sÁ sinh 1858 Ω∆n nØm 1932 th÷ ngıng vi∆t, kÃ l° nØm ho°n-th°nh tüc-ph∏m. B®n dŸch ca NguyÕn Hy-XıËc, in ng°y 7-6-1961, ruÊt ronæo, b÷a in typo. NØm 1897, trong lÓc sung chˆc qu®n-giüo ti≈n-khÍi TrıÈng Qu‚c-H‡c Hu∆, tüc-gi® Ω¨ ra b°i l°m th≈m cho h‡c-sinh: " Ta - lÈi cÚ TiÃu-cao - hfii cüc h‡c-sinh ai c‹ nhË nh˘ng cµu ca-dao xıa Í cüc nÁi th÷ dÔng ch˘ qu‚c-ng˘ bi≈n t∫p cho ta xem. Ai t∫p ΩıÏc nhiÀu th÷ c‹ thıÍng. Ta sau n°y l°m ΩıÏc pho viŒt-nam phong-s¯ cÒng nhÈ Ω‹." (B®n dŸch tr. 92). MÊt chˆng-t˜ vÀ ch˘ qu‚c-ng˘ v°o nØm 1897 t≠i Hu∆. 102. Tµy-dıÁng P. Hue petit passe-partout de la presse sino-annamite - Hün-ViŒt khan tiÃu linh-dıÏc H°-nÊi, Imprimerie de la Mission, 1931, XIV + 698 tr. 103. Tµy-dıÁng P. Hue recueil des caractøres du petit passe-partout suivant l' ordre alphabætique et tonique. H°-nÊi, Imprimerie de la Mission, 1931, IV+88 tr.


104. Ph≠m Qu¸nh b°n vÀ Qu‚c-h‡c áØng Nam-Phong, t∫p XXVIII, s‚ 163, thüng 6 nØm 1931, tr. 512-515. 105. BÔi K˝ qu‚c-vØn cÚ-thÃ H°-nÊi, Tµn ViŒt-Nam Thı-x¨, 1932 S°i-g›n, Tµn-ViŒt xb, 1956, in l∑n thˆ ba s¯a-ch˘a c∏n-th∫n 106. á°o-duy Anh gi®n-y∆u hün-viŒt t˜-ΩiÃn 5.000 ΩÁn-t˙, 40.000 t˜-ng˘. HiŒu-Ωœnh-gi®: H¨n-m≠n-t¯ (Phan BÊi-Chµu) v° Giao-tiÀu. áÀ t˜ ca H¨n-m≠n-t¯ vi∆t t≠i Hu∆ ng°y 1-3-1931. LÈi tüc-gi® c∏n chœ: V÷ sao c‹ süch n°y? Ön-b®n k¸ Ω∑u: 1932, Nh° in Ti∆ng Dµn, Hu∆ (q.I); Nh° in L≈ vØn Tµn, H°-nÊi (q.II). Paris, Nxb Minh-Tµn tüi-b®n b±ng k˛-thu∫t chÚp h÷nh Ω‹ng chung th°nh mÊt quyÃn. LÈi ca NguyÕn Ng‡c-Bœch ch-trıÁng nxb Minh-Tµn: "ThÁ c·ng-khai gÍi anh á°o-duy Anh, tüc-gi® bÊ Hün-ViŒt T˜-áiÃn" vi∆t nØm 1949. In xong thüng 11 nØm 1951 t≠i Imprimerie M. Arnaud et Cie, 23, 25, 25 rue de Lunæville, Saint-Quentin, Aisne. 107. HÊi Khai-Trœ Ti∆n-áˆc viŒt-nam t˜-ΩiÃn H°-nÊi, Imprimerie Trung-B∞c Tµn-VØn, in t˜ng t∫p t˜ 1931 Ω∆n 1939, 663 tr. in hai cÊt. 108. SÍ-cu„ng L≈ Dı


Ch˘ n·m vËi Qu‚c-ng˘ áØng Nam-Phong, t∫p XXX s‚ 172, thüng 5 nØm 1932, tr. 495-497. Thuy∆t vÀ ngu„n-g‚c ch˘ n·m nhı sau: "L∂y ˚ ri≈ng ca t·i xæt ra, th÷ ΩıÁng thÈi ta h‡c süch ch˘ T°u, th∑y d≠y hay h‡c-tr› h‡c, th∆ n°o cÒng ph®i l∂y ti∆ng nıËc ta m° gi®i-thœch mËi c‹ thÃ hiÃu: l≠i c∑n ph®i c‹ mÊt thˆ ch˘ g÷ ΩÃ l°m phÔ-hiŒu, ghi cho dÕ nhË. Nhµn v∫y, Sÿ-vıÁng (Sÿ Nhi∆p) mËi l˙a nh˘ng thˆ ch˘ Hün n°o phüt-µm nhı ti∆ng ta, ΩÃ l°m phÔ-hiŒu, µm c°i ti∆ng ch˘ T°u; h‡c tr› h‡c süch m° mu‚n nhË ti∆ng ch˘ Hün, th÷ cÒng ph®i nhË l∂y ti∆ng ch˘ Hün, hay l° thˆ ti∆ng ch˘ Hün khüc, µm v°o ΩÃ cho khfii qu≈n, nhıng v÷ dÔng ch˘ Hün cÒng kh·ng µm h∆t ΩıÏc thˆ ti∆ng ca m÷nh, tfi h∆t ˚ m÷nh, nhµn v∫y mËi l˙a l∂y mÊt n¯a cüi h÷nh ch˘ Hün v° mÊt mÊt n¯a ch˘ Hün khüc, hÏp l≠i th°nh ch˘, ho¥c dÔng ti∆ng, ho¥c dÔng nghÿa, ho¥c cÔng ˚ hÊi, Ωem m° l°m phÔ-hiŒu, dŸch cüi ti∆ng ca ta: Ωµy l° mÊt nguy≈n-do b°y ra ti∆ng ch˘ n·m..., ΩÓng nhı ˚-ki∆n ca VØn-Ωa cı-sÿ Ω¨ n‹i": . 109. SÍ-cu„ng L≈ Dı ngu„n-g‚c vØn-h‡c nıËc nh° v° nÀn vØn-h‡c mËi áØng Nam-Phong, t∫p XXXIII s‚ 190, thüng 11 nØm 1933, tr. 399-408. NguyÕn vØn Vÿnh mu‚n thay nØm d∂u b±ng nØm ch˘, L≈ Dı ch-trıÁng bfi nØm d∂u. 110. B¯u Cµn Hün-ViŒt th°nh-ng˘ lexique d' expressions sino-annamites usuelles T˙a Ph≠m Qu¸nh ChÓ-gi®i ti∆ng Phüp v° nhiÀu thœ-dÚ. H°-nÊi, Imprimerie L≈ vØn Tµn, 193, XIV + 580 tr. S°i-g›n, Ph Qu‚c-vÚ-khanh Ω¥c-trüch VØn-h‹a tüi-b®n, 1971, XV+17- 630 tr.


111. Tr∑n m≠nh á°n qu‚c-ng˘ Ωœnh-ngoa H°-nÊi, á·ng-Kinh Ön-Quün. 1934. 112. NguyÕn vØn Li≈n la langue annamite dans ses tendances actuelles áØng BSEI, t∫p IX s‚ 3, qu˚ ba nØm 1934, tr. 63-73. 113. Phan vØn HÔm d∂u hfii d∂u ng¨ áØng PhÚ-N˘ Tµn-VØn, S°i-g›n, s‚ 251 ng°y 26-7-1934. 114. Georges Cordier DICTIONNAIRE fran AIS-ANNAMITE H°-nÊi, Imprimerie Tonkinoise, 1934-1936, ba quyÃn. 115. M. Grammont la musique des mots annamites (recherches expærimentales sur la prononciation du cochinchinois) Th·ng-büo ca M. Grammont. Gatard trœch dπn v° b÷nh-lu∫n. áØng BSEI, t∫p XI, s‚ 3, qu˚ ba nØm 1936, tr. 71-90. 116. Gatard la musique des mots annamites (note additionnelle)


áØng BSEI, t∫p XI, s‚ 4, qu˚ b‚n nØm 1936, tr. 162-163. 117. L≈ vØn N˙u kh®o-lu∫n vÀ tıÁng-lai ti∆ng ViŒt, trÓng Gi®i Nh÷ Ω„ng h≠ng cuÊc thi vØn-chıÁng do büo "La Patrie Annamite (H°-nÊi) t‰-chˆc". áØng büo La Patrie Annamite s‚ 128 ra ng°y 21-12-1936 v° ti∆p theo. - In th°nh süch vËi nhan-ΩÀ essai sur l'ævolution de la langue annamite v° Thı-T˙a ca Ph≠m Qu¸nh: Qui-nhÁn, Editions du Cercle de QuinhÁn, 1942. 118. Ho°ng-xuµn H¨n kh®o-lu∫n vÀ tıÁng-lai ti∆ng ViŒt, trÓng Gi®i Nh÷ Ω„ng h≠ng cuÊc thi vØn-chıÁng do büo La Patrie Annamite (H°-nÊi) t‰-chˆc. áØng büo La Patrie Annamite s‚ 146 ra ng°y 2-5-1936 v° ti∆p theo. 119. Edward C. Chodzko kh®o-lu∫n vÀ tıÁng-lai ti∆ng ViŒt, trÓng Gi®i Tı cuÊc thi vØn-chıÁng do büo La Patrie Annamite (H°-nÊi) t‰-chˆc. áØng büo La Patrie Annamite s‚ 156 ra ng°y 11-7-1936 v° ti∆p theo. 120. á°o-duy Anh phüp-viŒt t˜-ΩiÃn (ChÓ th≈m ch˘ Hün) DICTIONNAIRE fran AIS-ANNAMITE (avec transcription en caractøres chinois des termes sino-annamites).


T˙a ca tüc-gi® ΩÀ ng°y 3-5-1936. H°-nÊi, Imprimerie L≈ vØn Tµn, 1936, 1958 tr. Paris, Nxb Minh-Tµn tüi-b®n theo phıÁng-phüp chÚp-h÷nh, in xong thüng 7 nØm 1952 t≠i Imprimerie M. Arnaud et Cie, Saint-Quentin. Tÿnh-t˜ "annamite" trong nhan-ΩÀ Ω‰i th°nh "vietnamien". 121. Gustave Hue DICTIONNAIRE ANNAMITE-CHinois-fran AIS H°-nÊi, Imprimerie de la Mission, 1937, 4-1199 tr, Xem supra cüc s‚ 75, 76. 122. Tr∑n C®nh-H®o h‡c ti∆ng nam Süch dÔng trong cüc trıÈng TiÃu-h‡c Cao-Ω≤ng á·ng-Phüp. Hu∆, Imprimerie du Mirador, 1938 Süch so≠n theo chıÁng-tr÷nh lËp ΩŒ nh∂t ni≈n TiÃu-h‡c Cao-Ω≤ng. 123. NguyÕn TriŒu-Lu∫t mÊt ˚-ki∆n th·-sÁ vÀ cüch bi∆n-ch∆ vØn-t˙ áØng t≠p-chœ Tao-á°n, H°-nÊi, s‚ 1, 1939 124. NguyÕn TriŒu-Lu∫t mÊt cüch ΩÃ gµy cho dµn-tÊc ta mÊt cüi nguy≈n-t∞c tinh-th∑n áØng t≠p-chœ Tao-á°n, H°-nÊi, s‚ 6, 16-5-1939, tr. 486-494. Nguy≈n t∞c vi∆t h‡ v° t≈n. 125. NguyÕn á÷nh


lu∫t hfii ng¨ áØng t≠p-chœ Tao-á°n, H°-nÊi, s‚ 8, 1939 126. NguyÕn-Tr∑n M· nam-hoa t˙-ΩiÃn (HÁn 10.000 ch˘) T˙a ca tüc-gi® (tr. 5-6) vi∆t ng°y 22-12-1940, 392 tr. (M∂t tÈ b÷a n≈n kh·ng rfl nÁi v° nØm in). Cüc ti∆ng Hün-ViŒt khÍi Ω∑u D ΩÀu ghi R. 127. Tr∑n tr‡ng Kim cÔng l°m vËi Ph≠m-duy Khi≈m v° BÔi K˝ ViŒt-Nam vØn-ph≠m H°-nÊi, L≈ ThØng xb, Imprimerie du Nord, 1940, 234 tr. S°i-g›n, Tµn-ViŒt xb, in l∑n thˆ ba "xem l≠i v° s¯a l≠i c∏n-th∫n, kΩn: "T˙" trong "danh-T˙ ΩÊng-T˙ v.v... " Ω‰i l° "T˜". - Ön-b®n ti∆ng Phüp mang nhan-ΩÀ l° "GRAMMAIRE ANNAMITE" 128. NguyÕn vØn T‚ le P. alexandre de rhodes et la transcription du Qu‚c-ng˘ áØng tu∑n-san minh-h‡a Indochine, H°-nÊi, s‚ 41, ng°y 2-6-1941. 129. BÔi K˝, NguyÕn Quang-Oünh v° Tr∑n tr‡ng Kim tiÃu-h‡c qu‚c-µm vØn-ph≠m giüo-khoa-thı H°-nÊi, L≈ ThØng xb, 1942. 130. NguyÕn á‰ng-Chi ViŒt-Nam c‰-vØn-h‡c s¯ H°-nÊi, H°n Thuy≈n xb, 1942


S°i-g›n, Ph Qu‚c-VÚ-Khanh á¥c-Trüch VØn-H‹a tüi-b®n,1970, 450 tr. 131. Ho°ng-xuµn H¨n danh-t˜ khoa-h‡c (Toün, L˚, H‹a, CÁ, Thi≈n-vØn) Ön-b®n Ω∑u, H°-nÊi, 1942 S°i-g›n, Vÿnh-B®o, in l∑n thˆ hai, 1948, XLIX+191 + V. 132. Læopold Cadiøre souvenirs d' un vieil annamitisant áØng nhiÀu k¸ trong tu∑n-san minh-h‡a Indochine, H°-nÊi, cüc nØm 1942-1944. 133. L≈ Ng‡c-TrÚ lu∫t tˆ thinh v° lu∫t hfii ng¨ áØng t∫p K˝-Y∆u HÊi Khuy∆n-H‡c Nam-ViŒt, S°i-g›n, thüng gi≈ng 1943. 134. Phan vØn HÔm ΩÃ cho ngıÈi ViŒt phıÁng nam phµn-biŒt hfii ng¨ áØng büo Thanh-ni≈n, S°i-g›n, s‚ 38 ng°y 26-8-1944. 135. DıÁng Qu®ng-H°m ViŒt-Nam vØn-h‡c s¯ y∆u H°-nÊi, Nha H‡c-chœnh á·ng-Phüp xh, 1944 Xem: "Cüc giüo-sÿ. C‚ Alexandre de Rhodes. ViŒc süng-tüc ch˘ qu‚c-ng˘", tr. 176- 183. 136. á°o tr‡ng á


b°n g‹p vÀ ngu„n-g‚c ti∆ng ViŒt-Nam áØng t≠p-chœ Tri-Tµn, t˜ s‚ 129 thüng 2 nØm 1944 v° k∆ ti∆p. 137. ThıÏng-t‡a M∫t-thÃ ViŒt-Nam ph∫t-giüo s¯-lıÏc H°-nÊi, Tµn-ViŒt xb, 1944, 290 tr. Trong b°i thÁ "SÁn Trung t¥ng Nh∫t-Nam tØng" ca thi-sÿ TrıÁng TŸch ΩÈi áıÈng (trang 102) c‹ hai cµu k∆t: ThÈi phÔng Nam-h®i khüch, Man ng˘ v∂n thÔy gia? ThıÏng-t‡a M∫t-thÃ dŸch: Khi g¥p khüch Nam-h®i, Ti∆ng MıÈng bi∆t hfii ai? MÊt chˆng-tœch li≈n-hŒ gi˘a ti∆ng ViŒt v° ti∆ng MıÈng. 138. NguyÕn H˘u-Quün v° L≈ vØn CØn danh-t˜ th˙c-v∫t Hu∆, 1945 139. Louis Malleret note sur le dictionnaire de mgr taberd publiæ au bengale en 1938 áØng BSEI, t∫p XXIII s‚ 1, qu˚ 1 nØm 1948, tr. 81-88. 140. Mlle Suzanne Karpaløs (Traduit de l' anglais par H. Berland) notre relative ° des documents inædits sur le dictionnaire latin-annamite de mgr taberd, imprimæ au bengale (1836-1840) áØng BSEI, t∫p XXIII s‚ 1, qu˚ 1 nØm 1948, tr. 73-79.


141. L≈ vØn L˚ le parler vietnamien. Sa structure Phonologique et morphologique fonctionnelle. Esquisse d' une grammaire vietnamienne. Lu∫n-ün Ti∆n-sÿ Qu‚c-gia ΩŒ-tr÷nh á≠i-h‡c Sorbonne. Paris, HıÁng-Anh xb, 1948, 240 tr. 142. Andræ G. Haudricourt l' originalitæ des particularitæs de l'Alphabet vietnamien áØng t≠p-chœ Dµn ViŒt-Nam s‚ 3, H°-nÊi, 1949, tr. 61- 68. 143. Vfl Long-T≈ xµy-d˙ng qu‚c-ng˘ v° qu‚c-h‡c DiÕn-thuy∆t ng°y 4-9-1949 t≠i Hu∆ dŸp Khai-m≠c H‡c-hÊi Giüo-vi≈n dıËi quyÀn ch-t‡a ca çng Giüm-Ω‚c H‡c-chünh v° VØn-h‹a Trung-ViŒt. áØng hai k¸ trong Tinh-Hoa VØn-T∫p, Hu∆, I: s‚ 1, thüng 1 nØm 1950, tr. 6-8; II: s‚ 2, thüng 2 nØm 1950, tr. 32-37. 144. BÔi áˆc-TŸnh nh˘ng nh∫n-xæt vÀ vØn-ph≠m ViŒt-Nam S°i-g›n, á≠i-ChÓng xb, 1949 145. á°o vØn Ti∆n danh-t˜ khoa-h‡c (V≠n-v∫t-h‡c, sinh-l˚, ΩÊng-v∫t, th˙c-v∫t, ΩŸa-ch∂t... ) T˙a ca Ho°ng-xuµn H¨n Paris, Minh-Tµn xb, 1950, 108 tr.


146. Long-ΩiÀn NguyÕn vØn Minh viŒt-ng˘ tinh-nghÿa t˜-ΩiÃn, 2 t∫p H°-nÊi, Qu®ng-VØn-ThŸnh xb, I: 1950; II; 1953 147. Ph≠m Xuµn-Thüi danh-t˜ hiŒn-Ω≠i v° tri∆t-h‡c S°i-g›n, Tˆ H®i, xb, 1950 148. Tr∑n vØn Kh®i nguy≈n-t∞c hfii ng¨. chünh-t® th·ng-lŒ S°i-g›n, Thanh-Trung Thı-X¨, 1950, 82 tr. 149. NguyÕn Giang cüch Ω¥t cµu H°-nÊi, 1950 150. Franºois Martini l' opposition nom et verbe en vietnamien et en siamois. áØng Bulletin de la Sociætæ de Linguistique de Paris, s‚ 132, 1950, tr. 183-196. 151. Andræ G. Haudricourt les consonnes præglottalisæes en indochine áØng Bulletin de la Sociætæ de Linguistique de Paris, s‚ 46, 1950, tr. 172-182. 152. L≈ Ng‡c-TrÚ chœnh-t® viŒt-ng˘, 2 quyÃn: I/ ph∑n v∫n. II/ ph∑n thinh.


S°i-g›n, Nxb Nam-ViŒt, I: 1951, 130 tr. ; II: 1951, 144 tr. In l∑n thˆ hai: S°i-g›n, Nxb TrıÈng Thi, 1960 in chung mÊt quyÃn. 153. Georg Schurhammer annamitich xavierus literatur Trong quyÃn Missions Wissenschaftliche Studien, Aix-la-Chapelle, 1951. B®n dŸch ca TrıÁng-b¯u Lµm v° áÂ vØn Anh; "NÀn vØn-chıÁng vÀ Phanxic· Xavi≈ t≠i ViŒt-Nam", ΩØng ViŒt-Nam Kh®o-C‰ t∫p-san, S°i-g›n, s‚ 2, 1960, tr. 143-171. 154. M. B. Emeneau Studies in vietnamese (anamese) grammar University of California Press, Berkelez and Los Angeles, 1951. 155. á°o vØn T∫p t˜-ΩiÃn ViŒt-Nam ph‰-th·ng S°i-g›n, Vÿnh-B®o xb, 1951 156. Andræ G. Haudricourt les voyelles brøves du vietnamien áØng Bulletin de la Sociætæ de Linguistique de Paris, s‚ 48, 1952. 157. BÔi áˆc-TŸnh vØn-ph≠m ViŒt-Nam S°i-g›n, Ph≠m vØn TıÁi xb 1952


- Tüi-b®n c‹ s¯a-ch˘a v° th≈m ph∑n ng·n-ng˘-h‡c: S°i-g›n, Khai-Trœ xb, 1966. 158. Thanh-nghŸ ViŒt-Nam tµn-t˜-ΩiÃn, 2 quyÃn S°i-g›n, ThÈi-Th∆ xb, 1952, 1669 tr. 159. NguyÕn B≠t-TÚy mÊt v∂n-ΩÀ vÀ h‡c µm lÈi: B°n vÀ ti∆ng b±ng v° ti∆ng tr∞c. áØng K˝-Y∆u HÊi Khuy∆n-H‡c Nam-ViŒt, S°i- g›n, thüng gi≈ng 1952. 160. á°o áØng-V˛ phüp-viŒt t˜-ΩiÃn DICTIONNAIRE fran AIS-ANNAMITE Tr‡n bÊ hai quyÃn Hu∆, Tao-á°n xb, 1952 161. á°o tr‡ng á ca-dao toün-h‡c S°i-g›n, Vÿnh-B®o xb, 1952 162. Giüm-mÚc Ph≠m Ng‡c-Chi phÓc-µm dπn-gi®i In l∑n Ω∑u: I (273 tr.); II (314 tr.) BÔi-chu, T Süch Li≈n-Chng-ViŒn, 1952 S°i-g›n, T Süch Ra KhÁi, in l∑n thˆ ba th°nh mÊt cu‚n, 1959, 592 tr. 163. Ho°ng-xuµn H¨n


girolamo majorica, ses oeuvres en langue vietnamienne CONSERVæES ° la bibliothøque nationale de Paris. áØng trong Archivum Historium Societas Iesus, t∫p XXII, 1953 164. Andræ G. Haudricourt la place du vietnamien dans les langues austroasiatiques áØng Bulletin de la Societæ de Linguistique de Paris, s‚ 49, 1953 165. Emile Gaspardonne le lexique annamite des minh áØng Journal Asiatique, s‚ 241 166. Ban Giüo-sı á≠i-chng-viŒn BÔi-chu danh-t˜ th∑n-h‡c v° tri∆t-h‡c H°-nÊi, Trœ-áˆc Thı-X¨, T Süch Li≈n-Chng-ViŒn, 1953 167. Andræ G. Haudricourt de l' Origine des tons en vietnamien áØng Journal Asiatique, s‚ 242, 1954, tr. 69-82 168. á°o áØng-V˛ phüp-viŒt t˜-ΩiÃn (lo≠i gi®n-y∆u) DICTIONNAIRE fran AIS-vietnamien (ræduit) S°i-g›n, Imprimerie H„ng-Phüt, ChÏ LËn, 1954. 169. Phan Kh·i


viŒt-ng˘ nghi≈n-cˆu H°-nÊi, Nxb VØn-nghŒ, 1955 170. VÒ vØn Mπu, NguyÕn vØn Trüc v° á°o vØn T∫p DICTIONNAIRE fran AIS-vietnamien des ciences Juridiques, politiques et æconomiques (3 quyÃn) S°i-g›n, 1955 171. P. J. Honey WORD CLASS IN VIETNAMESE áØng Bulletin of the School of Oriental and African Studies, q. XVIII, ph∑n 3, 1956, tr. 534-544. áØng l≠i VØn-H‹a Ä-Chµu, S°i-g›n, s‚ 10 thüng 1 nØm 1956, tr. 61-68. Tr÷nh-b°y b±ng ti∆ng ViŒt t≠i S°i-g›n trong bu‰i n‹i chuyŒn t≠i á≠i-h‡c VØn-khoa ng°y 29-2-1958 dıËi nhan-ΩÀ: V°i nh∫n-xæt vÀ vØn-ph≠m ViŒt-Nam. VØn-b®n ti∆ng Anh v° ti∆ng ViŒt in trong tüc-ph∏m t∫p-thÃ n≈u infra s‚ 219, tr. 11-25 v° tr. 64- 72. 172. BÔi áˆc-TŸnh vØn-ph≠m cho cüc lËp trung-h‡c S°i-g›n, Vÿnh-B®o xb, 1956 - Tüi-b®n, "s¯a-ch˘a v° th≈m ph∑n ˆng-dÚng" dıËi nhan-ΩÀ: "vØn-ph≠m ViŒt-Nam gi®n-dŸ v° th˙c-dÚng" S°i-g›n, Trung-Tµm H‡c-LiŒu BÊ VØn-H‹a Giüo-DÚc xb, 1968 (sic: b÷a trıËc, trang nhan-ΩÀ ghi: 1967). 173. Ho°ng-xuµn H¨n


lÈi mÍ Ω∑u Vi∆t dŸp "MÔa xuµn nØm áinh-D∫u (1957)"; (tr. 5-7) d°nh cho ∂n-b®n l∑n thˆ ba Mai-á÷nh-MÊng-K˚ ca NguyÕn-huy HÂ do Ho°ng-xuµn H¨n bi≈n-t∫p v° trœch dπn, Nghi≈m To®n chÓ-thœch, S°i-g›n, TrıÈng Thi xu∂t-b®n, 64 tr. (In l∑n Ω∑u: 1943 trong büo Thanh-NghŸ, H°-nÊi; in l∑n thˆ hai: 1951, Nxb S·ng NhŸ, H°-nÊi). 174. P. Pencolæ dictionnaires vietnamiens áØng hai k¸ trong Bulletin de la Sociætæ des Missions ætrangøres de Paris, Hongkong: I: s‚ 99, thüng 2 nØm 1957, tr. 127-140; II: s‚ 100, thüng 3 nØm 1957, tr. 211-227. 174 bis. Eugøne Gouin DICTIONNAIRE VIETNAMIEN-CHINOIS-fran AIS S°i-g›n, 1957, Imprimerie d' Extr≈me-Orient. 175. Læopold Cadiøre syntaxe de la langue vietnamienne Paris, Publications de l' æcole franºaise d' Extr≈me- Orient XLII, 1958, 209 tr. 176. Thanh-l¨ng biÃu nh∂t-l¨m vØn-h‡c c∫n-Ω≠i, t∫p I S°i-g›n, T˙-Do xb, 1958 177. Vfl Long-T≈


ho°i-niŒm c‚ C® (Pøre Læopold Cadiøre) áØng nguyŒt-san Ngu„n S‚ng, Hu∆, s‚ 1, 15-7- 1958. 178. NguyÕn Kh∞c-Xuy≈n LE CATæCHISME EN LANGUE VIETNAMIENNE ROMANISæE DU PøRE ALEXANDRE DE RHODES, S. J. Lu∫n-ün tr÷nh á≠i-h‡c-ΩıÈng Gregoriana, Rome, 1958. 179. Tr∑n vØn Tuy≈n, NguyÕn vØn Trung, á°o vØn T∫p, linh-mÚc Xuµn (Corpet) v° linh-mÚc Cao vØn Lu∫n danh-t˜ tri∆t-h‡c Hu∆, á≠i-h‡c Hu∆ xb, 1958 180. Ho°ng-xuµn H¨n mÊt v°i vØn-kiŒn b±ng qu‚c-µm t°ng-tr˘ Í µu-chµu áØng t≠p-chœ á≠i-H‡c, Hu∆, s‚ 10 thüng 1 nØm 1959 181. Ph≠m á÷nh-Khi≈m ngıÈi chˆng thˆ nh∂t: th∑y gi®ng anr≈ phÓ-y≈n, ti≈n-khÍi t¯-Ω≠o (1625-1644). LŸch-s¯ t·n-giüo chœnh-trŸ MiÀn Nam Ω∑u th∆-k˝ XVII. S°i-g›n, Tinh-ViŒt xb, 1959, 260 tr. 182. Ph≠m Xuµn-Thüi mÊt ˚-ki∆n vÀ v°i nh∫n-xæt vØn-ph≠m ViŒt-Nam ca ·ng P. J. HONEY áØng t≠p-chœ VØn-H‹a Ä-Chµu, S°i-g›n, s‚ 13 thüng 4 nØm 1959, tr. 70-80. In trong tüc-ph∏m t∫p-thÃ infra s‚ 219, tr. 73- 82.


183. NguyÕn B≠t-TÚy ng·n-ng˘-h‡c ViŒt-Nam S°i-g›n, Ng·n-Ng˘ xb, 1959 184. L≈ Ng‡c-TrÚ viŒt-ng˘ chœnh-t® t˙-vŸ S°i-g›n, Thanh-Tµn xb, 1959; Khai Trœ tüi-b®n 1972 185. NguyÕn Kh∞c-Xuy≈n giüo-sÿ a-lŸch-sÁn Ω∞c-lÊ v° ch˘ qu‚c-ng˘ DiÕn-thuy∆t t≠i S°i-g›n. áØng ViŒt-Nam Kh®o-C‰ T∫p-San, S°i-g›n, s‚ 2, 1960 tr. 75-107. 186. NguyÕn Kh∞c-Xuy≈n chung quanh v∂n-ΩÀ th°nh-l∫p ch˘ qu‚c-ng˘ nØm 1645 áØng VØn-H‹a NguyŒt-San, S°i-g›n, s‚ 48, thüng 1-2 nØm 1960, tr. 1- 14. 187. L≈ H˘u-MÚc (phi≈n-dŸch v° giËi-thiŒu) lÿnh-nam chœch-quüi S°i-g›n, Khai-Trœ xb, 1960 188. L≈ H˘u-MÚc (phi≈n-dŸch v° giËi-thiŒu) viŒt-ΩiŒn u-linh t∫p S°i-g›n, Khai-Trœ xb, 1960 189. B¯u C∑m ngu„n-g‚c ch˘ n·m


áØng VØn-H‹a NguyŒt-San, S°i-g›n, s‚ 59, 1960 190. B¯u C∑m ıu-ΩiÃm v° khuy∆t-ΩiÃm ca ch˘ n·m áØng ViŒt-Nam Kh®o-C‰ T∫p-San, S°i-g›n, s‚ 1, 1960, tr. 50 v° ti∆p theo 191. Vfl Long-T≈ s˙-nghiŒp vØn-chıÁng ca alexandre de Rhodes áØng NguyŒt-San Ngu„n S‚ng, Hu∆, s‚ 28, 15-10- 1960 192. L≈ Ng‡c-TrÚ viŒt-ng˘ chünh-t® t˙-vŸ S°i-g›n, Thanh-Tµn xb, 1959, XXVIII + 512 tr. Tüi-b®n l∑n thˆ nh∂t, c‹ s¯a-ch˘a v° b‰-tÓc: S°i- g›n, Khai-Trœ, 1972, XII + XXVIII + 706 tr. 193. L¨ng-nhµn (PhÔng T∂t-á∞c) chÁi ch˘ S°i-g›n, Nam-Chi TÔng-Thı, 1961, 199 tr., 15, 50 x 21 cm, NguyÕn Do¨n-VıÏng tr÷nh-b°y b÷a. 194. Thanh-l¨ng nh˘ng ch¥ng ΩıÈng c¯a ch˘ qu‚c-ng˘ áØng t≠p-chœ á≠i-H‡c, Hu∆, s‚ 1 thüng 2 nØm 1961, tr. 6-36. 195. Maurice Durand


les impressifs en vietnamien áØng BSEI, t∫p XXXVI, s‚ 1, qu˚ 1 nØm 1961 196. Georges Coedøs les peuples de la pæninsule indochinoise Paris, Dunnot ed., 1962 197. Dr Reynaud etudes des phonømes vietnamiens par confrontation entre le vietnamien et quelquess dialectes des hauts-plateaux du sudvietnam áØng BSEI, t∫p XXXVII, s‚ 2, qu˚ 2 nØm 1962, tr. 121-259. 198. David Thomas ON DEFINITION THE "WORD" IN VIETNAMESE áØng VØn-H‹a NguyŒt-San, S°i-g›n, t∫p XI, s‚ 5, thüng 5 nØm 1962, tr. 519-523 vËi b®n dŸch ca NguyÕn á÷nh-H›a: th∆ n°o l° mÊt ti∆ng trong viŒt-ng˘ ?, t≠p-chœ Ω¨ dπn, s‚ 7-8, nØm 1962, tr. 773- 777. In trong tüc-ph∏m t∫p-thÃ n≈u infra s‚ 219, trang 26-31, vËi b®n dŸch ca NguyÕn á÷nh-H›a thıÏng-dπn, tr. 83-87. 199. Arthur Colin Day FINAL CONSONANTS IN NORTHERN VIETNAMESE áØng ViŒt-Nam Kh®o-C‰ T∫p-San S°i-g›n, s‚ 3, 1962. Ön-b®n ri≈ng, 22 trang. 200. Tr∑n vØn Kh≈ la musique vietnamienne traditionnelle


Paris, 1962, Annales du Musæe Guinet, Bibliothøque d' ætudes, t∫p LXVI, Presses Universitaires de France, 384 tr. 8 tr. tranh-®nh. VÀ thinh trong ti∆ng ViŒt, xem tr. 278-289. 201. Gærard Gagnon (Cha Nhµn) thünh-kinh, 4 quyÃn LŸch-S¯: 1963, 1009 tr.;Tri∆t-Minh: 1963, 628 tr.; Nh∫t-Tı Thünh-VŸnh: 1964, 501 tr.; PhÓc-Ñm-Thı: 1964, 388 tr. á°-l≠t, Thünh-Tµm BiŒt-Th˙ xb. 202. Placide Tµn-Phüt mæthodes de catæchøse et de conversion du pøre alexandre de rhodes Lu∫n-ün Ti∆n-sÿ Th∑n-h‡c t≠i á≠i-H‡c C·ng-Giüo Paris, 1963 203. Laurence C. Thompson THE PROBLEM OF WORD IN VIETNAMESE B°i vi∆t cho t∫p-san Word nØm 1960 nhıng Ω∆n nØm 1963 mËi in. In trong tüc-ph∏m t∫p-thÃ n≈u infra s‚ 219, tr. 32-48 vËi b®n dŸch ca VÒ v° NguyÕn á÷nh-H›a (sΩd tr. 9): v∂n-ΩÀ t˜ trong viŒt-ng˘, tr. 88-99. 204. TrıÁng vØn Ch÷nh v° NguyÕn Hi∆n-L≈ kh®o-lu∫n vÀ ng˘-phüp ViŒt-Nam T˙a ca linh-mÚc Cao vØn Lu∫n Hu∆, á≠i-H‡c Hu∆ xb, 1963, 720 tr. 205. PhıÁng-tÔng (Vfl Long-T≈)


mÊt thi-ph∏m trıÈng-thi≈n b±ng qu‚c-ng˘ c‰ Ω¨ dŸch ra anh-ng˘, phüp-ng˘ v° la-ng˘: in≈ t¯-Ω≠o v¨n. áØng tu∑n-büo NgıÈi MËi, S°i-g›n, s‚ 10 ra ng°y 30-8-1964. 206. Ph≠m á÷nh-Khi≈m (sao-lÚc v° chÓ-thœch) Ω¥ng Ωˆc-tu∂n t˙ -truyŒn diÕn-ca áØng li≈n-ti∆p trong tu∑n-büo NgıÈi MËi, S°i-g›n, t˜ s‚ 10, (30-8-1964) Ω∆n s‚ 21 (15-11- 1964). 207. NguyÕn Kh∞c-Kham vietnamese studies and their relationships to asian studies. Tham-lu∫n t≠i HÊi-nghŸ Qu‚c-t∆ á·ng-phıÁng-h‡c l∑n thˆ XXVI t≠i New Delhi t˜ 4 Ω∆n 10 thüng 1 nØm 1964. áØng trong ViŒt-Nam Kh®o-C‰ T∫p-San, S°i-g›n, s‚ 4, 1964, tr. 131-139 (toüt-y∆u ti∆ng ViŒt), 137-180 (ti∆ng Anh). 208. L≈ vØn Si≈u vØn-minh ViŒt-Nam "Tu-ch◊nh nh˘ng sÁ-c®o cÒ (xu∂t-b®n t˜ 1955 v° 1956) v° cÚ-so≠n th°nh mÊt ∂n-b®n duy-nh∂t" (theo trang nhan-ΩÀ). S°i-g›n, Nam-Chi TÔng-Thı, 1964, 350 tr. 209. Laurence C. Thompson endocentricity in vietnamese syntax tœnh-cüch nÊi-tµm trong cÓ-phüp viŒt-nam Tr÷nh-b°y t≠i HÊi-nghŸ vÀ cüc v∂n-ΩÀ ng˘-h‡c miÀn Ön-ΩÊ - Thüi-b÷nh-dıÁng t˜ m„ng 5 Ω∆n m„ng 8 thüng 5 nØm 1965 t≠i TrıÈng á·ng-phıÁng-h‡c v° Phi-chµu-h‡c, á≠i-h‡c Luµn-Ω·n. In trong süch t∫p-thÃ infra s‚ 190, tr. 49-63 (nguy≈n-tüc ti∆ng Anh) v° tr. 100-111 (b®n ViŒt-dŸch)


210. Mai-lµm áo°n vØn ThØng thünh-kinh: thünh-vŸnh to°n-t∫p DŸch thÁ. T˙a ca linh-mÚc NguyÕn Huy-LŸch S°i-g›n, DŸch-gi® xb, 1964, Nh° in Gia-long, 362 tr. 211. Vfl Long-T≈ lŸch-s¯ vØn-h‡c c·ng-giüo ViŒt-Nam, t∫p I S°i-g›n, Tı-Duy xb, 1965, 312 tr. 32 phÚ-b®n 212. Laurence C. Thompson a vietnamese grammar Seattle, University of Washington Press, 1965 213. Tr∑n vØn Hi∆n-Minh t˜-ΩiÃn v° danh-t˜ tri∆t-h‡c S°i-g›n, T Süch Ra khÁi, 1966 214. Martine Piat B°i ΩiÃm süch "kh®o-lu∫n vÀ ng˘-phüp viŒt-nam" ca TrıÁng vØn Ch÷nh v° NguyÕn Hi∆n-L≈ n≈u supra 204. áØng BSEI, chuy≈n-mÚc Bibliographie, t∫p XLI s‚ 3-4, qu˚ 3-4 nØm 1966, tr. 316-317. 215. NguyÕn á÷nh-H›a H›a' S vietnamese english student ' s dictionary Revised and Enlarged Edition) S°i-g›n, HÊi ViŒt-M˛ xb, 1967, 676 tr. 216. Vfl Long-T≈


contribution ° l' ætude d' un des premiers poømes narratiFs d' inspiration catholique en langue vietnamienne romanisæe: in≈ t¯-Ω≠o v¨n áØng BSEI, t∫p XLII s‚ 4, qu˚ 4 nØm 1967, tr. 307-336. In th°nh t∫p ri≈ng. B®n ViŒt-dŸch: g‹p ph∑n nghi≈n-cˆu mÊt trong nh˘ng truyŒn thÁ c·ng-giüo Ω∑u-ti≈n vi∆t b±ng qu‚c-ng˘: in≈ t¯-Ω≠o v¨n. áØng VØn-H‹a T∫p-San, S°i-g›n, t∫p XVII, s‚ 1, thüng 9 nØm 1968, tr. 82-101. In th°nh t∫p ri≈ng. 217. NguyÕn vØn Kh·n english-vietnamese dictionary anh-viŒt t˜-ΩiÃn S°i-g›n, Khai-Trœ xb, 1968 218. NguyÕn Kh∞c-Xuy≈n mÚc-lÚc phµn-tœch t≠p-chœ nam-phong 1917-1934 S°i-g›n, BÊ VØn-h‹a Giüo-dÚc xb, Trung-Tµm H‡c-LiŒu ∂n-h°nh vËi s˙ hÏp-tüc ca ViŒn Kh®o-C‰, 1968, 461 tr. 219. P. J. Honey, David D. Thomas, Laurence C. Thompson v° Ph≠m Xuµn-Thüi tham-lu∫n vÀ t˜-phüp v° cÓ-phüp viŒt-ng˘ papers on vietnamese morphology and syntax T˙a ca NguyÕn á÷nh-H›a Süch t∫p-hÏp b‚n b°i Ω¨ c·ng-b‚: xem supra cüc s‚ 171, 182, 198, 203 v° 209. S°i-g›n, Ho°n-VÒ xb, Lo≠i T°i-liŒu Ng˘-h‡c, 1969, 112 tr. 220. Martine Piat


un vocabulaire "cochinchinois" du XVIIIe Siøcle áØng BSEI, t∫p XLIV s‚ 3-4, qu˚ 3 v° 4 nØm 1969, tr. 235-241. 221. áÂ Quang-Chœnh la mission au vietnam 1624-1650 et 1640-1645 d' alexandre de rhodes, S. J. AVIGNONNAIS. Paris, 1969. Lu∫n-ün ΩŒ tr÷nh Ecole Pratique des Hautes Etudes, á≠i-h‡c Sorbonne, 443 tr. 222. Kenneth J. Gregerson a study oF Middle vietnamese phonology áØng BSEI t∫p XLIV, s‚ 2 qu˚ nØm 1969, tr. 130-193. 223. Maurice D. Durand v° NguyÕn-Tr∑n Huµn introduction ° la littærature vietnamienne Paris, Collection UNESCO Introduction aux Litæratures Orientales, G.P. Maisonneuve et Larose, 1969, 256 tr. VÀ ch˘ qu‚c-ng˘: tr. 23-30. 224. L≈ vØn áˆc ViŒt-Nam t˜-ΩiÃn, 2 q. S°i-g›n, Khai-Trœ xb, 1970 225. VÒ vØn Mπu t˜-ΩiÃn phüp-chœnh, kinh-t°i x¨-hÊi DICTIONNAIRE fran AIS-vietnamien des sciences Juridiques, politiques, æconomiques et sociologiques. S°i-g›n, ViŒn-á≠i-H‡c V≠n-H≠nh xb, 1970, 890 tr.


226. TrıÁng vØn Ch÷nh structure de la langue vietnamienne Paris, Collection des Publications du Centre Universitaire des Langues Orientales Vivantes, Imprimerie Nationale, Librairie Orientaliste Paul Geuthner, 1970, XVI + 478 tr. 227. Lam-giang [NguyÕn Quang-Trˆ] v° Vfl Ng‡c-Nh¨ á¥ng Ωˆc-tu∂n, tinh-hoa c·ng-giüo üi-qu‚c ViŒt-Nam S°i-g›n, Tµn-VØn Ön-Quün, tüc-gi® t˙ xu∂t-b®n, 1970, 570 tr. + 16 tr. phÚ-b®n ch˘ Hün kh·ng ghi s‚ thˆ-t˙. 228. Vfl Long-T≈ mÊt cuÊc tranh-lu∫n vÀ Ω≠o c·ng-giüo dıËi triÀu t˙-Ωˆc hay l° "hoün-m≈ khÓc" ca ngÚy-kh∞c Ω®n v° "minh-dµn vŒ-Ω≠o khÓc" ca Ω¥ng Ωˆc-tu∂n. áØng nguyŒt-san áˆc M¬ H±ng Cˆu-GiÓp, S°i-g›n, s‚ 19, thüng 12 nØm 1970, tr. 8-10. 229. NguyÕn Chœ-Thi∆t le catæchisme du pøre alexandre de rhodes et l' µme vietnamienne Lu∫n-ün Ti∆n-sÿ Th∑n-h‡c t≠i á≠i-h‡c Giüo-Ho°ng Urbania, Roma, 1970. 230. NguyÕn á÷nh-H›a colloquial vietnamese Carbondale, Illinois, 1971, Center Vietnamese Studies Southern Illimois University, 384 tr.


231. NguyÕn Quang-X˝ v° VÒ vØn Kœnh t˙-ΩiÃn ch˘ n·m S°i-g›n, Trung-Tµm H‡c-LiŒu bÊ Giüo-DÚc xb, 1971, 864 tr. 232. B÷nh-nguy≈n-lÊc [T· vØn Tu∂n] ngu„n g‚c M¨-lai ca dµn-tÊc ViŒt-Nam S°i-g›n, Büch-LÊc xb, 1971, 896 tr. 233. Vfl Long-T≈ dictionnaires vietnamiens áØng BSEI, t∫p XLVII s‚ 1, qu˚ 1, nØm 1972, tr. 109-111. 234. B÷nh-nguy≈n-lÊc lÊt tr∑n viŒt-ng˘ S°i-g›n, Ngu„n Xıa xb, 1972. 412 tr. 235. áÂ Quang-Chœnh lŸch-s¯ ch˘ qu‚c-ng˘ 1620-1659 S°i-g›n, T Süch Ra KhÁi, 1972, 172 tr. 236. L≈ vØn L˚ sÁ-th®o ng˘-phüp ViŒt-Nam S°i-g›n, Trung-Tµm H‡c-LiŒu xb, 1972, 224 tr. 237. Gustave D. Meillon une ætape importante en linguistique vietnamienne áØng BSEI, t∫p XLVI, s‚ 3, qu˚ 3 nØm 1972, tr. 517-522


238. Ph≠m thŸ Ngo≠n introduction au Nam-phong (1917-1934) Lu∫n-ün ΩŒ-tr÷nh æcole Pratique des Hautes ætudes, á≠i-h‡c Sorbonne ng°y 7 thüng 5 nØm 1972. áØng BSEI, t∫p XLVIII, s‚ 2-3, qu˚ 2-3 nØm 1973, tr. 167-501. In ri≈ng th°nh t∫p. 239. Tr∑n Ng‡c-Ninh cÁ-c∂u viŒt-ng˘: I: s˙ phüt-triÃn ng·n-ng˘ Í tr¿-con v° cÁ-c∂u cÓ-phüp sÁ-gi®i II: cÁ-c∂u d≠ng-vŸ-h‡c S°i-g›n, L¯a Thi≈ng xb, I: 1973, 180 tr. ; II: 1974, 170 tr. 240. Hu¸nh á÷nh-T∆ t˜ vay-mıÏn trong ti∆ng ViŒt hiŒn-Ω≠i áØng t≠p-chœ Khoa-H‡c Nhµn-VØn, T∫p bi≈n-kh®o ca Ban Khoa-h‡c Nhµn-vØn HÊi-Ω„ng Qu‚c-gia Kh®o-cˆu Khoa-h‡c, S°i-g›n, 1973, t∫p I, tr.31-38. 241. L≈ Ng‡c-TrÚ t˜-nguy≈n-h‡c dÕ hiÃu áØng t≠p-chœ Khoa-H‡c Nhµn-VØn, T∫p bi≈n-kh®o ca Ban Khoa-h‡c Nhµn-vØn HÊi-Ω„ng Qu‚c-gia Kh®o-cˆu Khoa-h‡c, S°i-g›n, 1973, t∫p I, tr.5-30. 242. Læon Dufour


ΩiÃn-ng˘ th∑n-h‡c thünh-kinh, b‚n quyÃn B®n dŸch ca Phµn-khoa Th∑n-h‡c thuÊc Giüo-ho°ng H‡c-viŒn Pi· X. S°i-g›n, Nh° in H≠nh-PhÓc, I: 1973, 548 tr.; II: 1974, 454 tr.: III: 455 tr.; VI: 1976, 544 tr. 243. NguyÕn PhÓ-Phong le syntagme verbal en vietnamien Lu∫n-ün Ti∆n-sÿ ΩŒ tam c∂p ΩŒ tr÷nh nØm 1973, á≠i-h‡c Paris VII. La Haye, Paris, Mouton 1976, 140 tr. 244. Ph≠m áün-B÷nh figures phonætiques áØng t≠p-chœ Cahiers d' ætudes Vietnamiennes ca Ban ViŒt-H‡c á≠i-H‡c Paris VII, s‚ 1, 1974, tr. 36-46. 245. NguyÕn PhÓ-Phong la phrase interrogative en vietnamien áØng t≠p-chœ Cahiers d' ætudes Vietnamiennes ca Ban ViŒt-H‡c á≠i-H‡c Paris VII, s‚ 1, 1974, tr. 4-43. 246. áÂ Quang-Chœnh les adaptations culturelles d' alexandre de rhodes áØng t≠p-chœ ETUDES INTERDISCIPLINAIRES SUR LE VIETNAM, S°i-g›n, s‚ 1, ΩŒ nhŸ lÚc cü nguyŒt 1974, tr. 115-144. 247. NguyÕn vØn Trung ch˘, vØn qu‚c-ng˘ thÈi-k¸ Ω∑u Phüp-thuÊc


S°i-g›n, Nam-SÁn xb, 1974, 194 tr. 248. L≈ Ng‡c-TrÚ thinh ti∆ng viŒt v° thinh ti∆ng hün-viŒt áØng t≠p-chœ Khoa-H‡c Nhµn-VØn, T∫p bi≈n-kh®o ca Ban Khoa-h‡c Nhµn-vØn HÊi-Ω„ng Qu‚c-gia Kh®o-cû Khoa-h‡c, S°i-g›n, t∫p II 1974, tr. 119-146. 249. B÷nh-nguy≈n-lÊc a la recherche des austroasiatiques par l' ætude comparative des langues: chapitre I: la premiøre personne dans les langues austroasiatiques et Austronæsiennes chapitre II: l' adjectif possessif áØng ViŒt-Nam Kh®o-C‰ T∫p-san, S°i-g›n, 1974, s‚ 8, I: tr. 6-23; II: tr. 24-42. 250. TrıÁng vØn Ch÷nh structure de la langue vietnamienne DiÕn-thuy∆t ng°y 3-3-1974 t≠i HÊi Nghi≈n-Cû á·ng-DıÁng sau bu‰i nh‹m á≠i-hÊi-Ω„ng thıÈng-ni≈n. áØng BSEI, t∫p XLIX, s‚ 2 qu˚ 2 nØm 1974, tr. 309-333. 251. Linh-mÚc NguyÕn Th∆-Thu∂n (phi≈n-dŸch nguy≈n-vØn ti∆ng Hipri, Aram v° Hi-l≠p) kinh thünh S°i-g›n, D›ng ChÓa Cû-Th∆ xb, 1976 252. NguyÕn-khoa Vy th®o-am thi-t∫p


Cµu áÀ T˜ ca ThÓc-d≠ (sic) thŸ vi∆t ng°y 30-8- 1957. Kh·ng ΩÀ nÁi xb (Hu∆ ? ) 1979, 60 tr. 253. L≈ vØn Quün nghi≈n-cˆu vÀ ch˘ n·m H°-nÊi, Nxb Khoa-H‡c X¨-HÊi, 1981, 232 tr. 254. NguyÕn Kim-Th®n cÁ-sÍ ng˘-phüp ti∆ng ViŒt S°i-g›n, Nxb T.P.H.C.M., 1981, 243 tr. 255. NguyÕn T°i-C∏n (vËi s˙ cÊng-tüc ca N.V. Xtank≈vich) mÊt s‚ v∂n-ΩÀ vÀ ch˘ n·m H°-nÊi. Nxb á≠i-H‡c V° Trung H‡c Chuy≈n- NghiŒp, 1985, 286 tr. 256. U˝-ban Khoa-h‡c X¨-hÊi ViŒt-Nam ng˘-phüp ti∆ng ViŒt H°-nÊi, Nxb Khoa-h‡c X¨-HÊi, 1988, 282 tr. 257. L≈ Trung-Hoa s‰ tay m¬o-lu∫t chœnh-t® S°i-g›n, Nxb Tr¿, 1986, 75 tr. 258. Marina Prævost L' EXPRESSION DE SENSATION - PERCEPTION NGHE ET THÖY áØng t≠p-chœ Cahiers d' ætudes Vietnamiennes ca Ban ViŒt-H‡c á≠i-H‡c Paris VII, s‚ 10, 1989-1990, tr. 11-23.


259. NguyÕn PhÓ-Phong LE VIETNAMIEN: UN CAS DE ROMANISATION INACHEVæE áØng t≠p-chœ Cahiers d' ætudes Vietnamiennes ca Ban ViŒt-H‡c á≠i-H‡c Paris VII, s‚ 10, 1989-1990, tr. 25-32. 260. Tu˚-H„ng ÄO RÊNG khØn v°nh áØng á¥c-san Ti∆ng S·ng HıÁng 1990, Dallas, tr.14-17. 261. Ph°m-phu t·i kh·ng y≈u ti∆ng hu∆ áØng á¥c-san Ti∆ng S·ng HıÁng 1990, Dallas, tr.45-47. 262. Cao-xuµn H≠o Ti∆ng ViŒt: sÁ-th®o ng˘-phüp chˆc-nØng, q.I H°-nÊi, Nxb Khoa-H‡c X¨-HÊi, 1991, 254 tr. 263. LPL Hu∆ "chay", Hu∆ "lai" v° hu∆... chıËng áØng TuyÃn-T∫p NhË Hu∆, Westminter, tr. 112- 114, 1992 264. VıÁng H„ng-SÃn T˙-vŸ ti∆ng viŒt miÀn nam


H°-nÊi, Nxb VØn-H‹a, 1993, 770 tr. 265. Thüi vØn KiÃm thıÁng vÀ qu‚c-h‡c xa xıa áØng á¥c-San PhıÏng-V˛ 1993, xu∂t-b®n t≠i Toronto, tr. 2-12. 266. Vÿnh á°m Qu≈ t·i, tru„i áØng á¥c-san Ti∆ng S·ng HıÁng 1993, Dallas, tr. 126-129. 267. Nguy≈n-hıÁng ti∆ng hu∆, ngıÈi hu∆: N‹i áØng T∫p-san Ti∆ng S·ng HıÁng 1993, Dallas, tr. 3-13. 268. Vfl HıÁng-An Ti∆ng Hu∆, mÊt ngo≠i-ng˘ áØng á¥c-san Ti∆ng S·ng HıÁng 1994, Dallas, tr. 86-90. 269. NguyÕn-h˘u Thˆ 1996: trıÈng trung-h‡c xıa nh∂t ViŒt-Nam ΩıÏc 100 tu‰i áØng á¥c-san VØn-Lang Xuµn Bœnh-T˚ 1996, Mississauga, tr.60-63.

160 B- MÊt s‚ chuy≈n-kh®o cüc ti∆ng T°u, Phüp v° Anh

b. MÊt s‚ chuy≈n-kh®o cüc ti∆ng t°u, phüp v° anh 270. Ferdinand Brunot LA PENSæE et la langue Mæthode, principe et plan d'une thæorie nouvelle du langage appliquæe au franºais. Paris, 2e ed. 1929 271. Ferdinand Brunot GRAMMAIRE HISTORIQUE DE LA LANGUE fran aise. Paris, 3e ed. 1949 272. Antoine Dauzat le gænie de la langue fran aise Nouvelle ædition revue Paris, Payot, 1947 273. J. Dubois GRAMMAIRE structurale du fran ais Paris, Larousse, 1965 274. Maurice Grammont le vers fran ais. SES MOYENS D' EXPRESSION. SON HARMONIE Paris, Delagrave, 6e ed. 1967


275. Bernhard Karlgren ETUDES SUR LA PHONOLOGIE CHINOISE, quatre tomes Stockholm, 1915 276. Bernhard Karlgren PHILOLOGY AND ANCIENT CHINA Oslo, 1925 277. Ch. C. Fries THE STRUCTURE OF ENGLISH New York, 1952 278. Henri Lamasse SIN KOU WEN OU NOUVEAU MANUEL DE LANGUE CHINOISE æCRITE Hongkong, 3e ed. 1941 279. Henri Maspæro LE DIALECTE DE T' CH' ANG-NGAN SOUS LES T'ANG áØng BEFEO, tome XX, 1920

162 C- MÊt s‚ chuy≈n-lu∫n ng·n-ng˘-h‡c

C. MÊt s‚ chuy≈n-lu∫n ng·n-ng˘-h‡c 280. Jean-Marie Auzias CLEFS POUR LE STRUCTURALISME Paris, Seghers, 3e ed. entiørement refondue, 1971 281. L. Bloomfield LANGUAGE London, 4th imp. 1957 282. Jean Cohen STRUCTURE DU LANGAGE POæTIQUE Paris, Flammarion, 1966 283. Noam Chomsky SYNTACTIC STRUCTURE Mouton, 1957 284. Antoine Dauzat LA PHILOSOPHIE DU LANGAGE Paris, Flammarion, 1920 285. Michel Foucault LES MOTS ET LES CHOSES Paris, Gallimard, 1966 286. Maurice Grammont TRAITæ DE PHONæTIQUE


Paris, 1933 287. Louis Hjelmslev LE LANGAGE Paris, Ed. de Minuit, 1963 288. L. Hjelmslev PROLEGOMENA TO A THEORY OF LANGUAGE Traduit du danois Baltimore, 1953 289. R. Jakobson ESSAIS DE LINGUISTIQUE GæNæRALE Traduit par N. Ruwet Paris, Ed. de Minuit, 1963 290. Otto Jespersen THE PHILOSOPHY OF GRAMMAR London, 1958 291. A. Martinet LA PHONOLOGIE SYNCHRONIQUE ET DIACHRONIQUE Paris, Revue des Cours et des Confærences, 30 janvier 1939 292. A. Martinet æLæMENTS DE LINGUISTIQUE GæNæRALE Paris, Armand Colin, 2e ed., 1967

164 C- MÊt s‚ chuy≈n-lu∫n ng·n-ng˘-h‡c

293. Antoine Meillet LA STRUCTURE GæNæRALE DES FAITS LINGUISTIQUES in ENCYCLOPæDIE fran AISE, tome I Paris, Larousse, 1937 294. Georges Mouin HISTOIRE DE LA LINGUISTIQUE DES ORIGINES AU XXe SIøCLE Paris, Presses Universitaires de France, 1967 295. Georges Mouin CLEFS POUR LA LINGUISTIQUE Paris, Seghers, 1970 296. Ferdinand de Saussure COURS DE LINGUISTIQUE GæNæRALE Publiæ par Charles Bally et Albert Sechehaye avec la collaboration de Albert Riedlinger. Ön-b®n Ω∑u-ti≈n xu∂t-b®n trong thüng b®y nØm 1916 Paris, Payot, 5e ed., 1962, 331 tr. 297. Ns. Trubetzkoy PRINCIPE DE PHONOLOGIE Klincksieck, 1949 298. NhiÀu tüc-gi® CONTEMPORY LINGUISTIC ANALYSIS. AN INTROCDUCTION Edited by William O' Grady and Michael Dobrovolsky


Toronto, Copp Clark Titman Ltd, A Longman Company 1987, 446 tr. VÀ phµn-lo≠i cüc ng·n-ng˘, xem ChıÁng 9, tr. 227-258: THE CLASSICATION OF LANGUAGES ca Aleksandra Steinbergs. Ri≈ng vÀ ti∆ng ViŒt, xem cüc trang: 232, 233, 247.

CHUNG

Calgary, MÔa PhÚc-sinh 1996

Vfl LONG-Tâ

PhÚ-b®n I: Chµn-dung linh-mÚc ALexandre de rhodes I

PhÚ-b®n I chµn-dung linh-mÚc alexandre de rhodes, D›ng T≈n (1593-1660)

II PhÚ b®n II

PhÚ-b®n II

ChıÁng I LINGUAE ANNAMITICAE SEU TUNCHINENSIS BREVIS DECLARATIO (1651) ca linh-mÚc Alexandre de Rhodes in chung trong T˜-áiÃn ViŒt-B„-La B®n ViŒt-dŸch ca Thanh-l¨ng, Ho°ng Xuµn-ViŒt v° á‰ Quang-Chœnh BÄO CÄO V∞N T∞T VÀ TI∆NG AN NAM HAY áçNG

KINH Nh˘ng phıÁng ng˘ g∑n gÒi nhau hÁn Í á·ng phıÁng, Ω¥c biŒt ti∆ng Trung Hoa v° á·ng-kinh, ph∑n n°o kÃ c® ti∆ng Nh∫t B®n n˘a, c‹ cüch h‡c khüc xa cüc ti∆ng xˆ sÍ chÓng ta: bÍi chÓng thi∆u h≤n gi‚ng; Ωœch th˙c chÓng cÒng kh·ng c‹ bi∆n cüch, cÒng ch≤ng c‹ s‚, qu® th∫t ti∆ng á·ng-kinh, m° bµy giÈ chÓng t·i b°n tËi, ho°n to°n ch≤ng c‹ chia ΩÊng t˜, ch≤ng c‹ th÷, ch≤ng c‹ thˆc; nhıng t∂t c® nh˘ng thˆ Ω‹ ho¥c ΩıÏc c∞t nghÿa, nhÈ th≈m v°o mÊt phÚ t˜, ho¥c ΩıÏc suy Ωoün nhÈ nh˘ng ti∆ng Ωi trıËc hay theo sau, khi∆n ngıÈi th·ng th≠o ti∆ng, nh∫n ΩÓng l° th÷, ho¥c thˆc, v° s‚, ΩıÏc gi®i nghÿa trong chœnh cµu n‹i, v® l≠i thıÈng thıÈng cÒng mÊt t˜ c‹ nghÿa danh t˜ v° ΩÊng t˜, v° bÍi nh˘ng ti∆ng ΩıÏc th≈m v°o ngıÈi ta c‹ thÃ hiÃu dÕ d°ng Í vŸ trœ nhı th∆ ti∆ng nhı v∫y ph®i l° danh t˜, hay ΩÊng t˜. Tuy nhi≈n c‹ hai ΩiÀu Ω¥c biŒt c∑n ph®i ghi nh∫n trong phıÁng ng˘ n°y, l° nh˘ng ΩiÀu ΩıÏc coi nhı nÀn t®ng chi ph‚i t∂t c® phıÁng phüp ΩÃ h‡c t‚t ti∆ng ∂y, Ω∆n nÂi n∆u kh·ng c‹ n‹ th÷ ngıÈi Ω„ng hıÁng chÓng ta kh‹ m° lÿnh

PhÚ-b®n II: Linguae Annamiticae seu Tunchinensis brevis declaratio III

hÊi ΩıÏc; v÷ cÒng nhı con ngıÈi g„m c‹ xüc v° h„n, th÷ cÒng th∆, phıÁng ng˘ n°y g„m nh˘ng ch˘ m° chÓng ta vi∆t, nh˘ng gi‡ng hay d∂u dÔng dÕ ghi v° phüt µm: khi Ω¨ gi®i v° Ω¥t ΩiÀu Ω‹ trıËc nhı l° nÀn t®ng; th÷ s¡ xæt sau cüc ph∑n khüc ca cµu n‹i v° nh˘ng quy t∞c ph®i gi˘ trong chœnh cµu n‹i.

CHúéNG MÊT

CH˘ VÅ V∑N G„M TRONG TI∆NG NÅY è Ωµy chÓng t·i kh·ng b°n Ω∆n nh˘ng ch˘ m° ngıÈi á·ng-kinh hay An Nam s¯ dÚng trong nh˘ng trıËc tüc ca h‡, thˆ ch˘ r∂t kh‹ v° h∑u nhı v· s‚, Ω¥c biŒt l° thˆ ch˘ m° h‡ s¯ dÚng ΩÃ vi∆t süch, cÒng l° thˆ ch˘ y nhı ngıÈi Trung Hoa, v° ngıÈi ta n‹i c‹ thÃ tËi tüm mıÁi ng°n ch˘: cüc dµn tÊc n°y bfi tr‡n ΩÈi m÷nh ΩÃ h‡c nh˘ng ch˘ Ω‹ m° ch≤ng mÊt ai l°m quen ΩıÏc ΩÃ Ω≠t tËi s˙ hiÃu bi∆t ho°n to°n h∆t m‡i ch˘. V∫y chÓng t·i s¯ dÚng nh˘ng ch˘ ca xˆ sÍ chÓng ta vã œt vã dÕ hÁn nhiÀu, bÍi l¡ ngıÈi á·ng-kinh trong ti∆ng ca h‡ diÕn t® ΩıÏc m‡i ch˘ ca chÓng ta tr˜ mÊt ch˘, Z, v÷ m¥c d∑u h‡ kh·ng diÕn t® ΩıÏc, mÊt cüch cÒng Ωœch xüc, F, ca chÓng ta m° ΩÓng hÁn l° ch˘, ph, hay ch˘ ϕ Hy-l≠p, tuy nhi≈n cÒng ΩÃ diÕn t® cüi Ω‹, chÓng t·i dÔng ch˘, ph, ca chÓng ta, bÍi th∆, chÓng t·i s¯ dÚng nh˘ng y∆u t‚ ca mπu t˙ chÓng ta, vã dÕ d°ng hÁn, vã tiŒn lÏi hÁn m° kh·ng c‹ s˙ lπn lÊn. áÓng ra l° ngıÈi ta Ω¨ th≈m v°o b®n mπu t˙ ca chÓng ta b‚n ch˘ mËi ΩÃ diÕn t® cüch phüt µm mÊt ph∑n n°o ri≈ng biŒt ca ti∆ng á·ng-kinh n°y, m° cüc ch˘ ca chÓng ta kh·ng diÕn t® ΩıÏc: cüc ch˘ th≈m

IV PhÚ b®n II

v°o Í tr≈n n°y ch◊ c‹ b‚n, tˆc l° hai nguy≈n-µm, Á, v°, ı, vËi hai phÚ µm, bv (t≠m ghi b≈ta:β) v° Ω, m° chˆc nØng ca chÓng s¡ ΩıÏc c∞t nghÿa k∆t hÏp vËi giü trŸ ca nh˘ng ch˘ khüc. A, c‹ hai thˆ, mÊt tfi nhı ca chÓng ta, thœ-dÚ, an, quies [s˙ an ngh◊]; mÊt hÁi t‚i, tˆc l° phüt µm m° miŒng kh·ng mÍ h≤n ra, thœ-dÚ, µn [∏n], excultare [gi∂u, gi˘ kœn]. B, cÒng c‹ hai thˆ, mÊt thˆ th·ng thıÈng, thœ-dÚ, ba, tria [ba], v° th˙c ra, b, n°y kh·ng ho°n to°n gi‚ng, b, ca chÓng ta, nhıng khi phüt µm, kh·ng ΩıÏc t‚ng hÁi ra, m° ΩÓng hÁn l° hœt hÁi v°o trong chœnh lÓc hü miŒng hay hü m·i gi‚ng nhı khi ngıÈi ta mu‚n phüt µm, m, r„i sau Ω‹ l≠i phüt µm, b; hai l°, b, phüt µm g∑n gi‚ng nhı β Hy-l≠p, thœ-dÚ bva›, ingreli [v°o], tuy nhi≈n n‹ kh·ng ho°n to°n gi‚ng vËi, V, phÚ µm ca chÓng ta, m° ph®i phüt µm, œt cˆng hÁn mÊt chÓt v° ngay trong chœnh lÓc mÍ m·i, dıÈng nhı l° ch˘ th˙c s˙ thuÊc m·i, gi‚ng nhı ngıÈi Hebraei (Do Thüi) n‹i, chˆ kh·ng ph®i ch˘ thuÊc rØng. C, dÔng Í Ω∑u ti∆ng, thœ-dÚ, cü, piscis [con cü], v° Í cu‚i ti∆ng, thœ-dÚ, üc, ludere [chÁi bÈi, ch‡c gh¬o]; tuy nhi≈n, chÓng t·i dÔng ch˘ c, Í Ω∑u ti∆ng ch◊ vËi cüc nguy≈n-µm, a, o, Á, ı, v° u, v÷ Ω‚i vËi ch˘, e, v° , i , th÷ chÓng t·i dÔng ho¥c ch˘, k , ho¥c ch˘, s; nhı s¡ n‹i Í dıËi; chÓng t·i cÒng dÔng, c, Ωi vËi, h, ΩÃ diÕn t® cüi m° ngıÈi û vi∆t l°, cia, c›n chÓng ta th÷ Ω‡c l°, cha, bÍi v÷ ngıÈi B„-Ω°o, Ω¨ c‹ th‹i quen nhı v∫y, v° trong cüc süch cÒng ΩıÏc vi∆t b±ng ti∆ng á·ng-kinh, th÷ th‹i quen Ω‹ cÒng Ω¨ thŸnh h°nh nhı th∆, thœ-dÚ, cha, gi‚ng hŒt nhı, cia, ca ngıÈi û, v°, che, gi‚ng hŒt nhı, ce, ca ngıÈi û; cÒng v∫y vÀ t∂t c® nh˘ng ch

PhÚ-b®n II: Linguae Annamiticae seu Tunchinensis brevis declaratio V

˘ nguy≈n-µm khüc Ωi vËi, ch, ph®i Ω‡c theo th‹i quen B„-Ω°o, chˆ kh·ng theo th‹i quen û, cÒng ch≤ng theo th‹i quen La-tinh, bÍi v÷ chÓng t·i th∂y nhı th∆ tiŒn hÁn. D, phüt µm v° c‹ giü trŸ y nhı, d , La-tinh, nhıng vËi mÊt v°i khüc biŒt, nh∂t l° trong nh˘ng t˜ m°, d , c‹, e , dœnh Í gi˘a, th÷ n‹ ho°n to°n y nhı, d , ca chÓng ta, thœ-dÚ, d° , cusa [nh°], Í mÊt s‚ miÀn ca ngıÈi á·ng-kinh, th÷, d , ∂y phüt µm gi‚ng, r , nhıng Ω‹ l° khuy∆t ΩiÃm ca ti∆ng n‹i. MÊt ch˘ khüc ΩıÏc ghi b±ng d∂u hiŒu n°y, d , th÷ ho°n to°n khüc ch˘ ca chÓng ta v° khi phüt µm, ph®i nµng ch‹p lıÎi l≈n tËi c¯a miŒng, r„i Ω∏y lıÎi ra tˆc th÷, m° kh·ng ΩıÏc ch≠m rØng b±ng cüch cˆ cüch n°o, thœ-dÚ, da da , perdix [chim da da]; v° ch˘ n°y r∂t th·ng dÚng Í Ω∑u cüc ti∆ng. E , c‹ hai thˆ; mÊt th·ng thıÈng v° tfi, thœ-dÚ, em , frater vel soror, nalu minor [em trai hay em güi]; mÊt ch˘ khüc hÁi t‚i v° h∑u nhı ng∫m miŒng, thœ-dÚ, ≈m , suauis mollis [≈m üi mÀm m≠i] Ω‚i nghŸch vËi aspero [g„ ghÀ] hay duro [cˆng cfii]. F, hay ΩÓng hÁn l°, ph , bÍi v÷ kh·ng Ω›i ph®i giÀ hai m·i nhı, f , ca chÓng ta, nhıng ΩÓng hÁn l°, trong khi Ω‡c hay phüt µm, th÷ nh∆ch m·i cüch nh¬ nh°ng vËi mÊt chÓt hÁi thÍ ra, v÷ th∆ trong t˜ ΩiÃn chÓng t·i kh·ng dÔng ch˘, f , m° dÔng ch˘, ph , bÍi v÷ cüc süch Ω¨ chæp t˜ lµu ΩÀu s¯ dÚng nhı v∫y. G, ΩıÏc s¯ dÚng gi‚ng nhı chÓng ta, thœ-dÚ, g° , gallina [con g° müi], tuy nhi≈n, c∑n ghi nh∫n ΩiÀu n°y, khi vi∆t, ghe , v°, ghi , th÷ chÓng t·i theo l‚i chœnh t® ca û v÷ n‹

VI PhÚ b®n II

tiŒn lÏi hÁn cho ng·n ng˘ n°y, cÒng th∆ c® nh˘ng ti∆ng, gia, gio, giu, giÁ v° giı ΩÀu ph®i phüt µm theo kiÃu û, v÷ nhı v∫y, xem ra tiŒn lÏi hÁn v® l≠i trong cüc süch Ω¨ bi≈n so≠n th÷ th‹i quen Ω‹ Ω¨ thŸnh h°nh. CÒng v∫y, chÓng t·i vi∆t, ge , v° gi , b±ng ch˘, g , chˆ kh·ng vi∆t b±ng, i , phÚ µm, sÏ sinh ra s˙ lπn lÊn n°o chØng. Ch˘, g , c›n c‹ mÊt c·ng-dÚng khüc n˘a, l° khi Ω¥t, n , trıËc n‹, thœ-dÚ, ng° , ebur [ng° voi], th÷ n‹ c‹ µm tıÁng-ΩıÁng vËi , ca ngıÈi Hebraei: Ω‹ l° cüch phüt µm ph∑n n°o b±ng mÒi v° r∂t ΩıÏc th·ng dÚng trong ng·n ng˘ n°y; cÒng th∆, g , khü th·ng dÚng Í cu‚i ti∆ng, nhıng kh·ng phüt µm rfl r°ng nhı Í Ω∑u ti∆ng, m° ph®i phüt µm hÁi t‚i, vœ nhı ch˘, sanguis [müu], b≠n vˆt Ωi cüc ch˘ cu‚i cÔng, uis , th÷ s¡ c›n l≠i ch˘, sang, nobilis [sang tr‡ng]. Cüch Ω‡c nhı v∫y th·ng dÚng Í r∂t nhiÀu ti∆ng, Ω‹ l° cüch Ω‡c b∞t chıËc ti∆ng Phüp, khi m° trong Ω‹ sau, g , c‹ nguy≈n-µm Ωi theo, thœ-dÚ, le sang est beau, sanguis est pulcher [müu th÷ Ω¬p]. H, r∂t ΩıÏc th·ng dÚng v° r∂t h° hÁi, Ω¥c biŒt Í Ω∑u ti∆ng, vËi t∂t c® m‡i nguy≈n-µm, thœ-dÚ, hü , aperire os [hü miŒng], v° sau, k , thœ-dÚ, khü , decet [xˆng hÏp], th÷ c‹ giü trŸ tıÁng-ΩıÁng vËi c Hy-l≠p; cÒng th∆ sau, p , thœ-dÚ, pha , miscere [trÊn, pha], th÷ gi‚ng hŒt, ϕ Hy-l≠p; cÒng v∫y sau, t , thœ-dÚ, tha , parcere [tha thˆ] th÷ µm thanh n‹ gi‚ng nhı, θ Hy-l≠p: do Ω‹, ti∆ng n°y c‹ ba µm mÒi gi‚ng nhı ti∆ng Hy-l≠p, v° h° hÁi khü nhiÀu; chÓng t·i cÒng th≈m, h , Ω¥t sau, c , thœ-dÚ, cha , Pater [Cha], tıÁng-ΩıÁng vËi, cia, trong ti∆ng û, nhı chÓng t·i Ω¨ n‹i Í tr≈n trong ph∑n ch˘, c , cÒng th∆ sau, g , thœ-dÚ, ghe , crista, [m°o g°, m„ng g°], ghi , notare [ghi chÓ], gi‚ng nhı ngıÈi û, v.v..., chÓng t·i c›n th≈m, h cÔng Ωi vËi, n , thœ-dÚ, nh°, domus [nh°], v° ΩıÏc Ω‡c gi‚ng hŒt, gna, ca ngıÈi û; h , cÒng c›n th·ng d

PhÚ-b®n II: Linguae Annamiticae seu Tunchinensis brevis declaratio VII

Úng Í cu‚i ti∆ng, sau, c , v° sau, n , vœ nhı ch˘ B„-Ω°o, cacha [l˜a Ω®o] vˆt bfi t∫n, a , th÷ s¡ c›n l≠i mÊt ti∆ng á·ng-kinh l°, cüch , modus [thÃ cüch]; cÒng th∆ ch˘ B„-Ω°o, manha, [tinh ranh], n∆u cÒng vˆt bfi t∫n, a , th÷ cÒng c›n l≠i mÊt ti∆ng á·ng-kinh l°, m≠nh , robustus [m≠nh m¡]. I, chÓng t·i ch◊ s¯ dÚng, i , nguy≈n-µm, bÍi v÷ t∂t c® c·ng-dÚng ca, i , phÚ µm, ΩıÏc th˙c hiŒn t‚t hÁn b±ng ch˘, g , v® l≠i, i , nguy≈n-µm, s¯ dÚng nhı chÓng ta; tuy nhi≈n ΩÃ trünh s˙ lπn lÊn chÓng t·i ch◊ dÔng, i , nguy≈n-µm, Í gi˘a v° cu‚i ti∆ng: Í gi˘a ti∆ng, thœ-dÚ, bi∆t , scrire [hiÃu bi∆t], v° Í cu‚i ti∆ng, thœ-dÚ, bœ , cucurbita Indica [qu® bœ]; nhıng c∑n ghi nh∫n r±ng, chÓng t·i s¡ dÔng, y , Í cu‚i t˜ khi n°o n‹ l°m th°nh nhŸ trÔng µm m° vπn tüch biŒt, thœ-dÚ, æy , ille [cüi ∂y]; c›n khi chÓng t·i vi∆t vËi, i , nguy≈n-µm, th÷ Ω‹ l° d∂u hiŒu vπn kh·ng cüch biŒt, thœ-dÚ, ai , quis [ai]; chÓng t·i kh·ng s¯ dÚng hai ch∂m tr≈n cüc nguy≈n-µm, ΩÃ trünh s˙ gia tØng quü nhiÀu d∂u hiŒu; c∑n lıu ˚ mÊt l∑n cho xong l°, i , Í cu‚i t˜ sau mÊt nguy≈n-µm khüc, th÷ kh·ng l°m th°nh mÊt v∑n khüc tüch biŒt; c›n khi vi∆t vËi y, Hy-l≠p, th÷ b∂y giÈ vπn bŸ tüch biŒt, thœ-dÚ, cai , superior [cao hÁn, bÀ tr≈n], cµy , arbor, [cµy c‚i]. CÒng Í Ω∑u ti∆ng, nh∂t l° trıËc mÊt nguy≈n-µm khüc th÷ chÓng t·i dÔng, y , Hy-l≠p, nhıng Ω˜ng ai cho Ω‹ l° phÚ µm, thœ-dÚ, y≈‹ , debilis [y∆u Ωu‚i], y® , cacare [◊a, ph‹ng u∆]. K, th·ng dÚng vËi nguy≈n-µm, e , v°, i , thœ-dÚ, kÃ , numerare [Ω∆m, kÃ], kœ , scriptor [ngıÈi vi∆t; thı k˚], bÍi v÷ Ω‚i vËi nh˘ng ch˘ khüc, th÷ chÓng ta dÔng, c , nhı chÓng t·i Ω¨ ghi nh∫n Í tr≈n trong ph∑n ch˘, c ; nhıng vËi, h , th÷ chÓng t·i dÔng, k , Ω‚i vËi t∂t c® m‡i v∑n, thœ-dÚ, khüc ,

VIII PhÚ b®n II

aliud [cüi khüc], v° c‹ giü trŸ y nhı c Hy-l≠p, nhı chÓng t·i Ω¨ ghi nh∫n Í tr≈n trong ph∑n ch˘, h . L, th·ng dÚng r∂t nhiÀu Í Ω∑u ti∆ng, thœ-dÚ, lü , folium [lü cµy]; ch˘ n°y, ngıÈi Nh∫t B®n thi∆u ho°n to°n, cÒng nhı ngıÈi Trung Hoa thi∆u, r . BÍi Ω∂y n≈n ghi nh∫n qua r±ng ngıÈi á·ng-kinh phüt µm ti∆ng La-tinh ΩÓng hÁn ngıÈi Nh∫t B®n v° ngıÈi Trung Hoa; Ω°ng khüc, ngıÈi á·ng-kinh c‹, l , µm lfing, ΩıÏc th≈m v°o nh˘ng phÚ µm khüc, thœ-dÚ, bl® , soluere [tr®], nhıng Í kinh Ω· th÷ th·ng dÚng, b ; l , c›n th≈m v°o sau, m , thœ-dÚ, ml¡ , ratio [l˚ l¡]; Ω·i khi nhıng khü h‡a hi∆m ngıÈi ta c›n th≈m, l , v°o, p , thœ-dÚ, pl°n, deuoluere [lØn, tr°n]; ngıÈi khüc Ω‡c l°, l°n, kh·ng c‹, p . Nhıng, l , r∂t hay ΩıÏc th≈m v°o ch˘, t , thœ-dÚ, tla , condire [tra Ω„ gia vŸ], tle , canna indica [cµy tre]; nhıng nhiÀu ngıÈi phüt µm nhiÀu ti∆ng tıÁng t˙ nhı v∫y, b±ng, t ; ΩiÀu Ω‹ th‹i quen s¡ d≠y b®o. M, vã th·ng dÚng Í Ω∑u cÒng nhı Í cu‚i ti∆ng, thœ-dÚ, ma , mors [s˙ ch∆t, xüc ch∆t]; v° Í cu‚i ti∆ng, khi phüt µm th÷ hai m·i ph®i mœm th∫t ch¥t, thœ-dÚ, mµm , mensa paruula [cüi b°n nhfi, mµm]; Ω‚i vËi ngıÈi B„-Ω°o, c∑n ph®i ghi nh∫n ΩÃ Ωñg lπn lÊn, am , vËi, aı , r∂t khüc biŒt nhau trong phıÁng ng˘ n°y, v° thıÈng ΩıÏc th·ng dÚng, thœ-dÚ, am , artifex eximinus [ngıÈi thÏ tuyŒt h®o], vËi, aı , apis [con ong], müm , piscis sale conditus [cü ıËp mu‚i], v°, müı , unguis [m‹ng tay, m‹ng chµn]. N, vã th·ng dÚng Í Ω∑u cÒng nhı Í cu‚i ti∆ng, thœ-dÚ, non , immaturus [tr¿, non]; n‹ c›n k∆t hÏp vËi ch˘, h , Í Ω∑u ti∆ng cÒng nhı Í cu‚i ti∆ng, nhı chÓng t·i Ω¨ ghi nh∫n Í tr≈n trong ph∑n ch˘, h , Ω‹ l° th‹i quen r∂t th·ng thıÈng; cÒng th∆ Í Ω∑u ti∆ng, n , Ωi vËi ch˘, g , r∂t ΩıÏc th·ng

PhÚ-b®n II: Linguae Annamiticae seu Tunchinensis brevis declaratio IX

dÚng, thœ-dÚ, nghe , audire [nghe th∂y]; h¨y xem Í tr≈n, ph∑n ch˘, g. O, c‹ hai thˆ cÒng nhı, a , thˆ th÷ th·ng thıÈng, thœ-dÚ, c‹ , habere [c‹], thˆ th÷ hÁi t‚i, khi phüt µm miŒng œt mÍ, thœ-dÚ, c· , amita Soror Patris [ngıÈi c·, chŸ ho¥c em ca Cha]. é, g∑n gi‚ng nhı, o , v°, e , h∑u nhı ΩıÏc k∆t hÏp bÍi hai nguy≈n-µm, v° r∂t th·ng dÚng, v˜a Ωˆng mÊt m÷nh, thœ-dÚ, Í , esse [l°, Í], cÒng nhı Ωˆng chung vËi t∂t c® m‡i phÚ µm, thœ-dÚ, bvÏ , vxor [vÏ], cÁm , oriza cecta [g≠o n∂u chœn] v.v... . Ch˘ n°y thıÈng ΩıÏc th≈m v°o trong cÔng mÊt ti∆ng mÊt tr∫t vËi ch˘, ı , l° ch˘ g∑n gi‚ng nhı, u , v° khi phüt µm rØng ph®i nghi∆n l≠i c›n m·i th÷ giÀ h≤n ra, thœ-dÚ, nıËc , aqua [nıËc], chıËc , industria [mıu chıËc], ıËc , putare [Ωoün, phfing], v° nh˘ng ch˘ tıÁng t˙ thıÈng b∞t g¥p Ω‹ Ωµy. P, Ωœch th˙c kh·ng c‹ Í Ω∑u ti∆ng, nhı chÓng t·i Ω¨ ghi nh∫n Í ph∑n ch˘, f , m° ΩÓng hÁn l° c‹, ph , tıÁng t˙ nhı, ϕ Hy-l≠p, thœ-dÚ, pha , miscere [trÊn, pha]; nhıng c‹ p , Í cu‚i ti∆ng, thœ-dÚ, büp , flos ficus Indicae [hoa ca cµy v® Ön-ΩÊ, b∞p ng·], v° n‹ ΩıÏc phüt µm ho°n to°n nhı ch˘, p , ca chÓng ta, cÒng Í cu‚i ti∆ng. Q, ΩıÏc th·ng dÚng nhı trong ti∆ng La-tinh, cÔng vËi, u , µm lfing, thœ-dÚ, qua , transire [Ωi qua], que , baculus [cüi g∫y, cüi que]; qu÷ , genua flectere [büi qu÷, büi g‚i]. R, th·ng dÚng Í Ω∑u ti∆ng, nhıng kh·ng Ω‡c kæp nhı th‹i quen ngıÈi B„-Ω°o, m° Ω‡c ΩÁn nhı ngıÈi û, thœ-d

X PhÚ b®n II

Ú, ra , egredi [ra], n‹ c›n ΩıÏc th·ng dÚng nhı l° µm lfing khi Ω¥t sau, t , tuy nhi≈n kh·ng h≤n l°, r , nhıng Ω‹ l° mÊt thˆ, t , ΩıÏc phüt µm ph∑n n°o cˆng cfii, Ω∑u lıÎi ch≠m tËi cÓa, thœ-dÚ, tra , conferre [chuy≈n chÍ]; c‹ s˙ lπn lÊn gi˘a, tr , v°, tl , th‹i quen s¡ d≠y b®o. S, ch◊ th·ng dÚng Í Ω∑u ti∆ng m° th·i; vã ph∑n cˆng hÁn, s , ca chÓng ta, g∑n nhı g∂p Ω·i; vã ph∑n hu˚t gi‹ y∆u hÁn: khi phüt µm n‹, lıÎi ph∑n n°o u‚n cong l≈n tËi cÓa, thœ-dÚ, sa , cadere [Ω‰, ng¨, sa]; kh·ng bao giÈ g¥p n‹ Í gi˘a, hay Í cu‚i ti∆ng. T, th·ng dÚng vã Í Ω∑u vã Í cu‚i ti∆ng, thœ-dÚ t∫t , morbus inueteralus [bŒnh kinh ni≈n]; Í Ω∑u ti∆ng n‹ gi‚ng nhı ch˘ ca chÓng ta, thœ-dÚ, tin , credere [tin], Í cu‚i t˜, n‹ ΩıÏc phüt µm mÊt ph∑n n°o lıÎi ph®i cong v° Ω∫p l≈n tËi cÓa, thœ-dÚ, bÚt , idolun [ngπu tıÏng, ngπu th∑n]; cÒng th∆ n‹ ΩıÏc phüt µm vËi viŒc cong lıÎi nhı v∫y, c® Í Ω∑u ti∆ng khi c‹, r , th≈m v°o thœ-dÚ, tra , confere [chuy≈n chÍ], examinare [tra xæt]. U, th·ng dÚng, vã nhı nguy≈n-µm, vã cÒng nhı phÚ µm: nhı l° nguy≈n-µm, vã Í Ω∑u ti∆ng, thœ-dÚ, u m≈ , idiota rudis [ngıÈi ngu v° tÚc], vã Í gi˘a ti∆ng nhı trong ti∆ng La-tinh khi n‹ cÔng Ωi vËi ch˘, q , thœ-dÚ, qua , transire [Ωi qua]; v° Ω·i khi Ωi vËi, g , nhı trong ti∆ng û, thœ-dÚ, nguet , luna [trØng], v° lÓc Ω‹ n‹ l° µm lfing; ch˘ n°y cÒng ΩıÏc dÔng Í cu‚i ti∆ng th÷ lÓc Ω‹ ho¥c l° n‹ ΩıÏc ghi b±ng d∂u n¯a v›ng cung ch◊ nghÿa ph®i phüt µm kiÃu g÷ gi‚ng nhı gi˘a, m , v°, n , thœ-dÚ, cÒ , simul [cÔng mÊt tr∫t], ho¥c l° kh·ng c‹ d∂u Ω‹, thœ-dÚ, dÔ , umbella [cüi ·, cüi dÔ], ho¥c l° cÔng Ωi vËi mÊt nguy≈n-µm khüc, thœ-dÚ, c°u , pons

PhÚ-b®n II: Linguae Annamiticae seu Tunchinensis brevis declaratio XI

[cüi c∑u]. è Ωµy c∑n ghi nh∫n r±ng, khi Í cu‚i ti∆ng, u , Ω¥t sau, a , th÷ ph®i hiÃu g∑n nhı l° ph®i c‹ v∑n kæp; cÒng gi‚ng nhı Ω‚i vËi ngıÈi La-tinh khi h‡ ph®i th≈m hai ch∂m tr≈n nguy≈n-µm, thœ-dÚ, a√r, [khœ trÈi]; c›n khi sau, a , Ω¥t, o , th÷ lÓc Ω‹ hiÃu nhı l° nhŸ trÔng µm, thœ-dÚ, cao , altus [cao], ΩÃ khfii gia tØng nh˘ng d∂u hiŒu c‹ thÃ sinh ra l∑m lπn. ú, r∂t th·ng dÚng v° phüt µm h∑u gi‚ng nhı, u , nhıng hai m·i ph®i gi≈ ra hai b≈n, thœ-dÚ, ıa , fauere [ıng, ıa], mıa , pluuia [mıa], d˘ , malus, aut ferus [x∂u, hay hung tÏn, d˘ d±n]. X, cÒng r∂t th·ng dÚng v° ΩıÏc phüt µm gi‚ng nhı ngıÈi B„-Ω°o, hay ΩÓng nhı s c, ca ngıÈi û, thœ-dÚ, xa , distans [xa cüch], xe , currus [xe]. Nhı v∫y nguy≈n-µm trong ti∆ng n°y c‹ c® th®y b®y ΩÁn vŸ tˆc l°, a, e, i, o, u, r„i th≈m v°o, Á , v°, ı , nhı chÓng t·i Ω¨ n‹i; chÓng t·i cÒng s¡ dÔng, y Hy-l≠p, Ω¥c biŒt l° Í cu‚i ti∆ng, ΩÃ ch◊ s˙ chia tüch ca v∑n, h∑u khfii bŸ b‹ buÊc ph®i dÔng hai ch∂m nhı trong ti∆ng La-tinh, a√r [kh·ng khœ], cÒng ΩÃ trünh viŒc gia tØng nhiÀu d∂u hiŒu dÕ sinh lπn lÊn. Ch◊ c∑n lıu ˚ mÊt l∑n l° mÂi khi chÓng t·i dÔng, y Hy-l≠p, th÷ lÓc Ω‹ n‹ diÕn t® mÊt v∑n khüc biŒt, thœ-dÚ, y® , excrementa egerere [b°i ti∆t ph∏n], æy , ille [∂y], d≠y , docere [d≠y dÂ], nhı Ω¨ ghi nh∫n Í tr≈n, ph∑n ch˘, i . T˜ nh˘ng nguy≈n-µm Ω¨ n‹i k∆t hÏp ΩıÏc cüc nhŸ trÔng µm, ai, ao, eo v°, i , Ωˆng trıËc m‡i nguy≈n-µm khüc, nhıng l≠i Ωˆng sau ch˘, g , thœ-dÚ, gia, gie, v.v... phüt µm theo th‹i quen û, v°, oi, ei, aı, o¸, Ái, ui, ıi, nh˘ng thˆ m° th‹i quen s¡ d≠y b®o.

XII PhÚ b®n II

H∆t chıÁng MÊt

XIII PhÚ-b®n III: Trang 710 b®n th®o T˜-áiÃn ViŒt-La ca giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc

PhÚ-b®n III trang 710 b®n th®o T˜-áiÃn ViŒt-La ca giüm-mÚc Bü-Ωa-lÊc (1772)

XIV PhÚ-b®n IV: Trang nhan-ΩÀ T˜-ΩiÃn ViŒt-La (1838) ca giüm-mÚc J.I. Tabert

PhÚ-b®n IV Trang nhan-ΩÀ T˜-áiÃn ViŒt-La (1838) ca giüm-mÚc J.I. Tabert

PhÚ-b®n V: Phæp phi≈n-thi∆t ch˘ Hün XV

PhÚ-b®n V phæp phi≈n-thi∆t ch˘ hün Trœch b°i T˜-nguy≈n-h‡c dÕ hiÃu ca L≈ Ng‡c-TrÚ ΩØng T∫p-san Khoa-h‡c Nhµn-vØn, t∫p I, S°i-g›n, 1973 trang 18 Ti∆ng ta mıÏn r∂t nhiÀu b≈n ti∆ng Hün-ViŒt. Ta Ω‡c ch˘ Hün ra gi‡ng Hün-ViŒt theo cüch phi≈n-thi∆t ca t˙-ΩiÃn Trung-Hoa. L‚i phi≈n-thi∆t l° l‚i n‹i lüi c‹ hŒ-th‚ng. Ch˘ Hün l° l‚i ch˘ biÃu-˚, kh·ng thÃ cØn-cˆ v°o m¥t ch˘ m° phüt-µm. NgıÈi ta mËi dÔng l‚i "n‹i lüi", mıÏn hai ch˘ ΩÃ "thi∆t": l∂y ph∑n µm khÍi-Ω∑u ca ti∆ng thˆ nh∂t rüp vËi ph∑n v∫n ca ti∆ng thˆ nh÷ ho¥c n‹i "lüi" hai ti∆ng ∂y. Thœ-dÚ, mu‚n Ω‡c ch˘ [ti≈n th÷ dÔng hai ch˘ [t·] [tiÀn]. T· tiÀn lüi th°nh ti≈n t„, ti∆ng k∆t-qu® l° ti≈n. Ho¥c ch˘ [th®o] dÔng [thüi] v° [b®o]. L∂y µm khÍi-Ω∑u ca thüi l° th rüp vËi v∫n ®o (ca b®o) l° ΩıÏc th + ®o = th®o, ti∆ng k∆t-qu®. Nhıng l‚i phi≈n-thi∆t ca t˙-ΩiÃn Trung-Hoa l° l‚i n‹i lüi c‹ hŒ-th‚ng hÁn. Hai ti∆ng (ch˘ Hün) dÔng phi≈n-thi∆t c‹ ph∫n-s˙ rfl-rŒt. 1. ti∆ng thˆ nh∂t cho µm khÍi-Ω∑u v° ΩŸnh b˙c thinh. 2. ti∆ng thˆ nh÷ cho v∫n (khai-kh∏u v° hÏp-kh∏u) v° ΩŸnh lo≠i thinh. Ti∆ng Trung-Hoa (gi‡ng TrıÈng-An) c‹ b‚n lo≠i thinh: b÷nh, thıÏng, khˆ, nh∫p. MÂi lo≠i c‹ hai b˙c: b˙c b‰ng g‡i l° thanh thinh, b˙c tr∑m g‡i l° tr‡c thinh. trang 19

XVI PhÚ-b®n V:

á‚i-chi∆u vËi gi‡ng Hün-ViŒt: 1. lo≠i c‹ thanh b÷nh l° gi‡ng ngang, tr‡c b÷nh l° huyÀn (ri≈ng Ω‚i vËi nh˘ng ti∆ng khÍi Ω∑u b±ng d, l, m, n, ng, nh, v, l° gi‡ng ngang, nhı Ω¨ n‹i Í ph∑n trıËc). 2. lo≠i thıÏng (1) c‹ thanh thıÏng l° gi‡ng hfii, tr‡c thıÏng l° ng¨. 3. lo≠i khˆ (1) c‹ thanh khˆ l° s∞c, tr‡c khˆ l° n¥ng. 4. lo≠i nh∫p (nh˘ng ti∆ng c‹ c, ch, p, t (cu‚i) c‹ thanh nh∫p l° s∞c, tr‡c nh∫p l° n¥ng, t‹m th°nh b®ng nhı sau: b÷nh thıÏng khˆ nh∫p thanh (b‰ng) ngang hfii s∞c s∞c tr‡c (tr∑m) huyÀn ng¨ n¥ng n¥ng ngang

PhıÁng-phüp phi≈n-thi∆t theo lu∫t thanh tr‡c, nghÿa l° µm-khÍi l° thanh µm th÷ thuÊc thanh thinh (ngang, hfii, s∞c), µm khÍi-Ω∑u l° tr‡c µm th÷ thuÊc tr‡c thinh (huyÀn ho¥c ngang, ng¨, n¥ng). Ti∆ng Hün-ViŒt Ω¨ khüc ti∆ng TrıÈng-An, hai lo≠i thanh tr‡c ca µm khÍi-Ω∑u p/l, t/d, k/g bŸ hÂn-hÏp. Nhıng nhÈ ch˘ ViŒt c‹ d∂u gi‡ng, ta c‹ thÃ cØn-cˆ v°o thinh ca ti∆ng ∂y m° bi∆t ΩıÏc n‹ thuÊc thanh µm (c‹ mang d∂u ngang, hfii, s∞c) ho¥c tr‡c µm (c‹ mang d∂u huyÀn ho¥c ngang, ng¨, n¥ng). Thœ-dÚ ti∆ng ki∆n , phi≈n-thi∆t l° c‰ + ΩiŒn 1. C‰ cho µm khÍi Ω∑u K, v° l° ti∆ng gi‡ng hfii, n≈n ΩŸnh b˙c thanh thinh.

(1) Hai lo≠i thıÏng v° khˆ c‹ thÃ Ω‡c lπn nhau nhı thüi cÒng Ω‡c thÃ, hÂ cÒng Ω‡c hÊ

PhÚ-b®n V: Phæp phi≈n-thi∆t ch˘ Hün XVII

2. ΩiŒn cho v∫n i≈n, v° thuÊc lo≠i khˆ thinh (gi‡ng n¥ng, tr‡c khˆ thinh). Nhıng v÷ ti∆ng thˆ nh∂t c‰ thuÊc thanh µm n≈n k∆t-qu® ca thinh ph®i l° thanh khˆ thinh: s∞c K + i≈n s∞c = KI∆N Hai ch˘ dÔng phi≈n-thi∆t cüc t˙-ΩiÃn dÔng kh·ng gi‚ng nhay, nhıng nguy≈n-t∞c thanh tr‡c vπn gi˘ ΩÓng. á‡c theo l‚i phi≈n-thi∆t cüc ch˘ Hün, nhıng c‹ mÊt s‚ ch˘ Hün kh·ng phüt-µm theo phi≈n-thi∆t, c‹ l¡ v÷ bŸ ki≈ng-hu˚ ph®i Ω‡c tr≠i khüc, ho¥c v÷ theo nhµn-tu∑n, quen Ω‡c theo vŸ n°o khÍi xıËng l∑n Ω∑u-ti≈n. trang 20 Ngay nhı ch˘ nh∂t , phi≈n-thi∆t ı + t∂t, ph®i Ω‡c ∂t, Ω¨ th∂y kh·ng gi˘ ΩÓng r„i. Cüc ti∆ng b®n, ®o, oanh... cÒng v∫y. b®n phi≈n-thi∆t l° b‰ + c‰n = b‰n ®o phi≈n-thi∆t l° h„ + quün = ho≠n, ho¥c h„ + biŒn, µm hiŒn = huyŒn; khˆ thinh cÒng Ω‡c ra thıÏng thinh, n≈n ho≠n, huyŒn cÒng Ω‡c l° ho¨n, huyÕn. oanh = h· + ho°nh thi∆t = hoanh. ... V÷ kh·ng gi˘ ΩÓng nguy≈n-t∞c thanh tr‡c ca phi≈n-thi∆t n≈n c‹ mÊt s‚ ti∆ng Ω¨ phüt-µm khüc. Nhı ch˘ , Hün-ViŒt t˜-ΩiÃn á°o-duy Anh ghi chu˝: th÷a kh‹a, cüi m·i, cüi vü mÓc canh th÷ Khang-Hi t˙-ΩiÃn ghi [thŸ] +

[chi] thi∆t. ThŸ + chi th÷ ph®i Ω‡c th÷ (ThiÀu-Ch¯u ghi h÷). VËi µm th÷, ta th∂y liÀn ti∆ng th÷a [th÷a c°nh], cüi mu‰ng mÓc canh v° ti∆ng ch÷a [ch÷a khoü = th÷a khoü], ch÷a v·i, ch◊ v∫t cün d°i Ω∑u c‹ b®n lËn. Th÷a canh v° ch÷a kh‹a, ti∆ng Hün-ViŒt g‡i thıÏc th÷, to® th÷.

t

XVIII PhÚ-b®n V:

Ho¥c ch˘ , ThiÀu-Ch¯u ghi oanh (=quay quanh, v›ng quanh), Khang-Hi t˙-ΩiÃn ghi oanh v° quanh ( quy≈n + doanh) v° Trung Hu≈ á≠i t˙-ΩiÃn ch◊ ghi quanh (quy≈n + doanh) v° gi®i "quanh", "v∂n quanh", "cu‚n sÏi dµy d°i th°nh nhiÀu v›ng tr›n". á‹ l° quanh (chung quanh), khoanh (tr›n), Ωoanh v° v∂n (quanh), qu∂n (quanh). Hai ti∆ng sau cÒng c‹ thÃ chuyÃn nÁi ch˘ quyÃn l° v∂n (tr›n), quµn (tr›n). C‹ mÊt œt ti∆ng l≠i kh·ng gi˘ theo b˙c thanh tr‡c ca phi≈n-thi∆t. Thœ-dÚ nhı: Hün-ViŒt t˙-ΩiÃn ThiÀu-Ch¯u ghi phiŒt, o≠t, trÏ m° Khang-Hi t˙-ΩiÃn ghi ph‰ + miŒt = phi∆t; · + quüt = oüi; tr≠ng + lÊ = (trÊ) trÏ. VËi µm phi∆t ta c‹ ti∆ng ph∆t; µm oüt, ti∆ng væt; µm trÏ, ti∆ng (giÓp) ΩÎ (gi˘a hai µm Ω, tr Ω‰i lπn nhau nhı Ωinh cÒng Ω‡c tranh). á‡c oüt, kh·ng Ω‡c o≠i v÷ Ω¨ theo phi≈n-thi∆t v° c›n theo lu∫t chung ca ti∆ng Hün-ViŒt: cüc ti∆ng khÍi Ω∑u b±ng nguy≈n-µm l° thanh µm n≈n thuÊc thinh thanh, nghÿa l° mang gi‡ng ngang, hfii, s∞c, m° kh·ng c‹ huyÀn, ng¨, n¥ng. Thœ-dÚ: ti∆ng Hün-ViŒt c‹ anh-hÔng, ®nh-hıÍng, ünh, µn, ∏n, ∂n, m° kh·ng c‹ °nh, ¨nh, ≠nh, ∑n, πn, µn... trang 21 V° cüc ti∆ng Hün-ViŒt khÍi Ω∑u b±ng thanh µm ch ΩÀu thuÊc ti∆ng kh·ng d∂u, d∂u hfii, d∂u s∞c m° kh·ng c‹ d∂u huyÀn, ng¨, n¥ng: chinh, ch◊nh, chœnh, chung, chng, chÓng... Ti∆ng ch°ng th·ng-dÚng r„i, ΩÓng µm ph®i l° tr°ng, v÷ l° tr≠ch + giang thi∆t.

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XIX

Chünh-t® ViŒt-ng˘ (L≈ Ng‡c TrÚ) trang 159 Lu∫t Hfii Ng¨ T÷m hfii, ng¨ mÊt ti∆ng, trıËc h∆t n≈n coi ti∆ng ΩıÁng-s˙ l° Hün-ViŒt hay n·m. I. - Ti∆ng Hün-ViŒt. N∆u l° Hün-ViŒt, n≈n xæt qua µm khÍi-Ω∑u v° thinh ca ti∆ng Ω‹ ΩÃ ΩŸnh hfii ng¨. A.- Ñm. a/ Nguy≈n-µm. N∆u khÍi-Ω∑u b±ng mÊt nguy≈n-µm: A, Ñ, â, Y, O, ç, U, ú th÷ vi∆t d∂u hfii, bÍi cüc nguy≈n-µm ca ti∆ng Hün-ViŒt thuÊc thanh-µm. Thœ du: ®i, ®nh, ∏m, ˝, o®i, ‰n, u˝, ıÍng.... b/ PhÚ µm. Theo nguy≈n t∞c, cüc ti∆ng khÍi-Ω∑u b±ng thanh-µm ho¥c thˆ thanh-µm th÷ vi∆t hfii; cüc ti∆ng khÍi-Ω∑u b±ng tr‡c-µm ho¥c h˘u-µm th÷ vi∆t d∂u ng¨. Song v÷ trong hai lo≠i t∞c-µm v° süt-µm ca ti∆ng Hün-ViŒt, cüc phÚ-µm thanh v° tr‡c lπn-lÊn nhau: nhı cÔng mÊt tr‡c-µm b m° ti≈u biÃu cho lo≠i thanh v° tr‡c, n≈n kh·ng thÃ vŸn m¥t ch˘ m° ΩŸnh hfii ng¨ ΩıÏc. Ch◊ c›n cüc h˘u-µm, thuÊc tr‡c-µm th÷ kh·ng thay Ω‰i. V∫y cüc ti∆ng Hün-ViŒt khÍi-Ω∑u, b±ng mÊt h˘u-µm: L, M, N, NG, (NGH), NH, ho¥c b±ng tr‡c-µm D hay ViŒt Nam ΩÀu vi∆t d∂u ng¨. Thœ dÚ:

XX PhÚ-b®n VI:

l¨, lπm, lÕ...; m¨, mÂi, m˛,...nö, nÂ, n˘...; ng¨, ng˘, nguyÕn...; nghÿ, nghÿa, nghiÕn...; nh¨, nhÿ, nhÒ...; d¨, dÿ, dÒng...; vÿ, vfl, vflng... áÃ ˚: C‹ hai ti∆ng diÃu (phi∆u diÃu) v° ng®i, cüc t˙-ΩiÃn Hün-ViŒt ΩÀu vi∆t d∂u hfii. Nhıng theo phi≈n-thi∆t, DiÀu : (mÕ+ nhiÃu thi∆t) ph®i Ω‡c l° MiÕu; Ng®i: (ngÒ+ cüi thi∆t), ho¥c (ngıu+ cüi thi∆t) ph®i Ω‡c l° Ngai. C›n vÀ cüc ti∆ng khÍi-Ω∑u b±ng lo≠i t∞c-µm ho¥c süt-µm, ph®i nhÈ phıÁng-phüp phi≈n-thi∆t ca t˙-ΩiÃn T°u: tu¸ µm khÍi-Ω∑u ca ti∆ng Ω∑u trong hai ti∆ng dÔng phi≈n-thi∆t l° thanh hay tr‡c m° vi∆t hfii hay ng¨. Xin dπn mÊt thœ-dÚ phi≈n-thi∆t. Hai ti∆ng b®o (no) v° bö (≥m), ViŒt-Nam T˙-ΩiÃn ΩÀu vi∆t d∂u ng¨ h∆t: bö-m¨n, ho°i-b®o. Theo phi≈n-thi∆t: B®o (no): büc + x®o thi∆t. Ch˘ Ω∑u dÔng phi≈n-thi∆t l° büc, d∂u s∞c thuÊc thanh-thinh th÷ k∆t-qu® ti∆ng b®o ph®i Í thanh-thinh, vi∆t d∂u hfii. Bö (≥m): b≠c + h≠o thi∆t, bÊ + lö thi∆t. Ph®i Ω‡c b≠o hay bö mËi ΩÓng. Mu‚n Ω‡c chuyÃn thinh khˆ ra thinh thıÏng, th÷ Ω‡c bö, vi∆t d∂u ng¨, bÍi ch˘ Ω∑u dÔng phi≈n-thi∆t l° b≠c, d∂u n¥ng thuÊc tr‡c-thinh, th÷ ti∆ng k∆t-qu® ph®i Í tr‡c-thinh. ... ... Tuy v∫y, theo b®ng cüc µm (trang 135), tr˜ mÊt s‚ ti∆ng, m∂y ti∆ng Hün-ViŒt khÍi-Ω∑u b±ng ch, kh, ph, th, gi, s, x, thuÊc thanh-µm ΩÀu vi∆t d∂u hfii. (Ñm Gi ca ti∆ng Hün-ViŒt ghi µm Ki ca ti∆ng T°u khüc vËi tr‡c süt-µm Gi- ca ti∆ng n·m) Thœ dÚ:

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXI

Ch: Ch∏m (g‚i), ch∏n, ch◊nh, chiÃu, chıÍng... Tr˜ ti∆ng chπm (ΩÊc) ΩÓng gi‡ng ph®i Ω‡c tr∫m (ho¥c trπm), bÍi theo phi≈n-thi∆t l° : tr˙c + c∂m thi∆t. Kh: Kh®, kh®i, kh∏u, kh‰ng, khng... Ph: Ph®, ph∏m, ph‰, ph, phıÍng... Tr˜ : phπn (= gi∫n); phπn-nÊ..., phπu : cüi hÒ. áÃ ˚: Ti∆ng phπu l° "b‰, m‰", cüc t˙-ΩiÃn B∞c vi∆t d∂u ng¨, chË ΩÓng ra ph®i vi∆t d∂u hfii, v÷ theo phi≈n-thi∆t l° : Ph‰ + h∫u thi∆t = Ph∂u, Ph∏u. Th: Th, th®i, th®n, th◊, thiÃn, th®o, thÃ, thıÍng... Tr˜: Thuπn : cüi mÊc; thuπn : l∂y tay xüt nhau; Thuπn : then g°i c¯a. ThÒng : bŸnh sıng ngo°i da. Gi: Gi®, gi®i, gi®m, gi®n, gi®o, gi®ng... S: S®n, s◊ (nhÚc), siÃm, sng (üi)... Tr˜: Sÿ : h‡c tr›; l°m quan, chË. áÃ ˚: Ti∆ng SuyÕn l° "ho-hen" v° siÕn l° "sai", cüc t˙-Ωi¿n vi∆t d∂u ng¨. Nhıng Khang-Hi T˙-ΩiÃn phi≈n-thi∆t l° (xœch + duyÕn thi∆t) ho¥c (xıÁng + duyÕn thi∆t) "T˜-nguy≈n" cÒng ghi l°: ch¯ + chuyÃn thi∆t. M∂y ch˘ Ω∑u dÔng phi≈n-thi∆t : xœch, xıÁng, ch¯ thuÊc thanh-µm, v∫y ti∆ng k∆t-qu® ph®i Í thanh thinh, vi∆t d∂u hfii: xuyÃn, nhıng ta quen Ω‡c vËi s: bŸnh-suy¿n, sai-siÃn. X: X® (bu·ng, bfi), x®o, x◊, x¯, xıÍng... Tr˜ ti∆ng x¨: (x¨-hÊi, x¨-trıÍng, hÏp-tüc-x¨...) Theo Ωµy, ch◊ c‹ ba µm Ch, Kh, Gi kh·ng c‹ ngo≠i-lŒ, m∂y µm kia kh·ng gi˘ ΩÓng, bÍi gi‡ng Hün-ViŒt Ω¨ bi∆n Ω‰i khüc vËi gi‡ng T°u.

XXII PhÚ-b®n VI:

Ngo°i ra, vËi m∂y ti∆ng khÍi-Ω∑u b±ng phÚ-µm B; á, T ; K (C, K, Qu), v° H, v÷ thanh tr‡c lπn-lÊn n≈n kh‹ nh∫n ra hfii ng¨. BÍi cüc ti∆ng thinh ng¨ œt hÁn thanh hfii, chÓng t·i bi≈n ra cüc thiæng thinh ng¨ ca m∂y µm Ω‹ ΩÃ giÓp b≠n Ω‡c. B. Bï : th·i; nghÿ (bï c·ng, bï khoü, bï thŸ...) B¨ng: cµy roi (thi∆t b¨ng...) Bö: ≥m b„ng (ho°i bö...) Bö l° "no" (bö m¨n), cüc t˙-Ωi¿n B∞c vi∆t d∂u ng¨; song nhı chÓng ta Ω¨ th∂y, theo phi≈n-thi∆t ca t˙-ΩiÃn T°u, ph®i vi∆t d∂u hfii: b®o m¨n. Bÿ : x∂u (bÿ c˙c thüi lai...) á. áï ; Ωï, Ω‚i-Ωï, ΩÏi ; ti∆p rıËc; kh·ng c∏n-th∫n; nguy; kŸp, b∞t (Ωï bÊ) á¨n : lËn, sanh (Ω¨n sanh, quüi Ω¨n); trˆng chim ; trˆng chim (Ω¨n-b≠ch ch∂t); b∂t quü l°. Cüc t˙-ΩiÃn ΩÀu vi∆t d∂u hfii; Ω®n. T˙-ΩiÃn T°u phi≈n-thi∆t l° : Ω„+h≠n thi∆t; Ω„ + h≠n thi∆t. V∫y, ba ti∆ng Ω¨n n∑y ph®i vi∆t d∂u ng¨ ho¥c Ω‡c d≠n mËi trÓng. á¨ng: rÊng lËn (du Ω¨ng, Ω¨ng t¯...) á¨ng: gi¥t, r¯a s≠ch. á¨ng: dung s∞c ra cüch lu·ng-tu„ng (Ω¨ng hÊ). áÕ: kœnh nhıÈng. áiÕn: h∆t, gi∆t (diÕn diŒt...) áiÕn: ΩiŒn, süng rfl (diÕn khœ, diÕn h‡c...) áÿnh: c°nh cµy th≤ng. áÿnh: thuyÀn nhfi (tiÀm thu˝ Ωÿnh)

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXIII

áÿnh: thoi v°ng ho¥c b≠c. áÂ: mÊt thˆ cµy (ΩÂ tr‡ng); h‡ ngıÈi; chim ΩÂ quy≈n. áÃ ˚: Cüc t˙-ΩiÃn ghi ch˘ ΩÂ: cüi bÚng, vËi d∂u ng¨. Chœnh trÓng ch˘ ph®i vi∆t d∂u hfii; Ω‰, bÍi t˙-ΩiÃn T°u phi≈n-thi∆t l°: dıÁng + c‰ thi∆t, ho¥c Ω·+ngÒ thi∆t. T. Tπn: thÓ gi‚ng cüi (tπn ngıu) TÕ: tÃ thu‚c. TiÕn: Ωıa (tiÕn biŒt, tiÕn h°nh... ) TiÕn: gi≥m (th∫t tiÕn...) TiÕn: (: t≈n) v° tiÕn (: c∞t) cüc t˙-ΩiÃn ΩÀu vi∆t vËi d∂u ng¨. T˙-ΩiÃn T°u phi≈n-thi∆t l° t¯ + tiŒn thi∆t, v° tˆc+ thiÃn thi∆t; hai ti∆n t¯ v° tˆc thuÊc thanh thinh th÷ ph®i vi∆t d∂u hfii mËi hÏp l˚: TiÃn TiÕu: l° d¬p tr˜ (tiÕu tr˜), cüc t˙-ΩiÃn vi∆t d∂u ng¨. áÓng theo phi≈n-thi∆t l° t¯ + tiÃu thi∆t; d∂u hfii : TiÃu. Tÿnh, (tŸnh) : an-tÿnh, tÿnh dıÎng... Tuπn, (tu∫n) :liÀu ch∆t v÷ mÊt viŒc g÷ (tuπn ti∆t) C. CÒ : nghøo h¬p (b∑n cÒ) CıÎng,(cıÏng): g∞ng æp kh·ng chŸu khu∂t (cıÎng biŒn, cıÎng büch...) C˘u : c∫u (qu‚c c˘u) C˘u : h›m (linh c˘u) C˘u : c‚i, C˘u : tÊi lÂi, tai h≠i (c˘u ıÁng, c˘u trüch) K. K˛ : k˛-lıÎng... K˛ : t°i-nØng (k˛-sı, k˛-thu∫t...)

XXIV PhÚ-b®n VI:

K˛ : k˛-n˘... Q. Quπn : kh‚n-Ω‚n (quπn büch, cÒng quπn...) Quπn : (cÒng Ω‡c khu∏n): n∂m (t∆ quπn h‡c) Quπn : mÊt thˆ cµy m‡c dıËi nıËc. Qu˛ : t ΩÃ c∂t tiÀn b≠c (th qu˝, c·ng qu˛) Qu˛ : xæt Ωo. Qu˛ : Ωıa t¥ng Ω„ v∫t. H. Hï : kœnh sÏ, sÏ hï. H¨m : h¨m h≠i, h¨m tr∫n... H¨n : m„ h·i (xu∂t h¨n...) H¨n : b®o vŒ, ngØn gi˘, (cÒng Ω‡c C®n) H¨n : d˘, m≠nh tÏn (hung h¨n...) H¨n : m∞t l„i. Cüc t˙-Ωi¿n vi∆t h¨n l° œt (h¨n-h˘u) vËi d∂u ng¨; xæt theo phi≈n-thi∆t l° h· + h≠n thi∆t, ho¥c hâ + hün thi∆t, v∫y ph®i Ω‡c hün ho¥c vi∆t d∂u hfii: h®n. H¨nh : h¨nh-diŒn, ki≈u h¨nh... Hÿ : v∫y. Hÿnh : ‚ng c≤ng. Ho¨n (huÎn) : ch∫m, kh·ng g∂p (tr÷-ho¨n, ho¨n-Ωï...) HÂ (hÊ) : hÂ trÏ. HÂ : gi®i nghÿa mÊt ch˘ (hu∂n hÂ...). áÓng µm l° C‰. HÂ : nhÈ c∫y. HÂ : nÓi c‹ cµy cfi. HÂ : Ωi theo sau g‹t (hÂ t·ng...)

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXV

HÂ : v÷ l≠nh m° Ω·ng ch∞c l≠i. áÓng µm l° HÊ. HÂn : hÂn chi∆n, hÂn-h°o... HÂn (h„n) : nıËc ΩÚc. HuyÕn : ch‹i-süng r˙c-rÎ (huyÕn HuyÕn : hoa m∞t (huyÕn-ho¥c...) HuyÕn : lã d‚i (huyÕn thu∫t...), cÒng Ω‡c ®o. HuyÕn : nhüy m∞t. H˘u : c‹ (h˘u cÁ, h˘u h≠n...) H˘u : b≠n (h˘u üi, h˘u nghŸ...) H˘u : phœa m¥t (t® h˘u, h˘u Ω®ng) Tr. Trï (tr≠i) : NguyÕn Trï. Trπm : trπm m÷nh Trπm : ti∆ng vua xıng, ΩiÀm trıËc ( trπm triŒu...) Trπm : t≈n chim ΩÊc. CÒng Ω‡c Ωam. CÒng Ω‡c sai l° Chπm (chπm t¯u). Trÿ : tr¡ (∂u trÿ, trÿ x◊..) Trÿ : chim trÿ. Trÿ : lo°i sµu kh·ng chµn. Trÿ : chˆng bŸnh thoüt giang (trÿ sang...) Trÿ : Ωˆng th≤ng mÊt m÷nh. Tr˘ : chÈ, Ωˆng lµu. Tr˘ : v®i gai. Tr˘ : thoi dŒt c¯i. Tr˘ : cµy gai dÔng ΩÃ dŒt v®i. áÃ ˚:

XXVI PhÚ-b®n VI:

Ti∆ng Tr˘ : (chˆa), cüc t˙-ΩiÃn B∞c vi∆t d∂u ng¨. T˙-ΩiÃn Gænibrel vi∆t d∂u hfii: Tr¯. Khang Hi T˙-ái¿n ghi: 1. "Qu®ng vØn": tranh + l˘ thi∆t + tr¯. 2. "T∫p v∫n" : triÃn + l˘ thi∆t = tr¯. T˜ Nguy≈n cÒng ghi l° trı + ng˘ thi∆t = tr¯. Gi‡ng n∑y cho ra ti∆ng chˆa ca ViŒt-ng˘. Gi‡ng Qu®ng-á·ng l≠i phüt-µm l° sÚ, t˙-ΩiÃn Aubazae cÒng ghi v°o b˙c tr‡c: tch'u2. B. Thinh: Xæt µm ca ti∆ng Hün-ViŒt r„i (lo≠i t∞c-µm v° lo≠i süt-µm), n≈n xem s˙ chuyÃn thinh ca n‹, khi Ω‡c tr≠i gi‡ng ho¥c chuyÃn ra ti∆ng n·m. a/♣ BÍi hai thinh thıÏng v° khˆ ca ti∆ng Hün-ViŒt thıÈng ΩıÏc lπn nhau (xem tr. 138), v∫y n≈n xem ti∆ng Ω‹ n∆u cÒng Ω‡c ra thinh s∞c th÷ vi∆t d∂u hfii, Ω‡c ra thinh n¥ng th÷ vi∆t d∂u ng¨, nhı: • hfii: (= : cÒng Ω‡c) t˙ ®i = t˙ üi c®m = cüm ch = chÓa Ω∏u = Ω∂u Ω◊nh = Ωœnh khiÃn = khi∆n kh¯ = khˆ h®o = hi∆u t®o = tüo t∏n(liŒm = t∂n t¯ = t˚ t‰n = t‚n .......... • ng¨: (m≠i) b¨n = biŒn bÕ nghŒ = bŒ nghŒ cıÎng = cıÏng c˘u = c∫u

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXVII

ΩÕ = ΩŒ ΩiÕn = ΩiŒn hÂ = hÊ (trÏ) ... k˛ = kˇ tÿnh = tŸnh tr¨i = tr≠i trπm = tr∑m... b/♣ Thˆ Ω∆n, n≈n xem ti∆ng Hün-ViŒt Ω‹ chuyÃn ra ti∆ng n·m nhı th∆ n°o. HÕ chuyÃn ra ti∆ng n·m d∂u s∞c ho¥c ngang th÷ ti∆ng Ω‹ d∂u hfii, chuyÃn ra ti∆ng n·m d∂u n¥ng ho¥c huyÀn th÷ ti∆ng Ω‹ d∂u ng¨. Thœ-dÚ: • hfii: ( > : trÍ th°nh) b®n > v‚n b®n > vün b® > bü (sÓng) b® > b‹ b‰ > vü b◊nh > bünh b¯u > büu c®m > giüm (dün) c∏m > g∂m c®m > trüm c∏u > ch‹ c¯u > chœn ch◊ > gi∂y kiÃm > ki∆m chng > gi‚ng chuyÃn > chuy∆n Ω® > Ωünh,Ω‹ng ΩiÃm > Ω∆m ΩÃ > Ωüy ΩiÃm > ch∂m Ωo®n > v∞n Ω‰ > Ω‚ Ω‰ (vüch) > Ω‚ yÃm > ∆m, ≈m gi®n > kæn k˝ > gh∆ kiÃn > kæn (t±m) kh◊ > hü kh◊ > d∂y kh‰ > kh‹ kh‰n > kh‚n qu® > goü quyÃn > cu‚n t◊ > vœ t¯ > tœa tiÃn (tiÕn) > t≈n t∏m > th∂m lo® khoü

XXVIII PhÚ-b®n VI:

tiÃu > xœu t®o > tüo t◊nh >gi∆ng t‰n >t‚n th®o > (vi∆t) thüu th∏m > thœm thıÍng > thıÍng tr®n > chæn tr®m > chæm ... • ng¨: c˘u > c∫u cıÎng > gıÏng Ωï > ΩÏi Ω¨ng > rÊng h¨n > h≠n hÿ > v∫y d¨ > (Ω„ng) d≠i dï > (ch∫m) rï ho¨n >ch∫m hï > sÏ tr˘ > chÈ sÿ > chË... Tr˜: b®o c¯ > b∑u yÃn > Õn ph > vã ph-dÚ > vÂ-vÀ t◊ > chŸ chng,chıÍng > tr„ng áÃ ˚: Cüc ti∆ng thuÊc hÏp-kh∏u œt theo lu∫t thanh tr‡c. HÏp-kh∏u l° Ω‡c tÓm miŒng, trüi vËi khai-kh∏u l° Ω‡c mÍ miŒng nhı b÷nh thıÈng. Ti∆ng hÏp-kh∏u vi∆t vËi mÊt bün-µm o ho¥c u k¬t: khu∏n = quπn to®n = to°n thu˚ = tuy... to®n > (hÊt) xo°n tuyÃn > ch‡n ho° > lÓa ngo¨ > ng‹i t¯u > rıÏu thu∫t (ho¥c lıÏ

c) > chıËc...

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXIX

C‹ mÊt s‚ ti∆ng Hün-ViŒt Ω‡c ra hai b˙c thinh khüc nhau: trıÍng = trıÈng c®n = h°n dam = tr∫m, (chπ

m) kho® = lo¨

ho® = (Ω„ng) lo¨ ph∏m = bÿ khu∏n quπn ... ... II. - Ti∆ng N·m N∆u ti∆ng ΩıÁng-s˙ l° ti∆ng n·m, t÷m hfii ng¨ cho ti∆ng Ω‹, n≈n xem coi l° ti∆ng n·m do g‚c Hün-ViŒt hay l° ti∆ng n·m lfli. A.- Ti∆ng n·m g‚c Hün-ViŒt. a/♣ TÔng thinh: Ti∆ng n·m mıÏn g‚c Hün-ViŒt m° kh·ng bi∆n µm thinh; ho¥c Ω¨ bi∆n µm m° kh·ng Ω‰i thinh. 1-Ti∆ng n·m g‚c Hün-ViŒt m° kh·ng bi∆n Ω‰i µm thinh. • hfii: (< : chuyÃn g‚c) ® < ® ®i < ®i ®nh < ®nh b®ng < b®ng b∏m < b∏m b‰ < b‰ c®i < c®i c®m < c®m c®n < c®n ch◊ (trfi) < ch◊ Ω®ng < Ω®ng gi® < gi® hiÃu < hiÃu ˝ < ˝ Ω≤ng < Ω≤ng ph®n < ph®n tiÃu < tiÃu th®m (thıÁng) < th®m ....

XXX PhÚ-b®n VI:

• ng¨: dπn < dπn dıÎng (nu·i) < dıÎng l¨o < l¨o lπm (lÓa) < πm lÕ < lÕ l¨nh < l¨nh liÕn < liÕn (cµy) liÕu < liÕu hıÎn < ho¨n mÂi < mÂi mπu (ruÊng)

< mπu nh¨ (nh¥n) < nh¨

(trüi) nh¨n < nh¨n v¨n (büt) < v¨n... 1-Ti∆ng n·m g‚c Hün-ViŒt Ω¨ Ω‰i µm m° kh·ng thinh. • hfii: ∏u < c∏u (th®) chfim < Ω◊nh c‰i < gi®i chÍ < t®i ch¯ (d≠) < th Ω‰ < Ω®o ch‰i < tr¯u... h (qua) < kh‰ (qua) k¿ < gi® l¯a < hfia (lÂ) h‰ng < kh‰ng cfi < c®o sfi < th s®ng-s‚t < ho®ng-h‚t x®o < gi®o (cÓng)qu®i < (cung) qu˝ x®y < kh◊ th¯a (ruÊng) < sÍ th®y (bfi) < (sa) th®i (an) i < u˝ v® < th® v¿ < thÃ (thüi) v◊ (v≠t) th◊ m≠t x∏m < th∏m (>thœm) ... • ng¨: d¨, Ω° < dÿ ch˘ng-ch≠c < v˘ng-v≠c Ωÿnh-Ω¥c < Ωÿ tho¨ < k˛ (kˇ)

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXXI

cÒi < qu˛ (ch≠y) diÕu < nhiÕu bï (bu·i) < Ωï-b·i gi˘ < ng˘ (gi≥m) < tiÕn nhiÕn < nhuyÕn chπm-rï < ho¨n-Ωï sï < sÿ (bŸnh) lÿ < trÿ... b/♣ chuyÃnthinh: Ti∆ng n·m do g‚c Hün-ViŒt m° Ω¨ bi∆n thinh, th÷ theo lu∫t b‰ng tr∑m: 1. B‰ng: Ti∆ng n·m d∂u hfii Ω¨ chuyÃn b≈n g‚c Hün-ViŒt mÊt ti∆ng thinh ngang ho¥c s∞c. Thœ-dÚ: • ngang: b® (vinh hoa), (bfi) b®

< ba (Ω∫u) ch®, ch≤ng < kh·ng

du‰i < truy th‰i < xuy (bfin) s¿n < ki≈n thuÍ < sÁ n◊ < ni (sinh) n∏y < n≈ Í (do) < ı Í < cı Ωâ (Í) < n· (t¸) thÍ < h· (h∂p)... • s∞c: ®ng < üng b®o, biÃu < büo c®i (rau) < giËi ca-c®i < h‚i hoü d®i < Ωüi gÍi < k˚ gfii < khoüi ch® < chü gh¿ < giËi kÃ < k∆ (m¬) gh¿ < k∆ (mπu) (giü) c® < giü g® < giü bfi < ph∆ bÃ < phü... ph‰i < ph∆ r®y < süi

XXXII PhÚ-b®n VI:

rÃ < t∆ qu¿ < quüi tu‰i < tu∆ th¯ < thœ th®, x® < xü th®o < hi∆u trÍ < tüi... Ω‰i (chüc) < Ωoüi thfi < th‚ ngÍi, h¯i < khˆu tfi < t‚ ph∏n < ph∂n phfing < ph‹ng ΩÃ < trœ v¿ < thüi s¯a (trŸ) < l˚ (th≈u) t◊u < tÓ (b°n) i < u˚(Ω∏u)... Tr˜: c≤ng < hÿnh nh˘ (m„i) < nhÿ (th·i) ngh◊ < nhÿ cµy ng®i, ngh◊ < ng≠i, ng¨i (cung) nfi < nÂ ng∏ng,ng¯ng, ng¯u < ngıÎng s∏u < s∑u d (l›ng thıÁng),r < dÚ n∞ng-nfi < nÂ l˙c l°ng L < t≈n n·m ca

l°ng Kim-LÒ 2. Tr∑m: Ti∆ng n·m d∂u ng¨ Ω¨ chuyÃn b≈n g‚c Hün-ViŒt mÊt ti∆ng d∂u huyÀn, ho¥c n¥ng.

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXXIII

Thœ-dÚ: • huyÀn: (gi°) cÂi, cfli < k¸ h¨ng (bu·n) < h°ng (mÊt) c˘ < k¸ ch˘a (bŸnh) < tr˜ d¨n (gi¨n) < Ω°n (tœnh) giÕu < tr°o vπn < ho°n... • n¥ng: cÒ < c˙u cÎ, dÂi < ΩÊ dÂ < dÚ dfli < duŒ dÕ < dŸ Ωÿ < Ω≠i giÂ < kˇ hÕ < hŒ cÎi < kˇ v¡ < ho≠ vÎ < ho≠i mÒ, mıÎu < m≠o ch˘ < t˙ chÂ < t≠i (t˜) gi¨ < t≠ s≥n < hiŒn mÒi < tˇ (‚ng) bÕ < b≠i (d) ΩÒa ? < trÏ (giÓp) ΩÎ < (hiŒp) trÏ bö (bÔng) < b≠o(phong) b˘a (Øn) < bÊ c˘ (ki≈ng) < kˇ nÂn < nÊn trÕ < trŒ... Tr˜: cfli < giËi (c‹ l¡ d

o ch˘ k¸) l¡ > l˚

miÕn < mi∆u rfl (≈ tfi) t‚... áÃ ˚: ChÓng ta chË l∂y l°m l≠ vÀ cüc ti∆ng h˘u-µm thuÊc thinh ng¨ m° Ω‰i ra ti∆ng n·m thinh s∞c ho¥c hfii, bÍi ti∆ng n·m, do dµn-chÓng c∂u-t≠o, c‹ xu-hıËng Ω‰i gi‡ng tr∑m th°nh gi‡ng b‰ng, nhı: dÿ > l∂y, l∫y l˘ > lâ

XXXIV PhÚ-b®n VI:

l¨ng > s‹ng nÂi > Ω‹i nhiÕm > nhu‚m ngo¨ > ng‹i vÒ > mÓa nhÒ > vÓ mπn > (mau) m∞n ngıÎng > ng¯ng, ng∏

ng,ng¯a ng≠i > ng®i, (h·i)

ngh◊ nÂ > nfi

l¨ng > süng.. CÒng nhı b≈n ti∆ng Hün-ViŒt, ti∆ng n·m chuyÃn g‚c ti∆ng hÏp-kh∏u ca Hün-ViŒt œt theo lu∫t b‰ng tr∑m. xo°n < to®n ch‡n < tuyÃn ng‹i < ngo¨ lÓa < ho° chuyÀn < chuyÃn (sao) ch‰i < tuŒ... B.- Ti∆ng n·m lfli. N∆u ti∆ng ΩıÁng-s˙ l° ti∆ng n·m, n≈n xæt coi ti∆ng Ω‹ l° mÊt ti∆ng tr≠i hay mÊt ti∆ng rœu, ho¥c c‹ thÃ Ω‡c ra mÊt ti∆ng khüc hay c‹ thÃ hÏp ti∆ng Ω·i l∂p-lüy. 1. Tr˜ mÊt s‚ œt ph®i bi∆t Ω‡c ΩÓng gi‡ng, v÷ kh·ng rfl cØn-nguy≈n * v° tr˜ nh˘ng ti∆ng mıÏn g‚c ti∆ng Mi≈n ho¥c ti∆ng Thüi Ü, m∂y ti∆ng n·m ΩÁn khi tr≠i b≈n mÊt ti∆n

∗ Xin ghi mÊt s‚ ti∆ng th·ng-dÚng m° kh·ng rfl cØn-nguy≈n, ho¥c kh·ng thÃ Ω‡c tr≠i hay l∂p lüy vËi ti∆ng khüc: - hfii: B®y, bu‰i, biÃn, bıÍi, b‰ng, c® ca (ai), ch®y, ΩÃ (Ω¥ng), k¿o, Ω, khfii, n‰i, ph®i, th®y... - ng¨: BÂng (chÓc), chuÂi, g¨, hÿ, hÎi, mï-mï, n˘a, nh˘ng, (kh·ng) nÎ, s¡... Ü Nh˘ng ti∆ng mıÏn g‚c Mi≈n Theo ·ng H. Maspæro, ti∆ng ViŒt mıÏn g‚c ti∆ng M·n-Mi≈n cÒng theo lu∫t thanh tr‡c, nghÿa l° tu¸ µm khÍi-Ω∑u ca ti∆ng mıÏn l° thanh hay tr‡c,

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXXV

g khüc cÒng tu¸ theo ti∆ng chünh, ho¥c b‰ng ho¥c tr∑m m° vi∆t hfii, ng¨: -B‰ng: (∞ : chuyÃn lπn, nghÿa l° ti∆ng b‹ chuyÃn ra vÂ, ho¥c ngıÏc l≠i ti∆ng vÂ chuyÃn ra b‹.) hfii chuyÃn ra s∞c, v° ngıÏc l≠i: b‹ ∞ v‰ ph®n ∞ vün bÓa b¯a h¿ hæ hü ∞ h® m∞ng (nghe) ∞ m®ng lfim ∞ l‹m chuyÃn ∞ chuy∆n

lm° vi∆t ra hfii ho¥c ng¨. M∂y ti∆ng Mi≈n Ω‹ thıÈng vi∆t c‹ phÚ-µm r‚t l° , h,

r, s, Í sau. Thœ dÚ: M·n-Mi≈n ViŒt-Nam Thanh: Hfii: pul-upas; tha-pal; la-pal... (b®) thu‚c ΩÊc; b®y, b¿ tel; tuh; tur... ΩÃ, Ω‰, Ω‰i... choh; chrah... xfi; ch® ... iTr‡c: Ng¨ mus; muh muÂi; mÒi (cüi) rÁh; rÕ; ruh... rÎ = dÎ (thüo ra) Ü Nh˘ng ti∆ng mıÏn g‚c Thüi: HÕ ti∆ng Thüi gi‡ng ng¨ th÷ Ω‚i chi∆u vËi ti∆ng ViŒt gi‡ng hfii, ti∆ng Thüi gi‡ng huyÀn th÷ ti∆ng ViŒt gi‡ng ng¨. Thœ dÚ: Thüi ViŒt h-yÓ Í h-nfl nÍ pflng phfing r°i rπy rÔ lÂ ...

XXXVI PhÚ-b®n VI:

m®nh ∞ mi∆ng ∞ miÃng

lπn ∞ l¿n

l≤ng (l¥ng) ∞ l∞ng mn ∞ mÓn hng ∞ hÓng r®i ∞ rıËi thÃ ∞ th∆ cfim-rfim ∞ c‹m-r‹m m◊m ∞ m◊n∞ mœm m∂m ∞ m∏m t®ng ∞ tüng (Ωü) n¿o ∞ l‚i tho®ng ∞ thoüng... hfii chuyÃn ra hfii: b‰ ∞ m‰ c‰i ∞ cÍi (khinh) dÃ ∞ r¿ h¿ ∞ hÍ h® h¯ ∞ hÍ lÍn-vÍn ∞ l®ng-v®ng qu≈n l®ng ∞ qu≈n l¯ng mŒt l¯ ∞ mŒt l® mi (l›ng) ∞ ti nh◊ ∞ r◊ nhÃu d¯ ∞ nh¯ phfing ∞ bfing nh‰m ∞ nhfim nhfi ∞ rfi nho¿n ∞ ngo¿n t‰ ∞ ‰ r ∞ x to® ∞ ta ta ∞ ba b‰ mÍ ∞ x‰ ngfi ng¯i ∞ h¯i lÃ ∞ nhÃ bfin-x¿n ∞ bn-x◊n biÃu ∞ b®o ch◊ e ∞ ch◊n e ch¿ ∞ x¿ x®... hfii chuyÃn ra ngang v° ngıÏc l≠i: c®n ∞ can ch≤ng ∞ ch® ∞ chØng ch¯a ∞ chıa... kh·ng ∞ kh‰ng ∞ h‰n

g khan ∞ kh®n quØng ∞ qu≤ng chui ∞ nhi d®i ∞ dai (ba) chia ∞ ch◊a(chÿa)

∞ n◊a mong-manh

∞ mfing-manh...

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXXVII

-Tr∑m: - ng¨ chuyÃn ra n¥ng, v° ngıÏc l≠i: (thi) ΩÂ ∞ Ω∫u (hÊt) ΩÂ ∞ Ω∫u ch∫m ∞ chπm ch≥n ∞ tr‡n chfli ∞ ch‡i s˘a ∞ s˙a giπm ∞ gi∫m bÊ ∞ cÂ (gi°) cflm ∞ c‡m b≠m (Øn) ∞ b¨m l∑n-l˙a ∞ l∑n-l˘a lıÎi ∞ lÏi phÕn ∞ phŒn thπm (sπm

) ∞ s¥m

s˘ng ∞ s˙ng, kh˙ng

gi˘a ∞ tr˙u

ch˘ ∞ tr˙ cÂi ∞ cÊi g∑n-gÚi ∞ g∑n-gi trÿu ∞ trŸu... - ng¨ chuyÃn ra ng¨: b¨ ∞ r¨ ∞ r˘a ∞

∞ v˘a ∞ rÒab¡ ∞ b¡n ∞ b¡n-l¡n

∞ tr¡n dÂi ∞ cÎ nÂi ∞ dÂi chÎ d∫y ∞ chÂi d∫y r¨y ∞ (ru„ng) rπy ∞ (

du„ng) dπy dfli ∞ rfli c°n dÎ ∞ c°n rÎ dÒi ∞ Òi d¡ nhÒi Ωÿa ∞ dÿa giÕu ∞ riÕu h¨ng ∞ h≥ng ∞ h¨y s¡ ∞ kh¡ lÂ ∞ rÂ luÂng ∞ ruÂng rÂng ngπm ∞ gπm nghÿ ∞ ngÎ m›n l≥n ∞ nh≥n nh¡ ∞ l¡ lÎ ∞ nhÎ (chia) r¡ ∞ gh¡ ∞ t¡...

XXXVIII PhÚ-b®n VI:

- ng¨ chuyÃn ra huyÀn v° ngıÏc l≠i: dπu ∞ d∑u cÒng ∞ cÔng Ω¨ ∞ Ω° r„i ∞ rÂi lÈi ∞ lï ngÈ ∞ ngÎ nh±ng ∞ nh≥ng th›ng ∞ thflng m„m ∞ mflm Ω∑y ∞ Ωπy ch÷nh ∞ chÿnh bfl ∞ bÔ bï ∞ (ch°i) b°i chÿa ∞ ch÷a (ra) bï-hï ∞ b°i-hï cfli, cÂi ∞ c›i giÒa ∞ gi„i... - Tr˜: C‹ mÊt s‚ ti∆ng sau Ωµy tr≠i b≈n ti∆ng khüc m° kh·ng theo lu∫t b‰ng tr∑m: dπy (xe)

∞ d∏y (xe) gfl ∞ khfi

hflm ∞ (sµu) h‹m lflm ∞ l‹m ph‰ng ∞ ph„ng l®u ∞ (thuÊc) l°u (mŒt) l¯ ∞ (Ω‹i) luÂi ngfl ∞ ng® trÊi ∞ tr‰i r®i ∞ vï k¿ ∞ g¨ qu¨ng ∞ kho®ng m¥n ∞ m≤n rfl ∞ tfi... 2. Ti∆ng rœu: N∆u ngÈ vÀ thinh hfii hay ng¨, n≈n xem ti∆ng Ω‹ c‹ ph®i l° do hai ti∆ng Ω‡c rœu l≠i chØng, thıÈng l° ti∆ng ∂y, Ω‹... Thœ-dÚ: ch˘ng l° chñg + ∂y Ω‡c rœu n≤m l° nØm + ∂y Ω‡c rœu ngh◊ l° ngıÈi + ∂y Ω‡c rœu... h‰m l° h·m + ∂y Ω‡c rœu

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XXXIX

3. HÏp ti∆ng l∂p-lüy: G¥p mÊt ti∆ng n·m ΩÁn, kh·ng rfl ch∞c thinh hfii hay ng¨, th÷ th¯ hÏp mÊt ti∆ng Ω·i l∂p-lüy ΩÃ ΩŸnh ΩÓng gi‡ng: Thœ-dÚ: Tr¿ nhfi hfii r v¡ ®nh ch≤ng ΩıÏc ng„i bu„n -rÒ. tr¿ l∂p-lüy th°nh tiæng Ω·i: tr¿ trung nhfi l∂p-lüy th°nh tiæng Ω·i: nhfi-nhen, nhfi-nhœt, nhfi-nhoi hfii l∂p-lüy th°nh tiæng Ω·i: hfii-han r l∂p-lüy th°nh tiæng Ω·i: r-ren, r-r≈ v¡ l∂p-lüy th°nh tiæng Ω·i: v¡-vÈi; chuyÃn b≈n (ti∆ng ho≠ ca Hün-ViŒt). ®nh ti∆ng Hün-ViŒt khÍi-Ω∑u b±ng nguy≈n-µm. ch≤ng chuyÃn b≈n ti∆ng kh·ng, vi∆t kh·ng d∂u l∂p-lüy th°nh ti∆ng Ω·i: -≈ r l∂p-lüy th°nh tiæng Ω·i: rÒ-rıÏi... C. Ti∆ng Ω·i. G¥p ti∆ng n·m Ω·i, n≈n xæt coi n‹ do hai ti∆ng c‹ nghÿa ri≈ng hÏp l≠i hay do hai ti∆ng kh·ng c‹ nghÿa, ho¥c mÊt ti∆ng c‹ nghÿa hÏp vËi mÊt ti∆ng ΩŒm kh·ng nghÿa. a/ Ti∆ng Ω·i m° hai ti∆ng ΩÀu c‹ nghÿa ri≈ng kh·ng theo lu∫t b‰ng-tr∑m; mÂi ti∆ng gi˘ d∂u-gi‡ng ri≈ng ca n‹.

XL PhÚ-b®n VI:

Thœ-dÚ: m„-m® : cüi m„ do ch˘ "mÊ" l° chÂ ch·n ngıÈi ch∆t b±ng m¥t Ω∂t,v° m® l° nÓm Ω∂t cao ni≈m-phong cüi m„. dÍ-lÍ : dÍ-dang + lÎ-l°ng. Ω∑y-Ω : Ω∑y-dπy + tr‡n Ω. cÓ-rÒ : co r + rÒ-rıÏi r‰i-r®nh : nh°n rÂi + r®nh-rang lÓ-lπn : lÓ-l∂p + lπn-lÊn ki≈ng-c˘ : ki≈ng<kœnh + c˘ < kˇ tr„ng-tr◊a : tr„ng-tr¥c + tr◊a (: t◊a ra m° tr„ng) v◊-v≠t : v◊ do ch˘ th◊ l° "Ω∑u" suy-lo≠i nÁi th Ω‰i ra v (nhı thœ > vœ; tha > va); v≠t do ch˘ m≠t l° "cu‚i ". Ti∆ng m≠t bŸ ti∆ng v≠t Ω∑u Ω„ng- h‹a µm v. N‹i chuyŒn c‹ v◊-v≠t l° n‹i chuyŒn c‹ "Ω∑u Ωu·i" r°nh-r¡. b/ Ti∆ng Ω·i hÏp vËi mÊt ti∆ng ΩŒm. Tr˜ mÊt s‚ ti∆ng kh·ng theo lŒ (xem tr. 146: ngo≠i tr˜), ti∆ng Ω·i vËi mÊt ti∆ng ΩŒm, gi˘ ΩÓng lu∫t b‰ng tr∑m theo thu∫n-thinh-µm: ti∆ng d∂u hfii hÏp vËi mÊt ti∆ng d∂u s∞c, kh·ng d∂u ho¥c d∂u hfii; ti∆ng d∂u ng¨ hÏp vËi mÊt ti∆ng d∂u huyÀn, d∂u n¥ng ho¥c d∂u ng¨. Thœ-dÚ: - B‰ng ♦hfii Ωi chung vËi s∞c, v° ngıÏc l≠i: ng®-ngË; th≤ng-thËm; dÍ-d‹i; m®i-mi∆t; kæm-cfii; h‚i-h®; nh∞c-nhÍ... ♦hfii Ωi chung vËi ngang, v° ngıÏc l≠i:

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XLI

l¿-loi; viÃn-v·ng; v‰-viu; ngh◊-ngÁi; sÍn-sÁ; run-r∏y; hØm-hÍ; vui-v¿; thong-th®; v¿-vang; r®nh-rang; b®nh-bao... ♦hfii Ωi chung vËi hfii: lfing-l¿o; mfing-m®nh; th◊nh-tho®ng; thfi-th¿; th®nh-m®nh; l¯ng-th¯ng ;Ωng-Ω◊nh; lng-l≤ng; t◊-m◊; x¯ng-v¯ng; chfii-lfii... - Tr∑m ♦ng¨ Ωi chung vËi huyÀn, v° ngıÏc l≠i: s≥n-s°ng; k˛-c°ng; ch≥n-ch›i; nö-nÀ; trÕ-tr°ng; vÂ-vÀ; Ωï-Ω±ng; r∑u-rÿ; n›ng-n¨; t∑m-t¨; lÈi-lï; h°o-hÕn... ♦ng¨ Ωi chung vËi n¥ng, v° ngıÏc l≠i: cï-c‡; gÿ-g‡n; d˘-dÊi; k¡o-k¬t; døo-d¥t; gÎ-g≠c; lÒ-lıÏt; nö-nuÊt; l≠t-l¡o; d‡-dπm; c¥n-k¡;vÊi-v¨; Ω¬p-Ω¡; ch∫p-ch˘ng... ♦ng¨ Ωi chung vËi ng¨: cï-lπy; lÂ-l¨; l˘ng-ch˘ng; l¨-ch¨; b¨-r¨; lπm-Ωπm; mï-mï; lÂ-chÂ; l≥ng-nh≥ng... áÃ ˚: Trong l‚i trÔng-ΩiŒp, v÷ thu∫n-thinh-µm ph®i bfi bËi mÊt d∂u-gi‡ng, m∂y ti∆ng m∂t d∂u-gi‡ng Ω‹ cÒng l° ti∆ng chünh bi∆n tr≠i, chË ch≤ng ph®i ti∆ng ΩŒm. N‹ Ω„ng nghÿa vËi ti∆ng chünh n≈n kh·ng theo lu∫t b‰ng tr∑m. Thœ-dÚ: d≈-dÕ l° dÕ-dÕ; se-s¡, khe-kk¡ l° s¡-s¡, kh¡-kh¡; Ωa-Ω¨ l° Ω¨-Ω¨; ΩØng-Ω¨ng ho¥c Ω≥ng-Ω≥ng... Ngo°i cüch xæt theo lu∫t b‰ng tr∑m, n≈n ΩÃ ˚ Ω∆n nghÿa ca ti∆ng. C‹ nh˘ng ti∆ng, theo ·ng Phan-VØn-HÔm (xem tr. 149), Ω¨ tu¸ nghÿa m° ΩıÏc Ωünh d∂u: nghÿa nh¬, nhfi ho¥c ng∞n th÷ vi∆t d∂u hfii; nghÿa n¥ng d°i ho¥c bÀn th÷ vi∆t d∂u ng¨.

XLII PhÚ-b®n VI:

Nhı: heo Òi (d¨i) vi∆t d∂u ng¨, bÍi ph®i dÔng mflm m° x‚c d∏y l≈n, c·ng viŒc th∂y n¥ng bÀn. NıËc m∞m "x≤ng" (d∂u hfii) l° nıËc m∞m hÁi m¥n, kh·ng dŸu, m° nıËc m∞m " x≥ng" (d∂u ng¨) l° thˆ thiŒt m¥n, x≥ng-lø... T‹m l≠i, ngo°i mÊt s‚ ti∆ng ngo≠i-lŒ, bÍi chıa t÷m ra ngu„n-g‚c,v® l≠i, bao giÈ c‹ lŒ cÒng c‹ ngo≠i-lŒ, mu‚n bi∆t mÊt ti∆ng ph®i vi∆t d∂u hfii hay d∂u ng¨, ph®i xæt coi n‹ l° lo≠i Hün-ViŒt hay n·m: - N∆u l° ti∆ng Hün-ViŒt, hÕ khÍi-Ω∑u b±ng nguy≈n-µm ho¥c nh˘ng phÚ-µm Ch, Gi, Kh, Th, Ph, S, X (tr˜ m∂y ti∆ng ngo≠i-lŒ kÃ tr≈n, xem tr. 160 v° 161) th÷ vi∆t d∂u hfii: khÍi-Ω∑u b±ng h˘u-µm th÷ vi∆t d∂u ng¨. VÀ m∂y lo≠i phÚ-µm khüc ca ti∆ng Hün-ViŒt, n∆u v÷ thanh tr‡c hÂn-hÏp, th÷ n≈n xæt s˙ chuyÃn thinh ca n‹: n∆u cÒng Ω‡c ra thinh s∞c th÷ vi∆t d∂u hfii, ra thinh n¥ng th÷ vi∆t d∂u ng¨. á„ng-thÈi, cÒng coi n‹ chuyÃn ra ti∆ng n·m thÃ n°o: n∆u cho ra mÊt ti∆ng n·m thinh ngang ho¥c s∞c l° ti∆ng Hün-ViŒt Ω‹ Í thinh hfii; cho ra mÊt ti∆ng n·m thinh huyÀn ho¥c n¥ng l° ti∆ng Hün-ViŒt Ω‹ Í thinh ng¨. - N∆u l° ti∆ng n·m, coi n‹ l° ti∆ng ΩÁn hay ti∆ng Ω·i. VÀ ti∆ng ΩÁn coi n‹ c‹ chuyÃn b≈n g‚c Hün-ViŒt ho¥c c‹ thÃ bi∆n tr≠i ra ti∆ng n·m khüc chØng: hÕ do g‚c ti∆ng thinh ngang, hfii, s∞c th÷ vi∆t ti∆ng d∂u hfii; do g‚c ti∆ng thinh huyÀn, n¥ng, ng¨ th÷ ti∆ng Ω‹ d∂u ng¨. (Tr˜ mÊt s‚ œt ti∆ng, xem trang 167) VÀ ti∆ng Ω·i, tr˜ lo≠i ti∆ng Ω·i m° hai ti∆ng c‹ nghÿa ri≈ng v° m∂y ti∆ng ngo≠i-lŒ kÃ tr≈n, ti∆ng thuÊc b˙c b‰ng (dÔng chung vËi mÊt ti∆ng ΩŒm thinh ngang, thinh s∞c, ho¥c hfii), th÷ vi∆t d∂u hfii; ti∆ng thuÊc b˙c tr∑m (dÔng chun

PhÚ-b®n VI: Lu∫t hfii ng¨ (L≈ Ng‡c TrÚ) XLIII

g vËi mÊt ti∆ng ΩŒm thinh huyÀn, thinh n¥ng, ho¥c ng¨) th÷ vi∆t d∂u ng¨. Lu∫t hfii ng¨ ΩıÏc quy-ΩŸnh, s˙ chünh-t® s¡ ΩıÏc nh∂t-trœ, th÷ s˙ lÏi-œch ca n‹ kh·ng nhfi, bÍi c‹ thÃ vŸn theo chünh-t® m° ph∑n t÷m t˙-nguy≈n ti∆ng ViŒt. III. - S˙ lÏi-œch ca lu∫t hfii ng¨. Rfl ΩıÏc then-ch‚t ca s˙ chuyÃn thinh, chÓng ta c‹ thÃ, cÔng vËi lu∫t bi∆n-µm, phØn t÷m ngu„n-g‚c ti∆ng ViŒt. Nhı t˙-ΩiÃn Gænibrel vi∆t giü c¨ vËi d∂u ng¨: ViŒt-Nam T˙-ΩiÃn vi∆t d∂u hfii: (m°) c®, (m¥c) c®. Hai t˙-ΩiÃn kh·ng nh∂t-trœ vËi nhau th÷ chÓng ta, k¿ h‡c sanh ph®i x¯-trœ cüch n°o? KÃ theo "l∂p-lüy", giü-c¨ (theo Gænibrel), th÷ kh·ng ΩÓng theo lu∫t b‰ng tr∑m; m°-c®, m¥c-c® (theo ViŒt-Nam T˙-ΩiÃn) cÒng kh·ng ΩÓng n˘a. Ti∆ng c® Ωµy ch≤ng ph®i l° ti∆ng ΩŒm. ViŒt-Nam° giü-c® (d∂u hfii) l° ti∆ng Ω·i m° hai ti∆ng ΩÀu c‹ chung mÊt nghÿa v° mÊt g‚c: ti∆ng c® l° ti∆ng tr≠i ca ti∆ng giü v° Ω„ng nghÿa vËi ti∆ng giü. Ti∆ng Giü, gi‡ng T°u phüt-µm l° Ka. Do ti∆ng Ka, ta ΩıÏc hai ti∆ng: 1. Cü l° Ωünh giü ho¥c Ω‚ giü mÊt v∫t g÷. Kh·ng thÃ n‹i trÓng h≤n cüi "giü" ca mÊt v∫t, ho¥c k∆t-qu® ca mÊt cuÊc g÷, ai Ωoün g∑n k∆t-qu® ca v∫t Ω‚ cuÊc Ω‹ l° "ΩıÏc cuÊc"; th°nh ra chÁi Ω‚ cuÊc g÷ th÷ g‡i l° cü : cü ng˙a, cü mıa... 2. V° C® do ti∆ng Ka (giü) chuyÃn thinh, theo lu∫t b‰ng tr∑m: s∞c chuyÃn ngang, ngang chuyÃn hfii, Giü ∞ Ka ∞ C®. V∫y C® ph®i vi∆t d∂u hfii mËi hÏp-l˚. á‹ l° mÊt thœ dÚ trong mu·n ng°n.

Cüc t˙-ΩiÃn kh·ng nh∂t-trœ.

XLIV PhÚ-b®n VI:

MÂi d∂u hfii hay ng¨ Ω¨ c‹ l˚-do nh∂t-ΩŸnh l° theo t˙-nguy≈n m° vi∆t. Nhıng kh‰ mÊt nÂi l° cüc t˙-ΩiÃn vi∆t kh·ng Øn r∫p nhau. Th¯ l∂y thœ-dÚ vÀ ti∆ng TiÕn. TiÕn, ca b‚n t˙-ΩiÃn th·ng-dÚng nh∂t: t˙-ΩiÃn ca Gænibrel, Hün-ViŒt T˜-ΩiÃn ca á°o-Duy-Anh, ViŒt-Nam T˙-ΩiÃn v° t˙-ΩiÃn ca G. Hue. R„i vŸn theo lu∫t phi≈n-thi∆t ca t˙-ΩiÃn T°u l°m ti≈u chu∏n ΩÃ ΩŸnh thinh hfii, ng¨ m° bi∆t t˙-ΩiÃn n°o vi∆t ΩÓng.

mÚc-lÚcghhv.quetroi.net/66ndtruc/g-tiengvietvachuquocngu-volongte.pdf · nh c a dµn-tÊc v° c a...

Documents