maunaga prirast suma

PR I R AST ŠU M AZ O R A N M A U N A G A

UNIVERZITET U BANJOJ LUCIŠUMARSKI FAKULTET

B A N J A L U K A , 2 0 1 2 .

AUTORDr Zoran Maunaga

IZDAVAČUniverzitet u Banjoj Luci, Šumarski fakultet

ZA IZDAVAČAProf. dr Zoran Govedar

RECENZENTIProf. dr Milivoj Vučković, Šumarski fakultet - BeogradProf. dr Petruš Ristevski, Šumarski fakultet - SkopljeProf. dr Miloš Koprivica, Institut za šumarstvo - Beograd

LEKTORAleksandra Maunaga

TEHNIČKA OBRADADr Vojislav DukićNikola Karić

ILUSTRACIJESnena Karić

ŠTAMPAGrafoMark Laktaši

TIRAŽ400 primjeraka

ISBN: 978-99938-56-21-4

Naučno-nastavno vijeće Šumarskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci dalo je sagla-snost da se “Prirast šuma” štampa kao univerzitetski udžbenik (Odluka broj 1413/11, od 02.11.2011. godine).

ProfesorimaVasiliju Matiću i Janezu Pavliču

U praksi, u stvarnosti života,stručno djelujući šumar biće postavljen pred uvijek nove zadatke,

čija rješenja treba uvijek iznova razvijati,vodeći računa o svim postojećim zavisnostima (vezama)

između ljudskog društva i životne zajednice šume.

Assmann, 1961.

PREDGOVOR

Prošle su tri decenije od izdavanja udžbenika Pr irast i pr inos šuma (Matić, 1980), a njegova vrijednost nimalo nije umanjena. Zapravo tek sad, sa duže vremenske distance, vidi se pravi značaj tog djela. Ipak, vrijeme sa sobom nosi svoje zahtjeve. Pisanje novog udžbenika iz oblasti prirasta šuma nema za cilj da potisne, već naprotiv da još više afirmiše Matićev udžbenik. Iako je sačuvano malo primjeraka, to djelo će se sasvim sigurno i dalje koristiti.

Nakon izdavanja Matićeve knjige provedena su nova istraživanja, posebno kod nas u jednodobnim sastojinama, koja treba uvrstiti u novu knjigu. Osim toga, ranija terminologija je dijelom izmijenjena, a stil pisanja, iako visokog naučnog kvaliteta, nije najbolje odgovarao studentima. Ostala literatura ne zadovoljava u potpunosti potrebe studenata, posebno nakon promjene nastavnog plana i uvođenja bolonjskog procesa obrazovanja.

Postoji, dakle, potreba za novom literaturom, koja će, pored ostalog, svojim obimom obuhvatiti i nova područja istraživanja. Udžbenik Pr irast šuma je temeljni iz ove oblasti i obuhvata klasična (osnovna) znanja. U knjigama koje će slijediti i biti namijenjene prvenstveno za master studij obrađivaće se izdanačke šume, tipovi šuma, šumske kulture i plantaže, a posebno će biti obrađeni i modeli

rasta, dendrohronologija, bioindikacija, monitoring i prognoza prirasta, kao i druge teme koje predstavljaju nove razvojne pravce u oblasti prirasta šuma.

U ovom udžbeniku zadržan je osnovni Matićev koncept, po kome su razdvojene jednodobne i raznodobne sastojine. Struktura poglavlja je nešto drugačija. Tako npr. uticaj proreda na rast jednodobnih sastojina nije obrađen posebno, već uz svaki taksacioni element, zajedno sa ostalim faktorima. Poglavlje o jednodobnim sastojinama, kao što je već nagoviješteno, znatno je dopunjeno novim, pretežno vlastitim, istraživanjima.

U opštem dijelu udžbenika obrađeni su osnovni pojmovi, fiziološko-ekološke osnove rasta i metode istraživanja prirasta. Posebni dio knjige obuhvata prirast visokih jednodobnih i raznodobnih sastojina, uključujući i prirast stabala u njima.

Bosna i Hercegovina je bogata naučnom i stručnom šumarskom tradicijom. Period nakon Drugog svjetskog rata obilježila su kapitalna istraživanja i naučni radovi. Zbog toga u pisanju novog udžbenika nema potrebe za velikom “tuđom” pameti, kada su u pitanju raznodobne šume. Naša iskustva vezana za jednodobne sastojine su vrlo skromna.

Naslov Pr irast šuma odgovara sadržaju udžbenika, zbog toga što je težište kompletne materije postavljeno na biološkim zakonitostima rasta šumskih vrsta drveća. To što je iz naslova ispuštena riječ pr inos ne znači da je ekonomska komponenta zanemarena.

Dosadašnjim obimnim i višegodišnjim istraživanjima razjašnjene su mnoge zakonitosti rasta šumskog drveća. Ipak, u literaturi nailazimo na različite podatke i suprotstavljena mišljenja. To često zbunjuje studente i otežava shvatanje ionako teške materije.

Ova knjiga pisana je prvenstveno za studente. Pristup je udžbenički, školski u pravom smislu te riječi. U njoj nema puno monografskih elemenata, jer bi to uveliko povećalo obim i odvelo bi nas od cilja da izlaganje bude što razumljivije. Jednostavnost je vrh savršenstva, koji nije lako postići. Nije poželjno studentima ostavljati puno dilema i nejasnoća. Osnovni pojmovi i ključne zavisnosti moraju biti potpuno jasno objašnjeni. U suštini, prvo treba razumjeti rast šumskog drveća, koristeći opšte zavisnosti i odnose. Kasnije se materija može nadograditi primjerima, komentarima i različitim stavovima.

Naučni stil izlaganja u udžbeniku može biti korisno dopunjen i sa malo “narodskog” izražavanja. Takve su mnoge stare knjige, čiji stil pisanja privlači

pažnju čitaoca. Iz istih razloga u ovoj knjizi dozvoljeno je malo slobode u izražavanju. Tako vremenski oblik pisanja nije uvijek isti, a korišćenje izraza “mi” ne znači da autor persira sebe, već da se udružuje i zbližava s čitaocem.

Boljoj razumljivosti udžbenika treba da doprinesu prikazi zavisnosti u opštem obliku, jednostavni i originalni grafikoni, šeme i crteži, kao i rezimei na kraju svakog poglavlja. Sadržaj glavnih naslova dat je na početku knjige, a detaljan sadržaj na početku svakog poglavlja. Od koristi treba da bude i pojmovnik koji se nalazi na kraju udžbenika.

Ovom prilikom želim se zahvaliti svima koji su na bilo koji način pomogli u pripremi ovog udžbenika. Prelom teksta, dizajn korica i kompjutersku obradu opštih zavisnosti uradio je Nikola Karić. Snena Karić uradila je ručnu grafiku, a dr Vojislav Dukić kompjutersku obradu numeričkih grafikona. Za pregled rukopisa i korisne sugestije dugujem posebnu zahvalnost recenzentima prof. dr Milivoju Vučkoviću, prof. dr Petrušu Ristevskom i prof. dr Milošu Koprivici.

Na kraju, biću zahvalan svima na eventualnim sugestijama, a posebno su dobrodošli komentari studenata.

Banja Luka, januar 2012. A u t o r

SADRŽAJ

PREDGOVOROPŠTI DIO

1. UVODNI DIO ............................................................................... 13Prirast šuma kao naučna disciplinaPojmoviVrste prirasta i način određivanjaRezime

2. FIZIOLOŠKO-EKOLOŠKE OSNOVE RASTA ..................... 53UvodAsimilacija u toku danaAsimilacija u toku godineAsimilacija u toku životaRezime

3. METODE ISTRAŽIVANJA ........................................................ 73Uvod Jednodobne sastojineRaznodobne sastojineRezime

POSEBNI DIO

PRIRAST STABLA

4. PRIRAST STABLA JEDNODOBNE SASTOJINE ............... 93KrošnjaVisinski prirast stablaDebljinski prirast stablaPrirast temeljnice stablaPrirast zapremine stablaRezime

5. PRIRAST STABLA RAZNODOBNE SASTOJINE ............. 133UvodKrošnjaVisinski prirast stablaDebljinski prirast stablaZapreminski prirast stablaRezime

PRIRAST SASTOJINE

6. PRIRAST JEDNODOBNE SASTOJINE .............................. 167UvodKrošnje sastojineBroj stabala sastojineDiferenciranje stabalaDebljinski prirast sastojineVisinski prirast sastojinePrirast temeljnice sastojineZapreminski koeficijent sastojineZapreminski prirast sastojinePrinos sastojineRezime

7. PRIRAST RAZNODOBNE SASTOJINE ............................. 261UvodKrošnje sastojineBroj stabala sastojineZapremina sastojineZapreminski prirast sastojinePrinos sastojineRezime

LITERATURA .................................................................................. 297

POJMOVNIK ................................................................................... 302

O PŠTI D I O

1. UVODNI DIO

PRIRAST ŠUMA KAO NAUČNA DISCIPLINA ......................... 15Naučno-stručni i nastavni karakter ....................................... 16Podjela nastavne materije ...................................................... 17

POJMOVI ........................................................................................... 19Opšti pojmovi ............................................................................. 19

Rast, razvoj, prirast, prinos ...................................................... 19Razlika između prirasta i prinosa ............................................. 21Proizvodnost ............................................................................ 22Bonitet staništa ........................................................................ 23

Pojam boniteta staništa ........................................................ 23Pokazatelji boniteta staništa ................................................. 24Određivanje boniteta staništa u jednodobnim sastojinama ... 25Određivanje boniteta staništa u raznodobnim sastojinama ... 27

Taksacioni elementi .................................................................. 29Stablo ...................................................................................... 30

Korijen, deblo, krošnja ........................................................... 30Stablo kao cjelina .................................................................. 32

Sastojina .................................................................................. 33Visina, prečnik ....................................................................... 33Broj stabala, temeljnica, zapremina ...................................... 34

Faktori .......................................................................................... 35Jednodobne sastojine .............................................................. 36

Starost, prorede .................................................................... 38Raznodobne sastojine ............................................................. 38

Stepen sklopa, srednji prečnik, omjer smjese ....................... 40

VRSTE PRIRASTA I NAČIN ODREĐIVANJA .......................... 40Vrste prirasta .............................................................................. 41Određivanje prirasta ................................................................. 42

Računski način ........................................................................ 42Grafički način ........................................................................... 43Stvarni i “tekući” godišnji prirast ............................................... 45

Krive rasta i prirasta ................................................................. 47Karakteristike ........................................................................... 47Povezanost .............................................................................. 49

REZIME .............................................................................................. 50

15

UVODNI DIO

U ovom poglavlju date su karakteristike Prirasta šuma kao naučne discipline, definisani osnovni pojmovi iz oblasti i objašnjene vrste prirasta i načini njihovog određivanja. Na kraju je dat rezime poglavlja.

PRIRAST ŠUMA KAO NAUČNA DISCIPLINA

Šuma, kao neprocjenljivo prirodno bogatstvo, nudi čovjeku razne blagodeti. Istovremeno čovjek ima potrebe za tim blagodetima (Šema 1). Iako je šuma obnovljiv prirodni resurs njeno korišćenje mora imati trajni karakter. To je osnovni princip, suština odnosa između čovjeka i šume. Svako naše uplitanje u rast šume može da ima pozitivne ili negativne efekte po šumu. Nestručna i neplanska sječa dovodi do degradacije šuma i uništavanja prirodnih staniša. Narušavanje šumskih ekosistema pogubno je za čovjekovu budućnost.

Šema 1. Čovjek i šuma

Rastom šume možemo upravljati tako da sve funkcije šume koristimo u maksimalno mogućem obimu i na najbolji način, a da pri tome ne ugrozimo njen

ŠUMA- MOGUĆNOSTI -

ČOVJEK- POTREBE -

UPRAVLJANJERASTOM

TRAJNOKORIŠĆENJE

DRVO

O2

OSTALIPROIZVODI

OPŠTE -KORISNEFUNKCIJE

EKONOMSKE

EKOLOŠKE

SOCIJALNE

16

opstanak. Za to je neophodno poznavanje šume i zakonitosti rasta šumskog drveća, koje se istražuju u naučnoj oblasti prirast šuma.

Nakon prikaza u kratkim crtama naučnog, stručnog (praktičnog) i nastavnog karaktera naučne oblasti Prirast šuma u BiH, data je podjela nastavne materije ovog udžbenika.

Naučno-stručni i nastavni karakterPočetna istraživanja iz prirasta šuma u BiH vezana su za problem, koji je

nastao u privredi 1952. godine. Izrada tzv. perspektivnog plana razvoja šumarstva i industrije drveta tada nije bila moguća bez poznavanja zapreminskog prirasta šuma. Zato su od 1953. do 1959. godine izvršena obimna mjerenja u privredno najvažnijim šumama u BiH. Ona su za cilj imala izradu zapreminskih tablica, ali i utvrđivanje zavisnosti prirasta od raznih faktora. To je dakle bio početak razvoja nauke iz oblasti prirasta šuma kod nas. U Evropi istraživanja traju od osamnaestog vijeka. Ona se najvećim dijelom odnose na jednodobne sastojine.

Svaka proizvodnja ima za cilj neki proizvod. U šumarstvu je to prinos. Da bismo mogli planirati prinos moramo znati koliki je prirast šuma, od čega i kako taj prirast zavisi. Ne može se ući u neku šumu i posjeći sva stabla deblja od 30 cm ili posjeći samo stabla jedne vrste drveća koja nam treba. Složene zakonitosti rasta stabala i šumskih sastojina istražuje nauka iz oblasti prirasta šuma, a njene rezultate praksa koristi u velikoj mjeri.

Prirast i prinos šuma, kao samostalna nastavna disciplina, uveden je na Šumarskom fakultetu u Sarajevu 1967. godine. Zahvaljujući tome što su na Katedri za Uređivanje šuma istraživanja iz ove oblasti bila veoma obimna i planski provedena mogao se već u to vrijeme koncipirati nastavni program discipline na vlastitim rezultatima. S obzirom da se kod nas gazdovalo primjenom sistema prebornih sječa rezultati su se odnosili na raznodobne sastojine. Za onaj dio nastavnog programa koji obrađuje jednodobne sastojine korišćena su evropska istraživanja. Udžbenik iz ove nastavne materije, autora Vasilija Matića, pod naslovom Pr irast i pr inos šuma izašao je iz štampe 1980. godine. Šumarski fakulteti u našem okruženju imaju udžbenike, koji isto tako vode računa o specifičnostima svojih šuma.

17

Uvodni dio

Podjela nastavne materijeNastavna materija udžbenika Prirast šuma podijeljena je na opšti i

posebni dio.

Opšti dio ima tri poglavlja. U prvom, uvodnom poglavlju, upoznajemo se sa prirastom šuma kao naučnom disciplinom, zatim prirastom kao pojavom i nekim osnovnim pojmovima, te vrstama prirasta. Fiziološki procesi i njihova zavisnost od ekoloških faktora obrađeni su u drugom poglavlju, i to u mjeri koja je neophodna za razumijevanje rasta i prirasta šumskih vrsta drveća. Specifičnosti prirasta šuma na velikom prostoru i u dugom vremenskom periodu mogu se istražiti samo specifičnim metodama, koje su izložene u trećem poglavlju.

Posebni dio ima dvije cjeline. Prva cjelina obuhvata rast stabla u jednodobnoj i raznodobnoj sastojini, a druga obuhvata poglavlja u kojima su obrađene jednodobne i raznodobne sastojine (Šema 2). Rast je u mnogo čemu različit s obzirom na strukturni oblik sastojine. Zbog toga je izvršena ovakva podjela nastavne materije.

Rast i prirast pratimo preko veličine taksacionih elemenata stabla (prečnika, visine, temeljnice i zapremine), odnosno sastoj ine (broja stabala, temeljnice i zapremine). Osim nabrojanih koriste se i drugi taksacioni elementi.

Osnovno pitanje, od kojih faktora i kako zavise taksacioni elementi stabla i sastojine, zahtijeva kvantitativan i kvalitativan odgovor. To znači utvrđivanje jačine (značaja) zavisnosti i objašnjenje te zavisnosti. Glavni fak tor i su vrijeme, stanišni faktori (bonitet), vrsta drveća i sastojinski faktori.

Vri jeme (starost, dob) kao faktor u upotrebi je samo u jednodobnim sastojinama. U raznodobnim sastojinama umjesto starosti za stablo se koristi njegova debljina, a za sastojinu debljinski stepeni.

Stanišni faktor i su brojni vanjski (ekološki) faktori, čijim je uticajima izloženo šumsko drveće. Njih čine zemljišni faktori (edafski), faktori reljefa (orografski) i klimatski faktori. Svi oni zajedno čine određeni kvalitet, odnosno bonitet staništa. Na taj način preko boniteta posmatramo zajedničko djelovanje svih faktora. Pojedinačno se posmatraju samo klimatski faktori (svjetlost, toplota, vlažnost) pri razmatranju asimilacionih procesa.

18

PR

IRA

ST

ŠU

MA

OP

ŠTI

DIO

PR

IRA

ST

STA

BLA

PR

IRA

ST

SA

STO

JIN

E

RA

ZNO

DO

BN

AU

JED

NO

DO

BN

OJ

SA

STO

JIN

IU

RA

ZNO

DO

BN

OJ

SA

STO

JIN

IJE

DN

OD

OB

NA

DE

BLJ

INS

KIS

TEP

EN

STA

RO

ST

DE

BLJ

INA

STA

BLA

BO

NIT

ET

STA

NIŠ

TAB

ON

ITE

TS

TAN

IŠTA

BO

NIT

ET

STA

NIŠ

TA

VR

STA

DR

VEĆ

AV

RS

TAD

RV

EĆ

A

STE

PE

NS

KLO

PA

VR

STA

DR

VEĆ

A

STE

PE

NS

KLO

PA

SR

ED

NJI

PR

EČ

NIK

...

SR

ED

NJI

PR

EČ

NIK

OM

JER

SM

JES

EO

MJE

RS

MJE

SE

...

...

STA

RO

ST

BO

NIT

ET

STA

NIŠ

TA

VR

STA

DR

VEĆ

A

PR

OR

ED

E

.. .

FAK

TOR

I

Šem

a 2.

Pod

jela

nas

tavn

e m

ater

ije

19

Uvodni dio

Vrste dr veća se međusobno razlikuju po svojim biološkim osobinama (veličina i oblik krošnje, dubina korijena, razvojne karakteristike, otpornost i slično). Neke vrste zahtijevaju više, a neke manje svjetlosti za svoj rast. Između njih, kao vrsta svjetla i vrsta sjenke, postoje velike razlike u dinamici rasta.

Sastojinski faktor i su taksacioni elementi sastojine na koje utičemo šumsko-uzgojnim mjerama. U jednodobnim sastojinama proredama se smanjuje broj stabala, povećava prostor za njihov rast, mijenja debljinska struktura, i drugo. Sječom stabala u raznodobnim sastojinama mijenjamo stepen sklopa, srednji prečnik i omjer smjese. Promjenom ovih faktora mijenjaju se uslovi za rast stabala, a time i prirast. Na osnovu toga možemo zaključiti kakve su promjene u sastojini izazvale provedene šumsko-uzgojne mjere i kakve su njihove mogućnosti.

POJMOVI

Prvo ćemo razjasniti najvažnije opšte pojmove (rast, razvoj, prirast, prinos, proizvodnost i bonitet staništa). Slijedi opis pojmova koji se odnose na taksacione elemente stabla (korijen, deblo, krošnja, stablo kao cjelina) i sastojine (visina, prečnik, broj stabala, temeljnica, zapremina). Zatim ćemo ukazati na razlike između dva osnovna strukturna oblika sastojina (jednodobne i raznodobne) i opisati faktore prirasta koji se u njima koriste. Osim vrste drveća i boniteta staništa, glavni faktori u jednodobnim sastojinama su starost i prorede, a u raznodobnim sastojinama stepen sklopa, srednji prečnik i omjer smjese.

Opšti pojmovi

Rast, razvoj, prirast, prinos

Rast (rastenje) je vrlo složen fiziološki proces, koji se odvija u biljci. Rast obično vezujemo za cijelu životnu dob, a grafički ga predstavljamo veličinom taksacionog elementa u različitim godinama starosti. Tako rast stabla u visinu (u toku života) predstavlja njegova visina u zavisnosti od starosti (Slika 1). Rast biljaka je nepovratan proces. Jednom postignuta visina stabla može se povećavati ili stagnirati, ali se ne može smanjivati. Ako stablo prestane rasti visina će i dalje ostati ista. Kriva rasta ima takozvani esoidan oblik.

20

Razvoj podrazumijeva prolazak stabla ili sastojine kroz određene faze u životu, koje se međusobno razlikuju po dinamici rasta i stepenu razvijenosti (zrelosti). Ako rast posmatramo vodeći računa o fiziološkoj zrelosti mi praktično govorimo o razvoju. Neminovno je da u svom životu stablo prođe fazu mladosti (kada se formira), fazu punog razvoja (kada intenzivno raste) i fazu starosti (kada rast stagnira).

Prirast je povećanje veličine taksacionih elemenata u određenom intervalu vremena (dan, godina, period, dob). Obično koristimo vrijeme od jedne godine (godišnji prirast) ili period od 10 godina (periodični prirast). Prirast je posljedica (rezultat) rasta. U stvari, on je računska veličina koja predstavlja jedan segment rasta.

Prinos je proizvod šumarstva identičnog značenja kao u poljoprivredi. U šumarstvu prinos po količini izjednačavamo sa godišnjim zapreminskim prirastom po jednom hektaru. Prinos je ekonomska kategorija, a prirast ima biološki karakter. Oni se, osim toga, razlikuju i po drugim karakteristikama.

Slika 1. Rast stabla u visinu

21

Uvodni dio

Razlika između prirasta i prinosa

Prinos se od godišnjeg prirasta razlikuje po izgledu i debljinskoj strukturi1.

Razlika po izgledu: Godišnji prirast zapremine stabla je u vidu plašta (omotača), čija debljina zavisi od širine goda na različitim visinama duž debla. Prirast sastojine po hektaru čini godišnji prirast svih stabala na toj površini. Mi taj prirast ne možemo vidjeti.

Pretpostavimo da je prirast neke raznodobne sastojine 7,5 m3/ha i da njen prinos iznosi isto toliko. Postavlja se pitanje od čega se sastoji 7,5 m3 prirasta, a od čega 7,5 m3 prinosa. Rekli smo već da prirast čine plaštevi (omotači) svih stabala po jednom hektaru. U ovom slučaju njihova zapremina iznosi 7,5 m3. Isto tako podrazumijeva se da ne siječemo te godišnje priraste, već siječemo cijela stabla. Koliko stabala možemo posjeći zavisi od toga koliko iznosi prirast. U ovom primjeru to je onoliko stabala čija je ukupna zapremina 7,5 m3. Dakle, prinos kao proizvod predstavljaju cijela stabla (Slika 2).

Slika 2. Prinos čine cijela stabla

1 Debljinska struktura je raspodjela stabala po debljinskim stepenima. Termin, strogo gledano, ovdje ne odgovara, jer se radi o raspodjeli drvne mase prirasta, odnosno prinosa po debljinskim stepenima. Ipak, taj ćemo termin koristi i ubuduće. Njegov nedostatak nije toliko veliki s obzirom da obično kad govorimo o prirastu ili prinosu ne mislimo na njihov broj stabala, već na njihovu drvnu zapreminu.

22

Razlika po deblj inskoj struktur i: Kada se prirast svih stabala (na kojima je ostvaren) razvrsta po debljinskim stepenima dobije se debljinska struktura prirasta. U odnosu na debljinsku strukturu prinosa ona je pomjerena ulijevo, u niže debljinske stepene (Grafikon 1). To znači da tanka stabla više učestvuju u prirastu nego u prinosu, a debela obrnuto.

Grafikon 1. Razlika između prirasta i prinosa po debljinskoj strukturi

Navedene razlike između prirasta i prinosa ne odnose se na jednodobne sastojine. Naime, u ovim sastojinama prinos se izjednačava s prosječnim dobnim prirastom ukupno proizvedene drvne mase, za određeni produkcioni period. U ovom slučaju kod prirasta i prinosa radi se o istoj drvnoj masi (drvna masa glavne sastojine i svih proreda) svedenoj na godinu i hektar. Prema tome, između prosječnog prirasta i prinosa u jednodobnim sastojinama nema nikakve razlike.

Proizvodnost

Pod prirastom sastojine teoretski je ispravno podrazumijevati biološki (stvarni) prirast, tj. onaj prirast koji je direktno nastao na stablima kao rezultat fizioloških procesa (Stamenković i Vučković, 1988; Klepac, 1963). Promjena veličine taksacionog elementa nastala na određenoj površini, u tom slučaju, naziva se proizvodnost (produktivnost) sastojine. Prirast i proizvodnost se izjednačavaju samo ako je broj stabala isti na početku i na kraju perioda. Ukoliko dođe do promjene broja stabala (sječom ili urastanjem) javlja se razlika između prirasta i proizvodnosti. Zapremina uraslih i posječenih stabala ne smatra se prirastom.

PRIRASTPRINOS

PREČNIK

%

23

Uvodni dio

Slična situacija se javlja i kod određivanja visinskog (debljinskog) prirasta sastojine. Tako, razlika između srednje visine (srednjeg prečnika) sastojine na kraju i početku perioda sadrži pored biološkog i tzv. računski prirast. Ako se primjenjuje niska proreda sječom se uklanjaju niža (tanja) stabla, a u sastojini ostaju viša (deblja) stabla, čime se računski povećava srednja visina (srednji prečnik). Razdvajanje biološkog i računskog prirasta u praksi nije moguće.

Bonitet staništa

Bonitet staništa se razlikuje od prethodnih pojmova po tome što spada u faktore (nezavisne veličine), koji su opisani kasnije. Zbog izuzetno velike važnosti, ali i složenosti, bonitet staništa obrađen je šire od drugih pojmova. Opisan je pojam boniteta staništa, njegovi pokazatelji i određivanje boniteta staništa u jednodobnim i raznodobnim sastojinama.

Pojam boniteta staništa

Stanište je životna sredina biljaka u kojoj djeluju spoljni faktori. Šumska staništa se međusobno razlikuju po raznim karakteristikama, kao što su geološka podloga, vrsta zemljišta, ekspozicija, nagib, nadmorska visina, klimatski uslovi i slično. Zbog toga se javljaju razlike u proizvodnom potencijalu (bonitetu) različitih staništa. Isto tako, određeno stanište nema isti proizvodni potencijal prema različitim vrstama drveća. Naime, pojedine vrste drveća imaju različite zahtjeve prema staništu, kao i različite sposobnosti korišćenja stanišnog potencijala. Razlike u tom pogledu mogu ići toliko daleko da na jednom staništu neka vrsta drveća odlično uspijeva, dok drugoj vrsti to stanište uopšte ne odgovara. Vrste drveća nalaze se unutar svog prirodnog areala, odnosno geografskog prostora. One taj prostor ne naseljavaju potpuno, nego samo na onim staništima koja im odgovaraju. Prema rubovima areala uslovi za rast su sve lošiji.

Kada je riječ o bonitetu staništa Matić (1980) kaže da se u stvari misli na veličinu prinosa koja se može ostvariti na nekom staništu. Slično tome, Kotar (1983) smatra da proizvodnu sposobnost šumskog staništa određuje najveća količina drveta koja se može postići na tom staništu. Potpuniju definiciju boniteta staništa dao je Bozalo (1984, str. 9): “Pod bonitetom staništa u šumarstvu podrazumijevamo skup svih zemljišnih, klimatskih, orografskih, biotskih i drugih faktora koji omogućuju datoj vrsti drveća da ostvari određeni prinos”.

24

Bonitetom staništa iskazujemo proizvodni potencijal staništa ili drugim riječima ocjenjujemo njegov kvalitet. “Bonitet staništa je mjera proizvodnosti (kvaliteta) staništa, koja obuhvata sve uticajne faktore na rast šumskog drveća, a u krajnjoj liniji podrazumijeva određenu veličinu prirasta sastojine” (Maunaga, 1996, str. 78). U bonitetu staništa (lat. bonitas = dobrota) objedinjeni su svi faktori nekog staništa. Dakle, to je mjera kvaliteta staništa. Iskazuje se rangom, najčešće od I do V. Manja vrijednost ranga znači bolje stanište. Bonitet staništa određuje se po vrstama drveća. Na primjer, ako se radi o mješovitoj sastojini jele, smrče i bukve bonitet staništa određuje se posebno za jelu, posebno za smrču i posebno za bukvu.

Poznavanje proizvodnih mogućnosti, odnosno boniteta staništa, u šumarstvu ima izuzetno veliki značaj. Međutim, njegovo određivanje nije nimalo jednostavno. U bonitetu staništa kao integrisanom pokazatelju kvaliteta staništa kumulirani su svi stanišni faktori čije se djelovanje međusobno isprepliće na različite, praktično nesračunljive načine (Bozalo, 1984).

Pokazatelji boniteta staništa

Kao pokazatelji (indikatori) boniteta staništa u početku su korišćena svojstva zemljišta, kao što su kiselost, vlažnost, mehanički sastav, dubina zemljišta i slično. Međutim, nijedan od ovih pokazatelja pojedinačno nije mogao poslužiti za određivanje boniteta staništa. Ni objedinjavanje više njih, na primjer u tipove zemljišta, zbog složenosti boniteta kao fenomena, nije dalo mnogo bolje rezultate. Korišćenje prizemne flore kao pokazatelja boniteta staništa takođe ima dosta nedostataka, prvenstveno zbog teškoća kvantifikacije biljnih vrsta pri uspostavljanju veze između njih i potencijala staništa. Svi prethodno navedeni faktori, osim prizemne flore, spadaju u direk tne (neposredne) pokazatelje boniteta staništa.

Zbog nemogućnosti primjene direktnih pokazatelja kasnije je pokušano određivanje boniteta staništa na osnovu indirek tnih (posrednih) faktora. U tu svrhu korišćeni su taksacioni elementi sastojine: srednji prečnik, srednja visina, temeljnica i zapremina sastojine. Svaki od ovih faktora u određenom stepenu (donekle) pokazuje proizvodni potencijal staništa. Problem je što svaki od njih istovremeno zavisi od stanja u kome se sastojina nalazi. Tako se na istom staništu, zavisno od stepena iskorišćenosti, može naći sastojina (iste vrste

25

Uvodni dio

drveća) sa srednjim prečnikom 20 cm, kao i sastojina sa srednjim prečnikom 40 cm. To ne znači da se radi o različitom bonitetu staništa. Sličan je problem i sa drugim taksacionim elementima (zalihom, temeljnicom, prirastom), jer sječom utičemo na njihovu veličinu.

Rangiranje staništa na osnovu prinosa, kao što je to u poljoprivredi, bilo bi najbolje. Međutim, to nije moguće zbog poteškoća u njegovom određivanju i dugom procesu proizvodnje u šumarstvu. Kao dobra zamjena za prinos, odnosno kao dobar pokazatelj boniteta staništa uzimaju se visine stabala, jer:

su u jakoj korelaciji sa prinosom sastojine,

ne zavise u značajnijoj mjeri od siječa,

relativno lako se mjere.

Određivanje boniteta staništa u jednodobnim sastojinama

Za određivanje boniteta staništa u jednodobnim sastojinama koristi se srednja visina sastojine. U novije vrijeme umjesto srednje visine svih stabala uzima se gornja visina sastojine, odnosno prosječna visina određenog broja stabala iz gornje etaže (na primjer 20% najviših stabala). Sve češće se gornja visina veže za tačno određenu (razvojnu) starost (obično 50 ili 100 godina). Takav pokazatelj naziva se stanišni indeks. On je u upotrebi u mnogim zemljama.

Bonitiranje staništa u jednodobnim sastojinama vrši se na dva načina, pomoću standardnih bonitetnih krivih i pomoću prinosnih tablica.

Standardne bonitetne kr ive predstavljaju grafički prikaz rasta sastojine određene vrste drveća u visinu u zavisnosti od starosti, na različitim bonitetima staništa. Visinske krive obuhvataju čitav produkcioni period. Numerički podaci za njih nalaze se u prinosnim tablicama.

Do boniteta staništa dolazi se poređenjem (preklapanjem) konkretne vi-sinske krive sa standardnim bonitetnim krivim. U stvari, poređenje se vrši sa standardnom dispozicijom bonitetnih razreda (polja), na kojoj linije predstavljaju granice između boniteta (Grafikon 2). Da bismo nacrtali visinsku krivu neke konkretne sastojine moramo znati kolika je bila srednja visina te sastojine u toku produkcionog perioda (u starosti 10, 20, 30 itd. godina). Često te podatke nemamo, što se smatra osnovnim nedostatkom ovog načina bonitiranja staništa. Zato se obično koristi drugi način, koji je znatno jednostavniji.

•

•

•

26

Pomoću pr inosnih tablica bonitet staništa određuje se prema srednjoj visini sastojine u odgovarajućoj starosti. Taj podatak se uporedi s tablicama, odnosno traži se kojem bonitetu staništa je najbliži. Većina tablica daje granice boniteta iskazane u visini sastojine “od – do”, što svakako olakšava postupak.

Pogledajmo na jednom primjeru kako se to radi. Neka imamo jednodobnu sastojinu smrče starosti 80 godina, koja je proređivana umjerenom proredom. Nakon što izmjerimo visine određenog broja stabala možemo izračunati srednju visinu te sastojine. Ako je ona iznosila 29,2 m, postavlja se pitanje o kom se bonitetu staništa radi?

Za rješenje tog pitanja koristićemo prinosne tablice za smrču (Schober, 1975). Iz tih tablica prenijeti su u Tabelu 1 potrebni podaci, koji se odnose na starost 80 godina. Sada potražimo kom bonitetu staništa odgovara naša srednja visina. Ona se nalazi u intervalu (granicama) od 27,6 do 31,7 m, koji odgovara prvom bonitetu staništa. Zaključujemo da se konkretna sastojina nalazi na prvom, odnosno najboljem bonitetu staništa. Da je srednja visina bila 18,4 m radilo bi se o četvrtom bonitetu staništa.

STAROST SASTOJINE

I

II

III

IV

V

VIS

INA

SA

STO

JIN

E

Grafikon 2. Dispozicija bonitetnih razreda u jednodobnim sastojinama

27

Uvodni dio

Tabela 1. Granice boniteta za smrču (Izvor: Schober, 1975)

Srednja visina sastojine (m)

Granice bonitetaSrednja visina u 80. godini

od – do (m)Bonitet staništa

29,7 27,6 – 31,7 I

25,6 23,4 – 27,5 II

21,2 19,2 – 23,3 III

17,3 15,5 – 19,1 IV

13,8 12,3 – 15,4 V

U slučaju da srednja visina izlazi iz okvira datih u tablicama radi se o prvom (ako prelazi gornju granicu), odnosno petom (ako je ispod donje granice) bonitetu staništa. Ako u prinosnim tablicama nisu date granice boniteta onda se traži kojoj najbližoj srednjoj visini sastojine odgovara visina konkretne sastojine.

Određivanje boniteta staništa u raznodobnim sastojinama

Umjesto srednje visine cijele sastojine kod određivanja boniteta staništa u raznodobnim sastojinama koriste se visine stabala po debljinskim stepenima. Za konkretnu sastojinu u tu svrhu na terenu treba izmjeriti visinu i prečnik dovoljnog broja stabala (najčešće 80 – 100 stabala) za određenu vrstu drveća. Podaci se nanesu na grafikon direktno ili se nanesu izračunate prosječne visine stabala po debljinskim stepenima (nakon što se prethodno grupišu u debljinske stepene). Grafikon mora biti u razmjeri u kojoj su urađeni standardni bonitetni razredi. Pri izravnanju vodi se računa da kriva ima esoidan oblik, te da odstupanja tačaka od linije izravnanja budu što manja i približno jednaka. Treba imati u vidu da postoji više načina izravnanja.

V isinska kr iva upoređuje se sa standardnom dispozicijom bonitetnih razreda za određenu vrstu drveća (Grafikon 3). Pri tome se može desiti da kriva presijeca dva, a nekad i više bonitetnih polja. U tom slučaju veći značaj se daje desnom dijelu krive, odnosno stablima debljim od 30 cm (u primjeru na Grafikonu 3 radi se o II bonitetu staništa). Naime, smatra se da su srednje debela i debela stabla sigurniji pokazatelj boniteta staništa od tanjih stabala (najdeblja stabla treba izbjegavati). Tanka stabla u raznodobnim sastojinama rastu u međusobno

28

jako različitim uslovima, što se odražava na njihove dimenzije i tako umanjuje ispoljavanje boniteta staništa.

Grafikon 3. Dispozicija bonitetnih razreda u raznodobnim sastojinama

Standardne bonitetne krive u raznodobnim sastojinama imaju na apscisi prečnik stabala, a na ordinati visine stabala. Njihovi numerički podaci nalaze se u zapreminskim tablicama, po vrstama drveća. U BiH su urađene dispozicije bonitetnih razreda za glavne vrste drveća (jelu, smrču, bijeli bor, crni bor, hrast kitnjak i bukvu).

Uopšte, možemo zaključiti da je suština bonitiranja staništa zasnovana na činjenici da visina dominantnih stabala pokazuje proizvodni potencijal staništa. Šematski je to prikazano na Slici 3.

PREČNIK

VIS

INA

1,3

m

II BONITET

I

II

III

IV

V

29

Uvodni dio

POKAZATELJ PROIZVODNOG POTENCIJALA STANIŠTAU JEDNODOBNIM SASTOJINAMA

VISINA STABALAISTE STAROSTI(VEZA: h → t)

U RAZNODOBNIM SASTOJINAMAVISINA STABALAISTOG PREČNIKA

(VEZA: h → d)

h1 > h2 h1 > h2

BOLJI LOŠIJI BOLJI LOŠIJI

Slika 3. Visina stabala – pokazatelj boniteta staništa

Taksacioni elementiU šumarstvu, u krajnjoj liniji, zainteresovani smo za zalihu (zapreminu živih

stabala) i njen prirast. Međutim, da bismo u potpunosti razjasnili zavisnosti prirasta (i zalihe) od raznih faktora neophodno je poznavati priraste komponenata zapremine (prečnika i visine), kao i drugih elemenata sastojine. Poznavanje rasta pojedinačnih stabala takođe je od velike koristi. Obilježja na osnovu kojih pratimo rast stabla i sastojine nazivamo taksacioni element i. U literaturi se često za taksacione elemente koristi termin elementi rasta. Upoznaćemo najvažnije elemente stabla i sastojine.

t1 = t2 d1 = d2

30

Stablo

Glavni dijelovi stabla su korijen, deblo i krošnja (Slika 4). Stablo najčešće posmatramo u cjelini. Svaki od ovih dijelova i stablo u cjelini ima svoje karakteristike (taksacione elemente).

Slika 4. Glavni dijelovi stabla

Korijen, deblo, krošnja

Kori jen je podzemni dio stabla. Nakon sječe stabla on ostaje u zemlji. Uz njega iznad zemlje ostaje jedan mali dio debla (vrat korijena) koji se naziva panj. Pošto se obično ne koristi, panj se pridodaje korijenu (tzv. panjevina).

Deblo je najvrjedniji dio stabla. Zato smo za njegov kvalitet posebno zainteresovani. Deblo počinje od ravni rezanja pa do ovrška. To je tako kod četinara, dok se kod lišćara deblo po pravilu gubi u krošnji. Najvrjedniji je donji dio debla, zbog debljine i čistoće od grana. Prečnik i drugi elementi koji se mjere na deblu smatraju se uglavnom kao elementi stabla. Tako se umjesto “prečnik debla” obično kaže “prečnik stabla”.

← KROŠNJA

← DEBLO

← KORIJEN

31

Uvodni dio

Krošnja stabla je nadzemni dio stabla bez debla (Slika 5). Nju čine krupne i sitne grane, uključujući lišće, odnosno četine. Taksacioni elementi krošnje su:

prečnik (širina) krošnje (DK),

apsolutna dužina krošnje (l): ukupna dužina krošnje od vrha stabla do prve žive grane u krošnji (od zemlje),

relativna dužina krošnje (l/h): odnos dužine krošnje (l) i visine stabla (h),

vitkost (oblik) krošnje (DK/l): odnos najvećeg prečnika krošnje (DK) i dužine krošnje (l),

površina horizontalne projekcije krošnje: projekcija najvećeg horizon-talnog presjeka krošnje i

površina i težina lišća, količina sitnih grana i drugi elementi.

Slika 5. Elementi krošnje stabla

•

•

•

•

•

•

h

l

DK

POVRŠINA HORIZONTALNE PROJEKCIJE KROŠNJE

32

Stablo kao cjelina

Stablo, kao cjelinu, karakterišu sljedeći taksacioni elementi: prečnik, visina, temeljnica, zapremina i prirast2 svakog od ovih taksacionih elemenata.

Prečnik (debljina) stabla (d) određuje se na visini 1,3 m od zemlje. Zbog toga se često naziva prsni prečnik stabla. To mjesto je odabrano zato što je pogodno za mjerenje, a izbjegava se donji deformisani dio debla. Na nagnutom terenu mjeri se s gornje strane. Iskazuje se u centimetrima (cm).

Deblj inski prirast stabla (id) je godišnje povećanje prečnika stabla. Jednak je zbiru dvostruke širine goda u drvetu i dvostruke širine goda u kori. U praksi se obično prirast kore zanemaruje. Određuje se na istoj visini na kojoj se mjeri prečnik. Iskazuje se u milimetrima (mm).

Visina stabla (h) je udaljenost od vrha stabla (najviše grane) do panja. Visina panja se ne obuhvata, jer drvna masa panja poslije sječe stabla ostaje neiskorišćena. Ako se mjeri oboreno stablo onda ne govorimo o visini već o dužini stabla. Iskazuje se u metrima (m).

Visinski prirast stabla (ih) je povećanje visine stabla za godinu dana. Iskazuje se u centimetrima (cm).

Temeljnica stabla (g) odgovara površini poprečnog presjeka debla na udaljenosti 1,3 m od zemlje, odnosno na mjestu na kome se mjeri prečnik. Iz praktičnih razloga uzima se da poprečni presjek ima oblik kruga. Kod eliptičnih stabala mjere se obično dva unakrsna prečnika, a kod nepravilnog poprečnog presjeka najbolje je mjeriti obim. Za obračun temeljnice u tim slučajevima uzima se srednji, odnosno izračunati prečnik. Iskazuje se u kvadratnim metrima (m2).

Prirast temeljnice stabla (ig) je godišnje povećanje površine poprečnog presjeka (temeljnice). Prirast temeljnice odgovara površini goda, koja je u vidu prstena. Iskazuje se u kvadratnim metrima (m2).

Zapremina stabla (v) može da se odnosi na dio stabla (krupno drvo) ili na cijelo stablo (ukupna ili totalna drvna masa3). U krupno drvo spada drvna masa debla i grana debljih od 7 cm s korom. Ukupna drvna masa obuhvata krupno drvo

2 Kod upotrebe pojma “prirast” misli se na godišnji prirast, ako se ne naglasi drugačije.

3 Termin drvna “masa” nije u potpunosti ispravan, ali je toliko dugo zastupljen u našem šumarstvu da ga nije moguće izbaciti. Bolji termini su drvna zapremina ili zapremina drveta.

33

Uvodni dio

i preostalu drvnu masu grana (uključujući kod četinara i četine). Kora je sastavni dio zapremine. Drvna masa panja i korijena obično se ne računa. Zapremina se iskazuje u m3.

Prirast zapremine stabla (iv) je povećanje zapremine stabla u toku jedne godine. Prirast drveta je u vidu omotača, koji se proteže po cijeloj dužini debla (i grana). Njegova debljina odgovara širini goda. Iskazuje se u m3 krupnog drveta ili ukupne drvne mase.

Sastojina

Sastojina je dio šume koji se izdvaja od okolnih dijelova po nekim karakteristikama, kao što su vrsta drveća, starost, porijeklo, bonitet staništa i slično. Satojina nije prosti zbir stabala, već specifična zajednica u kojoj se stabla međusobno pomažu (štite jedno drugo od vjetra, pomažu čišćenje od grana i slično) i istovremeno sukobljavaju (bore za svjetlost, prostor). Osnovni taksacioni elementi (elementi rasta) sastojine su srednja visina, srednji prečnik, broj stabala, temeljnica, zapremina, kao i prirasti visine, prečnika, temeljnice i zapremine.

Visina, prečnik

Srednja visina sastojine (H) je prosječna visina stabala u sastojini. Postoji više načina njenog određivanja, o čemu će biti riječi kasnije. Srednja visina je tipičan element jednodobnih sastojina. Iskazuje se u metrima (m).

Visinski prirast sastojine (IH) je promjena visine sastojine u određenom vremenskom intervalu. Ako nije naglašeno misli se na godišnje povećanje srednje visine sastojine. Iskazuje se u metrima (m). Ne određuje se u raznodobnim sastojinama.

Srednji prečnik sastojine (D) predstavlja prosječnu debljinu stabala u sastojini. Kao i visina, srednji prečnik može da se računa na više načina. Dok se u jednodobnim sastojinama koristi isključivo kao taksacioni element (karakteristika sastojine), u raznodobnim sastojinama, pored toga, srednji prečnik ima važnu ulogu kao nezavisni faktor (on utiče na zalihu, prirast). Iskazuje se u centimetrima (cm).

Deblj inski prirast sastojine (ID) je promjena srednjeg prečnika sastojine u određenom vremenskom intervalu. Ako nije naglašeno misli se na godišnje

34

povećanje srednjeg prečnika (debljine) sastojine. Kao taksacioni element koristi se u jednodobnim sastojinama. Iskazuje se u milimetrima (mm).

Broj stabala, temeljnica, zapremina

Broj stabala sastojine (N) obuhvata sva stabla iznad taksacionog praga (5 ili 10 cm). Iskazuje se njihovim brojem po hektaru. Za broj stabala vežu se svi naredni taksacioni elementi. Ako se broj stabala iskaže po debljinskim stepenima dobija se debljinska struktura sastojine.

Temeljnica sastojine (G) je zbir temeljnica svih stabala na jednom hektaru. Ako se odnosi na živa (zatečena) stabla u jednodobnoj sastojini radi se o temeljnici glavne sastojine. Ako se na nju doda temeljnica svih proreda (posječenih stabala) dobija se temeljnica ukupne sastojine. U raznodobnim sastojinama postoji samo temeljnica sastojine. Iskazuje se u kvadratnim metrima po hektaru (m2/ha).

Prirast temeljnice sastojine (IG) je godišnje povećanje temeljnice svih stabala u sastojini. Jedan dio tog prirasta se uklanja (siječe) proredama, a drugi dio ostaje u sastojini (prirast glavne sastojine). U raznodobnoj sastojini siječe se najčešće sav prirast, tako da se njena temeljnica održava na istom nivou. Iskazuje se u kvadratnim metrima po hektaru (m2/ha).

Zapremina sastojine (V) odnosi se na drvnu masu istih onih stabala za koje se računa temeljnica. Često se naziva i zaliha sastojine. Može da se iskazuje u m3/ha krupnog drveta ili ukupne drvne mase.

Prirast zapremine sastojine (IV) je godišnje povećanje zapremine svih stabala u sastojini. U jednodobnim sastojinama, kao i kod temeljnice, dio prirasta se uklanja proredama. U raznodobnim sastojinama periodično se siječe sav prirast drvne mase stabala, tako da zaliha sastojine u dužem vremenskom periodu ostaje približno ista. Ovdje se ne radi o prirastu u klasičnom smislu, jer raznodobne sastojine “ne rastu”. U njima rastu stabla, a zbir njihovih prirasta nazivamo prirastom sastojine. Iskazuje se krupnim drvetom ili ukupnom drvnom masom (m3/ha).

Navedeni taksacioni elementi sastojine razlikuju se u statističkom smislu, prema kojem se mogu svrstati u tri grupe. Prvu grupu čine oni elementi koji se određuju kao srednje vrijednosti, a u drugu spadaju oni taksacioni elementi koji predstavljaju agregate (zbirne vrijednosti) skupa. U treću grupu spadaju ostali (specifični) elementi.

35

Uvodni dio

Kao srednje vr i jednost i određuju se srednja visina (visinski prirast) i srednji prečnik (debljinski prirast) sastojine.

Sumarni taksacioni elementi, tj. elementi koji nastaju kao suma (zbir) vrijednosti svih stabala u sastojini spadaju u agregate. Tako se određuju temeljnica i prirast temeljnice sastojine, odnosno zapremina i prirast zapremine sastojine.

Speci f ični element i, kao što je broj stabala sastojine, ne spadaju ni u jednu od navedenih grupa.

FaktoriU šumi razlikujemo dva osnovna strukturna oblika sastojine. To su jednodo-

bne i raznodobne sastojine. U prirodi one često nemaju tipičan oblik, već se nalaze na prelazu, nekad bliže jednodobnim a nekad raznodobnim sastojinama. Po porijeklu sastojine mogu biti visoke (sjemenjače) i niske (panjače, izdanačke). U njima se, zavisno kom strukturnom obliku pripadaju, mogu primijeniti zakonitosti rasta jednodobnih i raznodobnih sastojina. Niske (izdanačke) sastojine imaju kraći životni vijek stabala, bržu dinamiku rasta i manje prinosne mogućnosti od visokih sastojina.

Na rast biljaka utiče veliki broj faktora. Jedni su unutrašnjeg karaktera (endogeni), a drugi su spoljašnjeg karaktera (egzogeni). Unutrašnji faktori zajedno sa genetskim faktorima predodređuju trend rasta, koji ima esoidan oblik. Naš predmet posmatranja uglavnom su spoljašnji (stanišni i sastojinski) faktori.

U oblasti prirasta šuma kao najvažnije faktore izdvajamo starost i prorede u jednodobnim sastojinama, a stepen sklopa, srednji prečnik i omjer smjese u raznodobnim sastojinama. Vrsta drveća i bonitet staništa (kao faktori) koriste se u oba sastojinska oblika. Treba napomenuti da se svi ovi faktori nazivaju taksacionim elementima. Oni se u istraživanjima koriste kao nezavisne veličine, za razliku od prethodno opisanih taksacionih elemenata (zapremina, prirast, ...) koji su zavisne veličine.

Za nas su, pored vrste drveća i poznavanja stanišnog potencijala (boniteta staništa) posebno važni oni faktori na koje utičemo uzgojnim mjerama. U jednodobnim sastojinama uzgojne mjere se provode putem proreda. Na osnovu veličine i strukture taksacionih elemenata sastojine nakon proreda prati

36

se njihov efekat. U raznodobnim sastojinama pratimo prirast i zalihu na osnovu stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese, koji su rezultat uzgojnih mjera, odnosno provedenih sječa.

Vrsta dr veća se u izvjesnom smislu može posmatrati kao faktor, jer na nekom staništu količina proizvedene drvne mase zavisi od vrste drveća. Šumske vrste drveća se međusobno razlikuju po prinosnim mogućnostima, a u dinamici njihovog rasta postoje bitne razlike. Tako pratimo razlike između pojedinih vrsta drveća, između vrsta svjetlosti i vrsta sjenke, između četinara i lišćara.

Bonitet staništa posebno je obrađen u poglavlju Opšti pojmovi.

Jednodobne sastojine

Jednodobne sastojine (Slika 6) najčešće nastaju primjenom sistema gazdo vanja čistim ili oplodnim sječama sa kraćim podmladnim razdobljem.

MLADA SREDNJEDOBNA STARA

Slika 6. Jednodobna sastojina različite starosti

Podignute sadnjom sadnica ili sjetvom sjemena nazivaju se šumske kulture ili zasadi. One mogu nastati i prirodnim putem, ali i kao posljedica požara i drugih prirodnih katastrofa.

37

Uvodni dio

Jednodobne sastojine čine stabla iste starosti (jedne dobi). Ona ne moraju biti potpuno već približno iste starosti4. Stabla se grupišu oko srednjeg prečnika, tako da njihova raspodjela po debljinskim stepenima, odnosno debljinska struktura sastojine ima zvonolik oblik. Izgled jednodobne sastojine se mijenja sa povećanjem njene starosti.

Od nastanka pa do kraja produkcionog perioda jednodobna sastojina prolazi kroz različite razvojne faze. To su faza mladosti, faza intenzivnog rasta (velikog prirasta) i faza starosti. Prelazi iz jedne u drugu fazu određuju se na osnovu prevojnih tačaka na krivoj prirasta. Do prve prevojne tačke (P1) traje faza mladosti, između dvije prevojne tačke (P1 - P2) traje faza intenzivnog rasta, a nakon druge prevojne tačke (P2) nastupa faza starosti (Grafikon 4). Po uzgojnim kriterijima, koji su detaljniji, jednodobne sastojine prolaze fazu mladika, guštika, letvenjaka, srednje dobi i zrelosti. Kotar (1987) navodi četiri razvojne faze - letvenjak, srednjedobna sastojina, dozrijevajuća i zrela sastojina.

Grafikon 4. Razvojne faze jednodobne sastojine

4 “Jednodobne sastojine su takve, kod kojih razlika starosti 65% od izmjerenog bro-ja stabala ne premašuje ±20 godina. Kao raznodobne sastojine smatraju se one kod kojih više od 35% izmjerenog broja stabala pokazuje razliku starosti veću od ±20 godina” (Hren i Cestar, 1967. str. 188).

P2

FAZASTAROSTI

FAZAINTENZIVNOG RASTA

FAZAMLADOSTI

PR

IRA

ST

P1

38

Starost, prorede

Starost (dob) je vrijeme od nastanka stabla ili sastojine, do godine posmatranja. Ako se uzme u obzir stvarni broj godina radi se o stvarnoj (fakti-čkoj, fizičkoj, apsolutnoj) starosti. U slučaju da se starost posmatra prema zrelosti, odnosno dostignutoj fazi razvoja govori se o f iz io loškoj (biološkoj, razvojnoj, relativnoj) starosti. Razlika u starosti se javlja u slučajevima kad se sastojina obnavlja ispod matične (stare) sastojine. Ona nastaje u početku dok su stabla ispod 1,3 m visine. To znači da se fiziološka starost približno može utvrditi brojanjem godova na prsnoj visini. Starost se iskazuje u godinama. Kao faktor ne koristi se u raznodobnim sastojinama.

Prorede u jednodobnim sastojinama su od posebne važnosti. Njima se upravlja rastom sastojine, utiče na prirast stabala i kvalitet stabala u sastojini. Prorede imaju dvije funkcije: funkciju njege sastojine i funkciju korišćenja drvne mase. U periodu kad se primjenjuju, oplodne sječe imaju funkciju obnove (i korišćenja).

Prorede mogu biti niske i visoke. Niske prorede su dobile naziv po tome što zahvataju pretežno niža, odnosno stabla iz donje etaže. Visoke prorede obuhvataju prvenstveno viša stabla iz gornje etaže. One su zasnovane na principu pozitivne selekcije, čija je suština pomaganje najboljih stabala (uklanjanjem njihovih konkurenata). Visoke prorede se primjenjuju pretežno u sastojinama lišćara, a njihov glavni cilj je proizvodnja kvalitetnih debelih stabala. Po jačini (stepenu) prorede se obično dijele na slabe, umjerene i jake. Provode se, po pravilu, svakih pet ili 10 godina.

Periodične sječe u raznodobnim sastojinama imaju karakter redovnih sječa. Iako se u suštini i tada sastojine prorjeđuju (smanjuje stepen sklopa) ne nazivamo ih proredama.

Raznodobne sastojine

Raznodobne sastojine čine stabla razne dobi, od najmlađih do najstarijih. Utvrđivanje prosječne starosti raznodobne sastojine nema opravdanja. Zbog toga se, polazeći od činjenice da je veza između prečnika i starosti stabala linearna, starost stabala zamjenjuje prečnikom. Zato kažemo da su u raznodo-bnoj sastojini zastupljena stabla svih dimenzija, od najtanjih do najdebljih stabala (kosa opadajuća raspodjela). U njoj sječe imaju istovremeno funkciju obnove,

39

Uvodni dio

njege i korišćenja. Stepen sklopa se održava na nivou koji omogućava prirodno obnavljanje. Za ovaj sastojinski oblik nisu pogodne vrste svjetlosti.

Ukoliko broj stabala u kontinuitetu opada od najnižeg do najvišeg deblji n-skog stepena radi se o raznodobnoj sastojini optimalnog sastava koju nazivamo preborna sastojina. Pravilan raspored stabala po debljinskim stepenima daje prebornoj sastojini stabilnost, jer u svakom debljinskom stepenu ima dovoljno stabala koja mogu prerasti u naredni viši debljinski stepen (Slika 7). Često u prirodi susrećemo raznodobne sastojine koje nemaju tipičnu debljinsku strukturu preborne sastojine. To su različiti slučajevi u kojima nedostaje ili ima previše stabala nekog debljinskog stepena, ili uopšte nema stabala u pojedinim debljin-skim stepenima. Mi ćemo u našim daljim razmatranjima za sve ove slučajeve najčešće koristiti termin raznodobna sastojina.

U raznodobnim sastojinama, mnogo više nego u jednodobnim, posvećuje se pažnje pojedinačnim stablima (stablimično gazdovanje) ili grupama stabala (grupimično gazdovanje). Pojedina stabla u sastojini moguće je ostavljati sve dok imaju veliki prirast ili dok za to ima potrebe. U jednodobnim sastojinama na kraju produkcionog perioda sijeku se sva stabla, bez obzira na prirast (sastojinsko gazdovanje).

Slika 7. Preborna sastojina

40

U raznodobnim sastojinama ne postoje razvojne faze, kao u jednodobnim. Raznodobne sastojine imaju stabilnu debljinsku strukturu, odnosno više ili manje stalan karakter (izgled). Samo u prašumama, koje su po prirodi takođe raznodobne, mogu se na manjim površinama naći različite razvojne faze, od inicijalne preko optimalne do faze propadanja. Ove razvojne faze nemaju isto značenje kao razvojne faze kod jednodobnih sastojina.

Stepen sklopa, srednji prečnik, omjer smjese

Stepen sklopa sastojine (stepen zastrtosti, stepen prekrivenosti) predstavlja odnos između površine sastojine prekrivene krošnjama stabala iznad taksacionog praga i ukupne površine sastojine. U obzir se uzimaju sve šumske vrste drveća. Iskazuje se u dijelovima od jedinice ili u procentima. Ako je stepen sklopa 0,7 (70%) to znači da je 70% površine sastojine prekriveno, a 30% nije. Stepen sklopa se kao faktor koristi u raznodobnim sastojinama. Pored uticaja na prirast, stepen sklopa prvenstveno je važan zbog prirodnog obnavljanja sastojine.

Srednji prečnik sastojine je prosječna debljina stabala u sastojini. Grubo može da predstavlja debljinsku strukturu, iako za kose raspodjele srednje vrijednosti nisu tipične. U raznodobnim sastojinama srednji prečnik kao faktor, na neki način, zamjenjuje starost. Sastojine s manjim srednjim prečnikom imaju više tankih stabala i prema tome “mlađe” su nego sastojine s većim srednjim prečnikom.

Omjer smjese predstavlja učešće (udio) pojednih vrsta drveća u ukupnoj zapremini sastojine. Može da se računa i po temeljnici ili nekom drugom taksacionom elementu. Po sastavu sastojine se dijele na čiste i mješovite. U č ist im sastojinama preovladava jedna vrsta drveća (preko 90%). Ako je omjer smjese mješovi te sastojine jele, smrče i bukve 0,5 : 0,3 : 0,2 tada u ukupnoj zapremini sastojine jela učestvuje 50%, smrča 30% i bukva 20%.

VRSTE PRIRASTA I NAČIN ODREĐIVANJA

Prvo ćemo se upoznati sa vrstama prirasta, potom sa načinom njihovog određivanja i na kraju sa karakteristikama krivih rasta i prirasta.

41

Uvodni dio

Vrste prirastaVeličina taksacionih elemenata stabla, odnosno sastojine vremenom se

povećava. Tako govorimo o debl j inskom prirastu, v is inskom prirastu, prira-stu temeljnice i prirastu zapremine. Pri tome svaki od ovih prirasta može da se odnosi na različito vrijeme. Prirast u određenom vremenskom intervalu naziva se tekuć i prirast. On se određuje, za jednu godinu, više godina (period 5 ili 10 godina) i cijelu starost. Prosječna vrijednost prirasta u nekom vremenskom periodu naziva se prosječni prirast. Prema tome, s obzirom na vrijeme za koje se prirast određuje postoji pet vrsta prirasta: tri tekuća (godišnji, periodični i dobni) i dva prosječna (periodični i dobni) prirasta (Šema 3).

Šema 3. Vrste prirasta

Tekuć i godišnji (tekući, godišnji) prirast je prirast ostvaren u određenoj godini. Dobije se kao razlika između veličine taksacionog elementa na kraju i početku godine. Njegov grafički prikaz nazivamo kriva prirasta.

Tekuć i per iodični (periodični) prirast je prirast nastao u određenom periodu. Najčešće period iznosi 5 ili 10 godina. Dobije se kao razlika između veličine taksacionog elementa na kraju i početku perioda.

VRSTE PRIRASTAPODJELA S OBZIROM NATAKSACIONE ELEMENTE

PODJELA S OBZIROM NAVRIJEME

DEBLJINSKIPRIRAST

VISINSKIPRIRAST

PRIRASTTEMELJNICE

ZAPREMINSKIPRIRAST

TEKUĆI

GODIŠNJI

PERIODIČNI

DOBNI

PERIODIČNI

DOBNI

PROSJEČNI

42

Tekuć i dobni (dobni, ukupni) prirast je prirast u cijeloj dobi. Računski bi predstavljao razliku između veličine taksacionog elementa u određenoj dobi i nule, što praktično znači da je ovaj prirast jednak veličini taksacionog elementa. Njegov grafički prikaz nazivamo kriva rasta.

Prosječni per iodični (“tekući”)5 prirast je prosječna vrijednost godišnjeg prirasta u određenom periodu. Dobije se kad se tekući periodični prirast podijeli s brojem godina perioda.

Prosječni dobni (prosječni ukupni, prosječni) prirast je prosječna vrijednost godišnjeg prirasta za cijelu dob. Dobije se kad se tekući dobni prirast podijeli s brojem godina dobi (starosti). Njegov grafički prikaz nazivamo kriva prosječnog prirasta.

U raznodobnim sastojinama starost je nepoznata pa se prirasti vezani za starost (tekući dobni i prosječni dobni) ne mogu izračunati. U jednodobnim sastojinama računamo sve vrste prirasta.

Kada govorimo o prirastu uglavnom mislimo na apsolutni prirast, koji se iskazuje u istim jedinicama mjere kao i taksacioni elementi. Svaki od tih prirasta može se iskazati relativno (u procentima), kao odnos veličine prirasta i veličine taksacionog elementa na kome je prirast nastao, pomnožen sa 100. Ipak, uobičajeno je da se procent prirasta računa samo za zapreminu.

Određivanje prirastaTekuće i prosječne priraste možemo izračunati računskim putem ili na

osnovu odgovarajućih grafičkih prikaza. Za objašnjenje načina određivanja prirasta koristićemo se primjerima. Na kraju ćemo posebno ukazati na problem utvrđivanja godišnjeg prirasta.

Računski način

Pretpostavimo da je neko stablo u starosti 90 godina imalo visinu h90 = 23,5 m i da je nakon 10 godina to isto stablo bilo visoko h100 = 25,0 m. Na osnovu ovih podataka izračunaćemo sve vrste prirasta s obzirom na vrijeme. Naravno, riječ je o visinskom prirastu. Na isti način računaju se prirasti ostalih taksacionih

5 Vrijednost prosječnog periodičnog prirasta u sredini perioda uzima se kao tekući godišnji prirast. Da bismo naznačili da je tekući prirast dobijen na ovakav način ponekad mu dajemo oznaku “tekući”.

43

Uvodni dio

elemenata. Treba napomenuti da se svi prirasti označavaju malim (za stablo) ili velikim (za sastojinu) latiničnim slovom „i“ (od engleske riječi increment, što znači prirast).

Visinski prirasti stabla iznose:

Tekući dobni (za dob 100 godina): h100 = 25 m,

Prosječni dobni (za dob 100 godina):

h100

t =25,0100

= 0,25 m, (t = starost stabla)

Tekući periodični (za period 90 - 100 godina):

h100 - h90 = 25,0 – 23,5 = 1,5 m,

Prosječni periodični (za period 90 – 100 godina):

h100 - h90

n =25,0 - 23,5

10= 0,15 m, (n – broj godina perioda)

"Tekući" godišnji (u 95. godini): 0,15 m.

Grafički način

Sa krive prirasta (Grafikon 5), krive rasta (Grafikon 6) i krive prosječnog prirasta (Grafikon 7) može se grafičko - računski odrediti svih pet vrsta prirasta. Pretpostavimo da se krive odnose na stablo iz prethodnog primjera. Pokazaćemo

•

•

•

•

•

90 100 STAROST

VIS

INS

KI P

RIR

AS

T

Grafikon 5. Kriva (tekućeg) prirasta

44

određivanje tekućeg periodičnog (za period 90 -100 godina) i tekućeg dobnog prirasta (za dob 100 godina). Prosječni prirasti se, na već opisan način, mogu izračunati iz tekućih prirasta.

Određ ivanje pr irasta sa kr ive tekućeg pr irasta:

Tekući periodični prirast jednak je zbiru 10 ordinata (očitanih vrijednosti na y-osi), odnosno 10 jednogodišnjih visinskih prirasta u 91, 92, 93, ...i 100. godini.

Tekući dobni prirast može se dobiti sabiranjem 100 ordinata, odnosno 100 jednogodišnjih prirasta u 1, 2, 3, ... i 100. godini.

Određ ivanje pr irasta sa kr ive rasta:

Tekući periodični prirast jednak je razlici ordinate u 100. i ordinate u 90. godini, odnosno visine stabla u 100. i 90. godini.

Tekući dobni prirast jednak je ordinati u 100. godini, odnosno visini stabla u 100. godini.

Grafikon 6. Kriva rasta

Određ ivanje pr irasta sa kr ive prosječnog pr irasta:

Tekući periodični prirast jednak je razlici tekućeg dobnog prirasta za 100 godina i tekućeg dobnog prirasta za 90 godina. Znači, prvo se moraju izračunati dobni prirasti.

•

•

•

•

•

90 100

25,0 m

23,0 m

STAROST

VIS

INA

45

Uvodni dio

Tekući dobni prirast dobije se množenjem ordinate u 100. godini sa 100 (prirast je u prosjeku svake godine bio isti, pa nije potrebno sabirati jednake ordinate). Do tekućeg dobnog prirasta za 90 godina dolazi se množenjem odgovarajuće ordinate sa 90.

Grafikon 7. Kriva prosječnog prirasta

Stvarni i “tekući” godišnji prirast

Mjerenja u šumarstvu uglavnom se zasnivaju na debljinskom prirastu. To je prirast koji se u šumarskoj praksi direktno mjeri. Međutim, direktno mjerenje godišnjeg debljinskog prirasta nije uobičajeno, jer ga prate veliki troškovi i često oštećivanje stabala. Osim toga, godišnji prirast ima malu vrijednost, a kod nekih vrsta očitanje tog prirasta otežano je zbog nejasnih granica između godova. Kad prirast mjerimo prečnicom, kao razliku prečnika na kraju i na početku godine, nesigurnost određivanja prirasta je još veća.

Ako bismo prirast mjerili svake godine i kao takvog ga prikazali grafički uočili bismo velike promjene prirasta iz godine u godinu (Grafikon 8). To variranje stvarnog godišnjeg prirasta uglavnom izazivaju vremenske prilike (temperatura, padavine i slično).

Zbog navedenih razloga stvarni godišnji prirast u praksi se ne određuje. Umjesto njega koristi se tzv. “tekući” godišnji prirast. U stvari, uzima se da je prosječni periodični prirast približno jednak godišnjem prirastu u sredini perioda. Ako se spoje tačke prosječnog periodičnog prirasta nanijetog u sredinama

•P

RO

SJEČ

NI V

ISIN

SK

I PR

IRA

ST

100 STAROST

46

perioda dobije se linija “tekućeg” godišnjeg prirasta (Grafikon 9). Kao izlomljena ili izravnata linija ona predstavlja godišnji prirast. U suštini, ovako dobijena kriva

linija vrlo malo se razlikuje od stvarnog prirasta. Određivanjem godišnjeg prirasta preko prosječnog periodičnog prirasta “otupljuje” se uticaj ekstremnih vremenskih i drugih prilika u pojedinim godinama.

Grafikon 9. “Tekući” godišnji prirast

U raznodobnim sastojinama prirast se određuje kao prosječan prirast za (prethodnih) 10 godina i kao takav smatra se godišnjim prirastom.

STAROST

PR

IRA

ST

Grafikon 8. Stvarni godišnji prirast

STAROST

PR

IRA

ST

STVARNI PRIRASTIZRAVNATI PRIRAST

47

Uvodni dio

Treba napomenuti, da se na bazi širine godova koja se utvrdi mnogo godina unazad može ustanoviti njihova povezanost sa klimatskim i drugim uticajima na prirast. Time se bavi posebna naučna oblast koja se naziva dendrohronologi ja.

Krive rasta i prirasta

Karakteristike

Grafički se, kako smo već vidjeli, prikazuju tekući godišnji prirast, tekući dobni prirast i prosječni dobni prirast. Kriva tekućeg godišnjeg prirasta naziva se kr iva pr irasta, tekućeg dobnog prirasta kr iva rasta, a prosječnog dobnog prirasta kr iva prosječnog pr i rasta.

Ovi prirasti imaju tipične oblike. Oblik bilo kog prirasta isti je za sve taksacione elemente stabla i sastojine. Krive su međusobno računski povezane, a prate se preko karakterističnih tačaka.

Kriva pr irasta ima zvonolik oblik. Ako je kriva potpuna kao karakteristične ima jednu kulminacionu i dvije prevojne tačke. Prirast je u početku mali, do prve prevojne tačke povećava se progresivno, a zatim degresivno do kulminacije. Nakon toga se do druge prevojne tačke smanjuje naglo, a poslije postepeno, približavajući se apscisi. Svaka ordinata na krivoj prirasta predstavlja prirast u toj godini. Tako ordinata i(t1) predstavlja prirast u t1 godini (Grafikon 10).

Kriva rasta ima esoidan oblik, tj. oblik izduženog latiničnog slova “s” ili znaka za integral (∫). Kriva rasta predstavlja ukupni prirast, odnosno zbir (kumulantu) prirasta svih prethodnih godina. Njena ordinata je zapravo vrijednost taksacionog elementa u toj godini, y(t1) u godini t1 (Graf. 10).

Kriva rasta ima jednu karakterističnu tačku. To je prevojna tačka, koja se javlja u godini kulminacije prirasta. Do prevojne tačke kriva se povećava progresivno (ima konkavan oblik), a potom degresivno (ima konveksan oblik). Progresivan tok krive do prevojne tačke rezultat je povećanja prirasta iz godine u godinu. Nakon prevojne tačke vrijednost taksacionog elementa se i dalje povećava ali degresivno, što znači iz godine u godinu sve manje. Razlog je manji prirast svake naredne godine nego prethodne. Ako bi prirast pao na nulu, što je kod visinskog prirasta moguće, kriva rasta bila bi paralelna sa x-osom. Ona ne može imati

48

kulminacionu tačku, jer bi to značilo smanjivanje visine, odnosno ispostavilo bi se da postoji i negativan prirast.

Kriva prosječnog pr irasta po obliku najbliža je paraboli. Ona pokazuje koliki je prirast bio u prosjeku svake godine do određene dobi. U početku su prosječne vrijednosti znatno manje od godišnjeg prirasta, postepeno

se povećavaju i u određenoj starosti prosječni prirast presijeca krivu godišnjeg prirasta. U tom momentu javlja se kulminacija prosječnog prirasta. Ona odgovara

UKUPNI PRIRAST (y)

y(t1) = ∫

t (godina)

PROSJEČNI PRIRAST (ip)

GODIŠNJI PRIRAST (it)

i

t (godina)

t1

t1

t1

it dt

it = —dy

dt

ip = —yt

0y(t1)

i(t1)

y

P

Grafikon 10. Veza godišnjeg, prosječnog i ukupnog prirasta

49

Uvodni dio

tački na krivoj rasta u kojoj prava povučena iz ishodišta koordinatnog sistema dodiruje krivu rasta. Nakon kulminacije prosječni prirast je veći od godišnjeg (Graf. 10).

Povezanost

Kriva prirasta, kriva rasta i kriva prosječnog prirasta su tako povezane da se može nacrtati jedna na osnovu druge.

Kriva rasta se može nacrtati iz krive prirasta očitavanjem jednogodišnjih prirasta i njihovim dodavanjem na vrijednost prethodne godine. Mora se početi od prve godine kada je prirast jednak taksacionom elementu, a zatim očitani prirast iz druge godine dodati na tu veličinu taksacionog elementa, pa prirast iz treće godine dodati na veličinu taksacionog elementa na kraju druge godine i tako redom.

Obrnuto, krivu prirasta na osnovu krive rasta dobili bi tako što bi godišnje priraste računali iz razlike ordinata susjednih godina. Tako na primjer, prirast u 11. godini jednak je razlici ordinate u 11. i ordinate u 10. godini. Ova veza se može izraziti i matematički na način da se kriva rasta dobija preko integrala, a kriva prirasta preko izvoda funkcije rasta (Graf. 10)6.

Kriva prosječnog prirasta dobije se dijeljenjem vrijednosti ordinata na krivoj rasta s odgovarajućim vrijednostima na apscisi (brojem godina). Obrnuto, kriva rasta mogla bi se nacrtati množenjem ordinata prosječnog prirasta s odgovarajućim brojem godina.

6 Znak integrala na krivoj rasta ukazuje da je u pitanju neprekidno obilježje. Ipak, ovdje se radi o jednoj specifičnosti. Ne postoje beskonačno male veličine na apcisi. Naj-manja veličina je godina. To znači da je računanje prirasta preko sume (∑) ispravno.

50

REZIME

Prirast šuma se bavi utvrđivanjem zakonitosti rasta šumskog drveća. U BiH prirast šuma kao naučna disciplina počeo se razvijati početkom druge polovine XX vijeka. U velikoj mjeri istražen je prirast raznodobnih šuma, a rezultati su primijenjeni u praksi. Za jednodobne sastojine u BiH koristimo uglavnom evropska iskustva. Kao samostalna nastavna disciplina Prirast i prinos šuma postoji već četiri decenije.Zakonitosti rasta šumskog drveća zavise od strukturnog obl ika sastoj ine. Jedne zakonitosti vladaju u jednodobnim, a druge u raznodobnim sastojinama. Pri-rast stabla i sastojine utvrđuje se preko veličine njihovih taksacionih elemenata u zavisnosti od raznih faktora. Ti faktori nisu isti u jednodobnim i raznodobnim sasto-jinama. Ove razlike uslovile su podjelu nastavne materije (Šema 2).Prirast neke vrste drveća zavisi od stanišnih i sastoj inskih faktora. Dinami-ka rasta stabala u toku života je različita (uticaj unutrašnjih faktora). Stanišni fak-tori (edafski, orografski i klimatski) djeluju integrisano i tako daju nekom staništu određeni kvalitet, koji iskazujemo preko boniteta staništa. Vrste drveća biološki ima-ju različite zahtjeve za svjetlom. Između onih koje traže puno svjetlosti i onih koje dobro podnose zasjenu u dinamici rasta postoji velika razlika. Na uslove za rast stabala mi možemo uticati jedino šumsko-uzgojnim mjerama. Njima prvenstveno mijenjamo sastojinske faktore.Rast i prirast su direktno povezani. Rast računski predstavlja kumulirani prirast, a pr i rast je jedan segment rasta. U cjelini gledano, rast i prirast se ne mogu razdvojiti. Nekad kažemo rast i prirast, a nekada samo rast, odnosno prirast. Ipak, treba imati u vidu da se rast veže za stvarne fiziološke procese, a da je prirast rezultat rasta, odnosno računsko posmatranje rasta u njegovim segmentima. Razvoj se razlikuje od rasta po tome što se odnosi na razvojnu, a ne na apsolutnu starost. Pr inos u šumarstvu ima identično značenje kao prinos u poljoprivredi.U šumarstvu određ ivanje pr inosa nije tako jednostavno kao u poljoprivredi. U jednodobnim sastojinama treba da prođe čitav produkcioni period, koji često traje preko 100 godina, da bi znali ostvareni prinos. U ovom slučaju ukupna proizvodnja svedena na godinu i hektar predstavlja prinos. U raznodobnim sastojinama prinos izjednačavamo po količini sa godišnjim prirastom. Između njih postoji razlika u izgle-du (Slika 2) i debljinskoj strukturi (Grafikon 1).Prirast drvne mase bi trebalo vezati za stvarno stvorenu organsku masu u procesu rasta. To kod stabla nije problem. Međutim, kada je riječ o sastojini, prirast obično sadrži i računski dio, koji je posljedica promjene broja stabala. Iako se u stvari radi o proizvodnost i , iz praktičnih razloga, to najčešće nazivamo prirast sastojine.Boni tet staništa predstavlja kvalitet staništa. Iskazuje se kao rang, najčešće u vrijednosti od jedan do pet. Bolje stanište je ono na kome se može ostvariti veći prinos neke vrste drveća. Ipak, zbog teškoća prilikom njegovog određivanja, ostva-reni prinos se ne uzima za određivanje boniteta staništa. Umjesto njega koristi se postignuta visina sastojine. U jednodobnim sastojinama za bonitiranje staništa ko-risti se srednja visina sastojine u zavisnosti od starosti (Grafikon 2) ili češće srednja visina sastojine određene starosti, koja se upoređuje sa srednjom visinom (grani-

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

51

Uvodni dio

cama boniteta) u prinosnim tablicama (Tabela 1). Danas se u svijetu za bonitiranje staništa najviše koristi gornja visina sastojine u tačno određenoj starosti, odnosno tzv. stanišni indeks. U raznodobnim sastojinama, za bonitiranje staništa, upoređuju se postignute visine stabala različitog prečnika (visinska kriva) sa dispozicijom bo-nitetnih razreda odgovarajuće vrste drveća (Grafikon 3). Generalno, može se reći da se za bonitiranje staništa koriste visine dominantnih stabla (Slika 3).Prirast u šumi pratimo preko veličine taksacionih elemenata stabla i sasto-j ine. Svaki od glavnih dijelova stabla (korijen, deblo i krošnja) ima svoje elemente koji se mjere. U sastojinama najvažniji taksacioni elementi su srednja visina, srednji prečnik, broj stabala, temeljnica, prirast temeljnice, zapremina i prirast zapremine sastojine.Jednodobne sastojine (Slika 6) i raznodobne (preborne) sastojine (Slika 7) pred-stavljaju dva osnovna strukturna oblika sastojine. U njima se zakonitosti prirasta određuju na bazi različitih faktora. U jednodobnim sastojinama to su starost i pro-rede, a u raznodobnim stepen sklopa, srednji prečnik i omjer smjese. Zajednički faktori za oba sastojinska oblika su vrsta drveća i bonitet staništa.S obzirom na vrijeme za koje se prirast utvrđuje razlikujemo tri tekuća (godišnji, periodični i dobni) i dva prosječna (periodični i dobni) prirasta (Šema 3). Tekuć i pr i rast i predstavljaju ukupno povećanje nekog taksacionog elementa za određeno vrijeme, a prosječni pr i rast i su srednje (prosječne) godišnje vrijednosti priras-ta u određenom vremenu. Sa krive prirasta (Grafikon 5), krive rasta (Grafikon 6) i krive prosječnog prirasta (Grafikon 7) može se odrediti svih pet vrsta prirasta. U praksi postoji problem mjerenja godišnjeg prirasta. Obično se umjesto njega koristi prosječni periodični prirast (Grafikon 9).Tri osnovne vrste prirasta karakterišu tipični oblici krivih. Godišnj i pr i rast je zvo-nolikog oblika kao kriva prirasta, ukupni pr i rast je esoidnog oblika kao kriva rasta, a prosječni pr i rast ima oblik parabole. Kriva prirasta ima kulminacionu i dvije prevojne tačke. Kriva rasta ima samo jednu prevojnu tačku, koja se javlja u godini kulminacije godišnjeg prirasta. Kriva (godišnjeg) prirasta i kriva prosječnog prirasta sijeku se u momentu kulminacije prosječnog prirasta (Grafikon 10).

8)

9)

10)

11)

2. FIZIOLOŠKO-EKOLOŠKE OSNOVE RASTA

UVOD ................................................................................................. 55

ASIMILACIJA U TOKU DANA ...................................................... 58Svjetlost ....................................................................................... 59Toplota ......................................................................................... 61Ugljen-dioksid ............................................................................ 62Vlažnost ....................................................................................... 62Mineralne materije .................................................................... 63

ASIMILACIJA U TOKU GODINE ................................................. 64

ASIMILACIJA U TOKU ŽIVOTA ................................................... 66Proizvodnja stabla .................................................................... 66Proizvodnja sastojine ............................................................... 68

REZIME .............................................................................................. 69

FIZIOLOŠKO-EKOLOŠKEOSNOVE RASTA

55

UVOD

Drvna masa u šumi nastaje odgovarajućim fiziološkim, odnosno biološkim procesima. Njihovo poznavanje omogućava razumijevanje procesa rasta šumskog drveća, ali i otvara mogućnost da na njih utičemo. Pri tome, ne smijemo zaboraviti izvanredan značaj ovih procesa za održavanje života na Zemlji. Koji su to fiziološki procesi, kako se odvijaju i od kojih faktora zavise?

Biljna produkcija, odnosno nastanak drvne mase u šumi zasniva se na procesu fotosinteze. To je osnovni proces kojim se obrazuju (nastaju) organske materije. Pojavu stvaranja organske materije često, umjesto fotosinteza, nazivamo asimi lac i ja, a stvorenu organsku materiju asimi lat i . Dijelovi biljke u kojima se odvija proces asimilacije nazivaju se asimi lac ioni organi (asimilacioni aparat).

Drvna masa stabala izgrađena je od organske materije. U njoj razlikujemo živi i mrtvi dio. Živi dio organske materije čine korijen, deblo, grane, grančice, kora (živi dio), lišće, pupovi i plodovi. Mrtvu organsku materiju predstavljaju suva stabla (dubeća i ležeća) ili neki od dijelova stabla, kao što su suve grane i opalo lišće.

Sva ova organska materija stabla nastala je asimilacijom. Međutim, treba znati da je asimilacijom stvoreno mnogo više organske materije od onoga što mi vidimo. U isto vrijeme dok se stvara organska materija odvija se jedan drugi fiziološki proces, koji se naziva disimi lac i ja (disanje, respiracija). Njime se razlaže organska materija i oslobađa energija. Bez ove energije ne bi bilo moguće stvarati organsku materiju (pomoću ove energije nastaje lišće), niti bi bilo moguće održavati biljku u životu (ova energija omogućava kretanje materija kroz biljku). Asimilacija i disimilacija su, dakle, dva vezana fiziološka procesa, na kojima se bazira rast šumskog drveća.

56

Zadržimo se još na fotosintezi i disanju, odnosno uopšte na fiziološkim procesima (Slika 8).

Fotosinteza je proces u kome biljke od “vode”, koju uzimaju (usvajaju, apsorbuju) iz zemlje, i ugljen-dioksida, kojeg uzimaju iz vazduha, uz pomoć sunčeve energije stvaraju organske materije (ugljene hidrate - šećer, skrob), pri čemu se oslobađa kiseonik (O2). Fotosinteza se odvija samo po danu, u zelenim dijelovima biljke (listovima). Bez svjetlosne energije nije moguća. Mjeri se količinom usvojenog CO2 u jedinici vremena po jedinici težine (ili površine) lišća.

Slika 8. Fotosinteza i disanje

Disanje je suprotan proces u kome se ugljeni hidrati spajaju s kiseonikom i razlažu na vodu i ugljen-dioksid. Pri tome se oslobađa energija neophodna za život biljke. Biljka diše neprekidno, danju i noću. Disanje se mjeri količinom izdvojenog (oslobođenog) CO2 u jedinici vremena po jedinici težine (ili površine) lišća.

O2 CO 2

O2

H O2

CO 2

NOĆDAN

57

Fiziološko-ekološke osnove rasta

Transpiraci ja je proces odavanja (otpuštanja) vode iz biljke. Uglavnom se obavlja preko stoma koje se nalaze na listu. U jutarnjim satima pod pritiskom vode stome se otvaraju i voda izlazi iz lista, a istovremeno kroz njih ulazi CO2, koji je neophodan za fotosintezu. Za vrijeme vedrog dana i depresije vazdušne vlage, tj. onda kad transpiracija nadmašuje dotok vode iz korijena stome se zatvaraju. Kad je oblačno i kišovito vrijeme stome ostaju otvorene cijeli dan. Zajedno s vodom, koja dolazi iz korijena i prolazi kroz biljku, ulaze mineralne materije neophodne za njen život i rast. Kad se stome zatvaraju smanjuje se dotok vode i mineralnih materija. Dakle, bez transpiracije (potrošnje, odavanja vode) nema ni procesa asimilacije.

U navedenim procesima asimilati se stvaraju i razgrađuju. Ukupna količina stvorenih asimilata naziva se bruto asimi lac i ja (ukupna, realna). Dio asimilata koji se ugradi u biljku (najviše u drvo) naziva se neto asimi lac i ja. To je vidljivi dio stvorenih asimilata pa se još naziva aparentna asimilacija (lat. appareus = vidljiv, očigledan). U stvari to je prirast. Ostali dio asimilata se razgradi dis imi lac i jom (disanjem, respiracijom). Do bruto asimilacije dolazi se zbrajanjem neto asimilacije i disimilacije. Pri razmatranju kvantitativnih odnosa ovih procesa cijelih stabala i sastojine koristićemo privredne termine: bruto proizvod, neto proizvod i rashod (Šema 4). Tada se u obzir uzimaju i drugi dijelovi stabla, a ne samo lišće.

Šema 4. Raspodjela asimilata

58

Asimilacija se posmatra u različitom vremenskom periodu: u toku dana (tada su na x-osi sati), u toku godine, odnosno vegetacionog perioda (tada su na x-osi dani) i u toku života biljke (tada su na x-osi godine). U oblasti prirasta šuma težište zanimanja je na rastu stabala u toku života. Taj rast je rezultat asimilacionih procesa koji se po određenoj dinamici odvijaju u toku dana, odnosno u toku vegetacionog perioda. Poznavanje te dinamike, kao i brojnih faktora od kojih ona zavisi, svakako će nam pomoći u razumijevanju procesa rasta stabala. Tako ćemo moći objasniti zašto, na primjer, loše vremenske prilike u toku jedne godine, kao što je izrazita suša, ostavljaju veliki trag na prirastu, ne samo u toj već i u narednih nekoliko godina.

Nas, u krajnjoj liniji, zanima prirast drvne mase, odnosno neto (aparentna, vidljiva) asimilacija, pa ćemo o njoj govoriti detaljnije. Pri tome nećemo moći zaobići procese disimilacije i transpiracije.

ASIMILACIJA U TOKU DANA

Asimilacija u toku dana zavisi, prije svega, od vremenskih prilika tog dana. Na osnovu dosadašnjih saznanja može se reći da asimilacija ima tri karakteristična oblika (Grafikon 11). Prikazani odnosi uglavnom vrijede za naše važnije vrste drveća.

Grafikon 11. Asimilacija u toku dana

Kad je dan sunčan asimilacija prati intenzitet svjetla u jutarnjim i popodne-vnim satima. Na grafikonu se javljaju dva vrha; prvi oko 9 sati, a drugi oko 15 sati. Između njih se javlja depresija asimilacije u vidu “sedla”, kada je intenzitet

ZORA DAN SUMRAK

SUNČANOPOVREMENO OBLAČNOOBLAČNO

AS

IMIL

AC

IJA

59


asimilacije manji što je svjetlost jača. Ovu pojavu najvjerovatnije izaziva nedovoljna snabdjevenost vodom u najtoplijem dijelu dana. Tada biljke zatvaraju stome da bi se zaštitile od prevelikog gubitka vode. Zatvaranjem stoma smanjuje se usvajanje ugljen-dioksida iz vazduha i dotok vode s hranljivim materijama iz zemlje.

Situacija je sasvim drugačija za vrijeme oblačnog dana. Tada nema pretjeranog isušivanja vazduha i zemljišta tako da se biljka snabdijeva dovoljnom količinom vode u toku cijelog dana. Asimilacija prati svjetlost i najveća je oko podne, onda kada ima najviše svjetlosti. U toku cijelog dana ona je manja nego kad je vrijeme sunčano.

U danu koji ima promjenl j ivo vrijeme, kada se smjenjuju sunčani i oblačni periodi, mijenja se i količina apsorbovanog ugljen-dioksida. Kada ima svjetlosti asimilacija je velika, dok pojava oblaka izaziva njeno naglo umanjenje.

Za vrijeme toplog i sunčanog dana, u periodu kada je asimilacija u depresiji, disimilacija može da je nadmaši. Naime, u toku dana disimilacija prati temperaturu i najveća je u najtoplijem dijelu dana.

Ako se stave u odnos bruto asimilacija i disimilacija dobije se koef ic i jent ekonomičnost i dis imi lac i je (disanja). Polster je napravio poređenje vrsta drveća i zaključio da vrste sjenke imaju veći koeficijent ekonomičnosti od vrsta svjetlosti. Tako se bukva pokazala najekonomičnijom vrstom sa iznosom koeficijenta 4,74. Hrast je imao koeficijent 2,53. Među četinarima smrča je bila ekonomičnija (2,89) od bijelog bora (2,17). Lišćari su u odnosu na četinare imali veću i neto asimilaciju i disimilaciju, odnosno bruto asimilaciju (Polster, 1950; prema Matić, 1980).

Veliko variranje asimilacije u toku dana izaziva više faktora, koji djeluju združeno. Među njima najvažniji su svjetlost, toplota, udio CO2 u vazduhu, vlažnost i sadržaj minerala u zemlji.

SvjetlostAsimilacija bez sunčeve svjetlosti nije moguća i zato se odvija samo po

danu. Sa svitanjem se pojavljuje sunčeva svjetlost i biljka postepeno počinje da usvaja CO2. Međutim, u početku je izdvajanje CO2 veće od usvajanja. Neto asimilacija počinje tek onda kad intenzitet svjetlosti pređe određenu granicu. Ta

60

granica naziva se kompenzaciona tačka. Od tada je razlika između količine usvojenog i izdvojenog CO2 pozitivna i sve veća (Grafikon 12).

Na svjetlost različito reaguje lišće svjetlosti i lišće sjenke. U tami i pri vrlo slabom svjetlu lišće svjetlosti mnogo jače diše i ispušta više CO2 nego lišće sjenke. Njemu treba jača svjetlost za postizanje kompenzacione tačke (K2) nego lišću sjenke (K1). Kasnije, lišće svjetlosti jače reaguje na svjetlost i apsorbuje (2-3 puta) veće količine CO2 od lišća sjenke.

Kako navodi Bojsen-Jensen kompenzaciona tačka bukovog lišća sjenke javlja se pri intenzitetu svjetlosti od oko 150 luksa, a lišća svjetlosti 500 luksa. Maksimalna asimilacija bukovog lišća svjetlosti javlja se pri intenzitetu svjetlosti koja iznosi 20 – 25% svjetlosti na otvorenom polju za sunčanog dana (Boysen-Jensen, 1952; prema Matić, 1980)). I druga istraživanja su pokazala da je za asimilaciju naših vrsta drveća potrebna znatno manja jačina svjetlosti od maksimalne, koja iznosi obično 40-50 hiljada luksa. Smatra se da je dovoljno desetak hiljada luksa da se ostvari 3/4 maksimalne asimilacije.

Odnos lišća svjetlosti i lišća sjenke prema svjetlosti nazvan je zakonom relat iv i teta asimi lac i je. Krive asimilacije su strmije pri manjoj, odnosno nedovoljnoj svjetlosti, pri čemu lišće sjenke mnogo bolje koristi svjetlost malog intenziteta (Graf. 12).

Grafikon 12. Uticaj svjetlosti na asimilaciju

INTENZITET SVJETLOSTI

LIŠĆE SJENKELIŠĆE SVJETLOSTI

AS

IMIL

AC

IJA

K1

K2

0

61


Pojedinačni listovi, o čemu je prethodno bilo govora, iskorišćavaju samo dio dnevne svjetlosti. Međutim, na osnovu toga se ne smije zaključiti da je za biljnu zajednicu, odnosno šumsku sastojinu dovoljna mala količina svjetlosti. Zahvaljuju-ći gotovo savršenoj izgrađenosti asimilacionog aparata stabala, svjetlost se u sastojini gotovo u potpunosti koristi. To znači da u prirodi ovaj faktor nije u višku. Za krošnje bukovih sastojina, vrste koja najbolje iskorišćava svjetlost, Bojsen-Jensen je utvrdio apsorbciju od oko 99% intenziteta dnevne otvorene svjetlosti.

“Prepoznavanje reakcija šumskih zajednica na režim osvjetljavanja izuzetno je važno i zbog toga što čovjek može da neposredno i brzo djeluje samo na ovaj ekološki faktor” (Bucalo, 2002. str. 50).

ToplotaToplota, kao i svjetlost, predstavlja ograničavajući faktor za odvijanje

asimilacije. Pri suviše niskim, ali i previsokim temperaturama asimilacija postaje “negativna”. Biljke tada dišu i ispuštaju više ugljen-dioksida nego što ga usvajaju. Između ekstremnih temperatura postoji optimalna temperatura, pri kojoj se javlja maksimalna asimilacija (Grafikon 13).

Grafikon 13. Uticaj toplote na asimilaciju

Pri slabijoj svjetlosti ukupna količina apsorbovanog CO2 je manja, i kulminacija se javlja ranije. Pri visokim temperaturama nakon kulminacije dolazi do smanjivanja asimilacije. Razlog je povećana disimilacija.

SLABA SVJETLOSTJAKA SVJETLOST

AS

IMIL

AC

IJA

TEMPERATURA

62

Mičerlih je iznio rezultate više autora koji pokazuju zavisnost asimilacije od toplote. Tako se maksimalna asimilacija smrče pri svjetlosti 3.000 luksa javlja na temperaturi 100C, a pri svjetlosti 30.000 luksa na temperaturi 200C. Za četinare je utvrđeno da asimiliraju i pri temperaturama ispod 00C, jer su im četine, ako ima sunca, toplije od vazduha (Mitscherlich, 1975). U hladnim sjevernim predjelima šume opstaju upravo zahvaljujući pozitivnoj asimilaciji koja nastaje u kombinaciji malog intenziteta svjetlosti i niskih temperatura.

Ugljen-dioksidU vazduhu u prosjeku ima svega 0,03% CO2. Pored vulkanskog i industrij-

skog porijekla ugljen-dioksid nastaje sagorijevanjem organske materije i disanjem biljaka i životinja. U zonu šuma CO2 dolazi uglavnom vertikalnim vazdušnim strujanjem iz viših slojeva. Manje količine nastaju u samoj šumi.

Ugljen-dioksid je neophodan za asimilaciju. Ako ga ne bi bilo u vazduhu izostala bi i asimilacija. Zbog toga je malo učešće CO2 u vazduhu nazvano “tragičnim”. Istraživanja su pokazala da povećanje udjela CO2 u vazduhu utiče na povećanu asimilaciju, ali da previsoka koncentracija postaje otrovna. Gledano na širem slobodnom prostoru, kakav je šumski prostor, ovom faktoru ne može se dati veći praktični značaj.

VlažnostU procesu asimilacije važnu ulogu ima vlažnost vazduha i količina vode

u zemljištu. Ove dvije vlažnosti najčešće su povezane, odnosno prate se. U izvjesnoj mjeri one mogu i da se kompenzuju. Negativan uticaj nedostatka vlage u zemljištu može se donekle ublažiti povećanom relativnom vazdušnom vlagom i obrnuto.

Kada su stome lišća otvorene proces asimilacije, odnosno usvajanja CO2 odvija se uobičajeno, kao i proces transpiracije. Iz zemlje tada dotiče dovoljna količina vode, a s njom i rastvoreni minerali. Međutim, ako je relat ivna vazdu-šna vlaga veoma mala može doći do prekomjerne potrošnje vode transpiraci-jom, na što biljke reaguju djelimičnim zatvaranjem stoma. To izaziva smanjivanje asimilacije. Isto se dešava i kod nedostatka vode u zemlj iš tu. Tada korjenov

63


sistem ne crpi dovoljno vode, zbog čega se smanjuje pritisak vode u stomama na što biljka reaguje njihovim zatvaranjem.

U pogledu dnevne količine transpirisane vode među lišćarima na prvom mje-stu je breza, a među četinarima ariš. Međutim, ako se posmatra ekonomičnost potrošnje vode po jednom gramu proizvedene suve materije odnos između vrsta drveća se mijenja. Među ekonomične potrošače vode spadaju vrste sjenke (bukva i duglazija), dok su vrste svjetlosti (hrast, breza, bor) neekonomične. Bukva se izdvaja po osjetljivosti na deficit vode, na koji reaguje brzim zatvaranjem stoma (Polster, 1950; prema Matić, 1980).

Mineralne materijePlodnost zemljišta, u vezi s procesom asimilacije, ogleda se prvenstveno u

sadržaju mineralnih (hranljivih) materija. Glavni mineralni elementi potrebni za rast biljaka su azot, kal i jum, kalc i jum i fosfor. Važni su takođe sumpor i gvožđe. Biljke, odnosno stabla preko najsitnijih žilica korijena uzimaju rastvorene mineralne materije zajedno s vodom. Mineralne materije dalje kroz sprovodne sudove živog dijela drveta (u deblu) dolaze do lišća. Tu se one ugrađuju u asimilate stvorene fotosintezom, a zatim se kroz unutrašnji živi dio kore vraćaju u sve dijelove stabla. Tako se biljka hrani i raste.

Lišće i sitne grane padaju sa biljke na zemlju i tako se dio mineralnih materija u vidu mrtve organske materije vraća u zemljište. Kroz proces humif ikaci je (raspadanja organske materije na sitnije dijelove) i mineral izaci je (pretvaranja organske materije u neorgansku) zatvara se kružni tok mineralnih materija. Po-novnim rastvaranjem u vodi ove mineralne materije dospijevaju u biljku i ciklus se nastavlja (Slika 9). U šumi nakon sječe ostaje veći dio mineralnih materija, jer se one nalaze uglavnom u onim dijelovima stabla koji se ne iznosi iz šume (lišće, grane i grančice).

Slika 9. Kruženje mineralnih materija

64

Za rast biljaka neophodno je prisustvo različitih mineralnih elemenata. Međutim, za normalan rast neohodno je njihovo prisustvo u dovoljnim količinama. Ako samo neki od elemenata nedostaje rast biljke se usporava. Ta pojava poznata je kao Libigov “zakon minimuma”. Ostali elementi, ukoliko su prisutni u optimalnim količinama, mogu samo donekle da ublaže taj minimum.

ASIMILACIJA U TOKU GODINE

Ako se asimilacija prikaže po danima u vegetacionom periodu dobiće se nazubljena linija. Razlog je variranje asimilacije iz dana u dan, koje izazivaju isti faktori koji utiču i na asimilaciju u toku jednog dana. Promjene vremenskih prilika u toku dana (oblačnost, toplota) izazivaju variranje asimilacije u toku dana, dok promjene u vegetacionom periodu izazivaju klimatski faktori koji su karakteristični za pojedina godišnja doba.

U toku godine, u našim geografskim uslovima, za biljke postoje dva različita perioda. Zimski period u kome biljke dišu, a ne rastu, naziva se per iod mirovanja. Ostali dio godine, od proljeća do jeseni, u kome biljke rastu naziva se vegetacioni per iod.

U proljeće, najčešće u aprilu, šumske vrste drveća počinju da listaju čime praktično započinje proces asimilacije. U početku asimilacija se intenzivno povećava. Kasnije, nakon kulminacije dolazi do postepenog smanjivanja asimilacije, sve do kraja vegetacionog perioda (kraj oktobra). Smanjivanje izaziva prorjeđivanje lišća, njegovo obolijevanje i na kraju opadanje. Dakle, kriva asimilacije u toku godine ima zvonolik oblik (Grafikon 14).

Grafikon 14. Asimilacija u vegetacionom periodu

OKTOBARVEGETACIONI PERIODAPRIL

AS

IMIL

AC

IJA

65


Kod lišćara asimilacioni aparat traje jednu godinu. To znači da listovi imaju vijek trajanja godinu dana i da u jednoj godini listovi moraju proći kroz sve prirodne faza razvoja, od mladog do starog lista. Pretpostavlja se da pad asimilacije u drugom dijelu vegetacionog perioda, pored ostalog, izaziva i starenje lišća. Kod četinara situacija je nešto drugačija. Kod njih se na istoj grani nalaze četine različite starosti, od jedne, dvije ili više godina (kod jele i smrče četine žive 5 – 10 godina). Istraživanja su pokazala da najbolje asimilaraju jednogodišnje četine, zatim dvogodišnje pa trogodišnje (Mischerlich, 1975). Zadržavanje asimilacionih organa preko zime četinarima daje prednost u odnosu na lišćare. Oni mogu u proljeće ne samo ranije započeti s asimilacijom, nego i kasnije u toku jeseni i zime iskoristiti povoljne prilike za asimilaciju.

Lišće (i četine) koje je više izloženo suncu naziva se l išće svjet lost i , a ono do kojeg manje dopire svjetlost naziva se l išće sjenke. Lišće svjetlosti u cjelini gledano znatno više asimilira nego lišće sjenke. Najmlađe četine nalaze se pretežno u gornjem, bolje osvjetljenom, dijelu krošnje. Upravo u njemu se obavlja najveći dio asimilacije.

Već smo rekli da stabla dišu tokom cijele godine. Disanje (disimilacija) u periodu zimskog mirovanja je ujednačeno i malog intenziteta. Pred listanje, kada od pupova, koji su stvoreni prethodne godine, nastaju novi listovi troši se jako velika energija. Tada je disanje lišća najveće. Nakon toga slijedi period smanjivanja disanja na intenzitet koji se u toku ljeta i jeseni održava približno na istom nivou.

Stvoreni asimilati ne raspoređuju se jednako na visinski i debljinski rast, što zavisi od više faktora. Ako se stabla nalaze u gustoj šumi ona više rastu u visinu nego u debljinu. S povećanjem prostora sve više asimilata odvajaju za rast u debljinu. Stabla velike starosti i dominantnog položaja praktično više ne rastu u visinu i sve stvorene asimilate uglavnom koriste za debljinski rast. Rast u visinu obično se završi prije debljinskog rasta, jer novi izbojci moraju da odrvene prije prvih mrazeva.

66

ASIMILACIJA U TOKU ŽIVOTA

Asimilacione procese u toku života biljke nećemo posmatrati preko količine usvojenog i izdvojenog CO2, već preko težine suve organske mase (suve biomase). Koristićemo privredne termine koje su uveli danski naučnici:

Godišnji bruto -proizvod, koji je identičan bruto asimilaciji,

Godišnji neto -proizvod, koji je u stvari godišnji prirast drvne mase (iznad i ispod zemlje),

Rashodi u toku godine, koji pored disimilacije pojedinih organa biljke (lišća, debla, grana i korijena) obuhvataju i odbacivanje njenih dijelova (lišća, grana, žila).

Posebno ćemo razmatrati proizvodnju stabla i proizvodnju sastojine. Pri tome ćemo koristiti Matićeve podatke i analize koje je uradio na bazi istraživanja Melera, Milera i Nilsena, a koje su ovi autori proveli u jednodobnim sastojinama bukve različite starosti (Matić, 1980). To će biti dovoljno za sticanje orjentacionog uvida u raspoređivanje, odnosno trošenje stvorene organske materije.

Proizvodnja stablaGodišnji bilans proizvodnje bukovog stabla u zavisnosti od starosti (izražene

pomoću prečnika stabla), dat je u Tabeli 2. Radi se o stablu raslom u jednodobnoj sastojini boljih stanišnih uslova. Bilans je iskazan težinom suve organske mase.

Stablo bukve prečnika 36 cm u toku godine proizvelo je 82,4 kg suve organske mase. To je 3,4 puta više nego što je proizvelo stablo prečnika 18 cm, odnosno 13 puta više od proizvodnje stabla prečnika 8 cm. Od te proizvedene organske mase stablo je potrošilo u vidu rashoda 53,9 kg ili 65%. Svega 28,5 kg ili 35% je ugrađeno u stablo, u vidu drvne mase iznad i ispod zemlje.

Glavni rashodi, odnosno gubici organske materije nastaju disimilacijom lišća, odnosno debla i grana. Na osnovu istih podataka Matić je procijenio te vrijednosti za bukovo stablo prečnika 20, 30 i 40 cm (Matić, 1980). Od ukupno stvorene organske materije na prirast stabla iskoristi se oko 1/3 ili nešto manje. Disimilacijom lišća gubi se oko 20% organske materije. Isto toliko se gubi na disimilaciju debla i grana (Tabela 3). Svi ostali rashodi zajedno iznose oko 30%.

•

•

•

67


Tabela 2. Godišnji bilans proizvodnje stabla bukve (Izvor: Matić, 1980)

Proizvod ili rashod (kg) d = 8 cm d = 18 cm d = 36 cm

Bruto-proizvod 6,2 24,5 82,4Disimilacija lišća 1,2 4,8 17,7

Disimilacija debla i grana 1,2 4,7 17,7

Disimilacija korijena 0,2 0,9 3,5

Odbačeno lišće 0,7 2,9 10,4

Odbačene grane 0,3 1,0 3,8

Odbačene žile 0,1 0,2 0,8

Rashodi 3,7 14,5 53,9Prirast stabla 2,1 8,3 23,9

Prirast korijena 0,4 1,7 4,6

Neto-proizvod 2,5 10,0 28,5

Tabela 3. Struktura godišnjeg bruto-proizvoda stabla bukve (Izvor: Matić, 1980)

Proizvod ili rashod (%) d = 20 cm d = 30 cm d = 40 cm

Prirast (iznad zemlje) 33 30 27

Rashod usljed disimilacija lišća 18 20 23

Rashod usljed disimilacije debla i grana 18 21 21

Ostali rashodi 31 29 29

Bolji efekat proizvodnje drvne mase stabla može se postići većom bruto proizvodnjom ili smanjenjem rashoda. Jedan od načina za to je promjena položaja stabla u odnosu na susjedna stabla. Prethodno razmatrano stablo bukve imalo je srednje povoljne uslove u sastojini. Ako bi se njegov položaj pogoršao došlo bi do smanjenja i bruto proizvoda i rashoda. Relativno više bi se smanjio bruto proizvod. Pogoršanjem položaja (uslova) za prirast stabla ostaje sve manje asimilata. Ono i u lošim uslovima mora da obavlja životne funkcije, a to znači da troši asimilate i da pravi rashode. Onog momenta kada se bruto proizvod toliko smanji da to nije dovoljno za obavljanje životnih funkcija dolazi do umiranja stabla. Pred smrt takvog stabla prirast je jako mali, a njegovo učešće u bruto proizvodu daleko ispod 30%. Ove činjenice se koriste kao osnova bioindikaci je vitalnosti stabala i šumskih sastojina.

68

Proizvodnja sastojineBilans proizvodnje jednodobnih bukovih sastojina, koji su utvrdili navedeni

danski naučnici, iskoristio je Matić u svojim analizama organske produkcije sastojine (Matić, 1980). Na bazi tih podataka prikazan je godišnji bilans proizvo-dnje sastojine bukve II boniteta, iskazan suvom drvnom masom u tonama po hektaru (Grafikon 15).

Godišnja bruto proizvodnja sastojine bukve u zavisnosti od starosti predstavljena je gornjom linijom. Ona je rezultat bruto asimilacije lišća sastojine u toku godine. Bruto proizvodnja sa starošću se povećava, kulminira u dobi između 40 i 50 godina, a nakon toga blago se smanjuje. Sličan tok ima i prirast drvne mase (neto proizvodnja), koji je predstavljen donjom linijom. On kulminira ranije, u starosti između 30 i 40 godina. Njegovo smanjenje posljedica je smanjenja bruto proizvodnje i povećanja rashoda. Razlikom ordinata bruto proizvodnje i prirasta predstavljeni su ukupni rashodi, a unutar njih širinom odgovarajućeg pojasa pojedinačni rashodi.

0 20 40 60 80 100

STAROST (godina)

0

4

8

12

16

20

24

SU

VA

DR

VN

AM

AS

A(to

na p

o he

ktar

u)

DISIMILACIJA LIŠĆA

DISIMILACIJA DEBLA, GRANA I KORIJENA

ODBAČENO LIŠĆE

ODBAČENEGRANE I ŽILE

PRIRAST DRVNE MASE

Grafikon 15. Godišnji bilans proizvodnje sastojine bukve (Izvor: Matić, 1980)

69


U bruto proizvodnji prirast drvne mase učestvuje samo sa jednom trećinom. Ovaj prirast, kao i mogućnosti njegovog povećanja centralni su predmet našeg interesovanja. Osim povećanjem bruto proizvodnje, povećanje prirasta može se postići smanjenjem rashoda. Mogućnosti smanjenja rashoda su veće u situacijama kada su rashodi preveliki. O tome kakvi se rezultati u tom pogledu mogu postići provođenjem proreda govorićemo kasnije.

70

REZIME

Osnovni fiziološki procesi na kojima je zasnovan rast biljaka su asimilacija (fotosin-teza), disimilacija (disanje, respiracija) i transpiracija. Ovi procesi su povezani. Fo-tosintezom se od vode, mineralnih materija i ugljen-dioksida, uz pomoć sunčeve energije, stvaraju organske materije. Biljka disanjem razlaže dio stvorenih organ-skih materija i tako stvara energiju potrebnu za rast i životne funkcije. Transpiraci-jom se ispušta voda iz biljke i tako (preko otvorenih stoma) omogućava usvajanje ugljen-dioksida iz vazduha, ali i dotok vode (sa rastvorenim mineralnim materijama) iz zemlje.Ukupna količina stvorene organske materije (asimilata) naziva se bruto asimi-laci ja. Dio ove organske materije se ugrađuje u biljku (stablo) i naziva se neto (aparentna) asimi laci ja. Neugrađeni dio organske materije troši se u procesu di-sanja. Neto asi milacija se iskazuje količinom apsorbovanog CO2, a disanje količinom oslobođenog CO2 (Šema 4).Asimilacija se može posmatrati u toku jednog dana ili godine, ali i u toku života biljke. Na asimilaciju u toku dana djeluju svjetlost, toplota, udio CO2 u vazduhu, vlaga i sadržaj minerala u zemlji. Asilimilacija u vegetacionom periodu zavisi od toga kakve su bile vremenske prilike u godini. U toku života asimilacija je različita iz godine u godinu i vezana je za životnu (starosnu) dinamiku razvoja biljke. Težište našeg zani-manja je upravo na rastu stabala u toku života.Asimi laci ja u toku dana zavisi od toga kakvo je vrijeme tog dana. Ako je sunčano najčešće tok asimilacije prati intenzitet svjetlosti samo u jutarnjim i popodnevnim satima. Suprotno je u središnjem dijelu dana, kada se javlja “depresija” (smanjenje) asimilacije. Kad je oblačan dan tok asimilacije prati dnevnu svjetlost, što znači da je asimilacija najveća u podnevnim satima. Ako je vrijeme promjenljivo varira i količina usvojenog CO2 (Grafikon 11). Svjet lost je neophodna za asimilaciju. Količina svjetlosti pri kojoj se u jutarnjim satima javlja pozitivna razlika između usvojenog i izdvojenog CO2 naziva se kom-penzaciona tačka. Što je jača svjetlost asimilacija će biti intenzivnija. Lišće svjetlosti bolje koristi jaku dnevnu svjetlost i apsorbuje više CO2 od lišća sjenke (Grafikon 12). Pojedinačni listovi koriste samo manji dio dnevne svjetlosti, dok je krošnje sastojine iskoriste gotovo u cijelosti.S povećanjem temperature asimilacija se povećava, pri određenoj temperaturi kulminira, a zatim se smanjuje. Ako je svjetlost slabija kulminacija se javlja pri nižim temperaturama. Previsoke temperature ne pogoduju asimilaciji (Grafikon 13).Povećanje koncentracije CO2 u vazduhu pozitivno utiče na asimilaciju, ali prekom-jerne količine postaju štetne. Vazdušnim strujanjima iz atmosfere obnavlja se potrošeni CO2. Biljkama je potrebno prisustvo vode ne samo u zemljištu već i u vazduhu. Voda u zemljištu rastvara mineralne materije i donosi ih do lišća. Dio prispjele vode u lišće koristi se direktno za fotosintezu, a jedan dio transpiracijom isparava iz lis-ta. Nedostatak vlage u vazduhu izaziva preveliku transpiraciju, zatvaranje stoma i smanjenje apsorpcije CO2.

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

71


Glavni mineralni e lement i potrebni za rast biljaka su azot, kalijum, kalcijum i fos-for. Oni se nalaze u zemljištu, odakle ih biljka uzima putem korijena i sprovodi kroz drvo do lišća. Tamo se vrši njihova ugradnja u organska jedinjenja, koja se potom kroz koru vraćaju u sve dijelove biljke. Mineralni elementi se kasnije putem opalog lišća i sitnih suvih grana vraćaju u zemlju. Tako se zatvara ciklus kruženja mineralnih materija (Slika 9).Asimilacija u vegetacionom periodu ima zvonolik oblik. U danima nakon listanja do-lazi do naglog povećanja apsorpcije CO2, zatim blažeg povećanja do kulminacije i na kraju postepenog smanjivanja u drugoj polovini vegetacionog perioda (Grafikon 14). Disanje je najveće pred početak i u vrijeme listanja.Kada se radi o organskoj produkciji stabla, odnosno sastojine, uzimaju se u obzir svi dijelovi stabla, a ne samo lišće. Za to su najprikladniji privredni termini:

Godišnji bruto-proizvod, koji je identičan bruto asimilaciji,Godišnji neto-proizvod, koji je u stvari godišnji prirast drvne mase,Rashodi , koji pored disimilacije pojedinih organa biljke (lišća, debla, grana i korijena) obuhvataju i odbacivanje njenih dijelova (lišća, grana, žila).

12. U godišnjem bi lansu proizvodnje stabla bukve različite starosti utvrđeno je da na prirast drvne mase otpada svega oko jedne trećine, dok ostalo čine rashodi. Najviše organske materije troši se za disimilaciju lišća (20%) i disimilaciju debla i grana (20%) (Tabela 3).

13. U bruto proizvodnj i istraživanih jednodobnih sastojina bukve prirast drvne mase učestvuje svega sa jednom trećinom. U zavisnosti od starosti ovaj prirast ima zvo-nolik oblik, sa kulminacijom oko 35. godine. On se nakon toga smanjuje, a razlozi su smanjivanje bruto proizvodnje i povećavanje rashoda. Odnosi proizvodnje i rashoda u godišnjem bilansu proizvodnje sastojine slični su kao za stablo bukve (Grafikon 15).

9)

10)

11)

•••

3. Metode istraživanja

UVOD ................................................................................................. 75

JEDNODOBNE SASTOJINE ........................................................ 76Njemačke metode ..................................................................... 76

Šoberov metod ........................................................................ 77Asmanov metod ....................................................................... 79

Engleske metode ...................................................................... 80IUFRO klasifikacija ................................................................... 83Regionalne metode .................................................................. 85

Bosna i Hercegovina ................................................................ 85Srbija ........................................................................................ 86Hrvatska ................................................................................... 87

RAZNODOBNE SASTOJINE ....................................................... 87Metod stalnih oglednih površina ............................................ 88Metod privremenih oglednih površina .................................. 89

REZIME .............................................................................................. 90

METODE ISTRAŽIVANJA

75

UVOD

Prije razmatranja zakonitosti rasta i prirasta stabala i šumskih sastojina potrebno je poznavati i metode pomoću kojih se došlo do tih zakonitosti. Osnovni metodi istraživanja u jednodobnim i raznodobnim sastojinama su:

1. Metod stalnih oglednih površina, i

2. Metod privremenih oglednih površina.

Metod stalnih oglednih površina , kako sam naziv kaže, podrazu-mijeva postavljanje oglednih površina stalnog karaktera namijenjenih za dugo-ročna istra živanja. Tim metodom izdvajaju se dijelovi sastojina određene površine i obilježavaju na terenu i na karti. Periodična mjerenja na njima se vrše svakih pet ili deset godina.

U jednodobnim sastojinama stalne ogledne površine postavljaju se praktično od njihovog osnivanja. Na njima se prati rast sastojine u zavisnosti od starosti sve do kraja produkcionog perioda. Uticaj proreda i drugih faktora na rast sastojina dobija se upoređivanjem oglednih površina u kojima su primijenjene različite vrste proreda.

U raznodobnim sastojinama stalne ogledne površine postavljaju se u “odrasloj šumi” po odgovarajućim kriterijumima. Osnovni cilj ovog metoda je obuhvatanje onih faktora čiji uticaj na prirast ne možemo utvrditi kratkoročnim istraživanjem. Takvi faktori su uticaj klime, sistema gazdovanja i drugi.

Metod pr ivremenih oglednih površina koristi se za kratkoročna istraživanja, u kojima se do rezultata istraživanja dolazi na osnovu jednog premjera. Nakon što se prikupe potrebni podaci na privremenim oglednim površinama one više nemaju svrhu daljeg posmatranja. Zbog toga se nazivaju privremene. O metodama stalnih i privremenih oglednih površina biće još riječi u nastavku.

76

JEDNODOBNE SASTOJINE

Osvrnućemo se na njemačke metode, kao najznačajnije za nas, a zatim na engleske metode i IUFRO klasifikaciju stabala. Od regionalnih metoda izdvajamo metode istraživanja u BiH, a zatim metode u Srbiji i Hrvatskoj. Suštinska razlika između evropskih i regionalnih metoda je:

Evropske metode se baziraju na stalnim, a regionalne na privremenim oglednim površinama,

Težište evropskih metoda je na definisanju pojedinih vrsta proreda, dok se istraživanja u regiji zasnivaju uglavnom na stvarnom stanju sastojina.

Njemačke metodeNajdetaljnije prijedloge metoda u Njemačkoj (prema Matić, 1980) izradili su

Šober (1964) i Asman (1964). Zajedničke karakteristike njihovih metoda su:

Cilj istraživanja je utvrđivanje uticaja proreda na prirast i njegovu vrijednost,

Radi ostvarenja cilja istraživanja težište je stavljeno na preciziranje pojedinih vrsta proreda,

Zasnivaju se na Kraftovoj klasifikaciji stabala,

Kao nadogradnju Kraftove klasifikacije koriste: kvalitet krošnje i kvalitet debla,

Obavezno uvođenje kontrolne parcele,

Primjena matematičko-statističkih metoda.

•

•

•

•

•

•

•

•

77

Metode istraživanja

Šoberov metod

U svom prijedlogu metodike istraživanja jednodobnih sastojina, prije opisa proreda, Šober je dao klasifikaciju stabala. Polazište njegove klasifikacije je Kraf tova k lasi f ikaci ja stabala, po kojoj se, prema položaju i razvijenosti krošnje, stabla razvrstavaju u pet osnovnih klasa:

• 1. klasa - dominantna stabla, sa snažno razvijenom krošnjom,

• 2. klasa - kodominantna stabla, srednje razvijene krošnje,

• 3. klasa – subdominantna stabla, slabo razvijene (sužene) krošnje,

• 4. klasa – nadvladana stabla, zakržljale i pritješnjene krošnje:

4a. klasa – stabla čije se krošnje nalaze između krošnji stabala prve, druge i treće klase, slobodne odozgo, ali ukliještene,

4b. klasa – stabla čije se krošnje nalaze dijelom ispod krošnji stabala prve, druge i treće klase,

• 5. klasa – pot isnuta stabla:

5a. klasa – živa stabla,

5b. klasa – suva stabla i ona koja se suše.

Slika 10. Kraftova klasifikacija stabala

•

•

•

•

4 2 5 3 5 1 3 2 4 5 2

78

Kriterijumi Šoberove klasifikacije stabala odnose se na položaj stabla, kvalitet krošnje i kvalitet debla.

Položaj stabla. Šober, s obzirom na položaj, stabla dijeli na dominantna i nadvladana. Ona se razvrstavaju na tri klase, što čini ukupno šest klasa:

dominantna stabla, koja obuhvataju tri klase: 1, 2. i 3. klasu (ove klase su identične Kraftovoj 1, 2. i 3. klasi),

nadvladana stabla, koja takođe obuhvataju tri klase: 4, 5. i 6. klasu (ove klase odgovaraju Kraftovim klasama 4, 5a i 5b).

Šober je uzeo u obzir kvalitet krošnje i kvalitet debla samo za stabla 1. i 2. klase po položaju. Pri tome nije puno detaljisao.

Kvali tet krošnje. Prema kvalitetu krošnje stabla dijeli na:

stabla dobre (normalne) krošnje – oznaka "a",

stabla male (defektne) krošnje – oznaka "b".

Kvalitet debla. Prema kvalitetu debla stabla dijeli na:

stabla dobrog (normalnog) kvaliteta debla -– oznaka "a",

stabla lošeg (umanjenog) kvaliteta debla – oznaka "b".

Dakle, Šober predlaže ukupno 12 klasa: 1aa, 1ab, 1ba, 1bb, 2aa, 2ab, 2ba, 2bb, 3, 4, 5 i 6. Prvo slovo se odnosi na krošnju, a drugo na deblo.

Bez klasifikacije stabala opisivanje, odnosno definisanje proreda praktično je nemoguće. Na bazi pojedinih kriterijuma klasifikacije svako stablo u sastojini svrstava se u određenu klasu, sa odgovarajućom šifrom. U samoj metodici i primjeni metodike za istraživanje, a kasnije i u praksi, jasno se definiše koja stabla (koje šifre stabala) se uklanjaju, a koja ostaju u sastojini nakon prorede. Šober je to iz praktičnih razloga prikazao tabelarno.

Prije Šobera postojale su, u okviru niskih proreda, A – slaba, B – umjerena i C – jaka niska proreda, a unutar visokih proreda slaba i jaka proreda. Osim toga, primjenjivane su i svijetle prorede.

U okviru nisk ih proreda Šober predlaže da se A – slaba proreda izdvoji iz proreda i da joj se dodijeli karakter kontrolne parcele. Niske prorede dalje dijeli na: B – umjerena, B/C – umjerena do jaka, C – jaka i D – veoma jaka niska proreda.

•

•

•

•

•

•

79


Visoke prorede, slaba i jaka, u njegovom prijedlogu objedinjene su u jednu proredu sa dvije varijante. Varijanta E1 – stabla budućnosti se biraju prilikom svake prorede i varijanta E2 - stabla budućnosti se biraju prilikom prve prorede.

Za definisanje proreda, pored biološko-socijalnog kriterijuma (pripadnosti stabala pojedinim etažama, kvaliteta krošnje i kvaliteta debla) koriste se i veličine taksacionih elemenata sastojine. Šober ovaj kriterijum smatra sekundarnim i predlaže ga kao dopunu opisu proreda. Brojčano ograničavanje proreda (veličinom temeljnice) on smatra neprihvatljivim, jer kako kaže njime se često dovodi u pitanje njegovanje sastojine i njeno oplemenjivanje.

Na kontrolnoj parceli, prema Šoberu, primjenjuje se slaba niska proreda (A), što podrazumijeva uklanjanje samo suvih potištenih stabla (klasa 6). Poslije provedene prorede u sastojini ostaju sve ostale klase.

Nakon veoma jake niske prorede (D) u sastojini ostaju samo stabla koja pripadaju klasama 1aa i 2aa, dok se sva ostala stabla uklanjaju. Pri ostalim niskim proredama (B, B/C, C) težište je na uklanjanju potištenih i nadvladanih stabala.

Asmanov metod

Asmanov metod u velikoj mjeri sličan je Šoberovom metodu. Asman je u odnosu na Šobera dao detaljnije kriterijume za kvalitet krošnje i kvalitet debla, a uzeo je u obzir i uzgojnu ulogu stabla u sastojini.

Položaj stabla. S obzirom na položaj, stabla dijeli u tri kategorije:

stabla gornje etaže, koja obuhvata Kraftovu 1. i 2. klasu, odnosno stabla viša od 0,9H, gdje je H srednja visina sastojine,

stabla srednje etaže, koja obuhvata Kraftovu 3. i 4a klasu, odnosno stabla visine od 0,7H do 0,9H,

stabla donje etaže, koja obuhvata Kraftovu 4b i 5. klasu, odnosno stabla visine manje od 0,7H.

Kvali tet krošnje. Prema kvalitetu krošnje, njenoj veličini i gustini lišća, stabla dijeli na:

stabla dobre krošnje – oznaka "a",

•

•

•

•

80

stabla srednje krošnje – oznaka "b",

stabla loše krošnje – oznaka "c".

Kvali tet debla. Prema kvalitetu debla (punodrvnost, čistoća od grana, kvalitet donjeg dijela debla) stabla dijeli na:

• stabla dobrog debla – oznaka "α”,

• stabla srednjeg debla – oznaka "β”,

• stabla lošeg debla – oznaka "γ”.

Uzgojna uloga. Prema uzgojnoj ulozi (funkciji njege, tj. uticaju na krošnju i deblo susjednih stabala) dijeli stabla u dvije kategorije:

kor isna stabla – oznaka "+",

štetna stabla – oznaka "-".

Za definisanje proreda, Asman smatra važnim i drugi kriterijum, tj. veličinu taksacionih elemenata. U tu svrhu predlaže obrast sastojine, koji se određuje kao odnos temeljnice parcele (sa proredom) i kontrolne parcele.

U okviru nisk ih proreda Asman definiše stepene: B – umjerena, C – jaka i D – veoma jaka niska proreda. Za kontrolnu parcelu uzima slabu nisku proredu (A), koja podrazumijeva uklanjanje svih potištenih stabala (klasa 5a i 5b po Kraftu). Ova parcela ima obrast 1,0.

On predlaže obrast 0,9 za umjerenu proredu, a 0,7 za jaku. Pri njegovoj veoma jakoj niskoj proredi u sastojini ostaju stabla koja pripadaju klasama a/α i a/β. Ako je obrast manji od 0,5 ostaju i “+” stabla ostalih klasa, u onoj mjeri dok se ne postigne taj obrast.

Engleske metodeKlasifikacija stabala u Engleskoj složenija je u odnosu na Njemačku (Hummel

et al. 1958; prema Matić, 1980). Po njoj ukupno ima 48 klasa stabala. Stabla se razvrstavaju u dvije kategorije: ž iva stabla i uginula (ili su u fazi ugibanja).

Živa stabla se dijele prema položaju stabla, kvalitetu debla i kvalitetu krošnje.

•

•

•

•

81


Položaj stabla. Prema položaju stabla se dijele na:

1. Dominantna stabla (najviša i najvitalnija stabla),

2. Kodominantna stabla (krošnje ispod nivoa dominantnih stabala),

3. Subdominantna stabla (nisu u gornjoj etaži, ali su im vrhovi slo bo-dni),

4. Nadvladana stabla (nalaze se ispod krošnji susjednih stabala).

Kvalitet debla. Prema kvalitetu debla stabla se dijele na:

1. Stabla dobrog debla,

2. Stabla neznatno defek tnog debla,

3. Stabla jako defek tnog debla.

Kvali tet krošnje. Prema kvalitetu krošnje stabla se dijele na:

1. Stabla dobre krošnje,

2. Stabla neznatno defek tne krošnje,

3. Stabla jako defek tne krošnje.

Svaka od četiri kategorije po položaju ima devet klasa (4 x 9 = 36 klasa). Dominantna stabla nose šifru 1bc, gdje je “b” šifra za kvalitet debla, a “c” šifra za kvalitet krošnje (1 x 3 x 3 = 9); kodominantna imaju šifru 2bc, itd.

Uginula stabla i ona koja ugibaju svrstavaju se u 12 klasa. U trocifrenoj šifri prvi broj je 5, drugi se odnosi na položaj stabla (b), a treći (c) na kvalitet debla (4 x 3 = 12 klasa). Ne uzima se u obzir kvalitet krošnje.

Pri definisanju proreda pored kvalitativnog kriterijuma (biološko-kvalitativnih karakteristika stabala) istovremeno se korististi i kvantitativni kriterijum (veličina taksacionih elemenata sastojine).

Za kvantitativno definisanje proreda u Engleskoj koriste sljedeće pokazatelje:

Relativnu veličinu temeljnice (obrast), određenu u odnosu na normalne prinosne tablice (Hamilton et al, 1971). Ove tablice su izrađene na ba zi tzv. “marginalnog intenziteta prorjeđivanja”. Pod njim se podrazumijeva

•

82

ona maksimalna jačina prorede kod koje, ako bi bila još jača, dolazi do naglog smanjenja prinosa (u okviru proreda, od slabih do jakih, prinos se relativno malo mijenja).

Odnos prosječnog razmaka stabala i gornje visine sastojine.

"Indeks" gustine sastojine, koji se računa kao proizvod obima debla srednjeg stabla, visine sastojine i broja stabala u sastojini.

U obuhvatnoj metodici istraživanja u Engleskoj opisane su niske i visoke prorede. Niske prorede se primjenjuju uglavnom u sastojinama četinara u kojima je diferenciranje stabala u pogledu kvaliteta debla malo, a visoke u sastojinama lišćara u kojima je, diferenciranje veliko.

U okviru nisk ih proreda definisano je šest stepena.

Stepen A: Veoma blaga niska proreda. Uklanjaju se samo stabla sa šifrom 5.

Stepen B: Blaga niska proreda. Primjenjuje se na kontrolnoj parceli.

Stepen C: Umjerena niska proreda.

Stepen C/D: Umjerena jaka do jaka niska proreda. Ima karakter standardnog stepena proreda svih vrsta četinara, osim ariša. Temeljnica treba da leži u intervalu ±10%, u odnosu na odgovarajuće normalne tablice.

Stepen D: Jaka niska proreda. Pri ovoj proredi u sastojini treba da ostanu pravilno raspoređena stabla sa dobro razvijenim krošnjama i dobrim deblom. Standardne su za ariš (obrast 1,0). Za ostale četinare temeljnica treba da bude manja 20%.

Stepen E: Veoma jaka niska proreda. Rijetko se primjenjuje.

Prorede su vrlo detaljno opisane. Za sve stepene niskih proreda predviđa se da jačina proreda maksimalno može ići do te mjere da bude omogućeno sklapanje krošnji (zatvaranje praznina) do narednih proreda.

•

•

•

•

•

•

•

•

83


U okviru v isokih proreda opisana su dva stepena.

Stepen L.C: Blaga visoka proreda. Težište je na njegovanju dominantnih i kodominantnih stabala dobre krošnje i kvalitetnog debla. To znači da se prioritetno uklanjaju loša dominantna stabla, vodeći računa da se stepen sklopa ne snizi previše. Većina subdominantnih i nadvladanih stabala ostaju u sastojini.

Stepen H.C: Jaka visoka proreda. Sva pažnja se posvećuje najboljim dominantnim stablima tako što se uklanjaju njihovi konkurenti “bez pardona”.

IUFRO1 klasifikacijaIUFRO klasifikacijom stabala ocjenjuje se: položaj stabla u sastojini, vitalnost,

tendencija razvoja, uzgojna uloga, kvalitet debla, dužina krošnje i zdravstveno stanje stabla (Pintarić, 1969). Ova klasifikacija kod nas se često primjenjuje.

Prema položaju u sastojini stabla se dijele na:

Šifra 100: stablo gornje etaže, čija je visina veća od 2/3 gornje visine (gornja visina je prosječna visina 20% najviših stabala),

Šifra 200: stablo srednje etaže, čija se visina nalazi između 1/3 i 2/3 gornje visine,

Šifra 300: Stablo donje etaže, čija je visina manja od 1/3 gornje visine.

Prema vitalnosti stabla se dijele na:

Šifra 10: stablo jakog vitaliteta, na promijenjene uslove (uzgojne zahvate) snažno reaguje,

Šifra 20: stablo normalnog vitaliteta, normalno reaguje,

Šifra 30: stablo slabog vitaliteta, slabo reaguje ili uopšte ne reaguje (ocjenjuje se po boji i gustini asimilacionog aparata).

1 IUFRO = International Union of Forest Research Organizations (Međunarodno udruženje šumarskih istraživačkih organizacija).

•

•

•

•

•

•

•

•

84

Prema tendencij i razvoja stabla se dijele na:

Šifra 1: stablo s naprednom tendencijom, brže raste u visinu od susjednih stabala,

Šifra 2: stablo s pratećom tendencijom, raste u visinu kao susjedna stabla,

Šifra 3: stablo zaostaje u rastu, raste u visinu sporije od susjednih stabala.

Prema uzgojnoj ulozi stabla se dijele na:

Šifra 400: odabrano stablo, najvrjednije stablo iz gornje etaže na kome, prema sadašnjem izgledu, leži budućnost,

Šifra 500: kor isno stablo, ima funkciju pomaganja odabranog stabla (čišćenje od grana, održavanje plodnosti zemljišta),

Šifra 600: štetno stablo, šteti odabranom stablu i bez obzira na kvalitet uklanja se iz sastojine.

Prema kvali tetu debla stabla se dijele na:

Šifra 40: odl ičan kvalitet debla, stablo koje će u doba korištenja dati najmanje 50% drvne mase visokog kvaliteta,

Šifra 50: normalan kvalitet debla, stablo koje će u doba korištenja dati najmanje 50% drvne mase prosječnog kvaliteta,

Šifra 60: loš kvalitet debla, stablo će u doba korištenja dati manje vrijednu drvnu masu.

Prema dužini krošnje stabla se dijele na:

Šifra 4: duga krošnja, duža od 1/2 visine stabla,

Šifra 5: srednje duga krošnja, duga između 1/2 i 1/4 visine stabla,

Šifra 6: kratka krošnja, kraća od 1/4 visine stabla.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

85


Prema zdravstvenom stanju stabla se dijele na:

Šifra 7: stablo potpuno zdravo, nema nikakvih znakova oboljenja ili ošte-ćenja,

Šifra 8: sumnjivo zdravstveno stanje, ne izgleda potpuno zdravo,

Šifra 9: bolesno stablo, znaci oboljenja uočljivi (trulež i slično).

Ako stablo dobije šifru 112/445/7 to znači da pripada gornjoj etaži, jakog vitaliteta, prateće tendencije rasta, odabrano je stablo, odličnog kvaliteta debla, srednje duge krošnje i potpuno je zdravo.

Regionalne metode

Bosna i Hercegovina

Istraživanja jednodobnih sastojina u Bosni i Hercegovini započeta su 1985. godine u okviru projekta čiji su rezultat trebale biti prinosne tablice za najzastupljenije vrste drveća: smrču, bijeli bor i crni bor. Do sada su jedino urađene prinosne tablice za smrču (Maunaga, 2001).

Metodiku ist raživanja jednodobnih sastojina u BiH uradili su naučni radnici Katedre za uređivanje šuma, Šumarskog fakulteta u Sarajevu: Pavlič Janez, kao njen glavni autor, Stojanović Ostoja, Koprivica Miloš, Prolić Nihad i Maunaga Zoran (Pavlič, 1999). Ona se praktično sastoji od tri dijela:

Metodika izbora sastojina,

Metodika prikupljanja podataka,

Metodika obrade podataka.

Metodikom izbora sastojina predviđen je popis svih sastojina koje su jednodobne, čiste, starije od 10 godina i nisu prorjeđivane. Uzorak treba da obuhvati sastojine svih starosti na različitim staništima, od najboljih do najlošijih.

Tada je u relativno kratkom roku od pet godina trebalo prikupiti potrebne podatke sa cijelog područja BiH. Zato je za istraživanje odabran metod pr ivremenih oglednih površina. Na ovim površinama predviđa se samo jedan premjer, a “povezivanjem” podataka iz sastojina različite starosti dolazi se do toka rasta sastojina. Metodikom su određene ogledne površine kružnog oblika,

•

•

•

•

•

•

86

čija veličina zavisi od starosti sastojine. U najmlađim sastojinama predviđen je najmanji (4,0 m), a u najstarijim najveći poluprečnik kruga (21,0 m), kako bi se izbjeglo mjerenje velikog broja tankih stabala u mladim sastojinama. Razlozi su, dakle, isti kao i kod metoda koncentričnih krugova u raznodobnim sastojinama.

U terenski manual upisuju se opšti podaci – organizacioni, taksacioni, orografski i pedološki (starost, nagib terena, ekspozicija, stepen sklopa, nadmo-rska visina, obrast, zemljište, oboljenja i slično).

Za sva stabla na oglednoj površini, pored ostalog, upisuje se: šifra vrste drveća, prečnik, visina, debljinski prirast, uzgojno-tehnička i tehnička klasa, klase po IUFRO klasifikaciji (položaj stabla, vitalnost, tendencija razvoja, uzgojna uloga, kvalitet debla, dužina krošnje, zdravstveno stanje), doznaka, greške stabla.

Podaci o srednjim sastojinskim stablima (dva stabla predstavnika) koji se prikupljaju na svim oglednim površinama su visina panja, broj godova na panju, dužina debla do prečnika 7, odnosno 5 cm, zatim dužina do početka krošnje i Hoenadlove sekcije (0.1L, 0.3L, 0.5L, 0.7L, 0.9L) sa prečnicima na odgovarajućim dužinama, podaci o granama i iskrojenim sortimentima. Podaci sa koturova oborenih stabala koji služe za dendrometrijsku analizu uzimaju se samo u sastojinama starijim od 45 godina.

“Metodika treba da posluži za prikupljanje građe za utvrđivanje razvojnih, strukturnih i proizvodnih karakteristika jednodobnih čistih zasada navedenih vrsta drveća u Bosni Hercegovini. Razlikuje se od klasične metode koja podrazumijeva stalne ogledne površine i periodična kontinuelna opažanja u toku produkcionog perioda uobičajenog za određenu vrstu drveća. Međutim, za brza istraživanja razvoja, prirasta i prinosa čistih jednodobnih šuma, klasičan metod nije pogodan” (Pavlič, 1999, str. 44).

Srbija

U Srbiji metodiku istraživanja izradio je Trifunović (1966). Ovaj autor je izradio i prinosne tablice za jednodobne sastojine lišćarskih vrsta drveća (hrast, bukvu, grab, topolu i druge).

Glavna karakteristika Trifunovićeve metodike je izrada tablica prinosa zasnovana na stvarnom stanju sastoj ina, za koje se računaju prosječne vrijednosti. Do podataka se dolazi “... kratkoročnim, jednokratnim opažanjima

87


masovnog broja sastojina koje se ne udaljavaju od sklopljenosti ili obraslosti koje se smatraju primerne u datim okolnostima, za slučaj nepostojanja uslova niti mogućnosti vezivanja tablica prinosa za određene intenzitete proreda” (Trifunović, 1966, str. 48). U sastojinama se postavljaju privremene ogledne površine “rasute” po cijelom području istraživanja ili se uzimaju podaci iz privrednih planova. Prilikom prikupljanja i obrade podataka koriste se statističke metode.

Hrvatska

Za istraživanje jednodobnih sastojina, odnosno izradu prinosnih tablica u Hrvatskoj primjenjuju su pr ivremene ogledne površine (jednokratni premjer) u sastojinama razne starosti i raznih boniteta staništa (Špiranec, 1975). Posebno se vodi računa da se sastojine ne razlikuju značajnije u načinu gajenja i gazdovanja.

Veličina oglednih površina u zavisnosti od starosti i drugih faktora iznosi od 0,15 do 1,00 ha. Ogledne površine imaju pravilan oblik, kvadrata ili pravougaonika. Taksacioni prag iznosi 5 cm. Na svakoj oglednoj površini prečnici se mjere na svim stablima, visine na 50 do 100, a debljinski prirasti na 70 do 100 stabala.

Za izravnanje taksacionih elemenata po bonitetima staništa koriste se matematsko-statistički metodi. Kako bi se prinosne tablice što bolje prilagodile ekološkim uslovima područja Hrvatske urađene su posebne (lokalne) zapremi-nske tablice. Prinosne (prirasno-prihodne) tablice urađene su za hrast lužnjak, obični grab, pitomi kesten, hrast kitnjak i bukvu.

RAZNODOBNE SASTOJINE

Glavni cilj istraživanja u raznodobnim sastojinama je utvrđivanje optimalnih (idealnih, normalnih) sastava sastojina. U Bosni i Hercegovini su za potrebe tih istraživanja razrađena oba metoda, metod stalnih oglednih površina i metod privremenih oglednih površina. Na njima ćemo se zadržati, prvenstveno zbog toga što se rezultati istraživanja obavljenih po njima koriste u praksi šumarstva Bosne i Hercegovine. U odnosu na metode istraživanja u evropskim zemljama u suštini nema razlike.

88

Metod stalnih oglednih površinaKarakteristike raznodobnih sastojina (stanje zalihe, prirast, podmladak i

drugo) i njihove promjene u zavisnosti od sistema gazdovanja (načina i intenziteta sječe), klimatskih faktora, uroda sjemena i drugih faktora mogu se pratiti samo na stalnim oglednim površinama. Dinamika ovih promjena je veoma spora pa je neophodno raspolagati podacima većeg broja uzastopnih periodičnih premjera. Ogledne površine, u odnosu na jednodobne sastojine, moraju biti znatno veće, jer su raznodobne šume heterogenijeg sastava.

U Bosni i Hercegovini prve stalne ogledne površine postavila je, pred Drugi svjetski rat, bivša Direkcija šuma u Banjoj Luci. Međutim, svih 12 oglednih površina u toku rata su uništene.

Na području planine Igman, u šumama jele, smrče i bukve, Matić je u periodu od 1954. do 1957. godine postavio 10 stalnih oglednih površina u privrednim šumama i jednu u prašumskom odjelu. Jednu oglednu površinu uništio je ciklon već 1959. godine, dok su dvije ogledne površine djelimično uništene izgradnjom infrastrukture za Olimpijske igre 1984. godine. Nakon Matića istraživanjima je rukovodio Drinić do 1984. godine, a od tada Pavlič. Obrada i analiza podataka urađena je za četiri premjera (Pavlič, 1987).

Veličina oglednih površina iznosila je od 1,0 do 3,14 hektara. One su uglavnom bile nepravilnog oblika, da bi se obuhvatili što jednoličniji stanišni i sastojinski uslovi. Granice su obilježavane kočićima. Postavljena je i kvadratna mreža 10 x 10 m, radi određivanja lokacije svakog stabla u prostoru.

Metodikom je u startu bilo predviđeno da se pored ostalog pri svakom pre-mjeru (svakih 10 godina) mjere visine svih stabala, evidentira lokacija posječenih, neposječenih i uraslih stabala, veličina i prekrivenost krošnje, dužina čistog debla i kvalitet debla. Kasnije se iz finansijskih razloga odustalo od prikupljanja većine ovih podataka. Na svakoj oglednoj površini registruju se i prate promjene velikog broja i drugih karakteristika (pedološke, klimatske i druge). Sastojinama se redovno gazduje, a doznaka i sječa stabala provode se pod nadzorom.

Pri prvom premjeru sva živa stabla iznad taksacionog praga od 10,0 cm obilježavaju se rednim brojem, koji trajno zadržavaju. Prečnik se mjeri unakrsno, a mjesta na kojima prečnica dodiruje deblo obilježavaju se tačkama. Pri ponovljenom premjeru oznake se obnavljaju, a urasla stabla dobijaju naredne

89


redne brojeve. Premjer se obavlja po pravilu u oktobru, nakon završetka vegetacionog perioda.

Prirodni tok razvoja raznodobnih sastojina moguće je pratiti jedino u prašumama, odnosno u šumama kojima se ne gazduje i koje su zaštićene. Iz tih razloga postavljene su tri stalne ogledne površine u prašumi Lom (Koprivica i dr. 2005).

Metod privremenih oglednih površinaMetod privremenih oglednih površina se koristi za kratkoročna istraživanja,

tj. onda kada se na rezultate istraživanja ne može dugo čekati. Tako je u BiH 1952. godine postavljen zadatak da se za potrebe planiranja u šumarstvu i drvnoj industriji što prije utvrdi zapreminski prirast šuma. Cilj se dakle mogao definisati kao izrada tablica zapreminskog prirasta. Kasnije je zadatak proširen na utvrđivanje uticaja raznih faktora na prirast. Problem je mogao biti riješen samo metodom privremenih oglednih površina.

Metod privremenih oglednih površina podrazumijeva prikupljanje podataka u nekoj šumi na više lokacija u istoj godini (ili nekoliko godina). Broj oglednih površina mora biti dovoljan da obuhvati sva variranja u pogledu omjera smjese, boniteta staništa, debljinske strukture, stepena sklopa i drugih faktora. Nasuprot tome, unutar ogledne površine stanišne i sastojinske karakteristike trebaju biti što homogenije. Pri izboru privremenih oglednih površina vodi se računa da u njima nisu vršene sječe u prethodnom periodu za koji se prirast utvrđuje.

U Bosni i Hercegovini je od 1952. do 1959. godine postavljeno u sastojinama jele, smrče i bukve 383, hrasta kitnjaka 71, crnog bora 56 i bijelog bora 60 privremenih oglednih površina, veličine oko jedan hektar.

Glavni rezultati istraživanja neophodni za praksu objavljeni su u vidu tabl ica (Matić i dr. 1963). Ostali rezultati, uglavnom kao taksacione osnove za gazdovanje, objavili su autori u posebnim radovima; Matić (1959) za jelu, smrču i bukvu, Vukmirović (1963) za hrast kitnjak, Drinić (1963) za crni bor i Stojanović (1966) za bijeli bor. Za obradu podataka autori su koristili metod višestruke regresione analize i tako matematsko - statistički definisali veličine taksacionih elemenata u zavisnosti od najvažnijih faktora. Tablice su imale još dva izdanja (Drinić i dr. 1980; Drinić i dr. 1990).

90

Metod privremenih oglednih površina primijenjen je u BiH pri inventur i šuma na velikim površinama od 1964. do 1968. godine (Matić i dr. 1971), a osim toga primjenjuje se i u redovnoj praksi uređivanja šuma u BiH (Stojanović i Drinić, 1974).

REZIME

Za istraživanja u jednodobnim i raznodobnim sastojinama primjenjuju se metod stal-nih oglednih površina i metod privremenih oglednih površina.Metod stalnih oglednih površina u jednodobnim sastojinama podrazu mijeva postavljanje serije parcela, od kojih je jedna kontrolna parcela. One se postavljaju u sastojinama od najranije mladosti. Na njima se na osnovu periodičnih premjera prati prirast i drugi taksacioni elementi. Ovaj metod primijenjen je u Njemačkoj (Šoberov i Asmanov metod) i Engleskoj (engleske metode). Težište evropskih metoda u istraživanju jednodobnih sastojina je na definisanju proreda. Pri tome se koriste dva kriterijuma: a) biološko-socijalni i b) veličina tak-sacionih elemenata (obrasta). Za biološko-socijalne karakteristike razrađene su detaljne klasifikacije stabala, čiju osnovu čini Kraftova klasifikacija (slika 10). Novi elementi su kvalitet krošnje, kvalitet debla i uzgojna uloga stabla u sastojini. Svako stablo dobija odgovarajuću šifru, a za različite stepene proreda najčešće tabelarno određuje se koja stabla treba ukloniti, a koja zadržati u sastojini. Veličinom obrasta praktično je određena granica (jačina zahvata) za pojedine stepene proreda.Široku primjenu u istraživanjima ima IUFRO klasifikacija stabala, kojom se ocjenjuje: položaj stabla u sastojini, vitalnost, tendencija razvoja, uzgojna uloga, kvalitet debla, dužina krošnje i zdravstveno stanje stabla.U našoj regi j i urađene su metodike istraživanja jednodobnih sastojina u Bosni i Hercegovini (Pavlič, 1999), Srbiji (Trifunović, 1966) i Hrvatskoj (Špiranec, 1975). One se baziraju na privremenim oglednim površinama, odnosno kratkoročnim istraživanjima. Podaci se prikupljaju u sastojinama različite starosti i boniteta staništa. U praksi zemalja ove regije ne primjenjuju se različiti stepeni proreda, pa se istraživanje rasta sastojina i izrada prinosnih tablica “ne veže” za određene prorede.Istraživanja raznodobnih sastoj ina koja su provedena u BiH za nas su mnogo značajnija od sličnih istraživanja raznodobnih sastojina u drugim zemljama. Razrađena je metodika istraživanja na bazi stalnih oglednih površina. Do spoznaje uticaja sistema gazdovanja, klimatskih i drugih faktora može se doći tek nakon većeg broja periodičnih premjera. Pored toga, veliki problem ovog metoda je ugroženost stalnih oglednih površina (ratovi, izgradnja infrastrukture, oluje i drugo). Istraživanja prirasta raznodobnih šuma u BiH na bazi pr ivremenih ogle dnih povr š i na provedena su od 1952. do 1959. godine. Ogledne površine postavljene su tako da obuhvate sve postojeće situacije na terenu (npr. staništa od najlošijih do najboljih). Za obradu podataka primijenjen je metod višestruke regresione analize,

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

91


jer se jedino istovremenim obuhvatanjem svih važnih faktora može doći do realnog njihovog uticaja na prirast. Za glavne vrste drveća (mješovi te sastojine jele, smrče i bukve, čiste sastojine hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora) izrađene su tablice prirasta i drugih taksacionih elemenata. Osim toga, utvrđene su i numerički iskazane zavisnosti prirasta od omjera smjese, boniteta staništa, debljinske strukture (sred-njeg prečnika) i stepena sklopa.

PO SE BN I D I O

PR I R AST STA B L A

4. PRIRAST STABLA JEDNODOBNE SASTOJINE

KROŠNJA .......................................................................................... 97

VISINSKI PRIRAST STABLA ....................................................... 99Visinski prirast u toku vegetacionog perioda ...................... 99Visinski prirast u toku života ................................................. 102

DEBLJINSKI PRIRAST STABLA ............................................... 108Debljinski prirast u toku vegetacionog perioda ................ 108Debljinski prirast u toku života ............................................. 109Debljinski prirast i oblik debla ................................................113

Debljinski prirast duž debla .....................................................113Oblik debla ..............................................................................114

PRIRAST TEMELJNICE STABLA ..............................................118

PRIRAST ZAPREMINE STABLA ............................................... 120Zapreminski koeficijent .......................................................... 121Prirast zapremine u toku života ........................................... 122Međusobni odnos taksacionih elemenata ......................... 125Procent prirasta ....................................................................... 127Kora stabla ............................................................................... 128

REZIME ............................................................................................ 129

PRIRAST STABLA JEDNODOBNE SASTOJINE

97

U ovom poglavlju govori se o krošnji stabla, visinskom i debljinskom prirastu, zatim o prirastu temeljnice i prirastu zapremine stabla. Razmatraju se njihove zavisnosti od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i ostalih faktora.

KROŠNJA

Istraživanja krošnje u jednodobnoj sastojini, koja bi dala cjelovite odgovore o promjenama taksacionih elemenata krošnje od najranije mladosti do kraja života stabla su veoma složena i skupa. Ona podrazumijevaju periodične premjere krošnje u dugom vremenskom periodu. Za razliku od krošnje, do drugih dimenzija stabla (visine, prečnika i zapremine u bilo kojoj dobi) može se doći metodom poznatim pod nazivom dendrometrijska analiza stabla.

Veličina i oblik krošnje stabla u jednodobnoj sastojini zavise od velikog broja faktora. U sastojini iste starosti deblja stabla imaju zbog dominantnog položaja veće i apsolutne i relativne dužine krošnje. Sa povećanjem starosti povećavaju se dimenzije krošnje stabla. Na krošnju utiču prostor i nagib terena. Veličina krošnje zavisna je i od vrste drveća i stepena prorjeđivanja sastojine. Položaj stabla u sastojini (izloženost suncu i udarima vjetra) ima direktan uticaj na oblik i veličinu krošnje. Ovaj uticaj se prenosi na oblik debla, o čemu će biti riječi kasnije.

Prostor: Kako se formira krošnja u zavisnosti od prostora, u različitim situacijama, vidi se na Slici 11. Stablo na osami ima neograničen prostor, prima maksimalnu svjetlost i formira veliku i široku krošnju. Takvo stablo postiže malu visinu, ali ima veliki prečnik. Zbog velike težine i izloženosti vjetrovima stablo

98

mora da razvije veliki korijenov sistem. Nasuprot njemu, stablo raslo u gustoj šumi (gustom sklopu) ima veliku visinu, malu i kratku krošnju i slabo razvijen korijen. Ako bi ovakvom stablu, koje je čitav život raslo u gustom sklopu, naglo oslobodili prostor izložili bi ga velikoj opasnosti od vjetra, snijega i drugih faktora.

Slika 11. Uticaj prostora na krošnju

Nagib: Oblik krošnje stabala na terenima s nagibom je ekscentričan. Horizontalna projekcije krošnje ima oblik elipse, čija glavna osa leži u smjeru pada terena. To je zbog toga što je donja strana krošnje bolje osvijetljena i grane više rastu u dužinu. Ova pojava izraženija je kod lišćara.

Na oblik i razvijenost krošnje utiču osvijetljenost krošnje i vjetar. Ovi faktori utiču i na poprečni presjek debla, kao i na kvalitet drveta, pa će o tome biti više riječi kasnije.

NA OSAMI U RIJETKOM SKLOPU U GUSTOM SKLOPU

99

Prirast stabla jednodobne sastojine

Krošnje stabala, uglavnom na osnovu Burgerovih istraživanja, analizirao je Matić (1980). Rezultati se odnose na stabla iz srednjedobnih i starijih sastojina jele, smrče, bukve, bijelog bora i hrasta.

Vrsta dr veća: Krošnje stabala vrsta sjenke su duže od stabala istog prečnika vrsta svjetla. Vrste sjenke imaju veće i relativne dužine krošnji (u odnosu na ukupnu visinu stabla). Zbog manjih zahtjeva za svjetlošću donje grane vrsta sjenke duže se održavaju u životu, što dovodi do produžavanja krošnji. Najveći raspon variranja relativne dužine krošnje registrovan je kod jelovih stabala. U sastojinama jele održava se u životu znatan broj tanjih stabala, koja imaju jako kratke krošnje. U isto vrijeme ostala (deblja) stabla na povećanje prostora reaguju produžavanjem krošnji. Slično kao jela ponaša se i bukva. Nju karakteriše osim produžavanja i veoma dinamično širenje krošnje.

Prorede: Stabla smrče odrasla u sastojini koja je prorjeđivana jakom nis-kom proredom imaju duže krošnje od stabala iz sastojine prorjeđivane umjerenom niskom proredom. To je zbog prostora, odnosno većeg dotoka svjetlosti u donje dijelove krošnji stabala. Pokazalo se, takođe, da jače prorjeđivanje utiče i na povećanje relativnih dužina krošnji u smrčevim sastojinama.

Po zapremini krošnje u znatnoj prednosti su lišćari u odnosu na četinare, vrste sjenke u odnosu na vrste svjetla, kao i stabla u jače prorjeđivanim u odnosu na slabije prorjeđivane sastojine.

VISINSKI PRIRAST STABLA

Visinski prirast u toku vegetacionog periodaZa naučne potrebe dnevne priraste posmatramo u toku vegetacionog

perioda. Važne karakteristike pri tome su vrijeme početka prirasta, maksimalan iznos dnevnog prirasta, završetak prirasta i kumulirani iznos prirasta. Ovdje se, takođe, radi o dvije tipične krive, krivoj rasta i krivoj prirasta.

Kr iva v is inskog pr irasta stabla u toku vegetacionog perioda ima zvonolik oblik. U prvim danima prirast je mali, potom se povećava, kulminira i na kraju se smanjuje. Ako bi posmatrali samo jedno stablo, tok njegovog prirasta bio bi “nemiran”, jer prirast varira iz dana u dan. Zbog toga se prilikom ovakvih analiza

100

uzima prosjek prirasta više stabala. Iz istih razloga posmatranja se vrše ne samo u jednom, već u nekoliko vegetacionih perioda.

Kr iva vis inskog rasta u vegetacionom periodu dobija se kumuliranjem dnevnih prira s ta. Ona ima esoidan oblik, s prevojnom tačkom koja odgovara kulminaciji dnevnog prirasta. Ordinata na kraju vegetacionog perioda, kada dnevni prirast padne na nulu, predstavlja ukupni prirast u vegetacionom periodu. To je praktično prirast u toj godini.

Kod nekih lišćarskih vrsta, kao što su hrast i bukva, dolazi do prekida prirasta u ljetnjem periodu. U ovakvim slučajevima postoje dva perioda rasta, proljetnji i ivandanjski (julski) rast. Dakle, postoje dvije zvonolike krive prirasta i adekvatno njima dvije esoidne krive rasta u vegetacionom periodu. Krive rasta su povezane horizontalnom linijom, jer je prirast tada jednak nuli. Šematski (uopšteno) su pri-kazani rast i prirast stabla smrče i hrasta u vegetacionom periodu (Grafikon 16). Oblici krivih za smrču vrijede i za druge vrste drveća, uz izuzetak nekih lišćara.

Dnevni prirasti u toku vegetacionog perioda istraživani su u manjoj mjeri nego godišnji prirasti. Sveobuhvatna istraživanja dnevnih prirasta, uglavnom stabala mlađe dobi, koje je obavio Burger u Švajcarskoj, analizirao je Matić (1980). Prirast visine u toku vegetacionog perioda zavisi od stanišnih uslova, vrste drveća, vremenskih prilika i drugih faktora.

Stanišni uslovi: Što su stanišni uslovi lošiji rast stabala u visinu počinje kasnije i završava kasnije. Tako su, na primjer, stabalca gorskog javora na lokaciji Stanserhorn (lošije stanište) počela rasti oko 20. juna, u vrijeme kada se završavao rast stabalaca gorskog javora na lokaciji Adlisberg (bolje stanište). Periodi rasta na lošijem bonitetu su kraći, dnevni prirasti znatno manji, a kulminacija se pomjera prema kraju vegetacionog perioda.

Vrsta dr veća: Početak i završetak rasta vrsta drveća sa lokacije Adlis-berg, čije klimatske prilike odgovaraju Srednjoj Evropi, mogu se iskoristiti kao orjentiri za naše uslove (Tabela 4).

Početak i trajanje perioda visinskog prirašćivanja značajno zavisi od stečenih osobina vrsta drveća. Tako rani početak i završetak prirasta bijelog bora Burger smatra osobinama borova stečenim u pradomovini, koju je karakterisala kontinentalna klima i jake ljetnje suše. Biljke su započinjale prirašćivanje vrlo rano kako bi iskoristile proljetnu vlažnost zemljišta, a završavale ga prije nego

101


što počne najveća suša. U tropskim i subtropskim uslovima vrste drveća često imaju više perioda prirašćivanja u toku godine. Hrast i bukva tu osobinu stekli su u pradomovini u kojoj je vladala subtropska klima.

Tabela 4. Trajanje visinskog prirasta u toku godine (Izvor: Matić, 1980)

Vrsta drveća Početak i kraj prirastaTrajanje rasta

(dana)Jela 10. maj – 5. jul 55Smrča 20. maj – 15. jul 55Bijeli bor 01. april – 15. jun 75Bukva 10. maj – 10. jun i 5-20. jul 45Hrast 15. maj – 5. jun i 10. juli – 5. avgust 45

Grafikon 16. Rast i prirast u vegetacionom perioduVEGETACIONI PERIOD

VEGETACIONI PERIOD

SMRČAHRAST

RA

ST

VIS

INE

U V

EG

ETA

CIO

NO

M P

ER

IOD

UD

NE

VN

I VIS

INS

KI P

RIR

AS

T

P

P

P

102

Vremenske pr i l ike: Do sada smo posmatrali zavisnost dnevnog visinskog prirasta u toku vegetacionog perioda (od kalendarskog vremena), od boniteta staništa i vrste drveća. Kada se radi o dnevnim prirastima vremenske prilike su nezaobilazan faktor. Poznavanje kretanja dnevnih prirasta u toku vegetacionog perioda od velike je koristi za razumijevanje tokova prirasta u dužem vremenskom periodu.

Loše vremenske prilike izazivaju kašnjenje početka prirašćivanja. U proljeće u zemljištu ima dosta vlage pa je za početak rasta presudna toplota. Kasnije, u toku ljeta, često dolazi do isušivanja zemljišta, pa je nedostajući faktor vlažnost. Dnevni visinski prirast najviše zavisi od toplote. Blage kiše, koje ne snižavaju značajnije temperaturu djeluju pozitivno na prirast, dok jake kiše često dovode do sniženja temperature i smanjenja dnevnog prirasta.

Toplota i vlažnost, kao glavni faktori vremenskih prilika, različito utiču na dnevne priraste u različitim situacijama. Taj uticaj zavisi od tipa zemljišta, ekspozicije, nagiba, sastojinskih uslova, perioda u godini i drugih uslova. Vremenske prilike ne utiču samo na prirast u tekućoj godini, već i na prirast naredne godine, a nekad i više godina.

Na veličinu prirasta i na dužinu prirašćivanja utiče i položaj stabla u sastojini. Potištena stabla imaju kraći period prirašćivanja, kasnije počinju i ranije završavaju sa rastom. Njihov prirast je obično znatno manji od prirasta stabala iz gornje etaže.

Visinski prirast u toku životaKako raste stablo u visinu u jednodobnoj sastojini posmatraćemo istovre-

meno na osnovu godišnjeg i dobnog (ukupnog) prirasta. Godišnj i pr irast se uvijek odnosi na konkretnu godinu i predstavlja kumulantu svih dnevnih prirasta u toj godini, dok dobni pr irast predstavlja kumulantu godišnjih prirasta do određene dobi.

Vidjeli smo da su dnevni prirasti jako zavisni od vremenskih prilika, tako da je i godišnji prirast (suma dnevnih prirasta) varijabilna veličina. Vremenske prilike jedne godine mogu biti manje ili više povoljne, a nekad i vrlo nepovoljne (npr. izuzetno sušna godina). Osim toga, prirodno je da, zbog genetskih predispozicija, dva stabla iste vrste drveća ne rastu isto. Tome treba dodati još različite

103


mikrostanišne uslove i položaj stabla u odnosu na druga stabla u sastojini. Sve to utiče na izraženo variranje visinskog prirasta iz godine u godinu.

Vrhovi viših stabala nepristupačni su za direktno mjerenje visinskog prirasta. Osim toga, prirasti su često mali, a nekada i teško uočljivi. Sve su to razlozi zbog kojih se godišnji prirast ne određuje direktno, već se računa preko prosječnog periodičnog prirasta. Ovaj prirast približno odgovara godišnjem prirastu u sredini perioda.

Da bi utvrdili visinski prirast stabla neke vrste drveća u zavisnosti od dobi (starosti), boniteta staništa i drugih faktora nije dovoljno analizirati jedno stablo. Moramo obuhvatiti više stabala i na osnovu njihovog prosjeka tražiti zavisnosti. Međutim, postavlja se pitanje koja stabla uzeti u obzir? Poznato je da se i rast jednodobne sastojine u visinu iskazuje preko prosječnih vrijednosti više stabala. U čemu je onda razlika između stabla i sastojine?

Pri određivanju karakteristika sastojine u obzir se uzimaju sva stabla sastojine u bilo kojoj njenoj dobi, dok se za računanje prosječnog rasta stabla uzimaju u obzir samo ona stabla koja su dočekala kraj produkcionog perioda (bez stabala uklonjenih proredama). Međutim, dosadašnja istraživanja prirasta stabla uglavnom su obavljana na malom broju stabala ili na pojedinačnim stablima.

Visinski prirast stabla razmatraćemo u zavisnost od starosti, boniteta staništa, vrste drveća, položaja stabla u odnosu na druga stabla, prostora koji mu stoji na raspolaganju i drugih faktora. Pri tome ćemo, u slučajevima kada to bude moguće, koristiti podatke za stabla smrče iz BiH1. Rast tih stabala pratićemo i na osnovu drugih taksacionih elemenata, a ne samo visine.

1 Podaci su prikupljeni u okviru projekta Prinosne tablice za bijeli bor, crni bor i smrču u BiH (1985 – 1990). Na žalost, ovaj projekat nikad nije završen.

104

Uticaj starost i: Za četiri stabla smrče, odrasla na trećem bonitetu staništa, u prirodnim jednodobnim sastojina ma na području Sokoca (RS – BiH), izračunat je i grafički prikazan prosječan visinski rast i godišnji visinski prirast u zavisnosti od starosti (Grafikon 17).

Kriva rasta stabla smrče u visinu ima esoidan oblik. Prevojna tačka se javlja u 35. godini. Do te dobi poveća-nje visine je progresivno (svake naredne godine povećanje visine je veće nego prethodne), a od tada nadalje degresivno (visina se i dalje povećava, ali svake naredne godine sve manje). Ordinata u određenoj starosti na krivoj rasta predstavlja do-bni prirast, odnosno postignutu visinu do te starosti. Kriva rasta ne može imati kulminaciju. Jednom postignuta visina ne može se smanjivati, jer je rast nepovratan proces. Moguće je da se stablo prevrši ili prelomi, ali to izlazi iz okvira “prirodnog” toka rasta. Takva stabla se inače prilikom premjera ne uzimaju u obzir.

Kriva godišnjeg pr irasta sta b la smrče ima zvonolik ob lik. U početku prirast je mali, kulminira u starosti 35

godina, a zatim se smanjuje. U vrijeme kulminacije visinski prirast iznosio je 48 cm, dok je na početku i na kraju posmatranog perioda iznosio između 15 i 20 cm.

Uticaj boniteta staništa: Rast stabla smrče u zavisnosti od starosti odnosio se na treći bonitet staništa. Da bi utvrdili uticaj boniteta staništa uporedili smo te podatke i one koji se odnose na prvi i peti bonitet staništa. Četiri stabla prvog boniteta uzeta su sa područja Han Pijeska, dok su po dva stabla petog boniteta staništa s područja Ključa, odnosno Sokoca.

Grafikon 17. Uticaj starosti na rast i prirast stabla smrče u visinu

105


Na boljem bonitetu visina stabla je, pri istoj starosti, veća nego na lošijem bonitetu staništa. Prevojna tačka na krivoj rasta javlja se pri starosti 20 godina na prvom, 35 godina na trećem i 55 godina na petom bonitetu staništa. Dakle, na boljem bonitetu se javlja ranije. Navedene starosti odgovaraju kulminacionim tačkama godišnjeg prirasta, čije su vrijednosti tada približno iznosile 60, 50 i 40 cm (Grafikon 18).

Bilo je očekivano da godišnji visin-ski prirast stabla bude veći na boljim bonitetima staništa. To se nije ostvarilo u potpunosti. Prirast je na prvom bonitetu najveći samo u mlađoj dobi. Oko 35. godine dolazi do izjednačenja prirasta na prvom i trećem bonitetu, a nakon 50. godine najveći prirast je na petom bonitetu staništa. Bez obzira

na to, visine stabala su u svim starostima veće na boljem bonitetu. U mlađoj dobi razlika između boniteta bila je jako velika, što je doprinijelo da su na prvom bonitetu u tom periodu stabla postigla toliko velike visine da su tu prednost zadržala u starijoj dobi.

Do ove pojave moglo je doći iz dva razloga. Prvi razlog je što se na lošijim bonitetima kulminacija javlja kasnije, tako da se najveći prirasti lošijih bonite ta upoređuju sa prirastima boljih boniteta u vrijeme kada su oni znatno ispod svog maksimuma. Drugi razlog može biti uticaj faktora koji ovdje nisu uzeti u obzir. U našem slučaju korišćena je jednostavna korelacija. Osim toga, ne znamo kako su se mijenjali uslovi za rast ovih stabala u toku života, prije svega prostor i položaj u odnosu na druga stabla.

Po pravilu, kad se razmatra uticaj nekog faktora na određenu pojavu trebao bi taj faktor, kao nezavisna veličina, biti na apscisi. U našem slučaju na x – osi

20 40 60 80Starost

0.2

0.4

0.6I h (m

)

I

III

V

Grafikon 18. Uticaj boniteta staništa na rast i prirast stabla smrče u visinu

106

trebao je biti bonitet staništa. Međutim, tako utvrđena zavisnost odnosila bi se samo na jednu starost. Uticaj nekog faktora ne mora biti isti u svim starosnim dobima. U našem slučaju dobili bi različit uticaj boniteta pri starosti 20 godina (veći prirast na boljem bonitetu) i starosti 60 godina (veći prirast na lošijem bonitetu). Zbog toga što se dobija nepotpuna predstava zavisnosti, ovakav način prikazivanja se izbjegava.

Uticaj vrste dr veća: Uticaj vrste drveća obično se razmatra na dva načina, poređenjem vrsta svjetla i vrsta sjenke (u okviru lišćara, odnosno četina-ra) i vrsta drveća pojedinačno.

Iako se dosadašnja istraživanja visinskog prirasta odnose uglavnom na pojedinačna stabla raznih vrsta drveća mogu se izvesti pouzdani zaključci o njihovim međusobnim odnosima. Sve vrste drveća imaju isti oblik krivih godi-šnjeg i ukupnog prirasta. Krive prirasta su zvonolike, a krive rasta su esoidne. Razlike između vrsta drveća javljaju se u veličini prirasta i vremenu kulminacije.

Vrste svjet la u mladosti brzo rastu i rano postižu kulminaciju godi šnjeg visinskog prirasta (najčešće između 10. i 20. godine). Kulminacija prirasta vrsta sjenke javlja se znatno kasnije, između 30. i 40. godine. Stabla vrsta svjetla u mlađoj dobi su viša od vrsta sjenke, a prevojna tačka na krivoj rasta javlja se ranije. Razlika između vrsta svjetla i vrsta sjenke javlja se zbog njihovih bioloških osobina. Vrste svjetla “moraju” u mladosti brzo rasti kako bi se izborile za povoljan visinski položaj i tako obezbijedile dovoljno svjetlosti.

Ne može se određeno govoriti kada kulminira visinski prirast pojedinih vrsta drveća. Dinamika prirasta ne zavisi samo od vrste drveća. Ona je potpuno različita u zavisnosti od sastojinskog oblika (jednodobne ili raznodobne sastojine), a zavisi i od drugih faktora.

Uticaj ostal ih faktora: U vezi s uticajem drugih faktora poredićemo rast dva stabla smrče, koja potiču iz prirodne jednodobne sastojine starosti 130 godina, s područja Sokoca. Stabla su odrasla jedno pored drugog, u istim mikrostanišnim uslovima. Radi se o stablima koja su imala isti prečnik i visinu u starosti 130 godina. Međutim, ova dva stabla su u toku života imala potpuno različitu dinamiku rasta, odnosno prirasta (Grafikon 19).

Iako su počela sa rastom isto vremeno, već u starosti 20 godina stablo broj 1 je bilo više od stabla broj 2 čak 2,3 puta. Ta razlika se kasnije smanjivala, u

107


starosti 50 godina iznosila je 69%, da bi se u starosti 130 godina svela na svega 3%. U prvoj polovini životne dobi (do 60. godine) stablo 1 imalo je veći visinski

prirast. Kasnije je situacija obrnuta. Šta je prouzrokovalo navedene razli-ke i različitu dinamiku rasta ova dva stabla? Pored genetskog faktora, vje ro vatno su uticaj imali različit pol o žaj u odnosu na druga stabla i prostor koji su ova dva stabla imala na raspolaganju u toku života. Njihov rast pratićemo i dalje.

Prostor, kao faktor koji utiče na visinski prirast, praktično nema veliki značaj. Povećanje prostora povlači za sobom povećanje krošnji i trošenje asimilata više na debljinski, nego na visinski prirast.

Uticaj položaja stabla u sastoji-ni govori sam za sebe. Dominantna stabla su u toku života imala veći prirast od drugih stabala u sastojini. Mnoga potištena stabla čiji vrhovi nisu doprli do direktne svjetlosti nisu

preživjela. U fazi mladosti visinski prirast je od životnog značaja, za razliku od kasne faze života kada stablo više nije “zainteresovano” za rast u visinu. Tada stablo može potpuno da prestane rasti u visinu, jer je obezbijedilo povoljan položaj i više nema konkurencije. Svoje asimilate tada troši na debljinski prirast i životne funkcije.

Uticaj vremenskih pr i l ika na dnevne visinske priraste prenosi se i na godišnji prirast. Vremenske prilike prethodne godine mogu da utiču na prirast više nego vremenske prilike tekuće godine. Stabla u avgustu i septembru odlažu veliki dio organske supstance kao rezervu za iduću godinu (za izbojke i slično). Na izrazito suvim staništima ispoljava se kišna prethodna godina uglavnom povoljno, dok se topla i suva prethodna godina odražava povoljno na vlažnim i hladnim staništima (Matić, 1980).

??? ?????????????????????????? ??????

Grafikon 19. Različit rast i visinski prirast dva stabla smrče u visinu

108

DEBLJINSKI PRIRAST STABLA

Debljinski prirast u toku vegetacionog periodaDebljinski prirast stabla u toku vegetacionog perioda zavisi od istih faktora od

kojih zavisi i visinski prirast. I zavisnosti su istosmjerne, ali se uticaj ne odražava u istoj mjeri na debljinski kao na visinski prirast.

Kod dnevnih visinskih prirasta problem je bio mjerenje prirasta, jer se nalaze u vrhovima stabala, dok kod debljinskog prirasta postoji problem variranja prečnika u toku dana. To se dešava usljed različite snabdjevenosti debla vodom. U toku dana intenzitet transpiracije je obično veliki, a dotok vode iz korijena mali, što dovodi do sužavanja ćelija i smanjivanja prečnika stabla. Ova variranja znatno su veća od dnevnih prirasta i predstavljaju ozbiljan problem pri istraživanjima.

Period rasta stabla u debljinu duži je od perioda rasta u visinu. U srednjoevropskim prilikama u prosjeku rast lišćarskih vrsta drveća u debljinu počinje početkom maja, a završava se krajem avgusta. Rast četinara počinje i završava nešto kasnije, traje od sredine maja do sredine septembra (Assmann, 1961). U našim ekološkim uslovima vegetacioni period traje duže nego u Njemačkoj. Rast u debljinu počinje nešto ranije i završava nešto kasnije. Na debljinski prirast utiču brojni faktori, koji u raznim kombinacijama predodređuju početak, intenzitet i završetak prirasta u toku vegetacionog perioda.

Stabla iz gornjeg sprata imaju duži period prirašćivanja u debljinu i veće dnevne priraste od stabala donje etaže. Potisnuta stabla mnogo ranije završavaju s prirašćivanjem. Prostor koji stablima stoji na raspolaganju u velikoj mjeri utiče na debljinski prirast. U jače prorjeđivanoj sastojini stabla imaju veće priraste i duže rastu u toku vegetacionog perioda.

Između vrsta drveća postoje određeni odnosi. Tako se uočava rani početak debljinskog prirasta hrasta i njegova kulminacija već u maju ili junu. “Ovo se objašnjava time što lišćari širokih sudova (pored hrasta ovdje su jasen i brijest) moraju rano da formiraju nove sudove pošto sudovi iz prethodne godine nisu sposobni za potpuno funkcionisanje u procesu snabdijevanja vodom, jer su mahom ispunjeni taninskim i drugim materijama. Kod vrsta sa širokim porama kambijalno rastenje u debljinu počinje još prije izbijanja lišća” (Stamenković i Vučković, 1988, str. 107).

109


Debljinski prirast u toku životaOno što je u uvodnom dijelu rečeno za visinski prirast u najvećoj mjeri važi

i za debljinski prirast. Postoje i neke specifičnosti. Na primjer, visinski prirast je jedna veličina za stablo, a debljinski prirast može da se mjeri na raznim dijelovi-ma stabla. Za debljinski prirast grana nismo posebno zainteresovani.

Iz praktičnih razloga debljinski prirast, kao i prečnik stabla, najčešće se mjeri na visini 1,3 m od zemlje. To nije prirodno mjesto na stablu. Logično bi bilo da se debljinski prirast mjeri pri zemlji. U tom slučaju krive rasta i prirasta bile bi potpune. Ovako nedostaje početni period života, pa one često gube svoj karakterističan oblik.

Najprije ćemo da vidimo zavisnosti debljinskog prirasta (na visini 1,3 m od zemlje) od starosti, boniteta staništa, vrste drveća, položaja stabla u odnosu na

druga stabla, prostora koji stoji stablu na raspolaganju i drugih faktora. Pri tome ćemo, gdje god je to moguće, koristiti ista stabla kao kod visinskog prirasta. Potom ćemo se osvrnuti na veličinu debljinskog prirasta na različitim visinama stabla od zemlje i na oblik njegovog debla.

Uticaj starosti: Za četiri stabla smrče, za koja je analiziran i visinski prirast, prikazan je na bazi prosjeka njihov rast u debljinu i deblji-nski prirast (Grafikon 20).

Krive su nepotpune, jer se ne utvrđuju podaci u mlađoj dobi. Da su potpune, kriva rasta bi imala esoidan, a kriva prirasta zvonolik oblik. Kul-minacija debljinskog prirasta javila se prije 35. godine, što znači prije kulminacije visinskog prirasta.

mm

Grafikon 20. Uticaj starosti na rast i prirast stabla smrče u debljinu

110

Rast ovih stabala u početku odvijao se vrlo sporo. Ona su u ranoj mladosti rasla u lošim uslovima. Do desete godine života ni jedno od četiri stabla nije prešlo visinu 1,3 m.

Uticaj boniteta staništa: Uticaj boniteta staništa na rast u debljinu i debljinski prirast utvrđen je na istim stablima smrče koja su korišćena i kod visinskog prirasta (Grafikon 21). Najveće prečnike, pri istoj starosti, imaju stabla na najboljem bonitetu. Krive takođe nisu potpune. Krive rasta imaju samo dio krive desno od prevojne tačke, tako da se ne vidi esoidan oblik.

U mladosti je debljinski prirast najveći na prvom bonitetu, a u stari-joj dobi veći prirast je na lošijim bonitetima. Ta pojava konstatovana je i kod visinskog prirasta, a razlozi su isti. Na krivim prirasta kulminacije su izostale, jer su se javile ranije.

Uticaj vrste dr veća: Razlike između vrsta drveća u pogledu rasta i prirasta u debljinu javljaju se u veličini prirasta i vremenu kulminacije. Uopšte, za sve vrste drveća karakterističan je zvonolik oblik krivih prirasta i esoidan oblik krivih rasta.

Vrste svjetla u mlađoj dobi imaju znatno veći prirast i raniju kulminaciju od vrsta sjenke. To znači da u mlađoj dobi postižu veće prečnike i da se prevojna tačka na krivoj rasta javlja ranije. U starijoj dobi, po pravilu, vrste svjetla gube tu prednost.

Po obliku krive prirasta izdvaja se hrast lužnjak, za koga je karakterističan ujednačen debljinski prirast u toku života. Za razliku od rasta u visinu, rast u debljinu nikad ne prestaje i traje sve dok su stabla živa.

Grafikon 21. Uticaj boniteta staništa na rast i prirast stabla smrče u debljinu

111


Uticaj ostal ih faktora: Prirast stabla u debljinu neke vrste drveća, ne zavisi samo od starosti i boniteta staništa već i od drugih faktora. Najvažniji od njih su: položaj u odnosu na druga stabla, prostor koji ima stablo, genetske predispozicije (individualna svojstva), vremenske prilike, urod sjemena, napad štetnih insekata, oštećenja i drugi.

Položaj u odnosu na druga stabla i prostor koji stoji stablu na raspola-ganju (stajališna površina) su dva faktora koja znatno više utiču na rast stabla u debljinu nego na rast u visinu. Promjena ovih uslova izaziva preraspodjelu asimilata za rast u visinu, odnosno debljinu. Zbog toga, najbolje je istovremeno posmatrati uticaj ovih faktora na debljinski i visinski prirast. Matić je te odnose opisao na sljedeći način.

“Kada stablo zaostane u rastu u visinu u odnosu na druga stabla sastojine, ono će uginuti usljed zasjenjivanja drugih stabala ako ne ubrza svoj rast u visinu. Rast u debljinu nije od takvog vitalnog značaja stoga stablo u takvoj situaciji troši od proizvedene organske supstance veliki dio za rast u visinu, a mali dio za rast u debljinu. Događa se da se plašt goda debla jako zasjenjenog stabla ne spusti do prsne visine u godinama nepovoljnih vremenskih prilika, ali prirast u visinu ne izostaje sve dok je stablo živo, naravno do njegovih dobi koje ne prelaze produkcioni period sastojine. Variranje godišnjeg debljinskog prirasta stabla zbog promjena u pogledu njegovog položaja u odnosu na druga stabla sastojine je stoga mnogo izrazitije nego variranje njegovog godišnjeg visinskog prirasta. Što je taj položaj povoljniji, veći je godišnji debljinski prirast, i obratno.

Kada se poveća stajališna površina npr. kodominantnog stabla, poveća se priliv svjetla do njegove krošnje, a time i količina proizvedene neto-organske supstance. Za stablo koje je i prije bilo osvijetljeno nije od nekog naročitog značaja ubrzavanje rasta u visinu. Od mnogo većeg značaja je ubrzavanje njegovog rasta u debljinu jer deblo treba da izdrži sve veća i veća naprezanja koja izazivaju težina krošnje i udari vjetra u krošnju. Naime, proširenje stajališne površine stabla prati u stopu povećanje izloženosti krošnje udarima vjetra. Usljed proširivanja stajališne površine stablo odvaja od proizvedene neto-organske supstance sve veći dio za svoj debljinski prirast i sve manji za visinski prirast. Varijabilnost godišnjeg debljinskog prirasta stabla usljed promjena njegove stajališne površine je veća od varijabilnosti njegovog visinskog prirasta. Što je stajališna površina stabla veća, to je, naravno, veći njegov godišnji debljinski prirast i stablo brže raste u debljinu” (Matić, 1980, str. 84).

112

Individualne osobine, zajedno sa faktorima prostora i položaja stabla, mogu izazvati jako različit debljinski rast stabla u toku života. To se pokazalo na pri-mjeru istih stabala koja su razmatrana i kod visine (Grafikon 22).

Stablo broj 1 imalo je veći prirast od stabla broj 2 sve do starosti 90 godina. Nakon toga situacija se izmijenila, a debljinski prirast stabla 2 naglo se povećao. Ta pojava povećava prirasta u tako kasnoj fazi života nije uobičajena. Ona je konstatovana i kod visinskog prirasta ovog stabla, što je još rjeđa pojava.

S privrednog aspekta jako je važ no poznavanje odnosa između visinskog i debljinskog prirasta. Ako želimo za kraće vrijeme proizvesti deblje sortimente podržavaćemo debljinski prirast. Tako jačim prore-dama možemo u sastojini stvoriti povoljnije uslove za rast stabala. Ako imaju veći prostor stabla će razviti jače krošnje i povećati debljinski prirast.

Vremenske pr i l ike utiču na debljinski prirast slično kao na visin-ski prirast. U pravilu, veće količine pada vina na siromašnom pjeskovi-tom zemljištu doprinose povećanju pri ra sta, a na dubokom glinovitom ze mljištu djeluju nepovoljno. Niske temperature u toku zime i proljeća mogu izazvati negativne posljedice na rast stabala.

Obilan urod sjemena može umanjiti prirast, jer se veliki dio asimilata troši za stvaranje sjemena. Prema nekim istraživanjima zbog preobimnog uroda stabla bukve mogu imati i do 50% manji prirast, a posljedice mogu da se osjećaju i u narednih nekoliko godina.

Jak napad štetnih insekata, kao što je napad gubara na hrast, izaziva smanjenje prirasta, a nekad i sušenje stabala. Ošteć ivanje (kore) stabala,

40 80 120

10

20

30

40

d (c

m)

Stablo 1

Stablo 2

40 80 120Starost

Starost

1

3

5

7

I d (m

m)

Stablo 1

Stablo 2

Grafikon 22. Različit rast i prirast dva stabla smrče u debljinu

113


koje nastaje prilikom izvlačenja stabala iz šume umanjuje prirast, jer se, pored ostalog, asimilati troše i za saniranje rana.

Debljinski prirast i oblik debla

Debljinski prirast duž debla

Do sada je bilo govora o debljinskom prirastu na prsnoj visini, odnosno visini 1,3 m od zemlje. Ovaj prirast se koristi za određivanje zapreminskog prirasta stabla i sastojine. Osim njega, zanima nas i debljinski prirast duž debla. Prije svega, zbog oblika (punodrvnosti) debla i vrijednosti njegove drvne mase.

Debljinske priraste duž debla utvrđujemo na oborenim stablima metodom dendrometrijske analize stabla. Prečnike mjerimo na jednakom rastojanju, najčešće svaka dva metra, počevši od 1,3 m iznad zemlje. Zatim računamo relativne vrijedno sti (indekse) debljinskih prirasta u odnosu na prirast u prsnoj visini, koji se uzima kao bazni (indeks 100). Na osnovu grafičkog prikaza, gdje se na apscisi nanose udaljenosti od zemlje, a na ordinati indeksi, dobija se predstava o raspodjeli prirasta duž debla. Ovaj prirast razmatraćemo u zavisnost od starosti, boniteta staništa, vrste drveća, položaja stabla, proreda i drugih faktora.

Prvo zapažamo da duž debla prirast nije jednak. Od zemlje prema vrhu stabla prirast se najprije smanjuje do nekog mjesta, a zatim povećava. Mjesto na kome je debljinski prirast najmanji nalazi se približno na jednoj petini visine stabla od zemlje (0,2h). U zavisnosti od vrste drveća i drugih faktora raspodjela debljinskog prirasta duž debla se mijenja.

S povećanjem starost i mjesto minimalnog debljinskog prirasta pomjera se naviše. Na osnovu Gutenbergovih podataka za veći broj smrčevih stabala konstatovano je pomjeranje mjesta minimalnog debljinskog prirasta sa prsne visine, za stabla starosti 55 godina, na tri metra za stabla starosti 75 godina, odnosno osam metara za stabla starosti 115 godina (Matić, 1980). Pri zemlji (u visini panja) prirasti svih ovih stabala su bili veći nego na prsnoj visini. Razlike su bile najveće kod starog stabla. Ova stabla, s obzirom na visinu i velike krošnje, da bi izdržala sva opterećenja i udare vjetra, moraju se dobro “pričvrstiti” za zemlju. Zato se pri zemlji njihovo deblo širi, a žilište snažno razvija.

114

Slični su odnosi u raspodjeli debljinskog prirasta duž debla većeg broja stabala crnog bora s područja Hercegovine, BiH (Tabela 5).

Tabela 5. Debljinski prirast duž debla crnog bora (Izvor: Maunaga, 1990)

Starost Visina stabla (m)

Minimalan prirast – apsolutna udaljenost od zemlje

(m)

Minimalan prirast – relativna udaljenost od zemlje

100 26,0 5,5 0,21 h

70 14,0 3,0 0,21 h

50 15,0 2,5 0,17 h

40 12,5 2,0 0,16 h

30 11,5 1,5 0,12 h

25 10,0 1,0 0,10 h

“Relativno izraženo mjesto minimalnog debljinskog prirasta na stablima crnog bora u jednodobnim sastojinama na području Hercegovine nalazi se približno na visini 0,1h za stabla starosti 20-30 godina, na visini 0,15h za stabla starosti 40-50 godina i na visini 0,20h za starija stabla. To znači da se u starijih stabala mjesto minimalnog debljinskog prirasta nalazi ne samo na većoj apsolutnoj nego i na većoj relativnoj visini” (Maunaga, 1990, str. 160).

Na boljim bonitet ima staništa mjesto minimalnog debljinskog prirasta leži više u odnosu na lošija staništa. Na primjeru većeg broja smrčevih stabala starosti 105 godina mjesto minimalnog debljinskog prirasta se pomjera sa 2,5 m na III bonitetu na 8,5 m na I bonitetu staništa (Matić, 1980).

S povećanjem prostora, nakon izvođenja proreda, dolazi do pomjeranja mjesta minimalnog prirasta naviše. Kako navodi Matić, za stara smrčeva stabla, 30 godina nakon provedene prorede, došlo je do pomjeranja minimuma sa 4 na 12 m (Matić, 1980). Međutim, treba imati u vidu da je tome doprinijelo i povećanje starosti.

Oblik debla

Debljinski prirast nije isti na svim stranama, što dovodi do formiranja različitog oblika debla. Oblik debla posmatra se preko uzdužnog i poprečnog presjeka. Ova dva presjeka su povezana, jer od oblika poprečnog presjeka na različitim visinama stabla od zemlje zavisi izgled uzdužnog presjeka.

115


Uzdužni presjek: Uzdužni presjek debla je nepravilnog oblika, posebno kod lišćarskih vrsta drveća. Većina lišćara “gubi” deblo u gornjoj trećini, tako da uzdužni presjek poprima najrazličitije oblike.

Iako se deblo četinara ne može poistovijetiti s nekim pra vi lnim geometrijskim tijelom, ipak se na njemu mogu uočiti tri ra zličita dijela (Grafikon 23). Donji dio,

koji obuhvata žilište, ima oblik prevršenog nailoida. Srednji dio, koji dostiže do krošnje, oblika je prevršenog paraboloida, dok dio debla u krošnji ima prelazni oblik prema kupi.

Oblik stabla je “problem” u dendrometriji. Bez poznavanja oblika stabla ne može se odrediti zapremina stabla. U vezi s oblikom stabla razvijene su fiziološke i mehaničke teorije.

Fizio loške teor i je polaze od toga da deblo služi kao sprovodnik vode i hranljivih materija naviše (do asimilacionih organa) i asimilata naniže (iz asimilacionih organa). Za obavljanje ove funkcije, po fiziološkim teorijama, deblo formira odgovarajući oblik.

Mehaničke teor i je polaze od toga da stablo mora imati oblik debla koji može podnijeti naprezanja izazvana vlastitom težinom i odoliti udarima vjetra. Funkcije koje deblo obavlja su višestruke i na njegov oblik utiču razni faktori.

Po svemu sudeći, najveći uticaj imaju upravo faktori mehaničkog karaktera.

Oblik debla se mijenja od panja prema vrhu stabla. Prečnici stabla se smanjuju, a ta pojava naziva se pad prečnika. Na oblik debla utiču starost, bonitet staništa, vrsta drveća, položaj i prostor.

Prema podacima koji se odnose na smrču u Bosni, u sastojinama do 30 godina starosti, stabla smrče imaju oblik bliži kupi, dok je u starijim sastojinama (30 - 100 godina) njihov oblik sličan paraboloidu. U ovom slučaju starija stabla su punodrvnija (Koprivica i Maunaga, 2008).

Grafikon 23. Oblik debla četinara

P P

DO

NJI

DIO

SR

ED

NJI

DIO

GO

RN

JI D

IO

h

116

Na prvi pogled nelogičnu pojavu da su stabla punodrvnija na lošijem staništu, Matić obrazlaže na sljedeći način: “Stabla pri lošijim stanišnim uslovima za prirašćivanje u visinu troše od proizvedene organske supstance relativno više nego stabla pri boljim tim uslovima. Obratno je u pogledu utroška te supstance na prirašćivanje u debljinu. Zbog toga su debla stabala pri lošijim stanišnim uslovima vitkija nego pri boljim uslovima” (Matić, 1980, str. 93).

Na osnovu dosadašnjih istraživanja nekih vrsta drveća najpunodrvnije deblo ima hrast, zatim bukva, pa smrča i bor. Iz odnosa debljinskog i visinskog prirasta može se zaključiti da stabla podređenog položaja imaju punodrvnije deblo (vitkija su). Isto tako vitkija su stabla koja rastu u gustom sklopu.

Poprečni presjek: Deblo na poprečnom presjeku približno ima oblik kruga ili elipse, mada često može biti i nepravilnog oblika. Što je deblo više deformisano manja je iskorišćenost drveta prilikom obrade. Tada su godovi različite širine, što umanjuje tehničku vrijednost drveta.

Veliki uticaj na formiranje oblika poprečnog presjeka debla imaju spoljašni faktori, kao što su jak vjetar i nagib terena. Oni dovode do unutrašnjih naprezanja u drvetu, a drvo koje tada nastaje naziva se reakci jsko dr vo. U načinu reakcije postoje razlike između četinara i lišćara.

Kada se radi o dominantnim stablima ili rubnim stablima presudan uticaj na oblik poprečnog presjeka može da ima vjetar, ako često duva u istom smjeru. Tada se formira eliptičan poprečni presjek, a duži prečnik leži u pravcu duvanja vjetra. Čet inar i se štite od udara vjetra povećavajući rast na suprotnoj strani, na kojoj se obrazuje tzv. zbi jeno (kompresijsko) drvo. Lišćar i reaguju suprotno stvarajući tzv. istegnuto (tenzijsko) drvo, na strani sa koje duva vjetar.

Na sličan način reaguju stabla na strmom terenu. Četinari povećavaju rast na donjoj strani, a lišćari na gornjoj strani. Uticaj nagiba terena više dolazi do izražaja kod stabala donje etaže, a dominantna stabla više reaguju na vjetar. Reakcija četinara na vjetar i rubni položaj (izloženost suncu) prikazana je na Slici 12. U slučaju uticaja vjetra formira se jednostrana krošnja i eliptičan poprečni presjek debla, sa širim godovima na strani suprotnoj vjetru. Kod nejednake osunčanosti krošnja se više razvija sa sunčane strane i zbog neravnomjerene raspodjele asimilata formira se poprečni presjek debla sa širim godovima na toj strani.

117


Slika 12. Uticaj vjetra i sunca na krošnju i poprečni presjek debla

Kako nejednako razvijena krošnja utiče na veličinu debljinskog prirasta prikazuje Slika 13. Uzimanjem jednog izvrtka u takvim slučajevima možemo pogrešno odrediti prirast. Kad oblik debla odstupa od oblika kruga debljinski prirast treba mjeriti na više mjesta. Obično su dovoljna dva izvrtka pod uglom od 90 stepeni.

Slika 13. Uticaj mjesta mjerenja prirasta na širinu godova

VJETAR

IZVRTAK 1

IZVRTAK 21 2

5 10

118

PRIRAST TEMELJNICE STABLA

Prirast temeljnice u toku vegetacionog perioda nećemo razmatrati. Dinamika ovog prirasta slična je dinamici visinskog i debljinskog prirasta.

Temeljnica i prirast temeljnice stabla odnose se, isto kao debljina i debljinski prirast, na visinu 1,3 m. Njih ne mjerimo direktno, već određujemo računski. Pri tome se uzima da temeljnica stabla, tj. poprečni presjek debla ima oblik kruga. Stvarni poprečni presjek često je nepravilnog oblika. Za njegovo tačno određivanje trebalo bi mjeriti više prečnika ili obim stabla. U praktičnom radu kod deformisanih stabala uzima se srednja vrijednost dva unakrsno izmjerena prečnika.

Određivanje prirasta temeljnice računskim putem umanjuje naš interes za ovim prirastom, jer ga možemo predvidjedi na bazi debljinskog prirasta. U toku života stabla ova dva prirasta se prate. Međutim, nije isto da li je debljinski prirast nastao na stablu malog ili velikog prečnika. Pri jednakom debljinskom pri rastu (istoj širini goda), površina prstena je veća ako se radi o debljem stablu (Slika 14). To se takođe može vidjeti iz formule, u kojoj se prirast temeljnice (ig) određuje kao razlika temeljnice stabla na bazi prečnika na kraju godine (d + id) i temeljnice stabla na bazi prečnika na početku godine (d).

Uticaj prečnika na prirast te me ljnice stabla je veći od uticaja debljinskog prirasta. Pri tome pre čnik u toku rasta stabla izaziva dvi je pojave. Pr vo, u periodu veli kog pada debljinskog prirasta pad prirasta temeljnice je znatno blaži (period 1), a u periodu kada se debljinski prirast blago smanjuje prirast temeljnice

Slika 14. Različit prirast temeljnice pri istom debljinskom prirastu

1 2

119


se i dalje povećava (period 2) (Grafikon 24). To je zbog uticaja prečnika, koji se povećava u cijeloj dobi. Prije kulminacije debljinskog prirasta povećava se i prirast temeljnice (period 3). I drugo, zbog uticaja prečnika, koji se sa starošću povećava, kulminacija prirasta temeljnice se javlja znatno kasnije od kulminacije debljinskog prirasta.

Ako posmatramo prirast temeljnice duž debla mogu se izdvojiti tri karakteristična dijela debla (Grafikon 25). Pr vi dio velikog pada prirasta temeljnice, od zemlje do prsne visine, koji nastaje zbog smanjenja prečnika i

Grafikon 24. Prirast temeljnice u vezi sa debljinskim prirastom

PR

IRA

ST

TEM

ELJ

NIC

E

1

23

DE

BLJ

INS

KI

PR

IRA

ST

STAROST

1

2

3

STAROST

1

2

12

PR

IRA

ST

TEM

ELJ

NIC

E

UDALJENOST OD ZEMLJE

12

3

Grafikon 25. Prirast temeljnice duž debla

120

debljinskog prirasta na tom dijelu (oznaka 1). Drugi dio debla, koji je znatne dužine i proteže se sve do početka krošnje, ima vrlo mali pad prirasta temeljnice (oznaka 2). To je posljedica blagog smanjivanja prečnika i u manjoj mjeri blagog smanjenja a potom povećanja debljinskog prirasta stabla. Ovaj dio debla, čija je glavna karakteristika punodrvnost (mali pad prečnika) je privredno najvažniji, jer se od njega izrađuju najvrijedniji drvni sortimenti. Treć i dio karakteriše ponovo nagli pad prirasta temeljnice, iako se u tom dijelu debljinski prirast povećava (oznaka 3). Presudan je i ovdje veliki pad prečnika.

Prirast temeljnice zavisi od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i drugih faktora isto kao visinski i debljinski prirast. Temeljnica stabla u zavisnosti od starost i ima esoidan oblik, a prirast zvonolik. Na boljim bonitet ima temeljnica i njen prirast su veći, a prevojna tačka na krivoj rasta, kao i kulminacija na krivoj prirasta, javljaju se ranije. Odnosi između vrsta dr veća su kao kod debljinskog prirasta.

PRIRAST ZAPREMINE STABLA

U krajnjoj liniji zainteresovani smo za prirast zapremine stabla, odnosno njegove drvne mase. Međutim, promjene zapremine stabla teško je direktno pratiti, tako da o njima zaključujemo na bazi debljinskog i visinskog prirasta. Drugim riječima, uticaj raznih faktora, kao i šumskouzgojnih mjera, na zapreminski prirast stabla pokazuju ova dva prirasta.

Zapremina stabla (v) računa se kao proizvod temeljnice (g), visine (h) i zapreminskog koeficijenta (f). Prirast zapremine za godinu dana računamo kao razliku zapremine na kraju i na početku godine. To praktično znači da prirast zapremine čine tri komponente: prirast temeljnice, prirast visine i prirast (promjena) zapreminskog koeficijenta. O prirastu prve dvije komponente smo govorili. Ostaje da vidimo kako se ponaša zapreminski koeficijent sa promjenom uslova za rast stabla. Zatim ćemo posmatrati rast stabla i njegov zapreminski prirast u toku života. Osvrnućemo se i na međusobni odnos prirasta taksacionih elemenata. Na kraju, ostaje da kažemo nešto o procentu prirasta i kori stabla.

121


Zapreminski koeficijentZapreminski koef ic i jent je izvedeni element, koji služi kao redukcioni

faktor pri računanju zapremine stabla. To direktno proizlazi iz formule za računanje zapremine stabla.

Pomoću zapreminskog koeficijenta (f) redukuje se zapremina valjka (gh) na zapreminu stabla (v). Drugim riječima, zapreminski koeficijent pokazuje koliko iznosi zapremina stabla u odnosu na zapreminu valjka. On je neimenovan broj. Ako je vrijednost koeficijenta 0,56 znači da zapremina stabla iznosi 56% od zapremine valjka. Iz formule za računanje zapremine proizlazi formula za zapreminski koeficijent.

Uvrstimo li u brojnik zapreminu krupnog drveta dobićemo zapreminski koef ic i jent krupnog dr veta, a ako uvrstimo ukupnu drvnu masu dobićemo zapreminski koef ic i jent ukupne dr vne mase. To su dva osnovna zapreminska koeficijenta. Koeficijent ukupne drvne mase je veći, jer je ukupna drvna masa veća od krupnog drveta (nazivnik u formuli se ne mijenja). Zavisnosti zapreminskog koeficijenta od starosti, boniteta staništa i vrste drveća proističu iz same formule. Pri njihovom objašnjavanju koristimo znanja o rastu stabla.

Uticaj starost i: Zapreminski koeficijent ukupne dr vne mase u zavisnosti od starosti ima hiperboličan opadajući tok. On praktično polazi iz beskonačnosti, jer je nazivnik jednak nuli sve dok stablo ne pređe visinu 1,3 m. Nakon toga opada, u početku brzo, a kasnije sve sporije. Pri određenoj starosti njegova vrijednost se stabilizuje (Grafikon 26).

Zapreminski koeficijent krupnog dr veta u početku je jednak nuli. Sve dok se prsni prečnik ne približi na 7 cm, stablo nema krupnog drveta i brojnik u formuli jednak je nuli. Nakon što stablo pređe tu granicu koeficijent krupnog drveta se prvo naglo povećava, kasnije blaže, a u drugoj polovini života se stabilizuje. Može se reći da se oba koeficijenta stabilizuju približno oko vrijednosti 0,5. Treba imati u vidu da je i tada koeficijent ukupne drvne mase veći.

122

Uticaj boniteta staništa: S obzirom da stabla brže rastu na boljem bonitetu staništa navedene promjene zapreminskih koeficijenata dešavaće se prije, odnosno brže nego na lošijem bonitetu. Zato je na boljem bonitetu koeficijent ukupne dr vne mase manji u cijeloj dobi. Stabla na boljem bonitetu prije dostignu visinu 1,3 m i imaju veći prečnik pri istoj starosti. Koeficijent krupnog dr veta se ranije pojavljuje i u mladosti je veći na boljem bonitetu. U starijoj dobi, međutim, može doći do obrnute situacije. To znači da su stabla na lošijem bonitetu punodrvnija u drugoj polovini životne dobi (Graf. 26).

Grafikon 26. Zapreminski koeficijenti u zavisnosti od starosti i boniteta staništa

Uticaj vrste dr veća: Vrste svjetla u mlađoj dobi brže rastu pa će to povući za sobom odgovarajuće promjene zapreminskih koeficijenata. Treba istaći i razliku između lišćara i četinara. Koeficijent krupne drvne mase kod četinara može da ima blago izraženu kulminaciju, dok se kod lišćara to ne dešava zbog priliva krupnog drveta grana. Naime, grane lišćara, za razliku od četinara, u starijoj dobi često prelaze debljinu od 7 cm i tako doprinose povećanju krupnog drveta stabla.

Prirast zapremine u toku životaRast i prirast zapremine stabla, kao i prethodnih taksacionih elemenata,

razmatraćemo u zavisnosti od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i ostalih faktora. Koristićemo podatke istih onih stabala smrče za koje smo pratili visinski i debljinski prirast.

STAROST

BOLJE STANIŠTELOŠIJE STANIŠTE

KOEFICIJENTUKUPNE DRVNE MASE

KOEFICIJENTKRUPNOG DRVETA

f

0,5

123


Uticaj starost i: Zavisnost zapremine i za pre mi nskog prirasta stabla smrče od starosti prikazana je na Grafikonu 27. Zapremina stabla sa starošću se povećava pro gresivno, za razliku od pre čnika koji se, kako smo vidjeli, po većavao degresivno (vidi Gra f. 20). Tada smo konstatovali da se prevojna tačka na krivoj debljinskog rasta ne vidi, jer se javila ranije. Prevojna tačka na krivoj zapreminskog rasta takođe se ne vidi. Ali ona će se tek javiti, jer zapreminski prirast nije kulminirao do starosti 80 godina. Za-hvaljujući uticaju dimenzija stabla (prečnika i visine) dolazi do povećanja zapreminskog prirasta sa starošću i odlaganja njegove kulminacije. Kriva rasta i kriva prirasta u našem slučaju nisu potpune tako da je izostao njihov esoidan, odnosno zvonolik oblik.

Uticaj boniteta staništa: Sta blo smrče, pri istoj starosti, ima veću zapreminu i veći zapreminski prirast što su stanišni uslovi bolji (Grafikon 28). U našem slučaju razlike su veće između prvog i trećeg, nego između trećeg i petog boniteta staništa. Kulminacija prirasta se još nije javila ni na jednom bonitetu staništa.

Matić (1980) je za uticaj boniteta iskoristio Gute nbe rgo ve podatke za veći broj stabala smrče. Prirast i zapremina bili su veći na boljim bonitetima. Na boljim staništima stabla brže rastu i ranije postižu ku lmi naciju prirasta. Krive imaju karakteristične oblike; kriva rasta esoidan, a kriva prirasta zvonolik. Kulminacija zapreminskog prirasta javlja se vrlo kasno, a nakon kulminacije smanjivanje prirasta je blago. Ove karakteristike imaju opšti značaj, odnosno važe i za druge vrste drveća.

0 20 40 60 80Starost

200

400

600

v (d

m3 )

0 20 40 60 80Starost

4

8

12

16

i v (d

m3 )

Grafikon 27. Uticaj starosti na rast i prirast zapremine stabla smrče

124

Uticaj vrste dr veća: Zapre mina i prirast zapremine stabla zavisi od vrste drveća na isti način kao što zavise visina i prečnik, odnosno prirast visine i prečnika. Odnosi izme đu vrsta drveća pojedinačno, kao i između vrsta svjetla i sjenke, takođe su isti. Razlika je samo u tome što prirast zapremine znatno kasnije kulminira od debljinskog i visinskog prirasta.

Klepac (1963) iznosi podatke sa ogledne površine u Gorskom Kotaru o stablima tri vrste drveća; ar iš - vrsta svjetla, smrča - vrsta po lu sjenke i je la - vrsta sjenke. U 30. godini odnos po zapremini bio je 7:3:1. Ariš je tada imao čak sedam puta veću zapreminu od jele. Kao vrsta svjetla ariš u mladosti znatno brže raste od jele, koja je izrazita vrsta sjenke. Već u 65. godini ovaj odnos je bitno promijenjen u korist vrsta polusjenke i sjenke (1:2:2), kada je ariš imao duplo manju zapreminu od smrče i jele. Poslije 65. godine jela je povećavala prednost u odnosu na smrču.

Uticaj ostal ih faktora: Ostali faktori, kao što su položaj, prostor, vremenske prilike, urod sjemena, napad insekata i drugi, utiču na zapreminu i zapreminski prirast stabla na isti način kao i na njihove komponente. Pri tome, uticaj na zapreminu i njen prirast može biti mnogostruko veći. Posebno velika razlika postoji između prirasta dominantnih i potisnutih stabala.

Kakva razlika između stabala može biti najbolje pokazuje naš primjer dva stabla smrče, koja su rasla jedno pored drugog. Zapremine ovih stabala bile su iste u starosti 20 i 130 godina. Radi se o stablima čije smo taksacione elemente i do sada pratili.

20 40 60 80Starost

400

800

1200

1600

v (d

m3 )

I

III

V

20 40 60 80Starost

10

20

30

i v (d

m3 )

I

III

V

Grafikon 28. Uticaj boniteta staništa na rast i prirast zapremine sta bla smrče

125


U toku života ova dva stabla imala su potpuno različitu dinamiku rasta. Tako je u dobi 90 godina zapremina stabla broj 1 iznosila preko 1200 dm3. To je za oko tri puta više od zapremine stabla broj 2, koja je iznosila 400 dm3. Do 90. godine razlika se povećavala, a kasnije se smanjivala. Tokovi prirasta zapremine ovih stabala su neuobičajeni. Stablo 2 ima znatno manji prirast od stabla 1 sve do 90. godine. Nakon toga stablo 2 naglo ubrzava rast i nadmašuje prirast stabla broj 1 (Grafikon 29).

Kada se radi o uticaju prostora postoje znatne razlike između vrsta drveća. Tako npr. stabla lišćara bolje reaguju na povećanje prostora i više šire krošnje nego stabla četinara. Stara stabla slabije reaguju od mlađih stabala.

Međusobni odnos taksacionih elemenataVidjeli smo do sada da nije ista dinamika rasta debljine, visine, temeljnice

i zapremine stabla. Ovi taksacioni elementi iskazuju se u različitim mjernim jedinicama, pa ćemo direktno poređenje dinamike njihovog rasta izvesti na bazi relativnih vrijednosti. Do njih se dolazi tako što se za maksimalni prirast uzme indeks 100, a ostali indeksi se izračunaju. Na isti način, kad se maksimalnoj vrijednosti taksacionog elementa dodijeli indeks 100, dolazi se do krive relativnog rasta.

Na osnovu šematskog pri kaza relativnih vrijednosti rasta i prirasta taksacio-nih elemenata uočavamo da se prvo javlja kulminacija debljinskog prirasta, zatim visinskog, onda prirasta temeljnice i na kraju prirasta zapremine (Grafikon 30).

40 80 120Starost

800

1600

2400

v (d

m3 )

Stablo 1

Stablo 2

40 80 120Starost

20

40

60

80i v

(dm

3 )

Stablo 1

Stablo 2

Grafikon 29. Različit rast i prirast zapremine dva stabla smrče

126

U prvim godinama života stabla rastu na otvorenom prostoru međusobno razma knuta, što predstavlja povoljne uslove za debl j inski pr irast i njegovu ranu kulminaciju. Takvi uslovi traju do sklapanja sastojine, kada počinje intenzi-van rast u visinu i borba za visinski položaj, odnosno svje tlo st. U tom periodu javlja se kulminacija v is inskog pr irasta. Nakon što se debljinski prirast počne smanjivati prirast temeljnice se i dalje povećava, zahvaljujući prvenstveno jakom uticaju povećanja prečnika. Zbog toga kulminacija pr irasta temeljnice nastupa znatno kasnije od kulminacije debljinskog i visinskog prirasta. Povećanje prečnika, ali i visine sa starošću stabla, utiče na pomjeranje kulminacije pr irasta zapremine još više udesno.

PR

IRA

ST

RA

ST

STAROST

STAROST

PREČNIK

VISINA

TEMELJNICA

ZAPREMINA

100

100

PREČNIK

VISINA

TEMELJNICA

ZAPREMINA

Grafikon 30. Relativni prirast i rast stabla

127


Nakon kulminacije najbrže se smanjuju debljinski i visinski prirast, sporije prirast temeljnice, a najsporije se smanjuje prirast zapremine. Zadržavanje visokih vrijednosti prirasta temeljnice i prirasta zapremine nakon kulminacije takođe je posljedica uticaja prečnika, koji se i dalje sa starošću povećava.

Najveći dio od postignutog prečnika i visine stabla ostvare u mlađoj dobi jer su tada ovi prirasti veliki, dok zapreminu stvaraju u drugoj polovini životne dobi. U prosjeku četiri stabla smrče, čiji smo rast pratili, postižu do starosti 50 godina 56% visine, 58% prečnika i svega 19% zapremine od dimenzija u starosti 100 godina. Dakle, u drugoj polovini životne dobi ostvareno je 81% zapremine.

Asman predlaže da se zapreminski prirast koristi kao pokazatelj prirasne moći stabla i da se na bazi njega određuju razvojne faze. S obzirom da nas zanima razvoj stabala u “privrednom” periodu, koji je ograničen produkcionim periodom, bolje je koristiti visinski prirast. Stabla često ne dožive fazu starosti određenu na bazi zapreminskog prirasta, jer se druga prevojna tačka na krivoj ovog prirasta javlja vrlo kasno. Razvoj sastojine lakše pratimo na bazi visine stabala.

Procent prirastaProcent prirasta je u stvari relativan prirast. Određuje se najčešće za

zapreminu. Ako prirast (iv) stavimo u odnos prema zapremini (v) i izrazimo ga u procentima dobićemo procent zapreminskog pr irasta stabla (pi). To je osnovna formula za računanje procenta prirasta:

Prirast i zapremina mogu biti iskazani krupnim drvetom ili ukupnom drvnom masom, u kom slučaju se dobije procent prirast krupne drvne mase, odnosno procent prirasta ukupne drvne mase.

Zavisnost procenta prirasta od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i drugih faktora proizlazi iz formule. Procent prirasta računski prati promjene prirasta i zapremine, koje nastaju s promjenom navedenih uslova. I objašnjenja su zasnovana na relativnim promjenama brojnika i nazivnika.

i

128

U zavisnosti od starost i procent prirasta se smanjuje, najprije brzo, a kasnije sve sporije (Grafikon 31). Odlučujuću ulogu na njegov opadajući tok ima zapremina stabla, koja se sa starošću progresivno povećava.

Na lošijem bonitetu staništa procent prirasta je veći (Graf. 31). Naime, idući od prvog ka petom bonitetu smanjuju se i prirast i zapremina, ali se zapremina relativno više smanjuje nego prirast. To izaziva računsko povećanje procenta prirasta.

Grafikon 31. Procent prirasta u zavisnosti od starosti i boniteta staništa

Procent prirasta vrsta svjet la je u mlađoj dobi veći, a kasnije manji od procenta prirasta vrsta sjenke. Poboljšanje uslova za rast stabla (popravljanje položaja i povećanje stajališne površine) u početku dovodi do povećanja, a kasnije do smanjenja procenta prirasta. Obrazloženja su slična prethodnim.

Kora stablaU drvnu masu stabla, čiju zapreminu određujemo u živom (dubećem) stanju,

uključena je i kora. Pri mjerenju prečnika ona se ne može izbjeći, jer je sastavni dio debla. Svaki dalji obračun drvne mase stabla ili cijele sastojine uključuje i koru. Zato nam je važno da znamo koliko je njeno učešće u toj drvnoj masi. Treba imati u vidu da se kod određivanja zapreminskog prirasta na bazi debljinskog prirasta metodom bušenja stabla ne uzima u obzir prirast kore.

PR

OC

EN

T P

RIR

AS

TA

STAROST

BOLJI BONITET

LOŠIJI BONITET

129


Možemo slobodno reći da debljina kore prati debljinu stabla. Takođe, što je stablo starije njegova kora je deblja (i kora prirašćuje). Na boljim staništima stabla imaju deblju koru, jer su pri istoj starosti deblja.

Vrste drveća se, zbog svojih bioloških osobina, razlikuju po debljini kore. Može se reći da postoje vrste debele kore, kao što su bor, ariš i hrast, kao i vrste tanke kore u koje spadaju bukva, smrča i jela.

Orjentaciono, učešće kore u krupnoj drvnoj masi iznosi od 5 do 20%. Procent kore kod tankih stabala je nešto veći u odnosu na debela stabla, iste vrste drveća.

REZIME

Vel ič ina i obl ik krošnje stabla u jednodobnim sastojinama zavise od vrste drveća (vrste svjetla/sjenke, četinari/lišćari, pojedine vrste), starosti (prečnika) stabla, pro-reda, prostora, položaja stabla u sastojini i stanišnih faktora (nagib terena, vjetar).Tok dnevnog vis inskog pr i rasta u vegetacionom periodu ima zvonolik oblik, a odgovarajuća kriva rasta esoidan oblik. Od ovog pravila odstupaju neki lišćari (hrast, bukva), koji imaju prekid rasta u ljetnjem periodu (Grafikon 16). Na boljim staništima dnevni prirasti su veći, ranije počinju u toku godine i ranije kulminiraju. Vrste drveća počinju prirašćivati u različito vrijeme i razlikuju se po dinamici prirasta. Dnevni pri-rasti zavise od vremenskih prilika (toplote, vlažnosti), položaja stabla u sastojini i drugih faktora.Variranje v is inskog pr i rasta u toku života je veoma veliko, zbog čega se godišnji prirast određuje kao prosjek prirasta u periodu 5 ili 10 godina. Godišnji visinski prirast stabla u zavisnosti od starosti ima zvonolik, a kriva rasta u visinu esoidan oblik.Na boljim staništima visinski prirast stabla je veći, a njegova kulminacija se javlja ranije u odnosu na lošija staništa.Vrste svjetla u mlađoj dobi imaju veći visinski prirast i raniju kulminaciju u odnosu na vrste sjenke. U starijoj dobi veći prirast imaju vrste sjenke.Na visinski prirast, pored navedenih faktora, utiču još vremenske prilike i položaj stabla u odnosu na druga stabla.U našim ekološkim uslovima prirast stabala u debljinu obično traje od maja do septembra. Na debljinski prirast utiču brojni faktori, koji u raznim kombinacijama predodređuju početak, intenzitet i završetak prirasta u toku vegetacionog perioda.Zavisnosti debl j inskog pr i rasta od istraživanih faktora su iste kao i zavisnosti visinskog prirasta. Godišnji debljinski prirast stabla u zavisnosti od starosti ima zvo-nolik, a kriva rasta u debljinu esoidan oblik. Na boljim staništima debljinski prirast

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

130

stabla je veći, a njegova kulminacija se javlja ranije. Vrste svjetla imaju veći debljin-ski prirast u mlađoj dobi i raniju kulminaciju u odnosu na vrste sjenke.Debljinski prirast duž debla nije isti. On se idući od zemlje najprije smanjuje, do oko jedne petine visine, a od tog mjesta nadalje prema vrhu stabla se povećava. Ra-spodjela prirasta duž debla može da bude i drugačija.Debljinski prirast duž debla utiče na oblik debla, koji se iskazuje uzdužnim i popre-čnim presjekom. Od oblika debla u mnogome zavisi kvalitet stabla, odnosno kvalitet sortimenata koji se mogu izraditi.Pr i rast temel jn ice zavisi od debljinskog prirasta i prečnika stabla na kome se prirast ostvaruje. Povećanje prečnika sa starošću utiče na to da stablo ima veliki pri-rast temeljnice i u starijoj dobi. Oblik krive prirasta temeljnice u zavisnosti od starosti, boniteta staništa i vrste drveća je isti kao kod visinskog i debljinskog prirasta. Samo se kulminacija javlja kasnije.Na osnovu temeljnice i visine stabla može se izračunati zapremina valjka, čije di-menzije odgovaraju dimenzijama stabla. Da bi došli do zapremine stabla potrebno je redukovati zapreminu valjka, što se čini pomoću zapreminskog koeficijenta. Postoje zapreminski koeficijenti krupnog drveta i ukupne drvne mase (Grafikon 26).Pr i rast zapremine stabla u velikoj mjeri prati tok prirasta temeljnice. Krive pri-rasta su istog oblika, a iste su i zavisnosti od starosti, boniteta staništa i vrste drveća. Kulminacija se javlja poslije kulminacije temeljnice. Na prirast veliki uticaj ima pros-tor koji stoji na raspolaganju stablu u toku života. S obzirom da se veličina prostora stalno mijenja dinamika rasta stabala može biti jako različita.Prirasti svih taksacionih elemenata (visine, debljine, temeljnice i zapremine) stabla u zavisnosti od starosti imaju zvonolik oblik. Razlika između njih je u vremenu kul-minacije. Prvo se javlja kulminacija debljinskog prirasta, zatim visinskog, pa prirasta temeljnice i posljednja prirasta zapremine (Grafikon 30). Procent prirasta je relativan prirast, koji se računa za zapreminu. Nije uobičajeno da se računa za ostale taksacione elemente (Grafikon 31). Kora je sastavni dio zapremine drvne mase dubećih stabala. Njeno učešće u krup-noj drvnoj masi kod pojedinih vrsta je različito.

10)

11)

12)

13)

14)

15)

16)

17)

131


Grafički rezime18)

BOLJI BONITET

LOŠIJI BONITET

t

K

K

VRSTE SJENKE

VRSTE SVJETLA

t

P

P

ih, id

, ig, iv

t

K Kih,

id, ig

, iv

t

P

P

h, d

, g, v

h, d

, g, v

Rast i prirast stabla

5. PRIRAST STABLA RAZNODOBNE SASTOJINE

UVOD ............................................................................................... 135

KROŠNJA ........................................................................................ 136Površina projekcije krošnje ................................................... 136Stepen prekrivenosti krošnje ................................................ 139

VISINSKI PRIRAST STABLA ..................................................... 139Visina stabla ............................................................................. 140Godišnji visinski prirast .......................................................... 141“Rast” stabla ............................................................................. 144

DEBLJINSKI PRIRAST STABLA ............................................... 145Prečnik stabla .......................................................................... 145Godišnji debljinski prirast ...................................................... 145“Rast” stabla ............................................................................. 155

ZAPREMINSKI PRIRAST STABLA ........................................... 156Zapremina stabla .................................................................... 156Godišnji zapreminski prirast ................................................. 158

Godišnji prirast po m2 projekcije krošnje ................................ 160Procent prirasta ..................................................................... 162

“Rast” stabla ............................................................................. 163

REZIME ........................................................................................... 164

PRIRAST STABLA RAZNODOBNE SASTOJINE

135

UVOD

U raznodobnoj sastojini stabla rastu u znatno drugačijim uslovima nego u jednodobnoj sastojini. Stabla malog prečnika u raznodobnoj sastojini imaju nepovoljne uslove za rast, jer trpe pritisak i odozgo i sa strana. Srednja stabla imaju uglavnom slobodne vrhove, tako da trpe pritisak samo sa strana. Debela stabla su gospodari prostora i ne trpe pritisak od susjednih stabala. Stabla u raznodobnoj sastojini, dakle, prolaze kroz tri faze. Balsiger je, u prebornim šumama jele, smrče i bukve, razgraničio ove faze preko debljine stabala. U prvu fazu svrstao je stabla ispod 20 cm prečnika, u drugu od 20 do 35 cm i u treću stabla preko 35 cm (Matić, 1971).

U jednodobnoj sastojini ne nalazimo stabla tako različitih prečnika kao u raznodobnoj. Stabla malog prečnika nalaze se u mladoj sastojini, stabla srednjeg prečnika u srednjedobnoj, a debela stabla samo u staroj sastojini. U svakom od ova tri slučaja stabla se nalaze u jednoj etaži (horizontalni sklop). Vrhovi stabala su uglavnom slobodni (primaju direktnu svjetlost), tako da stabla trpe samo pritisak sa strane (bočni pritisak).

Kad uporedimo jednodobne i raznodobne sastojine, vidimo da tanko stablo ima bolje uslove za rast u jednodobnoj, a debelo stablo u raznodobnoj sastojini (Slika 15). Stabla brže rastu u jednodobnim sastojinama, pogotovo u početku. Međutim, u raznodobnim sastojinama najbolja stabla zadržavamo u sastojini “dugo” da bi se iskoristio period u kome ona imaju povoljne uslove i veliki prirast. To pogotovo vrijedi za najbolja staništa, gdje se i uzgajaju stabla najvećih debljina. Sastojinski sistem gazdovanja u jednodobnim sastojinama to ne omogućava.

Kada se radi o stablu raznodobne sastojine oslanjaćemo se uglavnom na rezultate istraživanja glavnih vrsta drveća u Bosni i Hercegovini. Koristićemo

136

obrazloženja koja su dali Matić (1959, 1980) za jelu, smrču i bukvu, Vukmirović (1963) za hrast kitnjak, Stojanović (1966) za bijeli bor i Drinić (1963) za crni bor.

Govorićemo o krošnji stabla, visinskom, debljinskom i zapreminskom prirastu stabla u zavisnosti od boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika, omjera smjese, debljine stabla i drugih faktora.

KROŠNJA

U raznodobnim sastojinama glavni element krošnje stabla je površina horizontalne projekcije krošnje. Osvrnućemo se i na stepen prekrivenosti krošnje. Druge elemente krošnje nećemo posebno razmatrati. Oni su, s aspekta uređivanja šuma, manje značajni. O opštim karakteristikama krošnje bilo je riječi u poglavlju Prirast stabla jednodobne sastojine.

Površina projekcije krošnjePosmatraćemo uticaj boniteta staništa, stepena sklopa i srednjeg prečnika na

površinu projekcije krošnje glavnih vrsta drveća (jele, smrče, bukve, bijelog bora i crnog bora) u BiH. Potom ćemo vidjeti kako debljina stabla utiče na površinu projekcije krošnje. U istraživanju je primijenjen metod višestruke regresione analize. Pri tome su, na osnovu jednačina neto uticaja, u nekim slučajevima dobijene nelogične zavisnosti. U dubinu ovog problema ne možemo ulaziti, jer se radi o vrlo složenim odnosima.

Slika 15. Različiti uslovi za rast stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

J R

U MLADOJ U STAROJU SREDNJEDOBNOJ ... U ISTOJ SASTOJINI

137

Prirast stabla raznodobne sastojine

U zavisnosti od debljine (starosti), stabla različito reaguju na promjenu uslova. Zato su posebno posmatrana tanka stabla (prečnika oko 15 cm), srednje debela (prečnika oko 30 cm) i debela stabla (prečnika oko 50 cm).

Uticaj boniteta staništa: Jela i bukva najveće projekcije krošnje imaju na trećem bonitetu staništa. Na prvom bonitetu stabla bolje podnose zasjenu nego na trećem. Zbog toga na prvom bonitetu po hektaru ima više stabala, a više stabala na istom prostoru znači da ona moraju imati manje krošnje. Ta pojava nije se ispoljila od III do V boniteta (Matić 1980).

Sva stabla (tanko, srednje debelo i debelo) crnog bora, bijelog bora i smrče imaju veću površinu projekcije krošnje na lošijim bonitetima staništa. Ova pojava se objašnjava većom potrebom za svjetlošću na lošijim staništima. Da bi dostigla isti prečnik, na lošijem bonitetu stablima je potrebna veća krošnja.

Uticaj stepena sklopa: Veće projekcije krošnji treba da budu pri manjem stepenu sklopa, jer tada stabla imaju veći stajališni prostor i mogu slobodnije da šire krošnje. Međutim, u većini slučajeva za istraživane vrste drveća u BiH dobijeno je suprotno.

Djelimično se ova pojava može opravdati jako heterogenim stanjem šuma u BiH u vrijeme istraživanja. Ogledne parcele postavljane su i u sastojinama u kojima su nedavno izvršene sječe velikog intenziteta. U tim sastojinama došlo je do znatnog smanjenja stepena sklopa. Međutim, stabla koja su zatečena u sastojinama imala (zadržala) su krošnje koje više odgovaraju sklopu u kome su rasla ranije. Ona nisu “stigla” da prošire svoje krošnje, zbog kratkog vremena od sječe do premjera.

Na povećanje stajališnog prostora vrste drveća različito reaguju. Bukva zatvara prostore (otvore) nastale sječom za 10 – 15 godina, a mladim i sre dnje-dobnim stablima jele i smrče potrebno je 15 – 20 godina. Stara stabla, posebno smrče, reaguju vrlo sporo.

Uticaj srednjeg prečnika: Na promjenu srednjeg prečnika sastojine različito reaguju tanko, srednje debelo i debelo stablo. Debela stabla imaju ma-nju projekciju krošnje što je srednji prečnik sastojine veći. Tada se povećava broj debelih stabala i dolazi do veće konkurencije između njih. To izaziva smanjenje krošnji debelih stabala. Kad je srednji prečnik manji preovlađuju tanja stabla, koja nisu konkurencija debelim stablima. Krošnje tankih stabala su ispod nivoa

138

krošanja debelih stabala. Srednje debela stabla uglavnom reaguju slično kao debela stabla.

Znatno teže je objasniti ponašanje tankog stabla. U sastojini malog srednjeg prečnika učešće tankih stabala je veliko. U takvim uslovima tanko stablo ima konkurenciju “sa strana” od drugih tankih stabala. Sa povećanjem srednjeg prečnika smanjuje se taj pritisak sa strana i po pravilu dolazi do povećanja krošnji.

Uticaj deblj ine stabla: Sa rastom stabla povećavaju se i njegove dimenzije. Tako se s poveća njem debljine (starosti) stabla povećava i projekcija njegove krošnje. Ako bi rast stabla pratili do “duboke” starosti projekcija krošnje, u zavisnosti od debljine stabla, imala bi esoidan oblik. Pred kraj života stabla došlo bi do opadanja prirasta krošnje i do pojave prevojne tačke na krivoj rasta projekcije krošnje. Za orjentacioni uvid u veličinu projekcije krošnje glavnih vrsta drveća u BiH dati su podaci za tri debljinska stepena (Tabela 6). Usput su dati podaci i za zapremine krošnje.

Tabela 6. Projekcija i zapremina krošnje (Izvor: Pavlič, 1966)

Vrsta drveća

Debljinski stepen (cm)12,5 32,5 52,5

Projekcija (m2)

Zapremina (m3)

Projekcija (m2)

Zapremina (m3)

Projekcija (m2)

Zapremina (m3)

Jela 6,5 16,9 16,2 108,7 32,9 326,7Smrča 6,2 20,7 13,8 103,2 25,4 258,2

Bukva 16,5 53,8 37,9 263,6 70,0 619,3

Hrast 10,8 33,0 27,8 148,3 61,4 476,1

Bijeli bor 5,0 10,1 17,6 101,8 41,9 296,5Crni bor 3,6 7,0 16,4 71,9 46,6 254,4

Krošnje jelovih i smrčevih stabala naših šuma Matić (1980) je uporedio sa švajcarskim stalnim oglednim površinama. Uglavnom su krošnje stabala u BiH bile manje, u nekim slučajevima skoro duplo.

139


Krošnje jelovih stabala u Gorskom Kotaru (Hrvatska) bile su znatno veće od krošnji stabala jele u BiH (Matić, 1980). Šume u Gorskom Kotaru su uređenije, jer je ranije započeto prevođene u privredne oblike. U njima stabla imaju povoljnije uslove za razvoj krošnje nego u sastojinama prašumskih karakteristika.

Stepen prekrivenosti krošnjePrema Driniću (1963) stepen prekrivenosti krošnje stabla crnog bora,

susjednim višim stablima, znatno se smanjuje s povećanjem debljine stabla. Za prosječne uslove, stepen prekrivenosti stabala prečnika 10 cm iznosi 70%, a stabala prečnika 50 cm samo 3%.

Istraživanja ovog taksacionog elementa glavnih vrsta drveća u BiH obavio je Pavlič (1966). Na velikom uzorku, stabla je razdvojio na dvije debljinske klase: tanka stabla, do 30 cm i debela, preko 30 cm prečnika.

Prosječna prekrivenost tankih stabala jele i bukve (vrsta sjenke) bila je pre-ko 50%, crnog bora i smrče (vrsta polusjenke) iznad 35%, a hrasta i bijelog bora (vrsta svjetla) iznad 25%. Debela stabla su imala znatno manju prekrivenost od tankih. Deblja (starija) stabla znatno teže podnose zasjenu od tankih (mlađih) stabala. Razlika između tankih i debelih stabala nije ista kod svih vrsta drveća. Tako npr. debela jelova stabla imaju oko dva puta, a hrastova čak devet puta manju prekrivenost od tankih stabala. To govori o mnogo većoj osjetljivosti na zasjenjivanje debelih hrastovih stabala u odnosu na jelova stabla. Uopšte, razlike između tankih i debelih stabala javljaju se i zbog pripadnosti stabala različitim kategorijama po visini. Najdeblja stabla su u najpovoljnijem položaju, ona u stvari i nemaju čime biti zasjenjena.

VISINSKI PRIRAST STABLA

U okviru ovog poglavlja obuhvaćen je rast stabla (ukupni prirast) i njegov (godišnji) prirast u visinu. Rast ćemo razmatrati preko visine stabla u toku njegovog života. Pošto u raznodobnim sastojinama ne određujemo starost, rast u visinu, kao i visinski prirast, pratićemo u zavisnosti od debljine stabla. Na kraju ćemo uporediti rast stabla raznodobne i jednodobne sastojine.

140

Visina stablaVisina stabla je u stvari ukupni prirast visine. U jednodobnoj sastojini visina se

posmatra u određenoj dobi, a u raznodobnoj visina stabla određenog prečnika.

Visinski rast stabla u raznodobnoj sastojini može se ustanoviti na osnovu dendrometrijske analize stabla ili periodičnim premjerom prečnika i visine stabla u toku života. Međutim, istraživanja na takav način u BiH do sada nisu vršena. Do vi si ne i visinskog prirasta stabla u različitim uslovima rasta Ma-tić je došao istovremenom analizom veli kog broja stabala različite deblji ne. Izravnanjem podataka, od najtanjih do najdebljih stabala, dolazi se do uticaja debljine na prirast stabla. Isto su postupili i drugi autori prilikom istra-živanja visokih šuma u BiH.

Sličnim postupkom konstruisane su visinske krive, koje predstavljaju korelaciju između visine i prečnika stabla. Visinske krive glavnih vrsta drveća visokih šuma u BiH, za pro-sje čne uslove rasta, prikazane su odvojeno za četinare i lišćare (Gra-fikon 32).

Sa povećanjem prečnika visina se povećava po krivoj karakterističnog esoidnog oblika. Prevojna tačka se javlja pri malim prečnicima, zbog “rane” kulminacije visinskog prirasta. Visinske krive nemaju kulminaciju, jer su u pro-sjeku deblja stabla viša od stabala manjeg prečnika. Stabla variraju po visini, tako se može desiti da neko stablo bude niže od stabla manjeg prečnika.

Tanka stabla bijelog bora (vrste svjetla) su viša od smrče (vrste polusjenke) i jele (vrste sjenke). Manju visinu tankih stabala hrasta (vrste svjetla) od bukve (vrste sjenke) Matić (1980) je obrazložio velikim učešćem jako loših hrastovih staništa u BiH, što je povuklo njihovu prosječnu visinu naniže.

0 20 40 60 80d (cm)

6

10

14

18

22

26

30

34

h (m

)

SmrčaJelaB. borC. bor

0 20 40 60 80d (cm)

6

10

14

18

22

26

30

h (m

) Bukva

Hrast

Grafikon 32. Visinske krive

141


Ako poredimo visine debelih stabala, u prosjeku, najviša je smrča. Slijede jela i bukva, koje su podjednake visine, a zatim bijeli bor, crni bor i hrast kitnjak.

Odnosi stabala u raznodobnim sastojinama daleko su složeniji nego u je-dnodobnim sastojinama. Znamo da vrste svjetla u mladosti brže rastu od vrsta sjenke. To je njihova biološka karakteristika, koja se jasno ispoljila u rastu stabla jednodobne sastojine. Tu dinamiku u raznodobnoj sastojini narušava činjenica da stabla u mladosti rastu pod zasjenom. U takvoj situaciji prednost mogu da imaju vrste sjenke, ne samo u pogledu rasta nego i za samo preživljavanje. Drugo, vrste svjetla ne rastu u mladosti brže samo u visinu, već i u debljinu. To remeti odnose u dinamici rasta, koji se u raznodobnim sastojinama posmatraju u zavisnosti od debljine, a ne od starosti stabla.

Godišnji visinski prirastVisinski prirast stabala prilikom istraživanja u BiH na terenu nije mjeren.

Matić (1980) je visinski prirast za jelu, smrču i bukvu odredio po formuli:

gdje je:

- godišnji visinski prirast

b - širina debljinskog stepena (5 cm)

2 - visina stabla na gornjoj, odnosno donjoj granici debljinskog stepena (n)

- debljinski prirast stepena (n)

U brojniku formule nalazi se periodični visinski prirast, a u nazivniku je vri-jeme na koje se taj prirast odnosi (Grafikon 33). Vrijeme za koje stablo poveća prečnik za širinu debljinskog stepena dobije se kad širinu debljinskog stepena (u cm) podijelimo s debljinskim prirastom (u cm/god). Ako je npr. debljinski prirast 0,25 cm /godišnje, stablu treba 20 godina da poveća prečnik za širinu debljinskog stepena od 5 cm. Kad se periodični visinski prirast, očitan sa visinske krive, podijeli sa brojem godina perioda (20), dobije se prirast za jednu godinu.

ih(n)=h(n + —) - h(n - —)b

b2

b2

id(n)

142

Koristeći visinske krive i izračunate debljinske priraste Matić (1980) je utvrdio visinske priraste stabla jele, smrče i bukve u zavisnosti od debljine i, istovremeno, od boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese. Krive su uglavnom imale zvonolik oblik.

Grafikon 33. Određivanje visinskog prirasta stabla

Uticaj boniteta staništa: Na boljem staništu visinski prirast je veći. Pri prosječnim stanišnim uslovima prirast bukovog stabla kulminirao je pri de bljin-skom stepenu 17,5 cm, a smrče i jele pri stepenu 22,5 cm. U vrijeme kulminacije prirast jele iznosio je 14 cm, smrče 16 cm i bukve 17,5 cm. Tanja stabla, od navedenih debljinskih stepena, imaju manji prirast zbog veće zasjenjenosti i zato što, prema svojoj “starosti”, još nisu dostigla fazu punog razvoja. Debela stabla su fazu intenzivnog rasta u visinu prošla. Ona više “vode računa” o debljinskom nego visinskom prirastu. Najdeblja stabla u sastojini imaju vrlo male priraste, od svega nekoliko centimetara, a može se desiti da potpuno prestanu sa rastom u visinu. Opšti oblik visinskog prirasta stabla u zavisnosti od boniteta staništa prikazan je na Grafikonu 34.

PREČNIK

VIS

INA

1.3

m

(n)

b/2 b/2

b2

(n - —)h

d

b2

(n + —)h

143


Grafikon 34. Visinski prirast u zavisnosti od boniteta staništa

Uticaj stepena sklopa: Što je stepen sklopa sastojine manji visinski prirast je veći, a kulminacija se pomjera u niže debljinske stepene. Ako se smanji stepen sklopa i stvore povoljniji uslovi tanka stabla će snažno reagovati visin skim rastom i vrlo brzo će postići kulminaciju visinskog prirasta. U slučaju zadržavanja gustog sklopa povoljne uslove za visinski rast stabla će steći znatno kasnije. Na promjene uslova jače reaguju tanka stabla. “Uticaj stepena zastrtosti zemljišta sastojine na visinski prirast stabla opada od nižih prema višim debljinskim stepenima jer se njegovom promjenom položaj stabla, u odnosu na druga stabla sastojine, to manje mijenja što je stablo deblje” (Matić, 1980, str. 129). Uopšteni oblik visinskog prirasta stabla u zavisnosti od stepena sklopa prikazan je na Grafikonu 35.

BOLJI BONITETLOŠIJI BONITET

VIS

INS

KI P

RIR

AS

T

PREČNIK

K

K

Grafikon 35. Visinski prirast u zavisnosti od stepena sklopa

VIS

INS

KI P

RIR

AS

T

PREČNIK

VEĆI SKLOPMANJI SKLOP

K

K

144

Uticaj srednjeg prečnika sastojine i omjera smjese na visinski prirast je mali, posebno kod debelih stabala. Ispostavilo se da tankim i srednje debelim stablima najmanje odgovara kada je srednji prečnik osrednje vrijednosti. Po ve-ćanjem učešća bilo tankih ili debelih stabala u sastojini njihov prirast se po ve-ćava.

“Rast” stablaU klasičnom smislu, rast u visinu je zavisnost visine stabla od starosti. U

raznodobnim sastojinama umjesto starosti koristi se prečnik stabla. Da bi došao do orjentacionog uvida u rast stabla jele, smrče i bukve u raznodobnoj sastojini u zavisnosti od starosti i uporedio ga s rastom u jednodobnoj sastojini, Matić (1980) je primjenio poseban postupak.

Prečnik na apscisi zamijenio je sa starošću stabla (x + t). Pratio je rast stabla od prečnika 10 cm nadalje, pri čemu je zanemario vrijeme (“x”), koje je bilo potrebno stablu da postigne prečnik od 10 cm (Grafikon 36). Vrijeme “t”, koje počinje od prečnika 10 cm, Matić je računao na osnovu debljinskog prirasta. Radi poređenja, na isti grafikon nanio je visine srednjih stabala jednodobnih sastojina jele, smrče i bukve. Njih je izračunao iz prinosnih tablica.

Grafikon 36. Rast visine stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

U startu, kad su imala prečnik 10 cm, stabla raznodobne sastojine, bila su niža. U narednih 50 godina ona su i dalje sporije rasla, tako da su nakon 100 godina u prosjeku bila niža za oko 8 metara. Visinu od 30 m sve tri vrste drveća po stižu za oko 200 godina, dok im je u jednodobnoj sastojini potrebno 100 godi-na. Kada bi se tome dodalo vrijeme potrebno da stablo postigne prečnik 10 cm,

VIS

INA

“t” godina

J

X +

R

145


razli ka bi bila još veća. To vrijeme u raznodobnoj sastojini je znatno duže, jer su uslovi u kojima stablo raste znatno nepovoljniji nego u jednodobnoj sastojini.

DEBLJINSKI PRIRAST STABLA

Iako se debljinski prirast i prečnik stabla suštinski ne mogu odvojiti, u raznodobnim sastojinama je to urađeno. Tako ćemo razmatrati debljinski prirast u zavisnosti od debljine stabla, ali i uticaj drugih faktora na prirast stabla različite debljine. Na kraju, samo orjentaciono, uporedićemo rast stabla u raznodobnoj sa rastom stabla u jednodobnoj sastojini.

Prečnik stablaIzostaće poglavlje o prečniku stabla, zato što umjesto starosti, u raznodo-

bnim sastojinama, prečnik stabla koristimo kao nezavisni faktor.

Godišnji debljinski prirastPrilikom istraživanja glavnih vrsta drveća visokih šuma u BiH, debljinski

prirast je, za razliku od visinskog, direktno mjeren na terenu. Dobijeni podaci su poslužili za utvrđivanje veličine debljinskog prirasta stabla i njegove zavisnosti od debljine stabla, boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese. Kasnije je ta istraživanja dopunio Pavlič (1966), utvrđivanjem uticaja projekcije krošnje i stepena zasjenjenosti na debljinski prirast stabla. Za analize debljinskog prirasta koristićemo tablice istih autora.

Pri utvrđivanju neto uticaja faktora na debljinski prirast ostali faktori imali su sljedeće vrijednosti:

Za šume jele, smrče i bukve: omjer smjese jl : sm : bk = 0,5 : 0,3 : 0,2; bonitet staništa III, stepen sklopa 0,7 i srednji prečnik 45 cm,

Za šume bijelog, bora, crnog bora i hrasta kitnjaka: čiste sastojine; bonitet staništa III, stepen sklopa 0,7 i srednji prečnik 30 cm.

•

•

146

Tako su, npr. za bijeli bor, pri utvrđivanju uticaja boniteta iz tablica uzeti podaci za čistu sastojinu, stepen sklopa 0,7 i srednji prečnik 30 cm.

Uticaj boniteta staništa: Tanka stabla svih vrsta drveća, osim crnog bora, imaju veći prirast na lošijem bonitetu staništa. Izuzetak je djelimično i hrast kitnjak, čija su staništa petog boniteta izuzetno loša (Grafikon 37).

Pojavu da tanka stabla imaju veće debljinske priraste na lošijim nego na boljim bonitetima Matić (1980) je pokušao da objasni njihovom manjom prekrivenošću krošnji na lošijim staništima., Međutim, ovdje treba uzeti u obzir i neke druge momente. O čemu se radi pokušaćemo razjasniti na primjeru bijelog bora.

Zašto tanka stabla imaju već i pr i rast na loši jem bonitetu? Debljinski prirast bi je log bora na svim bonitetima, u zavisnosti od debljine stabla, ima zvonolik oblik. Kulminacija na petom bonitetu javlja se pri debljini 25 cm, na trećem kod prečnika 35 cm i na prvom kod stabla prečnika 45 cm. Znači na lošijem bonitetu kulminacija se javlja pri nižim debljinskim stepenima. Pogledajmo sada kakve to veze ima sa prirastom tankog stabla, prečnika 15 cm. Stablo ovog prečnika na petom bonitetu se nalazi vrlo blizu kulminacione tačke, odnosno nalazi se u periodu velikog prirasta. Stablo istog prečnika na trećem bonitetu je udaljenije od kulminacije, a na prvom je toliko daleko, da se nalazi u početnoj fazi razvoja, u kojoj je prirast jako mali. Zato, kada se uporede tanka stabla na raznim bonitetima staništa ispada da su veći prirasti na lošijem bonitetu. Ova pojava pripisana je uticaju boniteta. Bonitet je samo uzrok različite dinamike rasta, zbog čega se stabla iste debljine, na različitim bonitetima, nalaze u različitim fazama razvoja.

Kod crnog bora ta pojava je izostala. Kulminacija prirasta na svim bonitetima staništa javlja se u isto “vrijeme” (Graf. 37). To znači da se tanka stabla na prvom i na petom bonitetu nalaze u istoj razvojnoj fazi. U ovom slučaju uticaj boniteta staništa dolazi do jasnijeg izražaja. Sastojine crnog bora su po strukturi bliže jednodobnim nego prebornim sastojinama, što je bilo presudno za ove odnose.

Srednje debela stabla jele, smrče i bukve, slično kao i tanka, imaju veći prirast na lošijem bonitetu. Stabla jele na petom bonitetu, nakon kulminacije, koja se javlja pri debljini oko 30 cm, znatno smanjuju prirast. Srednje debela stabla ostalih vrsta drveća (hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora) imaju veći prirast na boljim bonitetima.

147


Debela stabla jele, smrče i bukve najveće priraste imaju na srednjim bonitetima, mada bi, prema toku zavisnosti, najdeblja stabla mogla imati najveće priraste na najboljim staništima. Debela stabla bijelog bora, crnog bora i hrasta kitnjaka veće priraste imaju na boljim bonitetima.

Sa izuzetkom crnog bora, kulminaci je prirasta javljaju se na lošijim bonitetima “ranije”, odnosno pri nižim debljinskim stepenima. Tako npr. debljinski

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Jela IIII

V

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Smrča

VIII

I

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

VIIII

Bukva

15 25 35 45 55d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

I

III

V

Bijeli bor

12.5 25 45 65d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

I

III

V

Crni bor

15 35 55d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d(m

m) I

III

V

Hrast kitnjak

Grafikon. 37. Debljinski prirast u zavisnosti od boniteta staništa

148

prirast jele kulminira na petom bonitetu pri debljini 32 cm, na trećem 62 cm, a na prvom nije kulminirao do prečnika 75 cm. Razlike su jako velike. Kod smrče i bukve su nešto manje. Ova pojava ima veliki praktični značaj za uređivanje šuma. Stabla velikih prečnika mogu se uzgojiti samo na najboljim staništima.

Pri donošenju zaključka o uticaju boniteta staništa na prirast stabala različite debljine, treba uzeti u obzir i navedene činjenice. Treba znati, takođe, da se radi o stablima koja su, iako iste debljine, različite starosti. U našem slučaju, jako heterogen polazni materijal istraživanih šuma u BiH mogao je imati uticaja na ove odnose. Tako su, npr. jako loša staništa hrasta kitnjaka “povukla” krivu prirasta znatno nadole.

Uticaj stepena sklopa: Za razliku od boniteta staništa uticaj stepena sklopa na debljinski prirast je isti kod svih vrsta drveća i svih debljina stabla (Grafikon 38). Što je stepen sklopa manji prirast je veći. Kako navodi Matić “autori smatraju rezultate logičnim jer je krošnja stabla to bolje osvjetljena što je stepen zastrtosti zemljišta sastojine manji pa je i neto proizvod organske supstance stabla veći” (Matić, 1980, str. 112).

Na poboljšane uslove za rast, kad se stepen sklopa smanji, tanka stabla jače reaguju od debelih stabala. Debela stabla i pri stepenu sklopa 1,0 imaju dovoljno svjetlosti, tako da se uslovi za rast njima ne mogu značajnije popraviti. Boljoj reakciji tankih stabala doprinosi i to što su ona vitalnija. Debela stabla bukve i hrasta jače reaguju proširivanjem krošnji i povećanjem debljinskog prirasta od jele, a pogotovo od smrče.

149


Grafikon 38. Debljinski prirast u zavisnosti od stepena sklopa

Uticaj srednjeg prečnika: Prema rezultatima istraživanja glavnih vrsta drveća u BiH, uticaj srednjeg prečnika sastojine na debljinski prirast nije isti kod stabala različite debljine (Grafikon 39).

Debljinski prirast tankog, srednje debelog i debelog stabla bijelog i crnog bora je manji što je srednji prečnik veći. To važi i za debela stabla smrče i bukve. U ostalim slučajevima nije tako. Tanka stabla jele, smrče i bukve imaju najmanji prirast kad srednji prečnik ima srednju vrijednosti.

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Jela

0,7

0,6

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Smr a

0,7

0,6

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Bukva

0,7

0,6

15 35 55d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Bijeli bor

1,0

0,7

0,4

12.5 25 45 65d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Crni bor

1,00,70,4

15 35 55d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

1,00,7

0,4Hrast kitnjak

150

Grafikon 39. Debljinski prirast u zavisnosti od srednjeg prečnika

Tanka i srednje debela stabla trpe pritisak sa strana i pritisak odozgo, a debela stabla samo manji pritisak sa strana. U sastojini malog srednjeg prečnika krošnje debelih stabala su uglavnom slobodne. Ako se povećava učešće debelih stabala povećava se i pritisak sa strana, tako da su krošnje sve manje osvijetljene. Debela stabla su sama sebi konkurencija. Njihov prirast je manji što ima više debelih stabala, odnosno što je srednji prečnik sastojine veći. To se nije u potpunosti ispoljilo kod jele i hrasta kitnjaka.

Uticaj omjera smjera: U pogledu uticaja omjera smjese na debljinski prirast, bukvi najviše odgovaraju čiste sastojine, dok smrča, u mješovitim sasto-jinama jele, smrče i bukve, najveći prirast ima kada je njeno učešće malo.

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Jela

6045

30

ds (cm)

15 25 35 45 55d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Bijeli bor

403020

ds (cm)

15 25 35 45 55d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Hrast kitnjak

4030

20

ds (cm)

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Smr a

60

4530

ds (cm)

12.5 22.5 32.5 42.5 52.5 62.5 72.5d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Bukva

604530

ds (cm)

12.5 17.5 25 35 45 55 65d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d (m

m)

Crni bor

403020

ds (cm)

151


U vezi s ovom pojavom Matić iznosi dvije činjenice: “prvo, da je bonitet stani-šta mješovitih sastojina bukve, jele i smrče s obzirom na bukvu niži u prosjeku za oko 0,6 bonitetnog razreda nego s obzirom na jelu i smrču i drugo, da su bukova stabla znatno niža od smrčevih stabala istog bonitetnog razreda i, naravno, istog prsnog prečnika. Bukova i jelova stabla istog bonitetnog razreda i istog prsnog prečnika su podjednako visoka. Prema tome, bukova stabla mješovite sastojine imaju manje visine nego jelova stabla istog prsnog prečnika, a pogotovo nego smrčeva “ (Matić, 1980, str. 114).

Bukva ima najmanje visine i odgovara joj ako ima više bukve u sastojini. Ako ima više jele, a pogotovo smrče, bukova stabla su zasjenjenija i imaju podređen položaj. To znači i manji prirast. Suprotno tome, smrča kao najviša, sama sebi je konkurencija, pa joj odgovara kad je njeno učešće u sastojini malo. Tada su joj stabla slobodnija i bolje osvijetljena, zbog čega imaju i veći prirast. Jel i dobrim dijelom odgovara veće učešće bukve u sastojini.

Prema tablicama debljinskog prirasta bijelog bora i hrasta kitnjaka može se zaključiti da i jednoj i drugoj vrsti odgovara ako u sastojini ima primjesa drugih vrsta drveća. U tim slučajevima, povećanje prirasta nije veliko, kod bijelog bora ne prelazi 10%, a kod hrasta kitnjaka 15%.

Uticaj deblj ine stabla: Prethodno smo posmatrali kako na promjenu faktora (boniteta, sklopa, srednjeg prečnika) reaguje tanko stablo, stablo srednje debljine i debelo stablo. Ostaje da vidimo kakav je odnos između ovih stabala, ili drugim riječima kako utiče debljina na debljinski prirast. To možemo pouzdano zaključiti na bazi prikaza koji se odnose na prosječne uslove (Graf. 37, bonitet III).

Debljinski prirast svih vrsta drveća u zavisnosti od debljine stabla ima zvonolik oblik. U početku, dok je stablo tanko prirast je mali, zatim se povećava, najprije naglo, a kasnije sve sporije. Kulminacija se javlja pri velikim debljinama stabla, znatno “kasnije” u odnosu na visinski prirast.

Uticaj krošnje: Prethodno smo govorili o krošnji i njenoj zavisnosti od raznih faktora. Ovdje se krošnja pojavljuje kao nezavisna veličina, odnosno kao faktor od koga zavisi debljinski prirast. Sa povećanjem površine projekci je krošnje debljinski prirast stabla svih vrsta drveća se povećava (Pavlič, 1966). Od navedenog jedino odstupa bukva, kod koje se pojavila kulminacija. Njen prirast počinje da se smanjuje kada projekcija krošnje dostigne veličinu 25%

152

iznad prosječne. Radilo se vjerovatno o abnormalno velikim krošnjama debe lih stabala bukve, koja imaju znatno veće rashode od normalnih stabala. Osim toga, znatan dio asimilata ovih stabala se troši za prirast granjevine. Kod ostalih vrsta drveća kulminacija se ne javlja, mada se za bijeli i crni bor ona može pojaviti kada krošnje budu za 2,5 puta veće od prosječnih krošnji.

Povećanje stepena prekr ivenost i (zasjenjenosti) krošnjama drugih stabala ima za posljedicu smanjivanje debljinskog prirasta. Logično, uticaj ovog faktora je veliki, jer lišće sjene znatno manje asimilira od lišća svjetla.

Uticaj vrste dr veća: Krive svih vrsta drveća, koje se odnose na treći bonitet staništa, prenesene su u jedan koordinatni sistem (Grafikon 40). Na osnovu njega mogu se uporediti vrste drveća, pri prosječnim uslovima rasta. Najveći debljinski prirast ima jela, zatim smrča, pa bukva i hrast, a najmanji prirast imaju crni i bijeli bor. Razlike između vrsta drveća su velike. U vrijeme kulminacije prirast stabla jele iznosi 4,1 mm, a bijelog bora svega 1,6 mm.

Grafikon 40. Debljinski prirast u zavisnosti od vrste drveća

U okviru četinara vrste svjetla imaju kulminaciju pri nižim debljinskim stepenima u odnosu na vrste sjenke. Ona se javlja prvo kod bijelog bora, zatim kod crnog bora, a onda kod smrče i na kraju kod jele. Kod lišćara nije takav slučaj. Kod hrasta se kulminacija pomjera u više debljinske stepene, tako da je bukva “ranije” kulminirala. Kulminaci je pojedinih vrsta drveća javljaju se približno pri

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90d (cm)

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

I d(m

m)

Jela

Smrča

Bukva

Hrast kitnjak

Crni bor

Bijeli bor

153


sljedećim debljinama: jela 60 cm, smrča 55 cm, bukva 50 cm, bijeli bor 35 cm, crni bor 40 cm i hrast kitnjak iznad 55 cm.

Matić (1980) je uporedio priraste glavnih vrsta drveća u BiH sa istraživanjima drugih autora. Uglavnom su konstatovani isti oblici krivih, a razlike u veličini prira-sta nisu bile velike. Niži debljinski prirast stabala u BiH u odnosu na Švajcarsku pripisuje se manjoj krošnji.

Uticaj ostal ih faktora: Na debljinski prirast utiču i drugi faktori. Oni su promjenljivi, a često i nepredvidljivi, kao što su vremenske prilike. Do smanjenja prirasta mogu dovesti štetni insekti, imela i slično. Tako je smanjenje površine asimilacionih organa stabla jele za 10%, 20% i 30%, izazvano napadom jelovog moljca, umanjilo prirast za 12%, 25%, odnosno 41%. Smanjenje prirasta jelovog stabla usljed napada imele iznosilo je 20% (Klepac, 1975).

Poređenje sa raznodobnim sastojinama: Debljinski prirast sta bla u raznodobnoj sastojini znatno “kasnije” kulminira, u poređenju s jednodobnim sastojinama. Tako u prosječnim uslovima raznodobne sastojine stablo smrče ima kulminaciju pri prečniku 55 cm (Graf. 40), a u jednodobnoj sastojini kulminacija se javila prije 35. godine (Graf. 20, Pogl. 4), kada je njegov prečnik bio manji od 12 cm.

Matić (1980) je uporedio debljinske priraste raznodobnih šuma bijelog bora, smrče i bukve sa srednjim sastojinskim stablom istih vrsta drveća prema prinosnim tablicama Videmana. Razlike su velike, kako u položaju krivih tako i u pogledu njihovog oblika. Pri nižim debljinskim stepenima krive u jednodo bnim sastojinama leže znatno iznad krivih u raznodobnim sastojinama, a prirast se nakon kulminacije znatno brže smanjuje. Odnos u pogledu kulminacije je slje-deći: u jednodobnim sastojinama stablo bijelog bora, smrče i bukve kulmi nira pri prečniku 13 cm, 18 cm, odnosno 32 cm, a u raznodobnim 35 cm, 60 cm, odnosno 50 cm. Taj odnos prikazan je uopšteno (Grafikon 41).

Stabla jednodobne i raznodobne sastojine razlikuju se i po obl iku. “S obzirom da je stablo preborne sastojine izloženo udarima vjetra u većoj mjeri nego stablo jednodobne sastojine, moralo bi deblo stabla preborne sastojine biti malodrvnije” (Matić, 1980, str. 131). Na stalne udare v jetra stabla reaguju formiranjem poprečnog presjeka u obliku elipse i znatnim proširenjem debla iznad panja. Uticaji su izraženi na dominantna i rubna stabla.

154

Grafikon 41. Odnos debljinskog prirasta stabla jednodobne (J) i raznodobne (R) sastojine

S obzirom na dinamiku prirasta, na poprečnom presjeku prvog trupca izrađenog iz stabla jednodobne sastojine širina godova se po pravilu sma-njuje od sredine prema periferiji. Kod raznodobnih sastojina je obrnuto, širina godova se povećava od sredine prema periferiji (Slika 16). Smatra se da prednost u kvalitetu imaju pilanski trupci izrađeni iz prebornih šuma u odnosu na trupce iz jednodobnih šuma. Prednost se ogleda u homogenijoj strukturi, zbog čega građa manje puca i manje se vitoperi. Međutim, ako se jednodobnom sastojinom pravilno gazduje može se mjerama njege regulisati debljinski prirast i ovaj nedostatak ukloniti.

Slika 16. Širina godova stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

DE

BLJ

INS

KI P

RIR

AS

T

PREČNIK

J

R

J R

155


“Rast” stablaRast stabla u debljinu u jednodobnoj i raznodobnoj sastojini Matić (1980) je

uporedio na sličan način kao i rast stabla u visinu. Razlika u dinamici rasta je ista. Stabla u jednodobnoj sastojini znatno brže rastu i za kraće vrijeme postižu određene dimenzije. Rast je praćen od prečnika 10 cm nadalje. Stabla jele, smrče i bukve, nakon 70 godina imala su u jednodobnoj sastojini prečnike veće od jele i bukve za 7 cm, a od smrče za 14 cm. Kada bi se uzelo u obzir i vrijeme koje je bilo potrebno da postignu prečnik 10 cm, razlika bi bila još veća. “Zaostajanje stabla preborne sastojine iza srednjeg stabla jednodobne sastojine u pogledu rasta u debljinu do 70. godine je sasvim logično jer je njegov položaj u odnosu na viša stabla mnogo nepovoljniji od položaja srednjeg stabla jednodobne sastojine” (Matić, 1980, str. 120). Uopšteni prikaz odnosa debljinskog rasta stabla jednodobne i raznodobne sastojine dat je na Grafikonu 42.

Razlike koje su se ispoljile u raznodobnim sastojinama između jele, s jedne strane, i smrče, s druge strane, ukazuju na suprotnu pojavu od one koja je karakteristična u jednodobnim sastojinama. Naime, u jednodobnim sastojinama vrste svjetla u mladosti brže rastu od vrsta sjenke. Dok u jednodobnim sastojinama sva stabla imaju iste uslove za rast, u raznodobnim sastojinama nije tako. U početku “... kada su stabla zasjenjena u velikoj mjeri jer pripadaju nižim visinskim klasama, zaostaje smrčevo stablo (vrsta polusjenke) iza jelovog stabla (vrsta sjenke) u pogledu rasta u debljinu” (Matić, 1980, str. 119). Razlog boljeg rasta jele pod zasjenom može biti upravo njena sposobnost da bolje

J

10

“t”

R

godinaX +

PR

EČ

NIK

(cm

)

Grafikon 42. Rast debljine stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

156

podnosi zasjenu od smrče. Jela je, međutim, i kasnije, u čitavom posmatranom periodu od 200 godina, imala veće prečnike od smrče. Vjerovatno je ovo, o čemu smo sada govorili, uticalo na odnos visina stabala ove dvije vrste drveća. Ranije smo konstatovali da su smrčeva stabla istog prečnika viša od jelovih. S obzirom da jela, za isto vrijeme, postiže veće prečnike od smrče logično je očekivati da su njena stabla niža. Visinski rast ovih vrsta drveća je bio podjednak.

ZAPREMINSKI PRIRAST STABLA

Posmatrano sa stručnog aspekta, odnosno prakse, sve odluke u vezi rasta nekog stabla donose se na bazi debljinskog i visinskog prirasta. Ako stablo dobro raste u visinu i debljinu onda je i prirast zapremine dobar. Na visinski i debljinski prirast, što znači i na prirast zapremine, možemo uticati uzgojnim mjerama. Taj naš uticaj uočavamo preko veličine visinskog i debljinskog prirasta. Oni nam daju opštu sliku o stablu i njegovoj vitalnosti, ali i prognozu daljeg razvoja stabla. Neizvodljivo bi bilo posmatrati uticaj stanišnih i sastojinskih prilika, kao i uzgojnih mjera, direktno na zapreminski prirast stabla.

S obzirom na navedeno, poglavlje o zapreminskom prirastu stabla neće biti obimno. Ono sadrži potpoglavlja zapremina stabla, godišnji prirast stabla, uključujući prirast po m2 projekcije krošnje i procent prirasta, i na kraju, upore-đenje “rasta” s jednodobnim sastojinama.

U okviru istraživanja visokih šuma u BiH, za neke od navedenih taksacionih elemenata urađene su tablice. Razmatranja, koja slijede, izvedena su na bazi krupnog drveta.

Zapremina stablaZapreminske tablice za glavne vrste drveća visokih šuma u BiH urađene

su nakon obimnih istraživanja provedenih od 1952. do 1962. godine (Matić i dr. 1963). Ove tablice su kasnije dopunjene i publikovane još dva puta (Matić i dr. 1980, Matić i dr. 1990).

Tablice za jelu, smrču i bukvu, te bijeli bor, crni bor i hrast kitnjak sadrže zapremine stabala krupnog drveta i ukupne drvne mase (cijelog stabla) po

157


bonitetima staništa. Zapremina jele, smrče i bukve prikazana je odvojeno od bijelog bora, crnog bora i hrasta kitnjaka (Grafikon 43). Zapremine su iskazane u krupnom drvetu, a odnose se na treći bonitet staništa.

Zapremina stabla se, kod svih vrsta drveća, povećava progresivno. Prevojna tačka se nije javila do posmatranih prečnika, jer prirast zapremine do “tada” nije kulminirao. To praktično znači da u privrednim raznodobnim šumama stabla ne do če-kaju kulminaciju zapreminskog prira-sta. To nije “problem”, jer ona svoj prirast ne povećavaju srazmjerno pro-storu koji zauzimaju u sastojini.

Najveću zapreminu krupnog drveta, stabla prečnika 50 cm (i de-bljih), ima bukva, zatim slijede jela, smrča i ostale vrste drveća. Kasnije ćemo vidjeti da najveći prirast zapre-mine ima jela, a nelogičnost se javila usljed toga što su pri konstrukciji naših zapreminskih tablica korištene strane tablice.

Kasnije, 1978. godine, Stojanović, Pavlič i Prolić su uradili zapreminske tab li ce za jelu i smrču na osnovu izvornog materijala u BiH (Matić i dr. 1980). U odnosu na prethodne tablice pojavile su se razlike. Zapremine naj nižih debljinskih stepena bile su malo manje, a najviših malo veće. Na osnovu podataka iz novih tablica pri-kazan je uticaj boniteta staništa na zapreminu stabla jele (Grafikon 44).

20 40 60 80 100

20 40 60 80 100

d (cm)

d (cm)

2

4

6

8

10

12m3

Bukva

JelaSmrča

2

4

6m3 B. bor

C. borHrast

v (

)v

( )

Grafikon 43. Zapremina stabla po vrstama drveća

20 40 60 80 100d (cm)

4

8

12m3

I

III

V

v (

)

Grafikon 44. Zapremina stabla jele u zavi-snosti od boniteta staništa

158

Zavisnost je logična. Veće zapremine imaju stabla na boljem bonitetu staništa, jer su pri istom prečniku visine stabala veće.

Prema tablicama, na trećem bo nit etu, zapremine jele i smrče su iste sve do prečnika 50 cm. Iznad te debljine jela ima veću zapreminu od smrče. Na pri mjer, stablo jele prečnika 90 cm ima zapreminu veću za 0,64 m3 od stabla smrče (istog prečnika). S obzirom da su smrčeva stabla istog prečnika viša, zaključujemo da su stabla jele punodrvnija.

Zapremina ukupne drvne mase (cijelog stabla) logično veća je od zapremine krupnog drveta. Odnos između ove dvije zapremine prikazan je na primjeru stabala smrče različite debljine (Tabela 7).

Tabela 7. Količnik ukupne drvne mase i krupnog drveta (Izvor: Matić i dr. 1980)

Smrča Prečnik (cm)Bonitet 10 20 30 40 50 60

I 1,76 1,22 1,13 1,10 1,11 1,13III 1,96 1,23 1,13 1,13 1,15 1,18V 2,15 1,35 1,26 1,21 1,22 1,24

Za stablo prečnika 10 cm, na trećem bonitetu, količnik ukupnog i krupnog drveta iznosi 1,96. To znači da stablo ovog prečnika ima skoro dva puta veću ukupnu drvnu masu od krupnog drveta, ili drugim riječima, da 50% drvne mase ovog stabla otpada na grane i četine. S povećanjem debl j ine stabla ova razlika se smanjuje. Kod najdebljih stabala dolazi do blagog povećanja količnika, usljed veće granatosti ovih stabala, a što je posljedica njihovog povoljnijeg položaja. Na lošijem bonitetu količnici su veći. To znači da je učešće grana u drvnoj masi veće i da su krošnje veće na lošijem bonitetu. To je takođe konstatovano kod razmatranja krošnje stabla. Za potrebe prakse izračunati su faktori za preračunavanje ukupne drvne mase u krupnu i obrnuto (Matić i dr. 1980).

Godišnji zapreminski prirastZapreminski prirasti jele, smrče i bukve u zavisnosti od debljine stabla,

boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese utvrđeni su posebnim postupkom, a na osnovu prethodno utvrđenog debljinskog i visinskog

159


prirasta (Matić, 1959, 1980). Nisu rađene tablice zapreminskog prirasta jele, smrče i bukve, a za ostale vrste drveća nisu vršena ni posebna istraživanja zapreminskog prirasta stabla.

S povećanjem debl j ine stabla zapreminski prirast jele, smrče i bukve se povećava, u početku progresivno, a kasnije degresivno. Krive imaju esoidan oblik, kao da se radi o krivoj rasta, a ne o krivoj prirasta. U stvari, kr ive su ne po tpune. Kulminacije prirasta zapremine se javljaju tek kad stabla pređu prečnik od 70 cm. Ovakvom toku prirasta i kasnoj kulminaciji doprinijele su veće krošnje i bolja osvjetljenost krošnji debelih stabala. Ipak, glavni razlog je povećanje dimenzija ovih stabala, pogotovo prečnika (u obračun zapremine stabla prečnik ulazi sa kvadratom). Pri istom debljinskom i visinskom prirastu, veći prirast zapremine ima stablo većeg prečnika, odnosno veće visine.

Uopšteni odnos jele, smrče i bukve prikazan je na Grafikonu 45. Jela ima znatno veći prirast zapremine od druge dvije vrste. Između bukve i smrče razlika je mala.

Grafikon 45. Zapreminski prirast u zavisnosti od debljine stabla

Na boljem bonitetu prirast zapremine stabla je veći, a kulminaci ja se ja-vlja kod viših debljinskih stepena, odnosno “kasnije” nego na lošijem bonitetu sta-ništa. To je suprotna pojava u odnosu na jednodobne sastojine, u ko ji ma svi prirasti kulminiraju ranije na boljem bonitetu. U raznodobnoj sastojini stabla u mla-dosti žive pod zasjenom u lošim uslovima, a kasnije u sve povoljnijem položaju.

ZAP

RE

MIN

SK

I PR

IRA

ST

PREČNIK

JELABUKVASMRČA

160

Najpovoljniji uslovi za rast su onda kad stabla više nisu zasjenjena odozgo, a pritisak sa strana se znatno smanji. Tada ona imaju i najveće priraste zapremine, odnosno postižu kulminaciju. To se dešava tada zbog velikih dimenzija stabla i povoljnih uslova za njegov rast. Ova situacija se na boljem bonitetu staništa dešava znatno “kasnije”, odnosno pri većim prečnicima. To je zato što su na boljem bonitetu stabla znatno većih dimenzija i da bi stigla do povoljnog položaja stabla takođe moraju imati velike dimenzije. Na lošijem bonitetu te dimenzije su znatno manje.

Pri manjem stepenu sklopa stabla imaju više prostora, razvijaju veće krošnje i krošnje su im bolje osvijetljene. Zato je i prirast veći, posebno kod tanjih stabala. Ova pojava najizraženija je kod bukve.

Uticaj srednjeg prečnika , odnosno debljinske strukture sastojine nije došao do izražaja. Stabla jele, smrče i bukve, bez obzira na debljinu, imaju nešto veći prirast ako u sastojini preovladavaju tanka stabla.

Najjasnije je izražen uticaj omjera smjese kod bukve. Stablu bukve najviše odgovara da raste u čistoj sastojini bukve. Ako se povećava učešće jele i smrče prirast bukve se smanjuje. Dok smrči odgovara, jeli smeta veliki udio bukve u sastojini.

Prirasti stabala jele i smrče bosanskih šuma manji su od prirasta istih vrsta drveća švajcarskih stalnih oglednih površina. Stabla prečnika 50 cm u našim šumama imala su manji prirast i do 60%. Razlog su manje krošnje, odnosno manji debljinski prirast (Matić, 1980).

Godišnji prirast po m2 projekcije krošnjeNe treba stablo da ima samo dobar prirast nego treba da taj prirast

zadovoljava u odnosu na prostor koji ono zauzima u sastojini. “Kao što se ne mogu upoređivati prirasti sastojina ako se ne svedu na jedinicu površine, tako se ni prirasti stabala ne mogu upoređivati ako nisu svedeni na istu površinu koju zauzimaju u sastojini” (Pavlič, 1966, str. 39). Prostor koji stablo zauzima naziva se stajal išna površina. Ona je približno određena površinom horizontalne projekci je krošnje. Kada prirast zapremine stabla podijelimo sa projekcijom krošnje dobijemo taksacioni element koji najbolje pokazuje ekonomičnost korišćenja prostora. U stvari, trebalo bi uzeti prosječni dobni prirast po m2

161


projekcije krošnje. Pošto njega ne određujemo u raznodobnim sastojinama, približno se “za sječu”, prema Matiću, može uzeti onaj prečnik stabla kod koga godišnji prirast po m2 projekcije krošnje padne, nakon kulminacije, na 68 % od maksimalnog.

Ovom taksacionom elementu u istraživanjima visokih šuma u BiH dat je poseban značaj. Za bijeli bor i crni bor urađene su tablice (Matić i dr. 1963), a za ostale glavne vrste drveća utvrđena je zavisnost ovog prirasta od debljine stabla, boniteta staništa i stepena sklopa. Pavlič (1966) je utvrdio uticaj projekcije krošnje, zapremine krošnje i stepena prekrivenosti krošnje, na prirast stabla po m2 projekcije krošnje.

Na osnovu podataka iz tablica (Matić i dr. 1963) prikazana je zavisnost prira-sta stabla po m2 projekcije krošnje bijelog bora od boniteta staništa (Grafikon 46) i stepena sklopa (Grafikon 47). Njima je istovremeno obuhvaćen i uticaj debljine stabla.

S povećanjem debl j ine , zapreminski prirast stabla po m2 projekcije kro šnje, najprije se povećava, zatim kulminira i potom se smanjuje. Kulminacije se javljaju pri velikim debljinama, ali prije kulminacije prirasta zapremine.

Na boljim bonitet ima staništa prirast je veći i njegova kulminacija se javlja kod viših debljinskih stepena. Tako se kod jele kulminacija ovog prirasta na I, III i V bonitetu javlja pri debljini 70 cm, 50 cm, odnosno 35 cm (Matić, 1980). Kulminacije zapreminskog prirasta javljaju se pri većim debljinama.

Uticaj stepena sklopa se jasno ispoljio kod svih vrsta drveća. Što je stepen sklopa manji prirast zapremine stabla po m2 projekcije krošnje je veći.

Upoređujući ove priraste između vrsta dr veća, za skoro sve debljinske stepene, konstatovan je dva do tri puta veći prirast jele i smrče u odnosu na bukvu. Do ove razlike je došlo zbog toga što stabla bukve istog prečnika imaju oko dva puta veću projekciju krošnje od jele i smrče (Matić, 1980).

Sa povećanjem projekci je krošnje, a isto tako i sa povećanjem njene zapremine, smanjuje se prirast stabla po m2 projekcije krošnje, jer “...poveća-njem projekcije i zapremine krošnje ne povećava se proporcionalno površina omotača krošnje stabla. Zbog toga dolazi do nesklada između aktivnog i pasivnog lišća u pogledu asimilacije, javljaju se povećani gubici zbog disanja i uz to znatan dio asimilata troši se na prirast granjevine” (Pavlič, 1966, str. 57).

162

Pavlič (1966) je takođe utvrdio da veći stepen prekr ivenost i krošnje stabla susjednim stablima izaziva smanjenje prirasta po m2 projekcije krošnje, što je sasvim logično.

Ranije su iznesena poređenja prirasta stabla bosanskih visokih šuma sa švajcarskim oglednim parcelama. U pogledu prirasta zapremine po m2 projekcije krošnje između njih nema velike razlike. Prednost stabala švajcarskih oglednih parcela izgubila se zato što su krošnje stabala u Bosni manje (Matić, 1980).

Procent prirastaProcent prirasta stabla u raznodobnoj sastojini računa se po istoj formuli kao

u jednodobnoj sastojini (pi = iv / v). Raspolažemo zavisnostima procenta prirasta za jelu, smrču i bukvu (Matić, 1980).

Procent prirasta se smanjuje sa povećanjem prečnika stabla, slično kao što se procent prirasta smanjuje sa povećanjem starosti stabla u jednodobnoj sastojini. I objašnjenje ove zavisnosti je slično.

Uticaj boniteta staništa, takođe je isti. Idući od lošijih ka boljim staništima procent prirasta se smanjuje, iako se i prirast i zapremina stabla povećavaju. To je zato što se relativno više povećava zapremina (nazivnik u formuli) od prirasta (brojnik u formuli).

10 20 30 40 50 60d (cm)

40

80

120I

III

V

Grafikon 46. Prirast stabla (u dm3 / 100 m2 proj e kcije krošnje) u zavisno sti od boniteta staništa

Bijeli bor

10 20 30 40 50 60d (cm)

20

40

60

80

0,7

0,5

Grafikon 47. Prirast stabla (u dm3 / 100 m2 proj e kcije krošnje) u zavisno sti od stepena sklopa

Bijeli bor

163


Procenti prirasta su veći što je stepen sklopa sastojine manji. Procent prirasta bukve je najveći u čistoj sastojini bukve i manji je što ima više jele i smrče. Uticaj srednjeg prečnika sastojine na procent prirasta nije došao do izražaja.

“Rast” stablaOnako kako je utvrdio rast stabla u visinu i debljinu, Matić (1980) je utvrdio

povećanje zapremine stabla jele, smrče i bukve u zavisnosti od starosti. Rast je pratio poslije ostvarenog prečnika od 10 cm.

Najbrži rast ima jela. Njoj je potrebno 165 godina da postigne zapreminu 4 m3, dok je bukvi i smrči potrebno 185, odnosno 200 godina. Jela je najbrže rasla i u debljinu, dok u pogledu rasta u visinu između ovih vrsta drveća nije bilo velike razlike.

Srednje stablo jednodobne smrčeve sastojine u poređenju sa stablom raznodobne sastojine znatno brže raste. Uopšten prikaz tog odnosa dat je na Grafikonu 48.

Grafikon 48. Rast zapremine stabla u jednodobnoj (J) i raznodobnoj (R) sastojini

ZAP

RE

MIN

A

“t” godina

J

R

X +

164

REZIME

U raznodobnim sastojinama stabla imaju bitno drugačije uslove za rast nego u jednodobnim. Tanka stabla imaju nepovoljnije uslove (pritisak sa strana i odozgo), dok debela stabla imaju povoljnije uslove, bez pritisaka (Slika 15).Na osnovu krošnje donose se zaključci o tome kakve je vitalnosti stablo, koliki je njegov prirast i slično. U raznodobnoj sastojini najvažniji element krošnje je površina projekcije krošnje. Ona približno pokazuje stajališnu površinu stabla. Istraživanje krošnje i praktičnu primjenu tih rezultata prati dosta teškoća.U raznodobnoj sastojini v is ina stabla se posmatra u korelaciji sa prečnikom. Iz-ravnanjem većeg broja parova podataka visina / prečnik dolazi se do prosječne visine stabala različitog prečnika, koji se kao visinska kriva koristi za određivanje boniteta staništa. Oblik visinske krive svih vrsta drveća je esoidan (Grafikon 32). U mješovitim sastojinama smrča je viša od jele i bukve.Visinski prirast teško je mjeriti. Do njega je Matić došao računski (Grafikon 33). Oblik krive visinskog prirasta u zavisnosti od debljine stabla je zvonolik. Uticaj boniteta staništa, stepena sklopa i srednjeg prečnika posmatra se odvojeno za tanka, sred-nje debela i debela stabla.Za glavne vrste drveća urađene su tablice debl j inskog pr i rasta. Na bazi njih se može vidjeti uticaj boniteta staništa, stepena sklopa i srednjeg prečnika (Grafikoni 37 - 39). U zavisnosti od debljine prirast ima zvonolik oblik. Kulminacija se javlja pri višim debljinskim stepenima (Grafikon 40). Stabla iste debljine mogu se naći u različitim razvojnim fazama, ako rastu u sastojinama različitih karakteristika (npr. boniteta staništa).Zapremine stabala u zavisnosti od prečnika iskazuju se po bonitetima staništa u vidu zapreminskih tablica (tarifa). Zapremina stabla se povećava progresivno u cijelom svom toku, jer se prevojna tačka javlja pri debljinama koje nisu obuhvaćene intervalom posmatranja (Grafikon 43).Zapreminski prirast prati visinske i debljinske priraste. Njegova kulminacija se javlja kod veoma visokih debljinskih stepena, pa izostaje zvonolik oblik krive (Grafikon 45).Zapreminski prirast stabla po kvadratnom metru projekcije krošnje služi za ocjenu kada stablo, s obzirom na veličinu prirasta, treba posjeći. To bi teoretski trebalo biti onda kada kulminira prosječni prirast. Jela i smrča, zbog znatno manje krošnje, imaju približno duplo veći ovaj prirast od bukve.Matić je posebnim postupkom uporedio rast visine (Grafikon 36), debljine (Grafikon 42) i zapremine stabla (Grafikon 48) u jednodobnoj i raznodobnoj sastojini. Stabla znatno brže rastu u jednodobnim sastojinama i određene (iste) dimenzije postižu znatno ranije. Na poprečnom presjeku prvog trupca širina godova kod stabla jednodobne sastojine sužava se od centra prema periferiji, a kod stabla raznodobne sastojine se povećava (Slika 16).

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

165



VEĆI SKLOPMANJI SKLOP

v

ivih

ih id

id

PREČNIKPREČNIK

PREČNIK PREČNIK

PREČNIK

PREČNIK

Visinski prirast Zapremina i zapre-minski prirast

Debljinski prirast

Grafički rezime10)

PR I R AST SASTO J I N E

6. PRIRAST JEDNODOBNE SASTOJINE

UVOD ............................................................................................... 171

KROŠNJE SASTOJINE ............................................................... 175

BROJ STABALA SASTOJINE .................................................... 177Veličina broja stabala ............................................................. 178Pregled broja stabala ............................................................. 185

DIFERENCIRANJE STABALA ................................................... 185Debljinska struktura ................................................................ 186Visinska struktura .................................................................... 188Biološko diferenciranje .......................................................... 189Diferenciranje po kvalitetu .................................................... 190

DEBLJINSKI PRIRAST SASTOJINE ........................................ 191Veličina debljinskog prirasta ................................................. 193Pregled srednjeg prečnika .................................................... 198

VISINSKI PRIRAST SASTOJINE .............................................. 199Veličina visinskog prirasta ..................................................... 200Pregled visina .......................................................................... 204Visinske krive stanja ............................................................... 205

PRIRAST TEMELJNICE SASTOJINE ...................................... 207Veličina prirasta temeljnice ................................................... 208Pregled temeljnica .................................................................. 212

ZAPREMINSKI KOEFICIJENT SASTOJINE .......................... 213

ZAPREMINSKI PRIRAST SASTOJINE ................................... 215Veličina zapremine .................................................................. 217Debljinska struktura zapremine ........................................... 221Pregled zaliha .......................................................................... 223

Veličina zapreminskog prirasta ............................................ 224Pojava ubrzanja rasta ............................................................ 229Bojsen-Jensenov ogled ......................................................... 231Karakteristične temeljnice ..................................................... 233Pregled prirasta ...................................................................... 236Procent prirasta ....................................................................... 237

PRINOS SASTOJINE ................................................................... 239Veličina prinosa ....................................................................... 240Pregled prinosa ....................................................................... 243Kvalitet prinosa ........................................................................ 244

Debljinska struktura prinosa .................................................. 245Kvalitet stabala ...................................................................... 249

Vrijednost prinosa ................................................................... 252

REZIME ............................................................................................ 253

PRIRAST JEDNODOBNE SASTOJINE

171

UVOD

Pod jednodobnim sastoj inama podrazumijevaju se sastojine u kojima se nalaze stabla približno iste starosti (jedne dobi). Razlika u starosti može iznositi od 5 godina u najmlađim do 20 godina u najstarijim sastojinama. Za kraće ophodnje razlike u starosti trebaju biti manje, a za duže ophodnje veće.

Nač in nastanka: Može se reći da jednodobne sastojine nastaju kao rezultat sastoj inskog načina gazdovanja, kada se, u prvom redu vodi računa o sastojini kao cjelini. Kod raznodobnih sastojina primjenjuje se stablimični ili grupimični način gazdovanja, kada se pažnja poklanja pojedinačnim stablima ili grupama stabala. Sistemi gazdovanja koji se primjenjuju u jednodobnim sastojinama su č iste sječe na velikim površinama i oplodne sječe kratkog podmladnog razdoblja (10-20 godina). Nakon provedene glavne sječe u primjeni čistih sječa, odnosno dovršnog sijeka u primjeni oplodnih sječa, proizvodni ciklus se završava, a rast sastojina počinje ispočetka. Jednodobne sastojine mogu nastati i prirodnim putem na golim površinama kao što su požarišta. U osnovi jednodobne sastojine mogu nastati pr irodno i v ještački.

Prirodno sastojine nastaju na dva načina:

iz sjemena (generativno), kada nastaju v isoke šume ili

iz panjeva i žila (vegetativno), kada nastaju niske (izdanačke) šume.

Vještački sastojine se osnivaju sjetvom sjemena ili sadnjom sadnica. U oba slučaja nastaju visoke šume, koje najčešće nazivamo šumske kul ture (šumski zasadi, vještački podignute sastojine).

Između prirodno i vještački nastalih jednodobnih sastojina postoji razlika u rastu samo u prvim decenijama života, od nastanka do potpunog sklapanja.

•

•

•

•

172

Kasnije se ta razlika gubi, a rast sastojina se odvija približno isto. S obzirom da se većina istraživanja provedenih u jednodobnim sastojinama odnosi upravo na ovaj drugi period nećemo praviti razlike između jednih i drugih.

Složenost jednodobne sastojine: Kada govorimo o prirastu jednodobnih sastojina moramo obratiti pažnju na njihovu složenost. Ako posmatramo jednodobnu sastojinu određene starosti onda to što vidimo na terenu najčešće nazivamo sastoj inom. Međutim, za razliku od raznodobnih, jednodobnim sastojinama nedostaje onaj dio koji je iskorišćen do određene starosti (dobi). Naime, kako ćemo kasnije vidjeti, količinu proizvedenog drveta u jednodobnim sastojinama (prinos) možemo računati samo za cijeli produkcioni period. Kako se u toku produkcionog perioda provode sječe moramo govoriti o tri dijela jednodobne sastojine:

Glavna sastojina: Ono što je na terenu, tj. ono što čine živa dubeća stabla, nazivaćemo glavna sastojina. Najčešće se izostavlja riječ “glavna”, pa se taj dio naziva “sastojina”. Koriste se još nazivi sastojina poslije prorede i drvna masa na panju,

Prorede: Onaj dio koji se siječe u toku produkcionog perioda su prorede (iskorišćeni dio sastojine, izlučeni dio sastojine, proredni materijal, sporedna sastojina, prethodni prinos, predprinos),

Ukupna sastojina: Zajedno glavna sastojina i prorede do određene starosti nazivaju se ukupna sastojina. Kad je riječ o drvnoj masi koristi se termin ukupna proizvodnja.

Pri razmatranju rasta uvijek moramo naglasiti o kom dijelu sastojine se radi, odnosno moramo imati u vidu složenost jednodobne sastojine (Slika 17).

Slika 17. Složenost jednodobne sastojine

•

•

•

+ =GLAVNA SASTOJINA SUMA PROREDA UKUPNA SASTOJINA

173

Prirast jednodobne sastojine

Rast i pr irast: Rast i prirast sastojine posmatramo istovremeno, na osnovu dobnog prirasta (veličine taksacionog elementa) i godišnjeg prirasta (prirasta taksacionog elementa). Dobni prirast posmatran u zavisnosti od starosti predstavlja rast sastoj ine. Na osnovu rasta određujemo veličinu pr irasta sastoj ine u pojedinim starosnim intervalima. Na primjer, visinski rast sastojine pratimo na osnovu povećanja visine sastojine u toku produkcionog perioda. Pojam rast sastojine primjenljiv je samo za jednodobne sastojine, jer raznodobne sastojine imaju manje-više stalan izgled, odnosno strukturu.

Razvojne faze: Sastojine u toku rasta prolaze kroz fazu mladosti, fazu intenzivnog rasta i fazu starosti (Graf. 4, Pogl. 1). Razvojne faze su određene samim nazivom, a granice između njih određuju se na bazi karakterističnih tačaka na krivoj zapreminskog ili visinskog prirasta. Faza mladost i obuhvata vrijeme od nastanka sastojine do prve prevojne tačke, faza intenzivnog rasta period između prevojnih tačaka, a faza starost i od druge prevojne tačke do kraja produkcionog perioda. Ove razvojne faze u životu prolaze i stabla u jednodobnim sastojinama. One se ne poklapaju sa razvojnim fazama sastojine.

Razvoj sastojina se može posmatrati i na drugi način definisanim razvojnim fazama. Tako u uzgoju šuma koristimo sljedeće faze: mladik, guštik, letvenjak, srednja dob, dozrijevajuća i zrela sastojina. U iskonskim prirodnim šumama, tzv. prašumama, na različitim dijelovima, na većim ili manjim površinama (skupinama) smjenjuju se razvojne faze (od inicijalne, preko optimalne do faze starosti i propadanja).

U jednodobnim sastojinama stabla rastu u približno istim uslovima. U određenoj starosti većina njih nalazi se u istoj razvojnoj fazi, što znači da se njihova stvarna (faktička) starost uglavnom poklapa sa fiziološkom (razvojnom) starošću. Zbog toga se, kada je riječ o starosti, misli na stvarnu starost jedno-dobne sastojine.

Rast čistih jednodobnih sastojina razmatraćemo u zavisnosti od:

starosti sastojine,

boniteta staništa,

vrste drveća,

proreda.

•

•

•

•

174

Za prikaz uticaja starost i i boniteta staništa na prirast taksacionih elemenata korišćene su prinosne tablice za smrču u BiH (Maunaga, 2001). Za uticaj starosti korišćeni su podaci na trećem bonitetu staništa, dok su pri uticaju boniteta istovremeno obuhvaćene sve starosti.

Za zavisnost prirasta od vrste dr veća korišćeni su podaci za umjerenu proredu1 i prvi bonitet staništa njemačkih prinosnih tablica (Schober, 1975):

jela, Hausser,

smrča, Wiedemann,

bor, Wiedemann,

bukva, Schober,

hrast, Jűttner2.

Za uticaj proreda korišćene su prinosne tablice za bor (Schober, 1975) za umjerenu, jaku i vrlo jaku proredu, na prvom bonitetu staništa. Pored navedenih, po potrebi korišćene su prinosne tablice za druge vrste drveća (Schober, 1975), kao i rezultati istraživanja drugih autora.

Rast i prirast jednodobne sastojine razmatraćemo na osnovu sljedećih elemenata:

Krošnje sastojine,

Diferenciranje stabala,

Broj stabala sastojine,

Debljinski prirast sastojine,

Visinski prirast sastojine,

Prirast temeljnice,

Zapreminski koeficijent sastojine,

Zapreminski prirast sastojine,

Prinos sastojine.

1 Za sve vrste drveća, osim za hrast, tablice se odnose na niske prorede. U hrastovim sastojinama primjenjuju se visoke prorede.

2 Kada su u pitanju bor i hrast radi se o bijelom boru, odnosno hrastu kitnjaku.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

175


Kori jenje sastojine: Korijenje sastojine nije opisano kao poseban element sastojine, jer je vrlo malo istraženo. Njegov značaj za iskorišćavanje je mali, a istraživanja su jako skupa. Obimnija istraživanja dužine i zapremine korije-nja obavljena su u Finskoj i Danskoj. Iznijećemo neke interesante rezultate.

Dužinu ž i la, u sedam sastojina bijelog bora, izmjerio je Heikurainen. Ukupna dužina žila iznosila je oko 13.000 km/ha, od čega je skeletnih žila (debljine iznad 2 mm) bilo 400 km. Najveće je bilo učešće najtanjih žila, ispod 1 mm (87%). Podaci se odnose na sredinu ljeta. Mjerenjem u jesen utvrđeno je smanjivanje dužine žila. Najviše se smanjila dužina najtanjih žila, za 34%. To je posljedica odumiranja (sušenja) tankih žila. Žile deblje od 5 mm ostaju u životu i njihova dužina se ne mijenja u toku vegetacionog perioda (Heikurainen, 1957; prema Matić, 1980).

Slične rezultate dobio je Kalela u tri sastojine bijelog bora različite starosti. Ukupna dužina žila u svakoj sastojini prelazila je 9.000 km/ha, a najveća (oko 13.000 km) bila je u srednjedobnoj sastojini. Nakon povećanja dužine žila usljed rasta, od proljeća do ljeta, dolazi do smanjenja njihove dužine, tanjih znatno više nego debljih (Kalela, 1957; prema Matić, 1980). Ove promjene su svakako u vezi sa debljinskim i visinskim prirašćivanjem stabala u toku vegetacionog perioda, o čemu je bilo govora.

Holstener-Jorgensen je utvrdio dužinu žila za hrastovu sastojinu 739 km, bukovu 2.520 km i smrčevu sastojinu 1.330 km/ha. Osim dužine, utvrdio je i zapreminu ži la. U ukupnoj drvnoj masi ovih sastojina žile su učestvovale sa 8,6%, 12,4%, odnosno 15,5%. Ako se žilama dodaju drvne mase panjeva onda ti procenti iznose 18,6%, 24,3% i 25,1%. To znači da u šumi poslije sječe ostaje skoro četvrtina od ukupne drvne mase (Holstener-Jorgensen, 1959; prema Matić, 1980).

KROŠNJE SASTOJINE

Najvažniji taksacioni elementi krošnji jednodobne sastojine su: površina svježeg lišća, težina svježeg lišća, težina svježih sitnih grana, projekcija krošnji, površina omotača krošnji i zapremina krošnji. Krošnje sastojine su bolje istražene

176

nego korijenje sastojine. To treba zahvaliti prije svega Meleru i Burgeru. Na osnovu njihovih istraživanja može se orjentaciono steći uvid u pojedine elemente krošnji sastojine.

Meler je u Danskoj obavio obimna istraživanja površine i težine svježeg l išća u 57 sastojina bukve, u zavisnosti od starosti sastojine, boniteta staništa i načina prorjeđivanja.

Površina i težina lišća u mladim sastojinama bukve naglo se povećava sve do formiranja sklopa sastojine. Nakon toga se zadržava gotovo na istom nivou. Uticaj boniteta staništa na ove elemente krošnji nije se ispoljio. Takođe, ni različiti načini prorjeđivanja nisu značajnije uticali na površinu i težinu lišća. Ovo vrijedi za široku amplitudu temeljnice od 18 do 35 m2/ha. Jedino se veoma jakim proredama temeljnica smanjuje ispod 18 m2/ha, što povlači za sobom i smanjivanje površine i težine svježeg lišća.

Slične zavisnosti Meler je dobio i za smrču. Glavni rezultat njegovih istraži -va nja u cjelini je vrlo mala zavisnost površine i težine lišća u dužem periodu od boniteta staništa i proreda. Ovu konstantnost lišća Meler objašnjava pretposta-vkom da je postojeća svjetlost uvijek blizu potrebnog minimuma za vezivanje CO2 i da se stoga svaka sastojina “brine” o tome da se postojeća količina svjetla pri svim prilikama iskoristi u onoj maksimalnoj mjeri u kojoj je to moguće. On kaže da, prema iskustvu, postoji približno jednako “debela“ hladovina u slabo prorjeđivanim sastojinama različite starosti čija staništa pripadaju različitim bonitetima (Möller, 1954; prema Matić, 1980).

Na osnovu više Burgerovih istraživanja u smrčevim sastojinama, Matić (1980) je analizirao zavisnost težine svježih sitnih grana i težine svježih četina od starosti sastojine i boniteta staništa. Rezultati se razlikuju od Melerovih.

Težina si tnih grana najveća je u mlađoj dobi, sa starošću se smanjuje i postiže minimum, nakon čega se ponovo blago povećava. U mladosti tome doprinose brojni ovršci tanji od 7 cm, koji ulaze u sitne grane. U starijoj dobi povećanje težine sitnih grana izaziva debljanje grana. One u smrčevim sasto-jinama rijetko prelaze 7 cm.

Uticaj boniteta staništa ispoljio se tako što su težine svježih sitnih grana veće na boljim staništima i tačka minimuma se javlja ranije. Većoj težini sitnih grana na boljim staništima doprinijele su duže krošnje i deblje grane. Izuzetak su mlađe

177


dobi, gdje su težine veće na lošijim bonitetima. To je posljedica sporijeg rasta stabala i većeg učešća drvne mase tanje od 7 cm u njihovim deblima.

Zavisnost težine svježih čet ina od starosti ima drugačiji tok. Ona ima maksimum na trećem bonitetu u 45. godini, nakog čega je smanjivanje blago, gotovo neznatno. Na boljim bonitetima staništa veća je težina četina i kulminacija se javlja ranije. Razlike između boniteta su znatno veće u mlađoj dobi. Utvrđene zavisnosti težine sitnih grana i težine svježih četina ne mogu se smatrati opštom pojavom.

Na osnovu dosadašnjih istraživanja možemo dobiti informacije o veličini ovih elemenata krošnji sastojine. One su veoma interesantne. Površina četina duglazije starosti 41 godinu iznosi 277.000 m2/ha, što znači kad se četine razastru mogle bi prekriti zemlju skoro 28 puta. Podaci za druge vrste drveća takođe pokazuju izuzetno veliku snagu asimilacionog aparata sastojina. Tako je u smrčevoj sastojini površina četina bila veća od površine sastojine 19 puta, u jelovoj 17, bukovoj 16, borovoj 9 i ariševoj 7 puta.

U novije vrijeme krošnje stabala, zajedno sa brojem stabala po hektaru, koriste se za utvrđivanje ciljnih optimalnih sastava sastojina. Savremeno šumarstvo zahtijeva izradu parametarizovanih modela gazdovanja, koji uvažavaju uslove i karakteristike rasta šumskog drveća (Vučković i Stamenković, 2000). Optimalno stanje se utvrđuje u dozrijevajućim i zrelim sastojinama, a utvrđene zakonomjernosti se koriste od podizanja sastojina do kraja ophodnje (Vučković i dr. 2006). Poznavanje strukture krošanja i interakcije između strukture krošanja i drugih elemenata rasta, omogućava da se utvrdi optimalni broj stabala, koji će biti osnova za izradu modela sastojina (Dukić, 2011).

BROJ STABALA SASTOJINE

Broj stabala jednodobne sastojine je specifičan taksacioni element. U sta-tističkom smislu broj stabala ne predstavlja agregat skupa, iako ga čine sva stabla u sastojini. Za razliku od broja stabala, zapreminu sastojine, kao agregat skupa, čine stabla koja se po svojoj zapremini međusobno razlikuju. Osim toga, zapremina stabala se u toku života mijenja, pa se može govoriti o njihovom rastu i prirastu.

178

Zbog navedene specifičnosti nema smisla razmatrati ukupan broj stabala sastojine, jer je to broj stabala s početka ophodnje, koji se ne mijenja (zbir broja stabala glavne sastojine i proreda je konstantan).

Veličina broja stabalaBroj stabala je specifičan i po tome što se ne posmatra kao prirast. On ne

prirašćuje, naprotiv broj stabala opada. Svaka faza rasta sastojine ima svoj broj stabala.

Uglavnom ćemo posmatrati broj stabala glavne sastojine u zavisnosti od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i proreda. Pri tome ćemo često ispustiti riječ “glavne“ i govoriti samo “sastojine“. To je uobičajeno kada se radi i o drugim taksacionim elementima glavne sastojine. Osim o broju stabala glavne sastojine, biće riječi i o broju stabala koji se siječe proredama.

Uticaj starost i: Za razliku od nekih drugih taksacionih elemenata, broj stabala možemo pratiti u sastojini od njenog nastanka, dok recimo temeljnicu sastojine mjerimo tek kad stabla prerastu visinu 1,3 m, a prirast krupnog drveta utvrđujemo od starosti sastojine u kojoj se počne javljati drvo iznad 7 cm. Međutim, u prinosnim tablicama podaci o broju stabala dati su, kao i za druge taksacione elemente, tek od starosti 20 ili 30 godina.

U prirodno nastalim sastojinama broj stabala u prvim godinama znatno je veći nego u sastojinama koje su nastale pošumljavanjem. Taj broj može da iznosi i više miliona jedinki u prvoj godini. Asman (1961) navodi primjer jedne sastojine bukve koja je na početku prve godine imala 7.200.000 jedinki. Zbog suše, oboljenja, napada štetnih insekata i drugih uticaja taj broj se već krajem vegetacionog perioda skoro prepolovio. Nakon toga broj stabala se i dalje intenzivno smanjivao. Na kraju produkcionog perioda u starosti 140 godina u ovoj sastojini bilo je svega 185 stabala (Tabela 8).

Ako se šume osnivaju sadnjom sadnica taj broj najčešće iznosi od 2.000 do 4.000 hiljade. Prethodnih decenija u našoj praksi pri pošumljavanju broj sadnica je bio znatno veći (5 - 10 hiljada). Sjetvom osnivane sastojine imale su još veći broj stabala. I u ovim slučajevima, kao u prirodno nastalim sastojinama, broj stabala sa starošću se smanjuje po hiperboličnoj liniji.

179


Tabela 8. Broj stabala bukove sastojine (Izvor: Assmann, 1961)

Starost (mjeseci)

Starost (godina)

Broj stabala(po ha)

Srednji prečnik (cm)

3 7.200.0006 4.600.000

12 1 4.300.00024 2 3.700.000

5 1.750.00010 530.00015 160.00020 50.000 1,530 4.000 7,440 2.520 10,460 2.205 17,880 665 24,8

100 405 32,0140 185 47,9

Zavisnost broja stabala sastojine smrče, na trećem bonitetu staništa, prema prinosnim tablicama (Mauna-ga, 2001), prikazana je na Grafikonu 49. Od 4.500 stabala u 20. godini broj stabala se po hiperboličnoj liniji smanjio na oko 500 stabala u starosti 100 godina.

Ova pojava smanjivanja broja sta bala s povećanjem starosti je logi-čna. Šta se dešava u mladim prirodno nastalim sastojinama već smo vidjeli. Tako dinamično smanjivanje broja stabala ne dešava se u vještački osnovanim sastojinama. Prirodna “borba“ između stabala počinje se odvijati od sklapanja sastojine. Tada je smanjivanje broja stabala vrlo dinamično. Kako već znamo, stabla u mladosti brže rastu nego u starijoj dobi i kad su starija teže podnose

Grafikon 49. Broj stabala sastojine smrče u zavisnosti od starosti

20 40 60 80 100Starost

1000

2000

3000

4000

5000

N (s

taba

la /

ha)

180

zasjenjivanje nego kad su mlađa. Tim činjenicama se objašnjava dinamičnije smanjivanje broja stabala u mlađoj dobi. S povećanjem starosti, broj stabala se stalno smanjuje, jer se povećavaju dimenzije stabala, prvenstveno njihove krošnje. Stabla većih dimenzija zauzimaju više prostora u sastojini, a takvih stabala manje stane na jedan hektar.

Broj stabala u jednodobnim sastojinama, ako se ne provode prorede, smanjuje se zbog prirodne selekcije i odumiranja stabala usljed nedostatka prostora. Ako se sastojine prorjeđuju dodatno se smanjuje broj stabala u sastojini. Ako se pravilno gazduje smanjivanje broja stabala najvećim dijelom je posljedica provođenja mjera njege, odnosno proreda. Proredama se iskoriste i sva ona stabla koja bi prirodno odumrla.

Opisana zavisnost broja stabala glavne sastoj ine od starosti je opšta i važi za sve vrste drveća, u svim stanišnim uslovima i ako se primjenjuju bilo koje prorede. Razlika je samo u dinamici kojom se broj stabala sa starošću smanjuje.

Broj stabala proreda sa starošću se smanjuje, slično broju stabala glavne sastojine. To je i logično, jer se u mlađoj dobi u sastojini nalazi znatno više stabala nego u staroj sastojini. Osim toga, proredama se po pravilu jače zahvata u mlađoj nego u starijoj dobi.

Uticaj boniteta staništa: Prema prinosnim tablicama za smrču u Bo-sni (Maunaga, 2001), broj stabala glavne sastoj ine na petom bonitetu staništa veći je nego na trećem, a na trećem je veći nego na prvom (Grafikon 50). To važi za bilo koju starost sastojine. Manje stabala na boljem bonitetu staništa objašnjava se dvjema suprotstavlje-nim pojavama:

na boljim staništima stabla brže rastu (veća su) i

na boljim staništima bolje podnose zasjenu.

Zbog bržeg rasta na boljem bonitetu stabla, pri istoj starosti, postižu veće dimenzije (prečnik, krošnju) nego na lošijem bonitetu

•

•

Grafikon 50.Broj stabala sastojine smrče u zavisnosti od boniteta sta ništa

20 40 60 80 100Starost

2000

4000

6000

N (s

taba

la /

ha)

I

IIIV

181


i zato ih manje može stati na jedan hektar. Međutim, ako bi se uzela u obzir sposobnost podnošenja zasjene treba očekivati suprotno, tj. da bude više sta-bala na boljem bonitetu. Očigledno je da prvi faktor preovlađuje.

Da drugi faktor zaista postoji pokazaćemo na jednom primjeru. Prema istim prinosnim tablicama, pri srednjem prečniku sastojine 30 cm, na prvom bonitetu (starost 60 godina) ima 928 stabala, a na trećem (starost 80 godina) 694 stabla. Veći broj stabala, istog prečnika, ali različite starosti, u prvom slučaju rezultat je prvenstveno boljeg boniteta.

Broj stabala proreda u istoj dobi veći je na lošijim bonitetima. Tada u sastojini ima više stabala, pa ih se više može i sjeći.

Uticaj vrste dr veća: Zavisnost broja stabala glavne sastoj ine od vrste drveća posmatraćemo na više načina:

odnos između vrsta svjetla i vrsta sjenke,

četinari – lišćari,

pojedinačno po vrstama drveća.

Poređenje vrsta svjet la i vrsta sjenke se vrši uvijek u okviru četinara, odnosno lišćara, zbog velikih međusobnih razlika četinara i lišćara. Od četinara su odabrane tri vrste: jela kao vrsta sjenke, smrča kao vrsta polusjenke i bor kao vrsta svjetla. Od lišćara su poređeni hrast, kao vrsta svjetla i bukva, kao vrsta sjenke. Kao što je u uvodu rečeno, korišćene su njemačke prinosne tablice (Schober, 1975).

Broj stabala jele veći je od broja stabala smrče, a smrče je veći nego bora. U okviru lišćara broj stabala bukve je veći od broja stabala hrasta (Grafikon 51). Dakle, pri istoj starosti, broj stabala vrsta sjenke veći je od broja stabala vrsta svjetla. Vrste polusjenke se nalaze između.

Vrste sjenke imaju veći broj stabala, od vrsta svjetla, jer:

u mladosti sporije rastu i pri istoj starosti postižu manje dimenzije, pa ih više može stati po hektaru i

bolje podnose zasjenu, što im omogućava održavanje u životu većeg broja (zasjenjenih) stabala.

•

•

•

•

•

182

Ako poredimo l išćare i čet inare, treba porediti posebno vrste svjetla i vrste sjenke. Logično, zbog manje krošnje, četinari imaju veći broj stabala od lišćara.

Od razmatranih vrsta dr veća jela ima daleko najveći broj stabala. To je zbog toga što se radi o izrazitoj vrsti sjenke, koja osim toga ima malu krošnju. Najmanji broj stabala imaju sastojine hrasta, vrste svjetla s velikom krošnjom. Ostale vrste drveća nalaze se po broju stabala između jele i hrasta.

Proredama se siječe više sta ba-la u sastojinama vrsta sjenke u odno-su na vrste svjetla, kao i u sastojinama četinara u odnosu na lišćare. Razlozi su isti kao i ranije. Ako u sastojini ima više stabala i proredama se može više sjeći, i obrnuto. Tako je broj stabala proreda najveći u sastojinama jele, a najmanji u sastojinama hrasta.

Uticaj proreda: U prvom dijelu razmatraćemo uticaj proreda na broj stabala glavne sastojine, a u drugom na broj stabala proreda. Kada je u pitanju uticaj proreda, poredićemo:

jake niske i umjerene niske prorede,

jake visoke i umjerene visoke,

visoke i niske prorede.

Ovako ćemo postupiti i kod ostalih taksacionih elemenata. Izvodićemo opšte zaključke, kako utiču jače u odnosu na slabije prorede (u okviru niskih i u okviru visokih proreda), kao i kakve su razlike između visokih i niskih proreda. Ova poređenja neće uvijek biti potpuno korektna, jer nedostaju odgovarajući podaci.

•

•

•

Grafikon 51. Broj stabala četinara i lišća ra

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

2000

4000

6000

N (s

taba

la /

ha)

JelaSmrča

Bor

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

2000

4000

6000

N (s

taba

la /

ha)

Bukva

Hrast

183


Glavna sastoj ina: Broj sta ba la glavne sastojine bora, prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), na prvom bonitetu staništa, veći je pri umjerenoj u odnosu na jaku i vrlo jaku proredu (Grafikon 52). Ako se iz sastojine ukloni više stabala (jača proreda) u sastojini računski ostaje manje stabala. Nas zanima kolike su te razlike, te kada se one javljaju.

Broj stabala koji pri kraju pro dukcionog perioda ostaje u sa stojini nakon provedenih jak ih nisk ih proreda manji je u odnosu na umjerene niske prorede za oko 30% (Tabela 9). Te razlike su manje na početku produkcionog perioda.

Ako se primjenjuju jake visoke u odnosu na umjerene visoke prorede broj stabala glavne sastojine će, takođe, biti manji. U slučaju prinosnih tablica za hrast razlika je najveća u najmlađoj dobi. U starosti 20 godina broj stabala glavne sastojine pri jakoj proredi iznosi svega 43% od broja stabala pri umjerenoj visokoj proredi. Prema prinosnim tablicama do te starosti prorede nisu provođene. To znači da se sastojine hrasta, koje su kasnije prorjeđivane jakim odnosno umjerenim visokim proredama, u startu znatno razlikuju po broju stabala. Zbog toga je, kako ćemo kasnije vidjeti, broj stabala koji se siječe proredama manji pri jakoj nego pri umjerenoj proredi, što je nelogično.

Visokim proredama se uglavnom zahvataju stabla iz gornje etaže, tako da u sastojini ostaje veliki broj stabala u donjoj etaži, kojih ionako ima mnogo. Zbog toga je, u odnosu na niske prorede, broj stabala veći.

Grafikon 52. Broj stabala sastojine bora u zavisnosti od proreda

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

400

800

1200

1600

N (s

taba

la /

ha)

vrlo jakajaka

umjerana

184

Tabela 9. Broj stabala glavne sastojine iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede

Vrsta drvećaIndeks u starosti (godina):

20 25 30 40 70 100 120 140

Smrča 74 69 73 75 69 63 66 -

Bor - 89 87 81 75 71 71 69

Bukva - - 100 88 74 72 70 67

Hrast 43 65 78 80 75 76 77 78

Prorede: Broj stabala koji se siječe pri jak im nisk im u odnosu na umjerene niske prorede u početku je mnogo veći, a kasnije, pogotovo pri kraju produkcionog perioda, je manji (Tabela 10). Prema prinosnim tablicama za bor isti odnos se javlja između vrlo jakih i umjerenih niskih proreda.

Broj stabala koji se siječe pri jak im visokim proredama u odnosu na umjerene visoke prorede trebao bi da bude veći. U slučaju hrasta nije tako. Nelogičnost je izazvala različita startna pozicija ovih sastojina u broju stabala. Broj stabala (glavne) sastojine, koja je kasnije prorjeđivana umjerenom visokom proredom bio je u 20. godini 11.151 stablo, a druge sastojine, koja je kasnije prorjeđivana jakom visokom proredom 4.835 stabala. Jasno je zašto se jakom u odnosu na umjerenu visoku proredu zahvatalo manje stabala.

Broj stabala proreda je veći pri nisk im u odnosu na visoke prorede, jer se niskim proredama zahvata u donju etažu gdje ima znatno više stabala.

Tabela 10. Broj stabala proreda iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede


do 30 30-40 40-50 50-60 60-80 80-100 100-120 120-140

Smrča 130 69 76 84 81 72 57 -

Bor 115 96 85 86 84 76 73 82

Bukva - 110 100 87 77 75 74 78

Hrast 30 76 83 88 75 73 71 76

185


Pregled broja stabalaPregled broja stabala glavne sastojine različitih vrsta drveća dat je za starost

100 godina i za starost koja je krajnja u datim prinosnim tablicama. Takođe, obuhvaćena su najbolja i najlošija staništa (Tabela 11).

Tabela 11. Pregled broja stabala

Broj stabala u starost i:

Vrsta drveća Autor Proreda Bonitet 100 godina ( x ) godina

Jela Hausser Umjerena I/IV 428 1146 183 409 (150)

Smrča Wiedemann Umjerena I/V 435 1023 435 1023 (100)

Bor Wiedemann Umjerena I/VI 346 1497 223 710 (140)

Bukva Schober Umjerena I/IV 350 812 145 315 (150)

Hrast Jűttner Umjerena I/IV 282 881 108 359 (160)

Ariš Schober Umjerena I/III 250 378 181 262 (140)

Duglazija Bergel Umjerena I/III 235 393 (85) 235 393 (85)

Jasen Wimmenauer Slaba I/II 297 390 235 390 (120)

Joha Mischerlich Jaka I/III 190 272 (90) 190 272 (90)

Hrast lužnjak Špiranec - I/III 180 230 104 114 (150)

Obični grab Špiranec - I/III 328 551 328 551 (100)

Pitomi kesten Špiranec - I/III 455 645 (70) 455 645 (70)

Bijela topola Trifunović - I/V 143 326 (80) 143 326 (80)

Napomena: U zagradi se nalazi starost.

DIFERENCIRANJE STABALA

U tek osnovanoj jednodobnoj sastojini nalazi se veliki broj sličnih, gotovo is-tih jedinki. Međutim, već u prvim godina njihovog života javljaju se razlike između njih, zbog genetske predodređenosti, odnosno individualnih osobina. Neka stabalca rastu brže, a neka sporije. U prirodnim uslovima na njihov rast djeluju i brojni faktori staništa. Kasnije, nakon obrazovanja sklopa do izražaja dolaze sastojinski uslovi. Tome još treba dodati i uzgojne mjere, odnosno prorede. Svi ovi faktori utiču na stabla, zbog čega se ona međusobno razlikuju, po određenim

186

karakteristikama. To razdvajanje stabala, odnosno nastajanje razlike (diferencije) između njih nazivamo di ferenciranje stabala.

Po čemu se stabla razl ikuju? Prvo se uočava razlika u dimenzijama stabala. Neka su deblja ili viša od drugih. Svrstavanjem stabala u numer ičke k lase, tj. debljinske i visinske stepene upoznajemo strukturu (izgrađenost) sastojine. Zatim, postoje razlike u pogledu visinskog položaja i razvijenosti krošnje, što predstavlja biološko di ferenciranje stabala. Takođe, postoje razlike u kvalitetu stabala, iako se kvalitet stabala djelimično uzima u obzir i pri biološkoj klasifikaciji stabala. Klasifikacija po kval i tetu kao primarni kriterijum uzima kvalitet drvne mase.

Za savremene zahtjeve šumarstva i zaštite životne sredine pored osnovnih elemenata strukture sastojina (debljinske i visinske strukture i drugih) potrebne su i informacije o tzv. prostornoj sastojinskoj strukturi, koja se karakteriše odnosima i vezama stabala i njihovih dimenzija u prostoru (Stajić, 2010). Tako je na primjer za kvantificiranje prostornih dimenzionih razlika stabala potrebno znati da li stabla u svom susjedstvu imaju veća ili manja stabla, odnosno kakva je konkurencija između njih (Stajić i Vučković, 2007). Taj pokazatelj prostorne strukture, nazvan diverzitet dimenzija stabala, u novije vrijeme izražava se kvantitativno preko odgovarajućih indeksa (Gadow, 1993; Füldner, 1995). Takođe, preko indeksa izražavaju se i drugi pokazatelji prostorne strukture, kao što su diverzitet vrsta drveća i način njihove prostorne izmiješanosti u sastojinama (Pretzsch, 2001; Kotar, 2005) i diverzitet pozicija stabala (Kotar, 2005; Pretzsch, 2009).

Mi ćemo se upoznati sa debljinskom i visinskom strukturom (numeričkim diferenciranjem), klasifikacijama za biološko diferenciranje stabala i Matićevom kvalitativnom klasifikacijom.

Debljinska strukturaRaspodjela stabala po debljinskim stepenima predstavlja debl j insku

struk turu sastojine. Ona je pokazatelj horizontalne izgrađenosti sastojine. Može se prikazivati na više načina; tabelarno, grafički i na bazi srednjeg prečnika sastojine. Najbolji uvid u strukturu sastojine dobija se grafičkim prikazom. U jednodobnim sastojinama debljinska struktura ima binomski (zvonolik) oblik, a za ovakve raspodjele srednje vrijednosti su tipične i dobro ih predstavljaju. Zbog

187


toga se i srednji prečnik često koristi kao pokazatelj debljinske strukture. Za potpuniju sliku strukture sastojine po debljini potrebno je poznavati i standardnu devijaciju. Tabelarni (numerički) način prikazivanja broja stabala po debljinskim stepenima manje je pregledan od grafičkog načina.

Prilikom upoređivanja debljinske strukture neophodno je koristiti proce ntua-lnu raspodjelu stabala. Apsolutni broj stabala često je mnogo različit, pa se poređenje struktura, sa različitom bazom, ne može izvesti precizno.

U jednodobnoj sastojini najviše ima stabala srednje debljine, odnos-no stabala grupisanih oko srednjeg preč nika. Idući prema manjim i većim prečnicima njihov broj se smanjuje.

Mlade sastojine imaju manji sre -dnji prečnik i variranje stabala (oko tog prečnika) je malo. Što je sastoji na sta-rija diferenciranje je sve izraže nije, a stabla se grupišu oko većeg prečnika. Raspodjela sta ba la se pomjera ude sno i postaje sve spljoštenija, što se može vidjeti iz odnosa debljinske strukture u sasto jinama različite starosti, prema pri nosnim tablicama za smrču u Bosni (Maunaga, 2001). Podaci se odnose na prosječne stanišne uslove (Grafi-kon 53).

Na boljim staništima stabla brže rastu u debljinu pa se debljinska ra-spodjela stabala pomjera udesno. Osim toga, više je spljoštena i ima veću varijacionu širinu u odnosu na lo-šije bonitete. Ta pojava ispoljila se i u sastojinama smrče u Bosni (Maunaga,

1999). Podaci se odnose na starost 25 godina (Grafikon 54).

Grafikon 53. Debljinska struktura sasto ji ne smrče u zavisnosti od sta rosti

4 8 12 16 20 24d (cm)

10

20

30

40

N (%

)

15 godina

35 godina

Grafikon 54. Debljinska struktura sasto jine smrče u zavisnosti od boniteta staništa

4 8 12 16 20d (cm)

10

20

30

40

N (%

)

V

III

188

Debljinska struktura po vrstama dr veća prati dinamiku njihovog rasta u debljinu. Ako neka vrsta drveća brže raste debljinska struktura se više pomjera udesno.

Pri v isokim proredama u sastojini ostaju tanka stabla u znatno većem broju nego pri nisk im proredama. Zbog toga pri visokim proredama debljinska raspodjela se pomjera ulijevo, a njen desni krak, zbog manjeg broja debelih stabala, je niži nego pri niskim proredama.

Mlade sastojine po pravilu su homogene, a njihova raspodjela stabala po debljinskim stepenima je gotovo simetrična. U toku rasta sastojine, s povećanjem starosti, na ovu raspodjelu utiče odumiranje (uklanjanje) najtanjih stabala i rast preostalih stabala u sastojini. Raspodjela postaje spljoštenija i šira. Pri tome se javlja obično pozi t ivna asimetr i ja.

Na lokalitetu Martinac u BiH, u sastojinama duglazije i borovca, starosti 39 godina, koje nisu njegovane, utvrđena je negativna asimetrija debljinske strukture. U sastojini duglazije koeficijent asimetrije α3 je imao vrijednost -0,17, a u sastojini borovca -0,25 (Kosović, 2007). Negativan koeficijent, u ovom slučaju, posljedica je zaostalih stabala koja nisu uklonjena proredama. One u ovim sastojinama nisu ni vršene.

Visinska strukturaRaspodjela stabala po visinskim stepenima predstavlja v is insku struk turu

sastojine. Ona je pokazatelj vertikalne izgrađenosti sastojine. Visinska struktura, kao i debljinska, ima zvonolik oblik. Slična je i njena zavisnost od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i proreda.

Bitna razlika između visinske i debljinske strukture je u asimetriji. Visinska struktura ima negat ivnu asimetr i ju, odnosno izdužen lijevi krak krive (Grafikon 55). To je i razumljivo jer je “za opstanak stabla mnogo značajnije njegovo prirašćivanje u visinu nego u debljinu, zbog čega stabla podređenog položaja relativno brže rastu u visinu nego u debljinu pa je gomilanje stabala u višim visinskim stepenima veće nego u višim debljinskim stepenima“ (Matić, 1980, str. 158).

Visinska struktura u sastojinama duglazije i borovca na lokalitetu Martinac (BiH) imala je izraženu negativnu asimetriju. U sastojini duglazije koeficijent α3

189


imao je vrijednost -1,29, a u sastojini borovca -1,36 (Kosović, 2007). Koeficijent varijacije visine stabala u ovim sastojinama iznosio je 11%, a debljine 20%, što pokazuje da su sastojine homogenije po visini nego po debljini.

Osim debljinske i visinske strukture postoje i druge strukture, kao što su struktura temeljnice i struktura zapremine. One predstavljaju raspodjelu stabala po stepenima temeljnice, odnosno stepenima zapremine. Treba ih, naravno, razli-kovati od raspodjele temeljnice i zapremine po debljinskim stepenima, koje ne predstavljaju tipičnu strukturu (na ordinati nije broj stabala, odnosno frekvencija). Ipak, i za njih često koristimo termine debljinska struktura temeljnice, odnosno debljinska struktura zapremine. O njima će biti riječi kasnije.

Grafikon 55. Debljinska i visinska struktura

Biološko diferenciranjeStabla u toku rasta povećavaju svoje dimenzije i tako prelaze u više numeričke

klase. Ona time obezbjeđuju, po pravilu, povoljniji položaj u sastojini. Osim toga, istovremeno se u sastojini dešavaju i drugi procesi. “U stalnoj borbi za životni prostor stabala u sastojini dolazi do njihovog diferenciranja ili raslojavanja na biološke razrede, koji u proizvodnji drvne mase sastojine imaju različit značaj” (Stamenković i Vučković, 1988, str. 147).

Borba između stabala uglavnom se vodi za svjetlost, odnosno za prostor. Stabla koja postignu veću visinu od susjednih stabala koriste više svjetlosti i šire svoje krošnje. Ona tako oduzimaju prostor od drugih, pogotovo nižih, stabala. U toj borbi za povoljniji položaj stabla se najviše koriste krošnjom. Asman (1961) kaže da je krošnja “oružje” za borbu, i da ona služi stablu slično kao što čovjeku služe laktovi u gužvi. Stabla koja ne uspiju svojim vrhom da se izbore za dire-

PREČNIK VISINA

% %

α3 > 0 α3 < 0

190

ktnu svjetlost prelaze u niži biološki položaj. Njima prijeti opasnost od daljnjeg zaostajanja i sušenja, u krajnjem slučaju. Na “sudbinu” stabala u biološkom diferenciranju, pored genetskog faktora, u najvećoj mjeri utiču uslovi u kojima stablo raste u odnosu na susjedna stabla.

Procese biološkog diferenciranja pratimo svrstavanjem stabala, prema određenim kriterijumima, u biološke klase.

Od klasifikacija nezaobilazna je Kraf tova k lasi f ikaci ja. Iako potiče iz davne 1884. godine još uvijek je u upotrebi. Ona najčešće služi kao osnova za druge klasifikacije. Po Kraftovoj klasifikaciji stabla se dijele u pet osnovnih klasa: dominantna, kodominantna, subdominantna, nadvladana i potištena. Pripadnost pojedinim biološkim klasama određuje se na osnovu visine stabla u odnosu na susjedna stabla i razvijenosti krošnje. To su najčešći kriterijumi i za druge biološke klasifikacije.

IUFRO klasifikacijom prema Pintariću (1969) ocjenjuje se položaj stabla u sastojini, vitalnost, tendencija razvoja, uzgojna uloga, kvalitet debla, dužina krošnje i zdravstveno stanje stabla.

Danska klasifikacija stabala daje primaran značaj funkciji stabla u sastojini. Za sporedna stabla se utvrđuje ima li stablo korisnu ulogu (čišćenje od grana, sprječavanje vodenih izbojaka i drugo) ili je štetno (ometa li rast boljih stabala).

Asman je za bukvu nadogradio Kraftovu klasifikaciju detaljnom ocjenom kvaliteta debla, a klasifikaciju za sve vrste drveća kvalitetom debla i krošnje.

K lasi f ikaci ja prema Uputstvima Šumarskog fakulteta iz Beograda pored biološkog položaja, obuhvata detaljno određivanje karakteristika debla, krošnje i vrha stabla (Stamenković i Vučković, 1988).

Diferenciranje po kvalitetuKvalitet stabala je primarni kriterijum u Mat ićevoj klasifikaciji (Matić, 1971).

Ova klasifikacija ne isključuje biološke aspekte, kao što ni pomenute biološke klasifikacije ne isključuju kriterijum kvaliteta stabala. Kvalitet stabala Matić utvrđuje po dva osnova: uzgojno - tehnički, kojim se određuje kvalitet stabala u uzgojnom pogledu (zdravstveno stanje, kvalitet debla i krošnje) i tehnički, za koji je prioritet tehnička upotrebljivost drveta (kvalitet debla). Kriterijumi za kvalitet

191


debla direktno su vezani za standarde po kojima se izrađuju drvni sortimenti. Klasifikacija se i danas primjenjuje u šumarskoj praksi BiH.

DEBLJINSKI PRIRAST SASTOJINE

Debljina i debljinski prirast posmatrani u zavisnosti od starosti predstavljaju rast i prirast jednodobne sastojine u debljinu. Debljina i debljinski prirast se određuju kao prosječne vrijednosti prečnika, odnosno debljinskog prirasta svih stabala u sastojini. Zato se često koriste termini rast i prirast srednjeg sastojinskog stabla u debljinu. Isti je slučaj sa visinom i visinskim prirastom sastojine. Bolje je koristiti “čisto“ sastojinske termine, kako bismo izbjegli zamjenu prirasta sastojine sa prirastom stabla. Podsjećamo da se i prirast stabla računa kao prosjek za više stabala, pa može doći do zamjene. Iako smo odabrali termin “debljina sastojine“, ponekad ćemo koristiti uobičajene termine “srednji prečnik sastojine“ ili “prečnik srednjeg stabla”.

Debljina sastojine (dobni prirast) i debljinski prirast (godišnji prirast) određuju se statistički gledano kao srednje vrijednosti skupa, jer bi bilo besmisleno sabirati sve prečnike ili priraste stabala na površini jednog hektara. Međutim, postavlja se pitanje, koju srednju vrijednost koristiti u ovom slučaju?

Srednji prečnik sastojine često se koristi za određivanje temeljnice, odnosno zapremine sastojine. Ako to imamo u vidu za njegovo računanje treba koristiti kvadratnu, a ne aritmetičku sredinu. Srednji prečnik se može odrediti i na osnovu srednje temeljnice, ako je poznata:

gdje je:

Dg – srednji prečnik po temeljnici,

d – prečnik,

N – broj stabala,

g – srednja temeljnica,

G – temeljnica sastojine.

•

•

•

•

•

=∑

=

192

U šumarstvu je raširena upotreba srednjeg prečnika po temeljnici. Njego-vim množenjem s brojem stabala dobija se temeljnica sastojine. Osim toga, njegova vrijednost je veoma blizu srednjem prečniku po zapremini. To nije slučaj s prečnikom po aritmetičkoj sredini, koji je uvijek manji.

Debljinski prirast sastojine se ne određuje mjerenjem na terenu. Izračunava se na osnovu srednjeg prečnika sastojine na kraju i na početku perioda, kao prosječni periodični prirast. Pri tome treba imati u vidu da se ovako određen prirast sastoji iz dva dijela, stvarnog (biološkog) prirasta stabala i tzv. računskog prirasta. Stvarni prirast je rezultat povećanja prečnika stabala usljed rasta, dok se računski uticaj ispoljava nakon svake prorede. Ako se primjenjuju niske prorede iz sastojine se pretežno uklanjaju tanka stabla, tako da preostala stabla računski imaju veću prosječnu debljinu (Slika 18).

Slika 18. Računski uticaj proreda na prirast

Slučaj bez prorede: ID = DB – DA = 12,1 – 10,2 = 1,9 cm (bez računskog uticaja),Slučaj sa proredom: ID = DC – DA = 14,7 – 10,2 = 4,5 cm (sa računskim uticajem).

Ako se ne primjenjuju prorede debljinski prirast u periodu iznosi 1,9 cm, a ako se primijeni niska proreda prirast iznosi 4,5 cm. Razlika 2,6 cm je računsko povećanje prirasta.

Govorićemo o debljini i debljinskom prirastu glavne sastoj ine. Pratiće-mo rast i prirast sastojine u debljinu u zavisnosti od starosti, boniteta staništa,

1118

12

7

7

619

8

86

A

NA POČETKU PERIODA

=∑

=10210

= 10.2

20

13 10

117

228

14

9

7

B

NA KRAJU PERIODABEZ PROREDE

= =12110

= 12.1

20

13 10

117

228

14

9

7

C

NA KRAJU PERIODASA PROREDOM

= =886

= 14.7d ∑ d ∑ d

193


vrs te drveća i proreda. O srednjem prečniku stabala proreda biće riječi u okviru uticaja proreda na ovaj taksacioni element, dok će o srednjem prečniku ukupne sastoj ine (glavne sastojine i proreda zajedno) biti govora u poglavlju o prinosu.

Veličina debljinskog prirastaUticaj starost i: Rast sasto jine u debljinu u stvari je zavisnost srednjeg

prečnika sastojine od staro sti. Za sastojine koje rastu bez uticaja čovjeka treba očekivati esoidan oblik krive rasta. U sastojinama koje se ra vnomjerno prorjeđuju zavisnost može da bude u obliku pravca (Assmann, 1961). Ako je kriva rasta potpuna i ako nije narušen njen prirodni tok, kriva prirasta ima zvonolik oblik.

Kriva rasta u debljinu sastojine smrče na trećem bonitetu staništa, prema prinosnim tablicama u Bos ni (Maunaga, 2001), ima degre sivno rastući tok (gotovo oblik pravca), a kriva prirasta u debljinu od 20. do 90. godine opadajući tok (Grafikon 56). Prevojna tačka na krivoj rasta, odnosno kulminacija na krivoj prirasta javile su se prije 20. godine.

Uticaj boniteta staništa: Na boljim staništima jednodobne sastojine imaju veći prirast, tj. brže rastu u debljinu. Kulminaciona tačka debljinskog prirasta, odnosno prevojna tačka na krivoj rasta javljaju se ranije što su stanišni uslovi bolji. Navedena zavisnost ispoljila se i u sastojinama smrče, prema pri-nosnim tablicama u Bosni (Maunaga, 2001). Nedostaju podaci do 20. godine, jer se mjerenja vrše iznad taksacionog praga. Zbog toga se vrijeme kulminacije prirasta ne može sa sigurnošću utvrditi. Izvjesno je da se kulminacija, na svim bonitetima staništa, javlja vrlo rano (Grafikon 57).

Uticaj vrste dr veća: Biolo ške karakteristike pojedinih vrsta drveća, o kojima je bilo govora prilikom razmatranja rasta stabala, predodređuju i odnose u rastu sasto jina. Taj uticaj se ispoljava slično na sve taksacione elemente.

Sastojine vrsta svjet la u mladosti imaju veći debljinski prirast i raniju kulminaciju prirasta u odnosu na sastojine vrsta sjenke. To znači da one u mladosti imaju veće debljine stabala od vrsta sjenke i da se prevojna tačka na krivoj rasta javlja ranije.

Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), na prvom bonitetu staništa, sastojina bora do 80. godine ima veći srednji prečnik od sastojine jele

194

(Grafikon 58). Nakon toga jela ima prednost, a razlika se sve više povećava. To je posljedica velikih razlika u rastu ove dvije vrste u starijoj dobi. U sastojinama jele, izrazite vrste sjenke, u srednjoj i starijoj dobi zadržava se veliki broj stabala nižih Kraftovih klasa. Tada se proredama zahvata mnogo više nego što je to slučaj u sastojinama bora, izrazite vrste svjetla. To doprinosi povećanju debljinskog prirasta jele, kasnijoj kulminaciji (oko 75. godine) i dugom održavanju prirasta na visokom nivou. U isto vrijeme debljinski prirast bora naglo se smanjuje. U sastojinama bora stabla najviše povećavaju svoje dimenzije u ranoj mladosti i tada se najjače zahvataju proredama. Iz tih razloga se i kulminacija bora javlja vrlo rano, prije 30. godine. Sastojina smrče, kao vrste polusjenke, nalazi se po dinamici rasta između bora i jele. Treba napomenuti da bi i bez proreda bio ovakav odnos između vrsta drveća, samo izražen u manjoj mjeri.

Grafikon 57. Debljina i debljinski prirast sa-stojine smrče u zavisnosti od boniteta staništa

20 40 60 80 100 120Starost

10

20

30

40

50

D(c

m)

I

III

V

20 40 60 80 100 120Starost

0.2

0.4

0.6ID

(cm

)

I

III

V

Grafikon 56. Debljina i debljinski prirast sa-stojine smrče u zavisnosti od starosti

20 40 60 80 100 120Starost

10

20

30

40

D(c

m)

20 40 60 80 100 120Starost

0.1

0.2

0.3

0.4

ID(c

m)

195


Srednji prečnik sastojine hrasta veći je od srednjeg prečnika sastojine bu-kve sve do 110. godine. Poslije prednost ima bukva. Prema toku krivih prirasta mo že se pretpostaviti da je debljinski prirast sastojine hrasta bio veći do 35. godine. Nakon naglog smanjenja prirast hrasta se od 70. godine nadalje zadržava na istom nivou. Nasuprot tome, prirast bukve kulminira u 80. godini, a nakon toga se blago smanjuje (Grafikon 59).

Uočljive su značajne razlike l išćarskih u odnosu na čet inarske vrste drveća. Kulminacija debljinskog prirasta sastojine bukve javlja se ka snije u odnosu na jelovu sastojinu “zahvaljujući prvenstveno veoma dina mičnom povećanju krošnji bukovih sta bala i starih sastojina poslije prove dene prorede“ (Matić, 1980, str. 161). Iz istih razloga ne dolazi do smanjenja debljinskog prirasta hrasta u starijoj dobi, što nije karakteristika za borove sastojine. Lišćari pokazuju veću sposo bnost reagovanja na povećanje prosto ra u starijoj dobi od četinara.

Grafikon 59. Debljina i debljinski prirast lišćara

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

20

40

60

D (c

m)

Bukva

Hrast

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

2

4

6

ID (m

m)

Bukva

Hrast

Grafikon 58.Debljina i debljinski prirast četi-nara

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

20

40

60

80

D (c

m)

JelaSmrča

Bor

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

1

2

3

4

5

ID (m

m)

Jela

Smrča

Bor

196

Uticaj proreda: Prorede znatno više utiču na debljinu i debljinski prirast nego na visinu i visinski prirast sastojine. Pri jačim proredama preostala stabla u sastojini dobijaju više prostora, na šta reaguju širenjem krošnje i povećanjem debljinskog prirasta. Ako se radi o niskim proredama onda se prirast uvećava i računski. Riječ je o glavnoj sastoj ini.

U okviru nisk ih proreda, što je proreda jača uticaj je izraženiji. Debljinski prirast i srednji prečnik sastojine bora, prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), su veći što je proreda jača (Grafikon 60).

Uticaj proreda na debljinski pri-rast (Tabela 12) i srednji prečnik gla-vne sastojine (Tabela 13) isti je i za druge vrste drveća. Za smrču, bor i bukvu indeksi, pri jakoj niskoj u odno-su na umjerenu nisku proredu, su, u toku cijelog produkcionog perioda, veći od 100. Razlike između vrsta drveća nisu se jasno ispoljile. Uticaj proreda trebalo bi da bude izražen u sastojinama bukve bez obzira na starost, a u sastojinama smrče samo u mlađoj i srednjoj dobi.

I u sastojinama hrasta indeksi su veći od 100. To znači da su debljinski prirast i srednji prečnik veći pri jakoj v isokoj u odnosu na umjerenu vi -so ku proredu. Razlike nisu velike. Na to je uticao znatno veći srednji pre čnik prorednog materijala pri jakim proredama (uklanjanje debelih stabala izaziva suprotan efekat u odnosu na uklanjanje tankih stabala). Ovaj faktor

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

20

40

60D

(cm

)

vrlo jaka

jaka

umjerena

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

1

2

3

4

5

6

ID (m

m)

vrlo jaka jaka umjerena

Grafikon 60. Debljina i debljinski prirast sa-stojine bora u zavisnosti od pro-reda

197


postoji i u slučaju niskih proreda3, samo znatno manje dolazi do izražaja, što je posljedica različitog karaktera niskih i visokih proreda.

Tabela 12. Debljinski prirast iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede


30-40 60-70 80-90 110-120 130-140

Smrča 107 118 123 109 -

Bor 118 106 107 105 133

Bukva 116 105 100 107 117

Hrast 103 100 100 106 103

Debljinski prirast sastojine koja se prorjeđuje v isokom proredom manji je nego ako se prorjeđuje niskom proredom. U sastojini ako se primjenjuje visoka proreda ostaje mnogo više stabala donje etaže. “Zbog velike njihove zasjenjenosti i malih stajališnih površina (malih krošnji) njihovi su debljinski prirasti mali pa zahvaljujući tome i velikom njihovom broju “vuku“ prosječni godišnji debljinski prirast srednjeg stabla sastojine prema dolje mnogo efikasnije nego kada se sastojina prorjeđuje umjerenom niskom proredom“ (Matić, 1980, str. 203). Srednji prečnik, iz istih razloga, mora biti manji pri visokim u odnosu na niske prorede.

Tabela 13. Srednji prečnik glavne sastojine iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede


25 30 40 70 100 120 140

Smrča 106 106 106 110 113 112 -

Bor 104 103 104 104 105 106 108

Bukva - 100 109 109 106 106 108

Hrast 123 109 107 106 105 104 104

Srednji prečnik proreda veći je pri jakoj u odnosu na umjerenu nisku pro-re du. To pokazuju indeksi za smrču, bor i bukvu, prema prinosnim tablicama

3 Srednji prečnik prorednog materijala kod jakih niskih proreda je veći nego kod slabih niskih proreda.

198

(Schober, 1975). U sastojinama hrasta indeksi su veći od 100, što znači da je srednji prečnik veći pri jakoj visokoj proredi u odnosu na umjerenu visoku pro-redu (Tabela 14).

Tabela 14. Srednji prečnik proreda iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede


25 30 40 70 100 120 140

Smrča 121 130 114 126 113 113 -

Bor 106 115 107 107 112 108 105

Bukva - - 100 123 120 120 113

Hrast 216 151 119 121 110 113 110

Pregled srednjeg prečnikaSrednji prečnik glavne sastojine različitih vrsta drveća dat je pregledno u

Tabeli 15. Podaci se odnose na starost 100 godina i na onu starost koja je krajnja (najveća) u prinosnim tablicama. Obuhvaćena su najbolja i najlošija staništa.

Na prvom bonitetu, najveći srednji prečnik postižu bijela topola (58,0 cm za 80 godina) i duglazija (52,5 cm za 85 godina). U starosti 100 godina najveći prečnik imaju hrast lužnjak (47,8 cm) i ariš (41,4 cm), a slijede jela (38,4 cm) i smrča (37,6 cm).

Tabela 15. Pregled srednjeg prečnika

Srednji prečnik (cm) u starosti:

Vrsta drveća Autor Prorede Bonitet 100 godina ( x ) godina

Jela Hausser Umjerena I/IV 38,4 19,3 58,5 35,3 (150)

Smrča Wiedemann Umjerena I/V 37,6 16,3 37,6 16,3 (100)

Bor Wiedemann Umjerena I/VI 35,3 13,5 43,0 17,7 (140)

Bukva Schober Umjerena I/IV 33,6 21,1 54,4 35,5 (150)

Hrast Jüttner Umjerena I/IV 34,0 16,9 55,9 28,5 (160)

Ariš Schober Umjerena I/III 41,4 29,6 51,0 36,8 (140)

199


Duglazija Bergel Umjerena I/III 52,5 37,9 (85) 52,5 37,9 (85)

Jasen Wimmenauer Slaba I/II 35,5 26,7 29,4 30,0 (120)

Joha Mischerlich Jaka I/III 40,1 29,8 (90) 40,1 29,8 (90)

Hrast lužnjak Špiranec - I/III 47,8 39,8 62,4 57,3 (150)

Obični grab Špiranec - I/III 31,6 22,9 31,6 22,9 (100)

Pitomi kesten Špiranec - I/III 30,6 23,8 (70) 30,6 23,8 (70)

Bijela topola Trifunović - I/V 58,0 25,6 (80) 58,0 25,6 (80)


VISINSKI PRIRAST SASTOJINE

Visinu i visinski prirast određujemo preko srednje visine sastojine. Pri tome se u obzir uzimaju sva stabla u sastojini ili samo određena kategorija stabala. U oba slučaja srednje visine se mogu računati na više načina.

Najčešći način računanja srednje v is ine svih stabala u sastojini (HL) je po Lorajevoj formuli:

u kojoj se temeljnice debljinskih stepena (Gi) koriste kao ponderi, a Hi su visine po debljinskim stepenima. Na ovakav način računate su srednje visine u njemačkim prinosnim tablicama i tablicama Špiraneca u Hrvatskoj. Pored Lorajeve postoje i druge srednje visine, npr. aritmetička srednja visina, visina srednjeg stabla po temeljnici, Vajzeova i druge.

Srednje visine, na bazi svih stabala u sastojini, u velikoj mjeri podložne su računskom uticaju. Naime, niskim proredama se iz sastojine uklanjaju pretežno niža stabla, što računski utiče na povećanje prosječne visine preostalih stabala. Zbog toga se u novije vrijeme umjesto svih stabala u obzir uzimaju samo stabla gornje etaže. Tako se znatno umanjuje računski uticaj. Ovako izračunate srednje visine nazivaju se gornje v is ine. Gornje visine nazivaju se još dominantne visine. Neki autori prave razliku između njih.

Gornje visine se dobijaju na osnovu prosječne visine dominantnih i kodo-minantnih stabala ili 100 najviših stabala, 20% najdebljih stabala u sastojini i slično. U engleskim prinosnim tablicama visine su računate na osnovu 100 naj-

HL = Hi Gi∑G

200

viših stabala po hektaru, a u Bosni za smrču kao srednje visine 20% najviših stabala.

Za razmatranje rasta i prirasta jednodobnih sastojina u visinu u zavisnosti od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i proreda koristićemo iste prinosne tablice kao i do sada. To ćemo činiti i ubuduće, za ostale taksacione elemente.

Veličina visinskog prirastaUticaj starost i: U prvim godinama visinski prirast sastojine je mali, kas-

nije se dinamično povećava, kulminira i nakon toga se smanjuje. Kriva visinskog prirasta (gornje visine) sastojine smrče na trećem bonitetu u Bosni (Maunaga, 2001) nema zvonolik oblik. Kulminacija prirasta javila se ranije, u periodu koji nije obuhvaćen tablicama. Zbog toga i kriva rasta u visinu nema karakterističan eso-idan oblik. Njoj nedostaje progresivni dio krive i prevojna tačka. (Grafikon 61).

Grafikon 62.Visina i visinski prirast sastoji -ne smrče u zavisnosti od boni-teta staništa

20 40 60 80 100 120Starost

10

20

30

40

50

H (m

)

I

III

V

20 40 60 80 100 120Starost

0.2

0.4

0.6

0.8

IH (m

)

I

III

V

20 40 60 80 100 120Starost

10

20

30

40

H (m

)

Grafikon 61. Visina i visinski prirast sasto ji ne smrče u zavisnosti od starosti

20 40 60 80 100 120Starost

0.2

0.4

0.6

IH (m

)

201


Uticaj boniteta staništa: Uticaj boniteta staništa na rast sastojine ispoljava se na isti način, kao i na rast stabla u jednodobnoj sastojini. Na bo ljim bonitetima prirast je veći i kulminacija se javlja ranije u odnosu na lošija staništa. Istovremeno, kriva rasta na boljem bonitetu staništa leži iznad krive na loši jem bonitetu, a prevojna tačka se javlja ranije. Ti odnosi ispoljili su se u sastojina ma smrče u Bosni, prema prinosnim tablicama (Maunaga, 2001). Zbog nedostatka podataka u mlađoj dobi nije moguće utvrditi redoslijed kulminacionih tačaka (Grafikon 62).

Prema Videman - Šoberovim prino snim tablicama (1957) pri rast u visinu sastojine smrče kulminira na I, III i V bonitetu staništa u starosti 30, 40, odnosno 60 godina.

Uticaj vrste dr veća: Visinski prirast vrsta svjet la u mladosti je veći i ranije se javlja njegova kulminacija u odnosu na vrste sjenke. Zbog toga u mlađoj dobi sastojine vrsta svjetla postižu veće visine, a na krivoj rasta prevojna tačka se javlja ranije. Kasnije, u starijoj dobi, vrste sjenke imaju veće priraste i po visini prestižu vrste svjetla.

Prema prinosnim tablicama (Scho ber, 1975), visinski prirast četina rskih vrsta drveća, bora, smrče i jele, na prvom bonitetu staništa, rano kul minira. Nije moguće utvrditi tačno vri je me kulminacije, ali se prema toku pri rasta može zaključiti da se najranije javlja kulminacija bora, zatim smrče i na kraju jele (Grafikon 63). Sastojina bora ima veću visinu od sastojine smrče do 35. godine, a od sastojine jele do 85. godine. Sastojina smrče je viša od sastojine jele u cijeloj dobi. Prema toku krivih tu prednost smrča zadržava do 150. godine.

Rana kulminacija prirasta je kara kteristika i lišćarskih vrsta hrasta i bu k ve. Prirast hrasta u ranoj mladosti je veći od prirasta bukve i ranije kul minira. Sa grafikona se to ne vidi, ali se sa sigurnošću može pretpostaviti (Grafikon 64). Hrastova sastojina ima ve ću visinu do 55. godine. Poslije toga bukva ima veću visinu, a razlika je sve veća. Hrast ima ujednačen prirast od 90. godine pa nadalje.

Slični su odnosi između vrsta drveća i prema Videman-Šoberovim prinosnim tablicama (1957). Na trećem bonitetu staništa bor kulminira vrlo rano, smrča u starosti 40 godina, a jela u starosti 50 godina. Hrast kulminira oko 20. godine, a kulminacija bukve javlja se u starosti od 40 godina.

202

Uticaj proreda: Kada je bilo govora o bonitetu staništa konstatovali smo da su visine najbolji indikator boniteta staništa, između ostalog i zato što na njih prorede utiču manje nego na druge taksacione elemente.

Jake u odnosu na slabe niske prorede na visinu djeluju pozitivno, uglavnom zbog računskog uticaja. Uklanjanjem većeg broja nižih stabala srednja visina se jačim proredama računski povećava. To povećanje nije veliko.

Grafikon 64. Visina i visinski prirast lišća ra

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

10

20

30

40

H(m

)

Bukva

Hrast

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

10

20

30

40

50

IH (c

m)

Bukva

Hrast

Grafikon 63. Visina i visinski prirast četi-nara

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

20

40

60

H (m

)

JelaSmrča

Bor

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

10

20

30

40

IH (c

m)

Jela

Smrča

Bor

203


Prema prinosnim tablicama za bor (Schober, 1975), vrlo jakim proredama se u mlađoj dobi postiže malo veći prirast nego jakim i umjerenim proredama. Obrnuta je situacija nakon 80. godine (Grafikon 65). U pogledu visina ispoljavaju se vrlo male razlike u mlađoj i starijoj dobi. U srednjoj dobi jače prorede imaju nešto veću prednost u visini u odnosu na slabije prorede. Ona pri vrlo jakoj u odnosu na umjerenu proredu u 80. godini iznosi 5%.

Prema prinosnim tablicama (Wiedemann - Schober, 1957) srednja visina sasto jine smrče na prvom bonitetu staništa u dobi od 30, 80 i 120 godina pri jakoj proredi veća je za 5%, 3% i 3%, nego pri umjerenoj niskoj proredi. Za sastojine bukve tih razlika uopšte nema. Dakle, kao što smo na početku konstatovali, uticaj niskih proreda na visinu sastojine ne ispoljava se u značajnijoj mjeri.

“Iskazivanje visina sastojina ko-je se prorjeđuju visokim proredama po moću visina srednjih stabala je nepodesno“ (Matić, 1980, str. 202). Visokim proredama, uklanjanjem vi ših stabala, “snižava“ se visina sastojine u odnosu na niske prorede.Grafikon 65. Visina i visinski prirast sastojine

bora u zavisnosti od proreda

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

5

10

15

20

25

30

35

H(m

)

Vrlo jakaJaka

Umjerena

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

10

20

30

40

50

IH (c

m)

Vrlo jakaJaka

Umjerana

204

Pregled visinaSrednja visina glavne sastojine različitih vrsta drveća data je pregledno u

Tabeli 16. Podaci se odnose na starost od 100 godina i na onu starost koja je krajnja u prinosnim tablicama. Obuhvaćena su najbolja i najlošija staništa.

Najveću srednju visinu, na prvom bonitetu staništa u starosti 100 godina, poslije duglazije (40,7 m za 85 godina), postiže ariš (34,0 m), pa smrča (33,3 m), hrast lužnjak (33,2 m) i bijela topola (30,0 m za 80 godina). Nešto niže su bukva (31,4 m) i jela (29,9 m).

Tabela 16. Pregled visina

Srednja v is ina ( m ) u starost i :

Vrsta drveća Autor Prorede Bonitet 100 godina ( x ) godina















Prema prinosnim tablicama u Hrvatskoj (Špiranec, 1975), u odnosu na njemačke tablice, u starosti 100 godina, srednje visine sastojina hrasta kitnjaka su veće 15 - 21%, hrasta lužnjaka 28 - 30%, a bukve 9 - 26%. U njemačkim tabli-cama kitnjak i lužnjak nisu razdvojeni. Iz poređenja proizlazi da su za ove vrste u Hrvatskoj stanišni uslovi bolji. To je vjerovatno zbog povoljnijih klimatskih uslova u odnosu na Njemačku, ali i izbora površina za sadnju.

205


Srednje visine sastojina bukve u Fruškoj Gori, u Srbiji (Trifunović, 1962) ma-nje su u starosti 100 godina od njemačkih 17 - 21%. Prema Matićevom mišljenju to se desilo vjerovatno zbog velikog učešća stabala izdanačkog porijekla.

U odnosu na njemačke prinosne tablice, u starosti 100 godina, srednja (ari-tmetička) visina smrče u Bosni (Maunaga, 2001), veća je 1 - 24%. Veće razlike se odnose na lošija staništa.

Odnos gornje i srednje visine: U mlađoj dobi, zavisno od vrste drve-ća i boniteta staništa, gornja visina je 10 - 20% veća od srednje visine. U starijim sastojinama razlike su znatno manje. Na lošijim bonitetima razlike su veće nego na boljim.

Navedeni odnosi vidno su se ispoljili za bukvu i smrču (Tabela 17). Najveća razlika je za bukvu u dobi 30 godina na petom bonitetu staništa. Tada je gornja visina veća od srednje za 1,7 puta, odnosno za 70%. U starosti 140 godina razlika je neznatna.

Tabela 17. Odnos gornje i srednje visine

Vrsta drveća Autor Bonitet

staništaOdnos visina u starosti (godina):

20 30 50 70 100 140Bukva Schober I - 1,20 1,08 1,05 1,03 1,02

Bukva Schober V - 1,70 1,20 1,10 1,06 1,05

Smrča Maunaga I 1,24 1,18 1,15 1,14 1,13 -

Smrča Maunaga V 1,37 1,25 1,19 1,17 1,16 -

Visinske krive stanjaLinija koja prikazuje zavisnost visine sastojine od starosti naziva se v is in-

ska kr iva. Ona predstavlja razvoj jedne sastojine u toku života pa je nazivamo visinskom kr ivom razvoja. Ako u jednodobnoj sastojini uspostavimo zavis-nost visine stabala od njihovih prečnika, dobijamo jednu drugu vrstu visinske krive. Ona se odnosi na određenu starost sastojine, pa se naziva visinska kr iva stanja.

206

Visinska kriva u mladoj sastojini ima rastući tok i malu varijacionu širinu. Sta bla su gusto grupisana oko srednjeg prečnika, koji je male vrijednosti. Deblja stabla logično imaju veću visinu, zbog čega krive imaju rastući tok (Grafikon 66).

Grafikon 66. Pomjeranje visinske krive

Sa povećanjem starosti dolazi do pomjeranja visinske krive udesno i na-više. Udesno, jer stabla debljaju, a naviše, zato što rastu u visinu. Pri tome se dijelovi krive starijih sastojina nalaze iznad krive mlađih sastojina. Ta pojava se objašnjava time “što zaostala stabla u porastu u sastojini veće starosti u prosjeku su viša od vladajućih stabala u mlađoj sastojini jednakih prečnika, jer se zaostala stabla u višoj starosti sastojine do posljednjeg trenutka bore za povoljniji položaj u sastojini rastući više u visinu nego u debljinu“ (Stamenković i Vučković, 1988, str. 193). Visinske krive u mlađim sastojinama su strmije, što je posljedica bržeg rasta, odnosno izraženijeg diferenciranja stabala u visinu, nego u starijoj dobi.

Zavisnost visinskih krivih od boniteta staništa je slična kao i od starosti, samo su pomjeranja znatno manja. Stabla, u istoj dobi, na boljem bonitetu postižu veće dimenzije, prečnike i visine. Zbog bržeg rasta dolazi i do većeg rasturanja stabala po debljini, pa su krive na boljem staništu izduženije.

PREČNIK

VIS

INA

30 GODINA

80 GODINA

120 GODINA

207


PRIRAST TEMELJNICE SASTOJINE

Temeljnica i prirast temeljnice sastojine, statistički gledano, predstavljaju agregate skupa, jer se sastoje od temeljnica, odnosno prirasta svih stabala na jednom hektaru. Odnose se na visinu 1,3 m od zemlje.

U jednodobnim sastojinama, s obzirom na njihovu složenost, govorimo o temeljnici glavne sastojine, proreda i ukupne sastojine, odnosno prirastu temeljnice glavne sastojine, proreda i ukupne sastojine.

Temeljnicu ukupne sastoj ine (Guk) čini temeljnica glavne sastojine (Ggl) i suma proreda do određene starosti (∑Gpr):

Guk = Ggl + ∑Gpr

Pr irast temeljnice ukupne sastoj ine (IG.uk) sastoji se iz dijela prirasta koji ostaje u sastojini i dijela prirasta koji se siječe proredama. Onaj dio prirasta koji ostaje nazivamo prirast glavne sastojine (IG.gl)., a dio iskorišćenog prirasta je u stvari temeljnica proreda (Gpr):

IG.uk = IG.gl + Gpr

Ovdje se radi o jednoj specifičnosti, koju treba razjasniti. U prinosnim tablicama najčešće su dati temeljnica glavne sastojine, temeljnica proreda i prirast temeljnice ukupne sastojine.

Glavna sastojina je živi dio sastojine, to je “fabrika“ koja proizvodi. U njoj se stvara prirast temeljnice. Sva živa stabla u sastojini imaju određenu temeljnicu i ostvaruju određeni prirast temeljnice. Zbir temeljnica svih stabala po jednom hektaru čini temeljnicu glavne sastoj ine, a zbir prirasta svih stabala čini pr irast temeljnice. To je ukupni prirast ili, kako ga još zovemo, prirast temeljnice ukupne sastojine. Kad se provedu prorede na kraju perioda, jedan dio tog prirasta se iskoristi, a drugi dio ostane u sastojini. Za taj dio koji ostaje povećava se temeljnica glavne sastojine, pa se on naziva pr irast glavne sastoj ine. To je veličina koja se dobija računski, kao razlika temeljnice glavne sastojine na kraju perioda i temeljnice na početku perioda.

Dio prirasta se periodično siječe u vidu temeljnice iskorišćenih stabala, što se naziva temel jnica proreda. Od jačine zahvata proredama zavisi tok temeljnice glavne sastojine. Ako se proredom iz sastojine zahvati više nego

208

što je prirast u tom periodu dolazi do smanjenja temeljnice glavne sastojine. To se dešava u starijoj dobi. Kad se sumiraju temeljnice iskorišćenih stabala do određene starosti dobije se temeljnica svih proreda.

Težište narednih razmatranja biće na temeljnici sastojine (misli se na te me-ljnicu glavne sastojine) i prirastu temeljnice sastojine (misli se na prirast uku pne sastojine, odnosno ukupni prirast).

Veličina prirasta temeljniceUticaj starosti: Temeljnica sa stojine i njen prirast ne postoje sve dok

prva stabla ne prera stu visinu 1,3 m. Od tog momenta pri rast temeljnice, svih stabala koja se nalaze u sastojini, dinamično se povećava, zatim kulmi nira i nakon toga se smanjuje. Kriva ovog prirasta, ako je potpuna, ima zvo nolik oblik. Radi se o pr i rastu uku pne sastoj ine, jer se njegovom kumulacijom dolazi do temeljnice uku pne sastojine.

Pr irast glavne sastoj ine, odno sno dio prirasta koji ostaje u sastojini, ima takođe zvonolik oblik. Kulminacija ovog prirasta javlja se ranije, a nakon kulminacije brže se smanjuje od pri ra sta ukupne sastojine. U starijoj do bi, ako se proredama zahvati više od prirasta, prirast glavne sastojine postaje “negativan”.

Temeljnica sastoj ine (teme ljni ca glavne sastojine) poslije dinamič nog, a potom blažeg pove ćanja naj češće stagnira duži vre menski period. U slučajevi-ma kad prirast postane “negativan” temeljnica poči nje da se smanjuje, a na krivoj se javlja kulminacija.

Zavisnost temeljnice glavne sa stojine i prirasta glavne sastojine od starosti, prema prinosnim tablicama za smrču u Bosni (Maunaga, 2001), na trećem bonitetu staništa, prikazana je na Grafikonu 67.

Uticaj boniteta staništa: Na boljim staništima temeljnica i prirast temeljnice su veći u odnosu na lošija staništa. Kulminacija prirasta se javlja ranije, a razlike između boniteta su najveće u periodu oko kulminacije. Za prirast temeljnice posebno su karakteristične male razlike između boniteta u drugoj polovini produkcionog perioda. U vezi s ovom pojavom postoje različita mišljenja, o čemu će biti govora u poglavlju o prirastu zapremine.

Uticaj boniteta staništa na teme ljnicu glavne sastojine i prirast glavne

209


sastojine, prema prinosnim tablicama za smrču u Bosni (Maunaga, 2001), prikazan je na Grafikonu 68.

Uticaj vrste dr veća: Vrste svjetla u mladosti imaju veći prirast i postižu veću temeljnicu od vrsta sjenke. U starijoj dobi je obrnuto. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), prirast smrče je veći od prirasta jele do 35. godine, a od bora u cijelom posmatranom periodu. Kulminacija jele je oko 40. godine, dok smrča i bor kulminiraju znatno ranije. Ovdje se radi o ukupnom prirastu (Grafi-kon 69). Najveću temeljnicu ima jela, nešto manju smrča, a bor znatno manju od smrče. Za sve tri vrste pojavila se blago izražena kulminacija, bora i smrče u starosti 100 godina, a jele u starosti 120 godina. Radi se o temeljnici glavne sastojine.

Slični odnosi, kao za četinare, vrijede i za lišćarske vrste, bukvu i hrast. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), prirast hrasta je veći sve do 35.

Grafikon 68. Temeljnica i prirast teme ljni ce glavne sastojine u zavisnosti od boniteta sta ništa

20 40 60 80 100 120Starost

20

40

60

80

G (m

2 )

I

III

V

20 40 60 80 100 120Starost

0.4

0.8

1.2

1.6

IG(m

2 )

I

III

V

20 40 60 80 100 120Starost

10

20

30

40

50

60

G(m

2 )

20 40 60 80 100 120Starost

0.4

0.8

1.2

I G(m

2 )

Grafikon 67. Temeljnica i prirast teme ljnice glavne sastojine smrče u zavi-snosti od starosti

210

godine, nakon čega bukva ima stalno istu prednost. Od 55. godine bukva ima veću temeljnicu, a razlika se sa starošću povećava. Za razliku od četinara, temeljnica glavne sastojine hrasta i bukve nema kulminaciju. Ove vrste zadrža-vaju sposobnost širenja krošnji i u kasnoj dobi. Zbog toga se povećavaju prečnici stabala, tako da ne dolazi do smanjivanja temeljnice (Grafikon 70).

Uticaj proreda: Uticaj proreda na prirast (ukupne) sastojine i temeljnicu (glavne) sastojine nije isti. Pr irast temeljnice sastojine zavisi od broja stabala i njihovog debl j inskog pr irasta, odnosno prirasta temeljnice. Uticaj proreda na ova dva elementa prenosi se i na prirast temeljnice. Kao što znamo pri jačim niskim proredama u sastojini nakon prorede ostaje manj i broj stabala. Ta stabla zbog proširenja prostora imaju veće debl j inske pr iraste. Ova dva faktora djeluju suprotno na prirast temeljnice sastojine. Znamo da mla đa stabla mnogo snažnije reaguju po veća njem debljinskog prirasta ne go starija. Zbog toga u mlađoj dobi pre ovlađuje ovaj faktor. U starijoj dobi veći uticaj ima drugi

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

20

40

60

G (m

2 /ha)

Jela

Smrča

Bor

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

0.4

0.8

1.2

1.6

2.0

IG (m

2 /ha)

JelaSmrča

Bor

Grafikon 69. Temeljnica i prirast temeljni ce četinara

Grafikon 70.Temeljnica i prirast temeljni ce lišćara

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

10

20

30

40

G(m

2 /ha)

Bukva

Hrast

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

0.3

0.6

0.9

1.2

1.5

IG(m

2 /ha)

Hrast

Bukva

211


faktor. Manji broj stabala, koji pri jačoj proredi ostaje u sastojini, ne može više da iskoristi sav prostor i dolazi do smanjenja prirasta po he ktaru. Dakle, pri jačoj proredi, u mlađoj dobi prirast temeljnice je veći, a u star i jo j dobi manji nego pri slabijoj proredi. To važi i za niske i za visoke prorede.

Prema prinosnim tablicama (Scho ber, 1975) slabo se ispoljio uti-caj proreda na prirast temeljnice bora (Grafikon 71). Prema istim tablicama, prirast smrče pri jakoj niskoj proredi veći je u 25. godini za 11%, dok je je u 120. godini manji za 19%. Uticaj proreda na prirast bukve praktično ne postoji. U sastojinama hrasta ispoljio se uticaj visokih proreda (Tabela 18).

Tabela 18. Prirast temeljnice iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede

Vrsta drveća

Indeks u starosti (godina):25 30 40 70 100 120 140

Smrča 111 110 105 105 84 81 -Bor - 100 109 102 100 97 100Bukva - - 100 97 98 98 98Hrast 95 103 112 98 93 92 94

Jakim proredama u odnosu na umjerene, bilo da su u pitanju niske ili visoke prorede, smanjuje se temeljnica sastoj ine, zato što se jakim proredama uklanja iz sastojine više nego slabijim proredama. Vrlo jakim proredama se ukla nja veliki dio temeljnice, što izaziva njeno znatno smanjenje (Graf. 71). Sa starošću se jačim proredama temeljnica sve više smanjuje, tako da su u starijoj dobi temeljnice manje za oko 20% (Tabela 19).

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

5

10

15

20

25

30

35

G(m

2 /ha)

Vrlo jaka

Jaka

Umjerena

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6IG

(m2 /h

a)

Vrlo jaka

Umjerana

Jaka

Grafikon 71. Temeljnica i prirast temeljnice sastojine bora u zavisnosti od proreda

212

Tabela 19. Temeljnica (glavne) sastojine iskazana indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede

Vrsta drveća

Indeks u starosti (godina):25 30 40 70 100 120 140

Smrča 78 81 86 84 81 83 -Bor 98 95 88 81 79 79 80Bukva - 100 98 87 81 79 78Hrast 98 93 92 84 83 84 86

Pregled temeljnicaNa prvom bonitetu staništa, najveću temeljnicu ima duglazija (50,9 m2 u

starosti 85 godina), slijede jela (49,7 m2), bijela topola (37,9 m2 u starosti 80 godina) i smrča (37,6 m2). Ostale vrste drveća znatno zaostaju (Tabela 20).

Tabela 20. Pregled temeljnica

Temel jn ica (m2/ha) u starost i :Vrsta drveća Autor Proreda Bonitet 100 godina ( x ) godina





Hrast Juttner Umjerena I/IV 25,6 22,0 26,5 22,9 (160)










213


ZAPREMINSKI KOEFICIJENT SASTOJINE

Iz osnovne formule za određivanje zapremine sastojine dobija se vrijednost zapreminskog koeficijenta sastojine (F):

V = GHF VGHF =

Zapreminski koeficijent je neime novan broj, koji pokazuje koliko iznosi zapremina stabala (V) u odnosu na zapreminu valjaka (GH), istih dimenzija (pre-čnika i visine).

Ako se u brojnik uvrsti ukupna drvna masa dobije se zapreminski koefici-jent ukupne drvne mase, a ako je u brojniku zapremina krupnog drveta radi se o zapreminskom koeficijentu krupnog drveta. Zapreminski koefi cijenti sastojine imaju sličan oblik zapreminskim koeficijentima stabla, a i zavisnosti koeficijenata od pojedinih faktora su slične.

Zapreminski koeficijent ukupne dr vne mase u prvim godinama je naj-veći, sa starošću se naglo smanjuje, a kasnije se stabilizuje i ima vrijednost oko 0,5. Takvom toku u mladosti doprinosi brži rast stabala u visinu. Naime, sa povećanjem visine izraženije je povećanje zapremine valjka nego zapremine stabla. Na boljim bonitetima ovaj koeficijent je manji nego na lošijim. Ovi odnosi ispoljili su se u sastojinama smrče u Bosni (Maunaga, 2001), s izuzetkom petog boniteta u mlađoj dobi (Grafikon 72). Prema Matićevim analizama prinosnih tablica zapreminski koeficijent ukupne drvne mase vrsta svjetla je manji od vrsta sjenke (Matić, 1980).

Za nas je mnogo važniji zapreminski koeficijent krupnog dr veta. Na osnovu njega uspostavlja se jača veza između temeljnice i zapremine sastoji-ne, odnosno njihovih prirasta. Koeficijent krupnog drveta mnogo bolje odražava oblik stabla nego koeficijent ukupne drvne mase. Prinosne tablice uglavnom su rađene za krupno drvo.

Zapreminski koeficijent krupnog drveta u ranoj mladosti sastojine jednak je nuli. Tek pojavom krupnog drveta njegova vrijednost raste od nule, u početku naglo, a kasnije sporije. Stabilizuje se u drugoj polovini produkcionog perioda, kada ima vrijednost oko 0,5 i logično malo manju od koefijenta ukupne drvne mase. Kulminacija, ukoliko je ima, ranije se javlja na boljim bonitetima. U mlađoj dobi ovaj koeficijent je veći na boljim bonitetima, jer stabla brže rastu i ranije se

214

javlja krupno drvo. U starijoj dobi je suprotno, zapreminski koeficijent krupnog drveta je veći na lošijim bonitetima. Navedeni odnosi ispoljili su se i u sastojinama smrče u Bosni (Graf. 72).

Vrste svjetla brže rastu i ranije stvaraju krupno drvo, tako da u mla do sti imaju veće zapreminske koeficijente krupnog drveta nego vrste sjen ke. Kasnije je obrnuto. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), prika za ni su ovi koefici je nti za četinare i lišćare (Grafikon 73). U okvi ru četinara bor ima najraniju kulminaciju, zatim slijedi smrča i na kraju jela. Hrast i bukva povećavaju koeficijente sve do kraja produkcionog perioda. Ove vrste razvijaju u toj dobi velike krošnje. Njihove grane debljaju i prelaze prečnik od 7 cm, za razliku od četinara kod kojih su grane manje debljine.

Grafikon 73. Zapreminski koeficijenti krup-nog drveta četinara i lišćara

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

0.2

0.4

0.6

JelaSmrča

Bor

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

0.2

0.4

0.6 Hrast

Bukva

Grafikon 72. Zapreminski koeficijenti uku -pne drvne mase i krupnog dr-veta sastojine smrče u zavi-snosti od starosti i boniteta staništa

20 40 60 80 100 120Starost

0.4

0.8

1.2

1.6

IIIIV

20 40 60 80 100 120Starost

0.2

0.4

0.6I

III

V

215


Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975) pri vrlo jakoj niskoj proredi zapreminski koeficijent kru-pno g drveta bora uglavnom je nešto manji u odnosu na jaku i umjerenu proredu (Grafikon 74). Razlike između zapreminskih koeficijenata “su zbog različnog načina prorjeđivanja male pa se one, u pravilu, zanemaruju“ (Matić, 1980, str. 206).

ZAPREMINSKI PRIRAST SASTOJINE

Zapremina i zapreminski prirast su, isto kao temeljnica i prirast temeljnice sastojine, statistički gledano agregati skupa. Zapremina svih stabala na jednom hektaru predstavlja zapreminu sastojine, dok zapreminski prirast svih stabala čini prirast sastojine. Zapreminu sastojine često nazivamo zal iha sastoj ine 4, jer nju čine živa dubeća stabla. S obzirom na složenost jednodobnih sastojina, govorimo o zapremini i prirastu zapremine glavne sastojine, proreda i ukupne sastojine).

Zapreminu ukupne sastoj ine (Vuk) čini zapremina glavne sastojine (Vgl) i suma proreda (∑Vpr), odnosno iskorišćene drvne mase do određene starosti.

Zapreminski pr irast ukupne sastoj ine (IV.uk) razdvaja se na dio prirasta koji ostaje u sastojini i dio koji se siječe proredama. Onaj dio prirasta koji ostaje nazivamo prirast glavne sastojine (IV.gl), dok onaj dio koji se periodično siječe čini zapremina proreda (Vpr), odnosno iskorišćenih stabala. Ovi odnosi prikazani su na Grafikonu 75.

4 Termin “zaliha” ne može se primijeniti na ukupnu sastojinu.

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

Vrlo jaka

JakaUmjerena

Grafikon 74. Zapreminski koeficijenti krup-nog drveta bora u zavisnosti od proreda

216

Grafikon 75. Zapremina glavne i ukupne sastojine

Vuk = Vgl + ∑Vpr IV.uk = IV.gl + Vpr

1 - Zapremina glavne sastojine u starosti X godina (Vgl) 2 - Suma proreda do starosti X godina (∑Vpr) 1+2 = Zapremina ukupne sastojine (ukupna proizvodnja do starosti X godina) - (Vuk)3 - Dio prirasta koji ostaje (prirast glavne sastojine) - (IV.gl)4 - Dio prirasta koji se siječe (Vpr)3+4 = Prirast za 10 godina (IV.uk)

Težište narednih razmatranja biće na zapremini glavne sastojine i zapre-minskom prirastu ukupne sastojine (ukupnom prirastu). Njih najčešće nazivamo zapremina (zaliha) sastojine i zapreminski prirast sastojine. I kod zapremine treba imati na umu da prirast koji nastaje u glavnoj sastojini nije prirast glavne sastojine, jer se jedan njegov dio iskorišćava proredama. Specifičnosti o kojima je bilo govora kod temeljnice važe i za zapreminu.

STAROST

UKUPNA SASTOJINA

GLAVNA SASTOJINAZA

PR

EM

INA

4

X

2

1

3

217


U prvom dijelu razmatraćemo zavisnosti glavne i ukupne sastojine od staro sti, boniteta staništa, vrste drveća i proreda. U nastavku slijedi debljinska struktura drvne mase i pregled zaliha (zapremina glavne sastojine) po vrstama drveća.

Veličina zapreminePri razmatranju zavisnosti od starosti i boniteta staništa korišćene su prinosne

tablice za smrču u Bosni (Maunaga, 2001). Podaci za uticaj starosti odnose se na treći bonitet staništa. Zapremine su iskazane ukupnom drvnom masom.

Za uticaje vrste drveća i proreda korišćene su njemačke prinosne tablice (Schober, 1975). Podaci se odnose na prvi bonitet staništa. U ovim slučajevima radi se o krupnoj drvnoj masi.

Uticaj starost i: Zapremina ukupne sastojine i zapremina glavne sasto-jine u početku su jednake. Razlika između njih se javlja sa prvim proredama. Ona se dalje stalno povećava, jer se povećava i suma proreda sa starošću. Tok zapremine ukupne sastojine u zavi snosti od starosti ima esoidan oblik. I zapremina glavne sastojine, po pravilu, ima isti oblik. U kasnijoj dobi, ako se proredama zahvati više drvne mase od prirasta, može doći do njene kulminacije. Zbog uticaja proreda ranije se javlja prevojna tač-ka u odnosu na zapreminu uku pne sa stojine.

Zapremina glavne sastojine i zapremina ukupne sastojine, prema prinosnim tablicama za smrču u Bo-sni (Maunaga, 2001), prikazana je na Grafikonu 76.

20 40 60 80 100 120Starost

400

800

1200

1600

V (m

3 /ha)

Ukupna

Glavna

Grafikon 76. Zapremina (ukupne drvne ma-se) glavne i ukupne sastojine smrče u zavisnosti od starosti

218

Uticaj boniteta staništa: Na boljim bonitetima zapremine su veće, a prevojne tačke se javljaju ranije nego na lošijim bonitetima. I proredama se više zahvata drvne mase na boljim staništima.

Uticaj boniteta staništa je zna tan. Prema prinosnim tablicama za smrču u Bosni (Maunaga, 2001), pri starosti 100 godina, zapremina glavne sastojine na prvom bonitetu veća je 1,5 puta nego na trećem, a 3,3 puta nego na petom bonitetu. Što je sastojina mlađa relativna razlika je veća. Tako u starosti 50 godina na prvom bonitetu zapremina glavne sastojine veća je 1,7 puta nego na trećem, a 4,2 puta nego na petom. Isti su odnosi i kada je u pitanju ukupna sastojina (Grafikon 77).

Uticaj vrste dr veća: Vrste svjetla u mlađoj dobi imaju veću za -preminu glavne sastojine. Vrste sje-nke ih kasnije prestižu i tu prednost stalno povećavaju. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), bor u odnosu na smrču ima prednost do 25. godine, a u odnosu na jelu do 45. godine. Smrča nad jelom gubi pre-dnost u starosti 110 godina. Prednost hrasta nad bukvom traje do 55. godine, a u starosti 150 godina hrast zaostaje za bukvom za više od 200 m3 (Grafikon 78).

Slični odnosi između vrsta svjetla i sjenke javljaju se i u zapremini ukupne sastojine, kod četinara i kod lišćara (Grafikon 79).

Grafikon 77. Zapremina (ukupne drvne ma-se) glavne i ukupne sastojine smr če u zavisnosti od boniteta sta ništa

20 40 60 80 100 120Starost

400

800

1200

1600

2000

2400V

UK (m

3 /ha) I

III

V

20 40 60 80 100 120Starost

400

800

1200

1600

VG

L (m

3 /ha)

I

III

V

219


20 40 60 80 100 120 140 160

Starost

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

V (m

3 /ha) Jela

SmrčaBukva

Bor Hrast

20 40 60 80 100 120 140 160

Starost

100

200

300

400

500

600

700

800

900V

(m3 /h

a)Jela

Smrča

Bukva

Bor

Hrast

Grafikon 78. Zapremina glavne sastojine u zavisnosti od vrste drveća

Grafikon 79. Zapremina ukupne sastojine u zavisnosti od vrste drveća

220

Uticaj proreda: Poznavanje uticaja proreda je od posebne važnosti. Kad je na nekom staništu zasađena odgovarajuća vrsta drveća ona raste i razvija se prema svojim biološkim osobinama i uslovima staništa. Ono čime mi utičemo na njen rast su upravo prorede. U prošlosti su činjeni veliki napori da se utvrde mogućnosti proreda, prije svega na povećanju proizvodnje drvne mase.

Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975) prikazan je odnos jakih i umjerenih niskih proreda za smrču, bor i bukvu, te jakih i umjerenih visokih za hrast. Dati su indeksi za glavnu sastojinu (Tabela 21) i drvnu masu proreda (Tabela 22).

Sam naziv vrste proreda upućuje na to da se jakim proredama zahvata više drvne mase nego umjerenim. Međutim, u nekim slučajevima jakom proredom se zahvata u mlađoj dobi toliko drvne mase, da kasnije, pred kraj produkcionog perioda, nje nema dovoljno u sastojini pa se mora sjeći manje nego umjerenom proredom. Takav je slučaj sa smrčom nakon 80 godina i borom i hrastom poslije 100 godina starosti (Tabela 22).

Tabela 21. Zapremina glavne sastojine iskazana indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede (Izvor: Schober, 1975)


25 30 40 70 100 120 140Smrča 96 91 89 86 81 84 -Bor 104 99 91 83 80 80 81Bukva - 100 98 88 82 79 78Hrast 150 108 94 85 83 85 85

Tabela 22. Zapremina proreda iskazana indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede (Izvor: Schober, 1975)

Vrsta drveća

Indeks u starosti (godina):

-30 30-40 40-50 50-60 60-80 80-100 100-120 120-140Smrča 344 155 141 141 129 94 71 -Bor 222 157 140 122 109 107 97 91Bukva - - 129 128 121 117 109 107Hrast 275 200 149 140 118 101 93 97

221


Razumljivo je da će ukoliko se iz sastojine ukloni više, u njoj ostati manje drvne mase. Pri jakim proredama, u odnosu na umjerene niske prorede, zapremina glavne sastoj ine smrče, bora i bukve je manja. Slično važi i za visoke prorede u hrastovim sastojinama (Tabela 21).

Do istog odnosa dolazimo za bor pri vrlo jakoj, jakoj i umjerenoj niskoj proredi (Grafikon 80), prema prinosnim tablicama (Schober, 1975). Najmanja zapremina glavne sastojine je pri vrlo jakoj proredi, a najveća pri umjerenoj. Na istom grafikonu prikazana je i zapremina ukupne sastojine (ukupna proizvodnja). Između proreda prakti-čno nema razlike, osim u drugom dijelu produkcionog perioda kada je najmanja proizvodnja pri vrlo ja-koj proredi. Do toga dolazi zbog pre-jakih zahvata u toku produkcionog perioda, tako da se prostor u sastojini ne iskorišćava u potpunosti. Krajnji naš cilj je, kao što znamo, što veća ukupna proizvodnja. Zbog toga smo za nju posebno zainteresovani. Uticaj proreda na ukupnu proizvodnju, odno-sno na prinos, uključujući i njihov kvalitet, biće razmatran kasnije.

Debljinska struktura zapremineRaspodjela zapremine glavne sastojine po debljinskim stepenima (debljin ska

struktura zapremine) je zvonolikog oblika. Ona je direktno zavisna od debljinske strukture sa stojine (broja stabala po debljin skim stepenima). S obzirom da bazu u oba slučaja čine ista stabla, a imajući u vidu činjenicu da tanka stabla imaju znatno manju zapreminu od debelih stabala, lijevi krak raspodjele zapremine je

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

200

400

600

800

1000

1200

VU

K(m

3 /ha)

Umjerana Jaka

Vrlo jaka

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

200

400

600

VG

L(m

3 /ha)

Umjerana

Jaka

Vrlo jaka

Grafikon 80. Zapremina glavne i ukupne sastojine bora u zavisnosti od proreda

222

spušten, a desni podignut u odnosu na raspodjelu stabala. To “vuče“ asimetriju ulijevo i povećava negativnu vrijednost koeficijenta asimetrije.

Zavisnost debljinske strukture zapremine od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i proreda ista je kao i zavisnost debljinske strukture sastojine od ovih faktora.

Starost: S povećanjem starosti raspodjela se pomjera udesno, u veće debljinske stepene. U starijoj sastojini ima više debelih stabala. Ova stabla su nosioci zapremine.

Bonitet staništa: Takođe, što su bolji stanišni uslovi u zapremini učestvuju više debela stabla, jer stabla brže rastu i pri istoj starosti postižu veće prečnike.

Vrsta dr veća: Ako se porede vrste drveća, onda u mlađoj dobi vrste svjetla, jer brže rastu, imaju više debelih stabala u odnosu na vrste sjenke. U starijoj dobi je obrnuto. Uopšteni odnos između jele i smrče u mlađoj i starijoj dobi prikazan je na Grafikonu 81. U mlađoj dobi smrča brže raste od jele i u njenoj zalihi više učestvuju deblja stabla. U starijoj dobi jela je u prednosti po učešću debelih stabala.

Grafikon 81. Debljinska struktura zapremine jele i smrče

Prorede: Jačim niskim proredama raspodjela se pomjera udesno, jer se njom uklanja više tanjih stabala. Osim toga, u sastojini ostaje manje stabala, koja imaju više prostora za rast u debljinu.

PREČNIKMLADA SASTOJINA STARA SASTOJINA

JELASMRČA

PREČNIK

223


Pregled zalihaOd upoređivanih vrsta drveća, na prvom bonitetu, najveću zalihu ima

duglazija (837 m3/ha, u starosti 85 godina), zatim slijede, u starosti 100 godina, smrča (754 m3/ha) i jela (721 m3/ha). Ostale vrste znatno zaostaju (Tabela 23).

Tabela 23. Pregled zaliha (krupno drvo)

Zal iha (m3/ha) u starost i :Vrsta drveća Autor Proreda Bonitet 100 godina ( x ) godinaJela Hausser Umjerena I/IV 721 390 842 540 (150)

Smrča Wiedemann Umjerena I/V 754 245 754 245 (100)

Bor Wiedemann Umjerena I/VI 429 85 459 85 (140)

Bukva Schober Umjerena I/IV 472 270 647 389 (150)

Hrast Jüttner Umjerena I/IV 349 171 451 269 (160)

Ariš Schober Umjerena I/III 512 302 570 330 (140)

Duglazija Bergel Umjerena I/III 837 567 (85) 837 567 (85)

Jasen Wimmenauer Slaba I/II 425 321 455 347 (120)

Joha Mischerlich Jaka I/III 325 186 (90) 325 186 (90)

Hrast lužnjak Špiranec - I/III 542 348 639 406 (150)

Obični grab Špiranec - I/III 353 263 353 263 (100)

Pitomi kesten Špiranec - I/III 349 242 (70) 349 242 (70)

Bijela topola Trifunović - I/V 487 102 (80) 487 102 (80)


Organska produkcija se sve više iskazuje težinskim, a sve manje prostornim jedinicama. Zato se uspostavlja odnos između težine drveta u suvom stanju i njegove zapremine u svježem stanju (kg/m3). Vrste drveća imaju različito teško drvo, odnosno različitu gustoću drveta. Od jednog kubnog metra drveta u svježem stanju dobije se apsolutno suvog drveta jele 370 kg, smrče 390, bora 420, bukve 560 i hrasta 570 kg (Assmann, 1961).

Odnos ukupne i krupne dr vne mase: Po Flurijevim prinosnim tablicama, kako navodi Matić (1980) učešće krupnog drveta u ukupnoj drvnoj masi smrčeve ukupne sastojine (glavne + prorede), III boniteta, pri starosti 60 godina iznosi 72%, a u starosti 120 godina 83%. Ti procenti za bukvu iznose 64%, odnosno 79%. Dakle, kod obje vrste drveća, sa starošću se povećava

224

učešće krupnog drveta. Smrča ima nešto veći procent krupnog drveta od bu-kve.

U istim sastojinama, ti procenti u glavnoj sastojini iznose za smrču 82% i 90%, a za bukvu 79% i 88%. Učešće krupnog drveta u glavnoj sastojini je veće nego u ukupnoj sastojini. U ukupnoj sastojini procenti su manji zbog proreda, koje imaju manje krupnog drveta.

Veličina zapreminskog prirastaZavisnost prirasta od starosti i boniteta staništa razmatraćemo za glavnu

i ukupnu sastojinu, a zavisnost od vrste drveća i proreda samo za ukupnu sastojinu.

Pri razmatranju zavisnosti od starosti i boniteta staništa korišćene su prino-sne tablice za smrču u Bosni (Maunaga, 2001). Podaci za uticaj starosti odnose se na treći bonitet staništa. Prirasti zapremine iskazani su ukupnom drvnom masom.

Za uticaj vrste drveća i proreda korišćene su njemačke prinosne tablice (Schober, 1975). Podaci se odnose na prvi bonitet staništa. U ovim slučajevima radi se o krupnoj drvnoj masi.

U vezi sa uticajem proreda na prirast, kao posebna potpoglavlja, obrađeni su pojava “ubrzanja” rasta, Bojsen-Jensenov ogled i karakteristične temeljnice. Pregled prirasta sastojina za više vrsta drveća i procent prirasta dati su na kraju.

Uticaj starost i: Zapreminski prirast ukupne sastojine u zavisnosti od starosti ima zvonolik oblik. Isti oblik ima i zapreminski prirast glavne sastojine. Zbog toga što se iz perioda u period proredama siječe uglavnom sve veća drvna masa kulminacija pri rasta glavne sastojine se javlja ra no, a nakon kulminacije smanjiva nje je izraženije nego kod ukupnog prirasta.

Zapreminski prirast glavne i ukupne sastojine, prema prinosnim tablicama za smrču u Bosni (Maunaga, 2001), prikazani su na Grafikonu 82.

Matić (1980) objašnjava zavisnost zapreminskog prirasta od drugih tak-sacionih elemenata sastojine koristeći Videmanov obrazac. Iz razlike zapremine sastojine na kraju i na početku godine dolazi se do približne formule, iz koje se

225


vidi da prirast sastojine (IV) zavisi ne samo od prirasta temeljnice (IG), visine (IH) i zapreminskog koeficijenta (IF), već i od veličine temeljnice (G), visine (H) i zapreminskog koeficijenta (F):

IV = GHIF + GFIH + HFIG

Uticaj temeljnice, visine i zapre minskog koeficijenta je mnogo veći od uticaja njihovih prirasta. Tako u mlađoj dobi, iako su prirasti temeljnice, visine i zapreminskog koeficijenta veliki, za preminski prirast sastojine je mali. Razlog su male vrijednosti temeljni ce, visine i zapreminskog koeficijenta. Nji hovo povećanje u narednom peri odu izaziva dinamično povećanje za pre minskog prirasta, a kasnije nakon kulminacije ne dozvoljava njegovo naglo smanjivanje.

U prirastu drvne mase sastojine učestvuju sva živa stabla. Važno je da znamo koja stabla su nosioci prirasta i kakvi su odnosi između stabala različitih kategorija. U vezi s učešćem različitih debljinskih klasa u prirastu ilustrativna su istraživanja Fanselova u Bavarskoj (prema Matić, 1980). Rast jedne smrčeve sastojine praćen je od 25. do 70. godine. Poslije svake prorede razvrstavana su stabla na pet debljinskih klasa. U prvu (I) klasu svrstavano je 20% najdebljih stabala, u drugu (II) sljedećih 20% i tako dalje. U petoj (V) klasi ostalo je 20% najtanjih stabala. Nakon svake prorede utvrđivan je prirast po klasama i ukupno. Učešće debljinskih klasa u zapreminskom prirastu, izračunato kao prosjek za sve periode, prikazano je grafički (Grafikon 83).

Između debelih, odnosno dominan-tnih stabala, s jedne strane i tankih, po pravilu nadvišenih i potištenih stabala, s druge strane, razlika je jako velika.

Grafikon 83. Učešće debljinskih kla sa u zapremin skom prirastu

I

II

III

IVV

50%

25%

8%2%

15%

20 40 60 80 100Starost

4

8

12

16

20

24

IV(m

3 /ha)

Ukupna

Glavna

Grafikon 82. Zapreminski prirast (ukupne drv ne mase) glavne i ukupne sastojine smrče u zavisnosti od starosti

226

Stabla I klase, koju čini 20% najdebljih stabala, “proizvode” 50% od ukupnog prirasta sastojine. U isto vrijeme, stabla IV i V klase zajedno (40% najtanjih stabala) učestvuju u prirastu sa svega 10%. Njihova prioritetna uloga u sastojini i nije proizvodnja drvne mase, već ekološka funkcija i čišćenje od grana kvalitetnih stabala, odnosno stabala nosilaca prirasta.

Uticaj boniteta staništa: Na boljim bonitetima prirast ukupne sastojine je veći, a kulminacija se javlja ranije nego na lošijim bonitetima. Isto važi i za glavnu sastojinu. Prirast glavne sastojine i prirast ukupne sastojine, prema prinosnim tablicama za smrču u Bosni (Maunaga, 2001), u zavisnosti od boniteta staništa, prikazani su na Grafikonu 84.

Uticaj vrste dr veća: Zapre minski prirast sastojina vrsta svjetla u mlađoj dobi je veći, a u starijoj manji, nego vrsta sjenke. Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975) bor kulminira prije 30. godine, smrča u 35, a jela u 70. godini. Od lišćara, hrast kulminira prije 30. godine, a bukva u starosti 75 godina (Grafikon 85).

20 40 60 80 100 120 140Starost

4

8

12

16

20

24

IV (m

3 /ha)

JelaSmrča

Bor

20 40 60 80 100 120 140Starost

4

8

12

16

IV (m

3 /ha)

Bukva

Hrast

Grafikon 85. Zapreminski prirast četinara i lišćara

20 40 60 80 100Starost

5

10

15

20

25

30

35

I V.U

K (m

3 /ha)

I

III

V

20 40 60 80 100Starost

4

8

12

16

20

24

IV.G

L (m

3 /ha) I

III

V

Grafikon 84. Zapreminski prirast (ukupne drv ne mase) glavne i ukupne sastojine smrče u zavisnosti od boniteta staništa

227


Uticaj proreda: Analogno formuli za računanje zapremine sastojine (V=GHF) može se izračunati i zapremina drvne mase prirasta sastojine (IV):

IV = IG IH IF

Kako smo ranije vidjeli prirast visine (IH) i prirast (promjena) zapreminskog koeficijenta (IF) gotovo da ne zavise od proreda. Ostaje, dakle, da prirast zapremine od proreda zavisi isto onako kao što zavisi prirast temeljnice (IG).

Prema prinosnim tablicama (Schober, 1975), pri jakoj proredi prirast smrče i bora je do starosti 60 godina veći, dok je kasnije manji u odnosu na umjerenu proredu. I za hrast (visoke prorede) ispoljila se ista zavisnost. Za bukvu nedostaju podaci u mlađoj dobi, a u starijoj dobi gotovo da nema razlike između proreda (Tabela 24).

Tabela 24. Prirast zapremine sastojine iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede


25 30 40 70 100 120 140

Smrča 116 107 102 96 81 83 -

Bor - 103 105 98 95 96 95

Bukva - - 94 98 95 93 95

Hrast 138 92 116 102 95 97 97

Dokle se može ići sa jačinom proreda u bukovim sastojinama pokazao je Asman (1961) na ogledima u Njemačkoj. Praćeni su rezultati uticaja proreda na tri parcele. Prva (parcela I) je prorjeđivana jakom niskom proredom i služila je kao kontrolna parcela. Druge dvije su prorjeđivane izuzetno jakom svijetlom proredom5. Parcela II je prorjeđivana postepeno, a parcela III naglo. Pokazatelji su praćeni u starosti od 100 do 140 godina (Tabela 25).

5 Za ove prorede često se koristi termin “progalno gazdovanje“, koji je nastao u vrijeme prejake eksploatacije lišćarskih šuma.

228

Tabela 25. Uticaj proreda na prirast bukove sastojine (Izvor: Assmann, 1961)

Parcela I Parcela II Parcela III

Jaka niska proreda

(kontrolna)

Jaka svijetla proreda

(postepena)

Jaka svijetla proreda(nagla)

G = 27,4 m2 (100%) 67% 57%

Iv = 6,9 m3 (100%) 94% 72%

Iako je parcela II u prosjeku imala manju temeljnicu za 33%, njen prirast je bio manji svega 6% u odnosu na parcelu I. Ovaj primjer pokazuje u kojoj mjeri su bukove sastojine “plastične”. Ipak, na opreznost upozoravaju podaci sa parcele III, koja je imala temeljnicu manju od parcele I za 43%, ali i znatno umanjen prirast (28%). Ne treba iz vida izgubiti činjenicu da su ovdje vršena poređenja vrlo jake sa jakom proredom.

U odnosu na umjerenu nisku proredu, prema Asmanovoj procjeni, temeljnica parcele I manja je čak za 53%, dok je prirast manji svega 10-15%. Znači da veliko smanjenje temeljnice ne povlači za sobom uvijek i veliko smanjenje

zapreminskog prirasta sastojine. Ovi odnosi imaju veliki značaj za praksu.

Između jakih i umjerenih niskih proreda u borovim sastojinama (Schober, 1975) nema znatnije razlike. Pri vrlo jakim u odnosu na umjerene niske prorede u mlađoj dobi dolazi do povećanja prirasta, dok je kasnije situacija obrnuta (Grafikon 86).

Uopšte u vezi očekivanja od pro-reda Stamenković i Vučković (1988,

str. 232) kažu: “Ranije je iznijeto da potištena stabla neznatno proizvode i da ona imaju veće gubitke nego dominantna stabla. Na staništu gdje vlada nestašica potrebnih materija za proizvodnju (vode i mineralnih materija u zemljištu) uklanjanje poti štenih stabala izazvaće, po pravilu, povećanje prirasta. Jer ukloniće

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

4

8

12

16

IV (m

3 /ha)

Vrlo jaka

JakaUmjerena

Grafikon 86. Zapreminski prirast sastojine bo ra u zavisnosti od proreda

229


se “neekonomični“ i slabi proizvođači, pa će se materije koje ova stabla troše staviti na raspolaganje dominantnim stablima i drugo, u sastojini će se putem ovakvih relativno slabih, ali dovoljnih otvaranja popraviti procesi mineralizacije pošto će sunčevi zraci više prodrijeti do površine zemljišta i zagrijavati ga. Dakle, kod loših staništa naročito hladnih sa jakim zakiseljavanjem slabe i umjerene prorede mogu da povećaju proizvodnost, a naročito ako se prorede povežu sa melioracionim zahvatima (đubrenjem i drugim)“.

Pojava ubrzanja rastaPojavu povećanja prirasta sastojine nakon provođenja proreda opisao

je Asman (1961), kao pojavu ubrzanja rasta sastojine. Ako neka prorjeđivana sastojina u odnosu na neprorjeđivanu sastojinu ima veći prirast ili ako smo jačom proredom u odnosu na slabiju proredu postigli isti efekat kažemo da je došlo do pojave ubrzanja rasta sastojine. Ova pojava se javlja samo u mlađoj dobi sastojina. Na uopštenom prikazu (Grafikon 87) pojava ubrzanja rasta se javila i ona traje sve dok je prirast veći pri jačoj proredi (starost “x”). Jače prorede izazivaju raniju kulminaciju prirasta, ali i njegovo smanjenje u starijoj dobi. Postavlja se pitanje šta se u sastojini dešava, pa različito reaguje na prorede u mlađoj i starijoj dobi.

Grafikon 87. Pojava ubrzanja rasta

STAROST

JAKA PROREDA

UMJERENA PROREDA

X

ZAP

RE

MIN

SK

I PR

IRA

ST

230

U mlađoj dobi u sastojinama se nalaze uglavnom stabla sa uskim (vitkim) krošnjama i vitalnim asimilacionim aparatom. Njihov broj je u neprorjeđivanoj sastojini preveliki, što “zadržava“ ovakvo stanje i proces rasta sastojine se odvija sporo. Ako se u takvoj sastojini provede proreda doći će do povećanja prirasta pojedinačnih stabala. Usljed povećanja prostora, odnosno smanjenja bočnog pritiska između stabala i dostupa veće količine svjetlosti stabla proširuju svoje krošnje. Istovremeno broj stabala se smanjuje. Povećanje prirasta pojedinačnih stabala dovodi do povećanja prirasta po hektaru sve dok je to povećanje u srazmjeri s povećanjem prosječne stajališne površine stabala. Nakon određenog vremena stabla postignu dovoljno velike krošnje, tako da nemaju potrebe za njihovim širenjem kao ranije. Mogućnosti povećanja prirasta pojedinačnih stabala su ograničene.

U star i jo j dobi jakim proredama u odnosu na umjerene i slabe niske prorede umanjuje se prirast po hektaru. To je opšte pravilo. U sastojinama koje su jače prorjeđivane javlja se neiskorišćeni prostor, kako iznad zemlje tako i u zemlji. Iako preostala stabla nakon prorede i dalje povećavaju svoje priraste, ona nisu više u mogućnosti da nadoknade prirast posječenih stabala i neminovno dolazi do smanjenja prirasta po jedinici površine. Osim toga, stabla postepeno stare, gube vitalnost i sve teže podnose zasjenjivanje. Vitalnost slabi jer se smanjuje učešće asimilacionog aparata u ukupnoj masi, a odnos između aktivnog i pasivnog lišća sve je nepovoljniji. Kod nekih vrsta, kao što je smrča, ova pojava je jako izražena. Stara smrčeva stabla gotovo uopšte ne reaguju na povećanje prostora, dok bukva tu sposobnost zadržava dugo.

U vezi pojave ubrzanja rasta i promjena koje se dešavaju u sastojini u toku njenog rasta postavlja se još jedno pitanje. Koliko sastojinski uslovi utiču na “prirodu” stabala, a time i na prirast sastojine? U vezi s tim Vek kaže: “Djelovanje kolektiva, u kojem je stablo odraslo, vjerovatno daje njegovom organizmu više ili manje trajan pečat čije se djelovanje ispoljava još neko vrijeme, onda kada stablo kasnije raste i u drugim uslovima”. Bakman je, kako navodi Vek, utvrdio da: “što vitalno stablo u mladosti sporije raste, to se kulminacije godišnjih prirasta javljaju kasnije, to ispadaju kulminacioni prirasti manji, ali i to da se mogu duže održati relativno velike veličine prirasta“ (Weck, 1955; prema Matić, 1980, str. 212).

Proredama se mijenjaju (popravljaju) uslovi za rast stabala u sastojini. Zbog toga stabla brže rastu i ranije postižu kulminaciju. U neprorijeđivanoj sastojini,

231


u isto vrijeme, stabla imaju lošije uslove. Njihovi prirasti su manji, kasnije kulminiraju, ali nakon kulminacije sporije se smanjuju nego u prorjeđivanoj sastojini. Pretpostaviti je da stabla, kao individualni organizmi, imaju određeni potencijal (kapacitet) za rast i da ga moraju prije ili kasnije iskoristiti.

Bojsen-Jensenov ogledU mladim jasenovim sastojinama Bojsen-Jensen je istraživao uticaj proreda

na prirast. Rezultati ovog ogleda izuzetno su važni, jer na bazi konkretnih mjerenja objašnjavaju šta se zapravo dešava u sastojini poslije prorede. Ogled (eksperiment) se može podijeliti u dva dijela. U prvom dijelu se utvrđuju odnosi između stabalaca raznih bioloških klasa, a u drugom se prati uticaj proreda na prirast. Prikazaćemo samo najvažnije rezultate. Opširnije ih je iznio Matić (1980) u svom udžbeniku.

U pr vom di je lu ogleda Bojsen-Jensen je analizirao odnose između dominatnih (I), kodominantnih (II) i ostalih stabala (III) u jasenovoj sastojini, u periodu od 12. do 14. godine starosti. Između ostalog, utvrdio je da stabla III klase učestvuju sa 21,2% u zapremini (suve drvne mase), a svega 1,7% u prirastu. Ova stabla, dakle, rade “neekonomično“, jer je njihov prirast nesrazmjerno mali u odnosu na “proizvodni“ prostor koji zauzimaju.

Stabla III klase trošila su na rashode 91,3% bruto proizvoda, a za neto proizvod (prirast) je ostajalo samo 8,7%. Ona rashode ne mogu smanjiti, jer kako kaže Bojsen-Jensen radi se o životnim funkcijama: “Radi se o tome da se održi goli život. Lišće ne može postati suvišno, kao ni disanje živih ćelija debla i grana, a prirast se, naprotiv, može smanjiti, dužina izbojaka može biti veoma mala, a formiranje godova ekstremno zasjenjenih stabala može i izostati“ (Boysen-Jensen, 1952; prema Matić, 1980, str. 209).

Drugi dio ogleda odnosio se na provođenje proreda i praćenje rezultata. U vezi s nalazima iz prvog dijela neminovno se postavilo pitanje: da li se uklanjanjem prvenstveno stabala III klase može osloboditi prostor preostalim stablima i time povećati prirast? Evo kako je o ogledu razmišljao sam autor: “Polazna tačka za moje oglede je misao da bi se, kada se produkcija drvne mase shvata kao diferencija između bruto produkcije i rashoda, moglo proredom izazvati povećanje produkcije na dva načina: ili time da se bruto produkcija, tj. CO2

232

asimilacija poveća po hektaru, da se asimilacionim sistemom bolje iskorištava svjetlo usljed češćih proreda, ili time da se pogonski rashodi smanje, specijalno suhe drvne mase koja se troši respiracijom debala i grana pomoću smanjenja zalihe drvne mase sastojine, ili pak možda usljed zajedničkog djelovanja jednog i drugog uzroka“ (Boysen-Jensen, 1952; prema Matić, 1980, str. 209).

Ogled je izveden u jasenovoj sastojini starosti 12 godina, na dvije ogledne parcele. Jedna je prorjeđivana svake dvije godine (četiri puta), a druga nije prorjeđivana i služila je kao kontrolna parcela.

U posmatranom periodu u nepror jeđ ivanoj sastojini došlo je do smanjenja bruto produkcije za 11%. U isto vrijeme rashodi su povećani za 3%, zahvaljujući prvenstveno povećanju respiracije debala i grana, odnosno žive drvne mase koja diše (Grafikon 88).

Interesantno, iako se radilo o neprorjeđivanoj sastojini došlo je do velikog smanjenja broja stabala, sa 53.000 na 26.000 stabala po hektaru. Uginula su sva stabalca III klase s početka perioda, a na kraju su sastojinu činila uglavnom stabla I klase, koja su se rasporedila u sve tri klase. Dakle, priroda i sama “uklanja“ stabalca III klase. Površina lišća smanjena je za 18%, što Bojsen-Jensen smatra prirodnim prorjeđivanjem krošnji, koje nastaje zbog rasta stabala. Iz navedenih razloga došlo je i do smanjenja prirasta drvne mase.

Grafikon 88. Bojsen-Jensenov ogled

Pror jeđ ivana sastojina, na početku posmatranja - nakon prve prorede, imala je manji prirast nego kontrolna. Bojsen-Jensen je očekivao suprotan efekat.

1923

- 19

25.

BRUTO PRODUKCIJA

1927

- 19

29.

1923

- 19

25.

RASHODI

1927

- 19

29.

< 11%

> 3% < 9%> 6%

1923

- 19

25.

BRUTO PRODUKCIJA

1927

- 19

29.

1923

- 19

25.

RASHODI

1927

- 19

29.

NEPRORJEĐIVANA SASTOJINA PRORJEĐIVANA SASTOJINA

233


Konstatovao je da je asimilacioni sistem osjetljiv i da ne može odjednom da reaguje na nove uslove. Tom prilikom je utvrdio da lišće prorjeđivane sastojine u početnom periodu ima istu asimilacionu sposobnost kao i lišće neprorjeđivane sastojine. S obzirom da ga je bilo manje to se moralo odraziti na prirast.

Kasnije se situacija promijenila. U posljednjem periodu (1927-1929), u prorje-đivanoj sastojini došlo je do povećanja bruto produkcije za 6% i smanjenja rashoda za 9%. U tom periodu prirast prorjeđivane sastojine iznosio je 3,95 tona suve ukupne drvne mase i bio je za 41% veći od prirasta neprorjeđivane sastojine. Iako se zbog proreda smanjivala ukupna površina lišća nije došlo do smanjenja ukupne produkcije. To znači da bruto produkcija ipak nije proporcionalna površini lišća, što je jako važna činjenica. Bojsen-Jensen smatra da su prorede dovele do boljeg rasporeda lišća i manjeg zasjenjivanja i time povećale njegovu asimilaci-onu moć. Do povećanja prirasta došlo je zbog smanjenja rashoda, prvenstveno onih koji nastaju respiracijom debla i grana.

Bojsen-Jensen je ovim ogledom pokazao da se u mladim sastojinama proredama može povećati prirast, te da povećanje nastaje uglavnom zbog smanjenja rashoda. Međutim, kada se posmatra starost, koja odgovara produkcionom periodu (ophodnji), proredama se ne može značajnije uticati na ukupnu proizvodnju sastojina.

Karakteristične temeljniceJedan od praktičnih načina praćenja uticaja proreda na prirast sastojine je

preko temeljnice. Znamo da je veličina temeljnice direktno zavisna od proreda i da je temeljnica sve manja što su prorede jače. Postavlja se samo pitanje dokle se može smanjivati temeljnica ili drugim riječima koliko jak zahvat proredama smije biti, a da se pri tome prirast sastojine znatnije ne smanji. U vezi s tim Asman (1961) definiše tri karakteristične temeljnice: maksimalnu (Gmax), optimalnu (Gopt) i kritičnu (Gkr) temeljnicu.

Pri određenoj starosti, ako se sastojina ne prorjeđuje, temeljnica prirodno može postići neku svoju maksimalnu vrijednost. To je maksimalna temeljnica. Međutim, tada prirast zapremine nije najveći. On je veći pri nekoj drugoj temeljnici, manjoj od maksimalne. Temeljnicu pri kojoj je prirast zapremine najveći nazivamo opt imalna temeljnica. Ako se temeljnica i dalje smanjuje dolazi do postepenog

234

smanjivanja prirasta. Kada se prirast smanji na 95% od maksimalnog prirasta dolazimo do tzv. kr i t ične temeljnice, po Asmanu (Grafikon 89).

Grafikon 89. Prirast sastojine u zavisnosti od temeljnice

Za važnije vrste drveća Asman je utvrdio kritične temeljnice i iskazao ih na relativan način, u iznosu od maksimalne temeljnice (Tabela 26).

Tabela 26. Kritične temeljnice (Izvor: Assmann, 1961)

Vrsta drveća Kritična temeljnica mladih sastojina

Kritična temeljnica starih sastojina

Bijeli bor 0,80 0,90

Smrča 0,75 0,80

Hrast kitnjak 0,75 0,75

Bukva 0,60 0,70

Odnosi između vrsta odgovaraju njihovim biološkim karakteristikama. Bukva ima najniže vrijednosti kritične temeljnice. Ona je poznata kao “plastična“ vrsta, koja izuzetno dobro reaguje na povećanje prostora. Iznos kritične temeljnice za bukvu pokazuje da će u mlađoj dobi, ako se temeljnica smanji na 60% od maksimalne, ona još uvijek “proizvoditi” 95% od maksimalno mogućeg prirasta.

Mičerlih je utvrdio optimalne temeljnice za bukove sastojine. One iznose za mlade sastojine 28-30 m2/ha, a za stare 30-35 m2/ha. Takođe je utvrđivao zavi-

G KR G OPT G MAX

0,95

IV (M

AX

)

I V (M

AX

)

ZAP

RE

MIN

SK

I PR

IRA

ST

235


snost prirasta bukovih sastojina boljih stanišnih uslova od obrasta. Maksimalan prirast se javio pri obrastu 1,05. Smanjivanje obrasta od 1,00 na 0,80 povlači za sobom smanjivanje prirasta za samo 5% (Matić, 1980).

Za razliku od Asmana i Mičerliha, koji smatraju da postoji optimalna temeljnica, Videman govori o amplitudama temeljnica i u vezi s tim kaže: “Tako-đe i u pogledu tekućeg prirasta krupne drvne mase ne postoji, kao ni u pogledu tekućeg prirasta temeljnice, određena optimalna obraslost sastojine nego jedna široka amplituda u tom pogledu unutar koje se računski faktori tako izravnavaju da se dobija isti prirast. Pri tome se prisjećam međusobne igre veće temeljnice i manje visine gušćih sastojina, povremenih promjena zapreminskog koeficijenta i njegovog prirasta usljed uticaja sadržanog krupnog drveta u granama. Ako se to na biološki način razmatra, postoji, kada su u pitanju guste sastojine, nasuprot oštroj konkurenciji za vodu u sušnim periodima, potpuno iskorišćenje svih faktora rasta u periodima normalnih vremenskih prilika.

U starijim sastojinama boljih i osrednjih stanišnih uslova optimalna amplituda temeljnice se kreće, uzevši uopšteno, od temeljnice sastojine veoma velike obraslosti (približno onakve kakva se ostvaruje slabom niskom proredom) pa do onakve koja odgovara jakoj niskoj proredi... Prema oglednim parcelama boljih stanišnih uslova leži amplituda istih tekućih prirasta drvne mase za smrču između 55 i 40 m2/ha temeljnice, za bukvu između 45 i 22 m2/ha, za bijeli bor između 38 i 26 m2/ha, dakle malo su uže nego kada je u pitanju tekući prirast temeljnice. Kada se radi o lošijim stanišnim uslovima, amplituda je mnogo uža i, osim toga, je pomjerena prema nižim vrijednostima. Ona leži na siromašnijim borovim i bukovim zemljištima između 25 i 17 m2/ha“ (Wiedemann, 1951; prema Matić, 1980, str. 212/213).

U vezi iznesenih različitih pogleda Matić kaže sljedeće: “Nesporno je da su Mičerlih i Asman u pravu. Postoji određena veličina temeljnice sastojine pri kojoj se javlja maksimalni prirast krupne drvne mase sastojine. Ali stoji i činjenica da postoji relativno velika amplituda u pogledu veličine temeljnice u okviru koje se, kada se mijenja veličina temeljnice, mijenja prirast veoma malo, tako da te promjene veličine prirasta nisu od nekog većeg praktičnog značaja“ (Matić, 1980, str. 215).

236

Pregled prirasta Kao i za prethodne taksacione elemente, za više vrsta drveća, dat je pregled

prirasta u starosti 100 godina i najvećoj starosti u prinosnim tablicama (Tabela 27). Treba imati u vidu da ovakvo poređenje ne daje potpunu sliku odnosa, zbog različite dinamike rasta pojedinih vrsta drveća u zavisnosti od starosti.

Tabela 27. Pregled prirasta sastojina (krupno drvo)

Pr i rast (m3/ha) u starost i :

Vrsta drveća Autor Proreda Bonitet 100 godina ( x ) godina











Obični grab Špiranec - I/III 5,8 5,0 (95) 5,8 5,0 (95)




Odnos ukupne i krupne dr vne mase: Razmatranja prirasta do sada su se odnosila uglavnom na krupnu drvnu masu. Međutim, postoji potreba i za iskazivanjem prirasta ukupne drvne mase. Zato nas zanima u kakvom odnosu stoje ova dva prirasta. U vezi s tim Matić kaže sljedeće: “Krivulja zavisnosti godišnjeg prirasta ukupne drvne mase sastojine od njene dobi ima prirodan tok jer ona odražava neto-produkciju organske supstance sastojine što se za krivulju prirasta krupne drvne mase srednjodobne i stare sastojine može samo donekle reći. Za mlade sastojine nikako se ne može reći da krivulja ima prirodan tok jer se njihov prirast krupne drvne mase javlja tek kada prečnici debala ispod

237


prsne visine počnu prekoračivati 7 cm, onda kada im je prirast ukupne drvne mase dosegao znatnu veličinu. U mladoj dobi sastojine vještački karakter krupne drvne mase se u krivulji prirasta te mase jako ispoljava, a kasnije sve manje i manje“ (Matić, 1980, str. 183).

U početku, sa nastajanjem krupnog drveta u sastojini njegovo učešće u prirastu ukupne drvne mase je najmanje, a nakon toga se povećava, u početku naglo a kasnije sve blaže. Prema prinosnim tablicama za smrču u Bosni (Maunaga, 2001) u starijim sastojinama (80-100 godina) u prirastu ukupne drvne mase učešće krupnog drveta u prosjeku iznosi 91%.

Prema Flurijevim prinosnim tablicama kulminacija prirasta ukupne drvne mase smrče i bukve javlja se ranije nego krupne drvne mase. Učešće krupnog drveta u prirastu je veće na lošijim nego na boljim bonitetima (Matić, 1980).

Procent prirastaS privrednog stanovišta važno je u kakvom odnosu stoje prirast i zaliha, jer

zaliha predstavlja svojevrsno proizvodno sredstvo. Odnos prirasta (IV) i zalihe (V) naziva se procent pr irasta (Pi), a izražava se formulom:

Zavisnost procenta prirasta od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i proreda objašnjava se preko navedene formule. Drugim riječima, prirast i zaliha se mijenjaju u zavisnosti od ovih faktora. Kako te promjene utiču na procent prirasta direktno se “čita” iz formule. Na osnovu Šoberovih prinosnih tabli-ca urađen je grafički prikaz zavisnosti procenta prirasta od boniteta staniš-ta (Grafikon 90), vrste drveća (Grafi-kon 91) i proreda (Grafikon 92). Njime je istovremeno obuhvaćena i zavisnost od starosti. Procent prirasta se, u ovom slučaju, odnosi na krupno drvo, jer su prirast i zaliha iskazani u krupnom drvetu.

Pi= — 100Iv

V

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

4

8

12

16

Pi (

%)

I

IIIV

Grafikon 90. Procent prirasta sastojine bu-kve u zavisnosti od boniteta staništa

238

Starost: Opšte je pravilo, što se vidi na svim grafikonima, da se procent prirasta sa starošću smanjuje po hiperboličnoj liniji. On praktično počinje od beskonačne vrijednosti u onoj godini kad nastane prva količina krupnog drveta u sastojini. U mlađoj dobi njegovo smanjivanje je veoma dinamično. Međutim, u starijoj dobi procent prirasta gotovo da stagnira, približno uzevši na nivou 2%.

U mlađoj dobi iz godine u godinu povećavaju se i zaliha i prirast. Po-većanje zalihe je relativno mnogo veće nego povećanje prirasta. Na primjer, u periodu od 40 do 45 godina zaliha se u bukovoj sastojini poveća sa 89 na 126 m3, a prirast sa 7,7 na 9,2 m3 (Schober, 1975, bonitet I, umjerene prorede). Povećanje zalihe u procentima je 41,6%, a prirasta 19,5%. Znači zaliha se povećala dva puta (2,13 puta) više nego prirast. U periodu 30 - 35 godina povećanje zalihe iznosi 96%, a u mlađoj dobi je još i više. To računski izaziva naglo smanjivanje procenta prirasta.

U starijoj dobi nema tako velikih promjena zalihe i prirasta. Prema istim tablicama, u periodu od 140. do 150. godine zaliha bukve se poveća svega 2,4%, a prirast se smanji za 1,0%. To ne utiče značajnije na procent prirasta, tako da on ostaje prilično stabilan.

Bonitet staništa: Na isti način se objašnjava veći procent prirasta na lošijim u odnosu na bolje bonitete (Graf. 90). Idući od boljih ka lošijim

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

4

8

12

16

20

24

Jela

Smrča

Bor

Pi (

%)

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

4

8

12

16

20

24

Bukva

Hrast

Pi (

%)

Grafikon 91. Procent prirasta četinara i lišćara

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

2

4

6

8

10

Vrlo jaka

Umjerena

Pi (

%)

Grafikon 92. Procent prirasta sastojine bo-ra u zavisnosti od proreda

239


bonitetima smanjuju se i zaliha i prirast, samo se zaliha relativno više smanjuje od prirasta.

Vrsta dr veća: Vrste sjenke imaju veće procente prirasta od vrsta svjetla. Tome u mlađoj dobi doprinosi znatno veća zaliha vrsta svjetla, a u starijoj dobi njihov znatno manji prirast u odnosu na vrste sjenke (Graf. 91).

Prorede: Znatnije smanjenje zaliha pri jačim proredama dovodi do pove-ćanja procenta prirasta u odnosu na slabije prorede (Graf. 92).

PRINOS SASTOJINE

Termin prinos u šumarstvu nije tako ustaljen kao u poljoprivredi, iako ima isto značenje. To je zbog velike dužine proizvodnog ciklusa. U šumarskoj privredi drvna masa koja se planira za sječu na cijelom šumskoprivrednom području naziva se etat .

Prinos je proizvod šumarstva. Uobičajeno vrijeme na koje se prinos odnosi je jedna godina. Prinos neke jednodobne sastojine ne možemo odrediti prije kraja njenog produkcionog perioda. Tek tada znamo kolika je ukupna proizvodnja, odnosno koliko je ostvareno glavnom sječom, a koliko je drvne mase iskorišćeno proredama. Ako ukupnu proizvodnju podijelimo sa brojem godina dobićemo prinos, odnosno prosječnu godišnju proizvodnju drvne mase. Dakle, pr inos je jednak prosječnom dobnom zapreminskom prirastu (IP) ukupne sastojine, koju čine zapremina glavne sastojine (Vgl) i zapremina proreda (∑Vpr), na bazi određenog produkcionog perioda (T).

U jednodobnoj sastojini postoji samo jedan prinos. On se određuje na kraju produkcionog perioda, kad se sva drvna masa iskoristi (čistom sječom ili dovršnim sijekom oplodne sječe). Za razmatranje i planiranje pri nosa koristimo se prosječnim do b nim prirastom. Njega uslovno nazivamo prinosom (kažemo, ako bi sastojinu sjekli “tada“ prinos bi bio “toliki“). Na osnovu prosječnog prirasta saznajemo kako zavisi prinos od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i proreda. Za određeni produkcioni period prinos je jednak prosječnom prirastu u

Ip =Vgl + ∑Vpr

T

240

potpunosti, ne samo po količini već i po kvalitetu. U raznodobnim sastojinama, kako smo vidjeli u uvodnom dijelu, nije tako.

Veličina prinosaZa prosječni dobni zapreminski prirast, iz praktičnih razloga, koristićemo

termin prinos.

Uticaj starost i: U zavisnosti od starosti, prinos se u početku najpr ije naglo a potom postepeno povećava, zatim kulminira i na kraju se blago smanju je. Za smrču u Bosni (Maunaga, 2001), pri prosječnim uslovima, kulminacija prinosa (ukupne drvne mase) javlja se u starosti 73 godine (Grafikon 93). Tačna godina kulminacije određuje se prema presjecištu krive tekućeg (godišnjeg) prirasta sa prosječnim (dobnim) prirastom.

Vrijeme od osnivanja sastojine do glavne sječe naziva se produkcioni per iod (ophodnja). Onaj produkcioni period pri kome je prinos najveći nazivamo produkcioni per iod maksimalnog pr i nosa. Dakle, ako je glavni cilj maksi-malna proizvodnja drvne mase treba primijeniti ovaj produkcioni period.

S privrednog aspekta jako je važna činjenica da se u periodu neposredno prije i poslije kulminacije prinos po količini veoma malo mi-jenja. To omogućava izbor dužine produkcionog perioda u širokom inte-rvalu, a da prinos po količini praktično ostane nepromijenjen. Periodi relati-vno malih promjena prinosa traju dugo, od 20 godina kod topola do 100 godina kod hrasta.

Uticaj boniteta staništa: Logično bi bilo određivati bonitet staništa na bazi prinosa. Međutim, zbog dugih produkcionih perioda, nije lako doći do prinosa. U svakom slučaju na boljim staništima ostvaruju se veći prinosi. Osim toga, kulminacija se javlja ranije nego na lošijim staništima. Prema prinosnim tablicama za smrču u Bosni (Maunaga, 2001) prinos na prvom bonitetu kulminira u starosti 60 godina, na trećem u starosti 70 godina, a na petom nakon 80 godina

20 40 60 80 100 120Starost

4

8

12

16

20

24

(m3 /h

a)

It

Ip

Grafikon 93. Prinos sastojine smrče u zavi-snosti od starosti

241


(Grafikon 94). Razlike u veličini prinosa između boniteta su velike. Na prvom bonitetu za starost 100 godina prinos je 3,3 puta veći nego na petom. Prema Šoberovim prinosnim tablicama (Schober, 1975) za smrču pri umjerenoj proredi prinos je veći 3,0 puta.

Uticaj vrste dr veća: Ka-da se zapremine ukupne sastojine, o kojima je bilo ranije govora (Graf. 79), podijele sa starošću dobiju se prinosi razmatranih vrsta drveća. Tada se radilo o ukupnoj proizvodnji (u cijelom produkcionom periodu), a sada govorimo o prosječnoj pro-izvodnji drvne mase (godišnje). Na bazi poznatog prinosa može se iz-računati ukupna proizvodnja, tako što se prinos pomnoži sa brojem godina produkcionog perioda. Ovdje se radi o krupnom drvetu.

Prinosi vrsta svjetla u mlađoj dobi su veći, a u starijoj manji od prinosa vrsta sje nke, posmatrano u okviru četinara, odnosno lišćara (Grafikon 95).

20 40 60 80 100 120 140 160

Starost

2

4

6

8

10

12

14

16

(m3 /h

a)

Jela

Smrča

BorBukva

Hrast

Grafikon 95. Prinos četinara i lišćara

Grafikon 94. Prinos sastojine smrče u zavi-snosti od boniteta staništa

20 40 60 80 100 120Starost

4

8

12

16

20

24

28

m3 /h

a

I

III

V

242

Prinos bora kulminira u starosti 70 godina, smrče 90 godina, a jele u starosti 110 godina. Kulminacije prinosa lišćara nastupaju znatno kasnije, hrasta u starosti 125 godina, a bukve tek u starosti oko 150 godina. Ovi podaci se odnose na prvi bonitet staništa. Na lošijim staništima kulminacije nastupaju kasnije. Prema podacima Špiraneca (1975) u Hrvatskoj, na prvom bonitetu, hrast kitnjak kulminira u starosti 70, a bukva 95 godina. To je znatno ranije u odnosu na njemačke tablice.

Uticaj proreda: Prema prinosnim tablicama za bor (Schober, 1975) jakim niskim proredama se od 70 godina pa nadalje postižu gotovo isti prinosi kao umjerenim proredama (Grafikon 96). Od 90. do 110. godine prinosi su potpuno jednaki. Nakon toga razlikuju se za manje od 1,5%. U isto vrijeme prinos vrlo jakih proreda zaostaje za umjerenim proredama od 3,9% u starosti 90 godina, do 7,5% u starosti 130 godina. U mlađoj dobi odnosi su drugačiji, ali to nema praktičnog značaja, jer izlazi iz okvira uobičajenih produkcionih perioda za bor.

Jakim i umjerenim niskim prore-dama u sastojinama smrče i bukve po stižu se približno isti prinosi po ko-ličini (Tabela 28). Nešto veći prinosi u hrastovim sastojinama postižu se jakim visokim u odnosu na umjerene visoke prorede.

Iz ovih, ali i drugih primjera mo-že se zaključiti da, za uobičajene produkcione periode, nema značajnije razlike u veličini prinosa različito pro-rjeđivanih sastojina. Razlika rijetko pre lazi 10%. U vezi s tim Matić kaže: “Ako se proredama jačih zahvata u mlađoj dobi sastojine ostvaruju veći godišnji prirasti krupne drvne mase nego proredama blagih zahvata, a u njenoj starijoj dobi manji, tada se ne mogu javiti veće razlike u pogledu proizvedene drvne mase u sastojini tokom produkcionog perioda koji obuhvata mlađu i stariju dob sastojine. Ili, drugim riječima, ne mogu se javiti veće razlike u pogledu ostvarenog prinosa proredama jačih i blažih zahvata u zalihu sastojine“ (Matić, 1980, str. 221).

Grafikon 96. Prinos sastojine bora u zavi-snosti od proreda

20 40 60 80 100 120 140 160Starost

2

4

6

8

10

(m3 /h

a)

Vrlo jakaJaka

Umjerena

243


Tabela 28. Prinos iskazan indeksom jake prorede u odnosu na umjerene prorede


70 80 90 100 110 120 130 140

Smrča 105 102 101 99 98 97 - -

Bor 101 101 100 100 100 99 99 99

Bukva 97 97 97 97 96 96 95 95

Hrast 110 108 106 104 104 103 102 103

Pregled prinosaPrinosne mogućnosti pojedinih vrsta drveća, od najlošijih do najboljih stani-

šta, date su u Tabeli 29. Pri tome, amplitudom nisu uvijek obuhvaćena najlošija staništa, jer se na njima kulminacije prinosa javljaju veoma kasno. Takođe, treba imati u vidu da se podaci za prvi bonitet odnose na njegovu sredinu. Da se odnose na gornju granicu prvog boniteta bili bi veći za oko 10%.

Tabela 29. Pregled prinosa sastojina

Prinos (m3/ha) u vrijeme kulminacije:Vrsta drveća Autor Proreda Bonitet

Jela Hausser Umjerena I/IV 13,6 110 7,0 150Smrča Wiedemann Umjerena I/IV 12,2 90 5,7 110Bor Wiedemann Umjerena I/V 8,1 70 2,3 110Bukva Schober Umjerena I/IV 8,6 150 4,4 >150Hrast Jüttner Umjerena I/III 6,8 125 3,7 145Ariš Schober Umjerena I/III 9,5 55 5,1 70Duglazija Bergel Umjerena I/III 18,2 65 10,0 85Jasen Wimmenauer Slaba I/II 6,7 60 4,4 75Joha Mischerlich Jaka I/III 8,5 55 4,6 70Hrast lužnjak Špiranec - I/III 9,9 115 6,2 120Obični grab Špiranec - I/III 7,4 45 4,8 90Pitomi kesten Špiranec - I/II 11,0 20 7,5 35Bijela topola Trifunović - I/V 12,5 50 2,7 50

Napomena: Drugi podatak odnosi se na starost.

244

Duglazija ima najveći prinos. Slijede je evropske autohtone vrste jela i smrča, koje se smatraju vrstama visokog prinosa. Jela ima dva puta veći prinos od hrasta, od bukve 58%, a od bora 68%. Ariš zaostaje za jelom po prinosu, iako je po srednjem prečniku i visini bio u znatnoj prednosti. To je zato što jela po ha ima mnogo više stabala od ariša. Prema prinosnim tablicama u starosti 55 godina jela ima 1595, a ariš 473 stabla po hektaru, što je 3,4 puta više.

Kvalitet prinosaKvalitet prinosa određen je s dva elementa, debljinskom strukturom pri-

nosa i tehničkim kvalitetom pojedinačnih stabala (pravnost, čistoća od grana, punodrvnost, itd). Pod debljinskom strukturom prinosa obično se misli na raspodjelu drvne mase prinosa po debljinskim stepenima. U pravom smislu riječi, debljinska struktura prinosa bila bi raspodjela broja stabala po debljinskim stepenima.

Klasičnim tehnologijama prerade drveta, koje su kod nas u primjeni, kod debljih trupaca procent iskorišćenja je veći, a uz to su i manji troškovi. Osim toga, od debljih stabala dobijaju se vrijedniji sortimenti (trupci za furnir i ljuštenje, trupci za rezanje prve klase). Od tanjih stabala mogu se izrađivati sortimenti znatno manje vrijednosti (celulozno, jamsko i ogrevno drvo). Zato se smatra da kubni metar drvne mase debelih stabala “na panju“ vrijedi više od kubnog metra tankih stabala. Prema tome, možemo reći da je prinos vrijedniji što u njemu ima više debelih stabala.

Iz navedenih razloga pri uređivanju šuma u BiH uvedeni su granični prečnici 30 i 50 cm. Prvi je uglavnom bio granični u smislu rentabilnosti (gotovo da nisu izrađivani trupci od stabala ispod 30 cm), a drugi u smislu razlike u kvalitetu stabala (kvalitetniji su trupci izrađenih od stabala prečnika preko 50 cm). Danas ove granice nisu tako “čvrste“, jer napredak tehnologije drveta omogućava korišćenje tanjih stabala uz znatno manje troškove. On posebno dolazi do izražaja u situacijama gdje preovladavaju jednodobne sastojine i gdje su tereni za primjenu mehanizacije povoljniji.

245


Debljinska struktura prinosa

Raspodjela broja stabala pr inosa po deblj inskim stepenima: Sva posječena stabla čine prinos, tj. stabla od glavne sječe i stabla koja su iskorišćena proredama u toku cijelog produkcionog perioda. To znači da u prinosu uvijek imamo stabla svih debljina, od najtanjih do najdebljih. Tanja stabla se dobijaju od proreda, a deblja pretežno od glavne sječe. Ako sva stabla prinosa razvrstamo po debljinskim stepenima dobićemo opadajuću liniju, koja ima jednu grbu (izbočinu). Grba odgovara onom debljinskom stepenu u kome je bilo najviše stabala od glavne sječe. Šematski prikaz ove strukture prinosa dat je na Grafikonu 97.

Na kraju produkcionog perioda u glavnoj sastojini ima više stabala na lošijem nego na boljem bonitetu, ali ona imaju znatno manji srednji prečnik. Prema prinosnim tablicama za bor (Schober, 1975) u starosti 120 godina, na prvom bonitetu ima 267 stabala čiji je srednji prečnik 39,9 cm, a na šestom bonitetu 1045 stabala srednjeg prečnika 15,7 cm. Ako je produkcioni period 120 godina sva ova stabla se sijeku glavnom sječom. Dakle, možemo očekivati na boljim bonitetima u prinosu od glavne sječe više debelih stabala, kao i stabala onih dimenzija kojih uopšte nema na lošijem bonitetu. Njima treba dodati i ona stabla koja su u toku produkcionog perioda iskorišćena proredama. To su stabla znatno manjih prečnika.

Grafikon 97. Raspodjela broja stabala prinosa po debljinskim stepenima

PREČNIK

- PROREDE

- GLAVNA SJEČA

N

246

Po pravilu debljinska struktura prinosa vrsta sjenke je pomjerena udesno u odnosu na vrste svjetla. Pomjeranje će biti veće što su duži produkcioni periodi. Srednji prečnik glavne sastojine jele veći je od bora u 120. godini za 7,0 cm, a u 140. godini za 11,8 cm. Četinari po hektaru imaju veći broj stabala, jer su im krošnje manje od lišćara. Zato u prinosu četinarskih vrsta drveća ima više stabala.

O uticaju proreda na debljinsku strukturu prinosa može se govoriti na osno-vu debljinske strukture (srednjeg prečnika) glavne sastojine, pri čemu zanema-ru jemo debljinsku strukturu proreda. Nas, međutim, više od raspodjele broja stabala, zanima raspodjela drvne mase prinosa po debljinskim stepenima.

Raspodjela dr vne mase pr inosa po deblj inskim stepenima:Raspodjela drvne mase prinosa ima drugačiji oblik od raspodjele broja stabala prinosa po debljinskim stepenima. Lijevi krak raspodjele broja stabala se spušta, jer tanka stabla imaju mnogostruko manju zapreminu od debelih. Tako raspodjela drvne mase prinosa po debljinskim stepenima dobija zvonol ik obl ik.

Raspodjela drvne mase prinosa po debljinskim stepenima u velikoj mjeri zavisi od starost i . Prema analizama Flurijevih prinosnih tablica za smrču, na trećem bonitetu, u prinosu ukupne drvne mase učešće stabala preko 30 cm pri produkcionom periodu 70 godina iznosi 16,2%, a za 110 godina čak 45,0%. Ti procenti za bukvu iznose 4,5%, odnosno 38,9% (Matić, 1980). Ako želimo u prinosu imati više sortimenata koji se izrađuju od debljih stabala onda ćemo produžavati produkcioni period.

Na boljim bonitet ima staništa možemo očekivati znatno veće procentualno učešće debljih stabala u drvnoj masi prinosa. Prema istim tablicama, pri produkcionom periodu 110 godina, u prinosu smrče na prvom bonitetu stabla prečnika preko 30 cm učestvuju sa 71,2%, a na petom bonitetu sa svega 25,5%. Ti procenti za bukvu iznose 52,6%, odnosno 18,6%. Prikazan je opšti oblik raspodjele drvne mase prinosa po debljinskim stepenima u zavisnosti od starosti (Grafikon 98) i boniteta staništa (Grafikon 99).

Dio prinosa koji se dobija od proreda čine uglavnom tanka stabla. Tako u prinosu bukovih sastojina za produkcioni period 70 godina skoro sva stabla su tanja od 15 cm, a od 25 cm u slučaju produkcionog perioda 110 godina. Slični odnosi, u pogledu prethodnih zavisnosti, javljaju se i kod drugih vrsta

247


drveća. Opšti izgled raspodjele drvne mase proreda i glavne sječe dat je na Grafikonu 100.

Slabim i umjerenim niskim proredama dobija se prinos u kome je udio glavne sječe znatno veći od prorednog materijala. Zato se, u ovim slučajevima, debljinska struktura drvne mase prinosa može procijeniti na osnovu srednjeg prečnika glavne sastojine. O nje mu je bilo ranije govora.

Ako obuhvatimo zajedno glavnu sastojinu i prorede dobićemo srednj i prečnik pr inosa. Međutim, srednji prečnik prinosa nije dobar pokazatelj uticaja proreda na debljinsku strukturu prinosa. Zašto, razjasnićemo na jednom primjeru.

PREČNIK

80 100 120

%

Grafikon 98. Debljinska struktura drvne mase prinosa u zavisnosti od starosti


%

PREČNIK

Grafikon 99. Debljinska struktura drvne mase prinosa u zavisnosti od boniteta staništa

248

Na oglednim parcelama smrče starosti 104 godine, koje su prorijeđivane različitim stepenom niskih proreda utvrđeni su srednji prečnici prinosa (Tabela 30).

Tabela 30. Srednji prečnik prinosa smrče u zavisnosti od proreda (Izvor: Assmann, 1961)

Srednji prečnik (cm) pri proredi:

Slaba Umjerena Jaka

Proreda 11,5 11,9 12,7

Glavna sječa 37,3 42,4 43,1

Prinos 16,7 17,0 17,0

Srednji prečnik glavne sječe i srednji prečnik prorednog materijala su veći pri jakoj proredi nego pri umjerenoj i slaboj proredi. Na osnovu toga moglo bi se očekivati da je i srednji prečnik prinosa (glavne sječe i proreda zajedno) najveći pri jakoj proredi. Međutim, nije tako. Znatno veće učešće prorednog materijala u prinosu jakih proreda, više “vuče“ srednji prečnik prinosa naniže nego pri umjerenim ili slabim proredama. Zato su srednji prečnici prinosa podjednaki, bez obzira na jačinu zahvata. To, ipak, ne znači da prorede ne utiču na debljinsku strukturu prinosa.

Ako bi u istom primjeru, umjesto srednjeg prečnika prinosa, upoređivali raspodjele drvne mase prinosa po debljinskim stepenima pokazalo bi se da između proreda ima razlike. U vezi s tim Matić kaže: “Na osnovu logike stvari, trebalo bi u okviru niskih i svijetlih proreda očekivati sljedeće razlike: u ostvarenom prinosu pomoću proreda jačih zahvata trebalo bi da procentualni udjeli srednjih

%

PREČNIK

- PROREDE

- GLAVNA SJEČA

Grafikon 100. Dva dijela prinosa

249


debljinskih klasa stabala budu zastupljeni manje nego u ostvarenom prinosu pomoću proreda blažih zahvata, a procentualni udjeli nižih i viših debljinskih klasa da budu veći“ (Matić, 1980, str. 223).

U mlađoj dobi jakim proredama zahvata se više stabala nego pri umjerenoj niskoj proredi. U glavnoj sastojini više debelih stabala se proizvede pri jakoj proredi. To su razlozi zbog kojih su najniži i najviši debljinski stepeni zastupljeniji ako se primjenjuje jaka proreda. S obzirom da između proreda u veličini prinosa nema razlike, mora onda pri jakoj proredi učešće srednjih debljinskih stepena biti manje (Grafikon 101).

Asman (1961) navodi primjere sa oglednih parcela koji uglavnom potvrđuju navedene odnose. U vezi efekata koji se postižu kod bijelog bora Asman skreće pažnju na slabu reakciju stabala bora na jače prorede. Ako se želi u prinosu dobiti više debelih stabala mora se jače prekidati sklop, a to povlači za sobom smanjenje prirasta po hektaru.

Grafikon 101. Debljinska struktura drvne mase prinosa u zavisnosti od proreda

Treba istaći da je malo istraživanja koja su dovedena do kraja produkcionog perioda i kojima je obuhvaćen proredni materijal od početka. To u velikoj mjeri otežava izvođenje pouzdanih zaključaka u vezi debljinske strukture prinosa.

Kvalitet stabala

Kada se govori o kvalitetu stabala prinosa misli se na njihov tehnički kvalitet, odnosno na vrijednost sortimenata koji se mogu izraditi iz posječenih stabala.

PREČNIK

%

JAKA PROREDAUMJERENA PROREDA

250

Zanima nas prvenstveno kvalitet debla. Kakva je pravnost, punodrvnost, usukanost, čistoća od grana, da li je zdravo, ima li kvrga i drugo. Veću pažnju usmjeravamo prema kvalitetu debljih stabala, jer se iz njih dobijaju vrijedniji sortimenti. O tome, naravno, treba voditi računa dok su stabla još mlada. Postoje razrađene klasifikacije u pogledu tehničkog kvaliteta stabala. Takva je npr. Matićeva tehnička klasifikacija stabala. (Matić, 1971).

Prinos od glavne sječe i stabala iskorišćenih proredama u toku produkcionog perioda posmatramo odvojeno, ali ukupnu ocjenu kvaliteta stabala donosimo za prinos u cjelini.

Nema posebnog opravdanja govoriti o uticaju starosti i boniteta staništa na kvalitet stabala. Specifičnosti pojedinih vrsta drveća u tom pogledu su svakako značajne. Najvažnije je, ipak, pitanje kvaliteta stabala koji se postiže pri različitim proredama.

Kada su u pitanju odnosi stabala po kvalitetu u okviru različitih stepena niskih proreda Videman je dao sljedeće objašnjenje:

“Razmotrimo izolovano najprije stanje sastojine na kraju produkcionog perioda. Jakom niskom proredom se njena drvna masa smanji u odnosu na slabije prorede. Ona prvenstveno uklanja stabla osrednjih i loših formi, a štedi i njeguje dobra stabla, ukoliko se takva ne moraju oboriti prilikom proreda gustih skupina u korist isto tako dobrih ili boljih stabala. U granicama mogućnosti se osim toga spašavaju i ona dobra stabla koja bi u prirodnoj borbi za opstanak bila ugušena sa strane loših dominantnih stabala, čime se ona potiču na intenzivnije prirašćivanje. Na kraju produkcionog perioda sastojine, prorjeđivane jakom niskom proredom, ima ona, dakle, u pravilu, mnogo manji broj loših stabala i stabala osrednjih formi te manje potisnutih stabala. Takođe je (prema obavljenim snimanjima na oglednim parcelama) broj dobrih stabala u apsolutnom iznosu, u pravilu, manji nego kada se primjenjuje umjerena niska proreda jer se sva takva stabla prilikom prorjeđivanja gustih skupina ne mogu spasiti. Međutim, procentualni udio dobrih stabala u zalihi sastojine na kraju produkcionog perioda je veći pa se na taj način jakom niskom proredom kvalitet sastojine popravlja.

Svakako da loša stabla nisu ni u primjeni jake niske prorede nestala bez traga nego ona smanjuju kvalitet prorednog materijala i na taj način negativno utiču na prosječni kvalitet proizvedene drvne mase. Kada brižljiva njega pravovremeno ukloni stabla tako da se njihova loša forma (zbog malog prečnika)

251


još ne ispoljava u cijeni, a istovremeno oslobođena dobra stabla još urastu u znatno više debljinske stepene stabala, biće rezultat povoljniji“ (Wiedemann, 1951; prema Matić, 1980, str. 231).

Analize više ogleda potvrdile su Videmanovo mišljenje o malim mogućnostima poboljšanja kvaliteta stabala jakim u odnosu na umjerene niske prorede u bukovim i borovim sastojinama. U smrčevim sastojinama mogućnosti su još manje.

Često je vladalo mišljenje da se vrlo jakim niskim, odnosno svijetlim proredama može znatnije popraviti kvalitet prinosa. Ono je zasnovano na većem relativnom udjelu vrlo kvalitetnih stabala u dijelu prinosa od glavne sječe u odnosu na slabije prorede. Međutim, treba imati u vidu da to nekad može biti samo oko jedne trećine ukupnog prinosa. Ostale dvije trećine čini proredni materijal, koji je lošijeg kvaliteta pri svijetloj proredi. To, naravno, umanjuje kvalitet prinosa u cjelini. Osim toga, ako se stablima u sastojini oslobađa preveliki prostor postoji opasnost od prevelikog grananja i stvaranja živića kod bukve i hrasta. Kod hrasta se postavljaju i zahtjevi da godovi budu uski i ujednačene širine.

Analizirajući oglede Asman (1961) je dokazao prednost visokih proreda u odnosu na umjerene niske prorede. Prednost je ispoljena u većem učešću veoma dobrih i dobrih stabala. Pri tome umjerene visoke prorede dale su nešto bolje rezultate od jakih visokih proreda. Prema Asmanu razlog je “krutost“ jake visoke prorede, koja onemogućava izmjene stabala budućnosti. Umjerenim visokim proredama mogu se uzgojiti pravna i čista debla ako se u mlađoj dobi obezbjedi dovoljno svjetla odozgo. Više se može učiniti ako su staništa bolja. U vezi s tim Videman kaže: “Kada su stanišni uslovi bolji, životna sposobnost stabala potisnute klase je veća od one koju mnogi pretpostavljaju. Iako se mnogim stablima te klase suše vrhovi, ipak ostaju još dugo u životu i mogu formirati poželjnu zavjesu deblima dominantnih stabala. Kada su stanišni uslovi loši, ugibaju stabla potisnute klase u sušnim godinama“ (Wiedemann, 1951; prema Matić, 1980, str. 237).

Primjenom tzv. selektivnih proreda, u suštini kombinacije niskih i visokih proreda, nastoje se iskoristiti prednosti jednih i drugih. Poznat je metod Šedelina. Uklanjanjem loše formiranih stabala oslobađa se prostor odabranim kvalitetnim stablima. Time se ostvaruje “kvalitetan“ prirast. Selekcija mora da bude provedena na vrijeme. Veći uspjeh se postiže kod lišćara, čije je diferenciranje stabala u pogledu kvaliteta debla veliko. Ukoliko se sa proredama pretjera u jačini može

252

doći do pojave grananja i iskrivljivanja stabala, kao i pojave živića. “Maksimalna proizvodnja drvne mase, po svemu sudeći, može se postići kod umjerenog prorjeđivanja pri čemu se selektivnim putem forsiraju kvalitetna stabla te se na taj način postigne i maksimalno mogući kvalitet odnosno vrijednost drvne mase“ (Stamenković i Vučković, 1988, str. 244).

Vrijednost prinosaU svakoj privrednoj grani na kraju se gleda kolika je vrijednost proizvodnje.

Vrijednost godišnje proizvodnje (prinosa) u šumarstvu određena je na osnovu količine sortimenata, koji se mogu izraditi i njihove cijene u šumi kod panja. Ova cijena se dobije kad se tržišna cijena umanji za troškove proizvodnje:

KOLIČINA SORTIMENATA X CIJENA = VRIJEDNOST PRINOSA

Pri dužim produkcionim per iodima bolji je kvalitet prinosa, prvenstve no zbog povoljnije debljinske strukture drvnih sortimenata. U određenim granicama produžavanje produkcionog perioda donosi veću vrijednost prinosa, jer su oko kulminacije promjene prinosa po količini vrlo male.

Na bol j im staništ ima, zbog veće količine i bolje debljinske strukture, možemo očekivati veću vrijednost prinosa. Osim toga, na boljim staništima moguće je za kraće vrijeme ostvariti željenu strukturu drvnih sortimenata.

Između čet inara i l išćara postoje određene razlike u pogledu vrijednosti prinosa. Ako za jelu i smrču grafički predstavimo cijenu trupaca za mehaničku preradu u zavisnosti od debljine dobićemo kontinuelnu blago rastuću krivu. Kod bukovih i hrastovih trupaca javlja se diskontinuitet, odnosno nagli “skok“ cijene kod određene debljine. To je granična debljina iznad koje se izrađuju trupci za ljuštenje. Koliki će skok vrijednosti prinosa biti zavisi od procentualnog učešća trupaca za ljuštenje.

Prorede utiču na količinu prinosa, na debljinsku strukturu i kvalitet pojedina-čnih stabala, a sveobuhvatan kriterijum za ocjenu uspješnosti provedenih pro -reda je vrijednost prinosa.

U početku obimnih istraživanja jednodobnih šuma u Evropi, dok su na oglednim parcelama preovladavale mlađe sastojine, polagane su velike nade u mogućnosti povećanja prinosa proredama. Očekivanja su bila velika i u pogledu

253


kvaliteta prinosa. U vezi s tim Vek kaže: “Naš sveobuhvatni zaključak je, dakle, da moramo priznati, donekle rezignirano, da se mogućnosti povećanja prinosa pomoću proreda i selekcije u okviru proreda, mogućnosti koje su analitički dokazane, mogu u praksi samo nepotpuno ostvariti. ... Takođe i podaci prirasta, koji su u Srednjoj Evropi utvrđeni u okviru uporednih istraživanja metoda prorjeđivanja, istraživanja koja su decenijama vršena, variraju tako jako da u stvari, kako izgleda, nije dopušteno da se na osnovu njih izvuče zaključak o većem ili manjem prinosu određenih metoda prorjeđivanja“ (Weck, 1955; prema Matić, 1980, str. 239).

Kao što smo vidjeli ni mogućnosti poboljšanja kvaliteta prinosa nisu velike. Najviše se postiže umjerenom visokom proredom u sastojinama lišćara. U odnosu na slabu nisku proredu, na dobrim staništima, kvalitet prinosa bukovih sastojina može biti bolji 20 – 30%. Približno toliko veća je i vrijednost prinosa. To su izgleda maksimalni dometi. Kada su u pitanju četinari mogućnosti su manje.

“Veoma se teško miriti s takvim mogućnostima. Zato treba, ne potcjenjujući značaj proreda, iznalaziti efikasnije puteve. Savremena poljoprivreda je pokazala koji su to. Došlo je vrijeme da se i u šumarstvu, ne samo u okviru plantaža, nego i u “klasičnom“ njegovom dijelu intenziviraju istraživanja u oblasti genetike i selekcije i primjene rezultati u redovnoj praksi. Pri određenim stanišnim uslovima može se mnogo postići intenzivnijom obradom zemljišta i đubrenjem“ (Matić, 1980, str. 240).

REZIME

Jednodobne sastojine čine stabla približno iste starosti. Pri razmatranju taksacionih elemenata jednodobnih sastojina treba imati u vidu njihovu složenost, pa govorimo o glavnoj sastojini, proredama i ukupnoj sastojini (Slika 17). Korijenje i krošnje sas-tojine odnose se samo na glavnu sastojinu, a ostali elementi (broj stabala, debljina, visina, temeljnica i zapremina) i na ostale dijelove sastojine.Kor i jenje sastoj ine predstavlja veliki sistem podzemnog dijela stabala. Ukupna dužina žila iznosi više hiljada kilometara. Učešće žila u ukupnoj drvnoj masi sasto-jine orjentaciono iznosi 10 – 15%, a s panjem 20 – 25%.Najvažniji taksacioni elementi krošnj i sastoj ine su površina svježeg lišća, težina svježeg lišća, težina svježih sitnih grana, projekcija krošnji, površina omotača krošnji i zapremina krošnji. Asimilacioni aparat sastojina je izuzetno velik. Tako, na prim-jer, sastojine duglazije, kao i druge vrste sjenke, svojim lišćem kada bi se razastrlo mogu da prekriju površinu zemljišta čak 20 i više puta.

1)

2)

3)

254

Od osnivanja sastojine do kraja produkcionog perioda broj stabala se smanjuje po hiperboličnoj liniji (Grafikon 49). Smanjivanje je u početku dinamičnije, a kas-nije sporije. Do smanjivanja broja stabala dolazi zbog prirodnog odumiranja stabala. Stabla u toku rasta povećavaju dimenzije, pa ih sve manje može stati na jedan hek-tar. Osim toga, broj stabala se smanjuje i proredama.Na boljim staništima broj stabala je manji u odnosu na lošija staništa, jer na boljim staništima stabla brže rastu i za isto vrijeme postižu veće dimenzije. Nasuprot tome, bolji uslovi omogućavaju da se ishrani više biljaka na istoj površini, što umanjuje razliku između boniteta (Grafikon 50).Vrste svjetla imaju manji broj stabala od vrsta sjenke, jer teže podnose zasjenu. Osim toga, vrste svjetla u mladosti brže rastu, u istoj starosti postižu veće dimenzije stabala, kojih manje može stati po jednom hektaru (Grafikon 51).Pri jačim proredama u odnosu na slabije prorede, bilo da se radi o niskim ili visokim proredama, broj stabala (glavne sastojine) je manji (Grafikon 52). U sastojini koja se prorjeđuje niskim proredama ima manje stabala u odnosu na visoke prorede. Zavisnosti su logične.Generalno se može reći da se proredama iz sastojine uklanja više stabala što ih u sastojini ima više, a to je: u mlađim sastojinama, na lošijim bonitetima i u sasto-jinama vrsta sjenke. U mlađoj dobi jačim proredama u odnosu na slabije zahvata se veći broj stabala. Takođe, broj stabala koji se siječe veći je pri niskim nego pri visokim proredama.Diferenciranje stabala može biti numeričko (debljinska i visinska struktura), biološko i kvalitativno. Debljinska struktura jednodobnih sastojina ima oblik zvono-like (binomske) krive, koja se sa povećanjem starosti i poboljšanjem stanišnih us-lova pomjera udesno, postaje spljoštenija i ima veću varijacionu širinu (Grafikoni 53 i 54). Visinska struktura jednodobnih sastojina ima isti oblik kao i debljinska struktura. Sa starošću ili što je bolji bonitet pomjera se udesno. Za razliku od debljinske strukture najčešće ima izdužen lijevi krak krive (Grafikon 55).Biološko diferenciranje stabala zasniva se prvenstveno na visinskom položaju i raz-vijenosti krošnje. Pored ostalih, poznate su Kraftova, IUFRO, Danska i Asmanova klasifikacija, te Uputstva Šumarskog fakulteta iz Beograda.Pored numeričkih (debljinskih i visinskih) i bioloških klasa, stabla se ocjenjuju i po kvalitetu. U našoj praksi primjenjuje se Matićeva uzgojno-tehnička i tehnička klasifi-kacija. Debl j ina i debl j inski pr i rast (glavne) sastojine razmatraju se u zavisnosti od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i proreda. Zavisnosti su iste kao kod stabla jednodobne sastojine.Debljina (srednji prečnik) glavne sastojine u zavisnosti od starosti ima slabo izražen esoidan oblik. Kriva prirasta u debljinu je zvonolikog oblika. Prevojna tačka na krivoj rasta, odnosno kulminacija na krivoj prirasta javljaju se u ranoj mladosti (Grafikon 56).Na boljim staništima debljina i debljinski prirast su veći, a prevojna tačka na krivoj rasta i kulminacija prirasta javljaju se ranije (Grafikon 57).

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

11)

12)

13)

14)

15)

255


Vrste svjetla u mladosti brže rastu. One imaju raniju kulminaciju prirasta i postižu veći srednji prečnik u mlađoj dobi u odnosu na vrste sjenke. Kasnije je situacija ob-rnuta (Grafikoni 58 i 59).Srednji prečnik i debljinski prirast glavne sastojine su veći pri jakoj niskoj (visokoj) nego pri slaboj niskoj (visokoj) proredi (Grafikon 60). Takođe, srednji prečnik i de-bljinski prirast su veći pri niskim u odnosu na visoke prorede, iste jačine. Treba imati na umu računski uticaj proreda (Slika 18).Srednji prečnik prorednog materijala (stabala zahvaćenih proredama) veći je pri jakim niskim u odnosu na slabe niske prorede. Isto važi i za visoke prorede (Tabe-la 14).Vis ina sastoj ine se određuje kao prosječna visina svih stabala (srednja visina) ili kao visina stabala gornje etaže (gornja visina). Do sada najširu upotrebu imala je srednja Lorajeva visina.U zavisnosti od starosti visinski prirast sastojine ima zvonolik oblik, a njegova kul-minacija se javlja u ranoj mladosti. Visina sastojine povećava se po esoidnoj krivoj, koja se naziva visinska kriva rasta (Grafikon 61).Visina i visinski prirast sastojina na boljim staništima su veći u odnosu na lošija staništa, a kulminacija prirasta i prevojna tačka na krivoj rasta javljaju se ranije (Grafikon 62).Vrste svjetla u mlađoj dobi brže rastu u visinu i postižu veće visine. U starijoj dobi vrste sjenke ih prestižu. Kulminacija visinskog prirasta vrsta svjetla javlja se ranije u odnosu na vrste sjenke (Grafikoni 63 i 64).Primjenom jačih u odnosu na slabije niske prorede postiže se neznatno veća sred-nja visina, što je prvenstveno posljedica računskog uticaja (Grafikon 65).Gornja visina sastojine veća je od srednje visine. Najveće razlike su u mlađoj dobi. One iznose orjentaciono 10 – 20%.Visinska kriva koja predstavlja zavisnost visine od prečnika stabala, u određenoj starosti, naziva se visinska kriva stanja. S povećanjem starosti ova kriva se pom-jera udesno i naviše (Grafikon 66). Do sličnog, samo manjeg, pomjeranja dolazi sa poboljšanjem stanišnih uslova.Jednodobne sastojine su za proučavanje složene. One imaju tri dijela, glavnu sas-tojinu, prorede i ukupnu sastojinu. Svaki od tih dijelova ima svoje taksacione ele-mente. Zbog toga postoje terminološke nejasnoće, koje su posebno izražene kod temeljnice i zapremine, odnosno prirasta temeljnice i zapremine. Pr i rast temel jn ice sastoj ine ima zvonolik oblik u zavisnosti od starosti. Nje-gova kulminacija javlja se u mlađoj dobi. Temeljnica sastojine, nakon dinamičnog povećanja u mlađoj dobi, stagnira u drugoj polovini produkcionog perioda. U naj-starijoj dobi može da ima kulminaciju (Grafikon 67).Na boljim staništima temeljnica je veća. Takođe, veći je i prirast temeljnice, a nje-gova kulminacija javlja se ranije nego na lošijim bonitetima staništa (Grafikon 68).Vrste svjetla imaju u mlađoj dobi veći prirast od vrsta sjenke. Kasnije je obrnuto. I temeljnice vrsta svjetla su veće u mlađoj dobi, a kasnije su manje. Za bukvu i hrast nije karakteristična pojava kulminacije temeljnice (Grafikoni 69 i 70).

16)

17)

18)

19)

20)

21)

22)

23)

24)

25)

26)

27)

28)

29)

256

Pri jačoj niskoj (visokoj) proredi u mlađoj dobi prirast temeljnice je veći, a u starijoj dobi manji nego pri slabijoj niskoj (visokoj) proredi. Jakim proredama u odnosu na umjerene, bilo da su u pitanju niske ili visoke prorede, smanjuje se temeljnica sas-tojine (Grafikon 71).Zapreminski koef ic i jent ukupne drvne mase sa starošću se smanjuje. Kasnije se stabilizuje oko vrijednosti 0,5. Na boljim bonitetima ovaj koeficijent je manji nego na lošijim. Manji je kod vrsta svjetla nego kod vrsta sjenke (Grafikon 72).Zapreminski koeficijent krupnog drveta, od pojavljivanja naglo raste, kulminira i bla-go opada (četinari) ili sporije raste do kasne starosti (lišćari).Zapreminski koeficijent krupnog drveta veći je na boljim bonitetima staništa samo u mlađoj dobi. U starijoj dobi ovaj koeficijent je veći na lošijem bonitetu.Vrste svjetla u mladosti imaju veći zapreminski koeficijent krupnog drveta od vrsta sjenke, a u starijoj dobi je obrnuto (Grafikon 73).Uticaj proreda na zapreminske koeficijente je mali.Zapremina glavne i zapremina ukupne sastoj ine u zavisnosti od starosti se povećavaju po liniji esoidnog oblika. Ove dvije zapremine u početku su jednake, sve dok se ne počnu provoditi prorede. Kasnije se razlika između njih stalno povećava, jer se i suma proreda povećava (Grafikoni 75 i 76).Na boljim staništima zapremine glavne i zapremina ukupne sastojine su veće, u odnosu na lošije bonitete. Zbog bržeg rasta prevojne tačke se javljaju ranije (Grafikon 77). Vrste svjetla u mlađoj dobi imaju veće zapremine (glavne i ukupne) sastojine, a u starijoj dobi situacija je obrnuta. Prevojna tačka se javlja ranije kod vrsta svjetla, jer u mladosti brže rastu od vrsta sjenke (Grafikoni 78 i 79).Jačim u odnosu na slabije prorede znatno više se smanjuje zapremina glavne sasto-jine. Prorede ne utiču značajnije na zapreminu ukupne sastojine (Grafikon 80).Raspodjela zapremine sastojine po debljinskim stepenima je zvonolika. Ona zavisi od starosti, boniteta staništa, vrste drveća i proreda na isti način kao i debljinska struktura.Učešće krupnog drveta u drvnoj masi sastojine povećava se sa starošću. Pri istoj starosti, relativno više ima krupnog drveta u glavnoj, nego u ukupnoj sastojini.Prirast zapremine sastojine zavisi više od veličine temeljnice, visine i zapreminskog koeficijenta sastojine, nego od njihovih prirasta. Nosioci prirasta u jednodobnim sas-tojinama su najdeblja stabla, odnosno stabla gornje etaže. U zavisnosti od starosti prirast glavne sastojine ima zvonolik oblik i raniju kulmina ciju od prirasta ukupne sastojine (Grafikon 82). Prirast glavne sastojine može u starijoj dobi imati negativne vrijednosti. To se dešava kad se u nekom periodu proredama posiječe više drvne mase nego što je bio prirast u tom periodu. Na boljim staništima prirast zapremine (glavne i ukupne) sastojine je veći i kulmi-nacija se javlja ranije u odnosu na lošija staništa (Grafikon 84).Vrste svjetla imaju u mlađoj dobi veći prirast zapremine i raniju kulminaciju od vrsta sjenke (Grafikon 85).

30)

31)

32)

33)

34)

35)36)

37)

38)

39)

40)

41)

42)

43)

44)

45)

257


Prirast zapremine zavisi od proreda gotovo na isti način kao i prirast temeljnice (Grafikon 86). Prorede u mlađoj dobi izazivaju povećanje prirasta. Ova pojava opisa-na je kao ubrzanje rasta sastojine (Grafikon 87). U starijoj dobi jače prorede iza-zivaju smanjenje prirasta.Karakteristične temeljnice jednodobnih sastojina su maksimalna, optimalna i kriti-čna temeljnica. Pri optimalnoj temeljnici prirast zapremine sastojine je maksimalan. Temeljnica pri kojoj prirast zapremine iznosi 95% od maksimalnog prirasta naziva se kritična temeljnica (Grafikon 89).Procent prirasta sa starošću se smanjuje, u mlađoj dobi veoma brzo, a kasnije znat-no sporije. Veći je na lošijim bonitetima, kod vrsta sjenke i pri jačoj proredi (Grafikoni 90, 91 i 92).U jednodobnim sastojinama prosječna godišnja proizvodnja drvne mase se dobije kad se ukupna proizvodnja za cijeli produkcioni period (zapremina glavne sastojine + suma proreda) podijeli sa brojem godina produkcionog perioda. To je proizvod šumarstva, odnosno pr inos.Prinos u zavisnosti od starosti najprije se povećava, kulminira i potom se smanjuje (Grafikon 93). Onaj produkcioni period pri kome je prinos po količini najveći naziva se produkcioni period maksimalnog prinosa. On odgovara starosti u kojoj se presi-jecaju krive tekućeg i prosječnog prirasta sastojine. U širem intervalu oko tačke kul-minacije prinos se po količini relativno malo mijenja, što ima veliki praktični značaj.Na boljim bonitetima prinos je znatno veći nego na lošijim. Osim toga, njegova kul-minacija se javlja ranije (Grafikon 94).Vrste svjetla imaju veći prinos (prosječni dobni zapreminski prirast) u mlađoj dobi i kulminacija se javlja ranije, u odnosu na vrste sjenke (Grafikon 95).Za uobičajene dužine produkcionih perioda nema značajnije razlike u veličini pri-nosa između proreda (Grafikon 96). Izuzetno jakim zahvatima smanjuje se prinos do 10%.Kvalitet prinosa određen je debljinskom strukturom drvne mase prinosa i tehničkim kvalitetom stabala prinosa. Debljinska struktura (broja stabala) prinosa ima hiperboličan opadajući oblik, sa jednom izbočinom (Grafikon 97). Raspodjela drvne mase prinosa po debljinskim stepenima ima zvonolik oblik. Ona se pomjera udesno produžavanjem produkcionog perioda i poboljšanjem stanišnih uslova (Grafikoni 98 i 99).Srednji prečnik prinosa nije pouzdan pokazatelj uticaja proreda na debljinsku struk-turu drvne mase prinosa. Ako se radi o slabim (i umjerenim) niskim proredama može se u ovu svrhu orjentaciono koristiti srednji prečnik glavne sastojine.U prinosu jakih niskih proreda manjih i većih debljinskih stepena ima više, a srednjih manje u odnosu na umjerene niske prorede (Grafikon 101). Proredama se postiže veće relativno učešće najkvalitetnijih stabala u prinosu. Pri jačim proredama kvalitet prinosa umanjuje loš kvalitet prorednog materijala, čije je učešće po količini veliko. Više se proredama može uraditi u sastojinama lišćara, jer je diferenciranje u pogledu kvaliteta debla znatno veće nego kod četinara. U tu svrhu primjenjuju se visoke prorede.

46)

47)

48)

49)

50)

51)

52)

53)

54)

55)

56)

57)

258

Debljinska struktura

PREČNIKPREČNIKBOLJI BONITETLOŠIJI BONITET

MLADA SASTOJINASREDNJEDOBNA SASTOJINASTARA SASTOJINA

N(%) N(%)

D,H D,HD,H

T TT

Broj stabala (N), srednji prečnik(D) i srednja visina (H)

T TT

N N N

Vrijednost prinosa određena je strukturom sortimenata i njihovim cijenama. Ona je najbolji pokazatelj svrsishodnosti proreda. Mogućnosti povećanja vrijednosti prinosa proredama nisu velike. Najbolje rezultate do sada pokazala je umjerena visoka pro-reda u bukovim sastojinama na dobrim staništima. Povećanje vrijednosti proizvod-nje ne prelazi 30%. Grafički rezime

58)

59)

BOLJI BONITET

LOŠIJI BONITET

VRSTE SVJETLA

VRSTE SJENKE

JAČA PROREDA

SLABIJA PROREDA

259


ID,IH

TT

ID,IH ID,IH

T

Debljinski (ID) i visinski prirast (IH), temeljnica (G) i zapremina (glavne) sastojine (V), prirast temeljnice (IG) i zapremine

(ukupne) sastojine (IV), prinos (Ip)

G,V G,VG,V

T TTIG,IV

TT

IG,IV IG,IV

T

TT

Ip Ip Ip

TBOLJI BONITET

LOŠIJI BONITET

VRSTE SVJETLA

VRSTE SJENKE

JAČA PROREDA

SLABIJA PROREDA

7. PRIRAST RAZNODOBNE SASTOJINE

UVOD ............................................................................................... 263

KROŠNJE SASTOJINE ............................................................... 266Površina projekcija krošnji .................................................... 266Međusobno prekrivanje krošnji ............................................ 267

BROJ STABALA SASTOJINE .................................................... 269Veličina broja stabala ............................................................. 270Debljinska struktura ................................................................ 273

ZAPREMINA SASTOJINE ........................................................... 275Veličina zapremine ................................................................. 276Debljinska struktura zapremine .......................................... 279

ZAPREMINSKI PRIRAST SASTOJINE ................................... 282Veličina prirasta ....................................................................... 282Debljinska struktura prirasta ................................................ 287Procent prirasta ....................................................................... 288

PRINOS SASTOJINE ................................................................... 290Odnos zalihe, prirasta i prinosa ........................................... 291Prinos jednodobnih i raznodobnih sastojina ..................... 293

REZIME ............................................................................................ 294

PRIRAST RAZNODOBNE SASTOJINE

263

UVOD

Raznodobne sastojine imaju stalan izgled, koji se vremenom relativno malo mijenja. Nakon sječe na kraju turnusa nastaju promjene u sastojini, kao što su smanjenje stepena sklopa, smanjenje zalihe, promjena debljinske strukture i druge. U narednih 10 godina, postepeno iz godine u godinu, sastojina se vraća u početno stanje, odnosno stanje pred novu sječu. I taj ciklus se ponavlja. Raznodobne sastojine dakle “ne rastu”, kao jednodobne sastojine. U njima se odvija rast stabala, čiji prirast koristimo u vidu prinosa. Iako je tako, u naslovu je zadržan pojam “prirast” raznodobne sastojine. Umjesto raznodobne, ponekad ćemo koristiti termin preborne sastojine, posebno kada se radi o mješovitim sastojinama jele, smrče i bukve.

U raznodobnim sastojinama zastupljena su stabla od ponika i podmlatka, zatim tankih i srednje debelih do onih najdebljih stabala1. Pri istraživanjima raznodobnih šuma u BiH težište je bilo na inventarisanom dijelu sastojine. Svi taksacioni elementi ovih sastojina odnose se na stabla iznad taksacionog praga, koji je bio 10 cm. Mi ćemo se uglavnom oslanjati na rezultate istraživanja provedenim u BiH.

Visokim šumama u BiH, nakon što je započeto njihovo prevođenje od prašu-ma u privredne oblike šuma, više decenija se gazdovalo primjenom prebornih sječa. Te sječe su primjenjivane i za vrste svjetla (hrast kitnjak, bijeli bor) kojima biolo ški ne odgovaraju. Ove vrste ne podnose zasjenu i teško se prirodno obnavljaju. U šumama BiH, prije i nakon Drugog svjetskog rata, bilo je puno stabala lošeg kvaliteta. Podizanje kvaliteta prinosa moglo se postići uklanjanjem tih stabala iz šume. “Respektujući princip kontinuiteta gospodarenja, to se može

1 Treba imati u vidu da je pojam “raznodobne sastojine” jako širok. Naša razmatranja raznodobnih sastojina se odnose na sastojine preborne strukture ili njoj bliske struk-ture.

264

mnogo brže provesti ako se primjeni preborni oblik gospodarenja nego primjenom sastojinskog oblika” (Matić, 1963, str. 7). Primjenom prebornih sječa u dva turnusa kvalitet zalihe se može znatno popraviti, dok bi sastojinskim gazdovanjem trebalo znatno duže vrijeme. Zbog toga “ne treba odmah prelaziti na sastojinski oblik ni u kategorijama šuma u kojim bi on bio opravdan zbog drugih razloga. Cjelishodno bi bilo da se u njima još ostane pri prebornom obliku dok se ne očiste od loših stabala” (Matić, 1963, str. 7). Pored ovog razloga, kog Matić smatra glavnim za primjenu prebornog načina gazdovanja, postoje i drugi razlozi. Obnavljanje šuma na golim površinama bilo je teško sprovodivo zbog jakog “pritiska” sela. Krčenje šuma i intenzivno pašarenje su glavne karakteristike tog vremena.

Pri istraživanju visokih šuma u BiH primjenjen je metod privremenih oglednih površina. Istraživanja visokih šuma jele, smrče i bukve obavio je Matić (1959), bijelog bora Stojanović (1966), crnog bora Drinić (1963) i hrasta kitnjaka Vukmirović (1963). Obrada podataka obavljena je metodom višestruke regresione analize. Utvrđene su zavisnosti glavnih taksacionih elemenata ovih šuma od boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese. Pri tome su korišćene jednačine neto regresije. Kod ovog metoda, kada se utvrđuje uticaj jednog faktora, ostali faktori se uzimaju kao konstantni. Najbolje je uzeti prosječne vrijednosti iz uzorka, koji je poslužio za istraživanje ovih šu ma. U našim razmatranjima, kada budemo govorili o uticajima pojedinih faktora, važno je imati na umu da se radi o “neto” uticaju, tj. uticaju “pr i ist im ostal im uslovima”.

Taksacioni elementi raznodobnih sastojina imaju drugačiji karakter nego u jednodobnim sastojinama. Tako se, recimo, srednji prečnik raznodobnih sastojina uzima kao nezavisna veličina, odnosno kao faktor od koga zavise drugi taksacioni elementi. Zatim, visina se određuje po debljinskim stepenima u vidu visinskih bonitetnih krivih (Pogl. 5), a ne kao srednja visina u jednodobnim sastojinama. Temeljnica sastojine nema onaj značaj koji ima u jednodobnim sastojinama, pa nije ni razmatrana. Između zapremine sastojine i njenog prirasta ne postoji direktna veza kao u jednodobnim sastojinama. Ova dva elementa se ovdje posmatraju odvojeno. Zaliha sastojine nastaje prirastom pojedinačnih stabala, u različitim vremenskim periodima.

Za gazdovanje u raznodobnim šumama krošnje stabala sastojine su važan pokazatelj korišćenja proizvodnog prostora. Na osnovu debljinske strukture

265

Prirast raznodobne sastojine

izvode se mnogi zaključci o sastojini, kao što je recimo stepen njenog odstupanja od pravilnog prebornog oblika, odnosno optimalnog sastava. Veličina i struktura zalihe treba biti takva da obezbijedi trajan, po količini i kvalitetu odgovarajući prinos. U tome je izuzetna važnost zalihe. Prinos po strukturi direktno zavisi od zalihe, a po količini od tekućeg prirasta sastojine. Odnos između zalihe, prirasta i prinosa predstavlja jedan od osnovnih temelja za planiranje gazdovanja. To su elementi raznodobnih sastojina o kojima ćemo govoriti u ovom poglavlju.

266

KROŠNJE SASTOJINE

U raznodobnim sastojinama, sa stanovišta uređivanja šuma, najvažniji taksacioni elementi su:

Površina projekcija krošnji i

Međusobno prekrivanje krošnji.

Površina projekcija krošnjiPovršina projekcija krošnji sastojine je zbir horizontalnih projekcija krošnji

svih stabala iznad taksacionog praga. Iskazuje se u m2/ha. Ovaj taksacioni element istraživao je Matić (1959) u mješovitim šumama jele, smrče i bukve u Bosni i Hercegovini. Urađene su i odgovarajuće tablice (Matić, 1963). Na osnovu tih tablica prikazali smo uticaj boniteta staništa (Grafikon 102) i stepena sklopa (Grafikon 103) na površinu projekcija krošnji sastojine (omjera smjese jela:smrča:bukva = 0,4 : 0,3 : 0,3).

Grafikon 102. Uticaj boniteta staništa na površinu projekcija krošnji

Grafikon 103. Uticaj stepena sklopa na površinu projekcija krošnji

Bonitet staništa : Na boljem bonitetu staništa površina projekcija krošnji veća je nego na lošijem bonitetu. Na boljim staništima stabla lakše podnose zasjenu i više se stabala može održati u životu. Zbog boljih uslova može više da se ishrani stabala, pa je i ukupna projekcija krošnji veća. Uticaj boniteta staništa je veliki.

•

•

I II III IV VBonitet staništa

2000

4000

6000

8000

10000

m2 /h

a

0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1Stepen sklopa

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

m2 /h

a

267


Stepen sklopa: Uticaj stepena sklopa takođe je jako izražen. Logično je da s povećanjem stepena sklopa dolazi do povećanja ukupne površine projekcija krošnji svih stabala u sastojini. Povećanje sklopa od 0,5 do 1,0, izaziva povećanje površine projekcija krošnji približno za dva puta. Pri većem stepenu sklopa bolje se koristi prostor u vazduhu i u zemljištu, pa je i ukupna projekcija krošnji stabala veća. To povlači za sobom povećanje zapremine i prirasta sastojine, o čemu ćemo kasnije govoriti.

Srednji prečnik: Uticaj srednjeg prečnika sastojine je nešto slabije izražen. Prema istim tablicama, pri srednjem prečniku od 18 cm, površina projekcija krošnji veća je za 28% nego pri srednjem prečniku 45 cm. Kad je srednji prečnik manji u sastojini ima više tanjih stabala. Tanja (mlađa) stabla su po pravilu vitalnija i bolje podnose zasjenu od debljih stabala. To dovodi do održavanja u životu većeg broja stabala ispod krošnji viših stabala i do poveća-nja ukupne projekcije krošnji stabala.

Omjer smjese: Povećanje udjela bukve dovodi do po većanja površine projekcija krošnji sastojine. Slično tome djeluje, samo u nešto manjoj mjeri, veće učešće jele u odnosu na smrču.

Međusobno prekrivanje krošnjiU raznodobnim sastojinama su zastupljena stabla svih uzrasta. U isto vrijeme

prostor u ovim sastojinama se koristi za prirast debelih stabala, rast tankih i srednje debelih stabala, ali i za obnavljanje i razvoj podmlatka. To znači da se prostor koristiti po visini “više puta”. U takvoj vertikalnoj strukturi sastojine dolazi do međusobnog prekrivanja (zasjenjivanja) krošnji stabala. Tako dolazimo do još jednog važnog taksacionog elementa sastojine. Radi se o međusobnom prekr ivanju krošnji sastojine, čiji stepen se izražava koeficijentom međusobnog prekrivanja krošnji sastojine.

Pod koef ic i jentom međusobnog prekr ivanja krošnj i sastojine (K) podrazumijeva se odnos između površine sastojine prekrivene krošnjama stabala i ukupne površine projekcija krošnji svih stabala u sastojini. U obzir se uzimaju stabla iznad taksacionog praga.

Maksimalna vrijednost ovog koeficijenta može biti jedan. Tada uopšte nema međusobnog prekrivanja krošnji, krošnje mogu samo da se dodiruju, ali ne i

268

preklapaju. Ako se, recimo, krošnje u prosjeku preklapaju jednom (dva sloja krošnji) vrijednost koeficijenta je 0,5. Manji koeficijent znači veće međusobno prekrivanje krošnji (Slika 19). U raznodobnim šumama jele, smrče i bukve u BiH vrijednost ovog koeficijenta uglavnom je bila u intervalu od 0,65 do 1,00 (Matić, 1959). Matić je u ovim šumama utvrdio zavisnost međusobnog prekrivanja krošnji sastojine od boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese.

Slika 19. Različit koeficijent međusobnog prekrivanja krošnji (K)

Bonitet staništa: Na boljim bonitetima staništa međusobno prekri vanje krošnji stabala je veće (koeficijent manji), jer stabla bolje podnose zasjenu i ima ih više nego na lošijim staništima. Na boljem staništu stabla imaju veće visine, što doprinosi boljem korišćenju prostora i povećava mogućnost za prekrivanje krošnji.

Stepen sklopa: Pri većem stepenu sklopa manje je prekrivanje krošnji (veći koeficijent). To na prvi pogled izgleda nelogično. Treba, međutim, imati u vidu da govorimo o prekrivanju krošnji u relativnom smislu (u odnosu na ukupnu projekciju krošnji). Veća količina difuznog svjetla dolazi do stabala pri manjem stepenu sklopa i omogućava održavanje u životu većeg broja stabala donjeg sprata, kao i “podvlačenje” krošnji stabala, jednih ispod drugih.

Srednji prečnik: Sa povećanjem srednjeg prečnika sastojine sma njuje se međusobno prekrivanje krošnji (povećava koeficijent), što je posljedica većeg učešća debljih stabala u sastojini. Ova, debela stabla teže podnose zasjenu od tankih (mlađih, vitalnijih) stabala.

K = 1 K < 1

269


Omjer smjese: U mješovitim sastojinama jele, smrče i bukve, do povećanja međusobnog prekrivanja krošnji, odnosno smanjivanja koeficijenta, dovodi povećanje udjela bukve i smanjivanje udjela smrče. Bukva dobro podnosi zasjenu i ako ima više bukve biće više zasjenjenih stabala, a samim tim krošnje će se više međusobno preklapati.

S obzirom na navedene uticaje najveće prekrivanje krošnji (najmanji koeficijent) može se očekivati u čistim sastojinama bukve, malog srednjeg prečnika i malog stepena sklopa, koje se nalaze na najboljim staništima. Šematski prikaz uticaja ovih faktora na koeficijent međusobnog prekrivanja krošnji dat je na Grafikonu 104.

Grafikon 104. Koeficijent međusobnog prekrivanja krošnji

BROJ STABALA SASTOJINE

U okviru ovog taksacionog elementa sastojine razmatraćemo:

Veličinu broja stabala i

Debljinsku strukturu sastojine.

•

•

K

0,1 1,0 UDIO SMRČE 20 cm 40 cm SREDNJI PREČNIK 0,4 1,0 STEPEN SKLOPA I V BONITET

270

Veličina broja stabalaBroj stabala sastojine je ukupan broj stabala na jednom hektaru. U obzir

se uzimaju samo stabla iznad taksacionog praga. Statistički gledano, ovo je specifičan taksacioni element, koji ne predstavlja ni agregat, a ni srednju vrijednost skupa. O tome je bilo govora ranije.

Broj stabala u raznodobnim sastojinama u BiH istraživali su: Matić (1959) za jelu, smrču i bukvu, Vukmirović (1963) za hrast kitnjak, Stojanović (1966) za bijeli bor i Drinić (1963) za crni bor. Kao rezultat tih istraživanja nastale su i odgovarajuće tablice za obračun broja stabala sastojine (Matić i dr. 1963). Tablice i navedeni radovi korišćeni su za prikaz zavisnosti broja stabala od boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese.

Bonitet staništa: Na boljim bonitetima staništa ima više stabala, pri istim ostalima uslovima - stepenu sklopa, srednjem prečniku i omjeru smjese (Grafikon 105). Sve vrste drveća bolje podnose zasjenu što su staništa bolja, zbog čega je međusobno zasjenjivanje (prekrivanje) veće. To omogućava da se u životu održi i ishrani veći broj stabala.

U slučaju mješovite sastojine jele, smrče i bukve ovaj uticaj nije došao u potpunosti do izražaja. Prema tablicama, broj stabala sastojine je približno isti, na svim bonitetima staništa.

Stepen sklopa: Uticaj stepena sklopa je logičan i jako izražen (Grafikon 106). Ako je veći stepen sklopa, veća je površina sastojine koja je obrasla stablima, odnosno površina koja se koristi. S obzirom, da se radi o istom


200

400

600

800

1000

N (s

taba

la /

ha)

B. bor

C. bor

Hrast

Grafikon 105. Uticaj boniteta staništa na broj stabala sastojine

Grafikon 106. Uticaj stepena sklopa na broj stabala sastojine

0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1Stepen sklopa

200

400

600

800

1000

N (s

taba

la/h

a)

B. bor

C. bor

Hrast kitnjak

Jela, smrča i bukva0,4:0,3:0,3

271


bonitetu staništa i istom srednjem prečniku, mora biti i broj stabala sastojine veći.

Srednji prečnik: Srednji pre-čnik ima veliki uticaj na broj stabala (Grafikon 107). Njegovim poveća njem smanjuje se broj stabala. Tako npr. broj stabala bijelog bora pri srednjem prečniku 20 cm iznosi 1302 stabla, što je četiri puta više nego kad je srednji prečnik 45 cm (324 stabla). Za ostale vrste drveća razlika je nešto manja. S povećanjem srednjeg prečnika udio debelih stabala se povećava, a na jedan hektar može stati mnogo manje debelih stabala s velikim krošnjama nego tankih stabala sa malim krošnjama (pri istom stepenu sklopa i istim drugim uslovima).

Omjer smjese: Uticaj omjera smjese nije prikazan grafički. U mješovitim sastojinama jele, smrče i bukve ovaj uticaj Matić (1959) objašnjava na osnovu veličine krošnje i sposobnosti podnošenja zasjene ovih vrsta drveća. Ako se povećava udio je le dolazi do povećanja broja stabala, jer se istovremeno smanjuje udio bukve, koja ima veću krošnju i smrče koja teže podnosi zasjenu. Jasno je da u sastojini ima manje stabala ako je udio bukve veći. Povećanje udjela smrče do oko 0,6 prati povećanje broja stabala sastojine, jer se smanjuje učešće bukve i jele (zajedno). Daljim povećanjem udjela smrče ukupan broj stabala sastojine se smanjuje, što je posljedica sve veće konkurencije smrčevih stabala međusobno (tada dolazi do izražaja mala sposobnost podnošenja zasjene smrče, kao vrste drveća).

Veći udio hrasta k i tnjaka ima za posljedicu smanjenje broja stabala mješovite sastojine. Naime, u slučaju hrasta kitnjaka treba imati u vidu činjenicu da je Vukmirović obuhvatio sve vrste drveća u sastojini. Među drugim vrstama najviše je bilo bukve. S obzirom da bukva bolje podnosi zasjenu od hrasta, ukupan broj stabala je veći kad u sastojini ima više bukve, a manje hrasta.

Povećanje udjela bi je log bora u sastojini povlači za sobom povećanje broja stabala bijelog bora. Rezultat je sasvim logičan, ako se ima u vidu da je

20 25 30 35 40 45Srednji prečnik (cm)

400

800

1200

1600

N (s

taba

la/h

a)

B. bor


C. bor

Hrast kitnjak

Grafikon 107. Uticaj srednjeg prečnika na broj stabala sastojine

272

taksacione elemente sastojine Stojanović iskazivao samo za dio sastojine koji se odnosi na bijeli bor. Drinić je posmatrao sastojine crnog bora kao čiste. Sitne primjese drugih vrsta drveća, prvenstveno bijelog bora, smatrao je kao da se radi o crnom boru.

Navedene razlike u pristupu istraživanja sastojina autori su primjenili i za druge taksacione elemente, a ne samo za broj stabala. To treba imati u vidu kada bude govora o zapremini i prirastu sastojina. Tako u mješovitim sastojinama jele, smrče i bukve treba obratiti pažnju da li se radi o dijelu sastojine koji se odnosi ne jednu vrstu drveća ili se radi o cijeloj sastojini. Kod hrasta kitnjaka obuhvaćene su sve vrste drveća zajedno, kod bijelog bora samo bijeli bor, a kod crnog bora radi se o čistim sastojinama.

Koliko sastojine pojedinih vrsta drveća imaju stabala po hektaru može se orjentaciono vidjeti na osnovu podataka u Tabeli 31. Kada se radi o sastojinama jele, smrče i bukve, pri istim ostalim uslovima, u čistim sastojinama jele ima najviše stabala, zatim u sastojinama smrče, a najmanje u sastojinama bukve. Pri poređenju broja stabala između vrsta drveća treba obratiti pažnju na ostale uslove, koji su navedeni u tabeli.

Tabela 31. Broj stabala za neke optimalne sastave (Izvor: Matić, 1980)

SastojinaBonitet, stepen sklopa, srednji prečnik (cm)

Broj stabala po ha

Bonitet, stepen sklopa, srednji prečnik (cm)

Broj stabala po ha

Jela, smrča i bukva (0,4:0,2:0,4) I 0,70 45 286 III 0,70 30 535

Čista sastojina jele I 0,70 45 232 III 0,70 30 472

Čista sastojina smrče I 0,70 45 164 III 0,70 30 413

Čista sastojina bukve I 0,70 45 154 III 0,70 30 346

Hrast kitnjak II 0,65 24 464 III 0,60 22 462

Bijeli bor II 0,70 25 1061 III 0,65 23 1015

Crni bor II 0,70 25 702 III 0,65 23 696

273


Debljinska strukturaPod debl j inskom struk turom sastojine podrazumijeva se raspodjela

broja stabala po debljinskim stepenima. Analogno tome, pod visinskom strukturom podrazumijeva se raspodjela stabala po visinskim stepenima, a pod zapreminskom raspodjela broja stabala po zapreminskim stepenima. Od ovakve strukture, koja na ordinati ima broj stabala, treba razlikovati debljinsku strukturu zapremine (temeljnice, prirasta, prinosa), koja predstavlja raspodjelu zapremine (temeljnice, prirasta, prinosa) po debljinskim stepenima. O njima će biti govora kasnije.

Ako se pravilno gazduje u dužem vremenskom periodu, uz primjenu prebo-r nih sječa, raznodobna sastojina će imati opadajuću (hiperboličnu) raspodjelu stabala po debljinskim stepenima. Takva debljinska struktura tipična je za preborne sastojine (Grafikon 108). Najtanjih stabala ima najviše, dok su najdeblja stabla zastupljena skoro pojedinačno. Smanjivanje broja stabala (od najtanjih prema najdebljim) je u početku brzo, a kasnije sve sporije. Ovakva debljinska struktura se smatra pravilnom, jer takav raspored stabala obezbjeđuje kontinuitet stabala svih debljina. Posmatrano u dužem vremenskom razdoblju preborna sastojina ima stalni karakter, odnosno njen izgled se ne mijenja. Nakon sječe na kraju svakog turnusa od 10 godina, sastojina se, zahvaljujući prirastu stabala, postepeno vraća u prvobitno stanje. Debljanjem stabla prelaze iz jednog u drugi debljinski stepen. U svakom debljinskom stepenu ima dovoljno stabala da obezbijede, isto tako, dovoljan broj stabala u narednom višem debljinskom stepenu.

Grafikon 108. Debljinska struktura preborne sastojine

PREČNIK

BR

OJ

STA

BA

LA

274

Iz same strukture preborne sastojine proističe da stabla moraju u životu da prođu različite uslove i da se razvijaju pod krošnjama susjednih viših stabala. Po svojoj prirodi to ne mogu jednako da podnesu stabla svih vrsta drveća. Vrstama svjetla ovakvi sastojinski uslovi ne odgovaraju. Zato one prirodno grade drugačije sastojinske oblike, koji su bliski jednodobnim sastojinama.

Stabla u prebornoj sastojini moraju da provedu veliki dio svog života, pogotovu u najmlađoj dobi, pod većom ili manjom zasjenom. Ona u takvim uslovima treba da niknu iz sjemena i da se održe u životu, dok se nalaze u fazi ponika i podmlatka. Ovdje se radi o problemu prirodnog obnavljanja. Iz ovih razloga, u prebornim sastojinama se mora održavati takav stepen sklopa pri kome ima dovoljno svjetlosti za prirodnu obnovu, a da se istovremeno koristi proizvodni prostor i postiže “dobar” prirast.

Preborna struktura sastojina se teško postiže, a i kad se postigne teško se održava. Zbog toga u prirodi preovladavaju sastojine koje više ili manje odstupaju od prave preborne strukture. Sve njih, uključujući i preborne, a koje se po strukturi bitno razlikuju od jednodobnih, nazivaćemo raznodobne sastojine.

Sastojine jele, smrče i bukve, zatim čiste sastojine hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora u Bosni i Hercegovini pri istraživanju posmatrane su kao raznodobne sastojine. Debljinska struktura ovih sastojina, posebno sastojina hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora, odstupa od pravilnog prebornog oblika. Najčešće su neki od srednjih debljinskih stepena zastupljeni “previše” u odnosu na niže debljinske stepene (Grafikon 109). S obzirom da se radi o vrstama svjetla (hrast kitnjak i bijeli bor) ili polusjenke (crni bor) ove “anomalije” su očekivane. Sastojine jele, smrče i bukve su znatno bliže prebornim, a razlog zašto nisu uvijek dobrog prebornog sastava Matić (1980) vidi u kratkom periodu njihovog prevođenja od prašuma u privredne šume i nesistematskom provođenju prebornih sječa.

Iz prethodnog se može zaključiti da smo zainteresovani da u raznodobnim sastojinama formiramo takvu debljinsku strukturu, koja će biti što bliža pravilnoj prebornoj strukturi. “Sastav preborne sastojine je optimalan kada se, između ostalog, ostvaruje zadovoljavajući prinos kako u pogledu njegove veličine tako i u pogledu njegovog kvaliteta, te kada je osigurano kontinualno prirodno podmlađivanje sastojine” (Matić, 1980, str. 267).

275


Od velikog praktičnog značaja je zavisnost debljinske strukture sastojine od boniteta staništa. Očekujemo da se na boljim staništima mogu proizvesti deblja stabla. Prvo, zbog toga što je veća proizvodna mogućnost (kapacitet) boljih staništa i drugo, što znamo da na boljim staništima debljinski prirast

kulminira “kasno”. Kad se vrši doznaka na boljim staništima ostavljaju se stabla većih debljina, kako bi se iskoristio period njihovog velikog prirasta. Prirast stabla po kvadratnom metru projekcije krošnje kulminira znatno “kasnije”, odnosno pri većim debljinama, na boljem bonitetu. Zbog navedenih razloga, na boljim staništima debljinska struktura se pomjera udesno, odnosno u veće debljinske stepene. Ovo je jako važna činjenica, s obzirom da debljinska struktura prinosa direkno zavisi od debljinske strukture sastojine. Za praktičnu primjenu ipak su mnogo značajniji ovi odnosi iskazani drvnom masom. O tome će biti govora kasnije.

ZAPREMINA SASTOJINE

Kad se kaže “dobra šuma” najčešće se misli na onu koja ima veliku drvnu masu po hektaru. Bez “dobre šume” nema ni dobrog prinosa. Ako u nekoj sastojini želimo u prinosu da imamo debela stabla bukve onda takva stabla moramo proizvesti. Ako ih nema u sastojini ne može ih biti ni u prinosu. Dubeća

PREČNIK

BR

OJ

STA

BA

LA

Grafikon 109. Jedan od oblika debljinske strukture raznodobne sastojine

276

(živa) stabla u sastojini, zbog toga, nazivamo zalihom sastojine. Ona se najčešće iskazuje zapreminom drvne mase u m3/ha. Radi se o taksacionom elementu od izuzetne važnosti. Potrebno je poznavati:

Veličinu zapremine i

Debljinsku strukturu zapremine.

Veličina zapremineKad je riječ o zapremini sastojine misli se naravno na njenu drvnu masu.

Najčešće se iskazuje krupnim drvetom. U novije vrijeme aktuelno je korišćenje ukupne biomase, pa se zaliha iskazuje i ukupnom drvnom masom. U statističkom smislu ovaj taksacioni element predstavlja agregat skupa, jer zapreminu sasto ji-ne čine zapremine svih stabala u sastojini. Iskazuje se, kao prosječna zapremina, u m3 po hektaru.

Zapreminu, kao i broj stabala, u raznodobnim sastojinama u BiH istraživali su Matić (1959) za jelu, smrču i bukvu, Vukmirović (1963) za hrast, Stojanović (1966) za bijeli bor i Drinić (1963) za crni bor. Glavni rezultati tih istraživanja su tablice za obračun zapremine krupne drvne mase sastojine (Matić i dr. 1963). Tablice i navedeni radovi korišćeni su za prikaz zavisnosti zapremine sastojine od boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese.

U razmatranju zapremine, a kasnije i prirasta, raznodobnih sastojina u BiH, treba imati u vidu već spomenute specifičnosti pristupa autora u njihovom istraživanju. Matić (1959) je za obračun zapremine koristio funkcije po kojima se izračunava zapremina cijele sastojine. Kasnije je, zbog nepouzdanih rezultata za ekstremne slučajeve ulaznih faktora, utvrđivao zapreminu po vrstama drveća (Matić, 1969). To je učinio zato što veličina zapremine ima izuzetno veliki značaj za praksu. Pri analizi uticaja pojedinih faktora mi ćemo koristiti podatke iz tablica, koji se odnose na cijelu sastojinu, odnosno za sve vrste drveća zajedno. To je razumljivije, a i logičnije, jer se opet na kraju mora posmatrati ukupna proizvodnja po jedinici površine.

Vukmirović (1963) je posmatrao sastojinu kao cjelinu. Pored hrasta kitnjaka, kao glavne vrste drveća, najviše su bili zastupljeni bukva i grab. Stojanović (1966) je analizirao uticaje pojedinih faktora na dio sastojine koji se odnosi samo na bijeli bor. Drinić (1963) je sastojine crnog bora posmatrao kao čiste sastojine, a

•

•

277


druge vrste drveća (bijeli bor, smrču), koje su bile zastupljene u vrlo maloj mjeri, obračunavao je kao crni bor.

Uticaj boniteta staništa: Zaliha se idući od prvog prema petom bo-nitetu staništa smanjuje (Grafikon 110). Uticaj je izražen kod svih vrsta drveća. Na prvom bonitetu staništa zalihe su znatno veće nego na petom (bijelog bora 1,6 puta, hrasta kitnjaka 2,0 puta, jele, smrče i bukve 2,1 i crnog bora 2,4 puta).

Na boljim bonitetima stabla istih prečnika su viša, pa moraju i zapremine biti veće. Tako npr. prema zapreminskim tablicama (Matić i dr. 1963) stabla bijelog bora prečnika 30 cm na I bonitetu imaju visinu 26,9 m i zapreminu 0,84 m3, a na V bonitetu visinu svega 14,4 m i znatno manju zapreminu 0,49 m3.

Nije isti ni broj stabala. Na boljim staništima ima više stabala, jer bolje podnose zasjenu i po jedinici površine može da se ishrani više stabala. To, takođe, doprinosi povećanju zalihe sastojine. Međutim, ovaj faktor nije došao do izražaja u sastojinama jele, smrče i bukve, o čemu je već bilo govora.

Uticaj stepena sklopa: S povećanjem stepena sklopa povećava se zapremina sastojine, jer se povećava broj stabala, pri istom omjeru smjese, bonitetu staništa i srednjem prečniku (Grafikon 111). Istovremeno se, s povećanjem stepena sklopa, smanjuje međusobno prekrivanje stabala. Zbog ovog faktora broj stabala bi trebao da se smanjuje, ali njegov uticaj nije izražen u većoj mjeri.

Uticaj srednjeg prečnika: Učešće debelih stabala u sastojini se povećava ako se povećava srednji prečnik sastojine. Tada se povećava i


200

400

600

800

V (m

3 /ha)

B. bor

C. bor

Hrast kitnjak


Grafikon 110. Uticaj boniteta staništa na zapreminu sastojine

Grafikon 111. Uticaj stepena sklopa na zapreminu sastojine

0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1Stepen sklopa

200

400

600

V (m

3 /ha)

Jela, smrča bukva0,4:0,3:0,3

B. bor

C. bor

Hrast kitnjak

278

zapremina sastojine, jer debela stabla imaju veću zapreminu po m2 projekcije krošnje, odnosno po jedinici prostora koji zauzimaju. Znači da pri istom stepenu sklopa (omjeru smjese i bonitetu staništa) mora i zapremina po hektaru biti veća ako u sastojini ima više debelih stabala (Grafikon 112). Međutim, s povećanjem debljine povećava se i osjetljivost stabala na zasjenjivanje, što umanjuje taj uticaj. Ovako su uglavnom svi autori obrazložili uticaj srednjeg prečnika.

Zašto je uticaj srednjeg prečnika jako izražen najbolje se može pokazati na jednom pr imjeru. U sastojini bijelog bora pri srednjem prečniku 20 cm ima 1302 stabla, a kad je srednji prečnik 45 cm ima svega 324 stabla (Graf. 107). U prvom slučaju, kada je srednji prečnik 20 cm, zapremina sastojine iznosi 308 m3/ha (Graf. 112), a kad je srednji prečnik 45 cm, 538 m3/ha. U drugom slučaju zapremina je veća 1,7 puta. Postavlja se logično pitanje, kako je moguće da sastojina u kojoj je broj stabala četiri puta manji ima veću zapreminu? To se dešava zato što deblja stabla imaju višestruko veću zapreminu od tankih stabala. Zapremina stabla bijelog bora prečnika 45 cm (1,77 m3) veća je čak 7,7 puta od zapremine stabla prečnika 20 cm (0,23 m3). U svim slučajevima radi se o trećem bonitetu staništa (Zapreminske tablice, Matić i dr. 1963).

Uticaj omjera smjese: U mješovitim sastojinama je le, smrče i bukve “...se povećanjem zastupljenosti jele i smrče ili drugim riječima, smanjiva njem zastupljenosti bukve, povećava zapremina. To je razumljivo jer bukova stabla imaju mnogo manju zapreminu po m2 njihove projekcije kruna” (Matić, 1959, str. 124). Uticaj omjera smjese u mješovitim sastojinama jele, smrče i bukve najbolje se može utvrditi izračunavanjem zapremine sastojine za određene kombinacije vrsta drveća.

U mješovitim sastojinama hrasta k i tnjaka povećanje udjela hrasta kit-njaka dovodi do smanjenja zapremine. Hrast je izrazita vrsta svjetla, dok su primiješane vrste, bukva i grab, izrazite vrste sjenke. Kad njih ima više prostor u sastojini se bolje popunjava i zaliha sastojine se povećava.

Grafikon 112. Uticaj srednjeg prečnika na zapreminu sastojine


200

400

600

800

V(m

3 /ha)

Јela, smrča i bukva0,4:0,3:0,3

B.bor

C. bor

Hrast kitnjak

279


U sastojinama bi je log bora situacija je potpuno jasna. S obzirom da su u obzir uzeta samo stabla bijelog bora, to veći udio bora znači i veću njegovu zapreminu. Povećanje zapremine nije srazmjerno povećanju udjela bijelog bora, jer ga, kao izrazitu vrstu svjetla, prati faktor zasjenjivanja. U sastojinama crnog bora omjer smjese nije razmatran, jer su sve vrste drveća smatrane crnim borom.

Orjentaciono, uvid u veličinu zapremine raznodobnih sastojina po vrsta-ma drveća u različitim uslovima može se steći na osnovu prethodnih grafičkih prikaza i Tabele 32. Kolike su u prirodnim uslovima moguće zalihe saznajemo istraživanjem prašuma. U prašumi “Lom” je, na primjer, utvrđena ukupna drvna masa od 1.090 m3, pri taksacionom pragu 7,5 cm. Od toga na mrtvu drvnu masu (panjevina, “trupci”, sušike) otpada 30% (Motta et al, 2009).

Tabela 32. Zapremina za neke optimalne sastave (Izvor: Matić, 1980)

SastojinaBonitet staništa

II IVZapremina krupnog drveta (m3/ha)

Jela, smrča i bukva (0,4:0,2:0,4) 391 266

Čista sastojina jele 400 252

Čista sastojina smrče 397 252

Čista sastojina bukve 290 189

Hrast kitnjak 217 107

Bijeli bor 408 250

Crni bor 331 171

Napomena: Vrijednosti stepena sklopa i srednjeg prečnika nisu fiksne, već optimalne za konkretne slučajeve.

Debljinska struktura zapreminePored veličine zapremine svakako da smo zainteresovani i za njenu

stru ktu ru, tj. raspodjelu drvne mase po debljinskim stepenima. Ona se još naziva debljinska struktura zapremine. Od nje direktno zavisi struktura drvnih sortimenata.

280

Raspodjela zapremine po debljinskim stepenima je zvonolikog oblika. Ona proističe iz debljinske strukture (broja stabala po debljinskim stepenima) i veličine zapremine stabala različite debljine. U prebornoj sastojini, od najnižeg do najvišeg debljinskog stepena, broj stabala se smanjuje po hiperboličnoj liniji. U isto vrijeme zapremina stabla se dinamično povećava (Grafikon 113).

Grafikon 113. Raspodjela broja stabala po debljinskim stepenima (a), zapremina stabla u zavisnosti od debljine (b) i raspodjela zapremine po debljinskim stepenima (c)

PREČNIK

N a)

PREČNIK

v b)

PREČNIK

V c)m3

281


U zapremini sastojine najviše učestvuju srednje debela stabla. Zašto? Tan kih stabala, onih koja su tek prešla taksacioni prag, ima ubjedljivo najviše. Međutim, zbog jako male njihove zapremine, učešće tankih stabala u ukupnoj zapremini sastojine je malo. Debelih stabala ima vrlo malo, u najvišim debljinskim stepenima nađe se tek poneko stablo. Iako je zapremina tih stabala, pojedinačno gledano, jako velika, najdeblja stabla malo učestvuju u ukupnoj zapremini sastojine. Nasuprot tome, srednje debelih stabala ima relativno mnogo. Ona imaju i relativno veliku zapreminu, što u rezultatu daje najveće učešće ovih stabala u zapremini sastojine. To se može pokazati na jednom jednostavnom primjeru.

Primjer: Pretpostavimo da se radi o sastojini bijelog bora trećeg bonite ta staništa. Koristeći zapreminske tablice (Matić i dr. 1963) i hipotetički broj stabala dolazi se do sljedećih podataka, za prvi i zadnji debljinski stepen, te jedan od srednjih (Tabela 33). U debljinskom stepenu od 30 do 35 cm ima 50 stabala. Kada se taj broj pomnoži s prosječnom zapreminom stabla tog debljinskog stepena, koja iznosi 0,80 m3, dobije se zapremina debljinskog stepena 40 m3. Ona je veća od zapremine najnižeg (11 m3) i najvišeg (16 m3) debljinskog stepena, koje se računaju na isti način.

Tabela 33. Primjer računanja drvne mase sastojine po debljinskim stepenima

Taksacioni elementDebljinski stepen (cm)

12,5 ... 32,5 ... 72,5Zapremina stabla (m3) 0,05 0,80 5,35Broj stabala u debljinskom stepenu (Ni/ha) 200 50 3Zapremina debljinskog stepena (m3/ha) 11 40 16

Vidjeli smo da je na bol j im bonitet ima debljinska struktura stabala po-mjerena udesno, odnosno u više debljinske stepene. Dinamično povećanje zapremine stabala s povećanjem njihove debljine dovodi, na boljim bonitetima staništa, do još većeg pomjeranja debljinske strukture zapremine u više debljinske stepene. Ova zavisnost od boniteta staništa, koja je jako izražena, ima veliki značaj u praksi.

Iako raspodjela stabala po debljinskim stepenima često odstupa od hiperbolične, debljinska struktura zapremine u raznodobnim sastojinama za-država zvonolik oblik.

282

U raznodobnim sastojinama mogu se proizvesti znatno deblja stabla, u odnosu na jednodobne sastojine, koje takođe imaju zvonolik oblik raspodjele zapremine. U jednodobnim sastojinama stabla se “grupišu” oko srednjeg prečnika, dok su u raznodobnim sastojinama zastupljena stabla svih debljina. Zbog toga je raspodjela znatno šira, pogotovu u odnosu na mlađe jednodobne sastojine.

ZAPREMINSKI PRIRAST SASTOJINE

U dužem vremenskom periodu zapremina raznodobne sastojine znatnije se ne mijenja. Stabla u sastojini rastu, a mi siječemo drvnu masu približno jednaku njihovom zapreminskom prirastu. To što posiječemo nazivamo prinosom. Zbog toga je ovdje važno naglasiti značaj poznavanja prirasta i njegove zavisnosti od drugih faktora. O prinosu će biti posebno riječi.

Kada se govori o prirastu sastojine, osim veličine prirasta i njene zavisnosti od uticajnih faktora, potrebno je poznavati i debljinsku strukturu prirasta. Osvrnućemo se i na procent prirasta.

Veličina prirastaU statističkom smislu prirast zapremine sastojine predstavlja agregat skupa,

jer ga čini zbir prirasta svih stabala u sastojini. Iskazuje se po hektaru, krupnom ili ukupnom drvnom masom.

Zapreminski prirast, kao i druge taksacione elemente u raznodobnim sastojinama u BiH istraživali su Matić (1959) za jelu, smrču i bukvu, Vukmirović (1963) za hrast, Stojanović (1966) za bijeli bor i Drinić (1963) za crni bor. Glavni rezultat tih istraživanja su tablice za obračun zapreminskog prirasta krupne drvne mase sastojine (Matić i dr. 1963). Tablice i navedeni radovi korišćeni su za prikaz zavisnosti prirasta sastojine od boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese. Uslovi pri kojima su praćeni uticaji pojedinih faktora dati su ranije u poglavlju o broju stabala. Treba imati u vidu i specifičnosti po vrstama drveća, odnosno autorima, koje su opisane u uvodnom dijelu poglavlja o zapremini. Odnosi između vrsta drveća u mješovitim sastojinama jele, smrče

283


i bukve prilično su komplikovani. Zato je Matić istraživao prirast po vrstama drveća. Mi ćemo, pojednostavljeno, posmatrati prirast sastojine kao cjeline. Pri tome ćemo uzeti konstantan omjer smjese: jela 0,4, smrča 0,3 i bukva 0,3.

Uticaj boniteta staništa: Uticaj boniteta staništa je očekivan i potpuno jasno izražen. U sastojinama svih vrsta drveća na boljim bonitetima prirast drvne mase je veći (Grafikon 114). Mješovita sa sto jina jele, smrče i bukve omjera smjese 0,4:0,3:0,3 ima skoro dva puta veći prirast na prvom nego na petom bonitetu (pri stepenu sklopa 0,7 i srednjem prečniku svih vrsta drveća 30 cm). Posmatrano po vrstama drveća, uticaj je izraženiji kod jele nego kod bukve i smrče (Matić, 1959).

Kod ostalih vrsta drveća, prirast je na prvom u odnosu na peti bonitet staništa veći kod bijelog bora 2,12 puta, hrasta kitnjaka 4,56 i crnog bora 4,69 puta (u čistim sastojinama, pri stepenu sklopa 0,7 i srednjem prečniku 30 cm). Kada su u pitanju hrast kitnjak i crni bor staništa petog boniteta bila su ekstremno loša, što je za sobom povuklo veliko umanjenje prirasta. Prirast ovih vrsta drveća je na četvrtom bonitetu za oko dva puta veći nego na petom bonitetu (crni bor 1,92 puta, a hrast kitnjak 1,99 puta).

Zavisnost prirasta od boniteta staništa ne treba posebno objašnjavati, jer se podrazumijeva sama po sebi. Naime, boniteti su određeni tako da, u krajnjoj li-niji, predstavljaju rang kvaliteta staništa prema proizvodnom potencijalu staništa. Ipak, treba konstatovati da su na boljim bonitetima visine stabala (istih prečnika) veće, što podrazumijeva da su i prirasti tih stabala morali biti veći. Osim toga, stabla bolje podnose zasjenu na boljem bonitetu i koeficijent međusobnog prekrivanja krošnji je manji, što znači da se proizvodni prostor bolje koristi.

Uticaj stepen sklopa: Veći stepen sklopa podrazumijeva bolje kori šće-nje proizvodnog prostora u vazduhu i zemljištu. Pri istom srednjem prečniku, u sastojini ima više stabala ako je stepen sklopa veći. Zbog toga je i prirast veći. Ovaj uticaj se jasno ispoljio kod svih vrsta drveća (Grafikon 115).

Za praksu su važne neke činjenice. Najveći prirast je pri potpunom stepe nu sklopa. Ali, ako bi u praksi održavali stepen sklopa od 1,0 ugrozili bi prirodnu obnovu sastojine. Zato se uvijek “traži” onaj stepen sklopa koji omogućava optimalnu kombinaciju prirasta i prirodnog obnavljanja.

284

Takođe, treba imati u vidu da opadanje prirasta nije proprorcionalno smanjivanju stepena sklopa. Ako se npr. stepen sklopa smanji od 0,8 na 0,4 odnosno za 50%, prirast bijelog bora smanji se 45%, crnog bora i mješovite sastojine jele, smrče i bukve 28%, a hrasta kitnjaka svega 19%. Preostala stabla nakon sječe, kada se stepen sklopa smanji, dobijaju više prostora i više svjetl-osti, tako da povećavaju svoj prirast. Ona time djelimično nadoknađuju prirast uklonjenih stabala, pa smanjivanje stepena sklopa nije srazmjerno smanjivanju prirasta.

Uticaj srednjeg prečnika: Raznodobne sastojine održavaju strukturu u manje - više istom stanju dugi vremenski period. Variranje njihovog srednjeg prečnika time je ograničeno na određeni, relativno uzak interval. Zato se uticaj srednjeg prečnika posmatra samo u tom intervalu. Raznodobne sastojine dakle nemaju, kao jednodobne sa-stojine, faze razvoja, tako da izostaje situacija (period mladosti) kada je srednji prečnik mali. To praktično znači da izostaje dio krive u kome se povećava prirast s povećanjem srednjeg prečnika. U tom dijelu krive u jednodobnim sastojinama prirast se povećava sa starošću. Krive koje su prikazane na Grafikonu 116 imaju praktično samo silazni dio, pa

Grafikon 116. Uticaj srednjeg prečnika na prirast sastojine


2

4

6

8

10

IV (m

3 /ha)


B. bor

C. bor

Hrast kitnjak

Grafikon 115. Uticaj stepena sklopa na pri-rast sastojine

0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1Stepen sklopa

2

4

6

8

10IV

(m3 /h

a)Jela, smrča i bukva

0,4:0,3:0,3

B. bor

Hrast kitnjakC. bor


2

4

6

8

10

IV (m

3 /ha)


B. borC. bor

Hrast kitnjak

Grafikon 114. Uticaj boniteta staništa na pri-rast sastojine

285


zaključujemo da se, s povećanjem srednjeg prečnika, prirast sastojine smanjuje. Što je veći srednji prečnik u sastojini je sve manje tanjih (mlađih) stabala, pa je sastojina u cjelini gledano “starija”.

Matić (1959) je istražujući prirast po vrstama drveća, utvrdio da što je veći srednji prečnik jelovog dijela sastojine manji je prirast dijela sastojine koji otpada na jelu. Slično je dobio za smrču i bukvu. Objašnjenja su ista kao za sastojinu.

Osim uticaja srednjeg prečnika vrste na njen prirast, u mješovitim sastoji-nama jele, smrče i bukve, Matić je utvrđivao i uticaj srednjeg prečnika drugih dviju vrsta drveća. Pri tome je konstatovano postojanje dva suprotna faktora. Prvi faktor se tiče prostora, a drugi zasjenjivanja. Uopšte, ako je srednji prečnik neke vrste drveća veći onda ta vrsta zauzima manje prostora u sastojini (pri istom omjeru smjese). To znači da u tom slučaju druga vrsta drveća ima više prostora na raspolaganju, a time i veći prirast. Međutim, ona je tada više zasjenjena, jer veći srednji prečnik podrazumijeva veće učešće ne samo debljih već i viših stabala. Nekad preovlađuje jedan, a nekad drugi faktor. Uticaji uglavnom nisu veliki.

Uticaj omjera smjese: Uticaj omjera smjese može se posmatrati na dva načina. Kao zavisnost prirasta cijele sastojine od omjera smjese i zavisnost prirasta vrste drveća (dijela sastojine) od učešća drugih vrsta drveća.

Kada se radi o mješovitim sastojinama je le, smrče i bukve do utica ja om jera smjese može se doći određivanjem prirasta sastojine za različite kom-b inacije vrsta drveća i jednostavno njihovim poređenjem. Grafičko predstavlja-nje nije praktično, jer povećanje udjela jedne vrste drveća prati istovremeno smanjiva nje udjela druge vrste. Činjenica je da jela ima veliki prirast i da će, prema tome, prirast mješovite sastojine jele, smrče i bukve, biti veći ako u sastojini ima više jele.

U mješovitim sastojinama hrasta k i tnjaka (Vukmirović, 1963) povećanje udjela hrasta dovodi do povećanja prirasta cijele sastojine. Očekivalo se suprotno, tj. da bukva, koja se u ovim sastojinama miješa sa hrastom, doprinese povećanju prirasta cijele sastojine. Ona je vjerovatno bila pretežno u donjem spratu.

Stojanović (1966) je, kao što je rečeno, posmatrao samo bi je l i bor. Očigledno je da veći udio bijelog bora mora rezultirati većim prirastom bijelog bora (dijela sastojine koji se odnosi na bijeli bor). Za razliku od bijelog bora sve

286

sastojine crnog bora su posmatrane kao čiste (Drinić, 1963), tako da uticaj omjera smjese nije ni razmatran.

Zavisnosti prirasta jedne vrste drveća od udjela drugih vrsta dr veća u mje šovitim sastojinama jele, smrče i bukve (Matić, 1959) su vrlo komplikovane, jer su vezane za odnose između ovih vrsta drveća u pogledu zauzimanja prostora i međusobnog zasjenjivanja. Problem je što nikad ne djeluje samo jedan faktor, već više njih i to nejednakim intenzitetom. U mješovitim sastojinama jele, smrče i bukve treba imati na umu sljedeće važne činjenice:

Smrča je dominantna (viša) u odnosu na druge dvije vrste drveća,Bukva zauzima više prostora nego što joj prema omjeru smjese pripada,Bukva više zasjenjuje jelu nego smrča.

Prirast u nekoliko slučajeva optimalnih sastava raznodobnih sastojina u BiH dat je u Tabeli 34 i Tabeli 35. Oni pokazuju orjentacione vrijednosti prirasta koji postižu sastojine pojedinih vrsta drveća, u odgovarajućim uslovima.

Tabela 34. Zapreminski prirast za neke optimalne sastave (Izvor: Matić, 1980)

Sastojina

Bonitet staništa

I III V

Zapreminski prirast krupnog drveta (m3/ha)Jela, smrča i bukva (0,5:0,2:0,3) 9,2 7,4 4,8Čista sastojina jele 12,9 10,5 6,1Čista sastojina smrče 7,6 (II) 7,0 4,9Čista sastojina bukve 8,3 6,1 4,8Hrast kitnjak 5,4 3,2 1,1Bijeli bor 7,6 5,3 3,6Crni bor 5,1 (II) 4,1 3,0 (IV)


••

•

287


Tabela 35. Veličina taksacionih elemenata normalnih prebornih sastojina jele (0,5), smrče (0,2) i bukve (0,3) (Izvor: Lojo, 2011)

Bonitet staništa

Završni debljinski

stepen (cm)

Maksimalni stepen

sklopa (%)

Prirast krup-nog drveta

(m3/ha)

Temeljnica(m2/ha)

Zaliha krup-nog drveta

(m3/ha)

II 75 88,9 9,9 32,6 389

III 70 88,5 8,7 30,7 322

IV 60 86,0 6,9 28,6 244

Debljinska struktura prirastaOsim veličine prirasta, o čemu je prethodno bilo govora, od velike je važnosti

poznavanje debljinske strukture prirasta. Da li u drvnoj masi prirasta više učestvuju tanka ili debela stabla? Koja stabla najviše “proizvode” drvne mase?

Prirast se ostvaruje na svim živim stablima u sastojini. Drugim riječima, debljinska struktura prirasta direkno je zavisna od debljinske strukture zalihe. Oblik im je isti, zvonolik. Ali razlika ipak postoji. Debljinska struktura prirasta (raspodjela drvne mase prirasta po debljinskim stepenima) pomjerena je ulijevo, u niže debljinske stepene, u odnosu na debljinsku strukturu zalihe (raspodjelu drvne mase sastojine po debljinskim stepenima) (Grafikon 117). Za poređenje ovih struktura, zbog velike apsolutne razlike između njih, koristi se procentualna raspodjela.

Grafikon 117. Debljinska struktura zalihe i prirasta

Tanka stabla relativno više učestvuju u prirastu nego debela stabla. Ovaj odnos prirasta i zapremine je zakonitost. Do pomjeranja prirasta ulijevo dolazi zato

ZALIHAPRIRAST

%

PREČNIK

288

što tanja stabla po jedinici zapremine (m3) imaju veći prirast od debelih stabala, odnosno veći procent prirasta. Drugim riječima, jedan metar kubni drvne mase tankih stabala ima veći prirast od jednog metra kubnog debelih stabala. Prenijeto na stabla to znači da recimo deset tankih stabala, čija je ukupna zapremina jedan metar kubni, ima veći prirast od jednog stabla koje ima istu zapreminu (jedan metar kubni). To je zato što tanka stabla imaju veći asimilacioni aparat po jedinici zapremine (metru kubnom) nego debela stabla. Deset tankih stabala ima više lišća nego jedno debelo stablo. Naravno, pojedinačno gledano, tanka stabla imaju manji zapreminski prirast od debelih stabala, ali imaju veći procent prirasta.

Procent prirastaProcent zapreminskog prirasta u raznodobnim sastojinama u BiH istraživali

su isti autori: Matić (1959) za jelu, smrču i bukvu, Vukmirović (1963) za hrast kit njak, Stojanović (1966) za bijeli bor i Drinić (1963) za crni bor. Glavni rezul ta ti tih istraživanja su tablice za obračun procenta zapreminskog prirasta krupne drv ne mase sastojine (Matić i dr. 1963). Tablice i navedeni radovi korišćeni su za prikaz zavisnosti procenta prirasta sastojine od boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese.

Procent prirasta pokazuje koliko prirast učestvuje u zalihi, odnosno koliki je prirast u odnosu na zalihu kao proizvodno sredstvo. On je računska veličina, direktno zavisna od zalihe i prirasta. Mijenja se onako kako se mijenjaju zaliha i prirast. Dakle, prati se kako neki faktor utiče na zalihu, a kako na prirast. I objašnjenja zavisnosti se izvode na osnovu promjena zalihe i prirasta, a ne na osnovu direktnog uticaja faktora na procent prirasta.

O uticaju boniteta staništa ne može se izvući jedinstven zaključak za sve vrste drveća. Matić je po vrstama drveća (za jelu, smrču i bukvu) dobio veći procent prirasta na lošijem bonitetu staništa. Isti rezultat dobio je Stojanović za bijeli bor, dok su Vukmirović za hrast kitnjak i Drinić za crni bor dobili suprotno.

Procent prirasta je veći ako je stepen sklopa manji. To je najbolje objasniti na primjeru. Ako se u sastojini hrasta kitnjaka smanji sklop sa 0,8 na 0,6 procent prirasta se poveća od 1,62% na 1,80% (Tabela 36). Smanjenjem sklopa sma-

289


njuju se i zaliha (V) i prirast (Iv), ali se relativno više smanjuje zaliha nego prirast. U formuli:

zaliha (nazivnik) se smanji za 23%, a prirast (brojnik) za 14%. Rezultat toga je veći procent prirasta (pi).

Tabela 36: Uticaj stepena sklopa na procent prirasta

Stepen sklopa 0,80 0,60 Promjena sklopa

Zaliha (m3) 220 170 Manja zaliha za 23%

Prirast (m3) 3,57 3,06 Manji prirast za 14%

Procent prirasta (%) 1,62 1,80 Procent prirasta veći

Uticaj srednjeg prečnika na procent prirasta jako je izražen. S poveća-njem srednjeg prečnika prirast (brojnik) se smanjuje, a zaliha (nazivnik) povećava. Oba faktora djeluju u istom smjeru, tj. utiču na smanjenje procenta prirasta. Primjer za hrast kitnjak dat je u Tabeli 37.

Tabela 37. Uticaj srednjeg prečnika na procent prirasta

Srednji prečnik (cm) 30 40 Promjena

Zaliha (m3) 199 231 Veća zaliha za 16%

Prirast (m3) 3,27 3,14 Manji prirast za 4%

Procent prirasta (%) 1,64 1,36 Procent prirasta manji

Za razliku od jednodobnih sastojina procent prirasta u raznodobnim sa-stojinama je stabilan i iznosi oko 2%. Za neke slučajeve optimalnih sastava sastojina procenti prirasta dati su u Tabeli 38. Za mješovitu sastojinu jele, smrče i bukve procent je izračunat kao prosječan za sve vrste drveća, imajući u vidu udio vrsta. Ostali procenti uzeti su iz radova navedenih autora.

pi = 100Iv

V

290

Tabela 38. Procent prirasta za neke optimalne sastave

SastojinaBonitet staništa

II III IVProcent prirasta (%)

Jela, smrča, bukva (0,5:0,2:0,3) 2,23 2,50 2,77

Čista sastojina jele 3,45 4,26 5,04

Čista sastojina smrče 2,50 2,96 3,66

Čista sastojina bukve 2,48 2,77 3,18

Hrast kitnjak 2,85 2,97 3,04

Bijeli bor 2,31 2,45 2,46

Crni bor 2,22 2,01 1,78


PRINOS SASTOJINE

Na kraju razmatranja raznodobnih sastojina dolazi se do prinosa. Za razliku od zalihe, prirasta i drugih elemenata, koji su biološke prirode, prinos je ekonomska kategorija. O opštim karakteristikama prinosa bilo je govora do sada u više navrata. Ovdje ćemo analizirati odnos debljinske strukture zalihe, prirasta i prinosa i ukazati na razlike raznodobnih i jednodobnih sastojina u pogledu prinosa.

Pod pr inosom podrazumijevamo proizvedenu drvnu masu godišnje po hektaru (Matić, 1980). Misli se na proizvodnju u fizičkom smislu, odnosno na proizvedene sortimente. Njihova količina odgovara količini prirasta, koji predsta-vlja proizvodnju u biološkom smislu. U raznodobnim sastojinama prinos je po količini približno jednak godišnjem zapreminskom prirastu.

Prinos bi, po količini, u potpunosti bio jednak prirastu u idealnim uslovima. Samo u sastojini optimalnog (idealnog) sastava, koji ne treba mijenjati, može se sjeći drvna masa jednaka prirastu. Međutim, i u sastojinama dobrog sastava skoro uvijek se siječe manje ili više nego što je prirast. Zato se kaže da su prirast i prinos pr ibl ižno jednaki po kol ič in i .

291


Znači, treba imati na umu da se prirast i prinos ne izjednačavaju uvijek. “Kada sastav sastojine znatnije odstupa od dobrog prebornog sastava, zapremina drve mase stabala koja se iz sastojine godišnje uklanja, u pravilu se razlikuje od zapremine drvne mase prirasta sastojine; ona može biti veća ili manja. Tada ona ne može imati karakter prinosa.” (Matić, 1980, str. 307).

Kako je u uvodu rečeno, prirast i prinos se razlikuju po izgledu i po debljinskoj strukturi drvne mase. Prirast čine zapremine jednogodišnjih plašteva na stablima, a prinos cijela stabla. U prirastu relativno više učestvuju tanka, a u prinosu debela stabla. I prirast i prinos se ostvaruju na istoj zalihi. O ovim odnosima biće govora u nastavku.

Prinos je proizvod šumarstva, dok prirast nije. Plaštevi se na stablima stvaraju svake godine i kao takvi oni se ugrađuju u zalihu drvne mase. Nije svejedno da li se plaštevi stvaraju na stablima dobrog ili lošeg kvaliteta. U tom smislu možemo govoriti o kvalitetu prirasta. S obzirom da cijela stabla, koja se sijeku i iz kojih se izrađuju sortimenti, predstavljaju prinos, govori se o njegovoj vrijednosti. Procjena te vrijednosti može biti “na panju”, tj. dok su stabla u dubećem stanju. U tom smislu, prema Matiću, treba težiti takvoj zalihi sastojine od koje će se dobijati najvrijedniji prinos.

Odnos zalihe, prirasta i prinosaKada se govori o debljinskoj strukturi prirasta, zalihe i prinosa misli se na

raspodjelu njihove drvne mase po debljinskim stepenima. Zanima nas kakav je odnos između ovih raspodjela.

Svaka sastojina ima određenu debljinsku strukturu zapremine, u kojoj učestvuju sva stabla iznad taksacionog praga, od najtanjih do najdebljih stabala. Njen oblik je zvonolik. Na toj zalihi, odnosno na tim istim stablima ostvaruje se prirast sastojine. Takođe, od te iste zalihe dobija se i prinos. Drvne mase prirasta i prinosa, kad se razvrstaju po debljinskim stepenima, takođe imaju zvonolik oblik. Kad se žele porediti ove debljinske strukture moraju se drvne mase zalihe, prirasta i prinosa preračunati u procente. Odnos između njih prikazan je uopšteno na Grafikonu 118.

292

Grafikon 118. Debljinska struktura zalihe, prirasta i prinosa

Debljinska struktura prirasta pomjerena je ulijevo, a debljinska struktura prinosa udesno u odnosu na zapreminu. Drugim riječima, relativno posmatrano, niži debljinski stepeni najviše učestvuju u prirastu, manje u zalihi, a najmanje u prinosu. Obrnuto, viši debljinski stepeni najviše učestvuju u prinosu, a najmanje u prirastu. Zašto se prirast pomjera ulijevo u odnosu na zalihu objašnjeno je ranije (Graf. 117). Prinos se pomjera udesno zato što se doznačuju stabla koja su dostigla prečnik sječive zrelosti, odnosno deblja stabla, dok se istovremeno “štede” tanka stabla male drvne mase.

Za poređenje debljinske strukture prirasta, zalihe i prinosa koristi se procentualna raspodjela. Grafičko poređenje na bazi apsolutnih vrijednosti (u m3/ha) bilo bi gotovo neizvodljivo, jer su velike razlike između zalihe, s jedne strane i prirasta i prinosa, s druge strane. Zaliha je od njih veća približno 40 do 50 puta. Kada se koriste relativne vrijednosti (%) poređenje je u potpunosti izvodljivo, jer su tada svi elementi izjednačeni.

Ako se koristi površinska razmjera svaka kriva će zatvarati sa x–osom istu površinu, koja iznosi 100%. Tako se i male razlike u strukturi mogu uočiti. Površinska razmjera se obavezno koristi ako su debljinske klase različite širine, kao što su klase u praksi BiH. Primjena linearne razmjere u ovom slučaju bila bi pogrešna.

Sve tri krive počinju i završavaju u istom debljinskom stepenu. Ne može, npr. kri va prirasta odvajati se od x-ose prije zalihe, jer ne mogu prirašćivati stabla ko jih nema u sastojini. Isto tako kriva prinosa ne može završavati u višem debljinskom stepenu od zalihe, jer se ne mogu sjeći stabla kojih nema u zalihi. Sva stabla koja postoje u zalihi imaju prirast i zahvataju se doznakom.

ZALIHAPRIRAST

PRINOS%

PREČNIK

293


Prinos jednodobnih i raznodobnih sastojinaNa pitanje koje sastojine, jednodobne ili raznodobne, imaju veći ili kvalitetniji

prinos ne može se jednostavno odgovoriti. Ne postoje istraživanja koja bi potvrdila indicije o prednosti jednih ili drugih sastojina. Gotovo da je nemoguće obezbijediti iste uslove za rast sastojina različitog strukturnog oblika, koje bi se mogle upoređivati po proizvodnim mogućnostima. Uvid u vel ič inu pr inosa jednodobnih i raznodobnih sastojina može se steći poređenjem iz odgovarajućih tablica (Tabela 39).

Tabela 39. Prinos jednodobnih i raznodobnih sastojina glavnih vrsta drveća

Vrsta drvećaJednodobne sastojine Raznodobne sastojine

Prinos (m3/ha)

Jela 13,6 12,9

Smrča 12,2 7,6 (II)

Bukva 8,6 8,3

Hrast kitnjak 6,8 5,4

Bijeli bor 8,1 7,6

Napomena: Podaci za jednodobne sastojine uzeti su iz njemačkih prinosnih tablica (Tab. 29, Pogl. 6), a za raznodobne sastojine optimalni sastavi sastojina u BiH2 (Matić, 1980, str. 292, 294 i 295).

Kada je riječ o kval i tetu pr inosa, između raznodobnih i jednodobnih sastojina, postoje određene razlike u debljinskoj strukturi i u kvalitetu stabala prinosa. U prinosu raznodobnih sastojina veće je učešće debljih stabala nego u prinosu jednodobnih sastojina. Priroda sistema gazdovanja u jednodobnim sastojinama nameće da se na kraju produkcionog perioda sijeku sva stabla, bez obzira da li ona imaju dobar prirast ili ne. U raznodobnim sastojinama nije tako, debela stabla čiji je prirast po m2 projekcije krošnje još uvijek veliki ostavljaju se da rastu. Tako se mogu uzgojiti stabla većih prečnika od onih koja se uzgajaju u jednodobnim sastojinama. To, međutim, nije više tako velika prednost, s obzirom na nove tehnologije prerade drveta i korišćenje ukupne biomase.

Fluri, prema Matiću (1980), smatra da rezana građa iz jelovih i smrčevih trupaca preborne sastojine manje puca i manje se vitoperi u odnosu na stabla

2 U oba slučaja radi se o najboljim staništima.

294

uzgojena u jednodobnoj sastojini. Građa trupaca iz preborne sastojine je homogenija, jer se širina godova od sredine prema periferiji postepeno povećava, a kasnije stagnira. Naprotiv, godovi u centru trupaca iz jednodobnih sastojina su široki i obično se prema periferiji sužavaju.

Slabiji kvalitet građe u jednodobnim sastojinama nadoknađuje se boljim čišćenjem stabala od grana. Uslovi kroz koje stabla prolaze u rastu su bitno različiti u ova dva strukturna oblika. U jednodobnim sastojinama stabla svo vrijeme rastu u gustom sklopu, pretežno u istoj etaži. Ona stabla koja sporije rastu doprinose čišćenju od grana stabala iz gornje etaže. Za razliku od jednodobnih, u raznodobnim sastojinama se mora voditi računa o prirodnom obnavljanju sastojina, što se obezbjeđuje manjim stepenom sklopa od maksimalnog. A to, u principu povlači za sobom širenje krošnji i povećanu granatost stabala.

Intenzivnom proizvodnjom putem plantažnog uzgoja mogu se u određenim uslovima postići izuzetno veliki prinosi. Međutim, raznodobne šume imaju sve druge kvalitete, od stabilnosti do očuvanja biodiverziteta. Bosna i Hercegovina je bogata raznim oblicima šuma, koje se prirodno obnavljaju. Njih treba čuvati, a tamo gdje je moguće vještački podizati nove šume.

REZIME

Prirast raznodobnih sastojina razmatrali smo uglavnom na osnovu istraživanja u BiH. Istraživanja visokih šuma jele, smrče i bukve obavio je Matić (1959), bijelog bora Stojanović (1966), crnog bora Drinić (1963) i hrasta kitnjaka Vukmirović (1963). Za prikupljanje podataka primijenjen je metod privremenih oglednih površina, a za njihovu obradu metod višestruke regresione analize. Utvrđene su zavisnosti glavnih taksacionih elemenata ovih šuma od boniteta staništa, stepena sklopa, srednjeg prečnika i omjera smjese. Pri tome su korišćene jednačine neto regresije. Glavni elementi krošnji raznodobnih sastojina su površina horizontalne projekcije krošnji i koeficijent međusobnog prekrivanja krošnji. Površina projekci ja krošnj i stabala je veća što su stanišni uslovi bolji (Grafikon 102), veći stepen sklopa (Grafikon 103), manji srednji prečnik sastojine i veći udio bukve, u mješovitim sastojinama jele, smrče i bukve.Koef ic i jent međusobnog prekr ivanja krošnj i sastojine je odnos između površine sastojine koja je prekrivena krošnjama stabala i ukupne površine projekcija krošnji svih stabala u sastojini. Ovaj koeficijent je veći (prekrivanje manje) što su stanišni uslovi lošiji, veći stepen sklopa, veći srednji prečnik i manji udio bukve u sastojini (Grafikon 104).

1)

2)

3)

295


Pri ostalim istim uslovima, broj stabala raznodobnih sastojina svih vrsta drveća je veći na boljim bonitetima. Logično je da ima više stabala ako je veći stepen sklopa. Uticaj srednjeg prečnika na broj stabala je jako izražen. Kad u sastojini ima puno debelih stabala znatno se smanjuje ukupan broj stabala, jer debela stabla zauzimaju više prostora (Grafikoni 105, 106 i 107). U mješovitim sastojinama jele, smrče i bukve broj stabala se povećava ako u sastojini ima više jele, jer je to vrsta sjene, sa malom krošnjom u odnosu na bukvu.Ako broj stabala opada pravilno po hiperboličnoj liniji od najnižeg do najvišeg de-bljinskog stepena sastojina ima pravilan preborni sastav, koji omogućuje, prije sve-ga, stabilnost sastojine (Grafikon 108). Mješovite šume jele, smrče i bukve u BiH ne odstupaju mnogo od ovakvog sastava. Za razliku od njih čiste sastojine hrasta kitnjaka, bijelog bora i crnog bora često nemaju pravilan raspored stabala po debljin-skim stepenima (Grafikon 109). Radi se o vrstama svjetla, kojima ne odgovara pre-borni način gazdovanja. Najveći problem za njih je prirodna obnova, što je osnovni uslov za postojanje preborne šume.Na boljim bonitetima staništa zal iha drvne mase sastojina svih vrsta drveća je veća, jer ima veći broj stabala i stabla su viša. Logično je da su zalihe veće ako je stepen sklopa veći. Ako je srednji prečnik sastojine veći, odnosno ako u njoj ima više debelih stabala i zaliha je veća. To je zbog toga što deblja stabla, po jedinici prostora koji zauzimaju, imaju veću zapreminu (Grafikoni 110, 111 i 112).Raspodjela drvne mase raznodobne sastojine po debljinskim stepenima ima zvono-lik oblik. U zapremini najviše učestvuju srednje debela stabla. To je zato što tanka stabla imaju jako malu zapreminu, dok su najdeblja stabla po broju vrlo malo zastu-pljena (Grafikon 113). Od debljinske strukture zalihe direktno zavisi debljinska struk-tura prirasta, koji se na njoj stvara, a posebno važno i debljinska struktura prinosa, koji se od nje dobija.Zapreminski pr i rast raznodobnih sastojina je veći na boljim staništima, pri većem stepenu sklopa i manjem srednjem prečniku (Grafikoni 114, 115 i 116). Iako je pri stepenu sklopa 1,0 prirast najveći, u praksi se ne primijenjuje, jer tada nije moguće prirodno obnavljanje sastojine.Procent prirasta pokazuje koliko iznosi prirast sastojine u odnosu na njenu zalihu. Najčešće je procent prirasta stabilan i u raznodobnim šumama iznosi oko 2%.Prinos u raznodobnim sastojinama po količini približno je jednak njihovom godišnjem zapreminskom prirastu. Prinos je proizvod šumarstva i treba ga razlikovati od pri-rasta, prvenstveno po izgledu i debljinskoj strukturi. Od debljinske strukture zalihe zavise debljinska struktura prirasta i debljinska struktura prinosa. U odnosu na za-lihu, debljinska struktura prirasta je pomjerena u niže debljinske stepene (ulijevo), a debljinska struktura prinosa u više debljinske stepene (udesno) (Grafikon 118).Raznodobne i jednodobne sastojine se razlikuju po mnogim karakteristikama, ali ne postoje istraživanja koja bi dala prednost jednim ili drugim sastojinama u pogledu količine i kvaliteta prinosa. Međutim, raznodobne i mješovite šume su stabilnije i ima-ju mnoge prednosti u očuvanju biodiverziteta, zaštite zemljišta i voda, ublažavanju negativnih klimatskih promjena, vezivanju ugljenika i drugog. Dakle, oba strukturna oblika imaju svoje prednosti u određenim slučajevima i treba ih tako i primijenjivati.

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

11)

296

BONITET STEPEN SKLOPA SREDNJI PREČNIK

N N N

I V 0,4 1,0 20 45 cm

BONITET STEPEN SKLOPA SREDNJI PREČNIK

V V V

0,4 1,0 20 45 cmI V

BONITET STEPEN SKLOPA SREDNJI PREČNIK0,4 1,0 20 45 cmI V

IV IV IV

PREČNIK PREČNIK

N %ZALIHAPRIRAST

PRINOS

Broj stabala (N), zaliha (V) i prirast (Iv)

Debljinska struktura i raspodjela prirasta, zalihe i prinosa po debljinskim stepenima

Grafički rezime12)

LITERATURA

Assmann, E. (1961). Waldertragskunde. BLV Verlagsgesellschaft München, Bon, Wien.

Assmann, E. (1964). Empfehlungen für neue Durchforstungsversuche. Allgemeine Forst und Jagdzeitung. H.4.

Boysen-Jensen, P. (1952). Die Stoffproduktion der Pflanzen. Jena.

Bozalo, G. (1984). Indikatorska vrijednost krivulja visina stabala bukovih sastojina pri produkcionom diferenciranju staništa bukve u BiH [Doktorska disertacija]. Šumarski fakultet Sarajevo.

Bucalo, V. (2002). Tipologija šuma. Univerzitet u Banjoj Luci. Šumarski fakultet Banja Luka.

Drinić, P. (1963). Taksacione osnove za gazdovanje šumama crnog bora u Bosni. Radovi Šumarskog fakulteta i Instituta za šumarstvo i drvnu industriju u Sarajevu.

Drinić, P, Matić, V, Pavlič, J, Prolić, N, Stojanović, O. i Vukmirović, V. (1980). Tablice taksacionih elemenata visokih i izdanačkih šuma u SR Bosni i Hercegovini. Šumarski fakultet Univerziteta u Sarajevu. Posebna izdanja broj 13.

Drinić, P, Matić, V, Pavlič, J, Prolić, N, Stojanović, O, Vukmirović, V. i Koprivica, M. (1990). Tablice taksacionih elemenata visokih i izdanačkih šuma u Bosni i Hercegovini. Šumarski fakultet Univerziteta u Sarajevu.

Dukić, V. (2011). Krošnje kao faktor optimalne izgrađenosti jednodobnih sastojina hrasta kitnjaka. [Doktorska disertacija]. Univerzitet u Banjoj Luci, Šumarski fakultet Banja Luka.

Füldner, K. (1995). Strukturbescreibung von Buchen - Edellaubholz - Mischwäldern [Dissertacion]. Institut für Fosteinrichtung und Ertragskunde der Universität Göttingen.

Gadow, V.K. (1993). Zur Bestandesbeschreibung in der Forsteinrichtung. Forst und Holz. 48.

Hammilton, G.J. et al. (1971). Forest Management Tables. Forestry Commision Booklet. Nr. 34. London.

Heikurainnen, L. (1957). Űber Veränderungen in den Wurzelverhältnissen der Kiefer-nbestände auf Moorböden im Laufe des Jahres. Acta Forestalia Fennica.

297

298

Holstener-Jorgensen, H. (1959). Undersogelser af rodsystemer hoseg, bog og rodgran pä grundvandpavirket moraenejord – Summary. Det forstlige Forsogswaesen i Danmark. H.3.

Hren, V. i Cestar, D. (1967). Prilog definiciji sastojinskih oblika gospodarskih šuma. Šumarski list 5-6. Zagreb.

Hummel, F.C. et al. (1958). Code of sample plot procedure. Forestry Commission. Bulletin No. 31.

Kalela, E. (1957). Űber Veränderungen in Wurzelverhältnissen der Kiefernbestände im Laufe der Vegetationsperiode. Acta forestalia Fennica. 65.

Klepac, D. (1963). Rast i prirast šumskih vrsta drveća i sastojina. Nakladni zavod Znanje. Zagreb.

Klepac, D. (1975). Funkcionalna zavisnost debljinskog prirasta o asimilacijskoj površini kod obične jele. Glasnik za šumske pokuse Šumarskog fakulteta u Zagrebu. Broj 18.

Koprivica, M. i Maunaga, Z. (2008). Oblik i zapremina stabla smrče u jednodobnim sastojinama na području Bosne, Šumarski fakultet Banja Luka.

Koprivica, M, Maunaga, Z, Dukić, V. i Lazendić, Z. (2005). Izdvajanje stalnih oglednih površina u Republici Srpskoj [Završni izvještaj projekta]. Šumarski fakultet Banja Luka.

Kosović, M. (2007). Taksacioni elementi jednodobnih sastojina duglazije i borovca na lokalitetu Martinac. [Diplomski rad]. Šumarski fakultet Banja Luka.

Kotar, M. (1983). Ugotavljanje proizvodnih sposobnosti gozdnih rastišč in njihove iskorišćenosti. Gozdarski Vestnik 41. Ljubljana.

Kotar, M. (1987). Vrsta i kakvoća nekih važnijih informacija o staništima i sastojinama za potrebe uređivanja šuma. Glasnik za šumske pokuse. Posebno izdanje broj 3. Zagreb.

Kotar, M. (2005). Zgradba, rast i donos gozda na ekoloških in fizioloških osnovah. Zveza gozdarskih društev Slovenije in Zavod za gozdove Slovenije. Ljubljana.

Lojo, A. (2011). Formiranje gazdinskih klasa unutar šuma bukve i jele i šuma bukve i jele sa smrčom na krečnjacima i dolomitima. [Doktorska disertacija]. Šumarski fakultet Univerziteta u Sarajevu.

Matić, V. (1959). Taksacioni elementi prebornih šuma jele, smrče i bukve na području Bosne. Radovi Šumarskog fakulteta i Instituta za šumarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. Broj 4.

Matić, V. (1963). Osnovi i metod utvrđivanja normalnog sastava za preborne sastojine jele, smrče, bukve i hrasta na području Bosne. Radovi Šumarskog fakulteta i Instituta za šumarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. God. VIII, broj 8.

299

Matić, V, Vukmirović, V, Drinić, P. i Stojanović, O. (1963). Tablice taksacionih elemenata visokih šuma. Šumarski fakultet i Institut za šumarstvo i drvnu industriju u Sarajevu.

Matić, V. (1969). Zaliha preborne sastojine jele, smrče i bukve, u zavisnosti od ostalih taksacionih elemenata sastojine. Radovi Šumarskog fakulteta i Instituta za šumarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. Knjiga 14. Sv. 4-6.

Matić, V, Drinić, P, Stefanović, V, Ćirić, M. i saradnici (1971). Stanje šuma u SR BiH prema inventuri šuma na velikim površinama 1964 – 1968. godine. Šumarski fakultet i Institut za šumarstvo i drvnu industriju u Sarajevu. Posebna izdanja broj 7.

Matić, V. (1971). Nauka o prirastu i prinosu šuma. [Skripta]. Šumarski fakultet u Sarajevu.

Matić, V. (1980). Prirast i prinos šuma. [Udžbenik]. Univerzitet u Sarajevu.

Maunaga, Z. (1990). Debljinski prirast duž debla stabala crnog bora u Hercegovini. Šumarstvo i prerada drveta (7-12), Sarajevo.

Maunaga, Z. (1996). O proizvodnosti staništa i sastojine. Šumarstvo (3), Beograd.

Maunaga, Z. (1999). Strukturne i proizvodne karakteristike veštački podignutih sastojina smrče u Republici Srpskoj. [Disertacija]. Šumarski fakultet Beograd.

Maunaga, Z. (2001). Prinosne tablice za jednodobne sastojine smrče u Bosni. Šuma. Broj 2. Sokolac.

Mitscherlich, G. (1975). Wald, Wacstum und Umwelt. III. Bd. Boden, Luft und Produktion. Frankfurt a. M.

Möller, C. M. (1954). Untersuchungen über Laubnenge, Stoffverlust und Stoffproduktion des Waldes. Det forstlige Forsogswaesen i Danmark. XXI.H.3.

Motta R, Lingua E, Berretti R, Castagneri D, Dukic V, Govedar Z, Maunaga Z, Meloni F (2009): Structure, spatial patterns and disturbance history in old-growth forests: the Reserve of Lom (Bosni-Herzegovina). VII Congresso Nazionale SISEF: Sviluppo e adattamento, naturalita e conservazione.

Pavlič, J. (1966). Prirast stabla u zavisnosti od veličine krošnje i od njegovog položaja u sastojini. Radovi Šumarskog fakulteta i Instituta za šumarstvo i drvnu industriju u Sarajevu.

Pavlič, J. (1987). Prirast i prinos šuma bukve, jele i smrče [Završni izvještaj projekta]. Šumarski fakultet u Sarajevu.

Pavlič, J. (1999). Metodika premjera i registrovanja podataka u jednodobnim šumskim zasadima smrče (Picea abies, Karst), bijelog bora (Pinus sylvestris L) i crnog bora (Pinus nigra, Arn) u Bosni i Hercegovini. Radovi Šumarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu.

300

Pintarić, K. (1969). Njega šuma. [Udžbenik]. Univerzitet u Sarajevu.

Polster, H. (1950). Die physiologischen Grundlagen der Stofferzeugung im Walde. München.

Pretzsch, H. (2001). Modellierung des Waldwachstums. Parey Buchverlag Berlin.

Pretzsch, H. (2009). Forest Dynamics, Growth and Yeald. Springer-Verlag Berlin Heidelberg.

Schober, R. (1964). Gedanken und Vorschläge zu einer Anleitung für Durchforstungsversuche und einem Baumklassensystem. Allgemeine Forst und Jagdzeitung. H.4.

Schober, R. (1975). Ertragstafeln wichtiger Baumarten. J.D. Sauerländer`s Verlag, Frankfurt a.M.

Stajić, B. i Vučković, M. (2007). Struktura i diverzitet šumskih sastojina. Zbornik radova: Osnovne ekološke i strukturno proizvodne karakteristike tipova šuma Đerdapa i Tare. Beograd.

Stajić, B. (2010). Karakteristike sastojinske strukture i rasta stabala u mešovitim sastojinama bukve i plemenitih lišćara na području Nacionalnog parka “Đerdap”. [Doktorska disertacija] Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet.

Stamenković, V. i Vučković, M. (1988). Prirast i proizvodnost stabala i šumskih sastojina. Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu.

Stojanović, O. (1966). Taksacione osnove gazdovanja šumama bijelog bora u Bosni. Radovi Šumarskog fakulteta i Instituta za šumarstvo u Sarajevu. Knjiga 10. Sveska 8.

Stojanović, O. i Drinić, P. (1974). Istraživanje veličine koncentričnih kružnih površina za taksacionu procjenu šuma. Radovi Šumarskog fakulteta i Instituta za šumarstvo u Sarajevu. Knjiga 17. Sveska 4-6.

Špiranec, M. (1975). Prirasno-prihodne tablice. Radovi. Šumarski institut Jastrebarsko. Zagreb.

Trifunović, D. (1962). Tablice prinosa i prirasta za jednodobne bukove sastojine Fruške Gore. Šumarstvo. Broj 9/10.

Trifunović, D. (1966). Metodika izrade tablica prinosa i prirasta za jednodobne sastojine na bazi njihovog stvarnog stanja. Institut za šumarstvo i drvnu industriju. Posebno izdanje broj 24. Beograd.

Wiedemann, E. (1951). Ertragskundliche und waldbauliche Grundlagen der Forstwi-rtschaft. Frankfurt a. M.

Wiedemann, E. - Schober, R. (1957). Ertragstafeln wichtiger Holzarten. Hannover.

Weck, J. (1955). Forstliche Zuwach - und Ertragskunde. Radebeul und Berlin.

301

Vučković, M. i Stamenković, V. (2000). Zadaci u oblasti istraživanja uslova za povećanje prirasta i korišćenja dendromase sa stanovišta savremenog šumarstva. Glasnik Šumarskog fakulteta br. 82. Beograd.

Vučković, M, Stajić, B. i Radaković, N. (2006). Modelovanje optimalne izgrađenosti sastojina hrasta kitnjaka u NP “Đerdap”. Šumarstvo, 1-2. Beograd.

Vukmirović, V. (1963). Prirast i drugi taksacioni elementi šuma hrasta kitnjaka u Bosni. Radovi Šumarskog fakulteta i Instituta za šumarstvo i drvnu industriju u Sarajevu.

302

POJMOVNIK

Asimilacija v. fotosinteza.Bonitet staništa

Pod boni tetom staništa u šumarstvu podrazumijevamo skup svih zemljišnih, klimatskih, orografskih, biotskih i drugih faktora koji omogućuju datoj vrsti drveća da ostvari određeni prinos (Bozalo, 1984). U bonitetu staništa (lat. bonitas = dobrota) objedinjeni su svi faktori staništa. Dakle, to je mjera kvaliteta staništa. Iskazuje se rangom, najčešće od I do V. Manja vrijednost ranga znači bolje stanište. Bonitet staništa određuje se po vrstama drveća. Za bonitet staništa koriste se nazivi bonitetni razred, bonitetna klasa, visinski bonitet, stanišni ideks i drugi. Od boniteta staništa treba razlikovati bonitet (kvalitet) sastojine.

Deblj inski prirast

Debl j inski pr i rast stabla (id) je godišnje povećanje prečnika stabla (d) na visini 1,3 m od zemlje. Obuhvata dvostruku širinu goda u drvetu i dvostruku širinu goda u kori. Iskazuje se u milimet-rima (mm). Debl j inski pr i rast sastojine (ID) je promjena sre d-njeg prečnika sastojine (D) u određenom vremenu. Kao taksacioni element koristi se u jednodobnim sastojinama. Iskazuje se u mi-limetrima (mm).

Diferenciranje stabala

Mnogi faktori utiču na rast, zbog čega se stabla po određenim karakteristikama međusobno razlikuju. To razdvajanje stabala, odnosno nastajanje razlike (diferencije) između njih nazivamo di ferenciranje stabala.

Deblj inska struktura

Raspodjela stabala po debljinskim stepenima predstavlja de-bl j insku strukturu sastoj ine. Može se prikazivati na više načina; tabelarno, grafički i na bazi srednjeg prečnika sastojine. Najbolji uvid u strukturu sastojine dobija se grafičkim prikazom. U jednodobnim sastojinama debljinska struktura ima zvonolik oblik, a u raznodobnim sastojinama najčešće kosi opadajući oblik. Analogno debljinskoj strukturi, pod vis inskom strukturom podrazumijeva se raspodjela stabala po visinskim stepenima, a pod zapreminskom raspodjela broja stabala po zapreminskim stepenima. Od ovih struktura, koje na ordinati imaju broj stabala, treba razlikovati debl j insku strukturu zapremine sastojine (kao i temeljnice, prirasta, prinosa), koja predstavlja raspodjelu zapre mine sastojine (odnosno temeljnice, prirasta, prinosa) po de-bljinskim stepenima.

303

Disanje Disanje (respiracija, disimilacija) je suprotan proces fotosintezi, u kome se ugljeni hidrati spajaju s kiseonikom i razlažu na vodu i ugljen-dioksid. Pri tome se oslobađa energija neophodna za život biljke. Biljka diše neprekidno, danju i noću. Disanje se mjeri količinom izdvojenog (oslobođenog) CO2 u jedinici vremena, po jedinici težine (ili površine) lišća. Razgrađeni asimilati u procesu disanja smatraju se gubitkom (rashodom).

Disimilacija v. disanjeFotosinteza Fotosinteza (asimilacija) je proces u kome biljke od vode i mine-

ralnih materija, koje uzimaju (usvajaju, apsorbuju) iz zemlje, i ugljen-dioksida, kojeg uzimaju iz vazduha, uz pomoć sunčeve ener-gije stvaraju organske materije (ugljene hidrate - šećer, skrob). Pri tome se oslobađa kiseonik (O2). Fotosinteza se odvija samo po danu, u zelenim dijelovima biljke (listovima). Bez svjetlosne ene rgije nije moguća. Mjeri se količinom usvojenog CO2 u jedini-ci vremena, po jedinici težine (ili površine) lišća. Ukupna količina stvorenih asimilata naziva se bruto asimi laci ja (ukupna, realna). Dio asimilata koji se ugradi u biljku (najviše u drvo) naziva se neto asimi laci ja. To je vidljivi dio stvorenih asimilata pa se još naziva aparentna asimilacija (lat. appareus = vidljiv, očigledan).

Jednodobne sastojine

Jednodobne sastoj ine najčešće nastaju primjenom sistema gazdovanja čistim ili oplodnim sječama sa kraćim podmladnim razdobljem. Podignute sadnjom sadnica ili sjetvom sjemena na-zivaju se šumske kul ture ili zasadi. Jednodobne sastojine mogu nastati i prirodnim putem. Njih čine stabla jedne, odnosno približno iste dobi. Izgled jednodobne sastojine se mijenja sa povećanjem njene starosti. Pored čistih jednospratnih ove sastojine mogu biti mješovite dvospratne sastojine. Jednodobne sastojine su složene. Kod njih se razlikuju tri dijela; glavna sastojina, prorede i ukupna sastojina. Glavnu sastoj inu (sastojina poslije prorede, drvna masa na panju) čine živa dubeća stabla. Prorede su onaj dio sastojine koji se siječe u toku produkcionog perioda Za njega se koriste termini: iskorišćeni dio sastojine, izlučeni dio sastojine, pro-redni materijal, sporedna sastojina, prethodni prinos i predprinos. Ukupnu sastoj inu čine zajedno glavna sastojina i prorede do određene starosti. Kad je riječ o drvnoj masi za ukupnu sastojinu koristi se termin ukupna proizvodnja.

Koefici jent međusobnog prekrivanja krošnji

Pod koef ic i jentom međusobnog prekr ivanja krošnj i sas-tojine (K) podrazumijeva se odnos između površine sastojine prekrivene krošnjama stabala i ukupne površine projekcija krošnji svih stabala u sastojini. U obzir se uzimaju stabla iznad taksa-cionog praga.

304

Krupno drvo Krupno drvo (krupna drvna masa) obuhvata drvo (deblo i grane) debljine iznad 7 cm s korom. Ukupno drvo (ukupna drvna masa, cijelo stablo, totalna drvna masa – dendromasa) pored krupnog drveta obuhvata i tanje drvo od 7 cm, uključujući i četine kod četinara. Drvna masa koja ostaje u šumi nakon sječe (panj i kori-jen) ne uzima se u obzir. Kada se radi o zapremini i zapreminskom prirastu stabla, odnosno sastojine uvijek treba naglasiti da li su iska-zani krupnim ili ukupnim drvetom.

Obrast Odnos između stvarne i tablične temeljnice sastojine naziva se obrast . On je mjera obraslosti sastojine. Pored temeljnice mogu se koristiti zapremina ili broj stabala. Obrast se koristi u jednodob-nim sastojinama.

Omjer smjese Omjer smjese pokazuje udio vrsta drveća u ukupnoj zapremi-ni sastojine. Može da se računa i po temeljnici ili nekom drugom taksacionom elementu. Po sastavu, sastojine se dijele na čiste i mješovite. U čistim sastojinama preovladava jedna vrsta drveća (preko 90%).

Ophodnja v. produkcioni period.Prinos Prinos je proizvod šumarstva identičnog značenja kao u poljo-

privredi. U šumarstvu prinos se izjednačava sa prirastom. U jednodobnim sastojinama prinos je jednak prosječnom dobnom zapreminskom prirastu ukupne sastojine na bazi određenog produ-kcionog perioda, a u raznodobnim sastojinama izjednačava se sa tekućim godišnjim zapreminskim prirastom. Odnosi se, dakle, na proizvodnju po jednom hektaru. Prinos je ekonomska kategori-ja, a prirast ima biološki karakter.

Prinosne tablice

Prinosne tablice su skup uređenih tabela koje sadrže najvažnije taksacione elemente jednodobnih sastojina. One odražavaju normalno (optimalno) stanje sastojina. Takve tablice u raznodob-nim sastojinama nazivaju se tablice taksacionih elemenata.

Prirast Pr i rast je povećanje taksacionog elementa u određenom interva-lu vremena (dan, godina, period, dob). Obično se odnosi na jednu godinu (godišnji prirast) ili period od 10 godina (periodični prirast). Prirast je računska veličina, koja predstavlja jedan segment rasta.

Prirast stabla po m2 proje-kcije krošnje

Kada se prirast zapremine stabla podijeli sa površinom projekcije krošnje dobije se pr i rast stabla po m2 projekci je krošnje. Ovaj taksacioni element najbolje pokazuje ekonomičnost korišće-nja prostora. U stvari, trebalo bi uzeti prosječni dobni prirast po m2 projekcije krošnje. Pošto se prosječni prirast ne određuje u raznodobnim sastojinama, “za sječu” se može uzeti stablo približno onog prečnika kod koga, nakon kulminacije, tekući godišnji prirast po m2 projekcije krošnje padne na 68 % od maksimalnog.

305

Prirast temeljnice

Pr i rast temel jn ice stabla (ig) je godišnje povećanje površine poprečnog presjeka (temeljnice - g). Prirast temeljnice odgovara površini goda, koja je u vidu prstena. Iskazuje se u kvadratnim met-rima (m2). Pr i rast temel jn ice sastoj ine (IG) je zbir godišnjih prirasta temeljnice svih stabala u sastojini (G). U jednodobnoj sastojini jedan dio tog prirasta se uklanja (siječe) proredama, a drugi dio ostaje u sastojini (prirast glavne sastojine). U raznodob-noj sastojini siječe se približno koliko iznosi prirast, tako da se temeljnica održava na istom nivou. Iskazuje se u kvadratnim met-rima (m2/ha).

Procent prirasta

Procent prirasta predstavlja intenzitet prirašćivanja, odnosno rela-tivnu veličinu prirasta, najčešće u odnosu na zapreminu stabla (sas-tojine). Odnos prirasta stabla (iv) i zapremine stabla (v), po množen sa 100, predstavlja procent pr i rasta stabla (pi), a odnos pri-rasta sastojine (IV) i zalihe (V), takođe pomnožen sa 100, naziva se procent pr i rasta sastoj ine (Pi). S privrednog stanovišta važno je u kakvom odnosu stoje prirast i zaliha sastojine, jer zaliha pred-stavlja svojevrsno proizvodno sredstvo.

Produkcioni period

Vrijeme od osnivanja sastojine do glavne sječe naziva se produk-cioni per iod (ophodnja, proizvodno doba sastojine). Onaj produk-cioni period pri kome je prinos najveći naziva se produkcioni pe-r iod maksimalnog pr inosa. On se primjenjuje ako je glavni cilj što veća proizvodnja drvne mase.

Proizvodnost Pod prirastom sastojine teoretski je ispravno podrazumijevati biološki (stvarni) prirast, tj. onaj prirast koji direktno nastaje na sta-blima kao rezultat fizioloških procesa, dok se promjena nastala na određenoj površini naziva proizvodnost (produktivnost) sasto-jine. Prirast i proizvodnost su jednaki samo ako se na određenoj površini nalaze ista stabla na početku i na kraju perioda. Ukoliko dođe do promjene broja stabala (sječom ili urastanjem) javlja se ra-zlika između prirasta i proizvodnosti. Iz praktičnih razloga, između njih se ne pravi razlika.

Projekcija krošnje

Prostor koji stablo zauzima naziva se stajal išna površina. Ona je približno određena površinom horizontalne projekci je krošnje stabla (m2). Površina projekci ja krošnj i sastoj ine je zbir horizontalnih projekcija krošnji svih stabala, iznad taksacionog praga. Iskazuje se u m2/ha.

306

Prorede Sječe stabala u jednodobnim sastojinama, koje se provode nakon njege i čišćenja, nazivaju se prorede. Za čišćenje sastojine vezan je princip negativne selekcije, a za prorede princip pozitivne sele-kcije. Kod primjene čistih sječa nakon proreda se direktno prelazi na glavnu sječu, a kod oplodnih sječa postoje pripremni, oplodni i dovršni sijek. Prorede mogu biti niske i visoke. Niske prorede su dobile naziv po tome što zahvataju pretežno niža, a visoke pro-rede jer obuhvataju prvenstveno stabla iz gornje etaže. Po jačini (stepenu) prorede se obično dijele na slabe, umjerene i jake. Provode se, po pravilu, svakih pet ili 10 godina. Ovdje se govori o proredama kao aktivnosti. Termin prorede, osim za prorede kao aktivnost (vrstu sječe), koristi se i kao termin za dio jednodobne sastojine (v. jednodobne sastojine). Periodične sječe u raznodob-nim sastojinama nazivaju se redovne sječe.

Prosječni prirast

Prosječni pr i rast predstavlja prosječnu vrijednost prirasta stab-la (ip) ili sastojine (Ip) u nekom vremenskom intervalu. Prosječni per iodični prirast je prosječna godišnja vrijednost prirasta u određenom periodu. Dobije se kad se tekući periodični prirast podijeli s brojem godina perioda. Koristi se umjesto stvarnog godišnjeg prirasta, pod nazivom “tekući” prirast. Prosječni dobni (prosječni ukupni, prosječni) prirast je prosječna godišnja vrijed-nost prirasta za cijelu dob. Dobije se kad se tekući dobni prirast podijeli sa starošću. Grafički prikaz prosječnog prirasta naziva se kriva prosječnog prirasta.

Rast Rast (rastenje) je vrlo složen fiziološki proces, koji se odvija u biljci. Rast se obično vezuje za cijelu životnu dob, a grafički se predstavlja veličinom taksacionog elementa u zavisnosti od sta-rosti. Rast biljaka je nepovratan proces.

Raznodobne sastojine

Raznodobne sastojine čine stabla razne dobi, od najmlađih do najstarijih, odnosno svih dimenzija, od najtanjih do najdebljih stabala. Ukoliko broj stabala kontinuelno opada od najnižeg do najvišeg debljinskog stepena radi se o raznodobnoj sastojini op-timalnog oblika, koja se naziva preborna sastojina. Pravilan ra-spored stabala po debljinskim stepenima daje prebornoj sastojini stabilnost, jer u svakom debljinskom stepenu ima dovoljno stabala koja mogu prerasti u naredni viši debljinski stepen. Prebor je najs-tariji, ali najperspektivniji način gazdovanja. Nastao je na visokom kršu kao rezultat borbe protiv erozije i bujica.

Razvoj Razvoj podrazumijeva prolazak stabla ili sastojine kroz određene faze u životu, koje se međusobno razlikuju po dinamici rasta i ste-penu razvijenosti (zrelosti). Ako se rast posmatra prema fiziološkoj zrelosti praktično se radi o razvoju.

307

Razvojne faze Jednodobne sastojine u toku rasta prolaze kroz fazu mladosti, fazu intenzivnog rasta i fazu starosti. Faza mladost i obuhvata vrijeme od osnivanja sastojine do prve prevojne tačke na krivoj pri-rasta, faza intenzivnog rasta period između prevojnih tačaka, a faza starost i od druge prevojne tačke do kraja produkcionog perioda. Kroz iste razvojne faze prolaze stabla u jednodobnim sas-tojinama, ali se one ne poklapaju sa razvojnim fazama sastojine. Ove faze nisu karakteristične za raznodobne sastojine.

Respiracija v. disanjeSastojinski faktori

Na prirast šumskog drveća može se uticati šumsko-uzgojnim mjerama, i tako mijenjati uslove u sastojini - sastoj inske fak-tore. U jednodobnim sastojinama proredama se smanjuje broj stabala, povećava prostor za njihov rast, mijenja debljinska struk-tura, i drugo. Sječom stabala u raznodobnim sastojinama mi-jenja se stepen sklopa, srednji prečnik i omjer smjese.

Stanišni fa ktori

Šumsko drveće izloženo je brojnim vanjskim (ekološkim) faktori-ma, koji se nazivaju stanišni faktor i . Njih čine zemljišni faktori (edafski), faktori reljefa (orografski) i klimatski faktori. Objedinjeni stanišni faktori čine bonitet staništa.

Starost Starost (vrijeme, dob) kao faktor u upotrebi je samo u jednodob-nim sastojinama. U raznodobnim sastojinama umjesto starosti za stablo se koristi njegova debljina, a za sastojinu debljinski ste-peni. Starost je vrijeme od nastanka stabla (t) ili sastojine (T), do godine posmatranja. Ako se uzme u obzir stvarni broj godina radi se o stvarnoj (faktičkoj, fizičkoj, apsolutnoj) starosti. U slučaju da se starost posmatra prema zrelosti, odnosno dostignutoj fazi razvoja govori se o f iz io loškoj (biološkoj, razvojnoj, relativnoj) starosti. Razlika između ovih starosti stvara se u periodu kad se sastojina obnavlja ispod matične (stare) sastojine, dok su stabla ispod 1,3 m visine. To znači da se fiziološka starost može utvrditi brojanjem godova na prsnoj visini. Starost se iskazuje u godinama.

Srednji prečnik

Srednj i prečnik sastojine je prosječna debljina stabala u sas-tojini. Naziva se još prečnik srednjeg sastojinskog stabla. U jednodobnim sastojinama predstavlja taksacioni element (zavis-nu veličinu), a u raznodobnim sastojinama se koristi kao faktor (nezavisna veličina).

Stepen sklopa Stepen sklopa sastojine (stepen zastrtosti, stepen prekrivenosti) predstavlja odnos između površine sastojine prekrivene krošnjama stabala iznad taksacionog praga i ukupne površine sastojine. U obzir se uzimaju sve šumske vrste drveća. Iskazuje se u dijelovima od jedinice ili u procentima. Stepen sklopa se kao faktor više koristi u raznodobnim sastojinama, dok je u jednodobnim sastojina-ma češće u upotrebi obrast sastojine (v. obrast).

Taksacioni ele menti

Obilježja na osnovu kojih se prati rast stabla i sastojine nazivaju se taksacioni e lement i (elementi rasta).

308

Tekuć i prirast Prirast u određenom vremenskom intervalu naziva se tekuć i pr i -rast (it). On se određuje za jednu godinu, više godina (period 5 ili 10 godina) i cijelu starost. Tekuć i godišnj i (tekući, godišnji) prirast se odnosi na određenu godinu. Određuje se kao razlika između veličine taksacionog elementa na kraju i početku godine. Grafički prikaz godišnjeg prirasta u zavisnosti od starosti naziva se kriva prirasta. Tekuć i per iodični (periodični) prirast se odnosi na određeni period, najčešće od 5 ili 10 godina. Određuje se kao razlika između veličine taksacionog elementa na kraju i početku perioda. Tekuć i dobni (dobni, ukupni) prirast se odnosi na cijelu dob. Praktično, ovaj prirast jednak je veličini taksacionog elementa u određenoj starosti. Grafički prikaz dobnog prirasta u zavisnosti od starosti naziva se kriva rasta.

Transpiracija Transpiraci ja je proces odavanja (otpuštanja) vode iz biljke. Uglav nom se obavlja preko stoma, koje se nalaze na listu. U jutarnjim satima pod pritiskom vode stome se otvaraju i voda izlazi iz lista, a istovremeno kroz njih ulazi CO2, koji je neophodan za fotosintezu.

Ubrzanje rasta Pojava povećanja prirasta sastojine nakon provođenja prore-da opisana je kao pojava ubrzanja rasta sastojine. Ako neka prorjeđivana sastojina u odnosu na neprorjeđivanu sastojinu ima veći prirast ili ako se jačom proredom u odnosu na slabiju proredu postigne isti efekat kaže se da je došlo do pojave ubrzanja rasta sastojine. Ova pojava se dešava samo u mlađoj dobi sastojina.

Visinska stru ktura

Raspodjela stabala po visinskim stepenima predstavlja v is insku strukturu sastojine. Ona je pokazatelj vertikalne izgrađenosti jednodobne sastojine. Visinska struktura, kao i debljinska, ima zvonolik oblik. U raznodobnim sastojinama nema poseban značaj.

Visinske krive Grafička linija koja prikazuje zavisnost srednje visine jednodobne sastojine od starosti naziva se v is inska kr iva. Ona predstavlja razvoj sastojine u toku života pa se naziva visinska kr iva razvoja. Numerički podaci nalaze se u prinosnim tablicama. Zavisnost visine stabala od prečnika u jednodobnoj sastojini određene starosti naziva se visinska kr iva stanja. U raznodobnim sastojinama vi sin ske krive predstavljaju korelaciju između visine i prečnika sta-bala sastojine i služe za određivanje boniteta staništa.

Visinski prirast

Vis inski pr i rast stabla (ih) je povećanje visine stabla za godinu dana. Iskazuje se u centimetrima (cm). Vis inski pr i rast sasto-j ine (IH) je promjena visine sastojine u određenom vremenskom intervalu. Iskazuje se u metrima (m). Ne određuje se u raznodob-nim sastojinama.

309

Zapreminski prirast

Pr i rast zapremine stabla (iv) je povećanje zapremine stabla za godinu dana. Prirast je u vidu omotača, koji obavija cijelu dužinu debla (i grana). Njegova debljina zavisi od širine goda. Iskazuje se u m3 krupnog drveta ili ukupne drvne mase. Pr i rast zapremine sastoj ine (IV) je zbir godišnjih prirasta zapremine svih stabala u sastojini. U jednodobnim sastojinama dio prirasta se uklanja proredama. U raznodobnim sastojinama sječama se periodično uklanja sav prirast drvne mase stabala, tako da zaliha sastojine u dužem vremenskom intervalu ostaje približno ista. Ovdje se ne radi o prirastu u klasičnom smislu, jer raznodobne sastojine “ne rastu”. U njima rastu stabla, a zbir prirasta njihovih stabala naziva se pri-rast sastojine. Iskazuje se krupnim drvetom i ukupnom drvnom ma-som (m3/ha).

maunaga prirast suma

Documents