Projekt „Inżynieria materiałowa – inżynieria przyszłości”

współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Publikacja dystrybuowana bezpłatnie

MATERIAŁY DO ZAJĘĆ Z

OCHRONY ŚRODOWISKA

NATURALNEGO

DLA II ROKU

INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ

WYDZIAŁU MECHANICZNEGO

POLITECHNIKI KRAKOWSKIEJ

AUTOR:

Stanisław KUCIEL

KRAKÓW 2013

- 2 -

Opracowanie oraz druk finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w

ramach projektu:

„Inżynieria Materiałowa Inżynieria przyszłości”

realizowanego w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki

UDA.POKL.04.01.02-00-047/12

Człowiek – najlepsza inwestycja

- 3 -

Spis treści

1.Ochrona powierzchni ziemi i gleby ………………………………………………………………………… 4 2. Zasoby, wykorzystanie, zanieczyszczenie i ochrona wód ………………………………………. 13 3. Zanieczyszczenia i ochrona powietrza …………………………………………………………………… 22 4. Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej …………………………………………………….. 31 5.Odpady …………………………………………………………………………………………………………………. 42 6. Promieniowanie i hałas ………………………………………………………………………………………… 59 7. Energia – tradycyjne vs. Odnawialne źródła energii ……………………………………………… 65 8. Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska ………………………………………………………….. 73

- 4 -

STANISŁAW KUCIEL*

Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, Wydział Mechaniczny

Instytut Inżynierii Materiałowej, Aleja Jana Pawła 37, 31-864 Kraków

stask@mech.pk.edu.pl

1.Ochrona powierzchni ziemi i gleby – 4h

(kopaliny, źródła zanieczyszczeń)

Dowodów na to, że gospodarka pozostaje w konflikcie z ekosystemami, dostarczają

codzienne doniesienia o upadającym rybołówstwie, kurczących się obszarach lasów, erozji

gruntów, pogarszającej się, jakości pastwisk, postępującym pustynnieniu, rosnącym

nasyceniu atmosfery dwutlenkiem węgla (CO2), obniżającym się poziomie wód gruntowych,

wzroście temperatury, niszczących burzach, topniejących lodowcach, rosnącym poziomie

wód morskich, umierających rafach koralowych i ginących gatunkach.

Rys. 1.1. Planeta Ziemia w przekroju

Ponieważ możliwości bezpośredniego poznania budowy wnętrza Ziemi są ograniczone

(najgłębsze wiercenia sięgnęły zaledwie 12 kilometrów) uczeni posłużyli się innymi

metodami badawczymi. Najwięcej informacji przyniosły badania geofizyczne ze szczególnym

uwzględnieniem metod sejsmicznych. Pozwoliły one wyróżnić 3 podstawowe strefy:

- skorupę ziemską,

- płaszcz (górny i dolny),

- 5 -

- jądro (zewnętrzne i wewnętrzne).

Skorupa ziemska – zbudowana jest ze sztywnych skał magmowych, osadowych

i przeobrażonych. Jej grubość sięga od około 5 km pod oceanami do ponad 70 km pod

kontynentami, tworzą ją głównie skały zawierające dużo związków krzemu (Si) oraz glinu (Al).

Wraz ze wzrostem głębokości, w skorupie ziemskiej rośnie ciśnienie (średnio o około

1 atmosferę na 3,7 metra) oraz temperatura (średnio 1°C na każde 33 m głębokości – stopień

geotermiczny).

Płaszcz Ziemi – położony pod skorupą ziemską sięga do głębokości około 650 km (górny)

i dalej do około 2900 km (dolny). W składzie chemicznym zdecydowanie dominują tlenki

krzemu (SiO2), magnezu (MgO) i żelaza (FeO). W zewnętrznej części płaszcza górnego

wyróżnia się sztywną warstwę perydotytową oraz leżącą poniżej astenosferę – warstwę

odznaczającą się sprężystością i plastycznością – w tej części płaszcza powstają prądy cieplne

zwane konwekcyjnymi, które są odpowiedzialne za ruchy płyt tektonicznych.

Jądro – badania wykazują, że jądro zewnętrzne ma cechy ciała ciekłego, natomiast

wewnętrzne (od głębokości około 5100 km) zachowuje się jak ciało stałe. W składzie

chemicznym dominują pierwiastki metali ciężkich – głównie żelazo (Fe) i nikiel (Ni). We

wnętrzu naszej planety panuje bardzo wysokie ciśnienie (ok. 0,36 x 1012 GPa),

a temperatura osiąga wartości ponad 6000°C. Jest to najsłabiej poznana sfera naszej planety.

Poszczególne warstwy Ziemi rozdzielone są tzw. powierzchniami nieciągłości. Najbardziej

znane to powierzchnia nieciągłości Moho (Mohorovićicia), pomiędzy skorupą ziemską

a płaszczem oraz powierzchnia nieciągłości Gutenberga, pomiędzy płaszczem a jądrem Ziemi.

Ze względu na właściwości fizyczne wyróżniona została litosfera – najbardziej zewnętrzna

część kuli ziemskiej. Jest to sztywna warstwa, położona bezpośrednio na astenosferze, która

obejmuje skorupę ziemską oraz warstwę perydotytową.

Troska o zachowanie Ziemi, jej bogactw i minerałów dla następnych pokoleń staje się

wyzwanie dla współczesnej cywilizacji. Ze zjawiskami, świadczącymi o coraz bardziej

zakłóconych zależnościach między gospodarką a ekosystemami, wiążą się coraz większe

koszty ekonomiczne. W jakimś punkcie mogą one wsiąść górę nad globalnymi siłami rozwoju

i prowadzić do upadku ekonomicznego. Wyzwaniem dla naszego pokolenia jest odwrócenie

tych tendencji, zanim degradacja środowiska doprowadzi do długofalowego zahamowania

rozwoju gospodarczego, jak to się zdarzyło wielu wcześniejszym cywilizacjom. Gospodarka

nieniszcząca środowiska naturalnego – ekogospodarka – wymaga, aby zasady ekologiczne

stanowiły ramy, w których powinna mieścić się polityka gospodarcza, i by ekonomiści

i ekologowie wspólnie podjęli pracę nad kształtowaniem nowej gospodarki. Ekologowie

rozumieją, że wszelka działalność gospodarcza, ba – całe życie – zależy od ekosystemów, tj.

od zbiorowiska poszczególnych gatunków żyjących razem, oddziałujących na siebie

nawzajem i na ich otoczenie fizyczne. Te miliony gatunków egzystują we wzajemnej

równowadze, powiązane łańcuchami pokarmowymi, cyklami obiegu substancji odżywczych,

- 6 -

obiegiem hydrologicznym i warunkami klimatycznymi. Ekonomiści wiedzą, jak przełożyć cele

na politykę gospodarczą. Ekonomiści i ekologowie, pracując razem, mogą zaprojektować i

zbudować taką gospodarkę, która sprosta wymogom zrównoważonego rozwoju.

Kopalina to surowiec o znaczeniu gospodarczym wydobywany z ziemi np. węgiel, ropa

naftowa, sól, rudy metali. Wyróżnia się kopaliny główne, towarzyszące i współwystępujące.

Kopaliny główne są to minerały lub skały stanowiące przedmiot samodzielnej eksploatacji

górniczej.

Ze względu na stan skupienia kopaliny użyteczne dzieli się na:

• stałe (np. węgle, rudy, sole);

• ciekłe (ropa naftowa, wody mineralne);

• gazowe (gaz ziemny).

Ochrona powierzchni ziemi i gleby w rolnictwie, to działania prowadzące do zachowania,

odtwarzania i wzbogacania walorów przyrody ożywionej i nieożywionej takich jak: gleba,

zbiorowiska roślinne i krajobraz. Właściwa gospodarka rolnicza polega na gospodarowaniu

w myśl zasad dobrej kultury rolnej obejmującej:

• przeciwdziałanie erozji gleby,

• zachowanie substancji organicznej i ochronę struktury gleby,

• ochronę siedlisk naturalnych i krajobrazu.

Przeciwdziałanie erozji gleby. Erozja to proces zmywania, żłobienia i zwiewania wierzchniej

warstwy gleby, który powoduje utrudnienie uprawy i spadek żyzności oraz zanieczyszczenie

wód substancjami organicznymi i składnikami nawozowymi. Stopień zagrożenia erozją jest

zależny od rodzaju gleby, nachylenia stoku, okrywy roślinnej i intensywności opadów.

Do działań przeciwerozyjnych należy:

• prowadzenie upraw na gruntach ornych w celu przeciwdziałania erozji wietrznej, a jeśli

grunt jest ugorowany, to okres ten nie może trwać dłużej niż 5 lat;

• na gruntach ornych położonych na stokach o nachyleniu powyżej 20o prowadzenie

trwałych użytków zielonych, zalesianie lub uprawa roślin wieloletnich metodą tarasową;

• na gruntach ornych położonych na stokach o nachyleniu od 12o do 20o prowadzenie

upraw w poprzek stoku, z wykorzystaniem roślin przeciwerozyjnych tj: ozimin,

motylkowatych, międzyplonów;

• koszenie łąk i usuwanie ściętej biomasy co najmniej raz w roku do 31 lipca;

• wypasanie lub wykoszenie pastwisk przynajmniej raz w roku do 31 lipca.

• stosowanie zabiegu agrotechnicznego lub koszenie na ugorze hamujące zachwaszczenie

przynajmniej raz w roku do 15 lipca.

Zachowanie substancji organicznej i ochrona struktury gleby. Substancją organiczną w

glebie jest próchnica. Dzięki dużej zawartości próchnicy ziemia zachowuje właściwą żyzność,

strukturę i wilgotność. Gleby w Polsce są słabo zasobne w próchnicę, dlatego tym bardziej

należy zwiększać jej ilość poprzez:

- 7 -

- stosowanie nawozów naturalnych i organicznych,

- przyorywanie plonów ubocznych,

- uprawę międzyplonów,

- wapnowanie gleb.

Uprawa głęboko korzeniących się roślin oraz pozostawianie na polu słomy po zbożach mają

dobry wpływ na ilość próchnicy w glebie.

Do działań przeciwerozyjnych należy:

• prowadzenie upraw na gruntach ornych w celu przeciwdziałania erozji wietrznej, a jeśli

grunt jest ugorowany, to okres ten nie może trwać dłużej niż 5 lat;

• na gruntach ornych położonych na stokach o nachyleniu powyżej 20o prowadzenie

trwałych użytków zielonych, zalesianie lub uprawa roślin wieloletnich metodą tarasową;

• na gruntach ornych położonych na stokach o nachyleniu od 12o do 20o prowadzenie

upraw w poprzek stoku, z wykorzystaniem roślin przeciwerozyjnych tj: ozimin,

motylkowatych, międzyplonów;

• koszenie łąk i usuwanie ściętej biomasy co najmniej raz w roku

do 31 lipca;

• wypasanie lub wykoszenie pastwisk przynajmniej raz w roku do 31 lipca.

• stosowanie zabiegu agrotechnicznego lub koszenie na ugorze hamujące zachwaszczenie

przynajmniej raz w roku do 15 lipca.

Aby utrzymywać strukturę gruzełkowatą gleby należy:

• zaniechać upraw gdy gleba jest zbyt uwilgotniona,

• udrożniać rowy melioracyjne odprowadzające nadmiar wody w glebie,

• nie stosować zbyt ciężkiego sprzętu.

Zabiegów uprawowych wykonuje się tak dużo, jak to konieczne, aby stworzyć roślinom

korzystne warunki rozwoju i tak mało, jak to możliwe. Zaleca się, aby wykonywać analizy

gleby na zasobność przynajmniej raz na 5 lat.

Ochrona siedlisk naturalnych i krajobrazu.

W warunkach rolniczych ochrona siedlisk naturalnych i krajobrazu polega na zachowaniu,

zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów przyrody. Wszystkich

użytkowników gruntów rolnych obowiązują przepisy ochrony przyrody, w tym ochrona

gatunkowa dzikiej fauny i flory.

Aby utrzymywać strukturę gruzełkowatą gleby należy:

• zaniechać upraw gdy gleba jest zbyt uwilgotniona,

• udrożniać rowy melioracyjne odprowadzające nadmiar wody w glebie,

• nie stosować zbyt ciężkiego sprzętu.

Zabiegów uprawowych wykonuje się tak dużo, jak to konieczne, aby stworzyć roślinom

korzystne warunki rozwoju i tak mało, jak to możliwe. Zaleca się, aby wykonywać analizy

gleby na zasobność przynajmniej raz na 5 lat.

- 8 -

Tab.1.1. Zestawienie grup roślin wpływających na ilość próchnicy w glebie.

Rośliny zwiększające ilość

próchnicy w glebie

Rośliny neutralne dla

próchnicy w glebie

Rośliny zmniejszające ilość

próchnicy w glebie

Wieloletnie motylkowate,

mieszanki traw z

motylkowatymi, trawy

Zboża, oleiste Okopowe, warzywa

korzeniowe, kukurydza

Ochrona siedlisk naturalnych i krajobrazu. W warunkach rolniczych ochrona siedlisk

naturalnych i krajobrazu polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz

odnawianiu zasobów przyrody. Wszystkich użytkowników gruntów rolnych obowiązują

przepisy ochrony przyrody, w tym ochrona gatunkowa dzikiej fauny i flory.

Na pastwiskach należy dostosować obsadę zwierząt tak, aby nie dochodziło do zniszczenia

darni. W celu ochrony lęgów ptaków na trwałych użytkach zielonych zaleca się opóźnianie

pierwszych pokosów do końca maja. Wykaszanie łąk należy wykonywać techniką od środka

do zewnątrz, aby umożliwić ucieczkę bytującej tam faunie. Właściwe kształtowanie

krajobrazu polega na zachowaniu w stanie naturalnym: miedz, zadrzewień, śródpolnych,

oczek wodnych, bagien i innych użytków ekologicznych, a także na przeciwdziałaniu

rozprzestrzeniania się gatunków niepożądanych np. barszczu Sosnowskiego.

Podstawową zasadą ochrony powierzchni ziemi i gleby jest zaniechanie wypalania ściernisk,

łąk, pastwisk, nieużytków, rowów i pasów przydrożnych.

Kopalina to surowiec o znaczeniu gospodarczym wydobywany z ziemi np. węgiel, ropa

naftowa, sól, rudy metali. Wyróżnia się kopaliny główne, towarzyszące i współwystępujące.

Kopaliny główne są to minerały lub skały stanowiące przedmiot samodzielnej eksploatacji

górniczej.

- 9 -

Ze względu na stan skupienia kopaliny użyteczne dzieli się na:

stałe (np. węgle, rudy, sole);

ciekłe (ropa naftowa, wody mineralne);

gazowe (gaz ziemny).

Jednak podstawowym surowcem o strategicznym znaczeniu dla społeczeństw pozostaje

woda – stąd tak niezwykle ważna jest ochrona jej coraz skromniejszych zasobów.

Rys.1.2. Zasoby wody na Ziemi – podział i źródła występowania

Potrzeby ludzkości wobec przyrody podwoiły się od lat 60. Coraz więcej bierzemy od natury -

na wodę, jedzenie, energię, transport, elektronikę, przestrzeń do życia, składowanie

odpadów. A ma to swoją cenę. Według danych z 2012 roku 34 proc. dyrektorów generalnych

przedsiębiorstw z krajów azjatycko-pacyficznych oraz aż 53 proc. z latynoamerykańskich

obawia się o swoje biznesy właśnie z powodu zmniejszającej się bioróżnorodności. Jak się

ma jedno do drugiego? Prosty przykład z Kostaryki. Ten kraj jest producentem kawy.

Ale żeby kawa owocowała, potrzebne są owady, które ją zapylają. Owady mieszkają w lasach

otaczających pola uprawne. Gdy lasy marnieją, giną też owady. Im jest ich mniej, tym gorzej

dla plantatorów. Trzeba więc lasy chronić, bo nikt nie wymyślił jeszcze, w jaki sposób w

takich sytuacjach skutecznie i na większą skalę zastąpić naturę.

- 10 -

Rys.1.3. Las kawowy w Kostaryce

Nasz apetyt na wszelkie dobra doprowadził do tego, że w ciągu ostatnich 40 lat zginęło 30

proc. gatunków na Ziemi, przede wszystkim w tropikach. Źle jest też w krajach biednych -

liczba gatunków je zamieszkujących zmniejszyła się w ciągu ostatnich czterech dekad o

ponad połowę. A przecież zależymy od ekosystemów, w których te gatunki żyją. Gdy one

wymierają, ekosystem chwieje się, a w końcu pada.

Nie wszędzie się pogorszyło. Na przykład odbudowują się gatunki klimatu umiarkowanego -

to dzięki wysiłkom na rzecz ich ochrony, zmniejszeniu zanieczyszczenia i poprawie

zarządzania odpadami. W strefie umiarkowanej wzrosły zwłaszcza populacje organizmów

morskich - o 52 proc. Między rokiem 1966 i 1998 o 13,1 proc. zwiększyła się też populacja

bobra europejskiego w Polsce, w dekadzie 1991-2001 przybyło atlantyckich jesiotrów (o 10,9

proc.) w USA, a w latach 1983-2006 - afrykańskich słoni w Ugandzie (o 3,3 proc.). Za to ubyło

m.in. tuńczyków, karibu, albatrosów, rekinów wielorybich, żółwi skórzastych.

Węglowy ślad stopy - Jednym ze wskaźników, które pokazują, jak bardzo pożeramy Ziemię,

jest tzw. ekologiczny ślad węglowy. Pokazuje on, ile mórz i lądów potrzeba, żeby wchłonąć

dwutlenek, który produkują ludzie zamieszkujący dany kraj czy region, czyli jakiego kawałka

planety potrzebuje dany kraj, by spłacić swój węglowy dług. Okazuje się, że na dziś jedna

nasza planeta nam wszystkim nie wystarczy. Potrzebujemy już półtorej Ziemi. A jeśli nic się

nie zmieni, do 2030 roku ludzkość będzie potrzebowała dwóch planet. Oczywiście ślad

ekologiczny jest inny w zależności od kraju. Amerykanie żyją tak rozrzutnie, jakby mieli do

dyspozycji cztery i pół Ziemi, Hindusi zaś wykorzystują mniej niż połowę zasobów

- 11 -

naturalnych, które na nich przypadają. A Polacy? Zużywamy dwa razy więcej surowców

ponad stan, co oznacza, że żyjemy na kredyt. Globalny ślad węglowy od roku 1961 do 2007

(ostatni rok, z jakiego są opracowane dane) zwiększył się 11-krotnie, z tego o ponad jedną

trzecią w ciągu ostatnich 12 lat! To się może źle skończyć. Najprawdopodobniej w przyszłości

nie zabraknie nam Ziemi, aby wytworzyć potrzebną nam ilość pożywienia i produktów

drzewnych, takich jak papier i materiały budowlane. Zabraknie wody. Tymczasem uczeni

dowodzą, że wysoki ślad ekologiczny i poziom konsumpcji wcale nie idą w parze z wyższym

poziomem rozwoju. Wskaźnik rozwoju społecznego, który uwzględnia średnią długość życia,

dochody i poziom edukacji, jest wysoki również w krajach, które mają umiarkowany ślad

ekologiczny. Woda - tylko 1 proc.

Ile trzeba zużyć wody, żeby napić się filiżanki czarnej kawy? 140 litrów. Jeśli zapragniemy

kawy latte z cukrem, to już 200 litrów. Jak to możliwe? Jeśli policzymy wodę potrzebną do

założenia plantacji kawy, jej podlewania, transportu ziaren, pakowania, sprzedaży i w końcu

przygotowania naparu, przestaniemy się dziwić. Wody zaczyna brakować w wielu rejonach

świata. Obliczono, że mniej więcej jedna trzecia światowej populacji żyje na terenach

cierpiących na jej umiarkowany lub okresowy deficyt. Miliardy ludzi, szczególnie w krajach

rozwijających się, korzystają z wody prosto z rzeki, jeziora, strumienia. Gdy te wyschną, na

tych terenach zamiera życie.

Ogromnym kłopotem jest moda na grodzenie rzek, stawianie tam. W tej chwili tylko 177

rzek na świecie ma długość tysiąca kilometrów, a tylko 64 są wolne od zagród i tam. Prawie

500 mln ludzi cierpi z powodu ingerencji człowieka w naturalny bieg rzek. Do historii przeszły

już wielkie rzeki, jak Żółta Rzeka w Chinach, Murray River w Australii czy Rio Grande

wytyczająca granicę między USA i Meksykiem. Kiedyś potężne, dziś albo wyschły albo są

wspomnieniem dawnej świetności.

Lasy -w lasach kryje się aż 90 proc. światowej bioróżnorodności. Niestety, drzewa padają pod

toporami plantatorów. Popyt napędza podaż. Przykładem są dwa kraje: Malezja i Indonezja,

światowi potentaci w produkcji oleju palmowego. Stosuje się go m.in. do produkcji jedzenia,

także mydła oraz innych kosmetyków. W ciągu ostatniej dekady zapotrzebowanie na ten olej

wzrosło dwukrotnie. Trudno, żeby ludzie nie wykorzystali takiej okazji - natychmiast zaczęli

zakładać więcej plantacji, wyrąbując na to miejsce w tropikalnych lasach. Przy okazji skazując

na zagładę żyjące tylko na Borneo i Sumatrze orangutany.

Miasta - Jestem z miasta -tak może o sobie powiedzieć dziś 3,5 mld ludzi na świecie. W 2050

roku miastowych będzie już 6,3 mld, a ludzi na całym świecie prawdopodobnie 9,2 mld.

Według prognoz przestaniemy się rozrastać dopiero w 2075 roku. Wtedy ludzka populacja

ustabilizuje się na poziomie 9,22 mld. Już dziś miasta są źródłem 80 proc. globalnej emisji

CO2.

Co będzie z nami za 50 lat? Jeśli nasze myśli nie staną się bardziej zielone, nie będziemy

wierzyć, że nasze codzienne wybory mają na to wpływ, najprawdopodobniej jeszcze bardziej

- 12 -

pogłębią się różnice między biednymi a bogatymi. A potem cały system upadnie. Uczeni

przewidują, że przyszłe wojny będą się toczyć właśnie o wodę i żywność. 2010 to rok, w

którym 1,8 mld ludzi korzysta z internetu, a jednocześnie miliard wciąż nie ma dostępu do

wody pitnej.

Kilka faktów

W roku 2009 było 133 tys. chronionych terenów na świecie.

10 krajów na świecie wykorzystuje 60 proc. zasobów naturalnych Ziemi. Są to

Brazylia, Chiny, USA, Rosja, Indie, Kanada, Australia, Indonezja, Argentyna i Francja.

Mniej niż 1 proc. słodkiej wody na Ziemi jest dostępny dla człowieka.

Ryby słodkowodne w wielu krajach są źródłem nawet ponad 70 proc. białka, jakie

spożywają ludzie.

Codziennie do rzek wpływają 2 mln ton ścieków.

Zanieczyszczenie środowiska może być spowodowane przez źródła naturalne (np. wulkany)

lub sztuczne (antropogeniczne – spowodowane działalnością człowieka), które następuje w

wyniku niezamierzonej, ale systematycznej działalności człowieka, polegającej na ciągłej

emisji czynników degradujących środowisko lub jest następstwem awarii będącej przyczyną

nagłego uwolnienia zanieczyszczeń. Oceny stanu środowiska dokonuje się w odniesieniu do

stanu naturalnego bez względu na to, czy jego zmiany są spowodowane przez substancje lub

oddziaływania, dla których ustalono poziom stężeń dopuszczalnych.

- 13 -

2. Zasoby, wykorzystanie, zanieczyszczenie i ochrona wód – 4h

(źródła zanieczyszczenia wód, zdolności zbiorników do samoregeneracji, sposoby ochrony wód,

oczyszczalnie ścieków)

Zanieczyszczenia wody – zmiany cech fizycznych, chemicznych i biologicznych,

uniemożliwiające wykorzystanie wód do celów pitnych lub gospodarczych.

Główne zanieczyszczenia wód: pestycydy, węglowodory, fenole, metale ciężkie.

Zanieczyszczenie wód jest spowodowane głównie substancjami chemicznymi, bakteriami i

innymi mikroorganizmami, obecnymi w wodach naturalnych w zwiększonej ilości. Substancje

chemiczne, organiczne i nieorganiczne (mineralne) występują w postaci roztworów,

roztworów koloidalnych i zawiesin. Skład chemiczny zanieczyszczeń jest kształtowany

czynnikami naturalnymi, np. rozkładaniem substancji z gleb i skał, rozwojem i obumieraniem

organizmów wodnych oraz czynnikami antropogenicznymi. Do najczęściej występujących

antropogenicznych zanieczyszczeń wód powierzchniowych należą pestycydy, substancje

powierzchniowo czynne, węglowodory ropopochodne, fenole, chlorowe pochodne bifenylu

oraz metale ciężkie: ołów (Pb), miedź (Cu), chrom (Cr), kadm (Cd), rtęć (Hg) i cynk (Zn), a

także wody podgrzane (zanieczyszczenie termiczne), które są szczególnie niebezpieczne dla

wód powierzchniowych o małym przepływie lub wód stojących. Większość

antropogenicznych zanieczyszczeń wód działa toksycznie na organizmy wodne.

Zanieczyszczenia bardzo trwałe w środowisku wodnym i bardzo trudno ulegające

chemicznym i biochemicznym procesom nazywa się substancjami refrakcyjnymi.

Rys. 2.1. Dopuszczalna zawartość rtęci w surowcach rybnych

- 14 -

Rys. 2.2. Miejsca powstawania ścieków

Najwięcej zanieczyszczeń trafia do wód razem ze ściekami. Innymi źródłami zanieczyszczeń

wód są transport wodny i lądowy, stosowanie pestycydów i nawozów sztucznych oraz

odpady komunalne i przemysłowe. Wody ulegają zanieczyszczeniu także w wyniku

eutrofizacji. Obieg wody w przyrodzie został zakłócony przez człowieka – wycinanie lasów,

monokulturę rolnictwa, niewłaściwe i nadmierne zabiegi rolnicze, urbanizację.

Podział zanieczyszczeń ze względu na pochodzenie:

naturalne – takie, które pochodzą z domieszek zawartych w wodach

powierzchniowych i podziemnych – np. zasolenie, zanieczyszczenie związkami żelaza;

sztuczne – inaczej antropogeniczne, czyli związane z działalnością człowieka – np.

pochodzące ze ścieków, spływy z terenów rolniczych, składowisk odpadów

komunalnych. Zanieczyszczenia sztuczne także możemy podzielić na grupę

biologicznych (bakterie, wirusy, grzyby, glony) oraz chemicznych (oleje, benzyna,

smary, ropa, nawozy sztuczne, pestycydy, kwasy, zasady).

Ze względu na stopień szkodliwości:

bezpośrednio szkodliwe – fenole (gazownie, koksownie) kwasy cyjanowodorowy

(gazownie), kwas siarkowy i siarczany, kwaśny deszcz (fabryki nawozów sztucznych,

celulozownie, fabryki włókien sztucznych),

pośrednio szkodliwe – takie, które prowadzą do zmniejszenia ilości tlenu w wodzie

poniżej poziomu niezbędnego do utrzymania przy życiu organizmów wodnych.

- 15 -

Wg kryterium trwałości zanieczyszczeń:

rozkładalne – zawierające substancje organiczne, potencjalnie trujące, lecz

podlegające przemianom chemicznym do prostych związków nieorganicznych przy

udziale bakterii (ścieki domowe)

nierozkładalne – zawierające substancje nie ulegające większym przemianom

chemicznym i nie atakowane przez drobnoustroje (sole metale ciężkich)

trwałe – zawierające substancje ulegające rozkładowi biologicznemu w niewielkim

stopniu i pozostające w środowisku w niezmiennej formie przez długi okres

(pestycydy, fenole, produkty destylacji ropy naftowej)

Ze względu na źródło:

źródła punktowe – ścieki odprowadzane w zorganizowany sposób systemami

kanalizacyjnymi, pochodzące głównie z zakładów przemysłowych i z aglomeracji

miejskich,

zanieczyszczenia powierzchniowe lub obszarowe – zanieczyszczenia spłukiwane

opadami atmosferycznymi z terenów zurbanizowanych nie posiadających systemów

kanalizacyjnych oraz z obszarów rolnych i leśnych,

zanieczyszczenia ze źródeł liniowych lub pasmowych – zanieczyszczenia pochodzenia

komunikacyjnego, wytwarzane przez środki transportu i spłukiwane z powierzchni

dróg lub torfowisk oraz pochodzące z rurociągów, gazociągów, kanałów ściekowych,

osadowych.

Ocena stopnia zanieczyszczeń wód:

Stopień zanieczyszczenia wód określa się za pomocą tzw. wskaźników zanieczyszczenia, który

mówi o stężeniu danej substancji w miligramach na 1 dm³ wody. Jednym z najważniejszych

wskaźników zanieczyszczenia wód powierzchniowych jest stężenie rozpuszczonego tlenu,

które może przyjmować maksymalną wartość 8,9 mg/dm3 – mniejsze stężenie tlenu

świadczy o zanieczyszczeniu wód związkami organicznymi, rozkładalnymi biochemicznie;

spadek stężenia tlenu poniżej 4 mg/dm3 powoduje obumieranie wielu organizmów

wodnych. Innymi wskaźnikami zanieczyszczenia wód naturalnych są: biochemiczne

zapotrzebowanie tlenu, będące miarą zawartości rozkładalnych biochemicznie związków

organicznych; chemiczne zapotrzebowanie tlenu – miara zawartości wszystkich związków

organicznych; obecność zawiesin mineralnych i organicznych, a także nieorganicznych i

organicznych związków azotu, fosforu. Prócz sposobów oceny zanieczyszczenia wód

opartych na wskaźnikach fizycznych i chemicznych stosuje się metody badania stanu

biologicznego wody. Najczęściej jest stosowany tzw. system saprobowy, wykorzystujący

wyniki analizy hydrobiologicznych wód. W zależności od składu organizmów wodnych, wody

dzieli się na:

oligosaprobowe – czyste,

- 16 -

zanieczyszczone II klasa – woda do hodowli ryb z wyjątkiem łososiowatych, do

hodowli zwierząt gospodarskich, urządzania isk, rekreacji i sportów wodnych;

III klasa – woda służąca do nawadniania terenów rolniczych, ogrodniczych i upraw

pod szkłem, zaopatrzenia zakładów przemysłowych z wyjątkiem tych, które

wymagają wody o jakości wody pitnej.

Rys. 2.3. Stan i jakość rzek w Polsce

Ocena jakości jezior w Polsce w 2002 roku: 5,8% – klasa I 39,2% – klasa II 40,8% – klasa III

14,2% – wody nie odpowiadające normom Unia Europejska stawia sobie za cel ochronę

krajowych wód powierzchniowych, przepływowych, przybrzeżnych i gruntowych. Kraje

członkowskie zostały zobowiązane do zapobiegania pogorszenia stanu wód oraz do odnowy

wszelkich zasobów wód powierzchniowych.

Głównym powodem niekorzystnych zmian zachodzących w zbiornikach i ciekach wodnych

jest ich zanieczyszczenie. Zanieczyszczenie, jako zjawisko występujące w wodach

powierzchniowych, jest skomplikowane i trudne do wyrażenia w postaci prostej definicji. Z

biologicznego punktu widzenia za zanieczyszczenie uznawany jest każdy czynnik fizyczny,

chemiczny czy biologiczny, szkodliwie oddziałujący na organizmy wodne oraz ludzi czy

zwierzęta w wyniku spożycia wody. Z punktu widzenia gospodarki przez zanieczyszczenie

rozumie się zjawisko, w którym skład wody zmieniany jest na skutek bezpośredniej lub

pośredniej działalności człowieka, w wyniku czego staje się ona nieprzydatna lub przydatna

w ograniczonym zakresie do celów przemysłowych i w gospodarstwie domowym.

Równocześnie należy zaznaczyć, że samo zanieczyszczenie wód powierzchniowych, a w

- 17 -

szczególności wód płynących, nie jest stanem nieodwracalnym. Wody rzeczne, dzięki

zachodzącym w nich procesom, mają zdolność do tak zwanego samooczyszczania.

Rys. 2.4. Procesy wpływające na samooczyszczanie wód

Adsorpcja to proces polegający na zatrzymaniu substancji chemicznych na granicy faz: stałej i

ciekłej. Zatrzymanie ma charakter labilny i w związku z tym jest odwracalne. Na granicy

woda–ciało stałe następuje wymiana substancji do momentu uzyskania równowagi

dynamicznej. Równowaga ta zostaje osiągnięta, gdy wymiana woda → ciało stałe i ciało stałe

→ woda będzie odbywała się z tą samą szybkością. Zjawiska adsorpcji – desorpcji oraz

strącania – rozpuszczania biorą udział w tym procesie . Adsorpcja zazwyczaj dotyczy

drobnych zawiesin i rozpuszczonych związków organicznych, mineralnych i jonów, przy czym

zdolność adsorpcyjna różnych substancji jest różna, zdecydowanie lepsza w przypadku

substancji organicznych niż mineralnych. Generalnie, im bardziej hydrofobowa jest

substancja rozpuszczona, tym chętniej adsorbowana jest na powierzchni ciała stałego,

zwłaszcza jeżeli ma ono również charakter hydrofobowy. Sedymentacja - proces ten dotyczy

zawiesin łatwo opadających i polega na powolnym opadaniu materii i jej gromadzeniu na

dnie, gdzie częściowo zostaje ona rozłożona za pośrednictwem bakterii, częściowo zaś może

być przykryta cząstkami mineralnymi i unieruchomiona. Należy jednak pamiętać, są

podobnie jak w przypadku adsorpcji sedymentacja jest czasowym sposobem poprawy jakości

wody. Zdeponowany na dnie ładunek stanowi potencjalne źródło wtórnego zanieczyszczenia

wody. Sedymentacja Proces ten dotyczy zawiesin łatwo opadających i polega na powolnym

opadaniu materii i jej gromadzeniu na dnie, gdzie częściowo zostaje ona rozłożona za

pośrednictwem bakterii, częściowo zaś może być przykryta cząstkami mineralnymi i

unieruchomiona. Należy jednak pamiętać, są podobnie jak w przypadku adsorpcji

sedymentacja jest czasowym sposobem poprawy jakości wody. Zdeponowany na dnie

ładunek stanowi potencjalne źródło wtórnego zanieczyszczenia wody. Sedymentacja Proces

ten dotyczy zawiesin łatwo opadających i polega na powolnym opadaniu materii i jej

gromadzeniu na dnie, gdzie częściowo zostaje ona rozłożona za pośrednictwem

- 18 -

bakterii, częściowo zaś może być przykryta cząstkami mineralnymi i unieruchomiona. Należy

jednak pamiętać, ze podobnie jak w przypadku adsorpcji sedymentacja jest czasowym

sposobem poprawy jakości wody. Zdeponowany na dnie ładunek stanowi potencjalne źródło

wtórnego zanieczyszczenia wody. Ulatnianie, czyli przemieszczanie zanieczyszczeń z wody do

fazy gazowej. Proces ten permanentnie usuwa składniki z fazy ciekłej. Intensywność tego

procesu uzależniona jest od temperatury, ciśnienia, właściwości danego związku, a przede

wszystkim tendencji do przechodzenia w fazę gazową oraz rozpuszczalności w wodzie . Na

skutek ulatniania może nastąpić redukcja zawartości azotu i jego związków w wodzie, takich

jak amoniak (przy podwyższonym pH) czy N2 powstający na skutek procesu denitryfikacji.

Proces samooczyszczania jest bardzo istotnym zjawiskiem, mającym wpływ na poprawę

warunków środowiskowych ekosystemów wodnych. Nie zwalnia nas jednak z

odpowiedzialności za stan jakościowy wód oraz za skład i ilość ścieków odprowadzanych do

cieków wodnych. Należy pamiętać, ze samoregeneracja ma również pewną granicę

tolerancji, przekroczenie jej zahamowuje proces i powoduje zamieranie danego ekosystemu.

Uważa się, ze skuteczne samooczyszczanie może zachodzić, gdy stosunek objętości ścieków

do objętości wód odbiornika nie jest większy niż 1:50. Również dopływ substancji

toksycznych spowalnia, zniekształca lub wręcz zatrzymuje samooczyszczanie, przede

wszystkim na skutek zatruwania mikroorganizmów odpowiedzialnych za właściwy rozkład

materii dostarczanej materii organicznej.

Oczyszczanie ścieków – jest to usuwanie ze ścieków zawartych w nich zanieczyszczeń w celu

zminimalizowania ich szkodliwego oddziaływania na wody powierzchniowe lub grunty. Do

oczyszczania ścieków wykorzystuje się:

Procesy fizyczne – cedzenie, sedymentacja, flotacja oraz filtracja – są

wykorzystywane do usuwania ze ścieków stałych zanieczyszczeń;

Procesy biologiczne – wynikające z działalności życiowej mikroorganizmów, m.in.

bakterii, a także glonów i roślin – są wykorzystywane do usuwania koloidalnych i

rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych ze ścieków oraz

przetwarzania osadów ściekowych w formę dogodną do ostatecznego ich

zagospodarowania.

Procesy chemiczne – są wykorzystywane do oczyszczenia ścieków przemysłowych, a

także do usuwania ze ścieków bytowo-gospodarczych związków biogennych.

- 19 -

Rys. 2.5. Przykład zorganizowania oczyszczani ścieków w domku wolnostojacym

Zespół urządzeń i obiektów służących oczyszczanie ścieków nosi nazwę oczyszczalni ścieków.

W dużych oczyszczalniach ścieków, obsługujących centralne systemy kanalizacyjne,

najczęściej stosowane są rozwiązania, w których poszczególne procesy oczyszczania

prowadzone są w wydzielonych urządzeniach. W lokalnych systemach unieszkodliwiania

ścieków zalecane są metody oczyszczania, umożliwiające jednoczesny przebieg procesów

oczyszczania ścieków w jednym urządzeniu, co znacznie zmniejsza nakłady inwestycyjne i

koszty eksploatacji. Do urządzeń takich należą:

osadniki – w których zachodzą głównie procesy sedymentacji i floatacji, powodujące

wydzielanie stałych zanieczyszczeń ze ścieków oraz procesy beztlenowego rozkładu

osadów ściekowych,

filtry – w których zachodzą głównie procesy filtracji i absorpcji, lecz również

biologiczny rozkład zanieczyszczeń tlenowych z zatrzymanych ścieków,

komory – z przedłużonym napowietrzaniem osadu czynnego lub ze złożami

biologicznymi, w których zachodzą przy intensywnym udziale mikroorganizmów

biologiczne procesy tlenowe rozkładu zanieczyszczeń w ściekach i tlenowa stabilizacja

osadów,

stawy biologiczne i oczyszczalnie korzeniowe – stanowiące rodzaj "ekologicznego

reaktora", w których zachodzą procesy wykorzystywane w sztucznych oczyszczalniach

ścieków, a ponadto procesy charakterystyczne dla naturalnego środowiska ze

znacznym udziałem roślinności (fotosynteza, fotoutlenianie, pobór zanieczyszczeń

przez rośliny i inne)

- 20 -

Rys. 2.6. Nowoczesna oczyszczalnia ścieków w Zielonej Górze

Oczyszczalnię ścieków pokazano na rysunku x.x o powierzchnia terenu oczyszczalni: 8,17 ha

zlokalizowano około 7 km na północ od Zielonej Góry w rejonie na zachód od wsi Łężyca, w

odległości 2 - 3 km od dróg relacji Czerwieńsk - Wysokie oraz Zielona Góra - Wysokie. Dojazd

do oczyszczalni prowadzi od strony Łężycy drogą odchodzącą na zachód od drogi relacji:

Zielona Góra - Wysokie, na północnym skraju wsi Łężyca. Oczyszczalnia przyjmuje ścieki z

Zielonej Góry.

Podstawowe dane techniczne oczyszczalni:

Oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna dla 195 000 RLM pracująca w układzie

trzystopniowego biologicznego oczyszczania ścieków z biologiczną defosfatacją,

denitryfikacją i nitryfikacją,

Przepustowość :

Qdśr - 51 255 m3/d

Qdmax pogoda sucha - 2 880 m3/h

Qdmax pogoda deszczowa - 5 760 m3/h

Parametry oczyszczonych ścieków:

BZT5 ≤ 15 mg O2/dm3

ChZT ≤ 125 mg O2/dm3

azot ogólny ≤ 10 mgN/dm3

zawiesina ≤ 35 mg/dm3

- 21 -

fosfor ogólny ≤ 1 mgP/dm3

kadm ≤ 0,4 mgCd/dm3

ołów ≤ 0,5 mgPb/dm3

nikiel ≤ 0,5 mgNi/dm3

chrom ≤ 0,1 mgCr/dm3

W małych oczyszczalniach ścieków mogą być także wykorzystywane kultury

mikroorganizmów w postaci tzw. osadu czynnego, wymieszanych ze ściekami bądź w postaci

błony bakteryjnej, zaszczepionej na powierzchni złoża biologicznego. Najbardziej

powszechnym urządzeniem do oczyszczania ścieków w lokalnych systemach są osadniki

gnilne nazywane inaczej dołami gnilnymi lub szambami. Objętość takiego osadnika musi być

dostosowana do jego funkcji oczyszczania ścieków i przeróbki osadów, które wraz z

kożuchem powinny być okresowo usuwane. Ze względu na rodzaj i ilość oczyszczanych

ścieków rozróżnia się oczyszczalnie: miejskie, grupowe, osiedlowe, domowe oraz

przemysłowe

- 22 -

3. Zanieczyszczenia i ochrona powietrza – 4h

(źródła zanieczyszczenia powietrza, normy zanieczyszczeń obowiązujące w Polsce i w Europie,

sposoby przeciwdziałania zanieczyszczeniom)

Zanieczyszczenie powietrza – występowanie w atmosferze różnych substancji w takiej

koncentracji i przez tak długi czas, że prowadzi do szkodliwych konsekwencji dla zdrowia lub

samopoczucia ludzi, dla organizmów żywych albo do uszkodzeń obiektów nieożywionych

(np. przez korozję).

Główne zanieczyszczenia powietrza: dwutlenek siarki (SO2), tlenki azotu (NOx), tlenek węgla

(CO), ozon troposferyczny (O3), ołów (Pb), pyły,

Powietrze zanieczyszczają wszystkie substancje gazowe, stałe lub ciekłe, znajdujące się w

powietrzu w ilościach większych niż ich średnia zawartość. Ogólnie zanieczyszczenia

powietrza dzieli się na pyłowe i gazowe. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje powietrze

zanieczyszczone jako takie, którego skład chemiczny może ujemnie wpłynąć na zdrowie

człowieka, roślin i zwierząt, a także na inne elementy środowiska (wodę, glebę).

Zanieczyszczenia powietrza są najbardziej niebezpieczne ze wszystkich zanieczyszczeń, gdyż

są mobilne i mogą skazić na dużych obszarach praktycznie wszystkie komponenty

środowiska. Głównymi źródłami zanieczyszczeń są:

uprzemysłowienie i wzrost liczby ludności,

przemysł energetyczny,

przemysł transportowy,

źródła naturalne (największe źródło).

Rosnące zapotrzebowanie na energie uczyniło ze spalania główne źródło zanieczyszczeń

atmosferycznych pochodzenia antropogenicznego. Najważniejsze z nich to:

dwutlenek siarki (SO2),

tlenki azotu (NxOy),

pyły węglowe (X2)

lotne związki organiczne (benzopireny),

tlenek węgla (CO),

dwutlenek węgla (CO2),

ozon troposferyczny (O3),

ołów (Pb),

pyły zawieszone.

Źródłami zanieczyszczeń powietrza są m.in.:

niska emisja

chemiczna konwersja paliw,

wydobycie i transport surowców,

- 23 -

przemysł chemiczny,

przemysł rafineryjny,

przemysł metalurgiczny,

cementownie,

składowiska surowców i odpadów,

motoryzacja.

Naturalne źródła zanieczyszczeń powietrza to:

wybuchy wulkanów,

wietrzenie chemiczne skał,

pożary lasów i stepów,

wyładowania atmosferyczne,

pył kosmiczny,

procesy biologiczne.

Zanieczyszczenia powietrza są wchłaniane przez ludzi głównie w trakcie oddychania.

Przyczyniają się do powstawania schorzeń układu oddechowego, a także zaburzeń

reprodukcji i alergii. W środowisku kulturowym człowieka zanieczyszczenia powietrza

powodują korozje metali i materiałów budowlanych. Działają niekorzystnie również na świat

roślinny, zaburzając procesy fotosyntezy, transpiracji i oddychania. Wtórnie skażają wody i

gleby. W skali globalnej maja wpływ na zmiany klimatyczne. Zanieczyszczenia powietrza

zwiększają także kwasowość wody pitnej. Powoduje to wzrost zawartości ołowiu, miedzi,

cynku, glinu, a nawet kadmu w wodzie dostarczanej do naszych mieszkań. Zakwaszone wody

niszczą instalacje wodociągowe, wypłukując z niej różne substancje toksyczne.

Wyróżnia się trzy główne źródła emisji zanieczyszczeń do atmosfery:

punktowe – są to głównie duże zakłady przemysłowe emitujące pyły, dwutlenku

siarki, tlenku azotu, tlenku węgla, metale ciężkie.

powierzchniowe (rozproszone) – są to paleniska domowe, lokalne kotłownie,

niewielkie zakłady przemysłowe emitujące głównie pyły, dwutlenek siarki.

liniowe – są to głównie zanieczyszczenia komunikacyjne odpowiedzialne za emisję

tlenków azotu, tlenków węgla, węglowodorów aromatycznych, metali ciężkich

(dawniej głównie ołowiu z etyliny, obecnie platyny, palladu i rodu z katalizatorów

samochodowych).

Skutki zanieczyszczeń powietrza:

Kwaśny deszcz – opad atmosferyczny o niskim pH. Zawiera kwas siarkowy, powstały

w atmosferze zanieczyszczonej tlenkami siarki ze spalania zasiarczonego węgla oraz

kwas azotowy powstały z tlenków azotu. Przyczynia się do zwiększenia śmiertelności

niemowląt[potrzebne źródło] i osłabienia płuc[potrzebne źródło], powoduje

- 24 -

zakwaszania rzek i jezior, niszczenie flory i fauny, degradację gleby, niszczenie

zabytków i architektury.

Smog – zanieczyszczone powietrze zawierające duże stężenia pyłów i toksycznych

gazów, których źródłem jest głównie motoryzacja i przemysł.

Odory (niepożądane zapachy) - skutek obecności w powietrzu zanieczyszczeń

pobudzających receptory węchowe (odoranty). Najczęściej są to mieszaniny bardzo

wielu różnych związków, występujących w bardzo małych ilościach. Ich oddziaływanie

na zdrowie ludzi ma zwykle charakter psychosomatyczny. Rozwiązywanie problemów

związanych z uciążliwością zapachową wymaga stosowania specyficznych metod

analitycznych (analiza sensoryczna, olfaktometry).

Dziura ozonowa – Spadek zawartości ozonu (O3) na wysokości 15-20 km głównie w

obszarze bieguna południowego, obserwowany od końca lat 80. Tempo spadku

wynosi ok. 3% na rok.

Rys.3.1. Schemat powstawania dziury ozonowej

Największe znaczenie mają w tym procesie związki chlorofluorowęglowe (freony), z

których uwolniony chlor (pod wpływem promieniowania ultrafioletowego) atakuje

cząsteczki ozonu, prowadząc do wyzwolenia tlenu (O2) oraz tlenku chloru(II) (ClO).

Tempo globalnego spadku ozonu stratosferycznego pod wpływem działalności człowieka

(z wyjątkiem Antarktydy), oszacowane na podstawie badań satelitarnych, wynosi 0,4-

0,8% na rok w północnych, umiarkowanych szerokościach geograficznych i mniej niż 0,2%

w tropikach. Powłoka ozonowa jest naturalnym filtrem chroniącym organizmy żywe

- 25 -

przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym. W celu jej ochrony z inicjatywy

UNEP (Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych) przedstawiciele 31

państw podpisali w 1987 Protokół Montrealski – umowę zakładająca 50-procentowy

spadek produkcji freonów do roku 2000, w stosunku do 1986. Od 1990 obserwowane

jest zmniejszenie tempa wzrostu freonów w atmosferze – z 5% rocznie do mniej niż 3%.

W 1995 Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii przyznano za badania nad wpływem freonów

na ozon atmosferyczny oraz badania nad powstawaniem i reakcjami ozonu

atmosferycznego.

Efekt cieplarniany – zjawisko zachodzące w atmosferze planety powodujące wzrost

temperatury planety, w tym i Ziemi. Efekt wywołują gazy atmosferyczne, zwane gazami

cieplarnianymi, ograniczające promieniowanie cieplne powierzchni Ziemi i dolnych warstw

atmosfery do przestrzeni kosmicznej. Odkryty przez Jean Baptiste Joseph Fourier w 1824 i

zbadany przez Svante Arrheniusa w 1896 roku. Nazwa pochodzi od zjawiska zachodzącego w

szklarni gdy Słońce oświetla pomieszczenie przykryte szkłem, panuje w nim temperatura

wyższa niż na zewnątrz. Na planetach Mars i Wenus, czy na księżycu Tytan także zachodzi

efekt cieplarniany, ale większość artykułu poświęcona jest Ziemi. Termin "efekt cieplarniany"

odnosi się do efektu wywołanego przez czynniki naturalne w atmosferze Ziemi oraz do

przypuszczalnych zmian efektu wywołanych przez gazy wyemitowane w wyniku działalności

człowieka. Naturalny efekt cieplarniany, jest zjawiskiem bardzo korzystnym dla Ziemi

podnosi on temperaturę o około 15 °C (choć podawane są różne wielkości i przyczyny tego

efektu). W potocznym rozumieniu ten naturalny efekt jest często pomijany.

Rys.3.2. Uproszczony bilans energetyczny Ziemi

- 26 -

Zanieczyszczenia powietrza w Polsce

Stan powietrza atmosferycznego jest uwarunkowany przez emisje zanieczyszczeń do

atmosfery z terytorium Polski, transport transgraniczny oraz warunki meteorologiczne.

Nadmierne zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego występuje na ponad 20%

powierzchni Polski. Czynnikami powodującymi taki stan są:

energetyka oparta na węglu kamiennym i brunatnym,

rozwinięty ale nie doinwestowany ekonomicznie przemysł surowcowy,

niedobór instalacji oczyszczających gazy odlotowe,

dynamicznie rozwijający się transport samochodowy (pojazdy i drogi),

opóźnienie w rozwoju prawa ekonomicznego i jego egzekwowania.

Stan czystości powietrza na Górnym Śląsku zależy od emisji zanieczyszczeń z krajowych

źródeł przemysłowych oraz ich napływu z Czech i Niemiec. Z terytorium Polski

zanieczyszczenia transportowane są nad terytorium wschodnich i północnych sąsiadów.

Polska należy do krajów wymieniających zanieczyszczenia tzn. że wielkość „eksportu”

zanieczyszczeń jest zbliżona do wielkości „importu”. Szacuje się, ze w Polsce ogólna emisja

zanieczyszczeń gazowych wyniosła w 1994 r. co najmniej 10 mln t, w tym dwutlenku siarki

(SO2) – 2,6 mln t (1989- 3,9 mln t, 1991- 3,0 mln t ), tlenków azotu – 1,1 mln t (1989-1,5 mln

t, 1991-1,2 mln t), tlenku węgla (CO) – 4,4 mln t, lotnych substancji organicznych – 1,7 mln t,

amoniaku (NH3) – 384 tys. t, dwusiarczku węgla (CS2) -20 tys. t, siarkowodoru (H2S) – 9 tys. t

i związków fluoru – 4 tys. t, dodatkowo emisja dwutlenku węgla (CO2) jest szacowana na ok.

400 mln t. Emisja pyłów 1989-94 zmniejszyła się z 2,4 mln t do 1,4 mln t rocznie.

Przestrzenny rozkład emisji zanieczyszczeń jest bardzo nierównomierny – największy poziom

osiąga ona na obszarach dużych aglomeracji miejskich oraz głównych okręgach

przemysłowych. Zdecydowanie najgorsza sytuacja występuje w województwie śląskim,

gdzie na obszarze stanowiącym zaledwie 2,1% powierzchni Polski koncentruje się aż 20-25%

krajowej emisji dwutlenku siarki (SO2), tlenków azotu i pyłów[potrzebne źródło]. Od wielu lat

są tu przekraczane wartości dopuszczalnych stężeń wszystkich ważniejszych zanieczyszczeń

atmosfery, w tym metali ciężkich, tlenku węgla i węglowodorów. Na obszarach

zurbanizowanych, zwłaszcza przy ruchliwych ulicach miejskich występuje podwyższone w

stosunku do poziomu dopuszczalnego zapylenie oraz stężenie szkodliwych gazów. Z kolei

Kraków jest drugim co do wielkości miastem w Polsce, zamieszkanym przez 756 tys. ludzi, w

którym jakość powietrza jest jedną z najgorszych w Europie[3]. Głównym źródłem

zanieczyszczeń powietrza w Krakowie jest niska emisja (ogrzewanie mieszkań węglem i

śmieciami). Poza sezonem grzewczym do przekraczania norm zanieczyszczenia przyczynia się

transport oraz przemysł. W Krakowie i niektórych miastach Górnego Śląska występuje

kwaśny smog typu londyńskiego.

- 27 -

Rys. 3.3. Schemat powstawania kwaśnego deszczu

Zanieczyszczenie powietrza ma ogromny wpływ na życie człowieka. Smog kwaśny poraża

oskrzela, drogi oddechowe, układ krążenia. Organizacja Health and Environmental Alliance

oszacowała koszty zewnętrzne zanieczyszczenia powietrza w przedziale 12-34 mld zł rocznie,

na co składa się "3,500 przedwczesnych zgonów, 1,600 przypadków przewlekłego zapalanie

oskrzeli, 1,000 nowych hospitalizacji oraz 800,000 utraconych dni pracy rocznie. Doprowadza

również do degradacji zabytków.

Żeby odwrócić proces i oczyścić powietrze należy dokonać:

zmian technologicznych,

zamontować skuteczne urządzenia oczyszczające dla źródeł emisji (cyklony, filtry

workowe, elektrofiltry, skrubery, odpylacze),

ustalić prawidłowe i rzetelnie przestrzegane kryteria oceny zanieczyszczeń.

Od początku lat 90. obserwuje się zmniejszenie emisji zanieczyszczeń powietrza, co

początkowo było spowodowane spadkiem produkcji przemysłowej, obecnie – postępem w

instalowaniu urządzeń ochrony powietrza. Wzrasta liczba urządzeń odpylających i ich średnia

skuteczność. Powstają nowe instalacje odsiarczania spalin i usuwania z nich tlenków azotu.

Ilość zanieczyszczeń zatrzymanych i zneutralizowanych w urządzeniach oczyszczających w

przypadku pyłów stanowi ok. 98% zanieczyszczeń wytworzonych, a w przypadku dwutlenku

siarki – ok. 26%. W rezultacie tych zmian udział emisji przemysłowych zmniejsza się na rzecz

niskiej emisji.

- 28 -

Stężenie pyłów zawieszonych w pomieszczeniach jest o ok. 10% niższe od stężenia na

zewnątrz. Stosowanie pokojowych filtrów powietrza HEPA w oczyszczaczach powietrza,

klimatyzatorach i odkurzaczach zmniejsza stężenie w pomieszczeniach o ok. 30%.

Rosnące zapotrzebowanie na energię sprawia, że do atmosfery przedostają się

zanieczyszczenia, które podzielić można na gazowe i pyłowe. Najistotniejsze z nich to:

dwutlenek siarki, tlenki azotu, pyły węglowe, tlenek i dwutlenek węgla, ozon troposferyczny,

ołów oraz pyły. Źródłem ich emisji jest postępująca industrializacja, wzrost liczby ludności,

przemysł energetyczny oraz transport. Głównym sprawcą zanieczyszczeń pyłowych jest

przemysł paliwowo-energetyczny, generujący ogromną ilość popiołów lotnych. Ta gałąź

przemysłu odpowiada także za najwyższą emisję zanieczyszczeń gazowych, z czego około

75% to emisja dwutlenku siarki. Wtóruje mu przemysł metalurgiczny, odpowiedzialny za

emisję pyłów metalurgicznych oraz gazów, wśród których 80% stanowi tlenek węgla, zwany

czadem. Polska zajmuje niechlubne, trzecie miejsce w zanieczyszczeniu powietrza na świecie,

gdyż krajowa energetyka oparta jest na węglu, który jest paliwem uciążliwym dla

środowiska. Minusem są też wadliwe technologie spalania i brak skutecznych instalacji

oczyszczających. Najwięcej zanieczyszczeń emitują elektrownie, elektrociepłownie, spalanie

węgla w gospodarstwach domowych, transport, przemysł hutniczy, chemiczny i budowlany.

Rys. 3.4. Rejony o najwyższym w Polsce zanieczyszczeniu powietrza

- 29 -

Nadmierne zanieczyszczenie powietrza występuje na ponad 20% powierzchni kraju.

Najbardziej zanieczyszczone jest województwo śląskie, z uwagi na duże zagęszczenie

przemysłu. Rejon ten to zaledwie nieco ponad 2% powierzchni kraju, a koncentruje się tam

do 25% emisji dwutlenku siarki, tlenków azotu i pyłów. Przykładowo w Górnośląskim Okręgu

Przemysłowym na 1 km2 przypada ok. 1000 ton pyłów w skali roku, co oznacza pięciokrotne

przekroczenie norm. Skuteczną drogą do redukcji emisji gazów i pyłów jest ograniczenie

wydobycia paliw kopalnych i spalania węgla, zwiększenie udziału źródeł odnawialnych w

produkcji energii, systemy odsiarczania spalin i urządzenia odpylające. Aby przeciwdziałać

emisji światowych zanieczyszczeń, w 1997 roku podpisano międzynarodowe porozumienie,

zwane Protokołem z Kioto. Kraje, które je ratyfikowały, zobowiązały się zredukować do 2012

roku własne emisje o co najmniej 5% poziomu emisji z roku 1990. Do największych

oponentów protokołu należą Stany Zjednoczone. Nie uznały go również Chiny, które są

największym w świecie emitentem gazów cieplarnianych.

Wymagania UE, dotyczące oceny i zarządzania jakością powietrza określa dyrektywa ramowa

96/62/EC oraz dyrektywy pomocnicze 1999/30/EC i 2000/69/EC. Przywołane dyrektywy, na

polski grunt prawny, przeniosła ustawa z 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62,

poz. 627) i rozporządzenia wykonawcze do tej ustawy - (Dz.U. Nr 87 poz. 798) oraz w sprawie

dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. Nr 87, poz. 796).

Odpowiedzialność za ocenę jakości powietrza ponosi wojewoda w imieniu którego zadanie

to wykonuje wojewódzki inspektor ochrony środowiska. Ocena obejmuje negatywne

oddziaływanie niebezpiecznych związków zawartych w powietrzu na zdrowie ludzi i na

wegetację roślin. Ocenia się następujące zawartości:

substancja okres uśredniania

wyników

dopuszczalny

poziom µg/m3

dopuszcz. częstość

przekraczania

normy

benzen C6H6 rok 5

dwutlenek azotu

NO2

1 godz. 200 18 razy

rok 40

dwutlenek siarki

SO2

1 godz. 350 24 razy

doba 150 3 razy

ołów Pb rok 0,5

tlenek węgla CO 8 godz. 10 000

ozon O3 8 godz. 120 60 dni

pył zawieszony doba 50 35 razy

rok 40

Odrębne, podwyższone normy obowiązują w uzdrowiskach. Określa się również

godzinne poziomy alarmowe (i ostrzegawcze) dla: ozonu - 240/godz. (180),

dwutlenku siarki - 500, dwutlenku azotu - 400.

- 30 -

Szacuje się, że rocznie w Unii Europejskiej na choroby spowodowane zanieczyszczeniem

powietrza umiera ok. 350 tys. osób. By z tym walczyć, KE zaproponowała w 2005 roku

dyrektywę zaostrzającą obecne przepisy dotyczące limitów zawartości groźnych cząsteczek w

powietrzu, w tym najbardziej szkodliwych pyłów o wielkości do 2,5 mikronów (PM2,5). KE

spodziewa się, że dzięki tym nowym restrykcjom nałożonym na przemysł i transport, które

emitują szkodliwe tlenki azotu, dwutlenek siarki i amoniak, można aż o 60 tys. obniżyć liczbę

zgonów w ciągu roku i zaoszczędzić w ochronie zdrowia ok. 42 mld euro. Według przyjętej

przez eurodeputowanych dyrektywy, dopuszczalny poziom koncentracji największych

cząstek (PM10) pyłów ma wynieść 40 mikrogramów na metr sześcienny rocznie, począwszy

od roku 2010.

Kraków ma problem ze smogiem przez cały rok kalendarzowy. Najgorzej jest w sezonie

grzewczym, kiedy spaliny samochodowe oraz piece węglowe emitują ogromne ilości pyłu

zawieszonego PM10 i PM2.5. W okresie między październikiem a kwietniem normy tych

substancji są notorycznie przekraczane. Źle jest także w czasie wakacji, kiedy co prawda

stężenie pyłów spada (choć i tak zdarza się dużo dni, kiedy normy są przekraczane! – w lipcu

w centrum miasta były 4 takie dni), ale w zamian “otrzymujemy” smog fotochemiczny (typu

“Los Angeles”). Jest to zjawisko powstające przy wysokich temperaturach powietrza. Wtedy

to: “Tlenki azotu i węglowodory obecne w spalinach samochodowych w obecności światła

wchodzą w reakcje prowadzące do powstania silnych utleniaczy (m.in. ozonu),

formaldehydu,acetaldehydu, PAN oraz nadtlenku wodoru.

Ozon jest gazem drażniącym, powoduje uszkodzenie błon biologicznych przez reakcje

rodnikowe z ich składnikami. Po dostaniu się do komórek może hamować działanie enzymów

komórkowych, wstrzymując oddychanie wewnątrzkomórkowe. Pierwszymi objawami

podrażnienia ozonem (obserwowanym w stężeniach 200 μg/m3) są kaszel, drapanie w

gardle, senność i bóle głowy. W większych stężeniach może prowadzić do wzrostu ciśnienia

tętniczego, przyspieszenia tętna i obrzęku płuc prowadzącego do zgonu (w stężeniach 900-

20000 μg/m3). Dopuszczalne stężenie Ozonu w powietrzu wynosi 120 μg/m3 a poziom

alarmowy wynosi 240 μg/m3 .

Najważniejsze jest jednak pytanie nie o objawy, a przyczyny złej dla życia jakości powietrza w

Krakowie. O ile bowiem wszyscy wiedzą o niekorzystnym położeniu geograficznym miasta o

tyle niezbyt popularne, a w całej sprawie krytyczne jest to, że brakuje programu ochrony

korytarzy powietrzno – wiatrowych, które są bezmyślnie zabudowywane, a stanowią jedyny

ratunek dla miasta, w którym wiatr wieje średnio z prędkością tylko około 2 metrów na

sekundkę (7,2 km/h).

- 31 -

4. Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej – 2h

(aspekty prawne – pozwolenia niezbędne do przeprowadzenia inwestycji i uruchomienia procesu

przemysłowego obszary NATURA 200)

Działania globalne. Większość państw na świecie ma swoje własne normy i przepisy prawne

dotyczące ochrony przyrody. W związku z tym środowisko naturalne chronione jest w

różnym stopniu na różnych obszarach (w zależności od np. lokalnych norm emisji

zanieczyszczeń). Istotna jest też kwestia przestrzegania owych przepisów, ponieważ często

bywają one bezkarnie łamane.

Intensywny rozwój gospodarczy w drugiej połowie XX wieku sprawił, że zagrożenie dalszą

degradacją środowiska stawało się coraz większe i konieczne było podjęcie działań o zasięgu

ponadpaństwowym – globalnym. Poniżej wymienionych zostało kilka przykładów takich

działań:

- MAB – “Man and Biosphere” (”Człowiek i Biosfera”) to program UNESCO

(wyspecjalizowanej organizacji ONZ) powstały w 1971 roku; ma na celu objęcie dodatkową

ochroną najcenniejszych obszarów i obiektów przyrodniczych; dotychczas utworzono 482

rezerwaty biosfery, których pełny wykaz (w języku angielskim, francuskim i hiszpańskim)

można znaleźć pod adresem: http://www.unesco.org/mab/BRs/BRlist.shtml; ponadto

UNESCO utworzyło Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego, obejmującą

obiekty o szczególnej wartości historycznej, w tym elementy środowiska naturalnego;

- Konwencja Ramsarska – porozumienie zawarte w 1971 roku w irańskim mieście Ramsar;

zakłada objęcie dodatkową ochroną obszarów wodno-błotnych (wetlands), a w szczególności

żyjącego tam ptactwa; listę obszarów chronionych Konwencją Ramsarską można znaleźć pod

adresem http://www.ramsar.org/cda/en/ramsar-about-sites/main/ramsar/1-36-55_4000_0;

- Protokół z Kioto – umowa międzynarodowa zawarta w 1997 roku przez większość państw

świata; jej sygnatariusze zobowiązali się do ograniczenia o 5% emisji gazów cieplarnianych

do 2012 roku; protokół wszedł w życie 16 lutego 2005 roku, kiedy to Rosja, jako 141

państwo, dokonała jego ratyfikacji; niestety umowy tej nie chcą podpisać Stany Zjednoczone,

które wytwarzają aż 40% wszystkich gazów cieplarnianych na świecie;

- Konwencja Wiedeńska (1985), Protokół Montrealski (1987) – umowy międzynarodowe

dotyczące ochrony warstwy ozonowej; w latach 90-tych do Protokołu Montrealskiego

wprowadzono liczne poprawki, które miały na celu dalsze ograniczenie emisji substancji

chemicznych niszczących warstwę ozonową Ziemi;

- Szczyt Ziemi – Konferencja Narodów Zjednoczonych “Środowisko i Rozwój”, która odbyła

się w 1992 roku w Rio de Janeiro; spotkali się wówczas szefowie 178 państw i podpisali

szereg deklaracji, porozumień, konwencji i innych dokumentów określających ramy

wspólnego działania w zakresie ochrony środowiska; oceną ich wdrażania oraz

- 32 -

perspektywami dalszych działań miał zająć się m.in. Światowy Szczyt do spraw

Zrównoważonego Rozwoju zorganizowany w Johannesburgu w 2002 roku; jednakże

spotkanie to zostało powszechnie skrytykowane, gdyż nie przyniosło praktycznie żadnych

wymiernych korzyści, a jedynie ogólne zalecenia (poza tym zwracano uwagę, że olbrzymie

pieniądze wydane na organizację szczytu mogły być przeznaczone na działania bezpośrednio

chroniące środowisko).

- Greenpeace – międzynarodowa organizacja ekologiczna przeprowadzająca spektakularne

akcje na rzecz ochrony przyrody; jej działania mają na celu zwrócenie uwagi świata na

konkretne przykłady niszczenia środowiska naturalnego; aktywiści Greenpeace często

dopuszczają się czynów skrajnie niebezpiecznych, niejednokrotnie łamiąc prawo.

Natura 2000 – program utworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu (sieci)

obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą dla tego programu są dwie unijne

dyrektywy: Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa). Celem programu jest

zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za

cenne i zagrożone w skali całej Europy. Wspólne działanie na rzecz zachowania dziedzictwa

przyrodniczego Europy w oparciu o jednolite prawo ma na celu optymalizację kosztów i

spotęgowanie korzystnych dla środowiska efektów. Jednolite prawo powinno ułatwić

współdziałanie wielu instytucji zajmujących się ochroną przyrody stale i tych dla których jest

to działanie oboczne. Zadanie i cel rangi europejskiej powinno łatwiej uzyskać powszechną

akceptację społeczną, tym bardziej że poszczególne kraje członkowskie są zobowiązane do

zachowania na obszarach wchodzących w skład sieci Natura 2000 walorów chronionych w

stanie nie pogorszonym, co wcale nie musi wykluczać ich gospodarczego wykorzystania.

W ramach programu wyznaczone zostają tzw. obszar specjalnej ochrony ptaków (Special

Protection Areas – SPA) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (Special Areas of

Conservation – SAC), na których obowiązują ochronne regulacje prawne.

Obszary specjalnej ochrony ptaków są wyznaczane samodzielnie przez każde państwo.

Komisja Europejska kontroluje jednak zgodność wyznaczonych obszarów z siecią tzw. IBA. W

praktyce każdy obszar spełniający naukowe kryteria IBA musi być wyznaczony jako obszar

specjalnej ochrony ptaków. W zakresie specjalnych obszarów ochrony siedlisk, każde

państwo członkowskie musi opracować i przedstawić Komisji Europejskiej listę leżących na

jego terytorium obszarów najcenniejszych pod względem przyrodniczym, odpowiadających

gatunkowo i siedliskowo wymogom zawartym w Dyrektywie Siedliskowej. Po przedłożeniu

listy, następuje proces ewaluacji i selekcji obszarów na poziomie europejskim. Kluczowym

elementem tej procedury jest Seminarium Biogeograficzne na którym ocenia się

kompletność sieci dla każdego z gatunków i siedlisk będących przedmiotami ochrony, a

występujących w danym państwie. Następnie Komisja Europejska zatwierdza w trybie decyzji

obszary pod nazwą obszar mający znaczenie dla Wspólnoty (Site of Community Importance –

SCI) i od tej chwili obowiązują wszystkie przepisy ochronne. Państwo członkowskie ma

- 33 -

następnie obowiązek w ciągu 6 lat wyznaczyć obszary krajowym aktem prawnym, co do listy,

granic i przedmiotów ochrony obszarów akt ten musi być tożsamy z decyzją Komisji.

Obszary Natura 2000 są obszarami ochrony określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz

gatunków, tj. tylko te gatunki i siedliska są przedmiotami ochrony. Funkcjonowanie obszaru

opiera się na trzech kluczowych obowiązkach:

Obowiązek oceny: Każdy plan lub przedsięwzięcie, które potencjalnie mogłoby wpływać na

obszar Natura 2000, musi być – przed zezwoleniem na nie – ocenione pod kątem tego

wpływu. Nie można zezwolić na realizację przedsięwzięcia, którego wpływ na obszar Natura

2000 byłby znacząco negatywny. Obowiązuje przy tym zasada ostrożności – wszystkie

racjonalne wątpliwości muszą być interpretowane na korzyść ochrony obszaru, a przeciwko

przedsięwzięciu, tj. do zezwolenia na przedsięwzięcie konieczne jest uzyskanie pewności, że

znaczący negatywny wpływ jest wykluczony. Wyjątkowo, mimo znaczącego negatywnego

wpływu przedsięwzięcia na obszar, można na nie zezwolić jeśli jego realizacja wynika z

koniecznych przyczyn nadrzędnego interesu publicznego, nie ma możliwości zastosowania

rozwiązań alternatywnych oraz zostanie zagwarantowana kompensacja przyrodnicza.

Obowiązek ten wywodzi się z art 6(3) i 6(4) Dyrektywy Siedliskowej.

Obowiązek zapobiegania wszelkim pogorszeniom: Organ sprawujący nadzór nad obszarem

Natura 2000 obowiązany jest zapobiec wszelkim pogorszeniom stanu siedlisk i znaczącemu

niepokojeniu gatunków, będących w danym obszarze przedmiotami ochrony. Dotyczy to

także zapobieganiu pogorszeniom spowodowanym przez czynniki naturalne, albo

pogorszeniom w wyniku legalnej, nie wymagającej szczególnych zezwoleń działalności

człowieka. Obowiązek ten wywodzi się z art 6(2) Dyrektywy Siedliskowej.

Obowiązek proaktywnej ochrony: Należy wprowadzić specjalne środki ochronne (np.

regulacje prawne, systemy umów, działania ochrony czynnej, ustanawianie i wdrażanie

odpowiednich planów), gwarantujące docelowo zachowanie przedmiotów ochrony we

właściwym stanie ochrony. Obowiązek ten dla obszarów siedliskowych wywodzi się z art 6(1)

Dyrektywy Siedliskowej, a dla obszarów ptasich – z art. 4 Dyrektywy Ptasiej.

W Polsce obowiązek oceny jest realizowany w formie postępowania administracyjnego;

organem właściwym do orzekania o możliwości wystąpienia znaczącego negatywnego

wpływu przedsięwzięcia na obszar, i tym samym de facto do rozstrzygania o możliwości

realizacji przedsięwzięcia, jest Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Obowiązek

zapobiegania pogorszeniom jest realizowany przez bieżące działania organów administracji i

organów ochrony przyrody, w szczególności organów sprawujących nadzór nad danym

obszarem. Dla wykonania obowiązku zapobiegania pogorszeniom i obowiązku proaktywnej

ochrony przewiduje się sporządzanie i ustanawianie, dla każdego obszaru Natura 2000, co

najmniej raz na 10 lat tzw. planu zadań ochronnych. W razie potrzeby, dla obszaru lub jego

części, może być też sporządzany i ustanawiany na 20 lat plan ochrony.

- 34 -

Sieć Natura 2000 w UE liczy ok. 26 tys. obszarów zajmujących ok. 145 tys. km² powierzchni

morskiej i blisko 800 tys. km² powierzchni lądowej (18% powierzchni krajów UE). W 2011 r.

decyzją KE obszar NATURA 2000 rozszerzono o kolejne 18,8 tys. km².

Rys. 4.1. Obszary Natura 2000 w Europie

Polska zobowiązała się do wyznaczenia na swoim terytorium sieci Natura 2000 w Traktacie

ateńskim z 16 kwietnia 2003 r., stanowiącym podstawę prawną przystąpienia Polski i

dziewięciu innych krajów europejskich do Unii Europejskiej. Przepisy unijne stanowiące

podstawę dla tworzenia sieci Natura 2000 zostały wprowadzone do polskiego prawa wraz z

wejściem w życie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Przygotowania do

wprowadzenia sieci Natura 2000 w Polsce rozpoczęły się już w końcu lat 90. Sporządzone

zostały wówczas wstępne analizy zasobów siedlisk i gatunków wymagających ochrony w

sieci. Prowadzone były także negocjacje na temat uzupełnienia przepisów unijnych o

siedliska i gatunki wymagające ochrony w Polsce, a nieobecne w krajach starej UE i w

konsekwencji też nie objęte ochroną ówczesnego prawa unijnego. W działaniach tych

uczestniczyli przede wszystkim naukowcy z Instytutu Ochrony Przyrody PAN z Krakowa i

urzędnicy Ministerstwa Środowiska.

Eksperci z Centrum Informacji o Środowisku UNEP/GRID i Instytutu Ochrony Przyrody w

Krakowie opracowali w 2001 r. „Koncepcję sieci Natura 2000 w Polsce”. Dokument ten

zawierał wstępną identyfikację i opisy obszarów, wykazy siedlisk i gatunków oraz form

- 35 -

ochrony na obszarach proponowanych do sieci, także mapy przedstawiające umiejscowienie

tych obszarów. W propozycji tej ostoje zajmowały 13,5% powierzchni kraju. W latach 2002-

2003 koncepcja sieci Natura 2000 w Polsce rozwijana była przez Narodową Fundację

Ochrony Środowiska współdziałającą z Instytutem Ochrony Przyrody PAN w Krakowie oraz

Zakładem Ornitologii PAN w Gdańsku i Centrum GRID – Warszawa. Naukowcy z tych

ośrodków otrzymywali dane od Wojewódzkich Zespołów Realizacyjnych, to jest grup

specjalistów, głównie przyrodników powołanych przez wojewodów do tworzenia koncepcji

sieci w poszczególnych województwach. Dane te były zestawiane w formularzach (tzw.

Standardowych Formularzach Danych) wymaganych przez Komisję Europejską. W trakcie

tworzenia koncepcji sieci nie została przeprowadzona powszechna inwentaryzacja siedlisk i

gatunków chronionych, a wszelkie prace oparte były na materiałach publikowanych,

dokumentacjach i wiedzy przyrodników współpracujących z wymienionymi organami.

Rys. 4.2. Grupy ptaków chronionych w puszczy Bialowieskiej

W 2004 r. przeprowadzone zostały pośpieszne konsultacje społeczne, w trakcie których

samorządy powszechnie wyraziły sprzeciw dla przedstawionych propozycji. Przygotowana

koncepcja sieci obszarów chronionych została okrojona także po interwencji Departamentu

Wodnego MŚ oraz Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. W efekcie w maju 2004 rząd

polski przekazał Komisji Europejskiej skromną w stosunku do projektu wyjściowego

koncepcję sieci obszarów siedliskowych Natura 2000, a w lipcu 2004 ukazało się

rozporządzenie wyznaczające ostoje ptasie z podobnie okrojonym zestawieniem obszarów.

Ograniczenie sieci Natura 2000 spowodowało niezadowolenie środowisk eksperckich i

organizacji pozarządowych zaangażowanych wcześniej w jej tworzenie. Efektem tego była

publikacja w grudniu 2004 r. tzw. listy cieni (Shadow List) obszarów Natura 2000.

- 36 -

Opracowanie to zawierało krytyczny przegląd zatwierdzonego projektu oraz propozycje

uzupełnienia sieci Natura 2000 adekwatnie do kryteriów unijnych.

Komisja Europejska wystosowała do polskiego rządu ostrzeżenie w związku z

niedostatecznym poziomem wdrożenia programu Natura 2000. Wobec braku

zdecydowanych działań naprawczych w kwietniu 2006 roku rozpoczęła „procedurę

naruszeniową” przeciwko Polsce. W grudniu 2006 przesłano Polsce tzw. uzasadnioną opinię,

co było ostatnim ostrzeżeniem przed wszczęciem procesu przed Europejskim Trybunałem

Sprawiedliwości. Ponieważ i to nie dało oczekiwanych efektów w grudniu 2007 r. Komisja

wniosła do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości skargę o niewystarczające wyznaczenie

obszarów specjalnej ochrony ptaków przez Polskę. Stanowisko Komisji Europejskiej

spowodowało, że sieć Natura 2000 była sukcesywnie uzupełniana w kolejnych latach.

Równocześnie także w miarę gromadzenia nowych danych dopracowywana była też Shadow

List. Do końca 2008 r. rząd Polski wyznaczył w drodze rozporządzenia 141 obszarów

specjalnej ochrony ptaków oraz wysłał do Komisji Europejskiej 364 propozycje specjalnych

obszarów ochrony siedlisk (stan na 2008 roku[potrzebne źródło]). Komisja Europejska

decyzjami z listopada 2007, stycznia 2008 i grudnia 2008 zatwierdziła te obszary jako obszary

mające znaczenie dla Wspólnoty, w wyniku czego stały się one „pełnoprawnymi” obszarami

Natura 2000.

W 2008 r. podjęte zostały prace nad kolejnym rozszerzeniem sieci specjalnych obszarów

ochrony siedlisk. We wszystkich województwach powołano Wojewódzkie Zespoły

Specjalistyczne, złożone z ekspertów, które opracowały projekt rozszerzenia sieci. 30

października 2009 r. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska przesłał do Komisji

Europejskiej listę 466 nowych obszarów. W rezultacie siedliskowa część sieci wzrosła do 823

obszarów pokrywających ok. 11% powierzchni Polski. Minister uważał, że sieć jest już

zamknięta, podczas gdy organizacje pozarządowe uważają, że trzeba jeszcze do niej dodać

ok. 40-50 obszarów[potrzebne źródło]. W dniach 24-25 marca 2010 r. odbyło się Bilateralne

Seminarium Biogeograficzne weryfikujące kompletność sieci specjalnych obszarów ochrony

siedlisk w Polsce, wykazując wciąż istniejące braki. 18 maja 2010 r. organizacje pozarządowe,

na podstawie wyników Seminarium, ogłosiły aktualizację „Shadow List” zawierającą 33

obszary niezbędne jeszcze do utworzenia i 22 obszary, których granice powinny być

powiększone.

W kwietniu 2012 r. do sieci włączono trzy nowe obszary Natura 2000 oraz powiększono 4 już

istniejące, co było związane z koniecznością wykonania kompensacji przyrodniczej za

zniszczenia powstałe w wyniku budowy drogi ekspresowej S3 na odcinku Szczecin (Klucz) -

węzeł Gorzów Północ.

- 37 -

Rys. 4.3. Obszary Natura 2000 w Polsce

Rys. 4.4. Obszary Natura 2000 w Karpatach

W październiku 2012 r. Polska przekazała do KE kolejną listę obszarów uzupełniających sieć

w Polsce. Utworzono wówczas 22 nowe proponowane obszary mające znaczenie dla

Wspólnoty, a także powiększano kilkanaście istniejących obszary. Dodatkowo wprowadzono

zmiany w 24 obszary, dla których zmiany granic (zarówno powiększenia jak i pomniejszenia)

wynikały z prac nad planami zadań ochronnych, dostosowania ich do przebiegu granic

rezerwatów przyrody oraz parków narodowych, doprecyzowania do podziału katastralnego i

- 38 -

granic wydzieleń leśnych oraz korekt błędów rysowniczych. Zlikwidowano także 3

dotychczasowe obszary, które zostały włączone w granice powiększanych obszarów.

Rys. 4.5. Ptaki chronione

Obecnie w Polsce sieć Natura 2000 zajmuje prawie 20 % powierzchni lądowej kraju. W jej

skład wchodzi: 845 obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty (obszary "siedliskowe" -

przyszłe specjalne obszary ochrony siedlisk) oraz 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków.

Działalność przemysłowa

Pozwolenie zintegrowane jest instrumentem formalno - prawnym wprowadzonym do prawa

unijnego Dyrektywą Rady Nr 96/61/WE z dnia 24 września 1996 r. dotycząca zintegrowanego

zapobiegania zanieczyszczeniom ich kontroli (Dz.Urz.UE L z 1996 r. Nr 257, str. 26-40, z późn.

zm.) zwaną Dyrektywą IPPC (Integrated Pollution Prevention and Control - Zintegrowanego

Zapobiegania i Ograniczania Zanieczyszczeń). Do prawodawstwa polskiego przepisy

Dyrektywy IPPC przetransponowane zostały ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo

ochrony środowiska (tekst jednolity: Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późn. zm.)

Celem wprowadzenia pozwoleń zintegrowanych jest optymalizacja i minimalizacja

zanieczyszczeń (substancji i energii) wprowadzanych do środowiska widzianego jako całość,

w związku z wybranymi rodzajami działalności, której ze względu na rodzaj i skalę mogą

powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych lub

środowiska jako całości. Prowadzenie wskazanych w prawie instalacji , dla których

wymagane jest uzyskanie pozwolenia zintegrowanego, bez takiego pozwolenia jest

zabronione. Listę instalacji których prowadzenie wymaga uzyskania pozwolenia

zintegrowanego zawiera załącznik nr I do Dyrektywy 96/61/WE. Obowiązek ten dotyczy

każdej nowej instalacji oddawanej do użytku. Dla instalacji istniejących w dniu wejścia w

życie przepisów Dyrektywy IPPC należało uzyskać pozwolenia zintegrowane do dnia

30.10.2007 roku. W przypadku wprowadzania tzw. istotnej zmiany , która może powodować

- 39 -

wzrost negatywnego oddziaływania na ludzi i środowisko konieczne jest każdorazowo

wcześniejsze dostosowanie warunków pozwolenia do zmienionych okoliczności, względnie

uzyskanie pozwolenia zintegrowanego, jeżeli wprowadzana zmiana spowoduje, iż spełnione

będą kryteria kwalifikujące instalację jako wymagającą uzyskania pozwolenia

zintegrowanego.

Obowiązek uzyskania/posiadania pozwolenia zintegrowanego dotyczy prowadzących

instalację wymienione w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lipca 2002 r. w

sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych

elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz.U. z 2002 r. Nr 122, poz. 1055)

(Rodzaje działalności objęte pozwoleniem zintegrowanym). Prowadzący instalacje

odpowiadające kryteriom z ww. rozporządzenia (Dz.U. z 2002 r. Nr 122, poz. 1055)

zobowiązani są posiadać pozwolenie zintegrowane obejmujące wszystkie aspekty wpływu na

środowisko w zależności od prowadzonej działalności. Pozwolenie zintegrowane zastępuje

następujące decyzje / pozwolenia:

na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza;

na wytwarzanie odpadów;

na pobór wód,

na odprowadzenie ścieków do wód lub do ziemi.

Posiadanie pozwolenia zintegrowanego nie zwalnia natomiast z obowiązku uzyskania

pozwolenia wodno-prawnego na wprowadzanie do kanalizacji zewnętrznej (Prawa i

obowiązki korzystających z wód ) ścieków zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla

środowiska wodnego (Substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska)

Zintegrowane podejście do określania w pozwoleniu warunków korzystania ze środowiska

widzianego jako całość, polega w praktyce na zastąpieniu cząstkowych pozwoleń na

wprowadzanie substancji lub energii do poszczególnych komponentów środowiska, jednym

dokumentem. Pozwolenie ma zatem obejmować całość oddziaływań na środowisko, a więc

wszystkie emisje substancji i energii, wykorzystywane surowce i zapotrzebowanie na

energię, a także pobór wody i sytuacje odbiegające od normalnych. Zgodnie z przepisami

polskiego prawa instalacje położone na terenie jednego zakładu obejmuje się co do zasady

jednym pozwoleniem zintegrowanym, jednak prowadzący na danym terenie kilka instalacji

może wystąpić z wnioskiem o wydanie dla nich odrębnych pozwoleń, ale także włączyć do

pozwolenia zintegrowanego instalacje, które same w sobie takiego pozwolenia nie wymagają

(art. 203 ustawy Prawo ochrony środowiska).

Determinantą do uzyskania pozwolenia zintegrowanego jest spełnienia najważniejszego

wymogu, jakim jest dostosowanie się do wymagań najlepszych dostępnych technik (BAT), w

tym optymalizacja działania w celu zapewnienia wysokiego stopnia ochrony środowiska jako

całości, unikanie ochrony jednego komponentu środowiska kosztem zwiększenia

zanieczyszczenia drugiego, zapobieganie lub skuteczne ograniczanie wprowadzania do

- 40 -

środowiska substancji lub energii oraz nie pogarszanie stanu środowiska w znacznych

rozmiarach i nie powodowanie zagrożenia życia lub zdrowia ludzi, jak również zapewnienie

zgodnie z art. 188 ustawy POŚ, że emisja w warunkach normalnego funkcjonowania

instalacji, nie będzie większa niż wynikająca z prawidłowej eksploatacji instalacji, dla

poszczególnych wariantów funkcjonowania. Istotnym warunkiem dla uzyskania pozwolenia

jest również spełnianie przez instalacje warunków emisji, które powinny mieścić się w

granicach specjalnie określonych standardów emisyjnych, nazwanych w Dyrektywie IPPC

granicznymi wielkościami emisyjnymi (Graniczne wielkości emisji).

Wymóg stosowania dla instalacji najlepszej dostępnej techniki (BAT) odróżnia pozwolenie

zintegrowane od innych pozwoleń na wprowadzanie do środowiska substancji i energii,

jakkolwiek należy zauważyć, że zgodnie z wymogami art. 143 ustawy Prawo ochrony

środowiska, każda nowo uruchamiana lub zmieniana w sposób istotny instalacja powinna

spełniać określone wymagania, które bierze się pod uwagę przy określaniu wymogów BAT,

także w przypadku, gdy taka instalacja nie wymaga uzyskania pozwolenia zintegrowanego.

Podstawą do wszczęcia procedury wydania pozwolenia zintegrowanego jest wniosek

prowadzącego instalację. Wniosek o wydanie pozwolenia zintegrowanego (Zawartość

wniosku o wydanie pozwolenia zintegrowanego) powinien spełniać wymagania szczegółowe

określone w art. 184 i 208 ustawy Prawo ochrony środowiska oraz uwidaczniać całościowe

podejście zakładu do ochrony środowiska realizowane m.in. poprzez zastosowanie

najlepszych dostępnych technik (ang. Best Available Techniques - BAT) (Najlepsze dostępne

techniki BAT).

Organem ochrony środowiska właściwym do wydania pozwolenia zintegrowanego jest

starosta, lub marszałek województwa w przypadku przedsięwzięć klasyfikowanych jako

mogące znacząco oddziaływać na środowisko. Pozwolenie wydawane jest na czas określony,

nie dłuższy niż 10 lat. Pozwolenie dla instalacji, dla której uzyskuje się pozwolenie po raz

pierwszy powinno być wydane przed upływem 6 miesięcy, a w przypadku konieczności

zmiany warunków pozwolenia w związku z zamiarem wprowadzenia istotnej zmiany

warunków funkcjonowania instalacji przed upływem 4 miesięcy do daty złożenia stosownego

wniosku. Organ odpowiedzialny za wydanie pozwolenia lub decyzji o zmianie pozwolenia

zintegrowanego zapewnia możliwość udziału społeczeństwa w przedmiotowym

postępowaniu. Zgodnie z art. 186 pkt 4 organ właściwy do wydania pozwolenia ma

obowiązek odmówić jego wydania, jeżeli

– nie są spełnione wymagania najlepszych dostępnych technik, o których mowa w art. 204

ust. 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska, a także jeżeli

zachodzą przesłanki odmowy określone w art. 18 ust. 3 pkt 1 i 2 lub art. 29 ust. 1 i 2 ustawy z

dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach;

- 41 -

– eksploatacja instalacji lub urządzenia powodowałaby przekroczenia standardów

emisyjnych i/lub oddziaływanie instalacji lub urządzenia powodowałoby ryzyko pogorszenia

stanu środowiska w znacznych rozmiarach lub zagrożenia życia lub zdrowia ludzi.

a także jeżeli byłoby to niezgodne z:

– wojewódzkimi, powiatowymi i gminnymi programami ochrony środowiska;

– programem ochrony powietrza;

– programem ochrony środowiska przed hałasem.

Organ właściwy do wydania pozwolenia co najmniej raz na 5 lat dokonuje analizy wydanego

pozwolenia zintegrowanego. Analiza przeprowadzana jest gdy nastąpiła zmiana w

najlepszych dostępnych technikach pozwalająca na znaczne zmniejszenie wielkości emisji

bez powodowania nadmiernych kosztów oraz jeśli wynika to z potrzeby dostosowania

eksploatacji instalacji do zmian przepisów o ochronie środowiska. Jeśli instalacja nie będzie

należycie eksploatowana, będzie stwarzała zagrożenie pogarszania stanu środowiska lub

zdrowia i życia ludzi, wówczas pozwolenie będzie niezwłocznie cofane lub ograniczane bez

odszkodowania.

W zależności od rodzaju prowadzonej instalacji oraz substancji wprowadzanych do

środowiska prowadzący instalację zobowiązany jest także ponosić opłaty z tytułu

korzystania ze środowiska (Opłaty za korzystanie ze środowiska), podmiot wnioskujący o

pozwolenie uiszcza opłaty za czynności urzędowe związane ze złożeniem wniosku tj.: opłaty

skarbowe (Opłata skarbowa za pozwolenie zintegrowane) oraz jak w przypadku starania się o

pozwolenie zintegrowane ww. opłaty rejestracyjnej.

- 42 -

5.Odpady – 8 h

(gospodarka odpadami, sposoby zagospodarowania odpadów (re-using,, recykling, utylizacja,

składowanie) technologie bezodpadowe i niskoodpadowe)

Do degradacji środowiska naturalnego przyczynia się działalność gospodarcza człowieka i

niewłaściwe korzystanie z zasobów naturalnych. Działalność gospodarcza prowadzi do

zakłócenia równowagi ekologicznej, ponieważ pobrane materiały z ekosystemu wracają do

niego w postaci bezużytecznych odpadów, a często nawet substancji toksycznych. Częściowe

zamknięcie obiegu materiałowego jest możliwe dopiero w wyniku na przykład recyklingu

odpadów.

Segregację i zbiórkę odpadów powinno się rozpocząć od najmniejszej jednostki

społecznej, czyli rodziny. Ważnym elementem jest wychowanie w przekonaniu, iż wiele

materiałów wykorzystywanych do produkcji można odzyskać i przetworzyć ponownie.

Zbieranie odpadów jest bardzo ważnym problemem w całym łańcuchu recyklingu. Bardzo

ważną rolę odgrywa tutaj uświadomienie społeczeństwa o możliwości ponownego

wykorzystania surowców przetworzonych oraz przekonaniu do zbierania zużytych

materiałów. Istotna jest odpowiednia motywacja społeczeństwa do współuczestniczenia w

procesie zbiórki, która przyczyni się do odzyskania surowców przy stosunkowo małych

nakładach na ich sortowanie i oczyszczanie. Należy również uświadamiać, iż dzięki segregacji

poszczególnych materiałów, ich odzyskanie i ponowną przeróbkę będą dużo łatwiejsze do

zrealizowania.

Zbiórka powinna być poparta akcją informacyjną i reklamową, ma wtedy duże szanse

powodzenia oraz wpłynięcia na świadomość społeczeństwa. Akcja zbiórki odpadów winna

być poprzedzona kampanią wyjaśniającą, jaki jest jej cel oraz jakie niesie ze sobą skutki, tak

ważne dla lokalnej społeczności i środowiska naturalnego.

Sposób zbierania zużytych odpadów opakowaniowych od konsumenta można prowadzić w:

- System odbierania, w którym wyspecjalizowane firmy odbierają odpady

od konsumenta,

- System przynoszenia w ramach, których konsument przynosi i oddaje zużyte opakowania w

specjalnie do tego przeznaczonych miejscach (kontener, baza materiałów wtórnych).

Oba systemy mogą praktycznie istnieć obok siebie lub się uzupełniać.

Gospodarowanie odpadami to działania polegające na zbieraniu, transporcie, odzysku i

unieszkodliwianiu odpadów, jak również nadzorze nad miejscami unieszkodliwiania

odpadów.

Zasady gospodarowania odpadami:

należy zapobiegać powstawaniu odpadów,

ograniczać ilość odpadów,

ograniczać negatywne oddziaływanie odpadów na środowisko,

zapewnić zgodny z zasadami ochrony środowiska odzysk,

- 43 -

zapewnić zgodne z zasadami ochrony środowiska unieszkodliwianie odpadów,

których nie udało się poddać odzyskowi.

Zasada 3R

Zasada 3R (Reduce, Reuse, Recycle), promuje zdrowy dla środowiska styl życia, konsumpcji

dóbr i traktowania odpadów. Spolszczone: zasada 3 U: Unikaj kupowania zbędnych rzeczy,

Użyj powtórnie, Utylizuj.

Pierwszy czasownik (ogranicz) przypomina o możliwości zmniejszenia ilości generowanych

odpadów poprzez ograniczenie konsumpcji niepotrzebnych produktów – unikaj kupowanie

zbędnych lub niepotrzebnych rzeczy, unikaj towarów nadmiernie opakowanych

(niepotrzebnie nadmiernie opakowanych).

Drugi (użyj ponownie) przypomina o możliwości powtórnego wykorzystania produktów

powszechnie uznanych za jednorazowe, co zmniejsza skalę zanieczyszczeń środowiska,

powstałych zarówno wskutek efektów ubocznych produkcji jak i akumulacji śmieci. Odnosi

sie do propozycji ponownego, wielokrotnego wykorzystania towarów, czasem w zupełnie

nowym przeznaczeniu.

Wreszcie ostatni czasownik (oddaj do odzysku / recykluj) mówi co należy zrobić w sytuacji,

gdy nie można zrezygnować z produktu, a powstałego z niego odpadu nie da się wykorzystać

ponownie: należy go wrzucić do odpowiedniego pojemnika celem ponownego wykorzystania

w produkcji.

Kolejność czasowników nie jest w tym zwrocie przypadkowa. Największe korzyści dla

środowiska niesie ograniczanie nadmiernej konsumpcji oraz wielokrotne użycie – czyli jak

najpóźniejsze uznanie produktu za odpad. Wreszcie ich racjonalne przetwarzanie pomaga

- 44 -

ograniczyć obciążenia środowiska związane z pozyskaniem produktu z surowców

pierwotnych i wspomnianą wcześniej akumulacją śmieci.

Rys.5.1. Hierarchia postępowania z odpadami zgodna z zaleceniami (dyrektywami i rozporządzeniami) Unii Europejskiej

Odnośnie problematyki odpadów Unia Europejska 15 lipca 1975 roku ustaliła podstawowe

kierunki działań w zakresie gospodarki odpadami (dyrektywa 75/442/EWG kilkakrotnie

nowelizowana). Do działań tych zaliczono:

ustanowienie ogólnych zasad kontroli usuwania odpadów w skali krajowej,

przyjęcie, że głównym celem jest minimalizacja powstawania odpadów,

wprowadzanie „czystych technologii”, szerokie zastosowanie recyklingu oraz

wykorzystywanie odpadów jako źródła energii,

wprowadzenie na rynek takich produktów, aby ich zastosowanie lub końcowe

usuwanie nie miało żadnego wpływu lub miało wpływ minimalny na wzrost ilości i

szkodliwości odpadów.

Kwestia zgodności terminologii stosowanej w gospodarce odpadami ze słownictwem

przyjętym w Unii Europejskiej ma zasadnicze znaczenie dla zharmonizowania polskich

uregulowań prawnych z wymaganiami obowiązującymi w krajach Unii. Dlatego też,

obowiązująca od 1 stycznia 2002 roku, ustawa o odpadach uchwalona 27 kwietnia 2001 r.

(Dz.U. nr 62 poz. 628)[2] wraz z pozostałymi ustawami obejmującymi zagadnienia

„odpadowe”, opiera się na zmienionym, w porównaniu z wcześniejszymi przepisami,

aparacie pojęciowym, który jest już całkowicie zgodny z prawodawstwem unijnym.

Zgodnie z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008

r. w sprawie odpadów oraz uchylającej niektóre dyrektywy (Dz. Urz. WE L 312 z 22.11.2008)

wprowadzono szereg definicji dotyczących gospodarowania odpadami:

- 45 -

Odpady oznaczają każdą substancję lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza

się pozbyć, lub do których pozbycia został zobowiązany.

Posiadacz odpadów oznacza wytwórcę odpadów lub osobę fizyczną lub prawną będącą w

posiadaniu tych odpadów. Pojęcie to oprócz wytwórcy odpadów obejmuje każdego, kto

obejmuje odpady fizycznie w posiadanie: prowadzącego zbieranie, transport, przetwarzanie

odpadów; mogą to być działania w charakterze sprzedawcy odpadów i pośrednika w obrocie

odpadami, jeżeli wykonuje wymienione czynności. Domniemywa się, że władający

powierzchnią ziemi jest posiadaczem odpadów znajdujących się na nieruchomości;

Pozbycie się oznacza uwolnienie się od czegoś niepotrzebnego, zbędnego. Pozbycia się nie

stanowi zbycie rzeczy używanej, przeznaczonej do dalszego użytkowania, zgodnie z jej

pierwotnym przeznaczeniem.

Zbieranie odpadów oznacza gromadzenie odpadów, w tym również wstępne sortowanie i

wstępne magazynowanie odpadów do celów ich transportu do miejsc przetwarzania.

Selektywne zbieranie oznacza zbieranie, w ramach którego dany strumień odpadów

obejmuje jedynie odpady rodzajów o takich samych właściwościach i o tym samym

charakterze w celu ułatwienia specyficznego przetwarzania.

Ponowne użycie oznacza jakikolwiek proces, w wyniku którego produkty lub składniki

niebędące odpadami są wykorzystywane ponownie do tego samego celu, do którego były

przeznaczone.

Przetwarzanie oznacza procesy odzysku lub unieszkodliwiania, w tym przygotowanie

poprzedzające odzysk lub unieszkodliwianie.

Odzysk oznacza jakikolwiek proces, którego głównym wynikiem jest to, aby odpady służyły

użytecznemu zastosowaniu, poprzez zastąpienie innych materiałów, które w przeciwnym

wypadku zostałyby użyte do spełnienia danej funkcji, lub w wyniku którego odpady są

przygotowywane do spełnienia takiej funkcji w danym zakładzie lub szerszej w gospodarce.

Przygotowanie do ponownego użycia oznacza procesy odzysku polegające na sprawdzeniu,

czyszczeniu lub naprawie, w ramach których produkty lub składniki produktów, które

wcześniej stały się odpadami, są przygotowywane do tego, by mogły być ponownie

wykorzystywane bez jakichkolwiek innych czynności przetwarzania wstępnego.

Recykling oznacza jakikolwiek proces odzysku, w ramach którego odpady są ponownie

przetwarzane w produkty, materiały lub substancje wykorzystywane w pierwotnym celu lub

innych celach; obejmuje to ponowne przetwarzanie materiału organicznego, ale nie

obejmuje odzysku energii i ponownego przetwarzania na materiały, które mają być

wykorzystane jako paliwa lub do celów wypełniania wyrobisk.

Unieszkodliwianie oznacza jakikolwiek proces niebędący odzyskiem, nawet jeżeli wtórnym

skutkiem takiego procesu jest odzysk substancji lub energii

Ze względu na miejsce powstawania odpady możemy podzielić na:

- 46 -

Odpady komunalne (bytowe), czyli takie które powstają w gospodarstwach

domowych.

Odpady przemysłowe, czyli nieużyteczne substancje powstające w procesach

produkcyjnych różnych gałęzi przemysłu.

Odpady rolnicze, czyli organiczne (naturalne) i nieorganiczne (sztuczne) pozostałości

powstałe w wyniku działalności rolniczej.

We wszystkich grupach odpadów wyróżnia się dodatkowo odpady niebezpieczne, czyli takie

które ze względu na swoje właściwości stanowią zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi albo

dla środowiska. Podział odpadów wg stopnia szczególnego zagrożenia dzieli je na:

odpady grożące zakażeniem – zawierające drobnoustroje chorobotwórcze, jaja

pasożytów itp.,

odpady grożące skażeniem – zawierające substancje promieniotwórcze,

odpady szczególnie szkodliwe dla środowiska – zawierające substancje uznane przez

ministra zdrowia za trucizny lub środki szkodliwe,

surowe produkty i inne materiały uznane za nieprzydatne do wykorzystania

gospodarczego.

Klasyfikacja odpadów wg rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w

sprawie katalogu odpadów klasyfikuje je, w zależności od źródła ich powstawania, na 20

następujących grup:

odpady powstające przy poszukiwaniu, wydobywaniu, fizycznej i chemicznej

przeróbce rud oraz innych kopalin – 01,

odpady z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, rybołówstwa, leśnictwa,

łowiectwa oraz przetwórstwa żywności – 02,

odpady z przetwórstwa drewna oraz z produkcji płyt i mebli, masy celulozowej,

papieru i tektury – 03,

odpady z przemysłu skórzanego, futrzarskiego i tekstylnego – 04,

odpady z przeróbki ropy naftowej, oczyszczania gazu ziemnego oraz pirolitycznej

przeróbki węgla – 05,

odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów przemysłu chemii

nieorganicznej – 06,

odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów przemysłu chemii

organicznej – 07,

odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania powłok ochronnych (farb,

lakierów, emalii ceramicznych), kitu, klejów, szczeliw i farb drukarskich – 08,

odpady z przemysł przemysłu fotograficznego i usług fotograficznych – 09,

odpady z procesów termicznych – 10,

- 47 -

odpady z chemicznej obróbki i powlekania powierzchni metali oraz innych

materiałów i z procesów hydrometalurgii metali niezależnych – 11,

odpady z kształtowania oraz fizycznej i mechanicznej obróbki powierzchni metali i

tworzyw sztucznych – 12,

oleje odpadowe i odpady ciekłych paliw (z wyłączeniem olejów jadalnych oraz grup

05, 12 i 19) – 13,

odpady rozpuszczalników organicznych, chłodziw i propelentów ( z wyłączeniem grup

07 i 08) – 14,

odpady opakowaniowe; sorbenty, tkaniny do wycierania, materiały filtracyjne i

ubrania ochronne, nie ujęte w innych grupach – 15,

odpady nie ujęte w innych grupach – 16,

odpady z budowy, remontów i demontażu obiektów budowlanych oraz infrastruktury

drogowej (włączając glebę z terenów zanieczyszczonych) – 17,

odpady medyczne i weterynaryjne – 18,

odpady z instalacji i urządzeń służących zagospodarowaniu odpadów, z oczyszczalni

ścieków oraz z uzdatniania wody pitnej i wody do celów przemysłowych – 19,

odpady komunalne łącznie z frakcjami gromadzonymi selektywnie – 20.

Jednolita klasyfikacja odpadów dzieli je na 27 grup:

Odpady zwierzęce,

Odpady zwierzęce powstające w chowie, przetwórstwie i obrocie zwierzętami,

Odpady z produkcji roślinnej,

Odpady drzewne,

Odpady wydobywcze kopalin,

Odpady przetwórcze kopalin,

Odpady żywności roślinnej powstające w przetwórstwie i obrocie,

Odpady tekstyliów,

Odpady włókien naturalnych,

Odpady włókien syntetycznych,

Odpady drewna,

Odpady papieru i kartonu,

Odpady ropy i jej pochodnych,

Odpady chemiczne,

Odpady gumy,

Odpady szkła,

Odpady metali żelaznych,

Odpady metali nieżelaznych,

- 48 -

Złom sprzętu technicznego,

Osady z oczyszczania ścieków i uzdatniania wody,

Odpady budowlane,

Odpady paleniskowe, pyły i szlamy,

Zanieczyszczona ziemia,

Osady denne,

Odpady bytowo-gospodarcze (komunalne),

Odpady radioaktywne,

Odpady inne (jak np. formierskie i rdzeniarskie, masy ziemne gruntu usuwane w

budownictwie, pozostałości po spalaniu odpadów bytowo-gospodarczych, osadów z

oczyszczania ścieków oraz pozostałych odpadów w ten sposób unieszkodliwianych,

pozostałości po kompostowaniu odpadów komunalnych, wykładziny podłogowe).

W praktyce codziennych wyborów konsumenckich, możemy spotkać się z wieloma znakami

graficznymi – mającymi z jednej strony zachęcić nas do zakupu produktu, a z drugiej strony

ułatwiającymi jego właściwą segregację i powtórne użycie.

Eko-znak (Polska)

„Eko-znak” przyznawany przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji mogą otrzymywać

wyroby krajowe i zagraniczne niepowodujące negatywnych skutków dla środowiska.

Dotychczas polski „Ekoznak” przyznano kilkudziesięciu wyrobom, głównie nawozom

sztucznym i organicznym oraz materiałom włókienniczym. Znak ten jest praktycznie

niewidoczny w sklepach, a z powodu słabej promocji i utrudnionego dostępu do informacji

trudno jest stwierdzić jego wiarygodność. Rosnąca rola konsumentów na pewno z czasem

zmieni tę sytuację. Do tej pory musimy jednak polegać na częściej spotykanych ekoznakach

zagranicznych.

Błękitny Anioł (Niemcy)

- 49 -

Często spotykanym w Polsce ekoznakiem jest niemiecki „Błękitny Anioł”, nazwany tak z

powodu znaku graficznego przedstawiającego niebieską postać. Obecnie certyfikacja tym

znakiem obejmuje 75 grup produktów i dotyczy około 4000 różnorodnych wyrobów, do

których należą między innymi: opony, butelki zwrotne, dezodoranty, lodówki, materiały

budowlane, produkty wykonane na bazie tworzyw sztucznych podlegających recyklingowi,

chemia gospodarcza, wyroby papierowe.

• 53% mieszkańców Niemiec korzysta ze znaku „Błękitny Anioł” jako podpowiedzi podczas

zakupów

• 51% zauważa pozytywny wpływ znaku na rozwój „proekologicznych” technologii

• 44% dostrzega marketingowy wpływ znaku na konkurencyjny rynek produktów

przemysłowych

• 56% ocenia zakupy robione z uwzględnieniem ekologicznych znaków towarowych jako

formę ochrony środowiska w życiu codziennym.

Łabędź (Skandynawia)

Łabędź jest najbardziej znanym, wspólnym dla krajów skandynawskich znakiem

ekologicznym. Znakowi graficznemu towarzyszy napis „ekoznakowany” oraz krótki opis

wyjaśniający proekologiczny charakter produktu. Przyznanie znaku jest poprzedzone

dokładną analizą wybranych cech produktu i procesu produkcyjnego, przeprowadzoną przez

akredytowany niezależny instytut badawczy. System przyznawania tego znaku jest oceniany

jako jeden z najlepszych, najbardziej kompleksowych i obiektywnych sposobów

ekoznakowania na świecie i może być bardzo dobrym przykładem do naśladowania przez

inne kraje.

Znaki rolnictwa ekologicznego

Rolnictwo ekologiczne (Unia Europejska)

Od 1 lipca 2010 r. obowiązuje nowe, unijne logo, które będzie obowiązkowe na wszystkich

paczkowanych ekologicznych produktach żywnościowych na terenie Unii Europejskiej.

Będzie również można dobrowolnie umieszczać logo na sprzedawanych luzem produktach

ekologicznych, które zostały wytworzone w UE, lub na produktach ekologicznych

- 50 -

sprowadzonych z krajów trzecich. Obecność tego logo na dowolnym produkcie oznacza

zgodność tego wyrobu z rozporządzeniem UE w sprawie rolnictwa ekologicznego.

"W trosce o naturę"

Znak "W trosce o naturę" udostępniany do stosowania przez przedsiębiorców

współpracujących z organizacją odzysku Polski System Recyklingu S.A.

DEL-EKO

Znak, który może być umieszczany na opakowaniach przez wszystkich przedsiębiorców

współpracujących z DOL-EKO Organizacją Odzysku S.A..

Rolnictwo ekologiczne (Polska – Ekoland)

Znak taki może umieścić na swoim produkcie certyfikowane gospodarstwo ekologiczne

będące członkiem Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi

„Ekoland”. „Ekoland” jest najbardziej znanym i rozpoznawalnym na rynku krajowym

znakiem, kojarzonym z żywnością ekologiczną.

BIO (Niemcy)

- 51 -

Niemiecki znak dla ekologicznych produktów spożywczych „Bio” jest niezależnym symbolem

wyrobów i produktów spożywczych wszystkich marek pochodzących z gospodarstw

ekologicznych w Niemczech. Znak ten został powołany do życia przez duże stowarzyszenia

branży spożywczej, stowarzyszenia rolnictwa ekologicznego, organizacje konsumenckie oraz

stowarzyszenia rolnicze w celu zwiększenia bezpieczeństwa wyboru produktów

pochodzących z gospodarstw ekologicznych.

Znaki informacyjne

Nie testowane na zwierzętach

W fazie badań produkt ani jego składniki nie był testowany na zwierzętach. Najczęściej

występuje na kosmetykach. Znakowi mogą towarzyszyć napisy „BWC” (Beauty Without

Cruelty – piękno bez okrucieństwa) lub Not Tested on Animals (nie testowane na

zwierzętach).

Bezpieczny dla ozonu

Znak ten oznacza, że produkt nie zawiera gazów powszechnie zwanych freonami, które

negatywnie wpływają na stan powłoki ozonowej. Najczęściej występujące towarzyszące mu

napisy to: Ozone Friendly, Ozon Freundlich, CFC free.

Opakowanie nadaje się do recyklingu

- 52 -

Znak ten informuje, że opakowanie nadaje się do ponownego wykorzystania, czyli

recyklingu. Umieszcza się go na opakowaniach z tworzyw sztucznych bądź aluminium. Cyfra i

napis, które towarzyszyć mogą symbolowi, oznaczają nazwę surowca użytego do produkcji

opakowania.

Opakowanie zostało wyprodukowane z surowców pochodzących

z recyklingu

Znak ten oznacza, że opakowanie zostało wyprodukowane z surowców pochodzących z

recyklingu (na przykład z papieru pochodzącego z makulatury). W tym przypadku udział

surowców z recyklingu to 65%.

Zielony Punkt

Znak ten mówi, że producent wniósł wkład finansowy w budowę i funkcjonowanie

krajowego systemu odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych tworzonego przez

organizację odzysku, która zajmuje się organizowaniem i realizowaniem przejętego od

przedsiębiorców obowiązku zapewnienia odzysku i recyklingu produktów oraz opakowań

wprowadzanych przez nich na rynek krajowy (w Polsce jest to Rekopol Organizacja Odzysku

SA). Nie jest to jednak znak recyklingu – nie oznacza on, że opakowanie zrobiono z

przetworzonych materiałów lub, że na pewno zostanie przetworzone. Obecnie umieszczany

jest na ok. 400 miliardach produktów rocznie.

Dbaj o czystość

Znak ten został wymyślony, żeby promować czystość w miejscach publicznych i przypominać

ludziom, żeby opakowanie po zużytym produkcie wyrzucić do kosza nie zaśmiecając nim

otoczenia. Nie mylmy go ze znakami recyklingu.

- 53 -

Energy Star

Produkty z tym znakiem zużywają tylko niezbędną ilość energii potrzebną do pracy. Używając

produkty z tym znakiem, możemy obniżyć także nasze wydatki od 20 do 30%. Ponad 40

kategorii produktów jest oznaczonych tym znakiem. Zaliczyć do nich możemy m.in.: pralki,

zmywarki, lodówki, różnego rodzaju grzejniki, wentylatory, sprzęt RTV i AGD, sprzęt biurowy

itp.

TCO Development

Tego typu znak znajdziemy na komputerach, monitorach i klawiaturach. Aby sprzęt

komputerowy otrzymał taką etykietę, musi spełniać następujące warunki:

• niskie zużycie energii

• minimalne użycie chlorowanych i bromowanych substancji opóźniających palenie się oraz

metali ciężkich takich jak rtęć i kadm

• zaprojektowanie do łatwej rozbiórki i recyklingu

Do obecnie prowadzonych działań mających na celu rozwiązanie problemu recyklingu

materiałów polimerowych i kompozytów należą:

recykling materiałowy zużytych wyrobów,

recykling surowcowy prowadzony metodami termicznymi i chemicznymi,

wykorzystanie odpadów jako paliwa stałego (recykling termiczny),

kompostowanie wyrobów z polimerów degradowalnych

projektowanie wyrobów ułatwiających ich późniejszy recykling.

- 54 -

Rys.6.2. Podział różnych form odzysku i recyklingu

W ostatnich latach w prawodawstwie UE rysuje się wyraźna tendencja większego poparcia

dla recyklingu niż dla innych rodzajów odzysku, jak np. odzysk energii przez spalanie (w

dyrektywie UE pojęcie recyklingu nie obejmuje spalania). Jednak kwestie klasyfikacji

poszczególnych metod (ich zaliczenia do recyklingu, czy też innych rodzajów odzysku lub też

zakwalifikowania, jako proces przetwarzania prowadzący do odzysku) są w dalszym ciągu

przedmiotem dyskusji i raczej każda z technologii jest analizowana indywidualnie.

Na przykładzie tworzyw polimerowych i kompozytów – wskażę różnice i możliwości różnych

form recyklingu oraz sposoby poprawy jakości wyrobów z odzysku.

Odpowiedni dobór kompozycji - często zawierających środki pomocnicze opracowane

specjalnie dla recyklingu - pozwala na przetwórstwo materiałów wtórnych z dużą

wydajnością, przy jednocześnie dobrej, jakości wyrobów. Recykling materiałowy jest

technologicznie prosty, o ile dotyczy tworzyw o identycznej strukturze chemicznej - z tego

względu przetwórstwo odpadów musi być poprzedzone ich segregacją i czyszczeniem.

Pomocny jest system znakowania części według powszechnie przyjętego kodu cyfrowego lub

literowego. Dla skutecznego recyklingu odpad z tworzyw sztucznych musi być jednorodny,

tego samego typu i podobnych właściwościach mechanicznych na przykład recykling

odpadów produkcyjnych i przetwórczych. Współczynnik odzysku odpadów bezpośrednio

poprodukcyjnych wynosi średnio 90%.

Odzysk

Recykling Odzysk energii

Paliwa

alternatyw

ne

Spalanie

bezpośrednie

Recykling materiałowy/ mechaniczny

Recykling

surowcowy

Monomery,

gaz syntetyczny,

olej opałowy

Gaz -energia,

ciepło

Energia, ciepło

Przemiał

regranulatu

Komposto

wanie

Recykling

organiczny

- 55 -

Rys.6.3. Schemat systemu gospodarki odpadami w Krakowie

W przypadku odpadów poużytkowych należy spełnić następujące kryteria:

• jednorodne i czyste partie odpadów

• możliwość zastąpienia materiałów oryginalnych w proporcji 1:1

• recyklat spełnia określone wymagania

• istnieje rynek zbytu takich materiałów.

Poza tym często klient kupujący recyklat oczekuje ceny niższej niż cena materiału

oryginalnego, nie biorąc pod uwagę kosztów poniesionych przez firmę recyklingową. Są to

czynniki utrudniające recykling odpadów poużytkowych. Przy rozdziale, myciu oraz

przetwarzaniu odpadów z tworzyw sztucznych korzysta się z energii pochodzącej z paliw

kopalnych. Nie poddaje się recyklingowi bardzo zanieczyszczonych lub też pomieszanych

tworzyw sztucznych, jeżeli taki proces wymaga więcej energii niż wytworzenie nowego

materiału. W przypadku używania materiałów z pomieszanych tworzyw sztucznych jako

materiały zastępcze dla drewna lub cementu może też nastąpić zagrożenie dla środowiska

naturalnego, chyba, że ich czas użytkowania jest odpowiednio dłuższy.

Pomijając powyższe zastrzeżenia istnieje pewna liczba tendencji, które zwiększają

udział recyklingu mechanicznego odpadów poużytkowych z tworzyw sztucznych. Głównym

argumentem jest różny stopień wydajności recyklingu w poszczególnych krajach

członkowskich. Oczekuje się poważnego wzrostu ilości odpadów z tworzyw sztucznych

- 56 -

poddanych recyklingowi w związku z postępującym adaptowaniem najlepszych technik przez

firmy i autorytety zajmujące się recyklingiem. Świetnym przykładem są butelki wykonane z

PET, których ilość w recyklingu stale wzrasta. Recykling butelek do postaci butelek zapewnia

bardziej atrakcyjny rynek zbytu w połączeniu z odbiorem przez przemysł włókienniczy. Innym

przykładem są kompozyty z drewnem, czyli mieszaniny zrecyklowanych tworzyw sztucznych ,

na przykład poliolefin, oraz materiały drewnopochodne takie jak mączka drzewna.

Początkowo wykorzystywane były do konstrukcji kładek i mostów w Stanach Zjednoczonych.

Pomimo wyższej ceny od czystego drewna, to połączenie trwałości tworzyw sztucznych i

antypoślizgowych właściwości drewna zapewniło rynek zbytu przy konstrukcjach mostów i

promenad.

Recykling surowcowy (chemiczny) jest procesem przetwarzania materiałów i

wyrobów odpadowych do postaci surowców, z których te materiały i wyroby zostały

wytworzone. Proces ten obejmuje wysokotemperaturowy rozkład organicznych materiałów

odpadowych na proste związki chemiczne. Przykładem takiego recyklingu może być proces

rozkładu tworzyw sztucznych do postaci gazu złożonego z tlenku węgla CO i wodoru H2,

który jest z kolei surowcem wykorzystywanym do produkcji pierwotnych tworzyw

sztucznych.

Recykling chemiczny - obejmuje procesy, w których zużyte materiały odpadowe,

przetwarzane są do materiałów o innych właściwościach fizyko – chemicznych, co prowadzi

do wytwarzania, np.:

- materiałów termoizolacyjnych ze stłuczki szklanej,

- olejów opałowych z tworzyw sztucznych,

- materiału termoizolacyjnego z makulatury,

- gazu energetycznego ze zużytych opon, itd.

Podstawową zaletę recyklingu surowcowego stanowi możliwość przeróbki tworzyw

mieszanych, z pominięciem etapu kosztownej ich segregacji. Natomiast konieczność

stosowania skomplikowanych instalacji, wysokiej temperatury, ciśnienia, katalizatorów oraz

ścisła kontrola parametrów - stanowią istotne ograniczenie dla upowszechnienia tej grupy

metod recyklingu. O wiele mniej problemów sprawiają tu mieszane lub zanieczyszczone

tworzywa sztuczne, przy jednocześnie bardzo dobrych właściwościach produktu końcowego.

W efekcie czego znalezienie rynków zbytu nie jest problemem, a dodatkowo istnieje spory

potencjał wykorzystania inwestycji na dużą skalę, umożliwiających poprawę aspektów

ekonomicznych całego przedsięwzięcia.

Recykling energetyczny obejmuje nie tylko spalanie odpadów, lecz także wytwarzanie z

odpadów paliw stałych, ciekłych i gazowych oraz przetwarzanie ich na materiały

termoizolacyjne – czyli recykling chemiczny. Przykładem może być makulatura, która w różny

sposób uczestniczy w obiegu materiałowo-energetycznym. Spalanie makulatury – to

recykling energetyczny. Z kolei materiał termoizolacyjny wytworzony z makulatury można

- 57 -

wykorzystać do ocieplania budynków i zaoszczędzić w związku z tym znaczne ilości energii –

to również jest recykling energetyczny. Podobnie można zdefiniować energetyczny recykling

stłuczki szklanej.

Recykling organiczny (kompostowanie) - to proces technologiczny, polegający na

przetworzeniu biodegradowalnych odpadów (polimerowych i włókien naturalnych),

przeprowadzany przy zachowaniu kontrolowanych warunków i użyciu mikroorganizmów

(grzybów), prowadzący do uzyskania produktu organicznego - kompostu lub metanu

(składowanie odpadów na wysypisku nie traktuje się, jako formy recyklingu organicznego).

Odpady opakowaniowe, biodegradowalne wyroby i kompozyty przetwarzane w celu

uzyskania kompostu, powinny wykazywać biodegradowalność, która nie stanowi przeszkody

w selektywnej zbiórce i samym procesie kompostowania. Odpady opakowaniowe

biodegradowalne powinny wykazywać zdolność fizycznego, chemicznego, termicznego i

biologicznego rozkładu, w którym kompost ostatecznie jest przekształcany na dwutlenek

węgla, biomasę i wodę. Z polimerów ulegających biodegradacji, a stosowanych na

kompozytowe elementy konstrukcyjne produkuje się w skali półtechnicznej pierwsze partie

epoksydów i poliuretanów.

Najlepszym wariantem na dziś recyklingu duroplastów wzmocnionych włóknem szklanym

(np. konstrukcji wiatraków ferm wiatrowych) jest proces recyklingu zespolonego

umożliwiający zasilanie pieców cementowych. Metoda ta, wykorzystująca odpady w

charakterze zarówno surowców, jak i paliwa wstępnego, jest zgodna z przedstawiona

definicją recyklingu, sformułowaną w dyrektywie nr 2008/98/EW i odpowiada także definicji

odzysku. Niemniej poszukiwanie innych metod, a także znane od lat rozdrabnianie wyrobów

kompozytowych i wykorzystywanie przemiału do celów budowlanych oraz liczne prace

prowadzące do odzysku materiału i włókien na drodze recyklingu chemicznego wydają się

być dziś bardzo potrzebne, ze względu na rosnące koszty utylizacji i ograniczone możliwości

przemysłu cementowego.

W przeszłości ideałem była trwałość. Niezależnie od tego, czy ktoś robił ręcznie parę butów,

czy też budował katedrę, twórcza i produkcyjna energia wszystkich ludzi była nastawiona na

maksymalizację trwałości produktu. Jednakże wraz z przyśpieszeniem ogólnego tempa zmian

w społeczeństwie, ekonomia trwałości jest – i musi być – zastępowana przez ekonomię

krótkotrwałości. Unikając wiązania się sztywnymi formami i funkcjami, tworzymy rzeczy na

krótki użytek albo też próbujemy robić takie produkty, które można by było przystosować do

zmienionej sytuacji. Szybko wkraczamy w epokę krótkotrwałych produktów wykonywanych

krótkotrwałymi metodami w celu zaspokojenia krótkotrwałych potrzeb. W ten sposób

przepływ rzeczy przez nasze życie staje się jeszcze bardziej szalony. Stoimy w obliczu

rosnącego napływu przedmiotów przeznaczonych do wyrzucenia po jednorazowym użyciu,

nietrwałej architektury, wynajmowanych dóbr i artykułów pierwszej potrzeby

przeznaczonych na niemal natychmiastową śmierć.

- 58 -

Rys. 6.4. Przykład cyklu życia produktu

Fazy życia produktu Wszelkie produkty, które są wytworem ludzkiego działania, zmieniają

nasze otoczenie. Samo powstanie „nowego dobra” jest złożonym procesem, który zmienia

środowisko. Użytkowanie oraz funkcje produktu wpływają na ekosystem. Poszczególne fazy,

czyli cykl życia produktu, są różne i w złożony sposób wpływają na równowagę systemu.

Obecna wiedza upoważnia do stwierdzenia, że każdy produkt w sobie właściwy sposób

oddziałuje na środowisko, a cykl życia większości produktów jest długi i złożony. Obejmuje

on m.in. fazę wydobycia surowca, projektowania produktu, jego wytwarzania, składania

elementów w całość, marketingu, dystrybucji, sprzedaży, użytkowania, powstawania

odpadu, jego zbiórki, naprawy, recyklingu i unieszkodliwiania. W związku z tym celowe jest

dążenie do zminimalizowania oddziaływania produktu na środowisko we wszystkich fazach

cyklu jego życia (zwłaszcza w fazach, w których to oddziaływanie jest największe) oraz

podejmowanie działań w tym zakresie w możliwie najbardziej efektywny sposób. Takie

podejście powinno prowadzić do redukcji kosztów wytwarzania, użytkowania i pozbywania

się produktów oraz poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw.

- 59 -

6. Promieniowanie i hałas – 2 h

(źródła hałasu, źródła promieniowania, ochrona przed hałasem i promieniowaniem)

Zanieczyszczenie hałasem to zanieczyszczenie spowodowane dużą emisją hałasu przez

urządzenia mechaniczne np. maszyny budowlane, środki transportu – takie jak samoloty,

samochody, głośniki nadające muzykę w miejscach publicznych, muzak itp. Jest typowe dla

środowiska miejskiego.

Zanieczyszczenie krajobrazu polega na zmniejszeniu wartości estetycznych otoczenia przez

ingerencję człowieka np. hałdy. Zanieczyszczenie światłem to emisja światła, która

przeszkadza przeważnie w obserwacjach astronomicznych i w żerowaniu zwierzętom.

Zanieczyszczenie świetlne – termin używany na określenie nadmiernego oświetlenia

nocnego, obecne zwłaszcza w miastach. "Zanieczyszczenie" tego typu utrudnia obserwację

astronomiczną nieba oraz ma negatywny wpływ na faunę i florę naturalnie przystosowaną

do życia w ciemności w czasie nocy. Może mieć również niekorzystne działanie na zdrowie

człowieka. Efekt ten jest najbardziej widoczny w rozwiniętych i gęsto zaludnionych miastach

w USA, Japonii oraz Unii Europejskiej. Jest powodowane głównie przez oświetlenie uliczne,

oświetlenie reklamowe i iluminacje obiektów architektonicznych czy oświetlenie stadionów

sportowych. Zanieczyszczenie świetlne możemy podzielić na rozświetlenie nocnego nieba

poprzez światło rozproszone atmosferze, oświetlenie poza miejscami do tego

przeznaczonymi miejsc w których oświetlenie jest niepotrzebne oraz olśnienie powodowane

przez nieosłonięte źródła światła o dużej luminacji. Szacuje się, że dwie trzecie ludzkości żyje

w obszarach zanieczyszczonych przez światło. W krajach rozwiniętych jest dużo gorzej: w

Stanach Zjednoczonych – 97%, a w Unii Europejskiej – 96% ludzi mieszka na obszarach, w

których nocne niebo nigdy nie jest ciemniejsze niż przy Księżycu świecącym w kwadrze. W

takich obszarach nie można dokonywać obserwacji gwiazd. Stopień zanieczyszczania

świetlnego przez latarnie uliczne i inne źródła światła zależy od konstrukcji opraw

oświetleniowych, a dokładniej od tego jak kierunkują strumień światła. Najkorzystniejsze są

oprawy nie emitujące światła w niepotrzebnych kierunkach, zwłaszcza w górę. Odpowiednie

ukierunkowanie może pozwolić na zmniejszenie mocy źródła światła co może przyczynić się

do zmniejszenia emisji dwutlenku węgla. Obecnie coraz częściej oprawy przeznaczone do

oświetlenia ulicznego posiadają płaskie klosze, dzięki czemu zmniejsza się straty światła.

Stosuje się niekiedy również systemy zmniejszające moc oświetlenia w godzinach kiedy jest

ono najmniej potrzebne. Niemniej jednak każde sztuczne źródło światła umieszczone poza

zamkniętym budynkiem przyczynia się do zwiększenia zanieczyszczenia świetlnego. Przy

współczesnym stylu życia społeczeństw nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie nocnego

- 60 -

oświetlenia, jednak jego racjonalne używanie może przyczynić się nie tylko do ograniczenia

zanieczyszczenia świetlnego, ale i do oszczędności energii.

Do oceny stopnia zanieczyszczenia nieba światłem używa się fotometrów, ale stosowane są

także oszacowania oparte na wskaźniku obserwowanej wielkości gwiazdowej najsłabszych

widocznych gwiazd, liczby widocznych gołym okiem gwiazd, albo 9-stopniowa skala Bortle'a.

W celu ochrony ciemnego nieba, na świecie wyznaczane są specjalne obszary - parki

ciemnego nieba. Mogą one być włączone do sieci parków ciemnego nieba certyfikowanych

przez International DarkSky Association

Skażenia promieniotwórcze – to skażenie wody, gleby lub powietrza substancjami

promieniotwórczymi powstałe przeważnie podczas awarii urządzeń jądrowych, wybuchu

bomby atomowej itp. Skażenie promieniotwórcze skutkuje znaczącym wzrostem aktywności

promieniotwórczej przedmiotów, organizmów żywych, budynków i wielkich obszarów,

powyżej naturalnego poziomu aktywności promieniotwórczej. Skażenie promieniotwórcze

może powstać na skutek (według częstości występowania): niewłaściwego składowania

materiałów radioaktywnych, wycieku promieniotwórczego z instalacji jądrowych (zwykle

substancji chłodzącej reaktor), emisji radioaktywnych gazów na skutek przegrzania stosu (lub

wybuchu) w elektrowni jądrowej, w rezultacie opadania substancji promieniotwórczych

z obłoku wybuchu jądrowego po wybuchu bomby jądrowej oraz w wyniku tworzenia się ich

pod działaniem neutronów (tzw. promieniotwórczość wzbudzona). Czas trwania skażenia

promieniotwórczego wynosi od kilku godzin do kilku tygodni, a nawet miesięcy i lat – czas

ten zależy od trwałości (czasu połowicznego zaniku) pierwiastków promieniotwórczych

wchodzących w skład opadu oraz rodzaju emitowanego przez nie promieniowania.

Wybuch w Elektrowni w Czarnobylu

Pierwsza fala skażonego powietrza dotarła nad Polskę prawdopodobnie około północy 27/28

kwietnia, a wykryto ją w kilka godzin później. W samym Czarnobylu, emisja z płonącego

reaktora uległa już wtedy znacznemu zmniejszeniu. Emisja malała dalej aż do 3 maja, kiedy

to zaczął się jej ponowny gwałtowny wzrost. Ta druga emisja, większa niż 27 kwietnia,

nastąpiła wskutek przebicia się stopionego rdzenia reaktora do znajdujących się poniżej

pomieszczeń wypełnionych wodą. Chmura z tej drugiej wielkiej emisji szczęśliwie ominęła

Polskę i skierowała się na południe Europy. 1 maja w Polsce zaczął się gwałtowny spadek

skażeń powietrza, lecz nie gruntu, paszy, mleka itd. O tym co działo się w czarnobylskim

reaktorze, jakie były fluktuacje emisji radioizotopów (np. gwałtowny jej wzrost 3 maja) i

lokalne kierunki rozchodzenia się, ani polskie władze ani specjaliści nie otrzymali ze Związku

Radzieckiego żadnych informacji, tak więc wszystkie decyzje ochronne podejmowaliśmy na

podstawie danych z naszej własnej sieci monitoringu. O godz. 7:00, 28 kwietnia, placówka

SPSP w Mikołajkach stwierdziła kilkakrotny wzrost mocy dawki promieniowania gamma i

około siedmiusetkrotny wzrost ogólnej radioaktywności beta w powietrzu. Wiadomość o tym

- 61 -

przekazano telefonicznie do CLOR o godz. 9:00. W tym samym czasie podobny wzrost mocy

dawki promieniowania gamma - ponad 20 mR/h (mR/h = mikrorentgeny na godzinę,

nieformalna obecnie jednostka mocy dawki promieniowania gamma) i silne skażenie

powierzchni gruntu stwierdzono przed budynkiem CLOR. Wktrótce potem zaczęły docierać

do CLOR z innych stacji SPSP meldunki o gwałtownym wzroście radioaktywności powietrza. O

godz. 10:00 CLOR wprowadził alarmowy system pracy w dwudziestu czterech, a od 29

kwietnia we wszystkich placówkach SPSP. W ciągu następnych dwóch godzin wpłynęło wiele

raportów z sieci placówek SPSP, które wskazywały, że chmura radioaktywnego powietrza

przesuwa się nad Polską od wschodu i pokrywa jej północno-wschodni obszar. W południe w

Warszawie stężenie cezu-137 w powietrzu wynosiło 3300 mBq/m3 (Bq jest jednostką

aktywności substancji promieniotwórczej wynoszącą jeden rozpad atomu na sekundę), tj.

ponad 80 000 razy więcej niż średnio w poprzednim roku, stężenie jodu-131 około 100 000

mBq/m3 (przed awarią jod-131 był niewykrywalny), a moc dawki promieniowania gamma

wynosiła około 30 mR/h.

Rys. 6.1. Obszary najbardziej skażonego po wybuchu elektrowni atomowej w Czarnobylu

Średnia dawka promieniowania na całe ciało, jaką Polacy otrzymali w ciągu pierwszego roku

od czarnobylskich radioizotopów wynosiła (według oceny UNSCEAR) 0.27 mSv. Stanowiło to

- 62 -

11% rocznej naturalnej dawki promieniowania. W ciągu całego życia Polacy otrzymają

średnio od opadu czarnobylskiego dawkę na całe ciało wynoszącą około 0.9 mSv, czyli około

0.5% dawki, jaką w tym samym czasie zostaną napromienieni ze źródeł naturalnych,

wynoszącej 168 mSv. Około 74% tej dawki na całe ciało pochodziło od cezu-137, 20% od

cezu-134, 1% od jodu-131 i około 5% od innych izotopów. Tak mała dawka na całe ciało od

skażenia czarnobylskiego nie będzie mogła dać żadnych, ani szkodliwych ani dobroczynnych,

zauważalnych zmian zdrowia ludności w naszym kraju.

Rys. 6.2. Obszary skażenia cezem w Polsce w wyniku katastrofy w Czarnobylu

Dawka promieniowania na tarczycę od jodu-131 była natomiast znacznie wyższa.

W zachodnich, mało skażonych województwach, sięgała ona od około 2 do 30 mSv u dzieci w

wieku 1 roku. We wschodnich, silniej skażonych rejonach, dawka ta sięgała niekiedy około

10-90 mSv. U niemal 5% dzieci (u których zastosowano profilaktykę jodową) maksymalne

dawki wynosiły niemal 200 mSv. Profilaktyka jodowa zmniejszyła dawki na tarczycę dzieci

średnio o blisko połowę. Tam gdzie akcję rozpoczęto wcześniej zmniejszenie dawki mogło

być nawet pięciokrotne. Około 70-80% radiojodu w tarczycy dzieci pochodziło z pożywienia

(głównie z mleka). Tylko 20-30% radiojodu przedostało się do tarczycy drogą oddechową.

Maksymalne stężenia jodu-131 w mleku pojawiły się w większości rejonów po 5 maja. Zatem

nawet późno zastosowana profilaktyka dała korzystny efekt.

- 63 -

Gdyby w Polsce nie przeprowadzono profilaktyki jodowej to u około 5% dzieci, tj. około 500

000, dawka promieniowania na tarczycę od jodu-131 przekroczyłaby 1000 mSv.

Zachorowalność na raka tarczycy po takich i większych dawkach wynosi na Białorusi około

1%. Jeżeli u nas byłaby podobna, to można sądzić, że w wyniku akcji jodowej ocaliliśmy około

5000 polskich dzieci od tej choroby. Zgodnie z danymi Kliniki Mayo w Rochester, Minnesota,

przy wystąpieniu raka tarczycy u dzieci pełne wyleczenie osiąga się niemal w 100%

przypadków. Jest to dobra prognoza dla 682 dzieci na Białorusi, Ukrainie i w Rosji, które

zachorowały na raka tarczycy. Wiele z nich leczy się w krajach zachodnich.

W wyniku akcji jodowej 18.5 mln ludzi przyjęło blokującą dawkę płynu Lugola, w tym ponad

95% dzieci i młodzieży. Była to pierwsza w historii medycyny tak wielka akcja profilaktyczna

dokonana w ciągu kilku dni. Rozpoczęto ją po około 13 godzinach od powziętej decyzji. Akcja

ta dowodzi wysokiej sprawności organizacyjnej i zdolności do improwizacji Polaków. Dla

porównania należy przypomnieć, że po katastrofie elektrowni w Three Mile Island koło

Harrisburga, w Pensylwanii w 1979 roku, rząd amerykański zaczął dostarczać

wyprodukowane ad hoc tabletki jodu okolicznym mieszkańcom w cztery dni po wypadku.

Świadczy to o trudnościach logistycznych takiej akcji, które w dużej mierze wpłynęły na

niepodjęcie jej w krajach europejskich, poza Polską, mimo że niektóre z nich były skażone w

stopniu wyższym niż my. W Europie po prostu nie było wystarczającego zapasu tabletek

jodowych dla zagrożonej ludności, ani szans na ich natychmiastowe wyprodukowanie i

dystrybucję. Nasz sukces był wynikiem śmiałej decyzji oraz nowatorskiej idei, która zrodziła

się w Ministerstwie Zdrowia: postanowiono użyć nie tabletek jodowych, których też nie

mieliśmy, lecz przygotować w każdej aptece dobrze znany farmaceutom płyn Lugola. Zapasy

jodu i jodku potasu niezbędnych do wyprodukowania go w aptekach znacznie przekraczały

potrzeby.

Skażenie powstałe w chwili opadania substancji (pyłów) promieniotwórczych z pierwotnego

źródła (np. obłoku wybuchu jądrowego) jest nazywane pierwotnym. Natomiast skażenie

powstałe w wyniku przebywania w terenie skażonym lub na skutek zetknięcia się ze

skażonymi przedmiotami nazywamy skażeniem wtórnym. Zmienność wiatru powoduje, że

miejsca wystąpienia skażenia oraz jego intensywność nie dają się przewidzieć. Wykrywanie

skażeń promieniotwórczych:

metoda chemiczna – oparta na zmianie zabarwienia pewnych substancji chemicznych

pod wpływem promieniowania, wykorzystano tę cechę w dozymetrach chemicznych;

metoda fotograficzna – oparta na zjawisku zaczerniania kliszy fotograficznej pod

wpływem napromieniowania (jest to szczególny przypadek metody chemicznej);

metoda luminescencyjna (scyntylacyjna) – zastosowana w rentgenoradiometrach,

wykorzystuje świecenie określonych substancji chemicznych pod wpływem

promieniowania;

- 64 -

metoda jonizacyjna – wykorzystano jonizację substancji napromieniowanych: w

radiometrach – do pomiaru stopnia skażenia i rentgenometrach do pomiaru mocy

dawki.

Skażona żywność nie nadaje się do spożycia, gdyż w ten sposób niebezpieczne substancje

mogą zostać związane w komórkach organizmu, czego skutkiem jest daleko większa i dłuższa

ekspozycja na promieniowanie jonizujące niż w przypadku powierzchownego

napromieniowania. Nie jest też możliwe uzdatnienie (oczyszczenie) skażonej żywności ani

wody w warunkach domowych. Zasadniczo na skażonym obszarze nie ma środków do życia.

Wszelkie zboża i rośliny uprawne giną lub wchłonąwszy substancje promieniotwórcze same

stają się źródłem napromieniowania. Ludzi, zwierzęta gospodarskie oraz żywność szczelnie

opakowaną (np. puszki) z terenów mniej skażonych poddaje się dezaktywacji i przewozi poza

obszar skażony.

Skażenie promieniotwórcze często bywa mylone z napromieniowaniem (ekspozycją na

promieniowanie jonizujące). Silne napromieniowanie może, ale nie musi, wywołać skażenie

wtórne, zależnie od rodzaju promieniowania i materiału, na który działa. Skażenie wtórne,

jeśli wystąpi, jest na ogół dużo słabszym źródłem promieniowania, niż pierwotny strumień

napromieniowujący (wyjątkiem jest np. tzw. brudna bomba).

- 65 -

7. Energia – tradycyjne vs. Odnawialne źródła energii – 4h

(tradycyjne źródła energii, energia alternatywna)

Odnawialne źródła energii to źródła energii, których używanie nie wiąże się z długotrwałym

ich deficytem - ich zasób odnawia się w krótkim czasie. W Ustawie Prawo energetyczne

odnawialne źródła energii zdefiniowano jako „źródła wykorzystujące w procesie

przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i

pływów morskich, spadku rzek oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego,

a także z biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo

rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych”.

Rys.7.1. Sposoby pozyskiwania energii odnawialnej

Najważniejszym ze źródeł odnawialnych jest energia spadku wody. Pozostałe źródła

odnawialne - energia słoneczna, energia wiatru, biomasy, biogazu, fal, pływów morskich,

energia geotermalna i inne - są używane choć na mniejszą skalę. W krajach północnych

obserwujemy duże zainteresowanie i znaczne już wykorzystanie energii wiatru. W krajach

południowych, szczególnie na obszarze Sahary realizowane są projekty zmierzające do

znacznego zwiększenia wykorzystania energii słonecznej w celu późniejszego przesyłania jej

do krajów takich jak Francja, Hiszpania czy Włochy.

Do surowców odnawialnych należą:

- energia wód (w tym energia przypływów)

- energia geotermalna

- energia słoneczna

- 66 -

- energia wiatru

- biomasa (m. in. drewno /w tym pellety, zrębki, wióry itp./, słoma, biogaz, biopaliwa

Rys. 7.2 Przykłady wykorzystania energii odnawialnej

Wyżej wymienione źródła energii odpowiadają obecnie za około 1/5 światowej produkcji

energii, z czego zdecydowana większość przypada na energię wodną. Pozostałe odnawialne

źródła energii są mało popularne, głównie ze względu na wiele przeszkód związanych z ich

eksploatacją. Jedną z tych przeszkód jest cena energii odnawialnej. Przykładowo, koszt

kolektorów słonecznych, które zapewnią ciepłą wodę dla średniej wielkości domu, wynosi 10

– 15 tysięcy złotych. Dwa razy tyle zapłacimy za dostarczenie prądu do jednego domu za

pomocą przydomowej elektrowni wiatrowej. Produkcja energii z odnawialnych źródeł na

skalę przemysłową jest, więc póki co całkowicie nieopłacalna. Niemniej ceny tego typu

urządzeń spadają, a w dłuższej perspektywie inwestycje w zielone technologie zwracają się.

Pojawiają się też przeszkody i ograniczenia związane z położeniem geograficznym i strefami

klimatycznymi. Energię geotermalną można pozyskiwać wyłącznie w niektórych,

odpowiednich dla tego celu miejscach. Energia fal morskich jest natomiast zbyt potężna i

nieobliczalna – człowiekowi nie udało się jeszcze jej ujarzmić. Odnawialne źródła energii

pozostają zatem ciągle energią przyszłości. Około roku 2020 w północnej Polsce ma powstać

pierwsza elektrownia atomowa. To czy faktycznie powstanie oraz kiedy dokładnie to nastąpi

wciąż jest sprawą przyszłości. Już teraz jednak temat ten wzbudza sporo kontrowersji.

- 67 -

Energia wodna – wykorzystywana gospodarczo energia mechaniczna płynącej wody.

Współcześnie energię wodną zazwyczaj przetwarza się na energię elektryczną

(hydroenergetyka, często oparta na spiętrzeniach uzyskanych dzięki zaporom wodnym).

Można ją także wykorzystywać bezpośrednio do napędu maszyn – istnieje wiele rozwiązań,

w których płynąca woda napędza turbinę lub koło wodne. Przed wynalezieniem maszyn

elektrycznych i upowszechnieniem elektroenergetyki energię wodną powszechnie

wykorzystywano do napędu młynów, foluszów, kuźni, tartaków i innych zakładów

przemysłowych. W latach 30. XIX wieku, w szczytowym okresie rozwoju transportu

rzecznego, napęd wodny stosowano przy przemieszczaniu barek po pochylniach pomiędzy

odcinkami kanałów na różnych poziomach (pochylnie takie zachowały się do dziś na Kanale

Elbląskim).

Energia wodna może być znacznie tańsza od spalania paliw kopalnych lub energii jądrowej.

Obszary bogate w energię wodną przyciągają przemysł niskimi cenami elektryczności. W

niektórych krajach o wykorzystaniu energii wodnej zaczynają decydować względy ochrony

środowiska, przeważając nad kalkulacją cen.

Zasoby hydroenergetyczne Polski szacowane są na około 13,7 TWh rocznie. Obecnie Polska

wykorzystuje swoje zasoby hydroenergetyczne jedynie w 12%, co stanowi 7,3% mocy

zainstalowanej w krajowym systemie elektroenergetycznym (dla porównania Norwegowie

uzyskują z energii spadku wody 98% energii elektrycznej). Małe wykorzystywanie elektrowni

wodnych spowodowane jest nieurozmaiconą rzeźbę terenu oraz małym spadkiem rzek.

Porównując elektrownie wodne dostarczają około 25% światowej produkcji elektrycznej.

Pozyskiwanie energii z tej metody najwięcej stosują kraje skandynawskie takie jak Norwegia,

lub Kanada i Nowa Zelandia. Na tle Europy pod względem ilości wody na jednego

mieszkańca, biorąc pod uwagę 26 państw, Polska znajduje się na 22 miejscu.

Rys. 7.2 Elektrownia wodna w Solinie

- 68 -

Pierwsza elektrownia wodna w Polsce „Struga” powstała w 1896 roku na rzece Słupi. W

okresie międzywojennym Polska posiadała 12 elektrowni wodnych. Niestety żadna z nich nie

miała mocy powyżej 10 MW. Przed II wojną światową największa elektrownia w Polsce

znajdowała się na Pomorzu w Gródku i zasilała energię elektryczna Gdynię. W latach

trzydziestych w Polsce postały również większe elektrownie w Dunajcu, Sole i Sanie. Po

wojnie w Polska otrzymała kilkanaście zakładów hydroenergetycznych min. w Pilchowicach i

Dychowie. Okres powojenny przyniósł stopniową rozbudowę elektrowni wodnych, jednak

tempo ich rozwoju było wyraźnie niższe od tempa rozwoju całej polskiej energetyki. W 1946

wzrosła ogólna moc do 160 MW. W latach sześćdziesiątych w Polsce uruchomiono kilka

dużych elektrowni w Polsce w Kornowie, Myczkowcach, Dębem, Solinie, Tresnej, Żydowie i

Włocławku . Największe wybudowane elektrownie wodne w ostatnich latach znajdują się w

Żarnowcu, Nidzicy oraz i w Porąbce-Żar.

Istnieje kilka rodzajów hydroelektrowni, co wynika z różnych sposobów wykorzystania siły

energetycznej rzek:

- przepływowe – budowane na dużych rzekach nizinnych, w wąskich i głębokich dolinach, np.

przy wodospadach lub w dolinach o dużym spadku;

- zaporowe – powstają w miejscu przegrodzenia doliny tamą. Powyżej tamy budowany jest

sztuczny zbiornik. Wydajność elektrowni zależy od wysokości, z jakiej spada woda;

- szczytowo-pompowe – posiadają dwa zbiorniki położone na różnych poziomach: górny i

dolny – wyrównawczy. W okresie niskiego zapotrzebowania na energię wodę z dolnego

zbiornika przepompowuje się do zbiornika górnego, z którego spuszczana jest w czasie

największego zapotrzebowania energetycznego, tzw. szczytu energetycznego.

Kilka zbiorników i hydroelektrowni umieszczonych wzdłuż jednej rzeki tworzy kaskadę, przez

co wielokrotnie wykorzystane są te same zasoby wody.

Zalety hydroenergetyki:

bardzo niskie koszty produkcji energii (samoczynnie przepływająca woda);

niskie koszty eksploatacji;

czysta technologia produkcji;

możliwość szybkiego wstrzymania i wznowienia produkcji.

Czynniki ograniczające rozwój hydroenergetyki:

wysokie koszty budowy zapór;

szkody ekologiczne, np. degradacja struktury gleby, zmiany hydrologiczne, zmiany w

siedliskach flory i fauny, zamulanie zbiorników retencyjnych;

wysokie koszty budowy linii przesyłowych do obszarów o dużym zapotrzebowaniu na

energię.

- 69 -

Energetyka alternatywna

Energetyka alternatywna to pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych. Należą do nich:

Pływy morskie – elektrownie buduje się w długich, wąskich zatokach lub lejkowatych

ujściach rzek, na obszarach, gdzie wysokość pływów wynosi co najmniej kilka metrów.

Produkcja energii odbywa się w czasie przypływu – gromadzenie wody w zatoce zamkniętej

tamą, i odpływu – wypuszczanie wody z zatoki. Dobowa cykliczność produkcji energii

decyduje, iż elektrownie tego typu stanowią jedynie uzupełnienie systemu energetycznego.

Najbardziej znane są elektrownie pływowe: w ujściu rzeki Rance we Francji (240 MW), w

zatoce Fundy w Kanadzie (20 MW), w Zatoce Kisłaja na półwyspie Kola (14 MW) oraz

kilkanaście elektrowni o mocy kilku MW na południowo-wschodnim wybrzeżu Chin.

Prądy morskie – wykorzystanie siły prądów morskich do produkcji energii znajduje się w

fazie eksperymentów prowadzonych głównie w Stanach Zjednoczonych i Japonii. Znana jest

jedna elektrownia tego typu położona u wybrzeży Florydy.

Falowanie – energia fal morskich wykorzystywana jest w niewielkich elektrowniach (10-40

MW) zbudowanych na Hawajach i w Japonii.

Różnica temperatur wód oceanicznych – uzyskując różnicę temperatur ok. 25°C w

zamkniętym obiegu ciepłych wód powierzchniowych i zimnych, zalegających na głębokości

ok. 1000 m, można otrzymać parę napędzającą maszyny prądotwórcze – elektrownia

maretermiczna. Ten sposób produkcji energii pozostaje w fazie eksperymentów, głównie ze

względu na bardzo wysoki koszt wytwarzania pary.

Siła wiatru – wiatrowe agregaty prądotwórcze instaluje się na obszarach, gdzie przez

znaczną część roku wiatr wieje z prędkością większą niż 4 m/s. Pojedyncze elektrownie

wiatrowe są niewielkie. Większe znaczenie mają zespoły wiatraków prądotwórczych, których

łączna moc przekracza nawet 1000 MW. Najwięcej takich zespolonych elektrowni znajduje

się w Niemczech, Danii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, a ostatnio również w Wielkiej

Brytanii, Szwecji i Filipinach. Dużym mankamentem elektrowni wiatrowych jest hałas

powodowany przez wiatraki prądotwórcze.

Energia słoneczna – przetwarzanie cieplnej energii słońca na energię elektryczną może

odbywać się metodą pośrednią – heliotermiczną, lub bezpośrednią – helioelektryczną.

Elektrownie heliotermiczne to systemy zwierciadeł skupiających promienie słoneczne w

ognisku, w którym znajduje się woda. Z podgrzanej wody wytwarza się para napędzająca

turbiny. W elektrowniach helioelektrycznych słońce ogrzewa metal – półprzewodnik

bezpośrednio zamieniający energię świetlną na elektryczną. Najwięcej helioelektrowni jest w

stanie Kalifornia w USA, we Francji, na terenie Włoch i Niemiec. Najnowszą technologią jest

wykorzystywanie promieniowania słonecznego do uwalniania wodoru z wody na drodze

- 70 -

elektrolizy. Uwolniony wodór gromadzony jest w specjalnych zbiornikach w postaci płynnej,

a następnie wykorzystywany w elektrowniach. Technologię pozyskiwania wodoru za pomocą

Słońca stosuje się w Niemczech.

Rys. 7.3. Rozkład całkowitego promieniowania słonecznego w Polsce

Energia geotermiczna – to energia wód termalnych oraz ciepło skorupy ziemskiej zawarte w litej

skale. Obecnie wykorzystuje się głównie energię wód termalnych. Łączna moc wszystkich elektrowni

geotermalnych na świecie przekracza 5000 MW. Największe elektrownie i ciepłownie geotermalne

znajdują się w Stanach Zjednoczonych, we Włoszech, w Islandii, Nowej Zelandii, Meksyku i Japonii.

Ostatnio ciepło skorupy ziemskiej coraz częściej wykorzystuje się w Rosji, Chinach i wielu krajach

Europy, w tym w Polsce. W opinii wielu naukowców i specjalistów, energia geotermalna powinna być

traktowana jako jedno z głównych odnawialnych źródeł energii w Polsce. Jeśli w górach mamy

ogromne zasoby tych wód, a ostatnio nawet w Toruniu z sukcesem przeprowadzono odwierty i

uruchomiono stację grzewczą dla kilkunastu budynków to chyba jest to 100% prawda. Przemawia

również za tym fakt, iż nasz kraj należy do państw posiadających bardzo duże zasoby energii

geotermalnej. Zasoby wód geotermalnych można spotkać w skałach budujących przeważającą część

naszego kraju przede wszystkim na terytorium Niżu Polskiego, Sudet i Podhala. Do praktycznego

zagospodarowania nadają się obecnie wody występujące na głębokościach do 3000-4000 m.

Temperatury wód w takich złożach osiągają od 20 do 130°C. Interesujące warunki posiadają również

Sudety. Udokumentowane zasoby eksploatacyjne wód geotermalnych z odwiertów, dla których

- 71 -

wykonano odpowiednie badania i dokumentacje, wahają się w zakresie 50-550 m3/h. Jak mówią

badania biorąc pod uwagę aktualne ceny tradycyjnych nośników energii, opłacalne pod względem

ekonomicznym zakłady i instalacje geotermalne można budować na ok. 40% powierzchni kraju.

Bardziej optymistyczne podejście zakłada znacznie większe możliwości w tym zakresie.

Rys. 7.4. Proces kreowania odnawialnej energii geotermalnej w przyrodzie.

Jako przykład pozytywnego wykorzystania w naszym kraju geotermii możemy podać ostatnią

inwestycję Termy w Białce Tatrzańskiej, która będzie mogła pomieścić do 1.500 osób. Temperatura

wody w 6 zewnętrznych i 6 wewnętrznych basenach będzie utrzymana w granicach 27-36 stopni C.

Rys. 7.5 Termy w Białce Podhalańskiej

- 72 -

Energia biomasy – to energia pochodząca z bezpośredniego spalania odpadów przemysłowych,

komunalnych i biomasy, np. wierzby energetycznej, drewna odpadowego, trocin, kory, słomy,

rzepaku, słonecznika, malwy. Inną technologią wykorzystania biomasy jest proces fermentacji w

wyniku działania bakterii beztlenowych i otrzymywanie biogazu, który poddany dalszym procesom

chemicznym przekształcany jest w metan. Metan otrzymuje się również w procesie oczyszczania

ścieków oraz utylizacji odpadów na wysypiskach śmieci. W skali świata udział energetyki

alternatywnej w produkcji energii elektrycznej jest znikomy. Główną tego przyczyną są bariery

technologiczne, bardzo wysoki koszt jednostkowy produkcji oraz duża zależność od warunków

przyrodniczych – pór roku, dobowego cyklu dnia i nocy, klimatu.

Biomasa jest odnawialnym źródłem energii, czyli takim, które pozyskuje się z naturalnych procesów

przyrodniczych stale odnawialnych. Biomasa to stałe lub ciekłe substancje pochodzenia roślinnego

lub zwierzęcego, które ulegają biodegradacji. Biomasa jest produktem z innych produktów, odpadów

i pozostałości z produkcji rolnej i leśnej. Biomasa może być produkowana praktycznie przez każdego i

dzięki temu może w bardzo szybki sposób się rozpowszechnić. De facto dla ludzi niestety nie jest

najważniejsze czy coś jest ekologiczne czy nie. Większą rolę odgrywa tutaj ekonomia. Jednak Biomasa

spełnia warunki zarówno ekologiczne jak i ekonomiczne. Pochodzenie biomasy jest bardzo

różnorodne: produkcja roślinna, odpady występujące w rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym,

gospodarstwach domowych, jak i gospodarce komunalnej. Biomasa może także pochodzić z odpadów

drzewnych w leśnictwie, przemyśle drzewnym i celulozowo-papierniczym. Biomasę uprawia się na

plantacjach roślin energetycznych. Ważnym źródłem biomasy są odpady w produkcji zwierzęcej

(gnojowica, biogaz) oraz odpady w gospodarce komunalnej (osady ściekowe, odpady z gospodarstw

domowych, makulatura). – Zdecydowana większość tych produktów może być wykorzystywana w

energetyce jako biopaliwa, to jest źródła energii otrzymane z biodegradowalnych frakcji produktów,

odpadów i pozostałości z rolnictwa, leśnictwa i pokrewnych przemysłów.

Rys. 7.5. Schemat małej biogazowni

- 73 -

8. Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska – 4 h

(aspekty prawne, cykl życia produktu/technologii)

Gospodarkę odpadami w Polsce – regulują ustawy:

Ustawa o odpadach (Dz. U. z 2013 r., poz.21)

Ustawa o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi

odpadami oraz o opłacie produktowej (Dz. U. z 2007 r. Nr 90, poz. 607, z późn. zm.)

Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz. U. Nr 63, poz. 638, z późn.

zm.)

Ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. Nr 180 poz. 1495 z

późn. zm.)

Ustawa o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz. U. Nr 25, poz. 202 z

późn. zm.)

Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. z 2012 r. poz. 391 z

późn. zm.)

DZIAŁALNOŚĆ KONTROLNA

Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287, z późn. zm.)

Kontrola przestrzegania:

przepisów o ochronie środowiska i racjonalnym użytkowaniu zasobów przyrody

decyzji ustalających warunki korzystania ze środowiska

oraz zakresu, częstotliwości i sposobu prowadzenia pomiarów wielkości emisji

Kontrola eksploatacji instalacji i urządzeń chroniących środowisko przed zanieczyszcz.

Udział w przekazywaniu do użytku obiektów lub instalacji realizowanych jako

przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko

Podejmowanie decyzji wstrzymujących działalność prowadzoną z naruszeniem

wymagań związanych z ochroną środowiska lub naruszeniem warunków korzystania

ze środowiska

Sprawdzenie realizacji obowiązku wynikającego z ustawy o utrzymaniu czystości i porządku

w gminach, dotyczącego osiągnięcia poziomów recyklingu i przygotowania do ponownego

użycia frakcji odpadów komunalnych w postaci papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła

Główny Inspektor Ochrony Środowiska - Wojewoda przy pomocy wojewódzkiego inspektora

ochrony środowiska jako kierownika wojewódzkiej inspekcji ochrony środowiska,

wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej oraz upoważnieni przez nich

pracownicy inspekcji ochrony środowiska

- 74 -

Art.79. ustawy o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z

późn. zm.) organ kontroli zawiadamia przedsiębiorcę o zamiarze wszczęcia kontroli

Kontrolę wszczyna się nie wcześniej niż:

- po upływie 7 dni

- i nie później niż przed upływem 30 dni od dnia doręczenia zawiadomienia

Nie dotrzymanie tego terminu powoduje, że jej wszczęcie wymaga ponownego

zawiadomienia.

Opracowanie Strategii działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki

Wodnej na lata 2013–2016 z perspektywą do 2020 r. (zwanej dalej Strategią NFOŚiGW)

wynika bezpośrednio z zapisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony

środowiska (zwanej dalej POŚ). W art. 400k określono, że do zadań Zarządu NFOŚiGW należy

opracowanie projektu strategii działania Narodowego Funduszu, a w art. 400h zapisano, że

do zadań Rady Nadzorczej Narodowego Funduszu należy uchwalenie tej strategii, raz na 4

lata, w terminie do 30 września roku poprzedzającego pierwszy rok objęty strategią. Okres

obowiązywania obecnej Strategii działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i

Gospodarki Wodnej na lata 2009–2012 kończy się w roku 2012, w związku z tym kolejna

strategia jest opracowana na okres 2013–2016 i odnosi się również do perspektywy do roku

2020.

Rys. 8.1. Struktura celów i priorytetów NFOŚiGW

NFOŚiGW wzmocni rolę lidera systemu finansowania ochrony środowiska i gospodarki

wodnej w Polsce, poprzez elastyczne dostosowywanie się do zmian w otoczeniu, szczególnie

w następujących zakresach:

- 75 -

• wspieranych dziedzin – konsolidacja wspieranych celów, jasne ich określenie i zmniejszenie

liczby priorytetów.

Zmiana alokowania środków i skierowanie największego strumienia finansowania na

działania związane z szeroko rozumianą niskoemisyjną i zasobooszczędną gospodarką,

ochroną klimatu i zapobieganiem jego zmianom (w tym gospodarką wodną),

ekoinnowacjami służącymi poprawie konkurencyjności podmiotów gospodarczych

działających w Polsce oraz zmniejszaniem wykorzystania zasobów naturalnych, a także z

tworzeniem zielonych miejsc pracy;

• wspieranych sektorów – finansowanie skierowane będzie głównie do jednostek samorządu

terytorialnego, przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Przy tej kierunkowej zmianie

głównym wyznacznikiem będzie maksymalizacja efektu ekologicznego uzyskana na skutek

dofinansowania ze środków NFOŚiGW;

• instrumentów finansowych i struktury finansowania – istotnym działaniem będzie

tworzenie instrumentów, dzięki którym, np. poprzez zaangażowanie strony trzeciej (ESCO2,

partnerstwo publiczno-prywatne, w tym koncesje) jednostki samorządu terytorialnego będą

realizowały swoje zadania i zaspokajały potrzeby mieszkańców, bez zwiększania zadłużenia.

Przewiduje się dążenie do znaczącego zwiększenia udziału finansowania zwrotnego w

stosunku do bezzwrotnego ze środków własnych w roku 2016 w stosunku 65/35. Jako

docelowy, rekomendowany poziom udziału w roku 2020 – 80/20 (przekształcanie się w

fundusz rewolwingowy). Jednocześnie zakłada się, że pomoc bezzwrotna będzie udzielana,

co do zasady, jako wsparcie ukierunkowane na pozyskanie zewnętrznych źródeł

finansowania (np. dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych i emisji obligacji

komunalnych lub do wykupu obligacji) lub jako element zachęty do podejmowania

inwestycji proekologicznych (umorzenia). Zakładany poziom finansowania zwrotnego może

ulec zmianie w sytuacji niekorzystnych uwarunkowań w sektorze finansów publicznych,

ograniczających możliwości jego zadłużania;

• struktury organizacyjnej i sposobu działania – zwiększenie efektywności organizacyjnej w

związku z rozwojem współpracy z partnerami zewnętrznymi. Obok kontynuowania

dotychczasowej działalności i bezpośredniego dofinansowywania dla beneficjentów, w tym

pełnienia funkcji Instytucji Wdrażającej, również w nowej perspektywie finansowej UE,

celem NFOŚiGW w ramach nowej perspektywy Unii Europejskiej będzie dodatkowo

funkcjonowanie jako Fundusz funduszy, czyli pośrednik finansowy, wdrażający innowacyjne

instrumenty finansowe ze środków unijnych (instrumenty zwrotne typu pożyczki lub

obejmowanie, nabywanie udziałów akcji, obligacji oraz stosowanie poręczeń). W zakresie

środków krajowych, NFOŚiGW w porozumieniu z Ministrem Środowiska będzie wyznaczał i

określał zasady wsparcia i kierował to wsparcie do beneficjentów za pośrednictwem

instytucji współpracujących z NFOŚiGW (głównie WFOŚiGW i banki);

- 76 -

• kwantyfikacji celów – precyzyjna kwantyfikacja celów zarówno ekologicznych, jak i

organizacyjnych. Monitorowanie osiągania zakładanych poziomów mierników, a w

przypadku wystąpienia ryzyka ich nieosiągnięcia szybkie podejmowanie działań

zmierzających do jego eliminacji.

Gospodarowanie odpadami to nie tylko instalacje do zagospodarowywania, przetwarzania i

wykorzystania odpadów komunalnych – to również unieszkodliwianie odpadów

niebezpiecznych, (m.in. „elektrośmieci”), rozbrajanie tzw. bomb ekologicznych, pomoc w

zamykaniu i rekultywacji składowisk, wspieranie recyklingu pojazdów, pomoc w usuwaniu

azbestu, finansowanie działań planistycznych i wiele innych zadań.

Tab.8.1. Programy realizowane w ramach działań NFOŚiGW

Cel Program Finansowanie Beneficjienci

Instalacje do odzysku, przekształcania, unieszkodliwiania odpadów komunalnych

3.1. Gospodarowanie odpadami komunalnymi Część 1. Rozwój systemów służących zagospodarowaniu odpadów komunalnych

Pożyczka do 75% kosztów kwalifikowanych

JST* i ich związki, przedsiębiorcy

Budowa wzorcowego centrum selektywnego zbierania odpadów

3.1. Gospodarowanie odpadami komunalnymi Część 2. Rozwój selektywnej zbiórki odpadów

Dotacja do 60% kosztów kwalifikowanych

JST* i ich związki, przedsiębiorcy

Przedsięwzięcia dotyczące zamykania i rekultywacji składowisk odpadów (Pożyczka)

3.2. Zamykanie i rekultywacja składowisk odpadów komunalnych

Pożyczka do 75% kosztów kwalifikowanych

JST* i ich związki, przedsiębiorcy

Instalacje do odzysku, przekształcania, unieszkodliwiania, zbiórki odpadów innych niż komunalne

3.3. Gospodarowanie odpadami innymi niż komunalne Część 1. Rozwój systemów gospodarowania odpadami...

Pożyczka do 75% kosztów kwalifikowanych

JST* i ich związki, przedsiębiorcy

Unieszkodliwianie odpadów zawierających

3.3. Gospodarowanie odpadami innymi niż

Dotacja za pośrednictwem

JST*

- 77 -

azbest komunalne Część 2. Usuwanie wyrobów zawierających azbest

WFOŚiGW*

Inwestycje związane z demontażem oraz zagospodarowaniem odpadów w wyniku demontażu pojazdów

3.4. Dofinansowanie recyklingu pojazdów Część 3. Dofinansowanie demontażu pojazdów oraz gospodarowania odpadami po demontażu

Pożyczka do 75% kosztów kwalifikowanych

Przedsiębiorcy

Likwidacja odpadów niebezpiecznych określonych przez GIOŚ*, jako „bomby ekologiczne”

3.5. Rekultywacja terenów zdegradowanych Część 1. Wskazane przez GIOŚ* - „bomby ekologiczne”

Dotacja do 80% kosztów kwalifikowanych Pożyczka do 80% kosztów kwalifikowanych

JST* i ich związki, podmioty publiczne, przedsiębiorcy

Przedsięwzięcia dotyczące rekultywacji terenów zdegradowanych, w tym zdegradowanych przez przemysł

3.5. Rekultywacja terenów zdegradowanych Część 2. Rekultywacja terenów zdegradowanych

Pożyczka do 80% kosztów kwalifikowanych

JST* i ich związki, podmioty publiczne, przedsiębiorcy

Uzupełnienie dofinansowania do unieszkodliwiania odpadów komunalnych uzyskujących wsparcie w ramach II osi POIiŚ*

3.6. Współfinansowanie II osi POIiŚ*- gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi Część 1. Uzupełnienie dofinansowania II osi POIiŚ*

Pożyczka

Beneficjenci II osi POIiŚ*, podmioty upoważnione przez beneficjentów

Umożliwienie unieszkodliwienia odpadów dla beneficjentów II osi POIiŚ*, gdzie WFOŚiGW* pełnią funkcje IW*

3.6. Współfinansowanie II osi POIiŚ*- gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi Część 3. Wdrażana przez WFOŚiGW*

Pożyczka

WFOŚiGW* pełniące rolę IW* II osi POIiŚ*, Beneficjenci II osi priorytetowej POIiŚ*

Przedsięwzięcia dotyczące zamykania i rekultywacji składowisk

3.2. Zamykanie i rekultywacja składowisk odpadów

Dotacja do 50% kosztów kwalifikowanych

JST* i ich związki, przedsiębiorcy

- 78 -

odpadów (Dotacja)

komunalnych przedsięwzięcia

Inwestycje w zakresie zmniejszenia ilości nielegalnych odpadów

3.3. Gospodarowanie odpadami innymi niż komunalne Część 3. Międzynarodowe przemieszczanie odpadów

Zgodnie z trybem rozpatrywania wniosków o przekazanie środków na realizację zadań PJB*

Organy administracji państwowej, GIOŚ*

Demontaż pojazdów wycofanych z eksploatacji

3.4. Dofinansowanie recyklingu pojazdów Część 1. Demontaż pojazdów

Dopłata

Przedsiębiorcy prowadzący stacje demontażu pojazdów

Zbieranie i przekazanie do demontażu porzuconych pojazdów

3.4. Dofinansowanie recyklingu pojazdów Część 2. Zbieranie pojazdów

Dotacja Gminy, powiaty

Unieszkodliwienie odpadów poprzez dofinansowanie przedsięwzięć oczekujących na decyzję o wsparciu w ramach II osi POIiŚ*

3.6. Współfinansowanie II osi POIiŚ*- gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi Część 2. Dla potencjalnych beneficjentów POIiŚ*

Pożyczka Potencjalni beneficjenci POIiŚ*

Przedsięwzięcia realizowane na terenie RP, przyczyniające się do osiągnięcia celów LIFE+

9.1. Współfinansowanie LIFE+

Dotacja

Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, osoby prawne, jednostki org. nieposiadające osobowości prawnej, SJB* realizujące projekty LIFE+

Przeciwdziałanie powstawaniu odpadów, redukcja, unieszkodliwianie, odzysk odpadów komunalnych

Priorytet II POIiŚ*, działanie 2.1. Kompleksowe przedsięwzięcia z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi

Dotacja Przedsięwzięcia powyżej 25 mln EUR

JST* i ich związki, podmioty świadczące usługi w ramach obowiązków własnych JST*, Marszałkowie Województw

- 79 -

Przywrócenie naturalnego ukształtowania terenu i/lub osiągnięcia przez glebę lub ziemię zawartości substancji zgodnych z wymaganymi standardami.

Priorytet II POIiŚ*, działanie 2.2. Przywracanie terenom zdegradowanym wartości przyrodniczych i ochrona brzegów morskich

Dotacja

JST* i ich związki, podmioty świadczące usługi w ramach obowiązków własnych JST*, wojewodowie, PGL Lasy Państwowe, urzędy morskie, wojsko.

Racjonalizacja gospodarki zasobami naturalnymi i odpadami, w tym zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów innych niż komunalne

Priorytet IV POIiŚ*, działanie 4.2. Racjonalizacja gospodarki zasobami i odpadami w przedsiębiorstwach

Dotacja Maksymalne dofinansowanie 20 mln PLN

Małe, średnie i duże przedsiębiorstwa

Legenda:

GIOŚ - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska

IW - instytucja wdrażająca

JST - jednostki samorządu terytorialnego

PJB - państwowe jednostki budżetowe

POIiŚ - Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko

WFOŚiGW - Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

WPGO - Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami

Rys. 8.2. Wydatki wg dziedzin planowane przez NFOŚiGW

- 80 -

Recykling sprzętu elektronicznego

Zasady recyklingu wysłużonych i często bardzo toksycznych urządzeń elektrycznych i

elektronicznych regulowane są przez wiele międzynarodowych i krajowych aktów prawnych.

Zagospodarowania starego sprzętu wpisuje się w realizację idei „zrównoważonego rozwoju”

w procesie gospodarowania zasobami.

Przepisy dotyczące zbierania, odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu zużytego sprzętu

elektrycznego i elektronicznego (ZSEE) określają trzy unijne dyrektywy, przyjęte przez

Parlament Europejski w 2003 roku. Dokument 2002/95/WE (RoHS) z 2003 roku zobowiązuje

państwa członkowskie do przyjęcia aktów prawnych ograniczających wykorzystanie

toksycznych substancji przy produkcji urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Dokument

definiuje również pojęcie „sprzętu elektrycznego i elektronicznego” (SEE). W myśl dyrektywy

jest to urządzenie, którego „prawidłowe działanie uzależnione jest od prądu elektrycznego

lub pól elektromagnetycznych” - czytamy w art 3. unijnego aktu prawnego.

Dyrektywa 2002/96/WE (WEEE) wskazuje na konieczność przyjęcia przez wszystkie kraje

członkowskie spójnych uregulowań prawnych dotyczących ochrony środowiska naturalnego

poprzez właściwe zagospodarowanie elektrośmieci. Kluczowe znaczenie mają artykuły 8 i 9.

Nakazują one państwom unijnym uchwalenie ustaw, które zobowiązują producentów SEE do

finansowania zbierania, przetwarzania, odzysku i recyklingu wysłużonego sprzętu z

gospodarstw domowych, instytucji i przedsiębiorstw. Trzeci z „recyklingowych” dokumentów

– 2003/108/WE - modyfikuje art. 9 poprzedniej dyrektywy, zdejmując z producentów sprzętu

obowiązek finansowania recyklingu zużytych urządzeń, które pochodzą z firm i instytucji.

Polskie ustawodawstwo regulujące sposób postępowania z elektrośmieciami opiera się na

sześciu ustawach oraz kilku rozporządzeniach Ministra Środowiska. Podstawowe znaczenie

dla funkcjonowania systemu zbierania i przetwarzania ZSEE w Polsce ma Ustawa o zużytym

sprzęcie elektrycznym i elektronicznym z 29 lipca 2005 r. Implementuje ona do polskiego

prawa zalecenia unijnej dyrektywy 2002/96/WE (WEEE). Zobowiązuje ona producentów i

importerów sprzętu elektrycznego i elektronicznego do organizowania, finansowania,

zbierania, odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu wysłużonych urządzeń. Ponadto art.

5 stanowi, że demontaż ZSEE może być prowadzony wyłącznie w specjalnych zakładach

przetwarzania.

Ustawa wprowadziła także obowiązek umieszczania na obudowie urządzeń symbolu

przekreślonego kosza na śmieci. Znaczek jest informacją dla konsumentów, że po

zakończeniu użytkowania, sprzętu nie wolno wyrzucać do kontenerów na śmieci. Zgodnie z

art. 42, pkt 1 ustawy od 1 lipca 2006 roku sprzedawcy mają obowiązek nieodpłatnego

przyjęcia zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego na zasadzie "1 za 1”, czyli

telewizor za telewizor, toster za toster, odtwarzacz DVD za odtwarzacz DVD, świetlówka za

świetlówkę itp.

- 81 -

Z początkiem 2009 roku weszła w życie nowelizacja ustawy ZSEE z 2005 r., usprawniająca

system gospodarowania odpadami elektrycznymi i elektronicznymi. Celem noweli jest

osiągnięcie jeszcze w tym roku wyznaczonego przez Unię Europejską poziomu 4 kg

zebranych elektrośmieci na mieszkańca. Jak podkreśla Ministerstwo Środowiska zmiany

przepisów były konieczne, ponieważ w naszym kraju przetwarzano zbyt mało zużytego

elektrosprzętu – w 2007 roku zaledwie 0,71 kg na mieszkańca (dane z raportu Głównego

Inspektoratu Ochrony Środowiska).

Dofinansowanie systemu recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji w roku 2012

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz.U. Nr

25, poz. 202, z późn. zm.)

Ustawa z dnia 20 listopada 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo ochrony środowiska oraz

niektórych innych ustaw (Dz. U. 2009 nr 215 poz. 1664)

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 października 2010 r. w sprawie obliczania

poziomów odzysku i recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2010 r. w sprawie rocznego

sprawozdania o pojazdach wycofanych z eksploatacji (Dz. U. Nr 225, poz. 1471)

Rozporządzenie Rady Ministrów z 29 marca 2010 r. ws. zakresu informacji przedstawianych

przez podmiot ubiegający się o pomoc de minimis

Niewiele jest w Polsce nowoczesnych, zautomatyzowanych linii technologicznych do

demontowania wyeksploatowanych samochodów. Obecnie kasacji pojazdów dokonują

niewielkie stacje demontażu, co ma swoje plusy i minusy. Do plusów należy zaliczyć

głębokość" recyklingu. Praktycznie cały pojazd jest rozmontowany na elementy pierwsze, co

w przypadku dużych zakładów, które posiadają strzępiarkę, jest nieopłacalne. Z drugiej

strony, małe podmioty mogą w sposób niewłaściwy postępować z odpadami problemowymi,

takimi jak: siedzenia, pianki poliuretanowe, płyny. Ponadto magazynowanie na niewielkim

placu podwyższa koszty funkcjonowania zakładu. Powstaje więc duże ryzyko deponowania

na dzikich składowiskach odpadów niebezpiecznych. Dla porównania stacji tzw. małych

i średnich demontujących w skali roku ok. 500 pojazdów jest w Polsce 700 a w krajach Unii

ponad 10 000. Należy się spodziewać dalszego wzrostu ilości takich zakładów. W praktyce,

demontaż pojazdów jest prowadzony równolegle z usługami naprawczymi przy auto-

komisach, zakładach mechaniki pojazdowej oraz w skupach surowców wtórnych. Aktualnie

obowiązujące przepisy ochrony środowiska nakładają nadzór nad stacjami demontażu na

wojewodę. Jego zadaniem jest ujednolicenie warunków i standardów jakim przedmiotowe

stacje powinny odpowiadać. Jest to konieczne, gdyż wyeksploatowany pojazd może być

- 82 -

klasyfikowany jako odpad niebezpieczny lub inny. W pierwszym przypadku zagrożenie

stwarzają: płyny eksploatacyjne (chłodnicze, oleje silnikowe i hydrauliczne, elektrolity z

akumulatorów), układy klimatyzacyjne, poduszki powietrzne. Drugą grupę stanowią

samochody pozbawiane omawianych substancji. Automatycznie rodzi się pytanie: "Co się

stało z odpadami niebezpiecznymi?" Odpowiedź nasuwa się sama. Zostały w sposób nie

ewidencjonowany i niewłaściwy odprowadzone do środowiska naturalnego. Praktyki takie są

częste ponieważ z tak sklasyfikowanym pojazdem wiąże się mniej obowiązków. Problem jest

szczególnie wart uwagi w sytuacji ciągłego importu starych, zużytych samochodów z krajów

zachodnich. Działalność polegającą na demontowaniu pojazdów należy zgodnie z prawem

(Dz.U. 2002 nr 179 poz. 1490) traktować jako mogące w sposób szczególny oddziaływać na

otoczenie poprzez gromadzenie odpadów niebezpiecznych. Przedsiębiorca może zostać

zobligowany do sporządzenia raportu oceny oddziaływania na środowisko (dotyczy to

również składnic złomu o obszarze powyżej 0,5 ha). Wraki samochodowe przeznaczone do

demontażu powinny być dostarczone kompletne tzn. ze wszystkimi podzespołami (nadwozie

i silnik - z numerami identyfikacyjnymi a także siedzenia, płyny eksploatacyjne).

Nie uwzględniony jest akumulator. Zakłada się, iż wprowadzenie opłaty produktowej

i depozytowej spowodowało, że akumulatory będą wyjmowane przez ostatnich właścicieli

z powodu kaucji. Stary podlega wymianie na nowy. W przypadku nieposiadania akumulatora,

uiszczana jest kaucja w wysokości od 30 do 50 zł. Według uregulowań prawnych za

kompletny pojazd należy uznać 90% pierwotnej jego masy bez paliwa. Stacja demontująca

powinna posiadać szczelny plac np. asfalt. Kostki brukowej lub innej nie można stosować.

Demontaż pojazdu powinien odbywać się w pomieszczeniu zamkniętym, o łatwo zmywalnej

powierzchni. Pierwszym etapem procesu jest pozbawienie samochodu odpadów

niebezpiecznych. Dopuszczalnym jest aby zakład nie posiadał kanału, lecz powinien być

wyposażony w odpowiednie narzędzia: pompę odprowadzającą płyny poeksploatacyjne do

właściwych pojemników w celu zmagazynowania a następnie przekazania specjalistycznym

firmom, podnośnik, obrotnicę. Po osuszeniu z oleju, płynów hamulcowych, płynów

chłodniczych, płynów z urządzeń klimatycznych oraz filtrów paliwa i oleju, wrak trafia do

pomieszczenia w którym demontuje się go na części. W celu właściwej gospodarki

odpadowej części użyteczne należy przechowywać w oddzielnym pomieszczeniu. Docelowo

zaleca się utworzenie sklepu z częściami uzyskanymi poprzez recykling. Płyny

poeksploatacyjne, filtry i inne odpady niebezpieczne przechowuje się w zamkniętym

pomieszczeniu na powierzchni utwardzonej, łatwo zmywalnej, wyposażonej w sorbent np.

piasek lub trociny (aby w razie wycieku móc je zneutralizować). Na terenie stacji musi

znajdować się pojemnik na zaolejone trociny, piasek a także czyściwo. Elementy

tapicerowane, części karoserii powinny być po wyczyszczeniu odsprzedane indywidualnym

odbiorcom lub do punktom skupu surowców wtórnych (ustawa nakazuje sprzedaż

ostatecznym recyklerom"). Gdy zakład posiada uprawnienia do transport odpadów

- 83 -

odprowadza je sam, jeśli nie, za pośrednictwem podmiotu dysponującego stosownymi

pozwoleniami. Obecnie obserwujemy pewną liberalizację zasad. Jeżeli pojazd nie wpływa

degradująco na środowisko (nie wypływają z niego płyny eksploatacyjne) nie wymaga

pozwolenia o którym jest mowa w ustawie o odpadach z 27 kwietnia 2001 r. Konieczna jest

jednak stosowna informacja w projekcie gospodarki odpadami celem przejrzystości działań

proponowanych przez stację demontażu.

Wcześniejsze okresy historii ludzkości można wyróżnić według materiałów, jakich wtedy

używano; np. była era kamienia, brązu. Nasz wiek jest wiekiem materiałów, wiekiem

nadmiaru, którego cechą wyróżniającą nie jest używanie jakiegoś określonego surowca, ale

ogrom zużycia materiałów. W skali całego świata przetwarzamy albo zużywamy 26 mld ton

materiałów rocznie, w tym 20 mld ton kamienia, żwiru i piasku używanych do budowy dróg i

w budownictwie; na stal przetwarza się ponad 1 mld ton rudy żelaza; z kopalni złota

wydobywa się 700 mln ton złotonośnych rud. Z lasów pochodzi 1,7 mld ton drewna na opał,

około 1 mld ton do produkcji wyrobów z drewna i ponad 300 mln ton do produkcji papieru.

Dla uzupełnienia ubytków fosforu i potasu, pobieranych z gleby przez rośliny uprawne,

wydobywamy rocznie 139 mln ton fosforytów i 26 mln ton węglanu potasu.

Rys. 8.2. Przykład cyklu życia produktu

Każdy z 6,1 mld mieszkańców Ziemi zużywa średnio 137 kg stali rocznie w samochodach,

urządzeniach gospodarstwa domowego, budynkach i innych wyrobach. Oznacza to, że każdy

z nas zużywa co roku dwa razy więcej stali, niż sam waży. Wyprodukowanie tej ilości stali

- 84 -

wymaga przetworzenia 340 kg rudy żelaza na osobę. Zużycie materiałów jest o wiele

większe, niż potrafimy to sobie wyobrazić, dlatego, że stykamy się tylko z produktami

finalnymi; widzimy stal w naszym samochodzie albo w lodówce, a nie widzimy tony rudy, z

której została ona wytopiona; widzimy papier, na którym wydrukowano gazety, albo na

którym piszemy listy,

ale nie sąg drewna zużyty do jego produkcji.

Przetwarzanie coraz większych ilości rud metali wiąże się z zanieczyszczaniem powietrza i

wody w najbliższym otoczeniu. Ogrom gospodarki materiałowej sprawia, że

zanieczyszczenia, zużycie energii oraz zniszczenia fizyczne ziemi coraz trudniej tolerowane.

Produkcja metali wymaga zużycia ogromnej ilości energii. W Stanach Zjednoczonych tylko

przemysł stalowy potrzebuje tyle energii elektrycznej, ile 90 mln gospodarstw domowych.

Ewolucję gospodarki globalnej kształtowały dwie koncepcje zrodzone w połowie XX w.:

zaprogramowane starzenie się wyrobów oraz produkty jednorazowego użytku. Obie

zostały entuzjastycznie podchwycone w Stanach Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej

jako sposób promowania wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Im szybciej dany produkt się

zużywał i trafiał na śmietnik, tym szybciej miała się rozwijać gospodarka.

Coroczne zmiany modeli wielu produktów stały się dźwignią wzrostu sprzedaży. Co roku

pojawiają się nowe modele samochodów. Ich prezentacja staje się najważniejszym

wydarzeniem w kalendarzu ekonomicznym głównych krajów uprzemysłowionych, gdyż

automatycznie przyczynia się do obniżenia wartości modeli z poprzedniego roku. Zmiany

modeli miały na celu nie tyle poprawę sprawności pojazdów, ile zwiększenie sprzedaży. Dziś

jednorazowe są praktycznie wszystkie materiały higieniczne, długopisy, wiele sztućców i

naczyń, ale także baterie czy telefony komórkowe. Cykl życia wielu produktów zmniejszył się

do zaledwie kilku lat, np. pralki, żelazka czy komputera. Produkowane są w wersjach, które

praktycznie nie są naprawialne, ze względu na jednorazowe elementy i sposób

projektowania – dziś aby wyjąć to co wpadnie do bębna pralki – należy wymienić grzałkę lub

pompę.

Gospodarka opierająca się na produktach jednorazowego użytku rozwinęła się w drugiej

połowie ubiegłego wieku. Tego rodzaju wyroby, których upowszechnieniu sprzyjały względy

wygody i sztucznie zaniżone ceny energii, składają się na dużą część śmieci codziennie

produkowanych; na wysypiskach ląduje jeszcze większa częścią używanych surowców. Do

tego dochodzą wszechobecne dziś opakowania – często ich masa i wielkość przekracza masę

samego produktu.

- 85 -

Literatura

[1] Kuciel S., Rydarowski H. : Biokompozyty z surowców odnawialnych, Politechnika Krakowska

2012

[2] Mikuła J., Kuciel S. Gospodarka odpadami i recykling tworzyw sztucznych. Politechnika

Krakowska 2013

[3] Kuciel S., Ryszkowska J., Liber-Kneć. rozdział 5.7 monografii A.K. Błędzki, J.Kijeński, R. Jeziórska

„Odzysk i recykling materiałów polimerowych”, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2011,

264-307

[4] Kuciel S. (red): Kompozyty polimerowe na osnowie recyklatów z włóknami naturalnymi,

Politechnika Krakowska, Kraków 2010,

[5] Kuciel S., Kuźniar P., Liber-Kneć A.: Polyamides from renewable sources as matrices of short

fiber reinforced biocomposites, Polimery, 9, 2012

[6] LCA PN-EN ISO 14040: Zarządzanie środowiskowe – Ocena cyklu życia – Zasady i struktura,

PKN, Warszawa, 2000.

[7] Kowalski Z., Kulczycka J., Góralczyk M.: Ekologiczna ocena cyklu życia procesów wytwórczych

(LCA), WNT, Warszawa 2007.

[8] Saechtling H.: Tworzywa sztuczne – poradnik, WNT Warszawa, 2000, 376-377.

[9] B.K.: Tworzywa w liczbach, Polimery 55, 2010, 3, 239-241.

[10] Fakty o tworzywach sztucznych 20011 - Analiza produkcji, zapotrzebowania i odzyskiwania

tworzyw sztucznych w roku 2007 w Europie, informacje dostępne na stronie plasticseurope.pl.

[11] Stevens ES. What makes green plastics green? Biocycle 3 (2003) 24-7.

[12] Malveda M., Löchner U., Yokose K.: Biodegradable polymers, Raport SRI Consulting, 2010.

[13] Kuciel S., Liber-Kneć A., Zajchowski S., Polimery 2009, 55, nr 10, s. 747-753.

[14] Kuciel S., Liber-Kneć A.: J. of Biobased Materials and Bioenergy 2009, 3, 3.

[15] Kuciel S., Liber-Kneć A., Chemik 2007, 4, 27-28,

[16] Kuciel S., Mazurkiewicz S., Proszek M.: Możliwości wykorzystania odpadów z tworzyw

sztucznych, Fotobit, Kraków 2001.

[17] Ashby M., Jones D.: Materiały inżynierskie, Tom II – Kształtowanie struktury i właściwości,

dobór materiałów, WNT, Warszawa 1996.

[18] Kuciel S., Liber-Kneć A., Zajchowski S.: Kompozyty z włóknami naturalnymi na osnowie

recyklatu polipropylenu, Polimery 2010, 10, 718-726.

[19] Kuciel S., Liber-Kneć A.: Biopolimery i kompozyty z napełniaczami naturalnymi szansą dla

powszechnej utylizacji, Chemik 4/2007, s. 27-28.

[20] Kuciel S., Liber-Kneć A.: Recykling materiałów polimerowych w Polsce, Rynek Chemiczny

12/2005, s. 14-16.

[21] PlastNews 1/2009 Materiałowa alternatywa na przyszłość? - Aspekty użytkowe i estetyczne

[22] Maria Tyndel KRYTERIA WYBORU I ZASADY OCENY JAKOŚCI POJEMNIKÓW NA ODPADY praca

magisterska Politechnika Krakowska 2006

[23] Andrzej Mroczek JAKOŚĆ PRODUKTÓW OPARTA NA MATERIALE PRODUKCYJNYM Z

RECYKLINGU TWORZYW SZTUCZNYCH praca magisterska Politechnika Krakowska 2007

[24] Seweryn Dzierżak Systemy recyklingu praca magisterska Politechnika Krakowska 2009

[25] Kozłowski M.., Rydarowski H.: Recykling odpadów polimerowych z elektroniki i pojazdów. GIG

2012

- 86 -

[26] http://wyborcza.pl/1,76842,8511296,Ziemia_ma_nas_dosc.html?as=2#ixzz2fVw6hlQJ

[27] http://wyborcza.pl/1,76842,8511296,Ziemia_ma_nas_dosc.html#ixzz2fVvq3PUt

[28] http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=243

[29] http://archiwum.wiz.pl/1996/96052000.asp rof. dr hab. ZBIGNIEW JAWOROWSKI jest

przewodniczącym Rady Naukowej Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR) w

Warszawie

[30] www.pkegliwice.pl.

[31] http://poradnik.ekoportal.pl/hodowca/PZ_0.html

[32] www.nfosigw.gov.pl