MANUSCRITO QUECHUA DE HUAROCHIRÍ Libro Sagrado de Los Andes

Waruchiri ñisqap ñawpa machunkunap kawsasqan

MANUSCRITO QUECHUA DE HUAROCHIRÍ

Alrededor del año 1608

--Creemos que este libro es la obra Quechua más importante de cuantas

existen, un documento excepcional y sin equivalente tanto por su

contenido como por la forma. ´Dioses y Hombres de Huarochirí´

es el único texto quechua popular conocido de los siglos XVI y XVII

y el único que ofrece un cuadro completo, coherente, de la mitología,

de los ritos y de la sociedad en una provincia del Perú Antiguo....

En este sentido es una especie de "Popul Vuh" de la antigüedad

peruana; una pequeña Biblia regional que ilumina todo el campo de

la historia prehispánica de los pueblos...—

JOSÉ MARÍA ARGUEDAS

Ritos y Tradiciones de Huarochirí:

"Conferencias y coloquios frecuentemente se dedican al tema de

necesidad de promover la eduación bilingüe intercultural en los países

andinos. Uno de los problemas principales para realizar este fin es la

falta de material escrito. El alumno aprende a leer y escribir en su

propia idioma, estudia textos a veces malredactados y generalmente

poco adaptadas a sus normas culturales.

Después una vez terminada la escuela, puesto que no existen ni libros

ni periódicos en su idioma,olvida todo lo que haya asimilado. En el

caso de quechua, ese hecho lamentable es poco comprensible.

La tradición escrita se remonta al siglo XVI y existe un importante

acervo de manuscritos y textos publicados correspondientes a los

siglos XVI, XVII y XVIII. Aunque la mayoría de estos documentos

trata de la evangelización también existen obras teatrales y poesías.

El instrumento lingüistico de esta literatura colonial es una de las

variantes de lo que se suele llamar la lengua general, lengua

parcialmente comprensible aún hoy para la mayoría de los

quechuahablantes del sur, es decir para los que manejan la variedad

del quechua más difundida actualmente. La lengua general, por el

hecho de haber sido utilizada para la propagación del cristianismo en

todo el conjunto centroandino, también ha dejado huellas en los

dialectos quechua I hablados al norte de Mantaro.

El estudio de esta variedad de quechua tendría numerosas ventajas.

Aumentaría el acervo literario disponsible. Introduciría elementos

léxicos olvidados y de gran importancia cultural. Permitiría la

realización de una de las finalidades de la educación bilingüe

intercultural, es decir: difundir una forma unitaria y lingüísticamente

bien conservada del idioma entre los hispanohablantes y los hablantes

de otros dialectos quechuas, muchos de los cuales sufren actualmente

de pérdida de vitalidad.

Evidentemente, los comentarios que preceden no tratan de disminuir

la importancia de la alfabetización en los demás dialectos quechuas ni

negar la necesidad de su desarrollo. Uno de los Derechos

Fundamentales reconocidos para los niños en todo el mundo es el de

ser alfabetizados en su propio idioma materno quechua. Sin embargo,

el estudio de una forma del idioma gozando de un gran prestigio

histórico nos parece sumamente útil para un reequilibrio cultural en el

mundo andino." Gerald Taylor.

Pukyu (qallarina qillqasqa hinas qillqaypi): Taylor, Gerald (1976) -

Ritos y Tradiciones de Huarochirí. (tukuy runasimipi qillqasqa

kastillaman tikrasqawanpas)

Runasimi.de-pa llamkapusqan, qillqayta allinyasqan.

Fuente / Pukyu:

Runasimi.de : http://www.runasimi.de/waruchir.htm

Yuyarina (Índice)

Qallariy simi (Introducción)

Huk ñiqin uma raki (Capítulo 1): [Imanam ñawpa pacha wakakuna

karqan, imanam atinakurqan, imanam chay pacha runakuna

karqan]

Iskay ñiqin uma raki (Capítulo 2): [Imanam Quniraya Wiraqucha

pachanpi qatirqan, imanam Qawillaqa wawanta wacharqan,

imallapas tukurqan]

Kimsa ñiqin uma raki (Capítulo 3): [Imanam ñawpa pacha

runakuna tukurqan mama qucha pachyamuptin]

Tawa ñiqin uma raki (Capítulo 4): [Imanam inti pichqa punchaw

chinkakurqan]

Pichqa ñiqin uma raki (Capítulo 5): [Imanam ñawpa pachapi

Paryaqaqa Kunturqutu ñisqa urqupi pichqa runtu paqarimurqan,

imallapas tukurqan]

Suqta ñiqin uma raki (Capítulo 6): [Imanam Paryaqaqa pichqa

wamanmanta yurirqan, chaymanta runakuna tukurqan, imanam

tukuy yunkap atipaqninña kaspa, Paryaqaqa ñisqaman riyta

qallarirqan, imallapas ñannintinpi tukurqan]

Qanchis ñiqin uma raki (Capítulo 7): Imanam chay Kuparakuna

chay Chukisusu ñisqakta kanankamapas yupaychan

Pusaq ñiqin uma raki (Capítulo 8): Imanam Paryaqaqa

wichaykurqan, imanam huk runa churinwan Paryaqaqap

siminkama kutimurqan, chaymantari imanam atinakurqan Wallallu

Qarwinchuwan

Isqun ñiqin uma raki (Capítulo 9): Imanam Paryaqaqa ña tukuyta

puchukaspa payta muchachikuypaq unanchayta qallarirqan

(Qallariylla)

Chunka ñiqin uma raki (Capítulo 10): Imanam Chawpiñamqa

karqan, maypim tiyan, imanam muchachikurqan

Chunka hukniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 11): Imanam Chanku

ñisqa takikta takirqanku, kayta rimaspaqa Tutaykiri Paryaqaqap

churinpa kasqanwanmi willasun

Chunka iskayniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 12): Imanam kay

Paryaqaqap churinkuna tukuy Yunkakunakta atiyta ña qallarirqan

Chunka kimsayuq ñiqin uma raki (Capítulo 13): Mama [ñisqa

llaqtamanta]

Chunka tawayuq ñiqin uma raki (Capítulo 14): [Quniraya

Wiraquchap puchukasqanmanta]

Chunka pichqayuq ñiqin uma raki (Capítulo 15): [Qunirayap

Qarwinchumanta ñawpaq kasqanpas utaq qipan kasqan,

chaymanta]

Chunka suqtayuq ñiqin uma raki (Capítulo 16): [Paryaqaqa pichqa

runtumanta yuriq wawqiyuqchus karqan, kayri Paryaqaqachu

paykunap yayan, chay chaymanta]

Chunka qanchisniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 17): [Imanam

Paryaqaqa ña wawqinta Paryaqarqu sutiyuqta Antip punkunpi

saqimuspa kutimurqan]

Chunka pusaqniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 18): [Inkap

Paryaqaqakta yupaychasqanmanta waqsa tiyasqanmantapas]

Chunka isqunniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 19): [Maqawisa

Paryaqaqap churinpa awqaman yanapasqanmanta]

(Kimsa chunka hukniyuq ñiqin uma rakikama, iskay yapa -

suplemento ñisqa - rakiwanpas)

Qallariy simi (Introducción)

Runa indio ñisqap machunkuna ñawpa pacha qillqakta

yachanman karqa chayqa, hinantin kawsasqankunapas manam

kanankamapas chinkaykuq hinachu kanman. Imanam

Wiraquchappas sinchi kasqanpas kanankama rikurin, hinataqmi

kanman.

Chay hina kaptinpas, kanankama mana qillqasqa kaptinpas,

kaypim churani kay huk yayayuq Waruchiri ñisqap

machunkunap kawsasqanta: Ima feniyuqchá karqan, ima

hinach kanankamapas kawsan, chay chaykunakta. Chayri sapa

llaqtanpim qillqasqa kanqa, ima hina kawsasqanpas

paqarisqanmanta.

Huk ñiqin uma raki (Capítulo 1)

[Imanam ñawpa pacha wakakuna karqan, imanam atinakurqan,

imanam chay pacha runakuna karqan]

Ancha ñawpa pachaqa huk waka ñisqas Yanañamqa

Tutañamqa sutiyuq karqan. Kay wakakunaktaqa qipanpi huk

wakataq Wallallu Qarwinchu sutiyuq atirqan. Ña atispas kanan

runakta iskayllata wachakunanpaq kamarqan. Huktas kikin

mikurqan. Huktas mayqintapas kuyasqanta kawsachikurqan

yayan maman. Chaymantas chay pachaqa wañuspapas pichqa

punchawllapitaq kawsarimpuq karqan. Hinaspa mikuyninri

tarpusqanmanta pichqa punchawllapitaqsi puqurqan. Kay

llaqtakunari, tukuy hinantin llaqtas yunkasapa karqan. Chaysi

ancha achka runakuna huntaspas, ancha millayta kawsarqan

chakranpaqpas qaqaktapas pataktapas hinakta aspispa

allallaspa. Chay chakrakunas kanankamapas tukuy hinantin

qaqakunapi uchuyllapas hatunpas rikurin. Hinaspari chay pacha

pisqukunari ancha sumaqkamas karqan uritupas qaqipas tukuy

qillusapa pukasapa. Chaykunas qipanpi, ña may pacham huk

wakataq Paryaqaqa sutiyuq rikurimurqan, chay pachas hinantin

rurasqanwan Antiman qarquytukurqan. Chay atisqankunaktaqa

kay qipanpim Paryaqaqap paqarimusqantawan rimasun.

Chaymantam kanan huk wakataq Quniraya sutiyuq karqan.

Kaytam mana allichu yachanchik, Wallallumantapas

Paryaqaqamantapas ichapas ñawpaqnin karqan o qipanpas.

Ichaqa kay Qunirayap kasqanraqmi ñachqa Wiraquchap

kasqanman tinkun. Porque kaytam runakuna ña muchaspas:

"Quniraya Wiraqucha,

runakamaq pachakamaq,

ima haykayuq qammi kanki.

Qampam chakrayki,

Qampaq runayki"

ñispa muchaq karqan. Ima hayka sasa ruranakta qallariypaqpas

paytaraqmi machukuna kukanta pachaman wischuspa "Kayta

yuyachiway, amutachiway, Quniraya Wiraqucha" ñispa, mana

Wiraquchaktaqa rikuspataq, ancha ñawpa rimaq muchaq

karqanku. Yallin astawanraq qumpikamayuqri qumpinanpaq

sasa kaptin muchaq qayaq karqan. Chayraykum kaytaraq

ñawpaqninpi kawsasqanta qillqasun, chaysawam

Paryaqaqakta.

Iskay ñiqin uma raki (Capítulo 2)

Quniraya Wiraquchap kawsasqan [Imanam Quniraya

Wiraqucha pachanpi qatirqan, imanam Qawillaqa wawanta

wacharqan, imallapas tukurqan]

Kay Quniraya Wiraquchas ancha ñawpa huk runa ancha

wakcha tukuspalla purirqan yaqullanpas kusmanpas lliki

llikisapa. Runakunapas wakin mana riqsiqninkunaqa "wakcha

usasapa" ñispas qayarqan. Kay runas kanan tukuy

llaqtakunakta kamarqan. Chakraktapas rimaspallas pata-

pataktapas allin pirqasqakta tukuchirqan. Rarqaktas kanan

lluqsimunanmanta huk "pupuna" sutiyuq kañaweralpa

sisayninwan chuqaspallas yachakuchirqan. Chaymantari ima

haykaktapas ruraspas purirqan, wakinnin llaqta

wakakunaktapas yachasqanwan allquchaspa.

Chaysi huk mitaqa huk warmi wakataq Qawillaqa sutiyuq

karqan. Kay Qawillaqas kanan wiñay donsella karqan. Panas

ancha sumaq kaptin, pi mayqan waka willkakunapas "puñusaq"

ñispa munapayarqan. Chaysi manataq huñirqanchu.

Chaymantas kanan qipanpi chay warmiqa chay hina mana pi

qaritapas chankaykuchikuspa, huk yura rukmap sikinpi

awakurqan. Chaysi chay Quniraya amawta kayninpi huk pisqu

tukuspa chay yura rukmaman wichay rirqan. Chaysi chaypi huk

rukma chayasqa kaptin, chayman yumayninta churaspa

urmachimurqan chay warmi qayllaman. Chaysi chay warmiqa

ancha kusikuspa millpuykurqan. Chaysi hinalla chichu tukurqan

mana qarip chayasqan. Isqun killapi, imanam warmikunapas

wachakun, hina wachamurqan, hina donsellataq. Chaysi

kikillantaq huk wata chika ñuñunwan kawsachirqan, "Pip

churinchá kayqa?" ñispa.

Chaysi ña huk wataman huntaptinqa – tawa chaki ña chay

wamra puriptinqa –, tukuy hinantin waka willkakunakta

qayachirqan yayanta riqsikunqanpaq. Chaysi kay simikta

wakakuna uyarispa, ancha kusikuspa tukuynin alli

pachantakama pachallispa, "Ñuqaktapas ñuqaktapas

munawanqa" ñispa hamurqanku. Chaysi kay tantanakuyri

Anchiquchapi karqan. Maypim chay warmi tiyarqan, chayman

hinaspas ña tukuynin hinantin wakakuna willkakuna

tiyaykuptinsi, chay warmiqa ñispa ñirqan: "Rikuy, qarikuna

apukuna, riqsikuy kay wawakta! Mayqinniykichikmi

yumawarqankichik, qamchu qamchu?" ñispas sapanpi

tapurqan. Chaysi manataq pillapas "ñuqapmi" ñirqanchu.

Chaysi chay ñisqanchik Quniraya Wiraquchaqa manyallapi

tiyakuspas ancha wakchalla hina tiyakuptinsi, (Qawillaqa:)

"Chay wakchap churinchu kanman" ñispas paytaqa millaspa

mana tapurqanchu, chika sumaqkama qarikunaqa tiyaptin.

Chaysi mana pillapas "ñuqap churiymi" ñispa ñiptinsi, chay

wamrakta ñispa ñirqan: "Riy, qam kikiyki yayaykikta riqsikuy!"

ñispa, ñirqan wakakunaktapas: "Churiyki kaspaqa qam sawam

lluqamusunki" ñispa ñawpaqtaq willaspa. Chaysi chay wamraqa

manyanmanta qallarimuspas tawa chakilla purispa hasta chay

huk manyan, yayan(pa) tiyasqanman chayasqankama mana

pillamanpas lluqarqanchu. Chaysi ña chayaspaqa tuyllapuni

ancha kusikuspa yayanpa chankanman lluqaykurqan.

Chaysi mamanqa chayta rikuspas, ancha piñakuspa, "Atatay!

Chay hina wakchap churintachum ñuqaqa wachayman" ñispas

chay wawallanta aparikuspa quchaman chiqacharqan. Chaysi

chay Quniraya Wiraquchaqa, "Tuylla munawanqa" ñispa, quri

pachanta pachallispa, tukuy llaqta wakakunapas manchariptin,

qatiytaña qallarirqan ñispa: "Pana Qawillaqa, kayman

qawaykumuway; ancha sumaqñam kani" ñispas, pachaktapas

illarichispa sayarqan. Chaysi chay Qawillaqa mana uyantapas

payman tikrarichispa quchaman, "Hinalla chinkasaq chika millay

runap qachqasapap churinta wachasqaymanta" ñispa

chiqacharqan, maypim kananpas chay Pachakamaq uku

quchapi kananpas sutillam iskay rumi runahina tiyakun,

chayman. Chaysi chay kanan tiyasqanpis chayaspalla, rumi

tukurqan.

Chaymantas kay Quniraya Wiraquchaqa "Pana rikurimunqa,

qawaykumuwanqa!" ñispa qaparispa qayapayaspa karullapi

qatirqan. Chaysi ñawpaq huk kunturwan tinkurqan. Chaysi:

"Wawqi, maypim chay warmiwan tinkunki" ñiptinsi, (kunturqa)

"Qayllapim! Ñachqam tarinki" ñiptinsi, (Qunirayaqa) ñispa

ñirqan: "Wiñaymi kawsanki tukuy hinantin sallqakunamanta.

Wañuptinqa wanakuktapas wikuñaktapas ima hayka kaqtapas,

qamllam mikunki. Chaymanta qamta pillapas wañuchisunki

chayqa, paypas wañunqataqmi" ñispas ñirqan.

Chaymantas chaysawa añaswan tinkurqan. Chaysi: "Pana,

maypim chay warmiwan tinkunki" ñispa tapuptinsi, payqa ñispa

ñirqan: "Manañam tarinkichu, ancha karuktam rin" ñiptinsi,

(Qunirayaqa:) "Qamqa chay willawasqaykimanta manam

punchawpas purinkichu, tutallam; runapas chiqñiptin, ancha

millayta asnaspa purinki" ñispa ancha millaypi ñakarqan.

Chaysawam pumawan tinkurqan. Chaymi payqa:

"Qayllaktaraqmi rin. Qaylla ñam sichpaykunki" ñiptinmi,

paytaqa: "Qamqa ancha kuyasqam kanki. Llamaktapas

huchayuqpa llamantaraqmi mikupunki. Qamta wañuchispapas,

hatun fiestapiraqmi umansawa churaspa takichisunki.

Chaymanta watanpi qamta lluqsichispari huk llamanta

nakasparaqmi takichisunki" ñispa ñirqan.

Chaymantam ñataq huk atuqwan tinkurqan. Chaymi chay

atuqqa: "Ancha karukta ñam rin. Manañam tarinkichu" ñispa

ñiptinmi, "Qamtaqaq karupi purikuptiykitaqmi, runakunapas

'chaqay atuq aquylla' ñispa ancha chiqñisunki. Wañuchispari

yanqam qamtaqa qaraykiktapas usuchisunki" ñispa ñirqan.

Hinataqsi huk wamanwan tinkurqan. Chaysi chay wamanqa:

"Qayllataraqmi rin; ñachqam tarinki" ñiptinsi, (Qunirayaqa:)

"Qamqa ancha kusiyuqmi kanki; mikuspapas ñawpaqraqmi

qintikta almusakunki, chaymantari pisqukunakta. Wañuchispari

qamta, wañuchiq runam huk llamanwan waqachisunki;

hinaspari takispapas, umanpim churasunki chaypi sumaspa

tiyanqaykipaq" (ñispa ñirqan).

Chaysawam kay uritukunawan tinkurqan. Chaysi chay urituqa:

"Ancha karukta ñam rin. Manañam tarinkichu" ñiptinsi,

(Qunirayaqa:) "Qamqa ancha qaparispam purinki.

'Mikuyniykikta usuchisaq' ñiptiykipas, chay qapariyniykikta

uyarispam, ancha utqalla qarqusunki. Chaymi ancha ñakarispa

kawsanki, runapas chiqñiptin" ñispa ñirqan. Chaymantari pi

mayqan alli willakuqwan tinkuspaqa, alliktasapa kamaykuspas

ñirqan. Mana allikta willaqnintari millaypikama ñakaspas rirqan.

Chaysi qucha patapi chayaspaqa, Pachakamaq ñiqman

kutimurqan. Chaysi chaypiqa Pachakamaqpaq iskay sipas

churin machaqwaypa waqaychasqan tiyaqman chayamurqan.

Chaysi kay iskay sipaspa mamanqa ñawpaqllantaq qucha

ukuman chay Qawillaqa ñisqakta visitaq yaykurqan, sutinpas

Urpaywachaq sutiyuq. Kay illaptinsi, chay Quniraya

Wiraquchaqa chay sipasta yuyaqninta puñuchirqan. Chaysi

huqin ñañantawan puñuyta munaptinsi, chayqa huk urpay

tukuspa pawarirqan. Chaymantas mamanpas Urpaywachaq

sutiyuq karqan. Chaysi chay pachaqa quchapi manas huk

challwallapas karqanchu. Chay Urpaywachaq ñisqallas wasinpi

huk uchuylla quchallapi uywakuq karqan. Chaytas kay

Qunirayaqa piñaspa: "Imapaqmi chay Qawillaqa ñisqa warmikta

qucha ukumanqa visitaq rin?" ñispalla tukuyninta hatun

quchaman wischuripurqan. Chaymantaraqsi kananqa

challwakunapas quchapi huntan. Chaymantas chay Quniraya

Wiraqucha ñisqaqa mitikamurqan quchapata ñiqta. Chaysi chay

Urpaywachaq ñisqa warmiqa, wawankuna "Hinam yuquwan"

ñispa willaptinsi, ancha piñaspa qatimurqan. Chaysi

qayapayaspa qatiptinsi, huñispa suyarqan. Chaysi "Usallaykikta

usasqayki, Quni" ñispas usarqan. Chaysi ña usaspa, pay

qayllapi huk hatun qaqakta wiñarichirqan, "Chay Qunirayakta

urmachisaq" ñispa. Chaysi payqa amawta kayninpi

musyakuspa, "Aslla ismaykukumusaq, pana" ñispalla kay

llaqtakunaman ñataq mitikamurqan. Chaysi kay kitipi ancha

unay purikurqan ancha achka llaqtakunakta runaktapas

llullachispa.

[Chay Quniraya Wiraquchap puchukasqanmanta kay qipanpim

willasun.]

Kimsa ñiqin uma raki (Capítulo 3)

[Imanam ñawpa pacha runakuna tukurqan mama qucha

pachyamuptin.]

Kaypim ñataq ancha ñawpa runakunap rimakusqanman ñataq

kutisun.

Chay simiri kaymi. Ñawpa pachas kay pacha puchukayta

munarqan. Chaysi mama quchap pachyamunanta yachaspas,

huk urqu llamaqa ancha allin qiwayuqpi, chay llamayuq

samachiptintaq, mana mikuspas ancha llakikuq hina karqan,

"in-in" ñispa waqaspa. Chaysi chay llamayuqqa ancha piñaspa

sarap quruntayninwan chuqllu mikukusqanpi chuqarqan:

"Mikuy, allqu! Chika qiwapim samachiyki" ñispa. Chaysi chay

llamaqa runa hina rimarimuspa ñispa ñirqan: "Utiq, imaktam

qam yuyankiman? Kananmi pichqa punchawmanta qucha

pachyamunqa. Chaymi pacha puchukanqa" ñispa rimarirqan.

Chaysi chay runaqa ancha mancharispa, "Imanam kasun?

Mayman rispam qispisun?" ñispa ñiptinsi, "Haku Willkaqutu

urquman! Chaypi qispisun. Pichqa punchawpaq mikuyniykikta

apakuy!" ñispa ñirqan. Chaysi chaymantaqa chay urqu

llamantapas winaynintapas kikin apaspa, ancha utqaspa rirqan.

Chaysi ña Willkaqutu urquman chayaptinqa, tukuy

animalkunaña huntasqa – pumapas atuqpas wanakupas

kunturpas, ima hayka animalkunapas. Chaysi chay runa

chayaptin pachalla, quchaqa pachyamurqan. Chaysi chaypi

ancha kichkinakuspa tiyarqan. Tukuy hinantin urqukunaktapas

tukuy pampaptinsi, chay Willkaqutu urquqa aslla puntallan

mana yakup chayasqa karqan. Chaysi atuqpaq chupantaqa

yaku huqucharqan. Chaysi chay yanamanpas tukurqan. Chaysi

pichqa punchawmantaqa ñataq yakuqa uraykurqan chakirirqan.

Chay chakirispas, quchaktapas hasta urayman anchurichirqan,

runakunaktari tukuy hinantin runakta qulluchispa.

Chaymantas chay runaqa ñataq mirarimurqan. Chay kaqsi

kanankama runakuna tiyan. Kay simiktam kanan kristiyanukuna

unanchanchik chay "tiempo del diluvio" ñisqaktach. Paykunaqa

hina Willkaqutukta qispisqanta unanchakun.

Tawa ñiqin uma raki (Capítulo 4)

[Imanam inti pichqa punchaw chinkakurqan.]

Chaymantam huk simiktataq willasun punchaw wañusqanta.

Ñawpa pachas inti wañurqan. Chaysi chay wañusqanmanta

pichqa punchaw tutayarqan. Chaysi rumikunaqa paypura

waqtanakurqan. Chaymantas kay mortero muchkakunari,

chaymanta kay maraykunapas runakta mikuyta qallarirqan.

Llama urqukunari hinataq runaktaña qatirirqan. Kaytam kanan

ñuqanchik kristiyanukuna unanchanchik Jesu Kristu

apunchikpaq wañusqanpi tutayasqantach. Kaykunaqa riman

ñispa: "Unanchanchik ichach ari chay."

Pichqa ñiqin uma raki (Capítulo 5)

[Imanam ñawpa pachapi Paryaqaqa Kunturqutu ñisqa urqupi

pichqa runtu paqarimurqan, imallapas tukurqan.]

Kaymantam ñataq Paryaqaqap paqarimusqan qallarinqa.

Ñam ari kay ñawpaq tawa kapitulupi ñawpa pacha

kawsasqankunakta willanchik. Ichaqa kay runakunap chay

pacha paqarimusqankunaktam mana yachanchikchu,

maymantach paqarimurqan. (Chaymanta kay runakuna chay

pacha kawsaqkunaqa paypura awqanakuspa atinakuspallam

kawsaq karqanku. Kurakanpaqpas sinchikunallakta

qapaqkunallakta riqsikurqan. Kaykunaktam "Purun Runa" ñispa

ñinchik.) Kay pachapim chay Paryaqaqa ñisqa Kunturqutupi

pichqa runtu yurimurqan. Kay yurisqantam huk runa

wakchallataq Watyakuri sutiyuq Paryaqaqap churin ñisqataq

ñawpaqlla rikumurqan yachamurqan. Kay yachasqantari achka

mistiryu rurasqantawanmi rimasun. Chay pacha kay Watyakuri

ñisqa wakchalla mikuspapas, watyakuspalla kawsaptinsi,

sutiyachirqan "Watyakurim" ñispa.

Chay pachas huk runa Tamtañamqa sutiyuq ancha qapaq

hatun apu karqan. Wasinpas tukuy hinantin wasin "kasa",

"kanchu" ñisqa rikchaqkuna pisqukunap rikrawan qataspas

karqan. Llamanpas qillu llama puka asul llama ima hayka

rikchaqkama llamayuqsi karqan. Chaysi kay runakta chika alli

kawsasqanta rikuspas, tukuy hinantin llaqtakunamanta

hamuspa yupaycharqan mancharqan. Chaysi payri ancha

yachaq tukuspa pisi yachasqanwan, ancha achka runakunakta

llullaspa kawsarqan. Chay pachas hina amawta tukuq dyus

tukuq kaspataq, chay runa Tamtañamqa sutiyuq ancha millay

unquyta tarirqan. Chaysi ancha achka wata unquptinsi, "Ima

hinam chika yachaq kamaq kaspataq unqun?" ñispa

runakunapas chay pacha rimarqanku. Chaysi chay runaqa

"alliyasaq" ñispa, imanam wiraquchakunapas amawtakunakta

dukturkunakta qayachin, chay hina tukuy yachaqkunakta

sabyukunakta qayachirqan. Chaysi manataq pillapas

yacharqanchu chay unqusqanta.

Chaysi kay Watyakuriqa chay pacha uraqucha ñiqmanta

hamuspa, may pacham Sinigillaman uraykumunchik chay

urqukta, chaypis puñumurqan. Chay urqum kanan Latawsaku

sutiyuq. Chaypi puñuptinsi, huk atuqqa uramanta hamusqa

hukri hanaqmanta hamusqataq, chaysi chaypi paqtalla

tinkuspas: "Wawqi, ima hinallam hanaq willkapi?" ñispa

tapurqan. Chaysi: "Alliqa allim, ichaqa huk apum Anchiquchapi

willka, chika yachaq tukuq dyus tukuqmi, ancha unqun. Chaymi

tukuy amawtakuna taripan pachakta 'imamantam chika unqun'

ñispa; chaymi manataq pillapas yachanchu unqusqanta.

Chaymi chay unqusqanqa. Warminpa pinqayninmanmi

kamchakuptin huk muru sara kallanamanta pachyamuspa

chayaykurqan. Chaytam ñataq pallaspa, huk runaman

qarakurqan. Chay qarasqanmantam chay runa mikuqwan

huchallikuqña tukun. Chaytam kanan pachaqa wachuqtaña

yupan. Chaymantam kay huchamanta huk machaqway chay

chika sumaq wasin sawa paykunata mikuq tiyan. Huk hampaturi

iskay umayuq maraynin ukupi tiyantaq. Kay mikuqnintam kanan

mana pillapas musyanchu" ñispas willarqan chay atuq

uramanta hamuqta. Chaysi ñataq paytari: "Wawqi, chayqa ura

willkapi ima hinallam runakuna?" ñispa tapurqan. Chaysi payri

hinataq willarqan: "Huk warmim – hatun apu willkap churinmi –

ullumanta ñachqa wañun" ñispa. (Kay simin kanan ancha achka

chay warmi alliyasqankama. Chaytaqa qipanpiraqmi qillqasun.

Kananri ñawpaqman kutisun.)

Kay kaykunakta willanakuptinsi, chay Watyakuri ñisqa uyarqan.

Chay chika hatun apu dyus tukuspa unquq kay runas iskay

churiyuq karqan. Chaysi huk yuyaqninta huk ayllunwantaq

ancha qapaqwan tinkichirqan. Chaysi kay wakcha Watyakuri

ñisqaqa, chay pacha unquptin, chay apuman chayarqan.

Chaysi chayaspas, wasi qayllapi tapuykacharqan: "Manachu

kay llaqtapi pillapas unqun?" ñispa. Chaysi chay qipan sipas

churinqa, "Yayaymi unqun" ñispa willarqan. Chaysi: "Ñuqawan

kasun. Qamrayku yayaykikta alliyachisaq" ñispa willarqan. Kay

warmip sutintam manam yachanchikchu; ichaqa kaytas qipanpi

Chawpiñamqaktaña sutiyachirqan. Chaysi chay warmiqa mana

tuyllaqa huñirqanchu. Chaysi yayantaqa, "Yaya, kaypim huk

wakcha 'yayaykikta alliyachisaq' ñimuwan" ñispa willarqan.

Chaysi kay simikta uyarispas, chay sabyukuna tiyaqqa

asikurqan, "Ñuqakunapas alliyachiptiychu, chay wakcharaq

alliyachinman!" ñispa. Chaysi chay apuqa alliyayninta ancha

munaspas, "Hamuchuntaq ima hina runallapas!" ñispa

qayachirqan. Chaysi qayachiptin, kay Watyakuri ñisqaqa

yaykuspa ñispa ñirqan: "Yaya, alliyayta munaptiykiqa,

alliyachisqayki. Ichaqa churiykiktam quwanki" ñiptinsi, payqa

ancha kusikuspa, "allitaqmi!" ñispa ñirqan. Chaysi chay ñawpaq

churinpa qusanqa kay simikta uyarispas, ancha piñarqan:

"Imapaqmi 'chay huk wakchawan tinkichisaq' ñispa ñin ñuqa

chika qapaqpaq kuñadayta?" ñispa. Kay runa piñakuqpa

Watyakuriwan awqanakusqantam kay sawa willasun. Kananqa

chay wakcha Watyakuri ñisqap hampisqanman ñataq kutisun.

Chaysi kay Watyakuriqa hampiyta qallarirqan, "Yaya,

warmiykim wachuq" ñispa. "Chay hina wachuq huchayuq

kaptinmi, qamta unquchisunki. Qamta mikuqri kay chika

qullanan wasiyki sawam iskay machaqway tiyan. Chaymantam

hampaturi iskay umayuqtaq maray ukupi tiyan. Kaykunaktam

kanan tukuyninta wañuchisun, chaymi alliyanki. Chaymantam

ña alliyaspam, tukuy ima haykakta yallispa ñuqap yayayta

muchanki. Qaya minchallam yurimunqa. Qamqa manam ari

kamaq runachu kanki; kamaq runa kaspaqa, manam ari

unqunkimanchu" ñispa ñiptinsi, ancha mancharirqan. Chaysi ña

chay wasinta chika sumaqta "paskasaq" ñiptinsi, ancha

llakikurqan. Warminsi hinataq, "Yanqam kay wakcha 'aquylla'

ñiwan. Manam wachuqchu kani" ñispa qaparirqan.

Chaysi chay runa unquqqa alliyayninta ancha munaspas

wasinta paskachirqantaq. Chaymantas iskay machaqwayta

surqurqan. Hinaspa wañuchirqan. Warmintari hinataq suti

willarqan, imanam chay huk muru sara pachyamusqa

pinqayninman chayaykurqan; hinaspa ñataq pallaspa runakta

qararqan, chaykunakta. Chaysi chay warmipas qipanpiqa,

"Ancha chiqanmi!" ñispa tukuyta willarqan. Chaymantas ñataq

marayninta hatarichirqan. Chaysi chay ukumantaqa huk

hampatu iskay umayuq lluqsimuspa, chay Anchiqucha

wayquman pawarirqan. Chaypis kanankama tiyakun huk

pukyupi. Chay pukyus kanan chaypi runakuna chayaptinqa, ña

ñispa chinkachin ña ñispa lukutapas ruran.

Kay tukuy ñisqanchikkunaktaña puchukaptinsi, chay unquq

runaqa alliyarqan. Ña allipuptinsi, chay Watyakuri ñisqaqa

punchawninpi huk mita Kunturqutuman rirqan. Chaypis chay

Paryaqaqa ñisqa wakaqa pichqa runtu tiyakurqan. Chay

qayllanpis kanan wayrapas pukurirqan. Chaysi ñawpa pachaqa

manas wayra rikurirqanchu. Chayman rinan kaptinqa

punchawninpis, chay alliyaq runaqa sipas churinta qurqan.

Chaysi iskaynillan chay urqu kitikta purispa huchallikurqan.

Kay huchallikusqantaña, chay huk ñawpaq masan uyarispas,

"Ancha pinqayta rurasaq chay wakchakta" ñispa yallinakuytaña

qallarirqan. Chaysi huk punchaw chay runaqa, "Wawqi,

qamwan yallinakusun imawanpas. Qam wakcharaqchu chika

qapaqpaq kuñadayta warmiyankiman" ñispas ñirqan. Chaysi

chay wakchaqa "Allitaqmi!" ñispas, yayanman "Kay hinam

ñiwan" ñispa willakuq rirqan. Chaysi payqa: "Allitaqmi. Imata

ñiptinpas, tuyllam ñuqaman hamuwanki" ñispa ñirqan.

Kay yallinakuysi kay hina karqan. Huk punchawsi: "Upyaywan

hinaspa takiywan yallinakusun" ñispa ñirqan. Chaysi kay

wakcha Watyakuri ñisqaqa yayanman willakuq rirqan. Chaysi:

"Riy chay huk urquman. Chaypim wanaku tukuspa wañusqa

sirikunki. Chaymi tutallamantam ñuqakta rikuqri huk atuq añas

warminwan hamunqa. Chaymi huk uchuylla purunkullapi

aswanta apamunqa. Hinaspa tinyantapas apamunqataq.

Chaytam kanan qamta wañusqa wanakukta rikuspam,

chaykunaktapas pachapi churaspa, atuqri antaranta

churaspataq mikuytaña qallarisunki. Chaymi qamqa runa

tukuspa ancha nanaqta qaparispa pawarimunki. Chaymi

paykunaqa chaynintapas mana yuyaspa mitikaptinmi, chayta

apaspa yallinakuypaq rinki" ñispas yayan Paryaqaqa willarqan.

Chaysi kay wakchaqa ñisqankama rurarqan. Chaysi ña

yallinakuspaqa ñawpaqninpi chay runa qapaq ñisqa takirqan.

Chaysi warmikunapas ñachqa iskay pachak chika takipuptinsi,

ña pay puchukaptin, chay wakchaqa yaykurqan sapallan

warmillanwan iskaynillan. Chaysi punkunta yaykuspataqsi chay

añaspa wankarninta apamusqanwan takiptin, tukuy chay

pachapas kuyurqan. Hinaspas chaywanpas tukuyta yallirqan.

Chaysi ñataq upyayta qallarirqan. Chaysi, imanam kananpas

qurpakuna hanaqmanta tiyamun, chay hinas sapallan

warmillanwan tiyamurqan. Chaysi chay runakunaqa tukuy

hinantin tiyaqkuna anqusamurqan mana samachispa. Chaysi

payqa tukuyta upyaspapas mana llakispa tiyakurqan. Chaysi

ñataq payri chay uchuylla purunkullapi aswan apamusqanwan

anqusaytaña qallarirqan, runakunapas "Chika uchuyllapichu

chika runakta saksachinman!" ñispa asipayaptin. Chaysi payqa

manyanmanta anqusamuspa, sapanpi tuylla-tuylla urmachirqan.

Chaysi qayantin ñataq (runa qapaq ñisqaqa) huk yallinakuyta,

(Watyakuri) atipaptin, munarqan. Kay yallinakuysi wallparikuy

karqan ancha allin "kasa" ñisqanwan "kanchu" (puru)

ñisqanwan. Chaysi kay Watyakuri ñisqaqa ñataq yayanman

rirqan. Chaysi huk rasu pachakta yayanqa qumurqan.

Chaywansi tukuy runakunaktapas ñawinta rupachispa

atiparqan. Chaymantas ñataq: "Pumakta aparispa yallinakusun"

ñispa ñirqan. Chaysi kay runaqa pumankunakta aparispa

yalliyta munarqan. Chaysi chay wakchaqa, yayan willaptin,

tutallamanta huk pukyumanta puka pumakta apamurqan.

((Chay puka pumawansi kanan takiptin, imanam kanan huk

arku silu ñiqpi lluqsin, chay hina lluqsiptin, takirqan.))

Chaymantas kanan ñataq (chay qapaq ñisqaqa) wasi

pirqakuywan yallinakuyta munarqan. Chaysi chay runaqa ancha

achka runayuq kaspa, huk punchawlla hatun wasikta ñachqa

tukuchirqan. Chaysi kay wakchaqa tiksillanta churaspa, tukuy

punchaw warmillanwan purikurqan. Chay tutas kanan tukuy

pisqukuna chaymanta machaqwaykuna ima hayka pachapi

kaqkunas pirqarqan. Chaysi qayaqa ña (chay runaqa)

tukusqakta rikuspa, ancha mancharirqan.

Chaymanta qatananpipas hinataqsi yallirqan. Uqsantapas tukuy

wanakukuna wikuñakunas (runa qapaqpa wasinman)

astamurqan. Chay runaptari llamanwan chaqnamuptinsi,

usqullukta minkaspa huk qaqallapi suyaspa mancharichispa,

tukuyta destruirqan urmachirqan. Chaywanpas hinataq

yallirqan. Kay tukuyta yallinakuspas qipanpiqa, kay wakcha

ñisqaqa ñispa ñirqan yayanpa siminkama: "Wawqi, ñam chika

achka mita qampa simiykikta huñispa yallinakunchik. Kunanqa

ñuqap simiytapas huñiwaytaq!" ñispa ñiptinsi, "Allitaqmi!" ñispa

huñirqan. Chaysi ñispa ñirqan: "Kananqa anqas kusmayuq,

chaymanta waranchikri yuraq utku kachun; hinalla takisun"

ñispas ñiptinsi, "Allitaqmi!" ñirqan. Chaysi chay runaqa

ñawpaqmantapas payraq ñawpaq takiq kaspas takirqan. Ña

takiptinsi, chay Watyakuri ñisqaqa hawamanta qaparispa

kallparimuptinsi, chay runaqa mancharispa huk lluwichu

tukuspa mitikarqan. [Chay hinas chay Anchiqucha sawaman

rirqan.]

Chaysi warminpas, "Qusallaywantaq wañusaq" ñispa qatirirqan.

Chaysi chay wakcha ñisqaqa ancha piñaspa: "Riy, utiq! Qammi

chika watuykawarqankichik!" ñispa, "Qamtaqa

wañuchisqaykim!" ñispas qatirirqantaq. Chaysi qatispa,

warmintaqa Anchiqucha ñanpi hapispas, "Kaypim hinantin runa

hanaqmanta uramanta hamuq pinqayniykita rikupayasunki!"

ñispas uraysinqa umanmanta sayachirqan. Chaysi tuylla

pachanpitaq rumi tukurqan. Chay rumis kanankamapas imanam

runap chankan hina chankayuq rakayuq tiyan. Chaytas

imanqanpaq ari kukakta chay sawa churapun kanankamapas.

Chaymantas chay lluwichu tukuq runaqa hinallataq chay

urquktas siqaspa chinkarqan. Chay lluwichus kanan ñawpa

pachaqa runa mikuq karqan. Qipanpis kananña achka lluwichu

kaspas, "Ima hinam runakta mikusunchik?" ñispa

qachwakurqan. Chaysi huk wawallanqa, "Ima hinam runa

mikuwasun?" ñispa pantarqan. Chayta uyarispas,

lluwichukunaqa chiqirirqan. Chaymantas lluwichupas runap

mikunan karqan.

Kay ñisqanchikkunaktaña puchukaptinsi, Paryaqaqa ñisqaqa

pichqa runtumanta pichqa waman pachyamurqan. Chay pichqa

wamansi ña runaman tukuspa puririrqan. Chay pachas ancha

chaykunap rurasqankunakta uyarispa, imanam chay runapas

Tamtañamqa sutiyuq "Dyusmi kani" ñispa muchachikurqan,

chay chay huchankunamantas piñaspa tamya hatarispa mama

quchaman tukuy hinantin wasintawan llamantawan aparqan,

mana hukllaktapas qispichispa. Chaymanta chay pachataqsi

kay Llantapa urqumanta huk Pullaw sutiyuq chay huk urqu

Wichuqa ñisqawan hapinakurqan arku hina. Chay Pullaw

ñisqas ancha hatun sacha karqan. Chay sawas kusillupas

kakipas ima hayka rikchaqkuna pisqukunapas tiyakuq karqan.

Chaykunaktawansi tukuy hinantinta quchaman aparqan.

Kaykunaktas ña puchukaspa, ñataq Paryaqaqa hanaq, kanan

Paryaqaqa ñinchik, chayman wichaykurqan. Chay

wichaykusqantam kanan qipan kapitulupi rimasun.

Suqta ñiqin uma raki (Capítulo 6)

[Imanam Paryaqaqa pichqa wamanmanta yurirqan, chaymanta

runakuna tukurqan, imanam tukuy yunkap atipaqninña kaspa,

Paryaqaqa ñisqaman riyta qallarirqan, imallapas ñannintinpi

tukurqan.]

Ña Paryaqaqa runaman tukuspas, hatun ña kaspa, enemigonta

maskayta ña qallarirqan. Chaysi chay enemigonpa sutinri

Wallallu Qarwinchu karqan. Runakta mikuq upyaq. Kaytam kay

qipanpi churasun atinakusqantawan. Ñam ari chay Wallallu

Qarwinchup kawsasqantaqa runa mikusqantawanpas ima

hayka rurasqantawanpas ñawpaq kapitulupi rimarqanchik.

Kananmi rimasun Waruchiripi chay chay kitipi rurasqankunakta.

Chay simiri kaymi. Ña Paryaqaqa hatun runa kaspas, hanaq

Paryaqaqa ñisqaman Wallallu Qarwinchup tiyasqanman rirqan.

Chaysi Waruchiri chay ura wayqupiqa huk llaqta Wawqi Usa

sutiyuq Yunkap llaqtan karqan. Chaysi chay llaqtayuq

runakunaqa chay pacha hatun fiestakta ruraspa hatun upyayta

upyarqanku. Chay hina upyakuptinsi Paryaqaqa ñisqaqa chay

llaqtapi chayarqan. Chayaspas payqa runakunap

manyallanmanta tiyaykurqan wakcha hinalla.

Chay hina tiyaptinsi chay llaqtayuq runakunaqa mana hukllapas

anqusarqanchu. Tukuy punchaw chay hina kaptinsi, huk

warmiqa chay llaqtayuqtaq: "Añañi! Ima hinam chay

wakchallaktaqa mana anqusaykunchu?" ñispas, huk hatun

yuraq putuwan aswakta apamuspa qurqan.

Chaysi payqa: "Paniy, ancha kusiyuqmi kanki kay aswakta

qumuwaspa. Kanan punchawmanta pichqantin punchawninpi

imaktach kay llaqtapi rikunki. Chayrayku chay punchawqa

amataq kay llaqtapi tiyankichu, karullamantaq anchurinki!

Paqtach qamtawan wawaykiktawan pantaspa wañuchiykiman.

Ancham kay runakuna ñuqakta piñachiwan" ñispas chay

warmikta ñirqan. Chaymantari: "Kay runakunaktari amataq huk

simillaktapas uyarichiychu! Uyarichiptiykiqa qamtawanmi

wañuchiykiman" ñispas ñirqan.

Chaysi chay warmiqa wawankunawan turankunawan chay

pichqa punchawmanta chay llaqtamanta anchurikurqan. Chaysi

chay llaqtayuq runakunaqa mana llakispa upyakurqanku. Chay

pachas Paryaqaqa ñisqaqa Waruchiri hanaqnin urquman

wichaykurqan. Chay urqum kanan Matawqutu sutiyuq. Chay

uraynin huk urqum Puypuwana sutiyuq, maytam kaymanta

rispa Waruchiriman uraykunchik. Chaykunam kay hina sutiyuq.

Chay urqupis kanan chay Paryaqaqaqa hatun tamyayta ña

qallarirqan. Chaysi qillu runtu puka runtu hatarispas, chay

runakunakta tukuyninta mama quchaman aparqan, mana

hukllaktapas perdonaspa. Chay pacha chika yaku lluqlla

purispas, chay Waruchiri hanaqninkuna wayqukunaktapas

rurarqan. Chaymantas kanan ña chaykunakta puchu kaspas

chay llaqtayuq wakiynin Yunkakunaktaqa mana rimapayaspa,

paykunari chayta rikuspapas mana musyaptin yachaptinsi, chay

chimpañiq Kuparap chakrankunaman ripurqan.

Chaypis kanan chay llaqtayuq Kupara runakuna ancha

yakunmanta ñakarispa, pukyullamanta chakranmanpas

pusaspa kawsarqan. Kay pukyum kanan San Lorenzo hanaqnin

hatun urqumanta lluqsirqan. Chay urqum kanan Sunaqaqa

sutiyuq. Chaypis kanan hatun quchalla karqan. Chaymanta

uray pusamuspas ñataq uchuylla quchakunaman huntachispa

chakrankunakta parqukuq karqan.

Chay pachas chay llaqtayuq huk warmi Chukisusu sutiyuq

karqan, ancha sumaq warmi. Chaysi kay warmiqa sarankuna

ancha chakiptin waqakuspa parqukurqan yakun ancha pisi

kaptin. Chaysi chay Paryaqaqaqa chayta rikuspa, chay uchuylla

quchanta yakullanwan chay quchap siminta kirpaykupurqan.

Chaysi chay warmiqa ñataq ancha nanaqta waqakurqan, chay

hinakta rikuspa. Chaysi chay Paryaqaqaqa: "Pani, imaktam

chika waqanki?" ñispa tapurqan. Chaysi payqa: "Kay sarallaymi

yakumanta chakipuwan, yaya", ñispa ñirqan. Chaysi

Paryaqaqaqa: "Ama llakiychu! ñuqam yakuktaqa kay

quchaykimanta ancha achka yakukta lluqsichimusaq. Ichaqa

qamwan ñawpaqraq puñusun" ñispa ñirqan.

Ñiptinsi, kanan payqa ñirqan: "ñawpaqraq kay yakukta

lluqsichimuy! chakray parqusqa kaptinqa, allitaqmi puñusun"

ñispas ñirqan. Chaysi "Allitaqmi!" ñispa, yakuktaqa ancha

achkakta lluqsichimurqan. Chaysi chay warmipas ancha

kusikuspa, tukuy chakrankunakta parqukurqan. Chaysi ña

parquyta puchu kaptin, "Puñusun!" ñispa ñirqan. Chaysi:

"Manam kananqa, qaya mincharaq puñusun" ñiptinsi,

Paryaqaqaqa ancha chay warmikta munaspa, "puñuymanraq"

ñispas, ima haykaktapas chay warmiman prometirqan: "Kay

chakraykikta mayumanta yakuyuqtam rurapusqayki" ñispa.

Chaysi chay warmiqa: "Chaytaraq ñawpaq ruray, chayraq

puñusun", ñispa ñirqan. Chaysi Paryaqaqaqa "Allitaqmi!"

ñispas. Kukuchalla sutiyuq wayqumantas San Lorenzo

hanaqnin uchuylla urqu. Chaykamaqa ñawpamantapas

yunkakunap rarqansi hamurqan, ancha uchuylla rarqalla.

Chaytas kanan Paryaqaqaqa astawanri hatunyachispa chay ura

Kuparap chakrankama rarqakta chayachirqan.

Chay rarqaktas kanan pumakuna, atuqkuna, machaqwaykuna,

ima hayka pisqukuna picharqan, allicharqan. Kayta ña

allichaypaqmi, kay pumakuna, uturunkupas, ima haykapas:

"Pim ñawpaq siqisun?" ñispa kamachinakurqan. Chaysi hukpas

hukpas, "ñuqaraq, ñuqaraq" ñispa ñirqanku. Chaysi atuqtaq

atiparqan: "ñuqam kuraka kani, ñuqaraq ñawpasaq", ñispa.

Chaysi kay atuq ñawpamurqan.

Hina ñawpamuspa ña chawpikta San Lorenzo hanaqnin

urqukta siqimuptinsi, qunqayllapi huk yutuqa, "pisk, pisk" ñispa,

pawarimurqan. Chaysi chay atuqqa, "wak!" ñispa, muspaspa

uraman urmamurqan. Chaysi chaymanta chaykunaqa ñataq

ancha piñaspa machaqwayta siqichimurqan. Chaysi mana chay

urmamuptinqa, astawan hanaqnintas chay rarqa rinman karqan.

Chaysi kunanqa as uranta rin. Kay atuqpa urmamusqanmi

kanankamapas sutilla rikurin. Yakupas uraykumuntaq chay

atuqpa urmasqanta.

Kay tukuyta puchukaspam ñataq Paryaqaqaqa: "Puñusun!"

ñispa ñirqan. Chaysi ñataq: "Haku hanaq qaqaman. Chaypiraq

puñusun", ñispa ñirqan. Chay qaqam kanan Yanaqaqa sutiyuq.

Chaypis waki puñurqan.

Ña puñuspas, kanan chay warmiqa: "Haku iskayninchiktaq.

Maytapas risun", ñiptinsi. Payqa, "haku" ñispa, chay Kukuchalla

ñisqa rarqap lluqsimusqanman pusarqan.

Chaysi chaypi chayaspaqa, chay warmi Chukisusu ñisqa

sutiyuqqa: "Kay rarqaypitaq tiyasaq", ñispas. Chaypi rumi

tukuspa chirayarqa. Chaysi chay Paryaqaqaqa chaymanta

saqispa hanaqman wichaykurqan. Chaytaqa kay qipanpim

willasun.

Kay Kukuchalla ñisqa rarqap siminpim kanan rumi chirawasqa

tiyan chay Chukisusu ñisqa warmi. Hinaspam chay hanaqnin

huk rarqapitaqmi chay pachapas Winkumpa sutiyuqpim kanan

ñataq Quniraya chirawasqataq tiyan. Chaypim kanan Quniraya

puchukarqan. Ichaqa ima hayka rurasqantaqa, kay wakin

qipanpi kapitulukunapim willasun.

Qanchis ñiqin uma raki (Capítulo 7).

Imanam chay Kuparakuna chay Chukisusu ñisqakta

kanankamapas yupaychan.

Kay Kuparakunam huk ayllu Kupara ñisqa ayllu sutiyuq.

Kaykunam kanan San Lorenzopi redusisqa kanankamapas

kawsan. Kay ayllumantam kanan huk yumay Chawinchu

sutiyuq. Kay Chawinchu ayllum karqan chay Chukisusu ñisqa.

Chaymi kaykunaqa ñawpa pacha, ña may pacham rarqa

pichana karqan mayo killapi kanankamapas, chay pacham

tukuy hinantin runakuna chay Chukisusu ñisqa warmip

tiyasqanman rirqanku aswanwan tiqtinwan quwinwan

llamanwan chaypi chay supay warmikta muchaypaq. Chaymi ña

chayta muchaspari pichqa punchawsi chay kiswarwan

qinchaspa runakunaktapas mana purichispa chaypi

tiyapayarqan. Chaysi ña chayta puchukaspa rarqa

pichaynintawanpas tukuyta ña puchukaspas chaymanta takispa

runakuna hamurqan huk warmikta "kaymi Chukisusu" ñispa

payta hina alli manchaspa chawpipi pusamurqanku. Chaymi ña

llaqtanpi chay warmi chayaptinri "kaymi Chukisusu" ñispa wakin

aswawan imawan churapuspa suyarqan. Chaypi tukuy hinantin

tuta takispa upyaspa runakuna ancha hatun fiestakta

rurarqanku. Chaymantam ñawpa Don Sebastian apu

[Ninawillka ñisqa Waruchiri kitip kurakanchá] kawsaptinpas,

Corpus Christipi hatun paskuwakunapipas huk warmi

"Chukisusum kani" ñispa hatun akillawan hatun putuwanpas

aswakta manyanmanta qumuq karqan, "Kaymi mamanchikpaq

aswan" ñispa. Chaymantari saraktapas kamchasqakta hatun

matiwantaq qumuq karqan. Ña kay rarqakta pichayta

puchukamuspari, runakunakta anchapunis kumbidaq karqan

sarakta purutukta ima haykaktapas quspa. Kay hina wiñay quq

kaptinsi, runakunapas "Ñam Chukisusup rarqakta pichan. Haku

rikumusun!" ñispa Waruchirimantapas tukuy

llaqtakunamantapas riq karqan. Chaytam kanan ña rarqakta

pichaspaqa musyasqa hinataq ruran muchan. Runakunari ima

hina rurakuptinpas, alkaldipas ima hayka runakunapas manam

"Imaraykum chay hina ruranki?" ñispa amachanmanchu

kanankamapas. Porque yallinraqmi paywan takin upyan

machasqankama padrektari, "Rarqaktam pichamuni, padre.

Takikusaq upyakusaq" ñispam llullachin. Kaytaqa tukuy hinantin

runakunam ruraytaqa ruran. Ichaqa wakinqa manañam

ruranchu alli padreyuq kaspa. Wakinri pakallapiqa hinataq

kanankamapas kawsanku.

Pusaq ñiqin uma raki (Capítulo 8).

Imanam Paryaqaqa wichaykurqan, imanam huk runa churinwan

Paryaqaqap siminkama kutimurqan, chaymantari imanam

atinakurqan Wallallu Qarwinchuwan.

Ñam ari Wallallu Qarwinchup kawsasqantaqa willarqanchik.

Ichaqa kaypa tiyasqantam llaqtachakusqantam mana

rimarqanchikchu. Chaysi kayqa ñawpa pacha hanaq Paryaqaqa

ñiqpi tiyarqan. Chay tiyasqanpa sutintam mana allichu

yachanchik kananqa Mulluqucha sutiyuq ña kaptin. Porque

Paryaqaqam payta atispa chay Wallalluqa nina rupaptin chayta

wañuchiypaq quchaman ña tukuchirqan. Chay Mulluqucha

ñisqanchik pachapis chay Wallallup tiyasqan karqan. Chay

pachas kanan tukuy hinantin pacha yunkasapa karqan. Hatun

machaqwaypas, kakipas, ima hayka animalkunapas huntaptinsi

tiyarqan, imanam ñawpaq kapitulupi runa mikusqanta

willanchik, chay hina. Chaymantas Paryaqaqaqa kay Wallallu

Qarwinchukta atiypaq rispas Uqsapatapi pichqantin riwikurqan.

Chay hina riwikuptinsi chay pachapas ancha chirirqan.

Runtupas urmamurqantaq paypaq pukllasqanpi.

Chaysi chay pacha huk runaqa waqakuspa hamurqan, huk

churinta apaspa, chaymanta mulluntapas kukantapas

tiqtinkunaktapas, "Wallallukta upyachimusaq" ñispa apaspa.

Chaysi chay Paryaqaqap hukninqa: "Churi, maymanmi hina

waqakuspa rinki?" ñispa tapurqan. Chaysi payqa: "Yaya, kay

kuyasqay churillaytam kanan apani Wallallukta qaramuq"

ñiptinsi, (Paryaqaqaqa:) "Churi, ama apankichu! Llaqtaykiman

kutichikuy! Chaymantam chay mulluykitaqa kukaykitaqa

tiqtiykitaqa ñuqakta quway! Chaymanta churiykitaqa kutichikuy!"

ñispa ñirqan. Chaymantari: "Pichqantin punchawpim kayman

kutimunki, ñuqakta atinakuqta rikuypaq. Ancha yakuwan

atipaptiyqa 'Yayanchikmi atipan' ñispam ñiwanki. Hinaspa

anchataq ninawan atipawanqa, chayqa 'atipay tukuntaqmi'

ñispataq ñiwanki" ñiptinsi, chay runaqa mancharispa: "Yaya,

manachu chayqa Wallallu Qarwinchu ñuqapaq piñakunqa?"

ñispa ñirqan. Ñiptinsi: "Piñakuchunpas, manam imanasunkichu,

yallinraqmi ñuqaqa runakta kamasaq Amiyuqta, Llatayuqta,

warmiktari Añasiyuqta. Hukta qarikta hukta warmikta hinam

kamasaq" ñispa rimaptinsi, siminmanta samaynin huk humo

(qusñi) anqas hina lluqsimurqan. Chaysi chay runaqa chayta

rikuspa, mancharispa tukuy apamusqanta qurqan. Chaysi chay

pichqa runaqa chay mullukta "qap, qap" ñichispa mikurqan

tukuy hinantin qusqantawan. Chaymantas chay runaqa

kutimurqan churinta apakuspa. Hinaspas ñataq pichqantin

punchawmanta ñataq chay Paryaqaqap siminkama kutirqan

"rikumusaq" ñispa. Chaymantas ña Paryaqaqa pichqa punchaw

ñisqanmanta chay Wallallu Qarwinchukta atiyta ña qallarirqan.

Chay simiri kay hinam. Paryaqaqa pichqa runa kaspas pichqa

pachamanta tamyayta ña qallarirqan. Chay tamyas kanan qillu

puka tamya karqan. Chaymantas illapaspari pichqa

pachamantataq illaparqan. Chaysi tutallamanta ña

urapachakama chay Wallallu Qarwinchuqa ancha hatun nina

ñachqa silu ñiqmanpas chayaspa ruparqan mana

wañuchichikuspa. Chaysi chay yakukunaqa Paryaqaqap

tamyasqankunaqa uraqucha ñiqman tukuy hinantin yakukuna

rirqan. Chaysi chay hina manaraq yaykuptinsi huqinqa (Llaqsa

Churapa sutiyuq) urañiqmanta yakukta huk urqukta urmachispa

harkamurqan. Ña harkaykumuptinsi, chay yakuqa quchaña

tukumurqan. Kay qucham kananqa Mulluqucha sutiyuq. Chay

hina chay quchapi ña yaku huntamuptinsi, chay hina rupaqtaqa

ñachqa pamparqan. Chaysi chay Paryaqaqari chaymanta

illapapayarqan mana samachispa. Hinallas chay Wallallu

Qarwinchuqa Anti ñiqman mitikarqan. (Manam tuyllaqa

mitikarqanchu. Kaytaqa qipanpiraqmi willasun.) Chaysi huqinqa

Paryaqaqap churin qatirqan. Chaysi chay Antip yaykunanpi

"paqtach kutimunman" ñispa kanankamapas chaypi tiyan.

Kaypaq sutinmi Paryaqarqu.

Chaymantas ña atiptin, Manañamqa sutiyuq warmi karqan, kay

Wallallu Qarwinchuwan kaq supay. Kay warmis kanan Mama

uraynin chay chaypi tiyarqan. Kayta atipaqsi ñataq payman

hamurqan. Chaysi chay Manañamqa ñisqaqa ninataq ruparqan.

Chaysi kay Tumna uranta yaykuspa Paryaqaqaqa

awqanakurqan. Chaysi huk Paryaqaqap churinta Chukiwampu

sutiyuqta chakinpi uramanta chuqamurqan chayachimurqan.

(Kay hanka chakiyuqmi kanqa.) Chaysi hina kaptinpas,

Paryaqaqataq atiparqan, qucha ñiqman qarquspa. Ña

kaykunakta atipaspas, chay churin Chukiwampu sutiyuq hanka

chakin pakisqa tiyakuqman kutimurqan. Chaysi chayqa:

"Amataq kutisaqchu; qayllamanta chay warmi Manañamqakta

waqaychasaq, paqtach kutimunman" ñispa ñiptinsi, "Allitaqmi!"

ñispa yayanqa tukuy mikunanpaq kamachipurqan. Chaysi ñispa

ñirqan: "Kay iskay wayqukunamantam tukuy runakuna

qamtaraq ñawpaq kukakta qumusunki, manaraq pillapas

akuspa. Ña qam akuptiykiraqmi, chaymanta runakunapas

akukunqa kukanta mallkisqanmanta. Chaymantam llamaktari

wiñay urwa mana wachakuq kaqtaraqmi nakapusunki. Hinaspa

rinrin chillpisqakta kay kaykunaktaraqmi qamqa wiñaypas

mikunki," ñispas kamachirqan. Chaysi runakunaqa chay

kamachisqan simikta yupaychaspa chaykama, Saqiqayamanta,

Chuntaymanta, Chichimamanta, Mamamanta,

Wayuqallamanta, Sukyakanchamanta tukuy kukayuqkuna

ñawpaqnintaqa paymanraq apamuq karqan. Kanankamapas

pakallapiqa hinataqsi kawsanku.

Isqun ñiqin uma raki (Capítulo 9).

Imanam Paryaqaqa ña tukuyta puchukaspa payta

muchachikuypaq unanchayta qallarirqan.

Ñam ari tukuy hinantin atisqankunaktaqa puchukanchik. Ichaqa

kay Wallallu Qarwinchup qipanpi Paryaqaqap

sentensyasqankama kawsasqantam mana rimanchikchu. Ña

atispas, Wallallu Qarwinchu Antiman ña mitikuptin, chay

Wallallukta: "Runa mikusqanmanta kunanqa allqukta mikuchun.

Chaytari Wankakuna muchachun," ñispa sentensyarqan.

Chaysi kanan Wankakunaqa payta muchaspa allqukunawan

muchaq karqan. Payri dyusnin allqukta mikuptin, allquktataq

mikurqanku. Kanankamapas "Wanka allqu mikuq" ñispa

ñinchik.

Chaymantas kanan, imanam ñawpaq kapitulupi qipanpipas,

"Tukuy llaqtakunam yunkasapa karqan," ñispa ñinchik, chay

hinam kay tukuy hinantin llaqtakunapi Waruchiri prowinsyapi

Chaqlla Mama prowinsyapipas tukuy hinantin llaqtakunapipas

yunkasapas karqan. Kay yunkakunaktam tukuy hinantin

yunkakunakta urañiqman anchurichirqan, "Churiykuna kay kitipi

tiyanqa," ñispa unanchaspa. Kaykunakta atiqkunapas sapanpi

Paryaqaqap churinkuna sutiyuq sapam "hukmi churin" ñin.

Wakinmi, "Manas. Paykamas sachap ruruyninmanta

yurimurqan," ñispa rimanku. Kaykunap sutinri kaymi:

mayorninmanta Chuqpayku, Chancharuna, Wariruma,

Utkuchuku, Tutaykiri, wakinri Sasinmali. Chaymantam huk

Paryaqaqap churinsi pachamanta paykama lluqsimurqan.

Kaypaq sutinmi Pachachuyru sutiyuq karqan.

[...]

[...]

Chunka iskayniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 12)

Imanam kay Paryaqaqap churinkuna tukuy Yunkakunakta atiyta

ña qallarirqan.

Ñam ari chay chunkanpi kapitulupi rimarqanchik, kay

Paryaqaqap churinkunap atisqan simikta. Hinaspa

willarqanchiktaqmi ari, imanam tukuy hinantin llaqtakuna

yunkasapa karqan, chaykunakta. Kananmi kay Chuqpayku,

Chancharuna, Wariruma, Utkuchuku, Tutaykiri, Sasinmali,

Pachachuyru ñisqanchikkunakta rimasun, imanam paykuna

puriq karqanku, chay chaykunakta. Kaykuna ñisqanchikkunas

ñawpa pacha tukuynin wawqiyuqsapa kaspa, ña atiypaq

tukuynillantaq puriq karqan. Chaysi kay Chuqpayku ñisqaqa

tukuyninmanta mayornin kaspa, huk wantupi ancha

yupaychasqa puriq karqan. Chaymantas Tutaykiri

tukuynintapas yallispa ancha sinchi karqan. Chay hina sinchi

kayninpis kay iskay mayu ñisqanchiktapas (Rimaq, Mala?)

paytaq ñawpaq atirqan. Chay Unkatupi ñisqa Paryachap

fronteranpi huk yana urqu chaypi huk quri tawnantapas

churamuspa, kay tawnaktas "Kanan yunkakunakta ñakaq hina

kayta pampachaspam mana yupaychaq hinam kay kitita

yunkakuna yallimunqa," ñispas chaypi churarqan. Chay

churasqan urqum kanan Unkatupi Qapariqaya sutiyuq. Chaysi

kay wakinnin wawqinkunaqa rispapas chay Tupiquchamanta

wichaykuspa, ñawpa ñanta rinchik – chaymi Kiskitampu sutiyuq

– hukmi Tumnacha sutiyuq – maymantam Limaq ñiqtapas

rikunchik, chaymantas, "Ñam Tutaykiriqa tukuyta atiyta ña

puchukan," ñiqta uyarispa kutimurqanku. Chaysi Tutaykirita

anchapuni mancharqanku, paykunapas ancha sinchi kaptin.

Hinataqsi chay Waruchiri ñiqtapas Ura Karanku ñiqman

uraykurqanku. Chayta uraykuspari, paytaq ñawpaq rirqan.

Chaysi chay Chukisusu ñisqanchikpaq huk ñañanqa chay

chakranpi suyarqan, payta llullachipaq rakantapas ñuñuntapas

rikurichispa, "Yaya, aslla samayraq. Kay aswallakta tiqtillakta

upyaykuyraq!" ñispa. Chay pachas payqa hinalla ña qiparirqan.

Chaysi wakinnin wawqinkunapas chay hinakta rikuspa

hinallataq qiparirqan chay Ura Alluka Pachamarka ñisqakamalla

atispa. Si mana chay warmi llullachinman karqa chayqa,

kanankamapas Ura Karankukama Chillkakamas Waruchirip

Qintippas chakran kanman karqan. Kaykunap sapanpi

rurasqantaqa kay qipanpim qillqasun ima hayka rurasqantawan.

[...]

Chunka tawayuq ñiqin uma raki (Capítulo 14)

[Quniraya Wiraquchap puchukasqanmanta]

Ñawpaqnin kapitulupim ari unancharqanchik Qunirayap

kasqanta, Paryaqaqamanta ñawpaqninchus u[taq] qipanchus

karqan, chayta. Quniraya Wiraqucha ñisqanchikqa ancha

ñawpamantataqsi karqan. Paryaqaqapas ima hayka

wakakunapas paytaqa astawantaqsi yupaychaq karqan.

Wakinninkunaqa "paryaqaqapas Qunirayap churinsi" ñispam

ñinku. Chaymantam kanan Quniraya Wiraquchap puchkasqanta

rimasun. Qunirayas ñachqa wiraquchakuna rikumunqanpaq

Qusqu ñiqman rirqan. Chaysi chaypi Wayna Qhapaq Inkawan

rimanakurqanñisqa: "Haku, churi, Titiqaqaman, chaypi ñuqap

kasqayta willasqayki!" ñispa. Chaypis ñisqa ñirqan: "Inka,

runaykikta kamachiy brujokunakta [paqukunakta] ima hayka

yachaqkunaktapas ura tiksiman kanchanqanchikpaq!" ñiptinsi,

Inkaqa tuylla kamachirqan. Chaysi wakinnin runakuna: "Ñuqam

kunturpaq kamasqa kani," ñispa ñirqanku. Wakinsi: "Ñuqam

wamanpa kamasqa kani," ñirqan. Wakinmi kanan: "Ñuqam

wayanay pisqu pawaq kani," ñispa ñirqan. Chaysi chay

ñisqanchikkunakta: "Riychik ura tiksiman; chaymantam ñuqap

yayayta 'churiykim kachamuwan huk panantas apachiwanki'

ñispa willanki," ñispas kunarqan. Chaysi chay runa wayanaypaq

kamasqa runaqa wakinnin kamasqakunawan [paqukunawan]

pichqa punchawllapi kutimuypaq rirqanku. Chaysi wayanaypaq

kamasqa runataq ñawpaq chayarqan. Hina chayaptinsi

kunasqanta willaptin, huk uchuylla takillapi: "Amam kaytaqa

kicharinkichu! Kikin Wayna Qhapaq Apuraqmi kicharinqa,"

ñispas kunamurqan. Chaysi chay runaqa ña apamuspa ñachqa

Qusquman chayachispa: "Ma rikuykusaq, imach kayqa," ñispa

kicharirqan. Chaysi chay ukupiqa huk señora ancha qullana

sumaq rikurirqan. Chukchanpas krespo quri hina chika qullanan

pachayuq rikayninri ancha uchuyllas karqan. Chay hinakta

rikuptin, pachallas chay señoraqa chinkaripurqan. Chaysi ancha

llakikuspa Qusqupi Titiqaqa ñisqanpi chayarqan. Chaysi: "Mana

chay hina wayanaypa kamasqa kankiman chayqa, kanallanmi

wañuchichiykiman. Riy, kikillaykitaq kutiy!" ñispas kacharqan.

Chaysi kutispa ñataq apamurqan. Apamuspas ñanpi

mikuymanta upyaymanta wañuptinpas rimaptin pachallas

mesapas mantasqa karqan, puñunanpaqri hinataq. Chaysi

pichqa punchawllapitaq chayachirqan. Ña chayachiptinsi,

Qunirayaqa Inkawan ancha kusikuspa chaskirqan. Chaysi

manaraq kicharispataq Qunirayaqa ñispa ñirqan: "Inka, kay

pachakta siqisun. Ñuqari kay huk pachakta yaykusaq. Qamri

kay huk pachaktaraq panaywan yaykuy. Amañam qampas

ñuqapas rikunakusunchu!" ñispas pachakta siqispa rayarqan.

Hinaspas chay kofrektaqa kicharirqan. Kichariptin pachallas

chayqan pachapas illarirqan. Chaysi chay Inka Wayna Qhapaq

ñisqaqa: "Manañam kaymanta kutisaqchu. Kayllapitaqmi kay

ñustaywan quyaywan tiyasaq," ñispas huk runakta aylluntataq:

"Qam riy! Ñuqap rantiy 'Wayna Qhapaqmi kani' ñispa

Qusquman kutiy!" ñispas ñirqan. Chay pachallataqsi chay

señoranwan chinkatamurqan, Qunirayari hinallataq.

Chaymantas chay Wayna Qhapaq ñisqanchik wañuptin, hukpas

hukpas 'ñuqaraq' ñinakuspa apu kayninpaq taqwirirqan.

Hinaptintaqsi wiraquchakunapas Qasamarkapi rikurimurqan.

Kanankamapas chika simillaktam yachanchik Quniraya

Wiraquchap kasqanta. Wakinnin kay kitipi purispa

rurasqankunaktaqa manaraqmi qillqakuyta puchukanchikchu.

Chay chaykunaktaqa kay qipanpim rurasun.

Chunka pichqayuq ñiqin uma raki (Capítulo 15)

[Qunirayap Qarwinchumanta ñawpaq kasqanpas utaq qipan

kasqan, chaymanta]

Kaymantam iskaynin kapitulu rimasqanchikta Qunirayap

Qarwinchumanta ñawpaq kasqantapas u[taq] qipan

kasqantapas qillqasun. Quniraya Wiraquchaqa ancha

ñawpaqmantataqsi karqan. Manaraq, pay kaptinqa, manas kay

pachapi imallapas karqanchu. Payraqsi urqukunaktapas

sachaktapas mayuktapas ima hayka animalkunaktapas

kamarqan chakrakunaktapas runap kawsanqanpaq.

Chayraykutaqmi chay Quniraya Wiraquchakta "Paryaqaqap

yayansi" ñinku, "paytaqsi Paryaqaqaktapas kamarqan," ñispa.

"Mana paypa churin kaptinqa, allquchamanchá karqan" ñispam

tukuy runakunapas ñinku. Wakinnin llaqtakunaktaqa anchas

amawta kayninpi allqucharqan ima haykaktapas ruraspa.

Kaykunaktaqa qipanpim churasun.

Chunka suqtayuq ñiqin uma raki (Capítulo 16)

[Paryaqaqa pichqa runtumanta yuriq wawqiyuqchus karqan,

kayri Paryaqaqachu paykunap yayan, chay chaymanta.]

Kaypim qillqasun: Paryaqaqa pichqa runtumanta yuriq

wawqiyuqchus karqan, kayri Paryaqaqachu paykunap yayan,

chay chayta. Ñam ari pusaqnin kapitulupi unancharqanchik:

Paryaqaqa pichqa runtumanta yurimuspa wawaqiyuqkamachus

karqan. Kayri wakinninkunaqa Paryaqaqap churinchus karqan,

chaykunakta. Chaymantari paykunap sapanpi sutintari

qillqasuntaqmi. Kay pichqa runtumanta yuriq Paryaqaqa

ñisqanchikqa, imanam chunka tawayuqnin kapitulupipas

rimarqanchik "Qunirayap churinsi" ñispa, hinataqsi paykunaqa

wawqiyuqkama karqan. Kaykunap sutinmi ñawpaqninmanta:

Paryaqaqa, chaymantam Churapa, chaymantam Punchu,

chaymantam Paryaqarqu. (Huqintam mana yachanchikchu.

Kaypim qiparin blankopi yachaspa churanqanchikpaq.) – Sullka

Illapa sutiyuqsi karqan. – Chaymanta kay Paryaqarqu

ñisqanchiksi kanan Antiman yaykunapi, "Wallallu Qarwinchuch

kutimunman," ñispas kanankamapas tiyan. Chaytawanpas

unancharqanchikmi ari: Kay Wallallu Qarwinchuri manataqsi

tuyllaqa mitikarqanchu. May pacham chay Mulluqucha

ñisqanchikta Churapa Paryaqaqap huqin yaykuspa quchaman

tukuchirqan, chay pachas chaymanta Wallalluqa pisqu hina

pawamurqan. Chaysi huk urqu Kakiyuqa sutiyuq urquman

yaykurqan. Kay urqus ancha hatun qaqa. Kay qaqaman

yaykuspas Wallallu Qarwinchu pakakurqan. Chaymantas kanan

Paryaqaqaqa illapayaspa wakinnin pichqa wawqinkunawan

ancha nanaqta illapaspa ñachqa qaqaktapas tuñichispa ñataq

chaymanta mitikachirqan. Chaysi chay Wallallu Qarwinchuqa

huk hatun machaqway amaru sutiyuqta, "Paryaqaqakta

tapyanqa," ñispa iskay umayuq amarukta lluqsichimurqan.

Chaysi Paryaqaqaqa chayta rikuspa huk quri tawnanwan ancha

piñaspa chawpi wasanpi tuksirqan. Chay pachallataqsi chay

amaruqa chirayarqan, rumimanña tukurqan. Chay chirayasqa

amarus kanankamapas hanaq Kakiyuqa sutiyuq ñanpi sutilla

rikurin. Chay amaruktas Qusqu runakuna, mayqin runakunapas

yachaqninqa, hampipaq rumiwan takaspa urmayninta apakun,

"Mana unquyman chayasaq," ñispa. Chaymantas chay Wallallu

Qarwinchu ña Kakiyuqa qaqmanta mitikuspa huk wayqu

Kakiyuqa Wayqi ñisqa wayquman yaykurqan. Chaysi huk urqu

Pumarawka sutiyuqta chay Wallallu siqaspa, "Kaymanta kay

Paryaqaqakta qinchasaq mana kayta pasamunqanpaq," ñispas

huk uritu kaki ñisqakta rikrantapas chukirichispa sayachirqan.

Chaysi chaytapas Paryaqaqaqa huk rikranta yanqa pakirispa

chay kakiktari rumimanña chirayachispa yallirqantaq. Ña

yalliptinsi Wallallu Qarwinchuqa manaña ima kallpallanpas

kaptinsi Anti ñiqman mitikarqan. Chaysi Paryaqaqaqa wakinnin

wawqinkunawan tukuynin qatirqan. Ña Antiman yaykuptinsi,

huk wawqintaqa Paryaqarqu sutiyuqta chay Antip punkunpi

saqimurqan, "Paqtach kutimunman," ñispa. Chay Paryaqarqus

kanan huk urqutaq ancha rasusapa tiyan. Kayta pich munan,

chaytaqa manam yachanchikchu. Ichaqas ñam ari isqunnin

kapitulupi rimarqanchik: "Allqukta kananqa mikuchun runa

mikusqanrayku. Chaytari Wankakuna qarachun!" ñisqanta.

Chunka qanchisniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 17)

[Imanam Paryaqaqa ña wawqinta Paryaqarqu sutiyuqta Antip

punkunpi saqimuspa kutimurqan.]

Kananmi rimasun, ña wawqinta Paryaqarqu sutiyuqta

saqimuspa Antip punkunpi imanam ñataq Paryaqaqa

kutimurqan, chayta. Kay simiri kay hinam. Ñam ari wakinnin

simi rimasqantaqa muchachikuypaq qallarisqantawanpas

rimarqanchik. Ichaqaqa huk simiktataqmi qunqarqanchik. Ña

atikuyta puchukamuspas wakinnin wawqinkunawan kutimurqan

kay Paryaqaqa ñisqanchik urquman. Chaypis huk urqutaq

rasusapa mana lluqaypaq Wamayaku sutiyuq urqu. Kay

urquktam wakinnin runakunaqa "Chaymi Paryaqaqa" ñinku

ñispataqmi. Qipanpi wiraquchakuna rikurimuptinpas, kay

Inkaqaya ñisqanchikmantapas chay urqu rasukta rikuspa,

"Chaymi Paryaqaqa!" ñispa ñirqanku. Kikin Paryaqaqa ñisqaqa

urañiq huk qaqapitaqsi tiyan. Chaypitaqsi wakinnin

wawqinkunapas chay qaqa ñisqanchikman yaykuspas: "Kaypim

tiyasaq. Kaymantam muchawanki," lispa chay qaqapi

llaqtachakurqan. Chaymantam ñisqanchik huk urqu Wamayaku

sutiyuq urqukta "rasusapas" ñispa chay sawas ña Antimanta

kutimuspa samamurqan. Chaymantas kanan tukuy

Tawantinsuyu runakunakta qayachirqan, manaraq Inkapas

yurimuptin, ancha ñawpataq. Chay hina ña runakuna tukuynin

huñunakumuptinsi, payta muchanqanpaq waqsata

kamachirqan. Kayta uyarispas, ña Inka rikurimuspapas, paypas

waqsa tiyarqan ancha yupaychasqa. Chay pacha, imanam

"huñunakurqan" ñinchik Tawantinsuyukta, chay pachas Wallallu

Qarwinchuqa mana traysyunninta qunqaspa huk animalta hugi

sutiyuqta chay kikin urqu tiyasqanpi rikurichirqan, "Kay

Paryaqaqakta tapyanqa," ñispa. Chaysi chay hugi ñisqanchikqa

tuylla rikurispa pachaman mitikamurqan. Chaysi chay hugi

kawsaspaqa imaktapas Paryaqaqap kawsayninta

qichunmantaqsi karqan. Chayraykus Tawantinsuyu

runakunakta "Chay hugi ñisqakta hapimuy!" ñispa kamachirqan.

Hina kamachiptinsi, tukuy hinantin runakuna qatirirqan.

Manataqsi hapichikurqankuchu. Panas Paryaqaqaqa illaparqan

tamyarqan, manataqsi wañurqanchu. Chaysi ancha karupiraq

huk runa kay Chiqamanta Qaqasiqa ayllu hapirqan. Chaysi huk

Qinti runaqa: "Wawqi, ñam hapinki. Ancha kusiyuqmi kanki.

Qamqa chay chupallanta waytallispa riy. Kay aychantaqa ñuqa

apasaq," ñiptinsi, "allin!" ñirqan ñispataqsi. Chay Qinti runaqa

huk ñanta rispa, "Ñuqam, yaya, hapimuni," ñispa willarqan.

Chaysi ancha kusikuspa yupaycharqan. Kay Qinti runap sutinmi

Chuqpayku sutiyuq karqan. Chaysi qipanpi ña chupanta

chayachiptinqa, Chuqpaykukta, "Qamqa chay

llullawasqaykimanta 'Qintiwanka maqanakuy, asnaykuq'

ñisunkim churiykikuunaktapas!" ñispa millaypi anyarqan. Chay

pachas kay Qaqasiqa ayllumanta Warkancha

Llichikanchamanta kikin Paryaqaqa, "Qammi chay

hapisqaykimanta yañqamusqa kanki. Qamllaktam ima

willawasqaykiktapas uyarisqayki. Wakinnin runakunapas

qamtaraqmi ñuqakta willaypaqpas uyarichisunki," ñispas

sutintapas "Ñamqakanqa Ñamqaparya" ñispa sutiyachimurqan.

Chaymantas paykunapas Yañqa karqan. Qunchakunari hinataq

Yañqanpa sutin kikin Paryaqaqap suntinchasqan. Watusi

sutiyuq karqan. Hinataqsi tukuy llaqtankunapi Yañqakunaqa

Paryaqaqap sutinchasqan. Kay chikaktam qunqasqanchikta

yuyarinchik Paryaqaqap kasqanta.

Chunka pusaqniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 18)

[Inkap Paryaqaqakta yupaychasqanmanta waqsa

tiyasqanmantapas]

Ñam ari Inkap Paryaqaqakta yupaychasqanta waqsa

tiyasqantawanpas rimarqanchik. Pay Inkataqsi kamachirqan:

"Hanan Yawyu Rurin Yawyumanta kimsa chunka Paryaqaqakta

pura killa sirwichun!" ñispa. Chaysi chaykama kimsa chunka

runa sirwirqan chunka pichqayuq punchawmantakama qaraspa

mikuchispa. Chaysi huk punchawqa huk llamanwan

Yawriwanaka sutiyuq llamawan mucharqanku. Chaysi chay

kimsa chunkamanta huqin Llakwas Kita Paryasqa sutiyuq

runaqa, may pacham chay kimsa chunka runakuna ñatinta

sunqunta llamapmanta rikurqan, chay pacha ñispa ñirqan: "A

ataq! Manam allichu pacha, wawqi. Qipanpiqa kay Paryaqaqa

yayanchik purumanqataqmi," ñispas rimarqan. Chaysi chay

wakinnin runakunaqa: "Manam. Qasim rimanki. Allim, imaktam

qam yachanki?" ñispas ñirqanku. Chaysi hukninqa: "Say, Kita

Paryasqa, imamantam qam unanchanki? Kay sunqunpiqa

ancha alliktam Paryaqaqa yayanchik riman," ñispa ñiptinsi,

payqa manas sunqunta rikuypaqpas qayllaykurqanchu.

Karullamanta qawaspataqsi ima amutarqan. Chaysi

rimaspapas: "Kikin Paryaqaqam ñin, wawqi," ñispa

chaykunaktapas ayñirqan. Chaysi millaypikama chay Kita

Paryasqakta ñirqan: "Llakwas asnaq runa, imaktam chay

yachan? Yayanchik Paryaqaqa Chinchaysuyu ñisqa maykama

runayuqmi tiyakun. Chaychu purumanman? Imaktam chayqan

runaqa yachan?" ñispas ancha piñaspakama ñirqanku. Kay

ñisqanmanta ancha pisi punchawmantataqsi: "Ñam wiraqucha

Qasamarkapi rikurimun," ñiqta uyarirqanku. Chaymantam kay

Chiqamantapas Tamalliwya Kasalliwya sutiyuq Qaqasiqa

ayllutaq chay Paryaqaqap yanan tiyasqa. Chay pachas

Paryaqaqapi kimsa chunka saserdotekuna tiyaspa kay

Kasalliwya Tamalliwya sutiyuq tukuyninmanta yuyaqnin karqan.

Chaysi wiraqucha chayman chayaspa: "Kay wakap qullqin

pachan maymi?" ñispas tapurqan. Chaysi paykunaqa manataq

willakuyta munarqanchu. Hina kaptinsi, wiraquchaqa piñarispa

uqsakta tawqarichispa Kasalliwyakta rupachirqan. Chaysi ña

patmanta uqsa rupaptinsi, wayraqa pukurimurqan. Chaysi

ancha ñakarisparaq chay runapas kawsarirqan. Chay

pacharaqsi chay pachankunakta iman haykantapas

wiraquchaman qurqanku. Chay pachas tukuynin runakuna,

"Ancha chiqantataqmi ñiwasqa kanchik chay Llakwas Kita

Paryasqa, wawqi. Haku chiqirisuntaq! Manañam allichu pacha,"

ñispas tukuynin llaqtankama chiqirimurqan. Chaysi kay

Chiqamanta rupasqa runapas ña alliyaspa huk Paryaqaqap

churinta Maqawisa sutiyuqta aparispa Qintip llaqtanpi Limka

sutiyuq llaqtapi chayamurqan. Kaykunaktam kay qipan

kapitulupi rimasun.

Chunka isqunniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 19)

[Maqawisa Paryaqaqap churinpa awqaman yanapasqanmanta]

Kay Maqawisa Paryaqaqap churinsi, ñawpa Inka kaptin,

awqaman yanapanqapaq apay tukurqan. Amaya Siwaya

sutiyuq llaqtakunas manataq atichikurqanchu. Chaysi Inkaqa

mana atichikuptin, Paryaqaqakta churinta mañarqan chay

Amaya Siwaya runakunakta atipaypaq. Chaysi kay Maqawisa

sutiyuqta qurqan. Kayta apaspas tuyllapuni atimurqan.

Chaymantas Inkakunaqa astawanraq Paryaqaqakta

yupaycharqan quriktapas ima hayka pachankunaktapas quspa.

Watanpi chay kimsa chunka yanankunapaqpas sarakta kukakta

ima haykaktapas llaqtankunamanta quchispas kawsarqan.

Chay hina kaptinsi, ñaqa ñinchik hina, wiraquchakuna

chayamuspa tukuy iman kaqtapas tukuy qichupurqan. Wakinnin

puchuqninkunaktas qipanpi wañuq don Sebastian tukuyta

rupachichirqan. Chaymantas, imanam ñaqa ñinchik, chay hina

chay Kasalliwyaqa Limka llaqtapi tiyaspa chay Maqawisa

ñisqakta hatallispa ancha yupaychaspa achka wata tiyarqan.

Ña achka watamantam kanan kay Chiqakuna chay hina alli

kawsasqanta uyarispa, "Kayman chay Maqawisakta

apamuchun!" ñispa kacharqan don Juan Puyputakma wañuq

kuraka kaspa. Chay pachas Kasalliwya machu rupasqa kayman

suqta runa churiyuq chay churinkunawan hamurqanku. Chay

pachas kaypi – ñini Llaqsatampupi – chayamuspa ñataq: "Yaya

Maqawisa, allichu kay llaqtapi Chiqa runakta waqaychanki?"

ñispa huk llamawan willaptinsi, imanam Wayakancha ñisqa,

maypim chay Llakwaspas Kita Paryasqa ñisqa rikurqan, chay

hinallataqsi karqan. Chaytapas chay Kasalliwya Tamalliwya

ñisqa ña churinkunapas qulluptinraqsi, kikinpas ña wañuypaq

kaspas, "Chay hinam chayamuptillay karqan," ñispa rimarqan.

Porque [waka] chayamuspa, "Pachaqa ancha allinmi. Manañam

imapas watiqay unquypas kanqachu," ñispas ñirqan. Chay

pachamantataqsi kay Maqawisakta kay llaqtapi hatallirqanku

pura killa ñisqapi tukuy Chiqakuna ayllunpi-ayllunpi sirwisqa. Uk

tutallaqa tukuynin qari warmi huñulla paqarikuq karqan. Ña

paqariptinmi, kanan quwiwan imanwanpas sapa runamanta

qukuq karqan: "Yanapaway! Kay llaqtakta qammi waqaychanki.

Ima hayka unquykunaktapas qammi alliyachiwanki," ñispa.

Chaymantam kanan Limka ñisqanchik llaqtapiqa anchapuni

sirwisqas tiyarqan. Yamlaka sutiyuq chakraktas tukuy huk

waranqa Qinti ñisqa kallpapurqan chay Maqawisa

upyanqanpaq. Chaysi chaypi kaq runakunari anchapunitaq

qapaq tukurqan imanwanpas haykanwanpas. Chayta

embidyaspas kay Chiqakuna wañuq don Juan Puyputakma

Kasalliwya ayllun runan kaptin, "Kayman apamuchun!

Imapaqmi runap llaqtanpi chay chika alli wakakta hatallin?"

ñispa kacharqan. Chay pachamantataqsi kaypi tiyarqan.

Chikallaktam kay Maqawisapta yachanchik.

[...]