manual ilustrado y de audio de vocabulario indÍgena de la ... · indÍgena de la cultura mazahua...

16
Comisión Nacional para el dJ [b Desarrollo de los Pueblos Indígenas. CDI Centro Coordinador de Desarrollo Indígena de Zitácuaro, Michoacán. - MANUAL ILUSTRADO Y DE AUDIO DE VOCABULARIO INDÍGENA DE LA CULTURA MAZAHUA DEL ESTADO DE MICHOACÁN A PARTIR DE CELEBRACIONES TRADICIONALES DE LA COMUNIDAD DE CRESCENCIO MORALES. Acción Apoyo a Comunicadores(as) Indígenas en la realización de Proyectos de Comunicación lntercultural, Programa Derechos Indígenas 2015, Modalidad "Derechos Culturales y Comunicación" Crescencio Morales, Municipio de Zitácuaro, Michoacán, México 11 de noviembre de 2015. "Éste programa fue apoyado para su realización por la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas.

Upload: vucong

Post on 30-Sep-2018

214 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Comisión Nacional para el dJ [b Desarrollo de los Pueblos Indígenas. CDI

Centro Coordinador de Desarrollo Indígena de Zitácuaro, Michoacán.

- - ·

MANUAL ILUSTRADO Y DE AUDIO DE VOCABULARIO INDÍGENA DE LA CULTURA MAZAHUA DEL ESTADO DE MICHOACÁN A PARTIR DE CELEBRACIONES TRADICIONALES DE LA COMUNIDAD DE CRESCENCIO MORALES.

Acción Apoyo a Comunicadores(as) Indígenas en la realización de Proyectos de Comunicación lntercultural, Programa Derechos Indígenas 2015, Modalidad "Derechos Culturales y Comunicación"

Crescencio Morales, Municipio de Zitácuaro, Michoacán, México

11 de noviembre de 2015.

"Éste programa fue apoyado para su realización por la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas.

AUTOR: Alejandro Pérez Blancas. Primera Edición. Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas. Crescencio Morales, Municipio de Zitácuaro, Michoacán, México 11 de noviembre de 2015.

AGRADECIMIENTOS.

Primero, agradezco a Dios por permitirme esta oportunidad de iniciar y concluir con éxito este manual.

A la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas por creer en mi proyecto.

A Felipe Medrana Macías por su excelente asesoría durante el desarrollo del proyecto.

A María Guadalupe Olivo Moreno por ampliarme la visión de lo que representa esta oportunidad de facilitar el fortalecimiento de la lengua mazahua.

A Luz Elena, Helena Yatzil , Luciana y Ángel Alejandro por su destacada participación protagónica durante el desarrollo del manual.

A Maximino Delgado Santos por facilitarme las instalaciones de la EST 95.

A Antelmo Orozco Raymundo por ser fuente de inspiración que me ha permitido ver más allá de lo inmediato.

Y en especial , a los Facilitadores PBA y Mujeres, Hombres, Jóvenes, Adolescentes, Niñas, Niños y Bebes de Crescencio Morales que de alguna u otra forma colaboraron en diferentes etapas de la serie de actividades propias de este manual.

DEDICATORIA

A mi madre, esposa, hijos, hermanos y familiares que en mis momentos de la vida más difíciles me han apoyado para seguir

adelante.

A las poblaciones indígenas de México, principalmente a la Niñez indígena para que se interesen en el aprendizaje, fortalecimiento, conservación y preservación de las diversas lenguas indígenas de nuestro país y a las madres de familia de ésta Niñez para que sean el primer contacto con la lengua indígena de sus hijos.

Y también a todas aquellas personas que al conocer mis sueños me han dicho "despierta, estás soñando ... eso no es posible, no lo vas a lograr" por ser estas personas motivo suficiente para demostrar que si es posible alcanzar los sueños cuando creemos en ellos, cuando creemos en lo que hacemos y creemos que es posible lograrlo y hacemos algo fuera de lo común para lograrlo y entonces lo que imaginamos o soñamos ya no sólo es un ideal o una utopía sino una realidad como la conclusión de esta aventura llamada manual ...

CRESCENCIO MORALES: RESEÑA HISTÓRICA.

Crescencio Morales se ubica al oriente michoacano, es municipio de Zitácuaro y colinda con el Estado de México.

Éste territorio, es donde lograron refugiarse, ante la huida de las persecuciones mexicas, los ancestros del grupo humano que hoy se denomina población indígena mazahua que conforma a esta comunidad.

Dichos ancestros eligieron éste lugar porque en él encontraron lo necesario para garantizarle a las generaciones presentes en ese entonces su supervivencia y la de las generaciones que les secuenciaron hasta la actualidad.

En éste lugar, el grupo humano integrado por población indígena mazahua ha logrado su acceso a los recursos necesarios que, generación tras generación, le han permitido su supervivencia y desarrollo biológico, psicológico, pedagógico y social en las áreas de Nutrición, Salud, Educación, Cultura, Medio ambiente, Recreación, Emergencias y Economía familiar desde enfoques sostenibles, sustentables y socialmente responsables teniendo para ello como punto de referencia a la lengua mazahua.

A través de la lengua mazahua, en su expresión oral, cada generación recibió como legado los conocimientos que a la generación que le antecede le fueron útiles para: alimentarse, identificar a los diversos grupos humanos de que se compone la población, las partes del cuerpo, enfermedades y algo más que les permitió atenderse en aspectos relacionados con su salud, así como nombrar los números y días de la semana además de, colores, saludos, adjetivos y preposiciones como principios básicos de su educación.

También, a través de la lengua mazahua, en su expresión oral se pudo transmitir una de las primeras tradiciones o celebraciones que conforman el legado cultural de esta población como lo es el tributo a sus muertos a través de la celebración del día o noche de muertos y las mayordomías religiosas donde en ambas celebraciones queda plasmada la vasta tradición que conforma la milenaria diversidad de costumbres que día con día vienen practicando como una forma de vida que se resume en lo que se relaciona con las áreas de Nutrición, Salud, Educación, Cultura, Medio ambiente, Recreación, Emergencias y Economía familiar y que con la fusión de dos culturas se ha enriquecido al tiempo que se ha puesto en riesgo como lo es el hecho de la fusión entre cultura indígena y la cultura española y con el devenir del tiempo con otras más como lo es la norteamericana.

De ahí, que el propio entorno también sea parte de este legado a manera de conocimiento como lo son los animales que conforman la fauna de este lugar, las frutas, verduras y algo más que conforma parte de la flora del mismo y desde luego los recursos naturales de este ecosistema.

De igual manera, la necesidad de recrearse se hizo manifiesta llevándole a la población a integrar su legado de juegos, juguetes y actividades recreativas que le permitieron un pleno desarrollo así como el conocer la manifestación de desastres naturales, lugares peligrosos y situaciones de riesgo que le pueden poner en situaciones de emergencia.

Desde luego, no podía faltar lo relacionado con la economía familiar que a través del tiempo le permitió a la población su supervivencia y desarrollo como lo es el trabajo, la vivienda y el vestido.

Como puede verse, cada práctica que le permitió a la población indígena mazahua de Crescencio Morales su supervivencia y desarrollo por generaciones es un legado cultural que se ha transmitido a manera de tradiciones o celebraciones a través de la lengua mazahua en su expresión oral, sin embargo con la fusión e influencia de culturas como la española, principalmente, y en la actualidad, el efecto en general de la globalización está poniendo en riesgo no solo la perdida de la lengua sino el legado cultural de esta población indígena al propiciar estados y situaciones de marginación y/o vulnerabilidad que cada vez más les dificultan e impiden su supervivencia y desarrollo como lo enunciado anteriormente.

Esto, porque en medida de que se pierde la lengua también se pierden esos enfoques de sostenibilidad, sustentabilidad y responsabilidad social con que lograron los ancestros mazahuas su supervivencia y desarrollo, generación tras generación sin que se pusiera en riesgo la posibilidad de hacer lo mismo a cada generación que les secuenció hasta que se perdió el equilibrio con la perdida permanente de los hablantes de la lengua.

Desde luego, también el hecho de que no se cuentan con herramientas que consideren factores biopsicopedagógicosociales que permitan el rescate, conservación, recreación y aumento de los hablantes de la lengua indígena mazahua no solo desde un enfoque aislado sino un enfoque que facilite la interacción dialéctica entre los diversos grupos humanos que conforman a la población indígena mazahua de Crescencio Morales para poder sentar los Principios Básicos desde los que las generaciones presentes y las que les secuencian puedan contar con la herramienta que les facilite el aprendizaje de la lengua mazahua no sólo en su manifestación oral sino la escrita e ilustrativa.

Herramienta que tome como puntos de referencia los Principios Básicos propios de las áreas de Nutrición, Salud, Educación, Cultura, Medio ambiente, Recreación, Emergencias y Economía familiar que han legado los ancestros de esta población y que al llevarse a la práctica se conviertan en los Principios Básicos en Acción que potencien a su máxima dimensión el verdadero legado cultural que generación tras generación le han hecho los ancestros mazahuas no solo a sus descendientes sino a la raza humana en general.

PROGRAMA 1. INTRODUCCIÓN.

Los Principios Básicos en Acción se conforman con la esencia que facilita la supervivencia y desarrollo biopsicopedagógicosocial de los diversos grupos humanos en las áreas de la Nutrición, Salud, Educación, Cultura, Medio ambiente, Emergencias, Recreación y Economía familiar desde enfoques sostenibles, sustentables y socialmente responsables a través de la interacción dialéctica, generación tras generación, como en el caso de los diversos grupos humanos que conforman a la población mazahua de Crescencio Morales.

PBA'S. MANUAL ILUSTRADO Y DE AUDIO DE VOCABULARIO INDÍGENA DE LA CULTURA MAZAHUA DEL ESTADO DE MICHOACÁN A PARTIR DE CELEBRACIONES TRADICIONALES DE LA COMUNIDAD DE CRESCENCIO MORALES. Skuama jmichaji ñe ni audio ni jñagoji indígena ni nu mbaxuaji jñaljo ni Estado ni Michoacán a ripárá ni mbaxuaji ni nu comunidad ni Crescencio Morales.

PBA'S. INTRODUCCIÓN. K ata PBA'S.

BUENOS D~S LES DA A TODOS EL PUEBLO MAZAHUA DE CRESCENCIO MORALES. Jiasmaji go rid 'akú a texeji nu jñiñi jñatjo ni Crescencio Morales.

LA LENGUA MAZAHUA QUE HABLA LA GENTE DEL PUEBLO DE CRESCENCIO MORALES SON LOS PRINCIPIOS BÁSICOS QUE NOS DEJARON LOS ANCIANOS O ANCESTROS DE LOS ABUELOS Y LOS ABUELOS DE LOS ABUELOS. SON ÉSTOS PRINCIPIOS BÁSICOS EN ACCIÓN ATRAVÉS DE LOS QUE SE PUDO ESCRIBIR LO QUE AHORA CONOCEMOS COMO NUESTRAS FIESTAS, CELEBRACIONES, TRADICIONES, COSTUMBRES O CULTURA. EN NUESTRAS FIESTAS, CELEBRACIONES, TRADICIONES, COSTUMBRES O CULTURA ESTÁN LOS PRINCIPIOS BÁSICOS EN ACCIÓN DE NUESTRA

COMIDA, ALIMENTACIÓN O NUTRICIÓN, DE NUESTRA SALUD, DE NUESTRA ESCUELA O EDUCACIÓN, DE NUESTRA CELEBRACIÓN DE DÍA DE MUERTOS Y LAS MA YORDOMIAS, DE NUESTRA TIERRA O MEDIO AMBIENTE, DE NUESTROS JUEGOS O RECREACIÓN, DE NUESTRA PROTECCIÓN Y TAMBIÉN DE NUESTRO DINERO O ECONOMÍA. Nu k '"ijñi jñatjo mbeka riñaa nu tee nu jñiñi ni Crescencio Morales ngeje yo B'anúji Dyúúji mbeka go zokúji yo zoya ni yo gande ñe yo gande ni yo gande. Ngeje nu B'anúji Dyúúji kja Pekjo ñadú ni yo mbeka miso~o dyopjú go mbeka nudya ripara janga in mbaxuaji. Kja in mbaxuaji ritágá yo B"anúji Dyúúji kja Pekjo ni in jñonaji , ni in setsi, ni in ngunxorúji, ni in tambanxuaji ni añimaji ñe b'edyeji, ni in jumú, ni in r eñeji, ni in kas u ji ñe nde ni in chopjúji.

SI SE PIERDE NUESTRA LENGUA, SE PIERDEN TAMBIÉN NUESTROS PRINCIPIOS BÁSICOS Y CON ELLOS SE PUEDEN PERDER TAMBIÉN NUESTRAS FIESTAS, CELEBRACIONES, TRADICIONES, COSTUMBRES O CULTURA. Jáá go rib'"ezhe in k ' ijñiji, go rib'ezhe nde in B'anúji Dyúúji ñe nu angezeji go rindúrú b'ezhe nde in mbaxuaji .

TENEMOS QUE HACER QUE NUESTROS PRINCIPIOS BÁSICOS ESTÉN EN ACCIÓN PARA QUE VIVAN EN NOSOTROS Y ASÍ PROTEGERLOS DE QUE SE PIERDAN.

Ril<ii m be ka kjaji m be ka in 8, anúji Dyúúji ratágá kja pekjo ngeko mbeka rangara kja nskoji ñe ga rikasuji ni mbeka go rabezhe.

PBA'S. CONTENIDO, SABERES O TEMÁTICA DEL MANUAL. Ndúrúgo ni skuama. PBA'S.

TIENES EN LAS MANOS EL MANUAL DONDE PUEDES OBSERVAR LAS FOTOGRAFIAS DE: LA PRESENTACIÓN E INTRODUCCIÓN PARA TRABAJAR EL MANUAL Y LOS AUDIOS DE LOS PRINCIPIOS BÁSICOS DE: NUESTRA COMIDA, ALIMENTACIÓN O NUTRICIÓN, DE LAS PARTES DEL CUERPO, DE ALGUNAS PLANTAS Y YERBAS QUE TIENEN QUE VER CON NUESTRA MEDICINA, DE NUESTRA ESCUELA O EDUCACIÓN, DEL DÍA DE MUERTOS, DE LAS MA YORDOMIAS, DE LA MADRE TIERRA, DEL CUIDADO DEL MEDIO AMBIENTE, DE NUESTROS JUEGOS, CANTOS Y BAILES, Y DE NUESTRO TRABAJO. Rikii kja yo d'yee nu skuama mi rindúrú cháká yo jmicha ni: nu xorúji ñe kata ngeko pepji nu skuama ñe yo audios ni yo B'anúji Dyúúji nu in jñonaji, ni yo párá ni nzero, janga nzi lengeji ñe pjiñoji mbeka rikii mbeka bezhe nu in néchje, ni ngunxorú, ni paa ni añimaji, ni yo b'edyeji, ni yo nana jumú, ni mborúji, ni jumúji, ni in r eñeji, nójoji ñe chabúji, ñe ni in pepji.

EN ÉSTE MANUAL VAMOS A VER, CONOCER, ESCUCHAR, HABLAR Y APRENDER LOS PRINCIPIOS BÁSICOS DE LA LENGUA MAZAHUA, LOS PRINCIPIOS BÁSICOS EN ACCIÓN DE NUESTRA LENGUA MAZAHUA COMO LOS NOMBRES DE LOS ANIMALES, LA GENTE DEL PUEBLO Y FAMILIA, LOS NÚMEROS Y LOS COLORES, LAS FRUTAS, LA ROPA O VESTIDO, LOS DE LA COCINA, LOS DEL TRABAJO, LOS DE LA VIVIENDA Y LOS DE LA TIERRA, Y ALGUNAS ACTIVIDADES O ACCIONES QUE TIENEN QUE VER CON LAS FIESTAS, CELEBRACIONES)

. TRADICIONES O CULTURA DEL PUEBLO DE CRESCENCIO MORALES. Kja nunju skuama rimoji a maa, para, dyára, ñaa ndo xorú yo B'anúji Dyúúji ni k'ijñi jñatjo, yo b'anú dyúú kja pekjo, ni in k'ijñi jñatjo jango yo chijüü ni yo nzhodu, nu tee ni jñiñi ñe b'edyi, yo pezhe ñe yo tsiji, yo lulu, nu b'itú, yo ni nu ngosibi, yo ni pepji, yo ni nu nsumú ñe yo ni nu jumú, ñe janga nzi yo pekjoji mbeka rikii mbeka janda nu yo mbaxuaji nu jñiñi ni Crescencio Morales.

PBA'S. ESTRUCTURA O CUERPO DEL MANUAL Nzero ni skuama. PBA'S.

EL MANUAL TIENE LAS PALABRAS DEL NOMBRE DE LA IMAGÉN DE LA FOTOGRAFÍA ESCRITAS EN ESPAÑOL Y EN MAZAHUA, LAS PALABRAS QUE ESTÁN ESCRITAS EN MAYUSCULA SON EN

ESPAÑOL Y LAS PALABRAS QUE ESTÁN ESCRITAS EN MINUSCULA SON EN MAZAHUA. Nu skuama rikii yo jñago nu chjüü ni nu siño ni nu jmicha ridyopjú kja jñangistia ñe kja jñatjo, yo jñago mbeka ritágá ridyopjú kja chajñango ngeje kja jñangistia ñe yo jñago mbeka ritágá ridyopjú kja tsijñango ngeje kja jñaljo.

TAMBIÉN TIENE FRASES O MENSAJES QUE SIRVEN PARA QUE LA GENTE DEL MUNDO PUEDA CONOCER LOS PRINCIPIOS BÁSICOS EN ACCIÓN QUE NOS HEREDARON NUESTROS ANCESTROS PARA FACILITARNOS NUESTRA SUPERVIVENCIA Y DESARROLLO BIOLÓGICO, PSICOLÓGICO, PEDAGÓGICO Y SOCIAL EN LAS ÁREAS DE LA 'NUTRICIÓN, LA SALUD, LA EDUCACIÓN, LA CULTURA, EL MEDIO AMBIENTE, LA RECRECIÓN, LAS EMERGENCIAS Y LA ECONOMÍA FAMILIAR DEL PUEBLO MAZAHUA DE CRESCENCIO MORALES. Nde rikii jñagoji mbeka ritokú ngeko mbeka nu tee ni xoñijumu randúrú ripara yo b'anú dyúú kja pekjo mbeka zokúji in zoyaji ngeko facilitarnos in rangaraji ñe te biológico, psicológico, pedagógico y social kja yo áreas ni nu jñonaji, nu setsi, nu ngunxorúji, nu mbaxuaji, nu jumú, nu t'eñeji, yo emergencias ñe nu chopjúji ni jñiñi jñatjo ni Crescencio Morales.

LOS DIEZ PROGRAMAS DE AUDIO DE LA SERIE DEL MANUAL SE TERMINAN CON LAS PALABRAS ESCRITAS EN ESPAÑOL Y EN MAZAHUA DE LAS ACTIVIDADES O ACCIONES Y OTRAS MÁS, PARA QUE DESPUÉS TÚ PUEDAS EMPEZAR A

ESCRIBIR Y A HABLAR LA LENGUA MAZAHUA COMO LO HICIERON NUESTROS ANCESTROS. Yo dyecha programas kja ni audio ni nu serie ni skuama go ritjeze nu yo jñago ridyopjú kja jñangistia ñe kja jñatjo ni yo pekjo ñe yo naño mazi, ngeko mbeka numa nuske randúrú mbúrú a dyopjú ñe a ñaa nu k'ijñi jñaljo janga go mikjaji in zoyaji.

PBA'S. INSTRUCCIONES DEL MANUAL Jichiji ni skuama. PBA'S.

PRIMERO ESCUCHARÁS MI VOZ CON LAS FRASES O MENSAJES DE LOS PRINCIPIOS BÁSICOS EN ACCIÓN QUE NOS HEREDARON NUESTROS ANCESTROS PARA FACILITARNOS NUESTRA SUPERVIVENCIA Y DESARROLLO BIOLÓGICO, PSICOLÓGICO, PEDAGÓGICO Y SOCIAL EN LAS ÁREAS DE LA NUTRICIÓN, LA SALUD, LA EDUCACIÓN, LA CULTURA, EL MEDIO AMBIENTE, LA RECRECIÓN, LAS EMERGENCIAS Y LA ECONOMÍA FAMILIAR EN ESPAÑOL Y EN MAZAHUA. Ontú radyára in jñaa nu yo jñagoji ni yo B'anúj i Dyúúji kja Pekjo mbeka mizokúji in zoyaji ngeko facilitarnos in rangaraji ñe te biológico, psicológico, pedagógico ñe social kja yo áreas ni nu jñonaji , nu setsi, nu ngunxorúji , nu mbaxuaji, nu jumu, nu t'eñeji , yo emergencias ñe nu chopjúji b, edyi kja jñangistia ñe kja jñatjo.

DESPUÉS ESCUCHARÁS MI VOZ CON LA PALABRA EN ESPAÑOL Y EN LENGUA MAZAHUA, ASÍ (AGUA-NDEJE). Radyára in jñaa nu jñago kja jñangistia ñe ni k'ijñi jña~o , ga (agua-ndeje).

PBA'S. ÉSTOS FUERON LOS PRINCIPIOS BÁSICOS EN ACCIÓN QUE TIENEN QUE VER CON LA PRESENTACIÓN E INTRODUCCIÓN, CONTENIDO, SABERES O TEMÁTICA, CUERPO E INSTRUCCIONES DE ÉSTE MANUAL CON EL QUE LA GENTE MAZAHUA DE CRESCENCIO MORALES QUIERE DARLE A CONOCER AL MUNDO ENTERO LOS PRINCIPIOS BÁSICOS QUE LE HEREDARON SUS ANCIANOS O ANCESTROS Y LAS ACTIVIDADES O ACCIONES CON LOS QUE SE PUEDE AYUDAR A APRENDER A EMPEZAR A ESCRIBIR Y A HABLAR LA LENGUA MAZAHUA COMO LO HICIERON LOS ANCESTROS DEL PUEBLO DE CRESCENCIO MORALES .. . ADIOS A TODOS. Nujio mitágá yo B'anúji Dyúúji kja Pekjo mbeka rikii mbeka maa nu xorúji ñe kata, ndúrúgo, nzero ñe jichiji ni nujio skuama nu mbeka nu tee ñaijo ni Crescencio Morales risiya d'akúgo a para nu xoñijumú texe yo B'anúji Dyúúji mbeka go zokúji nu zoya ñe yo pekjo nu yo mbeka go risco pjoxkú a xorú a mbúrú a dyopjú ñe a ñaa nu k'ijñi jñaljo janga go mikjaji yo zoyaji ni jñiñi ni Crescencio Morales ... mazko texeji. PBA'S.