โดย เกษม ศรสโขดม

ศนยประเมนผล

สานกงานเศรษฐกจการเกษตร มนาคม 2550

คด PLANNING : INPUTS ACTIVITIES OUTPUTS PURPOSE GOAL

ทา IMPLEMENTATION : INPUTS ACTIVITIES OUTPUTS EFFECT IMPACT

เทยบ

EVALUATION

การประเมนผลโครงการ

เทยบ

EVALUATION

คานา กระบวนการบรหาร (Management Process) ม 3 ขนตอนคอ การวางแผน (Planning) การดาเนนงานตามแผน (Implementation) และการประเมนผล (Evaluation) ขนตอนการประเมนผลนนมความสาคญไมยงหยอนกวาอก 2 ขนตอน ทงน เพราะผลของการประเมนไมเพยงแตจะใชสาหรบแกไขปรบปรงและตดสนใจโครงการนน ๆ เทานน แตยงสามารถนาไปใชตดสนใจในการวางแผนโครงการอน ๆ ตอไปดวย วธการประเมนผลมหลายรปแบบและหลายประเภท ซงแตละรปแบบและแตละประเภทกมวธและขนตอนการประเมนผลทมสวนทเหมอนกนและสวนทแตกตางกนไป ผทจะทาการประเมนผล (โดยเฉพาะมอใหม) มกจะเกดความสบสน โดยไดรวบรวมและเปรยบเทยบรปแบบและประเภทการประเมนผลแบบตาง ๆ ไวพรอมทงไดลาดบขนตอนในการประเมนผลทจะตองทาในทางปฏบตไวดวย ทงน กเพอใหมองเหนภาพรวมและขนตอนของกระบวนการประเมนผล เอกสารเลมนสาเรจขนมาไดเกดจากความพยายามทจะถายทอดความรทประมวลขนมาจากตาราหลายเลม รวมทงประสบการณดานการประเมนผลทสงสมมาเปนเวลานาน เพอใหผทจะทาการประเมนผลโครงการและผสนใจทวไปใชเปนคมอในการปฏบตงาน และลดความสบสนในเรองการประเมนผลลงบางไมมากกนอย ซงถอเปนรปแบบหนงของการจดการความร (Knowledge Management) โดยการถายทอดความรทมอยออกมาเปนคมอการประเมนผลโครงการ หรอทเรยกวาความรทแจงชด (Explicit Knowledge) อนจะเปนประโยชนตอคนรนหลงมากกวาทจะใหความรตดตวเฉพาะผรวบรวมแตเพยงผเดยว หรอความรทฝงตว (Tacit Knowledge)

อยางไรกด ผรวบรวมใครขอขอบคณเจาของตาราตาง ๆ ทเปนแหลงวชาการใหไดศกษา คนควา โดยเฉพาะอยางยงคณทศนย เอกเจรญชย ทไดใหความชวยเหลอในการจดพมพเอกสารจนสาเรจลลวง และหวงเปนอยางยงวาเอกสารเลมนจะเปนประโยชนตอผสนใจสาหรบใชเปนแนวทางในการประเมนผลตอไป เกษม ศรสโขดม ศนยประเมนผล สานกงานเศรษฐกจการเกษตร มนาคม 2550

สารบญ

หนา

1. การประเมนผลคออะไร 1

2. จดมงหมายของการประเมนผล 3

2.1 ประโยชนของการประเมนผล 3 2.2 การประเมนผลอาจถกนาไปใชในทางทผด 3 3. ความแตกตางระหวางการประเมนโครงการกบการประเมนผลโครงการ 4 3.1 การประเมนโครงการ 4 3.2 การประเมนผลโครงการ 4 4. ความสมพนธระหวางการประเมนผล (Evaluation) กบเคาโครงการ (Project Design) 4 4.1 การทาความกระจางเกยวกบเคาโครงการ (Design Clarification) 5 4.2 การวเคราะหความสมเหตสมผลของเคาโครงการ 5 4.3 สรปผประเมนผลจะตองทา 10

5. กระบวนการโครงการ 10 5.1 กอนการดาเนนงานโครงการ (Before the project) 10 5.2 ระหวางการดาเนนงานโครงการ (During the project) 10 5.3 หลงการดาเนนงานโครงการ (After the project) 10

6. ประเภทการประเมนผลโครงการ 10 6.1 ประเภทการประเมนผลโครงการของ United Nations 11 6.2 ประเภทการประเมนผลของ Michael Scriven 14 6.3 ประเภทการประเมนผลโครงการของแอลคน 15 6.4 ประเภทการประเมนผลของไทเลอร 16

7. รปแบบของการประเมนผลโครงการ 16 7.1 รปแบบการประเมนผลในยคตางๆ 16 7.2 รปแบบการประเมนผลแบบ IOEI model 19 7.3 รปแบบการประเมนผลแบบ IPOO model 21 7.4 รปแบบการประเมนผลแบบ System Approach และ

Goal Attainment Model 21 7.5 รปแบบการประเมนผลแบบ CIPP model 22 7.6 รปแบบการประเมนผลแบบ Goal-Based และ Goal Free model 27

สารบญ (ตอ)

หนา

7.7 รปแบบการประเมนผลแบบ OOPP model 28 7.8 รปแบบการประเมนผลองคกรแบบสมดล (Balanced Scorecard : BSC) 28 7.9 รปแบบการประเมนผลแบบ MIOI model 30

8. ขนตอนหรอกระบวนการประเมนผลโครงการ (ในทางปฏบต) 30 8.1 ขนตอนท 1 ศกษาความเปนมาของโครงการ 32 8.2 ขนตอนท 2 กาหนดหรอเลอกรปแบบและประเภทการประเมนผล 32 8.3 ขนตอนท 3 ศกษาทาความเขาใจเคาโครงการใหกระจางแจง 32 8.4 ขนตอนท 4 จาแนกผลการดาเนนงานตามโครงการ 32 8.5 ขนตอนท 5 กาหนดประเดนและตวชวด 32 8.6 ขนตอนท 6 การรวบรวมขอมล วเคราะหขอมล และใหความเหน

เชงประเมนผล 35 8.7 ขนตอนท 7 จดทาเคาโครงการประเมนผล (Project Proposal) 39 8.8 ขนตอนท 8 การเขยนรายงานการประเมนผล 41

9. แผนแบบการประเมนผล 43 9.1 การประเมนผลโดยใชแผนแบบทดลอง (เปรยบเทยบ) 43 9.2 การประเมนผลโดยไมใชแผนแบบทดลอง (เปรยบเทยบ) 57

10. ลกษณะโครงการทประสบความสาเรจและลมเหลว 58 10.1 ลกษณะโครงการทประสบความสาเรจ 58 10.2 ลกษณะโครงการทลมเหลว 58

11. สงสาคญทตองคานงถงในการประเมนผลโครงการ 58

12. ปญหาของการประเมนผลโครงการ 62

13. บทสงทาย : ตวเราเองเปนหมอทดทสด 64

บรรณานกรม 65

ภาคผนวก 67

สารบญตาราง

หนา

ตารางท

1. เปรยบเทยบเคาโครงการและกระบวนการโครงการกบประเภท การประเมนผลทจาแนกโดยใชชวงเวลาเปนเกณฑ 12

2. เปรยบเทยบเคาโครงการและกระบวนการโครงการกบรปแบบการ ประเมนผลแบบตางๆ 17

3. แผนแบบ Pretest-Posttest 45

4. รายไดเงนสดเฉลยตอครวเรอนในเขตจดรปทดนประเภทสมบรณแบบ กอนโครงการ (2524) และหลงโครงการ (2529) 47

5. แผนแบบ Pretest-Posttest with a Control Group 49

6. ผลผลตขาว (กก./ไร) โดยการเปรยบเทยบระหวางในโครงการและ นอกโครงการและเปรยบเทยบระหวางกอนโครงการและหลงโครงการ 50

7. ผลผลตขาวเปลอกเฉลยตอครวเรอนใน ต.ทงหวชางและ ต.แมลาน ในชวงกอนโครงการและหลงโครงการ (หนวยเปน กก.) 51

8. แผนแบบ Posttest Only Design with Control Group 53

9. รายไดเงนสดสทธเฉลยตอครวเรอนของเกษตรกรผเลยงโคนมกบเกษตรกร ทไมไดเลยงโคนมป 2530 ในเขตอาเภอปราณบร จงหวดประจวบครขนธ 54

สารบญรป

หนา

รปท

1. กระบวนการบรหาร (Management Process) 2

2. ความสมพนธของตวแปรของโครงการ 20

3. ความสมพนธระหวางรปแบบการประเมนผลกบประเภทการตดสนใจ 26

4. องคประกอบของวธประเมนผลแบบ Balanced Scorecard 29

5. ขนตอนหรอกระบวนการประเมนผลโครงการ 31

1

การประเมนผลโครงการ

1. การประเมนผลคออะไร

1.1 การประเมนผลมมานานกวา 2,500 ป ดงเชน อทธบาท 4 ในพระพทธศาสนา ไดแก

(1) ฉนทะ คอ ความรก ความพอใจในงานททา (2) วรยะ คอ ความเพยรพยายามในงานททา (3) จตตะ คอ ความใสใจในงานททา (4) วมงสา คอ การไตรตรองหาเหตผลในงานททา ซงหลกวมงสากคอ การประเมนผลนนเอง

นยามของการวจยประเมนผลไดมนกวชาการหลายทานไดกาหนดไวตางๆ กน ดงน

1.2 Riecken (1952) การประเมนผลคอ การวดผลทงทพงปรารถนา และไมพงปรารถนาอนเนองมาจากการดาเนนงานทกาลงกระทาอย เพอทมงไปสเปาประสงคทตองการ

1.3 American Public Health Association ( 1955 : 255-226 ) ไดใหคาจากดความทเพมความกระจางขนวา การประเมนผล คอ กระบวนการในการพจารณากาหนดคณคาหรอระดบความสาเรจในการบรรลถงวตถประสงคทกาหนดไวแตตน กระบวนการดงกลาวอยางนอยประกอบดวยขนตอนตอไปน (ก) กาหนดวตถประสงค (ข) ระบเกณฑมาตรฐานสาหรบวดความสาเรจ (ค) พจารณาและอธบายถงระดบความสาเรจ และ (ง) เสนอแนะสาหรบโครงการตอไป

1.4 Greenberg & Mattison (1955) and James (1961) ไดจากดความหมายของการประเมนผลคอ การตดตามผลการปฏบตซงมงวดการบรรลถงความสาเรจตามวตถประสงคทตองการ

1.5 Suchman (1967 : 31) ไดสรปรวมนยามของการประเมนผลไววา คอการศกษาพจารณา (ไมวาจะมพนฐานจากวามคดเหน การบนทกขอมลสวนตวหรอขอมลทเปนกลาง) เกยวกบผลลพธ (ไมวาจะเปนในทางบวกหรอทางลบ ชวคราวหรอถาวร เรงรดหรอเฉอยชา) ซงเกดจากกจกรรมบางประเภท (ไมวาในลกษณะโครงงานหรอกงโครงงาน ตอเนองหรอเพยงครงเดยว) ทมงใหบรรลถงวตถประสงคหรอเปาประสงคทปรารถนา (ไมวาในความพยายามระดบสง-กลาง-ตา ระยะยาวหรอระยะสน)

อนง Suchman ไดเนนตอไปวา การวจยทางวทยาศาสตรเปนวธการทสาคญยง ตอการศกษาความสมพนธระหวางสงเรากบวตถประสงค ซงกาหนดในรปของเกณฑมาตรฐานทวดคาได

2

1.6 การประเมนผล (Evaluation) คอ การวดผลความกาวหนาของโครงการในขณะใดขณะหนง เปรยบเทยบกบเปาหมาย (Target) ทกาหนดไว เพอประโยชนในการปรบปรงแผนหรอวางแผนใหมในอนาคต 1.7 การประเมนผล คอ การเปรยบเทยบผลการปฏบตงานจรง (Actual Results) กบผลทคาดวาจะไดรบ (Expect Results) โดยไดชใหเหนวาการปฏบตงานจรงเกดขนตรงกบเปาหมาย ทกาหนดไวหรอไม 1.8 การประเมนผล คอ การเปรยบเทยบผลงานททาไดกบมาตรฐานทกาหนดไว หรอ ทคาดหวงไว หรอเปรยบเทยบกบวตถประสงคของการทางานนนๆ แลวตดสนวาเปนทพอใจหรอไม ดไมดเพยงใด

1.9 การประเมนผลคอ กระบวนการในการเกบรวบรวมและวเคราะหขอมลของการดาเนนโครงการ และพจารณาบงชใหทราบถงจดเดนหรอจดดอยของโครงการนนอยางมระบบ แลวตดสนใจวาจะปรบปรงแกไขโครงการนนเพอการดาเนนงานตอไปหรอจะยตการดาเนนงานโครงการนนเสย

จากความหมายของการประเมนผลตางๆ ดงกลาว จะเหนไดวา การประเมนผลเปนสวนหนงของกระบวนการบรหาร (Management Process) ซงมขนตอนดงน คอ (1) การวางแผน (Planning, คด ) (2) การดาเนนงานตามแผน (Implementation, ทา ) และ (3) การประเมนผล (Evaluation, เทยบ ) การดาเนนงานในแตละขนตอนในกระบวนการบรหารดงกลาวจะตอเนองกนเปนวงจร จนกวาโครงการนนจะบรรลวตถประสงค

1.10 สรป สนๆ ใหจางายการประเมนผล คอ การ เทยบ ระหวางสงท คด กบสงท ทา ดงรปท 1

รปท 1 : กระบวนการบรหาร (Management Process)

การประเมนผล Evaluation

คด

เทยบ ทา

การวางแผน Planning

การดาเนนงานตามแผน Implementation

3

จากความหมายของการประเมนผลทไดกลาวอางมาขางตน พอจะสรปไดวา การประเมนผลตองเกดจากสาระสาคญ ดงน

(1) ตองมงานหรอโครงการทจะประเมนผล (2) งานหรอโครงการนนๆ จะตองมการวางแผน (Project Planning) คอ ตองมการกาหนด ขนตอนการดาเนนงาน กาหนดระยะเวลาทางาน กาหนดเปาหมายในระดบตางๆ กาหนดแผนปฏบตงาน (Operation Plan) เปนตน (3) ตองมการวดผลทงในดาน Quality และ Quantity ในระดบตางๆ เปรยบเทยบกบเปาหมายทกาหนดไวเดม (4) จะตองมระบบการ Feed Back ทมประสทธภาพ เพราะ Feed Back System น เปนหวใจของการประเมนผลโครงการ การประเมนผลจะสาเรจสมบรณไมไดหากขาดระบบการ Feed Back ทดและมประสทธภาพ

2. จดมงหมายของการประเมนผล

Weiss ( 1973 : 4 ) สรปวา จดมงหมายของการประเมนผลกเพอวดผลกระทบของโครงการ เทยบกบวตถประสงคทกาหนดไวในฐานะเปนมรรควธทนาไปสการตดสนใจเกยวกบโครงการและการปรบปรงโครงการในอนาคต กลาวอกนยหนง การประเมนผลไมไดมจดมงหมายเพอการสรางทฤษฎสาหรบอธบายปรากฎการณ แตเพอการทดสอบโดยการนาความรทมอยไปใชประโยชนในทางปฏบต ถงแมกระนนกไมไดหมายความวา การประเมนผลจะไมกอใหเกดความรใหมๆ เพยงแตวาเนนดานปฏบตมากกวาดานทฤษฎ

2.1 ประโยชนของการประเมนผล ผลลพธจากการประเมนผลมประโยชนตอการวนจฉยสงการในกรณดงตอไปน Weiss ( 1973 : 16-17 ) (1) เพอดาเนนงานตอหรอเลกดาเนนงานตามโครงการ (2) เพอปรบปรงกระบวนการปฏบตในโครงการ (3) เพอเพมหรอลดมาตรการและเทคนคบางประเภทในโครงการ (4) เพอสรางโครงการในลกษณะคลายคลงกนในทองทอนๆ (5) เพอแบงสรรทรพยากรระหวางโครงการทตางแกงแยงแขงขนกน (6) เพอสนบสนนหรอหกลางกรอบทฤษฎซงเปนรากฐานของโครงการ

2.2 การประเมนผลอาจถกนาไปใชในทางทผด ไดเชนกน ซง Suchman (1967 : 143) ไดสรปไวเปน 5 ลกษณะ คอ (1) แบบตบตา (eye-wash) คอ ความพยายามหาเหตผลแกโครงการทลมเหลวโดยจงใจเลอกประเมนเฉพาะสวนทด จดมงหมายของการประเมนผลเชนนจงเปนเพยงเพอแสดงสวนทประสบความสาเรจในโครงการ

4

(2) แบบผกชโรยหนา (white-wash) คอ ความพยายามปกปดความผดพลาดของโครงการ โดยหลกเลยงการประเมนผลทเปนกลาง (3) แบบระเบดใตนา (submarine) คอ ความพยายามทาลายโครงการ โดยไมคานงถงคณคาของโครงการ เพยงกาจดใหหมดไป ซงมกเปนการลมลางโครงการทเปนคแขง (4) แบบวางทา (posture) คอ ความพยายามใชการประเมนผลเพออาศยรมเงาของวธการทางวทยาศาสตรใหดนาเลอมใสในสายตาของสาธารณชนโดยมจดมงหมายทแฝง (5) แบบผลดวนประกนพรง (postponement) คอ ความพยายามถวงเวลาการลงมอดาเนนงานโดยแสรงวาแสวงหาความเปนจรง โดยหวงวากวาการประเมนผลจะเสรจสนวกฤตการณทงหลายนาจะผานไปแลว (6) แบบแทนท (substitution) คอ ความพยายามพรางความลมเหลวในสวนทสาคญโดยเบนความสนใจไปทเรองไมสาคญในโครงการ ซงพอจะแกตวได

นอกจากน การประเมนผลกอาจใชในทางทผดในลกษณะอนๆ ไดอกมาก เชน เพอสนบสนนการตดสนใจทไดกาหนดไวลวงหนาแลว และเพอการประชาสมพนธของโครงการ เปนตน

3. ความแตกตางระหวางการประเมนโครงการกบการประเมนผลโครงการ

3.1 การประเมนโครงการ (Project Appraisal) และการศกษาความเปนไปไดของโครงการ (Project Feasibility study) เปนการศกษาตวโครงการทเปนขอเสนอกอนการลงมอดาเนนงาน เพอดวาโครงการนนมความเหมาะสมหรอไมในแงมมตางๆ กอนทจะดาเนนการ

3.2 การประเมนผลโครงการ (Project Evaluation) มจดมงหมายไปทตวโครงการทไดเกดขนแลว และตองการดวาการดาเนนการปฏบตโครงการและผลของโครงการเปนอยางไร

4. ความสมพนธระหวางการประเมนผล (Evaluation) กบเคาโครงการ (Project design)

ในการประเมนผลโครงการใดกตาม ผประเมนผลจะตองทราบวาโครงการนนกาหนดเปาหมาย (Target) ไวอยางไร และอะไรคอสงทแสดงวาโครงการนนบรรลเปาหมาย มฉะนนแลวกจะไมสามารถ วดความกาวหนาของโครงการได ดงทมคากลาวเปรยบเทยบในเรองนวา “ ถาเราไมทราบวาเราจะไปไหน กไมมเสนทางใดทจะนาเราไปถงทนนได ” นอกจากน ผประเมนผลยงจะตองทราบวามสภาพการณ (Conditions) นอกเหนอการควบคมบงคบของโครงการอนใดบางทมอทธพลตอการบรรลเปาหมายของโครงการ ทงน เพอทจะทดสอบวาความลมเหลวของโครงการมสวนสมพนธกบสภาพการณเชนวานนหรอไม

ดงนน การประเมนผลจงตองเรมตนดวยการศกษาเคาโครง (design) ของโครงการทจะประเมนผล ซงเปนกรอบ (Framework) ของการวางแผนทแสดงโครงสราง (Structure) ของแผน ทงน เพอทจะตรวจสอบวาเปาหมายของโครงการคออะไร อะไรคอเครองวดความกาวหนาของโครงการทผวางแผนไดกาหนดไว และมสภาพการณนอกเหนอการควบคมบงคบของโครงการอนใดบาง

5

ซงผวางแผนสนนษฐานวาจะตองมอย โครงการนนจงจะประสบผลสาเรจ ฉะนน ผประเมนผลจงตองอาศยเคาโครงการ (Project design) เปนกรอบของการประเมนผลดวย

ตามทกลาวมาขางตนน จะเหนไดวา การประเมนผลกบเคาโครงการนนแยกกนไมออก ดวยเหตน การศกษาเรองการประเมนผลจงตองเรมตนดวยการศกษาใหเขาใจแจมแจงเสยกอนวา เคาโครงการนนคออะไร และมความสาคญตอการประเมนผลอยางไร

4.1 การทาความกระจางแจงเกยวกบเคาโครงการ (Design Clarification)

ดงไดกลาวไวแลว เคาโครงการเปนกรอบของการประเมนผล (Evaluation framework) ดงนน การประเมนผลจงตองเรมตนดวยการศกษาเคาโครงการของโครงการทจะประเมนผล ในกรณทผประเมนผลมใชเจาหนาทโครงการซงอาจเปนเจาหนาทวเคราะหงบประมาณ หรอเจาหนาทซงรบผดชอบในการประเมนผลโดยเฉพาะ (Evaluation Staff) การศกษาเคาโครงการของโครงการทจะประเมนผลจะทาไดโดยเชญเจาหนาทโครงการซงรบผดชอบโครงการนน และเจาหนาทผเกยวของ เชน นกวเคราะหงบประมาณ เจาหนาทโครงการของกรมวเทศสหการ (ในกรณทเปนการประเมนผลโครงการทไดรบความชวยเหลอจากตางประเทศ) เปนตน มาปรกษาหารอเพอสอบถามจดหมายของโครงการ (Objectives) ตวชความกาวหนาตามเปาหมาย (Indicators) และขอสนนษฐานเกยวกบความสาเรจของโครงการ (Assumptions) เมอไดทราบโครงสรางตางๆ ของโครงการนนอยางแจมแจงแลว ผประเมนผลจะตองบนทกไวเพอใหการวเคราะหเคาโครงการงายยงขน ควรบนทกไวในแบบทดสอบความสมเหตสมผลของเคาโครงการ (Logical framework matrix) การบนทกขอความดงกลาวควรบนทกขอความโดยยอใหกระทดรด รดกม เพอแสดงใหเหนเปาหมายของโครงการอยางชดแจง หรออยางนอยทสดกควรบนทกเปนประเดนและตวชวดไวเพอใชในการประเมนผลตอไป

การทาความกระจางแจงเกยวกบเคาโครงการน เปนสงทมความสาคญอยางยงสาหรบการประเมนผล เพราะถาหากวาผประเมนผลไมทราบเคาโครงการทจะประเมนผลอยางชดแจงแลว กไมอาจจะทาการประเมนผลได

4.2 การวเคราะหความสมเหตสมผลของเคาโครงการ (Analysis of Logical Framework Lingkages)

เมอไดศกษาเคาโครง (design) ของโครงการทจะประเมนผลอยางแจมแจงแลว ผประเมนผลจะตองวเคราะหวาเคาโครงการทไดวางไวนนสมเหตสมผล (Rational) หรอไม โดยตรวจสอบความเกยวโยงระหวาง ปจจย ผลได วตถประสงค และเปาหมายระดบสง ตลอดจนความถกตองของตวชวดความกาวหนาตามเปาหมายและขอสนนษฐานเกยวกบความสาเรจของโครงการ เชนเดยว กบการวเคราะหความสมเหตสมผลของเคาโครงการในขนวางแผน ดงทไดกลาวไวแลวในหวขอเคาโครงการ (Project Design) การทผประเมนผลตองตรวจสอบความสมเหตสมผลของเคาโครงการนน

6

กเพราะการวางเคาโครงการมสวนสมพนธกบความสาเรจของโครงการ และปรากฏอยเสมอวาความลมเหลวของโครงการเนองมาจากการวางเคาโครงการไมด

4.2.1 จดหมายของโครงการ (Objectives) การวางแผนโครงการทดจะตองกาหนดจดหมาย (Objectives) หรอสงทโครงการคาดหวงตามลาดบชนจากสงไปหาตา ดงน

(1) เปาหมายระดบสง (Goal) หรอเปาประสงคการพฒนา (2) วตถประสงค (Purpose) (3) ผลได (Outputs) (4) กจกรรม (Activities) (5) ปจจย (Inputs)

เพอใหเขาใจงายยงขนจะอธบายความหมายของจดหมายตางๆ จากระดบตาไปหาสง (1) ปจจย (Inputs) หมายถง ทรพยากร (Resources) ทใชในโครงการ เชน งบประมาณ คน สงของตางๆ รวมทงวสดครภณฑ และหมายความรวมตลอดถงสงอนๆในขอ (2)

(2) กจกรรม (Activities) ตางๆ ของโครงการ เชน ฝกอบรม ประชาสมพนธ แจกปจจยการผลต เปนตน (3) ผลได (Outputs) หมายถง ผล (Results) ทผวางแผนประสงคใหเกดขนโดยการบรหารทรพยากรของโครงการ (Inputs) ทดและถกตอง เชน ตวเขอนและระบบสงนา (Irrigation network) และเจาหนาทชลประทานทผานการฝกอบรมทางเทคนค เปนเอาทพท (Outputs) ซงเปนผล (Results) ทผวางแผนคาดหวงใหเกดขนจากการบรหารทรพยากรของโครงการ (Inputs) คอ กาลงคน (manpower) การฝกอบรม เครองมอเครองใชและวสดกอสราง (4) วตถประสงค (Purpose) หมายถง ประโยชนทผวางแผนคาดหวงวาจะเกดขน ถาหากโครงการนนเสรจสมบรณตามกาหนดเวลา และประโยชนนนเปนเหตผลเบองตนของการวางแผนโครงการนน เชน การเพมผลผลตการเกษตร คอ ประโยชนทผวางแผนโครงการชลประทานคาดหวงวาจะเกดขน ถาหากโครงกาชลประทานเสรจสมบรณตามกาหนดเวลา และการทวางโครงการนขนกเพราะตองการใหผลผลตการเกษตรเพมขน ดงนน การเพมผลผลตการเกษตรจงเปนวตถประสงค (Purpose) ของโครงการชลประทาน

(5) เปาประสงคการพฒนาหรอเปาหมายระดบสง (Goal) หมายถง จดหมายของแผนงาน (Program objective) ซงความสาเรจของโครงการมสวนชวยใหบรรลจดหมายนนได จดหมายของแผนงานกวางกวาจดหมายทเปนวตถประสงคของโครงการ เชน แผนงานพฒนาการเกษตร (ซงรวม โครงการทงหลายทมวตถประสงคทจะเพมผลผลตการเกษตร) มจดหมายคอ การเพมรายไดของ เกษตรกรซงเปนจดหมายทกวางกวาการเพมผลผลตการเกษตร

7

ดงนน การเพมรายไดเกษตรกรจงเปนเปาหมายระดบสง (Goal) ของโครงการชลประทาน และโครงการอนๆ ทอยภายใตแผนงานพฒนาการเกษตร เชน โครงการสงเสรมการปลกขาว เปนตน

อนง พงสงเกตวา ปจจย (Inputs) ผลได (Outputs) วตถประสงค (Purpose) เปาหมายระดบสง (Goal) ซงเปนจดหมายแตละชนของโครงการนน มความสมพนธเกยวโยงกน กลาวคอ ถาหากการบรหารทรพยากรของโครงการและสงอนๆ ทเรยกรวมกนวา อนพท เปนไปอยางมประสทธผล (Effectiveness) แลวกจะเกดผลทผวางแผนคาดหวงไวซงเรยกวา เอาทพท และเมอเกดเอาทพทแลวกจะนาไปสการบรรลวตถประสงคของโครงการ และถาโครงการบรรลวตถประสงคแลวกจะมสวนชวยใหบรรลเปาหมายระดบสง (Goal) ดงจะเหนไดวาถาการบรหารทรพยากรของโครงการชลประทานเปนไปอยางดแลวกจะทาใหเกดระบบชลประทาน และเจาหนาทควบคมระบบชลประทานซงผานการฝกอบรมมาแลว ซงเปน Outputs ของโครงการน และถามระบบชลประทานแลวกจะนาไปสการบรรลวตถประสงค คอ การเพมผลผลตการเกษตรและเมอผลผลตการเกษตรเพมขนแลวกจะมสวนชวยใหรายไดเกษตรกรเพมขน

อยางไรกด ความสมพนธเกยวโยงระหวางจดหมาย (Objectives) ตางๆ ดงกลาวขางตนเปนเพยงสมมตฐานทวา การบรรลจดหมายลาดบลางจะนาไปสการบรรลจดหมายลาดบสง สมมตฐานดงกลาวเรยกในภาษาองกฤษวา “Linked Hypotheses” ซงมความหมายวา สมมตฐานดงกลาวจะเปนจรงไดกตอเมอสภาพการณบางอยางซงอยนอกเหนอการควบคมบงคบของโครงการมอยหรอเกดขน

4.2.2 การทดสอบความสมเหตสมผล

ในการศกษาเคาโครงการ (Project Design Study) น เจาหนาทประเมนผล (Evaluation Staff) จาเปนจะตองทดสอบความสมเหตสมผล (Rational) และความเปนไปได (Feasible) ของเคาโครงการวาเปนไปตามสมมตฐานแหงความสมพนธกนหรอไม (Linked Hypotheses) การทดสอบเคาโครงการดงกลาวทองคการ ILO (International Labour Organization) ไดใหขอสงเกตไวดงตอไปน คอ

4.2.2.1 การทดสอบปจจย (Verification test for Inputs)

(1) อนพทจะถกกาหนดไวใหเหนถงความสมพนธทจะสงผลใหเกดกจกรรมมากกวาการแสดงในลกษณะทรพยากรทไมมความสมพนธกบกจกรรม (2) คาใชจายสาหรบอนพทจะตองแจกแจงใหชดเจน (3) จาเปนทจะตองกาหนดรายการของอนพททมความสาคญ ทกอใหเกดการกระทาในขนกจกรรม (4) ปจจยและความสมพนธกบขอสนนษฐาน จะแสดงพฤตกรรมทจาเปนและความเพยงพอทจะสงผลใหเกดการกระทาในขนกจกรรม

8

4.2.2.2 การทดสอบกจกรรม (Verification test for Acitivites)

(1) กจกรรมจะถกกาหนดไวใหการดาเนนการสามารถพสจนผลความกาวหนาไดทงในเชงปรมาณ และระยะเวลาทเหมาะสม (2) กจกรรมจะแสดงถงขนตอนการดาเนนงานมากกวาแสดงในรปของผลขนสดทายจากการดาเนนงาน (Complete Outputs) (3) กจกรรมทสาคญๆ อนจะสงผลใหเกดเอาทพท จะถกกาหนดไวเทานน (4) จะตองไมมกจกรรมซงไมสามารถสงผลใหเกดการบรรลเปาหมายในระดบเอาทพท (5) ความสาเรจในการดาเนนงานขนกจกรรม และความสมพนธกบขอสนนษฐาน จะแสดงพฤตกรรมทจาเปน และเพยงพอทจะสงผลใหเกดผลทตองการในระดบเอาทพท

4.2.2.3 การทดสอบผลได (Verification test for Outputs)

(1) เอาทพทจะแสดงใหเหนถงความกาวหนาทสามารถพสจนไดทงในเชงปรมาณและระยะเวลา (2) เอาทพทคอผลทไดรบจากการดาเนนงานในขนกจกรรม (As results of activities) มใชขนตอนการดาเนนงานหรอกจกรรม (3) เอาทพททจาเปนทจะสงผลโดยตรงตอการบรรลวตถประสงคเทานน ทจะถกกาหนดไว (4) จะไมปรากฏเอาทพทซงไมสงผลใหเกดการบรรลวตถประสงคในเคาโครงการ (5) วตถประสงคจะถกกาหนดในรปความสาเรจของเปาหมาย มใชวธการทจะไปสเปาหมายนน (6) ผลทตองการใหเกดขนในระดบเอาทพท และความสมพนธของขอสนนษฐาน จะกอใหเกดพฤตกรรมทเพยงพอและจาเปนทจะสงผลใหเกดการบรรลวตถประสงค

4.2.2.4 การทดสอบวตถประสงค (Verification test for Immediate Objective)

(1) วตถประสงคทกาหนดไวจะแสดงใหเหนถงความสาเรจของโครงการ ภายในระยะเวลาทกาหนด (2) วตถประสงคของโครงการจะมลกษณะเปนเอกพจน (Single Immediate Objective) กลาวคอมวตถประสงคเดยวอยางเดนชด มไดเปนการขยายความตามกลมตางๆ ของเปาหมายในระดบน (3) กลมตางๆ ของเปาหมายในระดบนจะตองอธบายไวอยางชดเจน (4) จะตองมเหตผลทเชอไดวา การบรรลวตถประสงคในระดบนจะสงผลไปสความสาเรจในเปาหมายระดบสง (Higher-level Objective)

9

(5) วตถประสงค จะถกกาหนดในรปความสาเรจของโครงการ มใชวธการทจะไปสเปาหมายนน (6) ตวชวดความสาเรจของวตถประสงค จะอธบายใหเหนถงจดหมายของโครงการ การสมเหตสมผลทคาดไดวา หากตวชวดความสาเรจตามเปาหมายเปนจรงกจะแสดงใหเหนวาวตถประสงคของโครงการบรรลผลสาเรจ (7) ตวชวดความสาเรจ (Indicator) เปนการวดผลสาเรจของโครงการจากเปาหมายซงเปนทยอมรบทงในเชงปรมาณ คณภาพ และในระยะเวลาทกาหนด (8) ตวชวดความสาเรจ (Indicator) ในระดบวตถประสงคมใชเปนตวเอาทพททนามากลาวซา (9) การบรรลผลสาเรจในระดบวตถประสงค จะเปนไปไมไดในชวงเวลาพรอมกบการบรรลเปาหมายของเอาทพท (10) ตวชวดความสาเรจในระดบวตถประสงค จะเปนผลโดยตรงมาจากเอาทพท และขอสนนษฐานของเอาทพท (11) เคาโครงการจะตองแสดงอยางเดนชดถงวธการ สถานท และเวลาทจะจดเกบขอมล (12) การบรรลถงวตถประสงค (10) และขอสนนษฐานทเหมาะสม จะทาใหเกดพฤตกรรมทจาเปน และเพยงพอทจะสงผลใหเกดความสาเรจในเปาหมายระดบสง (13) ขอสนนษฐานจะตองมความเปนไปได และเปนรปธรรม (14) ถาหากเปนไปได ขอสนนษฐานควรกาหนดใหอยในรปขอบเขตทเกยวเนองกบผปฏบตงาน

4.2.2.5 การทดสอบจดมงหมายระดบสง (Verification test for higher level Objective)

(1) จดมงหมายระดบสง จะแสดงใหเหนถงผลทไดรบจากโครงการซงอยเหนอกวาวตถประสงค (2) จดมงหมายระดบสง จะประกอบดวยจดม งหมายเดยว (Single Objective) หรอกลมของจดมงหมายซงเปรยบเทยบในระดบเดยวกน (3) จดมงหมายระดบสง ชใหเหนถงความกาวหนาทเปนทยอมรบ (4) ตวชวดความสาเรจของจดมงหมายระดบสง จะถกอธบายอยางสมเหตสมผลในความสาเรจของเปาหมายระดบสง (5) ตวชวดความสาเรจของจดมงหมายระดบสงจะตองเปนตวชวดความกาวหนาทยอมรบ และแสดงทงในเชงปรมาณหรอคณภาพ และระยะเวลาทกาหนดแนนอน (6) จะตองแสดงตวชวดความกาวหนาใหชดแจงพรอมวธการจดหาขอมลเพอ พสจนตวชวดความสาเรจน

10

4.3 สรปผประเมนผลจะตองทา ความกระจางแจงเกยวกบเคาโครงการและจาแนกจดหมายของโครงการออกเปน ปจจย กจกรรม ผลได วตถประสงคของโครงการ และเปาประสงค การพฒนา (ตารางท 1 row 1)

5. กระบวนการโครงการ (บรรเทง, 2530 : 14)

คาวา กระบวนการ หรอ Process ในทนหมายถง การดาเนนงานอยางมระเบยบและตอเนองเปนขนเปนตอน โดยทวไปวงจรโครงการ (Project Cycle) ม 5 ขนตอนใหญ คอ การศกษาและกาหนดโครงการ การเตรยมโครงการ การประเมนและอนมตโครงการ การดาเนนงานตามโครงการ และการตดตามและประเมนผลโครงการ แตในทนจะเสนอกระบวนการโครงการ (Project Process) เปน 3 ขนตอนใหญๆ ตามระเวลาของโครงการ กลาวคอขนตอนกอนดาเนนการโครงการ ระหวางการดาเนนงานโครงการ และหลงการดาเนนงานโครงการ (ตารางท 1 row 2) โดยมรายละเอยดดงน

5.1 กอนการดาเนนงานโครงการ (Before the project) เปนขนตอนทเกยวกบการวางแผนจดทาโครงการ หรอเรยกวา Project formulation and planning ขนตอนนจะเกยวกบการศกษา กาหนดวตถประสงค พนทเปาหมาย กลมบคคลเปาหมาย ระยะเวลาเปาหมาย กาหนดกจกรรมของโครงการ ประมาณคาใชจาย ผลได แหลงทมาของคาใชจาย และการจดองคกรบรหารโครงการ เปนตน

5.2 ระหวางการดาเนนงานโครงการ (During the project) เปนขนตอนทโครงการผานการอนมตใหดาเนนการได โครงการจะมแผนปฏบตการและดาเนนงานตามแผนทวางไว ในชวงนตามทศนะของการประเมนผล เปนชวงทโครงการใสปจจยและทรพยากร (Inputs) เขาไปในกจกรรม (Activities) เมอผานกระบวนการแลวจะเกดผลไดเบองตน (Outputs) ตอจากนนจะเกดผลไดในระดบกลาง (Effect) หรอผลกระทบระยะสนตามวตถประสงคของโครงการ (Impact)

5.3 หลงการดาเนนงานโครงการ (After the project) ชวงนเปนชวงทเกดผลไดหรอผลกระทบระดบกลาง และผลไดระดบสดทายของโครงการ (Ultimate Impacts) ผลกระทบของโครงการนอาจเกดขนตามแผนทวางไวหรอโครงการอาจมผลไดเปนอยางอน เพราะในชวงดงกลาวมปจจยหลายอยางทโครงการไมสามารถควบคมได เชน ปจจยทางเศรษฐกจ การเมอง และสงคม เปนตน ปจจยเหลานอาจทาใหผลไดของโครงการมลกษณะผดแผกแตกตางไปจากวตถประสงคทวางไว

6. ประเภทการประเมนผลโครงการ

มผแบงประเภทการประเมนผลโครงการโดยใชชวงเวลาเปนเกณฑออกเปนประเภทตางๆ ทมความคลายคลงและความแตกตางกน ดงน

11

6.1 ประเภทการประเมนผลโครงการของ United Nations (บรรเทง, 2532 : 15-17) United Nations ไดแบงประเภทของการประเมนผล ตามชวงเวลาออกเปน 4 ประเภท คอ (ตารางท 1 row 1.3) (1) การประเมนกอนเรมโครงการ (Exante Evaluation) คอ การประเมนความเหมาะสมของโครงการ อาจจะเปนการศกษาถงความเปนไปไดของ Project Appraisal ความเปนไปไดของแผนดาเนนงาน (Operation Plan) การตรวจสอบสถานะภาพของโครงการในลกษณะตางๆ อาท ความเปนไปไดของผลกระทบทมตอระบบเศรษฐกจและสงคม ความเปนไปไดของระบบบรหาร (Management System) ความพรอมเพรยงของปจจยตางๆ นอกจากน การประเมนผลกอนเรมโครงการอาจจะนาขอมลตางๆ ของโครงการทมลกษณะคลายคลงกนและไดเคยดาเนนการมาแลว มาศกษาวเคราะหถงความเปนไปไดและความเหมาะสมของโครงการ เพอใหโครงการมความสมบรณพรอมทจะดาเนนการในขน Implementation ได

การประเมนผลในขนตอนนมวตถประสงคเพอใหขอมลแกผมอานาจอนมตโครงการ และการอนมตในทนคอ อนมตใหทาหรอไมใหทาโครงการ และถาโครงการไมไดรบการอนมตแลว ขนตอนตอไปของโครงการกจะทาไมได ตวอยางเชน โครงการในแผนงานตางๆ ในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 10 จะตองไดรบการอนมตจากคณะรฐมนตร โดยสานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต เปนผใหขอเสนอแนะ โครงการเหลานนจะดาเนนการไดตอเมอไดรบการอนมตจากคณะรฐมนตรแลว สาหรบการประเมนผลตามขนตอนนเปนการศกษาความเปนไปไดของโครงการ และเปนการพจารณาไปพรอมๆ กนหลายดาน เชน - ดานเทคนค ศกษาวาเหมาะสมหรอไม อยางไร ตวอยางเชน โครงการการผลตทางการเกษตร จะตองทาการศกษาถงปจจยในการผลต กรรมวธในการผลตคณภาพของผลผลตเหลาน เปนตน - ดานการเงน (Financial Analysis) วเคราะหวาโครงการทจะดาเนนการนน จะใหผลคมคากบเงนลงทนหรอไม อยางไร - ดานเศรษฐกจ (Economic Analysis) วเคราะหวาโครงการทจะดาเนนการนนจะใหผลตอเศรษฐกจโดยสวนรวมอยางไร - ดานสงคม (Social Analysis) วเคราะหวาโครงการจะใหผลดตอสงคมอยางไร - ดานสงแวดลอม ศกษาวาโครงการนนจะมผลกระทบกบบคคลกลมอน ๆหรอสภาพแวดลอมในพนทเปาหมายและพนทใกลเคยงอยางไร

นอกจากการศกษาและวเคราะหตามทกลาวแลว บางโครงการอาจมความจาเปนทจะตองประเมนภาวะเศรษฐกจและสงคมของกลมประชากรเปาหมาย ทงนเพอทราบภาวะเศรษฐกจและสงคมของกลมบคคลเปาหมาย เพอนามาใชในการวางแผนจดทาโครงการและนามาใชเปนเกณฑสาหรบการประเมนผลตามวตถประสงคของโครงการ

ตารางท

1 เปร

ยบเทยบ

เคาโคร

งการแล

ะกระบว

นการโครงกา

รกบป

ระเภทก

ารปร

ะเมน

ผลทจ

าแนก

โดยใชช

วงเวลา

เปนเกณ

ฑ

1. เค

าโคร

งการ

คว

ามเปนม

าของโครงการ

ปจจย

กจกรรม

เปาป

ระสงค

P

rojec

t Des

ign กอ

นโครงการ

Inpu

tsAc

tivitie

sGo

al

Pr

oject

Form

ulatio

n

Pr

oject

Plan

ning

2. กระบว

นการโครงกา

ร หร

อ(1

) กอน

การดาเนน

งานโครงการ

ผลก

ารดาเนนง

านตามโครงการ

Pro

ject f

orm

ulatio

n

Inpu

tsAc

tivitie

sIm

pact

3. ประเภทก

ารปร

ะเมน

ผล ขอ

ง

3

.1 U

nited

Nat

ions

(1) ก

ารปร

ะเมน

กอนโครงการ

Exan

t'e E

valua

tion

3.2

Mich

ael

Scriv

en

3.3

Mar

vin C

.Alki

n(1

) การปร

ะมาณ

การระบ

บ(5

) การตด

สนใจยอ

มรบโครงการ

S

yste

m a

sses

men

t

Pro

gram

Cer

tifica

tion

ก

ารปร

ะเมน

ผลกอ

นโครงการ

การป

ระเมนผ

ลหลงโครงการสนส

ด

P

re-e

valua

tion

E

x-po

st'e

Evalu

ation

E

xant

'e Ev

aluat

ion

P

ost P

rojec

t Eva

luatio

n

(2) ก

ารวางแผน

โครงการ

P

rogr

am P

lannin

g

3

.4 R

alph

W. T

yler

(1) A

ppra

ising

Obje

ctive

s

(N

ew T

yler,

1986

)(2

) Eva

luatin

g th

e Le

arnin

g Pl

an

(3) E

valua

tion

to G

uide

Prog

ram

D

evelo

pmen

t

Durin

g th

e Pr

oject

Mon

itorin

g

(2) ก

ารตด

ตามโครงการ

Outp

uts

วตถป

ระสงค

Purp

ose

(2) ร

ะหวางการดาเนนง

านโครงการผลได

Outp

uts

Sum

mat

ive E

valua

tion หร

อ Pa

y-of

f Eva

luatio

n

(4) ก

ารปร

ะเมน

ผลหล

งสนส

ด

โครงการ

Expo

st'e

Evalu

ation

(3) ห

ลงการดาเนน

งานโครงการ

Afte

r the

Por

ject

Effe

ct

(3) ก

ารนา

โครงการไปป

ฏบต

O

n go

ing E

valua

tion

ก

ารปร

ะเมน

ผลกระบ

วนการ

End-

of P

rojec

t

P

rogr

am I

mple

men

tatio

n

ก

ารปร

ะเมน

ผลขณ

ะปฏบ

ตงาน

Evalu

ation

โค

รงการ

Prog

ram

Impr

ovem

ent

การป

ระเมนผ

ลเมอ

เสรจสน

โครงการท

นท

(3) ก

ารปร

ะเมน

ผล

ระหว

างโครงการ

Ongo

ing E

valua

tion

(1) ก

ารปร

ะเมน

ผลระหว

างโครงการ

Form

ative

Eva

luatio

n, In

trins

ic Ev

aluat

ion

(2) ก

ารปร

ะเมน

ผลเมอเสรจส

นโครงการ

P

roce

ss E

valua

tion

(4) ก

ารปร

บปรง

(4) E

valua

ting

Prog

ram

Imple

men

t(5

) Eva

luatin

g th

e Ou

tcom

es o

f an

Educ

ation

Pro

gram

(6) F

ollow

up a

nd Im

pact

Evalu

ation

13

(2) การตดตามโครงการ (Project Monitoring) เปนกจกรรมททาในระหวางการดาเนนงานตามโครงการ มวตถประสงคเพอใหขอมลดานปจจยหรอทรพยากรของโครงการ เชน การจดสงปจจย การใชปจจยของแตละกจกรรมในโครงการ ผลไดเบองตน ความคบหนา ปญหาและขอขดของตางๆ ของโครงการ ขอมลทไดจากการตดตามจะมประโยชนในแงของการควบคมและกากบโครงการ เพอใหโครงการบรรลวตถประสงคและเปาหมายทกาหนดไว (3) การประเมนผลในระหวางการดาเนนงานตามโครงการ (On going Evaluation) ระหวางทโครงการกาลงดาเนนการอยน จะมการประเมนผลเปนระยะๆ เพอใหขอมลแกกลมบคคลทเกยวของ โดยเฉพาะอยางยงผบรหารโครงการระดบตางๆ สวนใหญขอมลทจะนามาใชในการประเมนผลนน ไดมาจากรายงานการตดตามโครงการ และเกบขอมลเพมเตมเทาทจาเปน สาหรบสงทจะตองประเมนกคอกระบวนการดาเนนงาน (Implementation Process) โดยเนนในสงเหลานคอ - ตรวจสอบใหแนใจวาผลไดจะตรงกบวตถประสงคของโครงการหรอไม - วเคราะหถงประสทธภาพของกระบวนการดาเนนงานในแงของระยะเวลา คาใชจายตอหนวยของการผลต และวเคราะหการดาเนนงานขององคกร - วเคราะหผลไดเบองตนในแงของปรมาณตามเปาหมาย และคณภาพตามมาตรฐาน - วเคราะหถงศกยภาพทโครงการจะประสบผลสาเรจตามวตถประสงคเรงดวน และวเคราะหถงศกยภาพของโครงการทจะบรรลวตถประสงคระดบกลาง (Intermediate Objective) และ วตถประสงคระยะยาว (Long Term Development Objective) - ใหขอเสนอแนะเพอปรบปรงกระบวนการดาเนนงานเพอใหการดาเนนงานเกดประสทธภาพ และประสทธผล (4) การประเมนผลหลงจากการทโครงการสนสดแลว (Ex Post Evaluation) เปนการวเคราะหผลระยะสนและระยะยาวของโครงการ การวเคราะหมลกษณะทลงลก และใหรายละเอยดมากกวา Ongoing Evaluation การวเคราะหจะเรมจากผลไดเบองตน (Outputs) ผลไดเบองตนน กอใหเกดผลไดระดบกลาง (Effect) หรอผลกระทบระยะสนมากนอยเพยงใด และจากผลไดระดบกลางนจะกอใหเกดผลไดระดบสดทายตามวตถประสงคของโครงการหรอไม อยางไร เพราะเหตใด ในการประเมนผลในขนตอนนสงทยากทสด ไดแก การเลอกแผนแบบการประเมนผล (Evaluation design) ซงทางทดควรจะไดกาหนดไวในระบบการตดตามและประเมนผล เพอทจะไดวางระบบการจดเกบขอมลไดถกตอง

วตถประสงคของการประเมนผลหลงโครงการนน เพอใหบทเรยนกวางๆ ในอนาคตในแงของการกาหนดนโยบาย การวางแผนโครงการ วธการดาเนนงาน และบทบาทของปจจยตางๆ ทโครงการไมสามารถควบคมได แตมผลกระทบตอผลไดในระยะยาวของโครงการ สาหรบจดเนนของการประเมนผลหลงโครงการนนมดงน

14

- วเคราะหผลไดของโครงการวา สอดคลองกบวตถประสงคของแผนพฒนาในระดบชาต หรอไม - วเคราะหวาวตถประสงคของโครงการนน ไดกาหนดไวถกตองแลวหรอไม อยางไร - วเคราะหถงปจจยตางๆ ซงโครงการไมสามารถควบคมได แตมผลตอความสาเรจหรอลมเหลวของโครงการ - วเคราะหการบรหารองคกร และกระบวนการดาเนนงาน ตลอดจนการตดตามและ ควบคมโครงการ - วเคราะหแนวทางการดาเนนงานและชขอดและขอบกพรองของโครงการ

การประเมนผลกระทบของโครงการนสนเปลองคาใชจาย ใชเวลาและความชานาญในการประเมนผล ดงนนในทางปฏบตควรเลอกโครงการทคอนขางพเศษ เชน โครงการตวอยาง หรอโครงการผลตบางโครงการ เพอไดบทเรยนจากโครงการเหลาน และนาไปใชเพอกาหนดนโยบาย แผนงาน และจดทาโครงการใหม

6.2 ประเภทการประเมนผลของ Michael Scriven (ประชม, 2529 : 89-90)

Michael Scriven ไดจาแนกการประเมนผลโครงการโดยใชชวงเวลาเปนเกณฑได 2 ประเภทคอ (ตารางท 1 row 3.2) (1) การประเมนผลระหวางโครงการ (Formative Evaluation) เปนการประเมนผลในขณะทโครงการกาลงดาเนนการอย โดยมจดมงหมายเพอเสนอขอมลทจาเปนใหกบผบรหารไดปรบปรงแกไขโครงการใหดาเนนงานใหมประสทธภาพยงขน การประเมนผลระหวางโครงการมคณคาตอกระบวนการวางแผนเปนอยางมาก การประเมนผลระหวางโครงการนนเปนการประเมนผลภายในของโครงการ ซงจะตอง ทาการประเมนสวนตางๆ ของเนอในโครงการ อยางละเอยด จงเรยกอกอยางหนงวา Intrinsic Evaluation (2) การประเมนผลเมอเสรจสนโครงการ (Summative Evaluation) เปนการประเมนผลภายหลงจากการดาเนนงานโครงการไดสาเรจลงแลว และผประเมนผลวเคราะหขอมลเพอใหผมอานาจตดสนใจวา โครงการนนมคณคามากนอยเพยงใด สมควรทจะดาเนนงานตอไปหรอไม หรอเรยกอกอยางหนงวา Pay-off Evaluation ซงหมายถงการประเมนผลโครงการหลงจากทไดดาเนนงานเสรจสนแลว และใชขอดหรอขอเสยทเกดขนปรบปรงแกไขโครงการและการดาเนนงานโครงการ

15

6.3 ประเภทการประเมนผลโครงการของแอลคน (ประชม, 2529 : 89-90) แอลคน (Marvin C.Alkin)1/ จาแนกการประเมนผลโครงการไดเปน 5 ประเภท และ แตละประเภทของการประเมนผลโครงการมลกษณะคลายกบกระบวนการพฒนาโครงการ กลาวคอ (ตารางท 1 row 3.3) (1) การประมาณการระบบ (Systems assessment) หมายถงการศกษาความเปนไปไดของโครงการประเมนความตองการในการจดทาโครงการ การวเคราะหขอมลตางๆ กอนทจะนาไปใชเพอการดาเนนงานโครงการ วเคราะหผลตอบแทนทจะไดรบจากการจดทาโครงการ รวมทงการคาดคะเนผลกระทบตางๆ ทอาจเกดขนจากการดาเนนโครงการ การประเมนโครงการประเภทนบางทเรยกวา “การประเมนกอนตกลงใจดาเนนงานโครงการ (Pre-evaluation หรอ Ex-ant’e Evaluation) (2) การวางแผนโครงการ (Program Planning) หมายถง การจดทาโครงการหรอรปแบบของโครงการใหเหมาะสม และสอดคลองกบสวนประกอบ รายละเอยดและขอมลตางๆ ทโครงการมอย การประเมนโครงการประเภทนเปนการจดทาโครงการใหพรอมกอนการดาเนนงานโครงการ หรอการนาโครงการไปปฏบตนนเอง (3) การนาโครงการไปปฏบต (Program implementation) หมายถง การประเมนผลกระบวนการในการดาเนนงานของโครงการใหเปนไปตามแผนงานทไดกาหนดไว การประเมนประเภทนมชอเรยกตางกนเชน การประเมนขณะปฏบตงาน (Operational หรอ On-going evaluation) หรอเรยกวา การประเมนกระบวนการ (Process evaluation) หรออาจใชคาวา การถายทอด (Transactions) การดาเนนงาน เปนตน (4) การปรบปรงโครงการ (Program improvement) หมายถง การตรวจสอบหาขอบกพรองของโครงการแลวปรบปรงแกไขโครงการนนใหดาเนนการตอไปอยางตอเนอง การประเมนโครงการประเภทนเปนการประเมนเมอโครงการเสรจสนแลว (End-of project evaluation) อยางทนททนใด โดยเปรยบเทยบกบวตถประสงคของโครงการแลวปรบปรงแกไขตามขอมลยอนกลบ (feedback) ทเกดขนนนเพอใหโครงการมผลงานตามวตถประสงคทไดกาหนดไว (5) การตดสนใจยอมรบโครงการ (Program Certification) หมายถง การประเมนผลกระทบตางๆ หลงจากทโครงการไดเสรจสนแลววาโครงการทดาเนนการไปนนกอใหเกดผลตอองคการหรอสงคมอยางไรบาง สมควรทโครงการนจะดาเนนการตอไป หรอจะตองสนสดลงโดยไมตองทาอกตอไป การประเมนโครงการประเภทนอาจเรยกวา “การประเมนหลงโครงการสนสด (Ex-post’e evaluation หรอ Post project evaluation)” ------------------------------------------------------- 1/ Marvin C.Alkin. “Evaluation Theory Development”, Evaluation Comment Vol, 2,No.1, 1969, pp.2-7

16

6.4 ประเภทการประเมนผลของไทเลอร

ไทเลอร (Ralph W. Tyler) ในป คศ. 1986 ไทเลอรไดนาเสนอประเภทของการประเมนผลโครงการใหม (New Tyler, 1986) โดยแบงประเภทการประเมนผลตามชวงเวลาออกเปน 6 สวน คอ (1) การประเมนวตถประสงค (Appraising Objectiives) (2) การประเมนแผนการเรยนร (Evaluation the Learning Plan) (3) การประเมนเพอแนะแนวในการพฒนาโครงการ (Evaluation to Guide Program Development) (4) การประเมนผลเพอนาโครงการไปปฏบต (Evaluating Program Implement) (5) การประเมนผลลพธของโครงการทางการศกษา (Evaluating the Outcomes of an Educational Program) (6) การตดตาม (Follow up) และการประเมนผลกระทบ (Impact Evaluation)

7. รปแบบของการประเมนผลโครงการ

การทจะเขาใจถงการประเมนผลโครงการอยางลกซงไดนน ผประเมนผลจะตองศกษาทาความเขาใจกบรปแบบหรอแนวคดของการประเมนผลโครงการ ซงมหลายรปแบบและหลายแนวคด มขอสงเกตคอ แตละรปแบบจะประเมนผลอยภายในกรอบของขนตอนตางๆ ภายใตกระบวนการโครงการ ไดแก กอนโครงการ ปจจย กจกรรม ผลได ผลกระทบเบองตน และผลกระทบตอเนอง ทงสน จะตางกนกเพยงแตมจดเนนทแตกตางกนเทานน เอกสารเลมนมความมงหวงทจะนาเสนอโดยเปรยบเทยบรปแบบและแนวคดการประเมนผลแบบตางๆ เพอเปนแนวทางใหผทสนใจศกษาไดเลอกใชในการประเมนผลโครงการตอไป (ตารางท 2)

7.1 รปแบบการประเมนผลในยคตางๆ (ประชย, 2533: 1-7)

องคความรดานการประเมนผลไดรบการพฒนามาเปนลาดบ ยคท1 แนวคดแรก (Thesis) เปนการประเมนผลความพยายาม (Effort Evaluation) จากนนไดมการพฒนาเขาสยคท 2 แนวคดแยง (anti-thesis) เปนการประเมนผลผลลพธ (Effect Evaluation) และในยคท 3 แนวคดรวม (Overall Evaluation) เปนการประเมนผลรวบยอด ตารางท 2 row 3.1

(1) การประเมนผลความพยายาม (Effort Evaluation) เปนการประเมนผลโครงการในยคตน ทสนใจแตปจจย (inputs) ทใสเขาไปในโครงการ แตไมสนใจวาจะได outputs หรอ Effect อะไรบาง คอ ใหคาตอบเพยงวา บคลากรในโครงการไดดาเนนการอะไรไปบางและลงทนดานทรพยากรไปเพยงใด การประเมนผลความพยายาม ผประเมนผลมกมแนวความคดไวในใจวา กจกรรมทกาลงดาเนนการอยนนเปนวธทจะนาไปสความสาเรจตามวตถประสงคได โดยไมตองศกษาถงผลลพธทแทจรง อปมาอปมยเสมอนการนบจานวนครงทกาวเดน โดยไมสนใจวาจะเดนไปไดระยะทางไกลเทาไร เพราะผประเมนอาจมสตรสาเรจไวในใจวา ถาเดน 4 กาวจะไดระยะทาง

ตารางท

2 เปร

ยบเทยบ

เคาโคร

งการแล

ะกระบว

นการโครงกา

รกบร

ปแบบ

หรอแ

นวคด

การป

ระเมนผ

ลแบบ

ตางๆ

1. เค

าโคร

งการ

ความ

เปนม

าของโครงการ

ปจจย

กจกรรม

ผลได

วตถป

ระสงค

เปาป

ระสงค

P

rojec

t Des

ignกอ

นโครงการ

Pro

ject P

lannin

gIn

puts

Activ

ities

Out

puts

Purp

ose

Goal

Proje

ct Fo

rmula

tion

2. กระบว

นการโครงกา

ร หร

อ(1

) กอน

การดาเนน

งานโครงการ

(3) ห

ลงการดาเนน

งานโครงการ

ผลก

ารดาเนนง

านตามโครงการ

Pro

ject f

orm

ulatio

n Af

ter t

he P

orjec

t

Inpu

tsAc

tivitie

sOu

tput

sEf

fect

Impa

ct

3. รปแ

บบกา

รประเมนผ

ล

3.

1 E

ffort

Evalu

ation

mod

el-

Inpu

tsAc

tivitie

s-

--

Ef

fect

Evalu

ation

mod

el-

--

Out

puts

Effe

ctIm

pact

Ov

eral

Evalu

ation

mod

el-

Inpu

tsAc

tivitie

sO

utpu

tsEf

fect

Impa

ct

3.2

IOE

I m

odel

-O

utpu

tsEf

fect

Impa

ct

3.3

IPO

O m

odel

-In

puts

Proc

ess

Out

puts

3.4

Sys

tem

App

roac

h M

odel

-In

puts

Activ

ities

Out

puts

Effe

ctIm

pact

Goa

l Atta

inmen

t Mod

el-

--

-Ef

fect

Impa

ct

3.5

CIP

P M

odel

Cont

ext

Inpu

tsPr

oces

s

3.6

Goa

l-Bas

ed M

odel

--

--

Goa

l-Fre

e M

odel

--

--

Effe

ctIm

pact

ไมเทยบ

กบ P

urpo

ssไมเทยบ

กบ G

oal

3.7

OOP

P M

odel

--

--

3.8

Bala

nce

Sco

reca

rd m

odel

(1) F

iman

cial

Man

agem

ent

Out

puts

(2)

Inte

rnal

Proc

ess

(3) L

earn

ing a

nd In

nova

tion

Out

com

es

Goa

l แยก

เปนร

ายคน

Out

com

es เท

ยบกบ

Obj

ectiv

e ขอ

งแผน

Prod

ucts

Impa

ct 3

.9 M

IOI m

odel

(2) ระห

วางการดาเนนง

านโครงการ

Durin

g th

e Pr

oject

(4) C

usto

mer

ความพ

งพอใจ

Inpu

ts

Inpu

ts

18

3 เมตร เพราะฉะนนนบแตจานวนกาวทเดนกพอ ไมตองไปดวาเดนไดระยะทางเทาไร Kendle (1955) ไดเคยวเคราะหการประเมนผลโครงการในสหรฐในยคนนไววา “การประเมนผลโครงการของสหรฐในยคนนเปนเพยงการประเมนความพยายามในรปของจานวนเงนทใชจาย เวลาของเจาหนาทและอนๆ โดยไมไดสนใจศกษาดชนทบงบอกถงระดบความสาเรจแตประการใด”

(2) การประเมนผลลพธ (Effect Evaluation) เปนการประเมนผลในยคท 2 เนนความสาคญทผลลพธทไดจากโครงการแทนทจะเปน Input คอศกษาวาผลลพธทไดบรรลวตถประสงคทตงไวหรอไมเพยงใด สนใจแตประสทธผล (Effectiveness) ไมไดสนใจวาโครงการจะดาเนนการไปตามกระบวนการทวางแผนไวหรอไม ถาจะอปมาอปมยกบการเดนทางกเสมอนการสนใจไปทระยะทางทเดนได แทนทจะสนใจจานวนครงทกาวเดน

นอกจากประสทธผลแลว การประเมนผลลพธยงศกษาครอบคลมถงเกณฑมาตรฐานดานประสทธภาพ (Efficiency) และความพอเพยง (Adequacy) ของผลลพธทไดมาดวย คอ ดานประสทธภาพ ศกษาอตราสวนความสมพนธระหวางผลลพธทไดจากโครงการกบปจจยทใชในโครงการ โดยมงทผลลพธสงสดตอหนวยลงทนหรอการลงทนตาสดตอหนวยผลลพธทคงเดม กลาวไดวา ประสทธภาพเกยวของกบการหาแนวทางทดกวา เพอดาเนนโครงการใหไดผลลพธเชนเดม คาวา ดกวา ในทนหมายถงในแงการประหยดงบประมาณ เวลา บคลากร และวสดอปกรณ เปรยบเชนการเดนทางจากจด ก. ไปจด ข. หางกนหลายสบ กม. แทนทจะเดนเทากเลอกเดนทางโดยบรการขนสงมวลชน ซงประหยดทงเวลาและคาใชจาย ดานความพอเพยง ศกษาอตราสวนผลลพธของโครงการกบความตองการทงหมดของประชาชนหรอสงคม ถาจะเปรยบตวอยางการเดนเทาแมผเดนทางจะรสกวาเดนเทามาไดไกลถง 10 กม. แลวกตาม แตเมอเทยบกบระยะทางทงหมดทตองเดน 50 กม.แลว กจะเหนไดวาผเดนทางยงอยหางจากจดหมายปลายทางอกถงรอยละ 80 ของระยะทางรวม

(3) การประเมนผลรวบยอด (Overall Evaluation) ยคทสามของการประเมนผลเปนการประเมนผลทพยายามผสานองคความรของการประเมนผลความพยายาม และการประเมนผลผลลพธเขาดวยกน พรอมทงปรบปรงแกไขขอจากดบางประการขอการประเมนผลสองประเภทแรก การประเมนผลรวบยอดไมเพยงแตมความสนใจวาโครงการประสบผลสาเรจหรอไม แตยงสนใจวาทาไมโครงการ (ทศกษา) จงประสบความสาเรจหรอลมเหลว Freeman (1975 : 146) ไดกลาวถงการประเมนผลยคท 3 นวา หมายถง การประเมนผลทนาแนวความคดและวธการทเหมาะสมมาใชเพอ (1) พจารณาวา ปจจย (inputs) ของโครงการไดรบการดาเนนการตามแผนทวางไวหรอไม (2) โครงการไดกอใหเกดการเปลยนแปลงหรอขยายผลไปในทศทางทสอดคลองกบความตงใจหรอไม

การประเมนผลรวบยอด นอกจากจะวดเกณฑมาตรฐานดานประสทธผล ประสทธภาพ และความพอเพยงตามยคท 2 แลว ยงไดนาเกณฑมาตรฐานอก 2 ประเภทมาใชคอ ความเสมอภาค (Equality) และความเปนธรรม (Justice) ดานความเสมอภาค นกประเมนผลตองเขาใจถงสทธ

19

อนพงมพงไดของประชาชนผนวกกบแนวความคดวาดวยความเกยวของเฉพาะกรณ สวนดานความเปนธรรม ม 2 หลกการ คอ หลกการแรก ประเมนในแงทวาบรการสาธารณะไดกอใหเกดประโยชนตอประชาชนผรบบรการเปนจานวนมากนอยเพยงใด การบรการสาธารณะทเปนธรรมตามหลกการนยอมมงใหความสาคญตอสวนรวมมากกวาสวนบคคลคอ คนสวนใหญไดรบประโยชนสงสด หลกการทสอง มงเนนวา การบรการสาธารณะทเปนธรรมยอมตองมงตอบสนองตอผเสยเปรยบทางเศรษฐกจและสงคมเปนอนดบแรก

7.2 รปแบบการประเมนผลแบบ IOEI model (บรรเทง, 2549 : 1-3) รปแบบการประเมนผลนไดจาแนกตวแปร (Variants) หรอองคประกอบของโครงการออกเปน 4 กลม คอ I = ปจจย (Inputs) O = ผลได (Outputs) E = ผลกระทบ (Effect) I = ผลกระทบตอเนอง (Impact)

ตวแปรแตละตวมความสมพนธดงรปท 2 และตวแปรแตละตวมความหมายดงน

(1) ปจจย คอ ทรพยากรทนามาใชในกระบวนการของแตละกจกรรมเพอผลตผลได ทรพยากรเหลานคอ งบประมาณ บคลากร เครองจกร เครองมอและอนๆ

(2) ผลได คอ ผลลพธเบองตนทเกดจากกจกรรมใดกจกรรมหนงในโครงการ ผลไดอาจเปนผลไดเชงปรมาณ (Quantitative Outputs) และผลไดเชงคณภาพ (Qualitative Outputs) ในบางกรณผลไดของกจกรรมหนงอาจเปนปจจยของอกกจกรรมหนงได ตวอยางเชน ผลไดจากกจกรรมการกอสรางระบบนาคอนา และนาเปนปจจยของกจกรรมการปลกขาว ผลไดของกจกรรมมสองประเภทคอ ผลไดตามทวางแผนไว และผลไดของอกกจกรรมทไมไดวางแผนไว เชน กจกรรมการเลยงปลาหมอเทศ ผลไดทวางแผนไว (Intended Outputs) คอ ปลาหมอเทศ ผลไดทไมไดวางแผนไว (Unintended Outputs) อาจเปนกงและปลาจากธรรมชาต ผลไดทไมไดวางแผนไวน จะกอใหเกดผลกระทบไดเชนเดยวกบผลไดทวางแผนไว

(3) ผลกระทบ คอ ผลทเกดจากการใชประโยชนจากผลไดในกจกรรมของโครงการ ตวอยางเชน นาเพอการเกษตรคอผลไดจากกจกรรมการสรางอางเกบนา ถามการใชประโยชนจากนาชลประทาน เชน เพอการปลกขาว ผลกระทบอาจทาใหผลผลตขาวเพมขน ผลกระทบนอาจเปนไดทงผลกระทบตามทวางแผนไว กบผลกระทบทเกดขนโดยไมวางแผนไว ซงเปนไปไดทงทางบวกและทางลบ ตวอยางผลกระทบทางบวก เชน กจกรรมการปลกไมผล ผลกระทบตามทวางแผนไว คอ ผลผลตผลไมเพมขน และผลกระทบทไมไดวางแผนไวคอ นาผงเพมขนจากการเลยงผง

20

(4) ผลกระทบตอเนอง คอ ผลกระทบทเกดตอเนองจากผลกระทบ ซงเปนผลลพธระดบสงสดของโครงการ ผลกระทบตอเนองทเกดขนนอาจเปนผลกระทบตอเนองตามทไดวางแผนไว และเปนผลกระทบตอเนองทไมไดวางแผนไว ตวอยางเชน กจกรรมการผลตขาวของเกษตรกรตามโครงการเกษตรทฤษฎใหม วตถประสงคของโครงการ คอ เพอใหมขาวเพยงพอตอการบรโภคแตเนองจากการมแหลงนาในไรนา ทาใหผลผลตขาวทเกษตรกรไดรบเพมมาก (ผลกระทบ) จนเหลอขาย ดงนน รายไดจากการขายขาวจงเปนผลกระทบตอเนองทไมไดวางแผนไว

องคประกอบของทง 4 กลม อาจเรยกวาตวแปรของแบบจาลอง IOEI ทจะนามาใชในการประเมนผล คาวา แบบจาลอง (Model) คอ สวนยอของสภาพความเปนจรงทเกดขนจะม

(1) ตวแปร (2) ความสมพนธของตวแปร (3) ขอสมมต

สาหรบขอสมมต (Assumptions) เปนเงอนไขของความสมพนธจากปจจย - ผลได ผลได – ผลกระทบ และจากผลกระทบ – ผลกระทบตอเนอง ความสมฤทธผลของโครงการจะเกดขนไดเมอขอสมมตเปนจรง

รปท 2 ความสมพนธของตวแปรของโครงการ

ตวอยางเชน โครงการเพมผลผลตขาว ผลกระทบคอ ผลผลตขาวเพมขนและผลกระทบ ตอเนองคอ รายไดจากขาวเพมขน ขอสมมตระหวางผลกระทบ-ผลกระทบตอเนอง คอ ราคาขาวตองไมตาลง หรอรฐบาลตองดาเนนโครงการรบจานาขาวเปลอกตอไป ซงถาขอสมมตนไมเปนจรงคอ ราคาขาวตาลง หรอรฐบาลเลกลมโครงการรบจานาขาวเปลอก เมอขอสมมตไมเปนจรงรายไดจะไมเพมขน

ปจจย / กจกรรม

ผลไดท วางแผนไว

ผลกระทบ ทวางแผนไว

ผลกระทบตอเนอง ทวางแผนไว

ผลไดทไมได วางแผนไว

ผลกระทบทไมได วางแผนไว

ผลกระทบตอเนอง ทไมไดวางแผนไว

21

7.3 รปแบบการประเมนผลแบบ IPOO model รปแบบการประเมนผล IPOO model ไดจาแนกองคประกอบของโครงการออกเปน 4 กลม ดงน (ตารางท 2 row 3.3) I = ปจจย (Inputs) P = กระบวนการ กจกรรม (Process หรอ Activities)

O = ผลได (Outputs) O = ผลลพธ (Outcomes หรอ Effect + Impact)

7.4 รปแบบการประเมนผลแบบ System Approach และ Goal Attainment Model (ตารางท 2 row 3.4)

7.4.1 การประเมนผลแบบ System Approach Model : คอ การประเมนผลซงมลกษณะการประเมนผลเปนไปทงระบบของโครงการ เรมตงแตประสทธภาพในการจดการของสวน Inputs เชน การจดหาวสดอปกรณ การบรหารดานการเงน การบรหารบคคล ตรวจสอบประสทธภาพในดานการบรหารโครงการ (Project Management) ผลสาเรจของโครงการ และผลกระทบทางเศรษฐกจและสงคม ดงนน การประเมนผลในลกษณะเชนนคอนขางจะละเอยด และยากกวาการประเมนผลในลกษณะ Goal Attainment model

เกณฑพจารณาทเชอวาจะสามารถครอบคลมโครงการไดทกแงทกมม และสนบสนนการประเมนผลระบบ System Approach Model ดงกลาวนน ใหพจารณาจากปจจยตางๆ 5 ประการคอ (1) Efficiency เปนการวดประสทธภาพและสมรรถภาพในการปฏบตงาน โดยเฉพาะอยางยงในชวงระหวางดาเนนงานและเมอโครงการเสรจสนแลว (2) Quality เปนการประเมนเกยวกบคณภาพของการปฏบตงาน และผลทไดรบจากโครงการวาตรงตามมาตรฐานทตองการหรอไม (3) Economic and Financial Assessment เปนการพจารณาวา โครงการไหนจะใหผลคมกบการลงทน เปนการควบคมคาใชจายในระหวางดาเนนการและเปนการพจารณาผลทไดรบมาเปรยบเทยบกบทนทไดลงไป (4) Goal Attainment เปนการพจารณาถงผลของโครงการวาไดแกไขปญหาทตองการมากนอยเพยงใด และเปนไปตามนโยบายทกาหนดไวหรอไม (5) Significant เปนการพจารณาถงผลกระทบตางๆ โดยทางตรงและทางออม อาจเกดมขนในขณะดาเนนการและเมอโครงการไดเสรจสนไปแลว ผลกระทบเหลานอาจเปนสงทไมเคยคาดคดมากอนกได

ประเภทการประเมนผลแบบ System Approach น เปนทนยมใชกนอยางกวางขวางในสถาบนระหวางประเทศ อาท U.N. ธนาคารโลก เปนตน

22

7.4.2 การประเมนผลแบบ Goal Attainment Model : คอ การประเมนผลโดยพจารณาเฉพาะวตถประสงคของโครงการวาไดบรรลเปาหมายทตองการหรอไม การประเมนผลแบบนจงเปนเพยงการวดผลสาเรจของการดาเนนงานวา สามารถสงผลใหบรรลถงเปาหมายทไดคาดการณไวเพยงใด หากไมเปนไปตามทคาดหมายไว มผลเนองมาจากสาเหตใด มปญหาหรออปสรรคใดททาใหการดาเนนงานไมสามารถบรรลถงเปาหมายนนได

ขอบขายของการพจารณาในการประเมนผลแบบ Goal Attainment Model นน สามารถพจารณาจากปจจยตางๆ 2 ประการ คอ (1) First approach evaluation การประเมนผลโดยพจารณาถงผลทเกดขนโดยตรง (Direct benefit) อนเนองมาจากโครงการโดยมสมมตฐานแหงความสมพนธ (Linkage Hypothesis) ของปจจยทลงทนไป (Input) กบผลทตองการใหเกดขน (Output) ตวอยางเชน โครงการสรางระบบชลประทานซงเมอโครงการแลวเสรจ ผลโดยตรงทปรากฏกคอ พนทเกษตรกรรมไดรบนาจากระบบชลประทานนน (2) Socio – Psychogical evaluation เปนการประเมนผลกระทบตอพฤตกรรมทางสงคมโดยทางออม (Indirect benefit) ซงเกยวเนองกบความสาเรจของการดาเนนงานตามโครงการ โดยมสมมตฐานแหงความสมพนธ (Linkage Hypothesis) ของผลทตองการใหเกดขน (Output) ซงมผลกระทบตอความสาเรจในระดบวตถประสงค (Purpose) และจดมงหมายระดบสง (Goal) ตวอยางเชน เมอระบบชลประทานเสรจสมบรณสามารถสงนาไปเลยงพนททเพาะปลกไดตลอดทงป กจะมผลกระทบทางออมทาใหเกษตรกรสามารถเพาะปลกขาวไดผลผลตสงขน อนเปนผลใหเกษตรกรมรายไดเพมขน การมผลผลตและมรายไดเพมขนน กถอไดวาเปนผลทไดรบทางออมจากโครงการชลประทาน นน

สาหรบการประเมนผลประเภทน ไดนามาเผยแพรและใชกนอยางกวางขวางโดยองคการ USOM. และโครงการ A.I.D. ซงประเทศตางๆ ในเอเชยนาระบบการประเมนผลลกษณะนมาใชเปนสวนมาก

7.5 รปแบบการประเมนผลแบบ CIPP Model (ประชม, 2529 : 91-95)

รปแบบของการประเมนผลโครงการจาแนกตามประเภทของการตดสนใจม 4 ชนดคอ การประเมนผลสภาพแวดลอม (Context evaluation) การประเมนผลขอมลนาเขา (Input evaluation) การประเมนผลกระบวนการ (Process evaluation) และการประเมนผลผลต (Product evaluation) 2/ หรอทเรยกวาการประเมนผลแบบ CIPP (CIPP Model) ตารางท 2 row 3.5 ---------------------------------------------- 2/ PDK National Study Committee on Evaluation, Educational Evaluation and Decision Making Itasca, Illinois;

F.E. Peccock Publishers, Inc., 1971, pp.218-235

23

(1) การประเมนผลสภาพแวดลอม (Context evaluation) เปนการประเมนทมจดมงหมายเพอการคนหาเหตผลในการกาหนดวตถประสงคของโครงการ โดยจะระบถงสภาพแวดลอมทงภายนอกและภายใน ทอาจมผลกระทบตอโครงการ ระบถงความตองการและโอกาสตางๆ ทจะเกดขน รวมทงการคาดการณปญหาและวเคราะหถงปญหาทจะเกดขน เมอไดมการวเคราะหสภาพตางๆ ดงทกลาวแลวอยางละเอยด จงจะกาหนดวตถประสงคของโครงการขน อาจสรปไดวา การประเมนสภาพแวดลอมเปนการประเมนเพอการวางแผนการตดสนใจในการกาหนดวตถประสงคของโครงการ นนเอง

การประเมนสภาพแวดลอมจาแนกออกไดเปน 2 วธคอ การประเมนตามสภาวการณ (Contingency) และการประเมนผลตามความสอดคลอง (Congruence)

การประเมนตามสภาวการณ เปนลกษณะการประเมนทมงคนหาพลงหรออทธพลทอยภายนอกระบบทจะสามารถนามาเพอปรบปรงแกไขระบบใหดขน เชน การศกษาดงานวธการปฏบตงานของหนวยงานหรอระบบอน การศกษาจากผลการวจยและตารบตาราตางๆ การขอคาแนะนาปรกษาจากบคคลภายนอก การระดมพลงความคดกบบคคลภายนอก การประเมนคานยม เจตคต สภาวะเศรษฐกจ สภาวะทางการเมอง ความเปลยนแปลงของจานวนประชากร และอนๆ เปนตน อยางไรกดการประเมนสภาพแวดลอมตามสภาวการณจะตองมคาถามในลกษณะ “ถา...แลว (If..then..)” นาอยเสมอ ทงนเพอนาไปสการคาดการณขอมลทจะเกดขนในอนาคตและนาขอมลนนทาการวเคราะหพจารณาเพอการกาหนดวตถประสงคของโครงการตอไป ดงเชน

ถา เกดการจราจลขนในเมอง แลว จะเกดอะไรขนกบระบบการศกษาของเมองนน ถา งบประมาณทางดานการศกษาลดลงรอยละสบ แลว จะใชงบประมาณทไดรบ

อยางไร และจะเกดอะไรขนกบการศกษาของประเทศ

การประเมนผลตามความสอดคลอง เปนลกษณะการประเมนทเปรยบเทยบกนระหวางผลทเกดขนจรงกบผลทคาดหวงวาจะเกดขนวา มความสอดคลองหรอมความแตกตางกน การประเมนสภาพแวดลอมโดยวธนเปนการประเมนทงระบบ ทงนเพอตองการทจะดวาการดาเนนงานโครงการบรรลตามวตถประสงคของโครงการหรอไม และมากนอยเพยงใด การประเมนความสอดคลองมกจะเปนการศกษาสภาพแวดลอมภายในโครงการเอง เชน ลกษณะโครงสรางการ บรหารโครงการงบประมาณเพอการดาเนนงาน ลกษณะการวางแผนดาเนนงาน การตดตอสมพนธระหวางแผนกงานตางๆ ภายในโครงการรวมทงการตดตอสมพนธกบแผนกงานภายนอกโครงการ ปฏทนและตารางการปฏบตงาน ภารกจของแผนกงานตางๆ และอนๆ เปนตน

อยางไรกด การประเมนสภาพแวดลอมดวยวธตามสภาวการณ และดวยวธตาม ความสอดคลองจะตองเปนไปดวยกนเสมอ หรอจะตองใชรวมกนเสมอ จะแยกออกจากกนไมได เพราะการประเมนความสอดคลองเปนการคนหาความตรงกนหรอความเหมอนกน (Conformance)

24

และการประเมนตามสภาวการณเปนการคนหาการปรบปรงแกไข (Improvement) กลาวคอการปรบปรงแกไขโครงการจะเกดขนไมไดถาไมทราบวาโครงการนนมความแตกตางหรอสอดคลองกนหรอไม ในทานองเดยวกนหากทราบถงความแตกตางของโครงการแตโครงการนนไมไดรบการปรบปรงแกไข โครงการนนกไมเกดประโยชนหรอไมสามารถจะดาเนนการตอไปได

(2) การประเมนผลขอมลนาเขา (Input evaluation) เปนการประเมนผลทมจดมงหมายเพอการนาเสนอขอมลสาหรบการกาหนดถงวธการในการใชทรพยากรเพอใหโครงการบรรลถงวตถประสงค โดยจะระบใหทราบถงลกษณะของขอมลนาเขาดงน (2.1) สมรรถภาพและความรบผดชอบของบคคลและของหนวยงานทจะบรหารโครงการ (2.2) กลยทธหรอยทธวธทจะทาใหโครงการบรรลถงวตถประสงค (2.3) รปแบบเฉพาะของขอมลทจะชวยสนบสนนการนาไปใชของยทธวธทไดเลอกสรรแลว

การประเมนผลขอมลนาเขาจะเปนการประเมนในลกษณะทวเคราะหขอมลในสวนละเอยดอยางลกซง (microanalytic) ทมงวเคราะหหาขอมลทดทสดทจะนาไปใชในการกาหนดวตถประสงคหรอการบรหารโครงการ วธการเปนการประเมนขอมลเขาจะผนแปรไปตามความมากนอยในความเปลยนแปลงของโครงการหรอผนแปรไปตามความสงตาของขอมลทจะนาไปสนบสนนความเปลยนแปลงของโครงการนน เชน ถาโครงการหนงมการเปลยนแปลงนอยและมขอมลสนบสนนการเปลยนแปลงครบถวนมากพอและเปนขอมลทมคณภาพ การประเมนผลขอมลนาเขาอาจทาแตนอยกเปนการเพยงพอแลว เปนตน

การตดสนใจทขนอยกบการประเมนผลขอมลนาเขา มกจะเปนผลมาจากการมขอมลนาเขาทเฉพาะเจาะจงหรอเปนขอมลทไดรบการเลอกสรรมาอยางดแลว เชน มวธการดาเนนงานทด มวสดอปกรณ เครองมอ เครองใช ตารางการปฏบตงาน สายการบงคบบญชา บคลากร และงบประมาณทเพยงพอและมคณภาพเปนอยางด ซงเปนทเชอแนไดวาหากนาไปบรหารโครงการแลว ยอมจะไดผลทดอยางแนนอนบรรลถงเปาหมายโครงการอยางมประสทธภาพ

(3) การประเมนผลกระบวนการ (Process evaluation) เปนการประเมนเพอการควบคมการบรหารโครงการ ผลของการประเมนจะเปนขอมลใหผบรหารโครงการใชปรบปรงโครงการใหสามารถดาเนนการและบรรลถงวตถประสงคอยางมประสทธภาพ จดมงหมายของการประเมนผลกระบวนการจาแนกไดเปน 3 ประการคอ (3.1) เพอตรวจสอบหรอเพอพยากรณความบกพรองในการดาเนนงานโครงการ (3.2) เพอเสนอขอมลทจะนาไปสการตดสนใจดาเนนโครงการ (3.3) เพอดารงไวซงการดาเนนโครงการทเปนไปดวยด

25

การประเมนผลกระบวนการจะตองคานงถงกลยทธในการประเมนทสาคญ 3 วธคอ ประการแรก จะตองทาการประเมนหรอวเคราะหความเหมาะสมและความคมคาของการใชทรพยากร ประการทสอง จะตองทาการประเมนความสามารถในการบรหารโครงการของผดาเนนโครงการ และประการทสาม จะตองทาการประเมนความเหมาะสมและความเปนไปไดของรปแบบโครงการทไดกาหนดขน การประเมนทงสามสวนหรอทงสามกลยทธทกลาวแลวจะสามารถทาใหทราบไดโดยชดเจนวากระบวนการบรหารโครงการจะบรรลวตถประสงคของโครงการไดหรอไม และหากเกดความผดพลาดขน ความผดพลาดนนเกดจากโครงสรางรปแบบของโครงการหรอเกดจากวธการดาเนนโครงการนน

(4) การประเมนผลผลงาน (Product evaluation) เปนการประเมนทมจดมงหมายเพอการพจารณาตดสนใจหรอการแสดงความคดเหนตอความสาเรจของโครงการทงในขณะทโครงการกาลงดาเนนงานอย และเมอโครงการไดเสรจสนลง การประเมนในลกษณะนจะเปนการเปรยบเทยบระหวางผลงานทเกดขนกบเกณฑหรอมาตรฐาน หรอวตถประสงคทไดกาหนดขนไว โดยวเคราะหเพอใหทราบวาโครงการประสบกบความสาเรจหรอไมบรรลวตถประสงคดวยเหตผลใด โดยพจารณาวเคราะหจากสภาพแวดลอมโครงการ (context) ขอมลนาเขา (input) หรอทรพยากรโครงการและตวกระบวนการ (process) ในการบรหารโครงการ ซงขอมลทง 3 ลกษณะ จะไดจากการรวบรวมและการบนทกไวโดยละเอยดตงแตเรมตนของการดาเนนงานโครงการ

เกณฑการประเมนผลงาน เกณฑทใชเปรยบเทยบกบผลงานโครงการโดยปกตจาแนกเปน 2 ลกษณะ คอ เกณฑทตงขน (Instrumental criteria) และเกณฑตามเหตผล (Consequential criteria) 3/

เกณฑทตงขน (Instrumental criteria) เปนเกณฑกลางทกาหนดขนไวกอนทจะมการดาเนนงานหรอเปนเกณฑทเปนไปตามวตถประสงคทไดกาหนดไว หรอเปนเกณฑทเปนไปตามเครองมอทมการกาหนดไวลวงหนา ตวอยางเชน ผทจะผานการสอบคดเลอกเปนนสตในระดบบณฑตศกษาจะตองสอบผานวชาเอกไดคะแนนไมนอยกวารอยละ 85 หรอผทจะสมครเขาศกษาระดบบณฑตศกษาสาขาการบรหารการศกษาจะตองมตาแหนงทางการบรหารระดบหวหนาแผนก และมประสบการณในการบรหารไมนอยกวา 2 ป เปนตน

เกณฑตามเหต (Consequential criteria) เปนเกณฑทเปนไปตามเหตการณ ทเกดขนหรอเปนเกณฑทตองผนแปรไปตามสถานการณในขณะทโครงการดาเนนงานอย ทงนเพอให โครงการมความเปนไปไดหรอดาเนนงานได หรอเพอใหการดาเนนงานโครงการสอดคลองกบ ---------------------------------------------------------- 3/ Michael S. Scriven, “The Methodology of Evaluation”, Perspectives of Curriculum Evaluation (AERA

Monograph Series on Curriculum Evaluation, No.1) Chicago ;Rand McNally & Co; 1967,pp.39-83

26

ภาวะการณทเกดขนในขณะนน ซงหากใชเกณฑหรอมาตรฐานทตงขนเปนตวเปรยบเทยบอาจทาใหโครงการนนเปนไปไมได หรอโครงการอาจไมสามารถบรรลวตถประสงคทงหมดได ผลงานของโครงการอาจสงหรอตากวาทควรจะเปน แตกตองเปนเกณฑทใชไดทงนเพราะมเหตการณททาใหตองยอมรบเกณฑนน เชน ในภาวะเงนเฟอราคาสนคาทกชนดจะตองเพมขนเปนสองเทา หรอในระยะเรมตนการใชหลกสตรใหมจานวนผสอบตกจะมเปนจานวนมาก และการใชเวลาในการสอนซอมเสรมของครอาจารยจะตองเพมเปนสปดาหละ 6 ชวโมง ซงมากกวาเดมถงสปดาหละ 4 ชวโมง เปนตน การเพมขนเปนสองเทาของราคาสนคา หรอการเพมเวลาในการสอนซอมเสรมเปนสปดาหละ 6 ชวโมง เปนเกณฑทตงขนตามเหตการณทเกดขนในขณะนน

สรปไดวาการประเมนผลงานเปนการวดและการแปลผลการปฏบตงานทเกดขนวา บรรลวตถประสงคโครงการหรอไมและสมควรทจะดาเนนโครงการตอไปหรอไม หรอจะปรบปรงเปลยนแปลงโครงการอยางไรจงจะทาใหโครงการดาเนนงานอยางมประสทธภาพมากยงขน และบรรลถงวตถประสงคทไดกาหนดไวอยางสมบรณมากทสด เพอใหเหนถงความสมพนธระหวางรปแบบของการประเมนผลแบบ CIPP กบประเภทของการตดสนใจ จงสามารถสรปรายละเอยดดงทกลาวแลวเปนรปท 3 ไดดงน รปท 3 ความสมพนธระหวางรปแบบการประเมนผลกบประเภทของการตดสนใจ

รปแบบการประเมนผล ประเภทการตดสนใจ

การประเมนผล สภาพแวดลอม

การประเมนผล ขอมลนาเขา

การประเมนผล กระบวนการ

การประเมนผลผลงาน เพอปรบปรงพฒนา หรอเลกลมโครงการ

เพอการนา โครงการไปปฏบต

เพอเลอกแนวทางใน การดาเนนงานโครงการ

เพอการกาหนดทศทางและ

วตถประสงคโครงการ

ขอมลยอนกลบ

27

อนงการประเมนผลโครงการทง 4 แบบทกลาวแลว จะตองมการประสานสมพนธกนเสมอ จะใชแบบใดแบบหนงเพยงแบบเดยวยอมจะใหคาตอบกบการบรหารโครงการทไมชดเจน ดงนน การประเมนผลโครงการทดจะตองเปนกระบวนการทเปนระบบ และมการบรณาการทกแบบเขาดวยกน เพอใหเปนการประเมนผลโครงการทครบสมบรณ และถาเปนไปไดจะตองมการประเมนสงเกยวพนอนๆ ทเกดขนหลงจากทโครงการไดสนสดไปแลวในระยะเวลาหนงซงอาจเปนเวลาทนานหรอสนๆ กได โดยพจารณาจากความเปลยนแปลงทเกดขนกบบคคล และกบสภาพแวดลอมในพนททมการบรหารโครงการนน การประเมนประเภทนเรยกวา การประเมนผลกระทบ (Impact evaluation)

7.6 รปแบบการประเมนผลแบบ Goal-Based และ Goal Free model (ประชม,2529 : 85-86) 7.6.1 การประเมนผลโดยยดวตถประสงคเปนหลก Goal-Based model ของไทเลอร (Ralph W.Tyler) เปนการประเมนผลทยดวตถประสงคเปนหลก ตรงกบแนวคดการบรหารงานโดยวตถประสงค (Management by Objectives) การประเมนผลโครงการแบบยดวตถประสงคเปนหลกน วตถประสงคของโครงการจะถกแยกยอยออกเปนงานทแตละคนจะตองปฏบต และเมอทกคนปฏบตงานผลงานของแตละคนจะเกดขน ซงผลงานเหลานจะสามารถวดได (โดยใชแบบสอบถาม) แลวนาไปเปรยบเทยบกบเกณฑกลาง (Norm referenced) ทกาหนดไว ความแตกตางของผลงานกบวตถประสงคทกาหนดไว คอ สงทจะบอกถงความสาเรจหรอลมเหลวของโครงการ 7.6.2 การประเมนผลโครงการแบบยดความเปนอสระจากเปาประสงค (Goal Free) ของสไครเวน (Michael S.Scriven) เปนการประเมนทลกษณะตรงขามกบประเมนแบบยดวตถประสงคเปนหลก เปนการประเมนทกสวนและทกอยางทเกดขนจากโครงการ แลวพจารณาดวาเปนไปตามทตองการหรอไมโดยไมตองเทยบกบวตถประสงคของโครงการ เพราะถาไปเทยบกบวตถประสงคหรอเปาประสงคของโครงการแลว จะทาใหผประเมนละเลยผลกระทบบางอยางทเกดจากการดาเนนการของโครงการนน การประเมนแบบน ตองการลดความลาเอยงของผประเมนทมงพจารณาสวนใดสวนหนงของโครงการตามเกณฑทกาหนดไว แลวละเลยหลายสงหลายอยางทเกดขนแลวถอวาเปนสงทไมมคาควรแกการพจารณา ซงทาใหเกดความผดพลาดในการพจารณาตดสนดาเนนงานโครงการได

แนวความคดและรปแบบการประเมนโครงการชนดน ซงไดรบการยอมรบและนาไป ใชกบการประเมนโครงการของกลมผบรโภคสนคา โดยการประเมนหาความนยมของผบรโภคหรอผใชผลตภณฑตางๆ โดยไมจาเปนทจะตองรถงวตถประสงคของบรษทผผลต แตจะพจารณาความนยมของผบรโภคหรอผใชผลตภณฑเปนเกณฑในการตดสนการดาเนนการผลต หรอการประกอบการของบรษท อนงการประเมนผลโครงการแบบอสระจากเปาประสงคไมนยมใชในการประเมนโครงการทางดานการบรการสงคม เพราะโครงการประเภทนหากไมเปรยบเทยบกบเกณฑ

28

หรอวตถประสงคทกาหนดไวแลว กไมสามารถจะประเมนไดหรอถาประเมนไดกตองเปนไปตามเกณฑของผประเมน ซงอาจเกดความลาเอยงขนได และไมเปนไปตามเจตนารมยทแทจรงของการประเมนโครงการตามแนวคดหรอรปแบบน

7.7 รปแบบการประเมนผลแบบ OOPP model (ศนยวจยเศรษฐศาสตรประยกต,2544)

OOPP model หรอ Objective Oriented Project Planning ใชหลกการประเมนผล สมฤทธตามวตถประสงคทกาหนดไวในการวางแผนโครงการเปนเครองมอในการวเคราะห หากดจากกระบวนการโครงการกคอการประเมนผล Effect และ Impact ทเกดขนเทยบกบ purpose และ Goal ของโครงการนนเอง ศนยวจยเศรษฐศาสตรประยกต คณะเศรษฐศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร ไดใชวธการนในการประเมนผลการพฒนาการเกษตรในชวงของแผนพฒนาฯ ฉบบท 8 เสนอตอสานกงานเศรษฐกจการเกษตร

ในการประเมนผลไดใชวธสงแบบสอบถามไปใหเจาหนาทผรบผดชอบโครงการตางๆ ทปรากฏอยในแผนงานตอบ คาตอบจะแบงออกเปน 3 ระดบ คอ (1) โครงการใหผลสมฤทธตามวตถประสงค (2) โครงการใหผลสมฤทธเพยงบางสวน (3) โครงการยงไมสมฤทธผลตามวตถประสงคและไมแนใจ

แลวนาขอมลทไดรบมาวเคราะหระดบความสมฤทธผลตามวตถประสงคของโครงการและตามยทธศาสตรแตละดาน

7.8 รปแบบการประเมนผลองคกรแบบสมดล (Balanced Scorecard : BSC)

การประเมนผลองคกรแบบสมดล (Balanced Scorecard) เปนการประเมนผลการปฏบตงานขององคกรทกาหนดความสมดลของปจจยหลกแหงความสาเรจ แนวคดนไดรบความสนใจและความนยมจากโลกธรกจ ตงแต Robert S.Kaplan และ David P.Norton ไดเรมเสนอแนวความคดในป ค.ศ. 1992 เนองจากทผานมาองคกรสวนใหญจะตงวตถประสงคทางธรกจ (Business Objectives) โดยใชเปาหมายดานการเงนเปนหลก ซงอาจจะทาใหขาดการเชอมตอกบเปาหมายและวสยทศนเชงกลยทธในระยะยาว (ทงดานการพฒนาและการประยกตใชกลยทธขององคกร) โดยการประเมนผลแบบ Balanced Scorecard ของธรกจจะใหทศนมตทสมดลระหวาง (1) ความตองการทางการเงน (Financial Concern) (2) กระบวนการภายใน (Internal Process) (3) นวตกรรมและการเรยนร (Learning and Innovation) (4) ลกคา (Customer) ประการทสาคญ Balanced Scorecard ไมไดเปนพยงแควธประเมนผลการปฏบตงาน (Performance Measurement System) เทานน แตยงใหความสาคญกบโอกาสทองคกรนนๆ จะประสบกบความสาเรจในอนาคต โดยจะเปนระบบการบรหารทมพลวต (Dynamic) ซงจะเสรมแรง ประยกต และผลกดนกลยทธขององคกรไปขางหนาอยางตอเนอง

29

Robert S. Kaplan และ David P. Norton ไดเสนอแนวคดพนฐานวธประเมนผลแบบ Balanced Scorecard วาเปนการเชอมโยงการควบคมการปฏบตงานระยะสน (Short-Term Operational Control) เขากบวสยทศนและกลยทธในระยะยาวขององคกร ดวยทศนมต (Perspectives) ขององคกรทง 4 ดาน ซงมพนฐานเวลาใน 3 มต คอ อดต ปจจบน และอนาคต ทาใหธรกจมทศนมตทกวางขน โดยไมไดใหความสาคญกบผลตอบแทนในระยะสนแตเพยงอยางเดยว ดงรปท 4 ทแสดงถงทศนมตทง 4 ดาน คอ ทศนมตดานการเงน ซงเปนภาพเหตการณในอดตทเกดขนแลว (What was) สวนทศนมตดานลกคาและทศนมตดานกระบวนการภายใน เปนภาพเหตการณทกาลงเปนอยในปจจบน (What is) และทศนมตดานนวตกรรมและการเรยนรเปนภาพเหตการณทคาดวาจะเกดขนในอนาคต ((What will be) สามารถนามารวมไวดวยกนเปนกรอบความคด และสามารถอธบายภาพรวมของธรกจทงหมดใหเขาใจไดงายขน และทสาคญกรอบความคดนจะตองแสดงถงสงทฝายบรหารกาลงมงความสนใจอยางแทจรง รปท 4 องคประกอบของวธประเมนผลแบบ Balanced Scorecard

ทศนมตดานการเงน วตถ

ประสงค ตวชวด เปาหมาย กจกรรม

เพอใหบรรลความสาเรจดานการเงนทซงปฏบตตอผถอหนอยางไร

ทศนมตดานลกคา ทศนมตดานกระบวนการภายใน

วตถ ประสงค

ตวชวด เปาหมาย กจกรรม วตถ

ประสงค ตวชวด เปาหมาย กจกรรม

เพอใหลกคาและผถอหนพงพอใจ

เพอใหบรรลวสยทศนทซงจะปฏบต ตอลกคาไดอยางไร

ทศนมตดานนวตกรรมและการเรยนร

วตถ ประสงค

ตวชวด เปาหมาย กจกรรม

เพอใหบรรลวตถประสงคและองคกรจะสามารถกอใหเกดการพฒนาอยางตอเนองไดอยางไร

ทมา : ปรบปรงจาก Kaplan R.S. & Norton DP. (1996) การประเมนผลองคกรแบบ Balanced Scorecard ขางตน หากนามาปรบใชกบการประเมนผลโครงการ พอจะสรปไดดงน (ตารางท 2 row 3.8)

(1) ความตองการทางการเงน (Financial Concern) ตรงกบ Inputs ปจจยทางการเงนทแสดงใหเหนเกยวกบความกาวหนาของการใชงบประมาณ คาใชจายตอหนวยซงแสดงถงประสทธภาพของการเกดประสทธผล รวมถงสนเชอทใหแกเกษตรกร

วสยทศน และกลยทธ

30

(2) กระบวนการภายใน (Internal Process) ตรงกบ Activities และ Outputs ทแสดงใหเหนถงความกาวหนาของกจกรรมและความสาเรจตามเปาหมายของโครงการ (3) นวตกรรมและการเรยนร (Learning and Innovation) ตรงกบ Impact ไดแก เทคโนโลยทใชในการพฒนา การเรยนรหรอความรทเกษตรกรไดรบ การใชเทคโนโลย (4) ลกคา (Customer) ตรงกบทกขนตอนของกระบวนการโครงการคอตงแต Activities และ Impact แตมองในมตทแสดงถงความพงพอใจของผไดรบประโยชนจากโครงการทมตอโครงการ เชน ความพงพอใจของเกษตรกรทมตอโครงการ

7.9 รปแบบการประเมนผลแบบ MIOI model ของศนยประเมผล สานกงานเศรษฐกจการเกษตร

MIOI model ไดจาแนกองคประกอบของโครงการออกเปน 4 กลม ดงน M = การบรหารจดการ (Management) ไดแก การดาเนนงานตามแผน การตดตาม

กากบงาน การประสานงานระหวางหนวยงานและภายในหนวยงาน การประสานงานกบกลมประชาชนเปาหมาย ซงเปนกระบวนการททาชวงเรมดาเนนการโครงการใหมๆ และระหวางดาเนนการโครงการ

I = ปจจย (Inputs + Activities) O = ผลได (Outputs) I = ผลกระทบ (Impact = Effect + Impact)

8. ขนตอนหรอกระบวนการประเมนผลโครงการ (ในทางปฏบต)

ขนตอนหรอกระบวนการประเมนผลโครงการทจะกลาวถงในทนจะไมเนนขนตอนการประเมนผลในทางทฤษฎ แตจะเนนถงขนตอนตางๆ ทควรจะทา ในทางปฏบตเปนหลก กลาวคอ จะเรมทาการประเมนผลโครงการใดโครงการหนงไปจนถงขนตอนสดทาย คอ (1) ขนตอนท 1 ศกษาความเปนมาของโครงการ (2) ขนตอนท 2 กาหนดหรอเลอกรปแบบและประเภทการประเมนผล (3) ขนตอนท 3 ศกษาทาความเขาใจเคาโครงการใหกระจางแจง (4) ขนตอนท 4 จาแนกผลการดาเนนงานตามโครงการ (ทคาดวาจะทาจรง) (5) ขนตอนท 5 กาหนดประเดนตวชวดและวธการวเคราะหขอมล (6) ขนตอนท 6 การรวบรวมขอมล วเคราะหขอมลและใหความเหนเชงประเมนผล (7) ขนตอนท 7 จดทาเคาโครงการประเมนผล (Project Proposal) (8) ขนตอนท 8 การเขยนรายงานการประเมนผล

แตละขนตอนมรายละเอยด ดงน (ดความสมพนธของแตละขนตอนตามรปท 5)

รปท 5 ขนตอนหรอกระบวนการประเมนผลโครงการ ทมา : ปรบปรงจาก ประชม, 2529 : 78

ความสอดคลอง

เปรยบเทยบ

ความสอดคลอง

เปรยบเทยบ

ความสอดคลอง

เปรยบเทยบ

ความสอดคลอง

เปรยบเทยบ

เปรยบเทยบ ดความสอดคลอง

Congruence

7. เปรยบเทยบกบโครงการอน

8. การพจารณา (ขอเสนอแนะ) ตดสนใจวา โครงการจะไดรบการสนบสนนหรอไม

6. การรวบรวมวเคราะหขอมลและใหความเหนเชงประเมนผล 6.1. รวบรวมขอมลและวเคราะหขอมล - ขอมลปฐมภม - ขอมลทตยภม

4. ผลการดาเนนงาน ตามโครงการ

4.1 Inputs ทใชไปจรง

4.5 Impact ทเกดขนจรง

6.2 การใหความเหนเชงประเมนผล - ป ร ะ ส ท ธ ภ า พ(Efficiency) การเปลยน Inputs เปน Outputs - ป ร ะ ส ท ธ ผ ล(Effectiveness) เกด Outputs ตามตองการไหม - ความสอดคลอง ในแตละระดบ - ปญหา อปสรรค

5.2 ตวชวดระดบผลกระทบ การประเมนผล ม 2 วธ (1) ใชแผนแบบการประเมนผล(เปรยบเทยบ) เชน (1.1) กอนกบหลงไมมกลมควบคม (1.2) กอนกบหลงมกลมควบคม (ทงในนอก) (1.3) ในกบนอก (หลงโครงการ) (2) ไมใชแผนแบบการประเมนผล - สรางแบบจาลองทางสถต เชนReqression 5.3 การวเคราะหขอมล คาเฉลย รอยละ สดสวน อตราสวน ทดสอบสมมตฐาน ความแตกตาง, เชน t-test สรางแบบจาลองทางสถต

- ป ร ะ ส ท ธ ผ ล Outputs Effect Effect Impact - ความสอดคลอง ก บ ว ต ถ ป ร ะ ส ง ค แ ล ะเปาประสงค - ความพงพอใจ

โดยเหตผล (Logical Contingency)

3. เคาโครงการ Project Design

3.1 Inputs ทตงใจจะใช

3.2 Activities ทตงใจจะทา

3.3 Outputs ทคดวาจะไดรบ

3.4 Purpose ทคดวาจะเกดขน

3.5 Goal ทคดวาจะเกดขน

โดยเหตผล

โดยเหตผล

โดยเหตผล

โดยการพสจน

โดยการพสจน

โดยการพสจน

4.2 Activities ททาจรง

4.3 Outputs ทไดจรง

4.4 Effect ทเกดขนจรง

5.1 ตวชวดระดบ Input - Output การประเมนผลโดยไมใชแผนแบบคอ (1) เปรยบเทยบระหวางผลไดกบ - เปาหมายหรอแผนหรอ - เกณฑมาตรฐาน เชน รอยละ สดสวน อตราสวน

กาหนด

5. ประเดน และตวชวด

โดยการพสจน (Empirical Contingency)

1. ความเปนมาของโครงการ

2. กาหนดรปแบบและประเภทการประเมนผล

ความคาดหวง (คด) ความเปนจรง (ทา)

32

8.1 ขนตอนท 1 ศกษาความเปนมาของโครงการ โดยขอรายละเอยดจากเจาของโครงการหรอผยกรางโครงการ 8.2 ขนตอนท 2 กาหนดหรอเลอกรปแบบและประเภทการประเมนผล ทจะนามาใชในการประเมนผลโดยรปแบบและประเภทการประเมนผลทเลอกควรสอดคลองกบโครงการทจะทาการประเมนผล ดตวอยาง รปแบบ และประเภทการประเมนผลไดจากตารางท 1 และ 2 8.3 ขนตอนท 3 ศกษาทาความเขาใจเคาโครงการใหกระจางแจง (ทวางแผนหรอท คดไว) โดยใชแนวทางทกลาวไวในหวขอท 4 แลว จาแนกเคาโครงการออกเปนสวนๆ ตามความคาดหวงของโครงการ (ตามทคดไว) ลอตามรปแบบการประเมนผลทเลอกในขนตอนท 2 ในทนสมมตใหจาแนก (สงทคด) ออกเปน 5 สวน ดงน (1) Inputs ทตงใจจะใชในโครงการ (2) Activities ทตงใจจะทาในโครงการ (3) Outputs ทคาดวาจะไดรบจากโครงการ (4) Purpose ทคาดวาจะเกดขนตอเนองจาก Outputs (5) Goal ผลสบเนองทคาดวาจะเกดขนตอจาก Purpose

8.4 ขนตอนท 4 จาแนกผลการดาเนนงานตามโครงการ (ทคาดวาจะทาจรง) โดยเขยนจาแนกออกเปนสวนๆ ในลษณะ เทยบเคยง กบขนตอนท 3 การจาแนกในขนตอนนกเพอนาไปใชเปรยบเทยบกบขนตอนท 3 ในการกาหนดประเดนและตวชวดเปนการคดไวลวงหนาวา ผลการดาเนนงานจะออกมา ดงน (1) Inputs ทใชไปจรง (2) Activities ททาจรง (3) Outputs ทไดจรง (4) Effect ทเกดขนจรง เทยบกบ Purpose (5) Impact ผลสบเนองทเกดขนจรง เทยบกบ Goal

8.5 ขนตอนท 5 กาหนดประเดนและตวชวด ขนตอนนใหคดไวในใจเสมอวา เรากาลงจะประเมนผลโดยการ เทยบ ระหวางสงท คด (ขนตอนท 3) กบสงท ทา (ขนตอนท 4) 8.5.1 การกาหนดประเดนและตวชวดในระดบ Inputs ถง Outputs 8.5.1.1 การกาหนดประเดน กคอ กาหนดหวขอโดยสรปทเราจะทาการประเมนผลในแตละระดบ 8.5.1.2 การกาหนดตวชวดในการประเมนผลระดบ Inputs ถง Outputs (ขอ 5.1 รปท 5)

33

ตวชวด กคอ ตวทจะบอกถงความเปลยนแปลงของประเดนตางๆ โดยการ เทยบ ระหวาง สงท คด (ทจาแนกไวในขนตอนท 3) กบสงททา (ทจาแนกไวในขนตอนท 4) การประเมนผลในระดบ Inputs ถง Outputs เปนชวงของการประเมนผลการปฏบตงานตามโครงการ จะประเมนผลโดยไมใชแผนแบบ ซงลกษณะของตวชวดจะเปนการเปรยบเทยบระหวางผลทเกดขน (ทา) กบเปาหมายหรอแผน (คด) หรอเทยบกบเกณฑมาตรฐาน เชน รอยละ สดสวน อตราสวน ซงตวชวดจะแยกเปนแตละระดบตาม model การประเมนผลทเราเลอก (ในขนตอนท 2) ดงน

ประเดนและตวชวดระดบ Inputs ถง Outputs

ประเดน ตวชวด Inputs (1) (2) (3) Activities (1) (2) (3) Outputs (1) (2) (3)

(1) Inputs ทใชไปจรงเปรยบเทยบกบทตงใจจะใช (เปาหมาย) (2) (3) (1) Activities ททาจรงเปรยบเทยบกบทตงใจจะทา (เปาหมาย) (2) (3) (1) Output ทไดจรงเปรยบเทยบกบทคดวาจะไดรบ (เปาหมาย) (2) (3)

8.5.2 การกาหนดประเดนและตวชวดระดบผลกระทบ (Effect และ Impact, ขอ 5.2 รปท 5) การวดผลกระทบเปนการวดผลทเกดขนสบเนองจากการปฏบตงานตามโครงการ 8.5.2.1 การกาหนดประเดนในระดบผลกระทบ ใช purpose และ Goal ของโครงการทกาหนดไวมากาหนดเปนประเดนทจะประเมนผล 8.5.2.2 การกาหนดตวชวดในการประเมนผลกระทบ ม 2 วธ คอ (ดรายละเอยดในหวขอ 9) (1) ใชแผนแบบการประเมนผล ตวชวดจะเปนลกษณะการดการเปลยนแปลงจาก Purpose และ Goal ทตงไวโดยวเคราะหเปรยบเทยบระหวาง (มหลายแบบแตในทนเสนอ 3 แบบ) (1.1) กอนกบหลงไมมกลมควบคม (1.2) กอนกบหลงมกลมควบคมทงในและนอกโครงการ (1.3) ในกบนอกโครงการ (หลงโครงการ)

ทงน ทกแผนแบบควรจะตองมการทดสอบสมมตฐานความแตกตาง เชน ใช t-test

34

(2) ไมใชแผนแบบการประเมนผล โดยสรางแบบจาลองทางสถต เชน Regression

ประเดนและตวชวดระดบผลกระทบ

ประเดน ตวชวด Effect (แปลงจาก purpose) (1) (2) (3) (4) Impact (แปลงจาก Goal) (1) (2) (3)

Effect ทเกดขนเปรยบเทยบระหวางกอนกบหลงโครงการ (1) (2) (3) (4) Impact ทเกดขนเปรยบเทยบระหวางกอนกบหลงโครงการ (1) (2) (3)

โดยหลกการแลว ทง Effect และ Impact ควรจะมอยางละ 1 ขอ เทานน แตในโครงการทเขยนกนทวไปมกจะม Effect และ Impact หลายขอ

8.5.3 ตวชวด ควรมลกษณะ (1) ถกตองและเชอถอได (Acculate) คอ วดสงทตองการจะวดจรง (2) เทยงตรง คอ มลกษณะภาวะวสย และพสจนได รวมทงใหผลลพธสรปทเหมอนกน ไมวาจะวดโดยบคคลใด เมอใดและในสถานการณอยางไร (3) ตรงประเดน (relevant) คอ เกยวเนองกบวตถประสงค (Objectives) ของโครงการ ตรงความตองการของผใช (4) ไวตอการเปลยนแปลง (Sensitive) คอ สามารถบงชถงความเปลยนแปลงตางๆ ของประเดนทกาลงศกษาอย (5) จาเพาะเจาะจง (Specific) คอ ควรจะองกบขอมลทมอย (6) คมคาใชจาย (Cost effective) คอ ผลทไดคมคากบเวลา และคาใชจาย (7) ทนเวลา/ไมเสยเวลา (timely) คอ ควรจะสามารถเกบขอมลไดรวดเรว นาไปใชไดทนเวลา

35

8.6 ขนตอนท 6 การรวบรวมขอมล วเคราะหขอมลและใหความเหนเชงประเมนผล (ขอ 6 รปท 5)

8.6.1 การรวบรวมขอมล

ขอมลทจะตองรวบรวมนน ประกอบดวยขอมลปฐมภมหรอขอมลทตยภมอะไรบาง จะเปนไปตามประเดนและตวชวดทไดกาหนดขนตามขอ 8.5 และแบบสอบถามทใชในการรวบรวมขอมล จะตองครอบคลมทกประเดนและทกตวชวดทกาหนด ซงจานวนชดของขอมลทจะนามาเปรยบเทยบกนนน จะขนอยกบแผนแบบทเลอกไว ตวอยางเชน ถามแผนแบบทจะเปรยบเทยบระหวาง

(1) ผลกบเปาหมาย ขอมลกจะม 2 ชด คอ - ขอมลผล 1 ชด - ขอมลเปาหมาย 1 ชด - รวม 2 ชด

(2) กอนกบหลงไมมกลมควบคมขอมลจะม 2 ชด คอ – ขอมลกอน 1 ชด - ขอมลหลง 1 ชด - รวม 2 ชด

(3) กอนกบหลงมกลมควบคม ขอมลจะม 4 ชด คอ ขอมลกอนโครงการ – ทเปนในโครงการ 1 ชด - ทเปนนอกโครงการ 1 ชด ขอมลหลงโครงการ - ทเปนในโครงการ 1 ชด - ทเปนนอกโครงการ 1 ชด รวม 4 ชด

สาหรบวธการคดเลอกตวอยาง วธการสมเลอกตวอยางนน ใหใชตามหลกและวธการทางสถต ซงจะไมขอกลาวถงในทน

8.6.2 วธการวเคราะหขอมล

วธการวเคราหขอมลนนขนอยกบแผนแบบการประเมนผลทเลอกในขอ 8.5.2 เปนตนวาการวเคราะหหาคาเฉลย คารอยละ สดสวน อตราสวน เพอเปรยบเทยบกน หรอสรางแบบจาลองทางสถต ซงจะวเคราะหอยางไรบางนน ขนอยกบแผนแบบการประเมนผลทเลอกตวอยางเชน

หากมการเปรยบเทยบคาเฉลยของแผนแบบในกบนอกโครงการ นอกจากจะวเคราะหหาคาเฉลยเพอเปรยบเทยบกนแลว กตองทดสอบสมมตฐานวา คาเฉลยทไดมความแตกตางกนอยางมนยสาคญทางสถตหรอไม

36

หรอถาหากเลอกวธสรางแบบจาลองทางสถต เมอไดแบบจาลองทางสถตแลว กตองมการทดสอบเชน หาคา R2 , t-test ทดสอบระดบ significant ของคา coefficient แตละตวในแบบจาลอง เปนตน

เมอทาการวเคราะหประเมนผลในเชงเปรยบเทยบแลว ควรวเคราะหตอในเชงประสทธภาพและประสทธผลตอไปดวย ตามขอ 8.6.3

8.6.3 การใหความเหนในเชงประเมนผล (บรรเทง, 2530 : 80) การประเมนผลโครงการ ยอมขาดความสมบรณไปบาง ถาผประเมนผลไมใหความเหนดานประสทธภาพ (Efficiency) ประสทธผล (Effectiveness) และ ความสอดดคลองของผลไดกบวตถประสงคของโครงการ (Relevance) กลาวคอ เมอเปรยบเทยบผลได ผลกระทบตามตวชวด เพอทราบการเปลยนแปลงแลว ควรวเคราะหตออกนดหนงวา ผลไดผลกระทบทเกดขนมประสทธภาพและประสทธผลหรอไม (ขอ 7 รปท 5)

8.6.3.1 การประเมนผลเชงประสทธภาพ (Efficiency Evaluation) เปนการวเคราะหเปรยบเทยบระหวางผลได (Outputs) ทเกดขนกบปจจย (Inputs) ทใชไปวา ประสบผลสาเรจหรอไม โดยคดเปนตอหนวยของคาใชจาย และตอหนวยของเวลาตวอยางของการวเคราะหประสทธภาพ เชน B/C ratio ในการดาเนนงานโครงการ ถา ปจจย (Inputs) ทใชไปกอใหเกดผลได (Outputs) โดยไดผลตอหนวยลงทนสงสดคอ เสยตนทนตอหนวยตาสด (minimum cost) เสยเวลานอยกวาทกาหนด และไดผลได (outputs) ตรงตามคณภาพหรอมาตรฐานทกาหนดไว ถอวาการดาเนนงานมประสทธภาพ (Efficiency)

8.6.3.2 การประเมนประสทธผล (Effectiveness Evaluation) การวเคราะหประสทธผลของโครงการ เปนเรองสาคญของการประเมนผล เพราะเปนการวเคราะหในสวนทเปนผลกระทบในระยะสน (Effect) และผลกระทบในระยะยาวของโครงการ (Impact) การใหความเหนในเชงประเมนผลควรจะสรปสงทสาคญคอ - Outputs ซงเปนผลไดของโครงการนน ตรงกบความตองการของผทจะใชประโยชนหรอไม - Outputs ซงเปนผลไดของโครงการนน จะกอใหเกดผลกระทบตอเนองในรปของ Effects หรอไม - Effect ซงเปนผลกระทบระยะสนของโครงการนน มศกยภาพทจะเกดผลกระทบในระยะยาว (Impact) หรอไม

ประสทธผล (วฒนา, 2543 : 36) เปนการศกษาถงผลทดรบ (Effect) ของโครงการหรอกจกรรมเพอปรบปรงสงทไมพงพอใจใหดขน ดงนน ประสทธผลจงวดระดบของการบรรลจดมงหมายและเปาหมายทคาดหวงไวตามโครงการทกาหนดไว การวดประสทธผลมงหมาย ทจะปรบปรงการกาหนดโครงการและโครงสรางของการบรหาร โดยการวเคราะหขอบเขตของการ

37

บรรลจดมงหมายของแตละโครงการ โดยทควรพยายามใหสามารถวดในเชงปรมาณใหได สวนในกรณทยงไมสามารถทาไดกใหใชวธวดเชงคณภาพในเรองทเกยวกบความสอดคลองและประโยชนทไดรบ การประเมนประสทธผลควรรวมถงการประเมนความพงพอใจหรอความไมพงพอใจของชมชนทมตอผลทไดรบของโครงการ ถาเปนไปได ควรประเมนความคมทนในแงประสทธผลตอคาใชจาย (Cost-effectiveness) ดวย

ในอกนยหนง “ประสทธผล” อาจหมายถง การเปรยบเทยบระหวางผลลพธกบเปาหมายหรอวตถประสงคของโครงการทวางไว การประเมนประสทธผลททากนเสมอๆ ในทางการเกษตร เชน การหาอตราการเพมขนของรายไดสทธของเกษตรกร เปนตน ในกรณทนาประสทธผลมาเทยบกบตนทน (Cost-effectiveness) ในการประเมนผลเปนการนาหลกวชาเศรษฐศาสตรมาประยกตใช เชน ประเมนผลการใหความรแกเกษตรกร โดยวธการสงทมเคลอนทออกปฏบตงาน แนะนา เทยบกบวธการจดฝกอบรมในสถานทแหงเดยว โดยการดาเนนงานทง 2 แบบ ไดประสทธผลเทากน และศกษาวาวธใดลงทนนอยกวากแสดงวา ม (Cost-effectiveness) ดกวา หรออาจศกษาโดยเทยบตนทนเทากน ดวาวธใดใหประสทธผลสงกวา กแสดงวาม (Cost-effectiveness) ดกวา เปนตน เครองมอนมประโยชนตอการตดสนใจเกยวกบโครงการนน ๆ ไดด 8.6.3.3 ความสอดคลอง (บนเทง, 2530 : 81-82) การใหความเหนในเชงประเมนผลในสวนทเกยวกบความสอดคลองเปนการสรปในเรองตอไปน คอ

- ผลไดของโครงการนน มความสอดคลองกบการทจะแกปญหาตามทระบไวในวตถประสงคของการพฒนา หรอไม - หลกการและเหตผล และวตถประสงคของโครงการสอดคลองกบวตถประสงคของการพฒนาในระดบแผนงาน (Program) สาขา (Sector) และในระดบชาตหรอไม

- โครงการไดวางวตถประสงคไวชดเจนหรอไม - ในการดาเนนงานตามโครงการนน ไดใชทรพยากรตามทไดประมาณการไว หรอไม ตวอยาง การใหความเหนเกยวกบการประเมนผลในสามหวขอทกลาวแลวนน พจารณาไดจากตวอยางตอไปน (1) สมมตวามการดาเนนการตามโครงการพฒนาแหลงนาแหงหนง โครงการนมวตถประสงคเพอเพมผลผลตและรายไดของเกษตรกรในพนทเปาหมาย โครงการดงกลาวนมกจกรรมหลกดานการกอสรางระบบชลประทาน ไดมการวางแผนไวอยางด แตวาการดาเนนงานไมมประสทธภาพ (Inefficiency) ตนทนการกอสรางเพมขน 100% การกอสรางคลองซอยตางๆ ลาชากวาแผนทกาหนดไว

38

หลงจากการกอสรางเสรจแลวงานสงเสรมยงไมดพอ ผลกคอ ผลผลตทางการเกษตรและรายไดของเกษตรกรเพมขนนอยมาก

การสรปในเรองนอาจกลาวไดวา โครงการนมคลองสงนา เกษตรกรไดใชนาตามความตองการ แตวาไมมประสทธภาพ เพราะตนทนโครงการไดเพมขน 100% และโครงการนยงไมมประสทธผล เพราะระบบการสงเสรมยงไมด ผลผลตการเกษตรและรายไดของเกษตรกรเพมขนนอยมาก (2) โครงการพฒนาแหลงนาแหงเดยวกนน สมมตวา เกษตรกรในโครงการตนตวมากตองการเพมการผลต มความตองการสนเชอเพอซอเมลดพนธ ปย เครองมอตางๆ แต ธกส. ยงไมเปดสาขาทนน เกษตรกรจงตองยมเงนลงทนจากพอคา นายทนตางๆ ซงอตราดอกเบยอยในระดบทสงกวาสถาบนการเงน และเกษตรกรสวนใหญยงไมสามารถทจะรบภาระในอตราดอกเบยทสงได และผลกคอ เกษตรกรยงไมสามารถใชประโยชนจากแหลงนาในการเพมผลผลตไดมากนก

ในเรองนสรปไดวา โครงการมความสอดคลองคอ มนาใชในการปลกพชตามทตองการ แตยงไมมประสทธผล เพราะผลผลตและรายไดยงเพมขนไมมาก (3) สมมตวาโครงการเดม ซงมความสอดคลองและไมมประสทธภาพ (ตนทนสง) แตถาเกษตรกรไดรวมมอกนจดตงสหกรณการเกษตร มธรกจดานการใหสนเชอและการขายปจจยการผลต รบซอผลผลตจากสมาชก โดยม ธกส. เปนผใหการสนบสนนดานสนเชอแก สหกรณ ผลผลตและรายไดของเกษตรกรในโครงการเพมขน

เรองนสรปและใหความเหนไดวา โครงการพฒนาแหลงนาแหงนมประสทธผล เพราะเพมผลผลตและรายไดของเกษตรกรในโครงการเพมขน (4) โครงการพฒนาแหลงนาแหงเดยวกนน สมมตวาการกอสรางดาเนนการอยางมประสทธภาพ สามารถเพมผลผลตและรายไดใหกบเกษตรกรในโครงการอยางมาก โครงการนมเปาหมายในการทจะเพมผลผลตฝาย เพราะตองการลดการนาเขาฝายจากตางประเทศ และผลของโครงการในระยะแรกตรงกบการแกปญหาคอ สามารถผลตฝายไดโดยสามารถลดการนาเขาฝายจากตางประเทศไดจานวนหนง แตตอมาสมมตวาตลาดฝายเกดการผกขาด ทาใหราคาฝายทเกษตรกรไดรบตกตามาก เกษตรกรเลกปลกฝายและหนไปปลกขาวแทน ซงกสามารถเพมผลผลตและรายไดใหเกษตรกรเชนเดยวกน

เรองนสรปไดวา โครงการมประสทธภาพ มประสทธผล แตไมมความสอดคลองในการทจะแกปญหาในระดบชาต คอ ไมสามารถทจะลดการนาเขาฝายจากตางประเทศได

39

8.7 ขนตอนท 7 จดทาเคาโครงการประเมนผล (Project Proposal)

เมอไดดาเนนการตามขนตอนท 1—6 แลว กควรจะจดทาใหเปนลายลกษณอกษร โดยเขยนเปนเคาโครงการประเมนผล (Project Proposal) เพอจะไดดวามสวนใดบางหลงลม หรอขาดตกบกพรองทควรจะตองแกไขกอนทจะนาไปดาเนนการประเมนผลจรง ซงรปแบบของเคาโครงการประเมนผลของศนยประเมนผล มดงตอไปน

เคาโครงการประเมนผล (Project Proposal) 1. ชอโครงการ (การประเมนผลแผนงาน/โครงการ............................) 2. ประเภทเอกสาร (เอกสารวจยเศรษฐกจการเกษตร) 3. ชอผเสนอโครงการ (สวน............................. ศนยประเมนผล) 4. หลกการและเหตผล ประกอบดวย 3 ยอหนา คอ - สรปความเปนมาและวตถประสงค - วธการดาเนนงานของโครงการและเปาหมาย - เหตผลความจาเปนทตองประเมนผล 5. วตถประสงคของการประเมนผล 6. ขอบเขตการประเมนผล ประกอบดวย - พนทประเมนผล - กลมเปาหมาย - ชวงเวลาในการประเมนผล 7. แนวคดและเคาโครงทฤษฎ 7.1 การตรวจเอกสาร 7.2 แนวคดและเคาโครงทฤษฎ (รปแบบการประเมนผลตางๆ เชน CIPP, IOEI ฯลฯ ทเกยวของ รวมทง MIOI Model) 8. วธการประเมนผล 8.1 รปแบบและประเภทการประเมนผล

8.1.1 รปแบบการประเมนผล ใช MIOI (Management, Inputs, Outputs, Impact) โดย (1) ใชแผนแบบในการเปรยบเทยบ (กอน-หลง, ใน-นอก) หรอ (2) ไมใชแผนแบบ (เปรยบเทยบผลไดกบเปาหมาย, ใช Regression) 8.1.2 ประเภทการประเมนผล เปนการประเมนผล (กอน-ระหวาง-หลง มโครงการ)

40

8. แผนแบบการประเมนผล (บรรเทง, 2532,2546)

แผนแบบการประเมนผลโครงการทางการเกษตร โดยทวไปสามารถแบงออกได 2 วธ คอ (1) การประเมนผลโดยใชแผนแบบทดลอง (เปรยบเทยบ) (2) การประเมนผลโดยไมใชแผนแบบทดลอง (เปรยบเทยบ)

เนองจากแผนแบบการประเมนผลมหลายวธ บางวธมจดมงหมายจะวดและวเคราะหการเปลยนแปลงเพยงหยาบๆ แตบางวธมจดมงหมายทจะวดผลการเปลยนแปลงสทธทเกดจากโครงการ ดงนน แผนแบบการประเมนผล จะเปนปจจยทกาหนดคณภาพของการประเมน นอกจากน การเลอกใชแผนแบบการประเมนผลแบบใดแบบหนง จะเปนปจจยทกาหนด ชนด แหลง วธการรวบรวมขอมล และการวเคราะหขอมล

เคาโครงการประเมนผล (ตอ)

8.2 ประเดนและตวชวด ประกอบดวย ดานการบรหารจดการ (Management) ดานปจจยนาเขา

(Inputs) ดานผลได (Outputs) ดานผลกระทบ (I : Effect และ Impact) 8.3 การรวบรวมขอมล ประกอบดวย 8.3.1 วธการรวบรวม (เครองมอ) เชน แบบสอบถาม, แบบสมภาษณ ฯลฯ 8.3.2 แหลงขอมล (1) แหลงขอมล - แผนแบบการเลอกตวอยาง เชน SRS, SYSTEM, Stratified, Cluster, Convenience, Purposive, Quota, Focus group ฯลฯ - วธการสมตวอยาง เชน SRS, SYSTEM, Convenience ฯลฯ (2) ขอมลทตยภม เชน เอกสารโครงการ, รายงานความกาวหนาฯ ฯลฯ 8.4 การวเคราะหขอมล เชน 8.4.1 เชงคณภาพ 8.4.2 เชงปรมาณ เชน (1) สถตพรรณนา (Descriptive Statistic) เชน คาเฉลย, รอยละ, ความแปรปรวน ฯลฯ (2) สถตอนมานหรอสถตอางอง (Inferential Statistic) เชน การทดสอบสมมตฐาน,

สหพนธ, สมการถดถอย ฯลฯ 9. งบประมาณคาใชจาย (ประมาณการโดยแสดงรายละเอยดพอสงเขป เชน คาใชจายสารวจ คาจดทาเอกสาร เปนตน) 10. ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ( ใหเขยนในรปของผลลพธ : Outcome )

41

8.8 ขนตอนท 8 การเขยนรายงานการประเมนผล (บรรเทง, 2530 : 48-49)

ในทางปฏบต รายงานการประเมนผลนนไมใชเพยงการวเคราะหผลการดาเนนงานและการบรรลวตถประสงคของโครงการ รวมทงการใหความเหนในเชงประสทธภาพ ประสทธผลและความสอดคลองของการดาเนนงานตามวตถประสงคเทานน แตจะตองเปนรายงานทเสนอใหผบรหารโครงการในระดบผจดการ นกวางแผน และผกาหนดนโยบายไดทราบถงบทเรยนทไดจากโครงการททาการประเมนผล เพอนาไปปรบปรงโครงการทกาลงดาเนนการอย หรอนาไปวางแผนโครงการใหม รายงานการประเมนผลทเสนอใหกบบคคลกลมตางๆ ดงกลาวแลวนน เรยกวา Feedback และสงสาคญทหนวยงานหรอคณะประเมนผลควรระลกไวเสมอกคอ รายงานการประเมนผลนน ถาไมปอนเขาสกระบวนการของโครงการ (Feedback) (ขอ 8 รปท 5) เพอใหบคคลทเกยวของกบโครงการไดทราบแลว จะเปนการทางานทสญเปลา หรอสนเปลองงบประมาณโดยเปลาประโยชน และถาจะใหรายงานการประเมนผลไดถกนาไปใชประโยชนอยางจรงจงแลว รายงานการประเมนผลนนจะตองมคณภาพ และเปนทพอใจของกลมบคคลตางๆ ตามทกลาวแลว รปแบบของรายงานการประเมนผลของศนยประเมนผล มดงตอไปน

รปแบบการเขยนรายงานการประเมนผล ปก บทสรปสาหรบผบรหาร (ความยาวไมเกน 2 หนา) คานา สารบญ บทท 1 บทนา

1.1 ความเปนมาของโครงการ 1.2 วตถประสงคของโครงการ 1.3 เปาหมายและงบประมาณของโครงการ 1.4 วธการดาเนนงานโครงการ 1.5 หนวยงานทรบผดชอบ 1.6 ประโยชนทคาดวาจะไดรบของโครงการ

บทท 2 การประเมนผล 2.1 ความสาคญของการประเมนผล 2.2 วตถประสงคของการประเมนผล 2.3 ขอบเขตการประเมนผล

42

รปแบบการเขยนรายงานการประเมนผล (ตอ)

2.4 แนวคดและเคาโครงทฤษฎ 2.4.1 การตรวจเอกสาร 2.4.2 แนวคดและเคาโครงทฤษฎ (รปแบบการประเมนผลตางๆ เชน CIPP, IOEI ฯลฯ ทเกยวของ รวมทง MIOI Model) 2.5 วธการประเมนผล 2.5.1 รปแบบและประเภทการประเมนผล 1) รปแบบการประเมนผล ใช MIOI model (Management, Inputs, Outputs Impact) โดย (1) ใชแผนแบบในการเปรยบเทยบ (กอน-หลง , ใน-นอก) หรอ (2) ไมใชแผนแบบ (เปรยบเทยบผลไดกบเปาหมาย, สหสมพนธ, สมการถดถอย ฯลฯ) 2) ประเภทการประเมนผล เปนการประเมนผล (กอน-ระหวาง-หลง มโครงการ) 2.5.2 ประเดนและตวชวด (ประกอบดวย ดานการบรหารจดการ (Management) ดานปจจยนาเขา (Inputs) ดานผลได (Outputs) ดานผลกระทบ (Impact) 2.5.3 การรวบรวมขอมล 1) วธการรวบรวม (เครองมอ) เชน แบบสอบถาม แบบสมภาษณ ฯลฯ 2) แหลงขอมล ไดแก (1) ขอมลปฐมภม ประกอบดวย แผนแบบการเลอกตวอยาง เชน SRS, SYSTEM , Stratified, Cluster, Convenience, Purposive, Quota, Focus group ฯลฯ และวธการสมตวอยางและจานวนตวอยาง เชน SRS, SYSTEM, Convenience, Purposive, ฯลฯ และ (2) ขอมลทตยภม เชน เอกสารโครงการ, รายงานความกาวหนาฯ ฯลฯ 2.5.4 การวเคราะหขอมล

1) การวเคราะหเชงคณภาพ 2) การวเคราะหเชงปรมาณ โดยใชขอมลสถต เชน สถตพรรณนา

(Descriptive Statistic) เชน คาเฉลย คารอยละ ความแปรปรวน ฯลฯ และสถตอนมานหรอสถตอางอง (Inferential Statistic) เชน การทดสอบสมมตฐาน สหสมพนธ สมการถดถอย ฯลฯ

2.6 ประโยชนทคาดวาจะไดรบจากการปะเมนผล บทท 3 ผลการประเมนผล 3.1 การบรหารจดการโครงการ 3.2 ปจจยนาเขา

43

9. แผนแบบการประเมนผล (บรรเทง, 2530, 2546)

แผนแบบการประเมนผลโครงการทางการเกษตร โดยทวไปสามารถแบงออกได 2 วธ คอ (1) การประเมนผลโดยใชแผนแบบทดลอง (เปรยบเทยบ) (2) การประเมนผลโดยไมใชแผนแบบทดลอง (เปรยบเทยบ)

เนองจากแผนแบบการประเมนผลมหลายวธ บางวธมจดมงหมายจะวดและวเคราะหการเปลยนแปลงเพยงหยาบๆ แตบางวธมจดมงหมายทจะวดผลการเปลยนแปลงสทธทเกดจากโครงการ ดงนน แผนแบบการประเมนผล จะเปนปจจยทกาหนดคณภาพของการประเมน นอกจากนการเลอกใชแผนแบบประเมนผลแบบใดแบบหนง จะเปนปจจยทกาหนด ชนด แหลง วธการรวบรวมขอมล และการวเคราะหขอมล

9.1 การประเมนผลโดยใชแผนแบบทดลอง (เปรยบเทยบ) แผนแบบทดลอง (การเปรยบเทยบ) จะเปนเครองมอในการประเมนผลสมฤทธของโครงการ ซงในทนคอ ผลได ผลกระทบ และผลกระทบตอเนอง การประเมนผลวธนนกประเมนผล ไดประยกตแผนแบบการทดลอง (Experimental design) ซงใชในงานวจยทางดานวทยาศาสตรมาใชในการประเมนผลโครงการ ในแผนการเปรยบเทยบจะมองคประกอบทสาคญคอ กลม (Group) กลมอาจเปนกลมของบคคล หรออาจเปนพนทเชนหมบาน หรอตาบล แตละกลมจะมสมาชกหรอคนในกลม แผนแบบทใชในการประเมนผล โดยทวไปจะแบงกลมออกเปนสองกลม คอ กลมทดลองหรอในโครงการกบกลมควบคมหรอนอกโครงการ

รปแบบการเขยนรายงานการประเมนผล (ตอ) 3.3 ผลไดของโครงการ 3.4 ผลกระทบของโครงการ 3.5…………………………… บทท 4 สรป ปญหา และขอเสนอแนะ 4.1 สรป 4.2 ปญหา

4.3 ขอเสนอแนะ บรรณานกรม ภาคผนวก

44

(1) กลมในโครงการ (กลมทดลอง) : สมาชกในกลมในโครงการ (กลมทดลอง) จะไดรบกจกรรมการพฒนาตามโครงการ เชน โครงการพฒนาถวเหลอง สมาชกในกลมจะไดรบเมลดพนธด เชอไรโซเบยม และไดรบการอบรมในเรองการปลกและการเกบเกยวถวเหลอง (2) กลมนอกโครงการ (กลมควบคม) : สมาชกนอกโครงการ (กลมควบคม) จะไมไดรบกจกรรมการพฒนาใดๆ ในการประเมนผล การกาหนดกลมนอกโครงการมวตถประสงคเพอใชเปรยบเทยบผลได ผลกระทบ และผลกระทบตอเนองของโครงการ กลมนอกโครงการน สมาชกในกลมจะมฐานะทางเศรษฐกจและสงคมทเหมอนหรอคลายกบกลมในโครงการ

แผนแบบหรอ Design มหลายแบบ แตทเปนมาตรฐานและนามาใชกนคอนขางแพรหลาย เพอการประเมนผลโครงการเกษตรนน ในทนจะขอเสนอเพยง 3 แผนแบบ คอ

9.1.1 Pretest-Posttest Design (No Control Group)

เรามกจะไดยนเสมอถงการเปรยบเทยบผลการดาเนนงานระหวางกอนโครงการและหลงโครงการ (Before and After Comparision) เชน การเปรยบเทยบผลผลตตอไร หรอรายไดทางการเกษตรระหวางกอนโครงการและหลงโครงการ Pretest-Posttest กจะเปนแผนแบบอนหนงทจะนามาใชในการวเคราะหหรอตอบคาถามโดยการเปรยบเทยบระหวางกอนและหลงโครงการ แผนแบบนจะมวธการเกบขอมลอยางนอยสองครง คอ ในชวงกอนและหลงโครงการ ประชากรของกอนและหลงโครงการจะเปนประชากรกลมเดยวกน สาหรบระยะเวลาทเหมาะสมสาหรบการเกบขอมลกอนโครงการกคอ ควรจะเกบในชวงของการดาเนนกจกรรมหลกของโครงการ เชน การกอสราง เปนตน เพราะวาถาเกบกอนการทากจกรรมหลกนานเกนไปแลว จะทาใหชวงระยะเวลานนหางเกนไป ซงจะทาใหอทธพลทางดาน Endogenous Change เขามาเจอปนใน Gross Effect/Impact มากเกนไป ทาใหยากแกการวเคราะห สวนการเกบขอมลในชวงหลงนน ควรทงระยะพอสมควรทใหกลมบคคลเปาหมายไดใชประโยชนจากผลไดเบองตนของโครงการ

สาหรบชอของแผนแบบ คมอการประเมนผล ซงเขยนโดย Howard E. Freeman, Peter H. Rossi และ Sonia Right (1979) ไดเรยก Pretest-Posttest Design วา Non-Randomized Experiment with Reflexive Control ทเรยกวา Reflexive เพราะวาไดใชตวของมนเองเปนตวควบคมคอ ขอมลกอนโครงการนนเอง หรออาจกลาวอกนยหนงวาแผนแบบนไดใว Reflexive Control Group เปนตวเปรยบเทยบกบ Experimental Group แตในบางตาราจะไมเรยกขอมลกอนโครงการวาเปนตวควบคม เพราะถอวามเพยงกลมเดยวสวนคมอการตดตามและประเมนผลโครงการเกษตรและพฒนาชนบทของธนาคารโลกทเขยนโดย Dennis J. Casly and denis A. Lury (1982) ไดเรยกแผนแบบนวา The Interupted Time-Series Design ทงนเพราะผเขยนไดใหเหตผลวา การเกบขอมลอาจทาเปนชวงๆ เชน กอนหรอหลงโครงการ และนามาเปรยบเทยบกน แตวาถาจะใหดควรทจะมการเกบขอมลอยางตอเนองสมาเสมอ เพราะจะมประโยชนในเชงวเคราะหมาก สาหรบแผนแบบนสามารถแสดงใหเหนตามตารางท 3 ดงน

45

ตารางท 3 แผนแบบ Pretest - Posttest

กลม กอนโครงการ หลงโครงการ ผลตาง

กลมทดลอง

B

A

D = A – B

ในทน B = ขอมลกอนโครงการ เชน ผลผลตตอไรกอนโครงการ A = ขอมลหลงโครงการ เชน ผลผลตตอไรหลงโครงการ D = ผลตางระหวางขอมลหลงและกอนโครงการ เชน ผลผลตตอไรหลง

โครงการ ลบดวย ผลผลตตอไรกอนโครงการ โดยทวไป ความแตกตางของผลผลตตอไรมกจะแสดงในรปของปรมาณหรอในรป ของรอยละ แตอยางไรกด ความแตกตางทวาน เราสามารถทจะทดสอบไดในทางสถตวา ผลผลตตอไรทเพมขนนนมความแตกตางกนอยางมนบสาคญหรอไม เรองนจะกลาวในตอนตอไป

Pretest-Posttest Design เหมาะทจะใชประเมนการเพมขนของผลผลตตอไร การลดลงของอตราการตายของสตวในโครงการพฒนาเกษตร แตอยางไรกด แผนแบบนมปญหาอยหลายประการ เชน การเกบขอมลกอนและหลงโครงการนน ถาการเกบขอมลเกดขนในปทผดปกต เชน การเปรยบเทยบผลผลตตอไรกอนโครงการ (ปปกต) กบผลผลตตอไรหลงโครงการ (ปผดปกต) จะนาไปสการวเคราะหทผดพลาดได ในทางปฏบตการใชแผนแบบนควรจะไดเกบขอมลเปนระยะสมาเสมอตามท Dennis Casly ไดแนะนาไว แตอยางไรกด การเกบขอมลจะตองคานงถงคาใชจายดวยและถาจะใหแผนแบบนใชไดผลด จะตองวางระบบการเกบขอมลไวตงแตตน

Pretest-Posttest และ Non-Randomized with Reflexive Control นสามารถทจะวเคราะหออกมาใหเหนถงความแตกตางในรปงายๆ กได ตามทกลาวแลว แตถาจะวเคราะหถงผลกระทบและความสมพนธของตวแปรตางๆ ทมอทธพลตอผลกระทบนนๆ แลว เรากจะสามารถ ใชเครองมอในการวเคราะหทซบซอนขน เชน ใช Regression Analysis เปนตน แตทงนมเงอนไขวา จะตองมการวางระบบการเกบขอมลอยางสมาเสมอและเพยงพอ ซงวธการนสามารถทาใหเราประมาณคาผลกระทบของโครงการได และสามารถทดสอบสมมตฐานได

การวเคราะหทดสอบขอมลทเปน Pretest-Posttest Design (No Control Group)

แผนแบบประเมนผล Pretest-Posttest โดยไมมกลมควบคม นยมใชกนมากใน การเปรยบเทยบผลไดระหวางกอนและหลงโครงการ เชน โครงการจดรปทดน โครงการพฒนา

46

เกษตรชลประทาน เปนตน ประชากร (Population) ทนามาเปรยบเทยบกนจะเปนประชากรกลมเดยวกน แผนแบบนตองการขอมลทตางกนสองระยะเวลาคอ จากการวด (measure) กอนการดาเนนการตามโครงการและหลงการดาเนนการ

ในการวเคราะหน จะขอยกตวอยางโครงการพฒนาชนบทแบบผสมผสานบรเวณ โครงการชลประทานนาอน โครงการนมวตถประสงคทสาคญคอ (1) ยกระดบมาตรฐานคณภาพชวตของเกษตรกรใหสงขน (วตถประสงคของการพฒนาหรอวตถประสงคระยะยาวของโครงการ) (2) เพมผลผลตทางการเกษตรของเกษตรกรในโครงการ (เปนวตถประสงคของ โครงการในอนทจะแกปญหาประสทธภาพการผลตตา วตถประสงคนเปนวตถประสงคระยะสนของ โครงการ) สาหรบแนวทางในการดาเนนงานโครงกาน มกจกรรมหลกสองกจกรรม คอ (1) จดรปทดนในลกษณะสมบรณแบบในพนท 8,514 ไร และจดรปทดนประเภทกงสมบรณแบบเปนพนท 177,286 ไร (2) ถายทอดความรดานการเกษตรใหแกเกษตรกรในโครงการ โดยเนนถงการใหความรดานการเกษตรชลประทาน และการทาไรนาสวนผสม

โครงการนมระบบการจดเกบขอมลเปนระยะๆ คอ ในป พ.ศ. 2518 ไดทา Socio-Economic Survey โดยสานกงานเศรษฐกจการเกษตร และในป พ.ศ. 2524 กอนทจะทาการจดรปทดนไดทา Socio-Economic Survey อกครง โดยเนนเฉพาะพนทในเขตทจะทาการจดรปทดนประเภทสมบรณแบบ หลงจากทการจดรปทดนประเภทสมบรณแบบสาเรจแลวระยะหนง สานกงานเศรษฐกจการเกษตรไดทา Follow up Survey ในป 2529 ในพนทจดรปทดนประเภทสมบรณ โดยมวตถประสงคเพอวเคราะหการเปลยนแปลงอนเกดจากการดาเนนงานตามโครงการ ในการวเคราะหนมวตถประสงคทจะเปรยบเทยบรายไดเงนสดเฉลยตอครวเรอนของเกษตรกร แตเนองจากระยะเวลาตางกน 5 ป ดงนนในการวเคราะหนจงปรบขอมลรายไดเงนสดในป 2528 โดยใชป 2524 เปนฐาน โดยใช Consumer Price Index ของภาคะวนออกเฉยงเหนอเปนตวปรบ และขอมลทงสองชดแสดงไวในตารางท 4 คาสงเกตในตารางท 4 ไดจากการสมตวอยางเกษตรกรจานวน 10 ครวเรอน (ตวเลขนไดยกมาเปนตวอยางเพยง 10 ครวเรอน เพอแสดงวธการวเคราะหและการตความหมาย)

ในการวเคราะหน เราจะทดสอบความแตกตางระหวางรายไดเงนสดกอนและหลงโครงการ โดยใช t-test และจะทาการทดสอบแบบดานเดยว (One-tailed test) โดยมขอมลสมมตฐานวารายไดเงนสดกอนโครงการ เทากบรายไดเงนสดหลงโครงการ (การวเคราะหในทางปฏบตจะใช program สาเรจรป)

47

ตารางท 4 รายไดเงนสดเฉลยตอครวเรอนในเขตจดรปทดนประเภทสมบรณแบบ กอนโครงการ (2524) และหลงโครงการ (2529) ครวเรอน

n ป 2524

(กอนโครงการ) X1

ป 2529 (หลงโครงการ) X2

d (X2 - X1)

d2 (X2 - X1)

2

1 1,087.88 1,892.07 804.19 646,721.55 2 1,043.01 1,788.85 745.84 556,277.30 3 968.87 1,883.65 914.78 836,822.45 4 1,245.07 1,235.32 -9.75 95.06 5 1,338.03 1,298.87 -39.16 1,533.50 6 1,279.01 1,801.99 522.98 273,508.08 7 1,072.89 1,397.97 625.08 390,725.01 8 1,114.88 1,648.28 533.40 284,515.56 9 1,355.95 1,623.95 268.00 71,824.00 10 1,329.41 1,732.05 402.64 162,118.97

รวม 11,835.00 16,603.00 4,768.00

Σ (X2 - X1)

3,224,141.48

Σ (X2 - X1)2

เฉลย 1,183.50 1,660.30 476.80

nxx )( 12 −∑

-

48

วธการคานวณกาหนดให d = ผลตางระหวางรายไดกอนและหลงโครงการ n = จานวนคาสงเกต ( n = 10 )

ในการทดสอบน เราใชระดบความเชอมน 95% หรอ ( 1 - ∝ ) × 100 และใน

ทนคา ∝ = .05 จากผลการคานวณเราได t = 4.6389

เมอเทยบกบคา t ในตารางคอ คา t .05 (9) ซง degree of freedom (df)

เทากบ 9 จะได

t .05 (9) 1.833

จะเหนวา t = 4.6389> t .05 (9) = 1.833 เรา Reject ขอสมมตฐานทวารายไดเงนสดของเกษตรกรกอนและหลงโครงการเทากน จากผลการวเคราหเราสรปไดวารายไดเงนสดหลงโครงการมความแตกตางกบรายไดเงนสดกอนโครงการอยางมนยสาคญ ในกรณน รายไดเงนสดหลงโครงการจะมากกวารายไดเงนสดกอนโครงการ แสดงใหเหนวาผลของการจดรปทดนประเภทสมบรณแบบสามารถเพมรายไดเงนสดใหเกษตรกรในโครงการได

( ){ }

dSdt

SSn

SS

nddn

S

dn

d

dd

dd

d

=

=

=

−−

=

=

∑∑

∑

2

22

222 /1

1

1

6389.478.10280.476

78.102

99.563,10

90.639,10580.476

2

2

=

=

=

=

=

=

t

S

S

Sd

d

d

d

ในทน

49

9.1.2 Pretest – Posttest with a Control Group

แนวความคดและวธการของแผนแบบนคอ กาหนดใหเรองทเราตองการศกษา วเคราะห หรอประเมนผลอยในสองกลม คอ กลมแรกเราเรยกวา Experimental group (กลมในโครงการ) เราใสกจกรรมของโครงการเขาไปในกลมน เชน โครงการเกยวกบการปรบปรงประสทธภาพการผลตขาว เราแนะนาเรองพนธขาวและการใชปจจยการผลตอนๆ ในอนทจะเพมประสทธภาพการผลตขาวใหสงขน สวนอกกลมหนงคอ Control Group (กลมนอกโครงการ) ซงเราเลอกใหเปนกลมทใชในการเปรยบเทยบ โดยทการเพมประสทธภาพการผลตขาวจะเปลยนแปลงไปตามสภาพเดม (Endogenous Change) กลมท เราเลอกใหเปนตวเปรยบเทยบน จะตองมคณสมบตทคลายคลงกบกลมทดลองตามทไดกลาวไวแลวแตตน ตามแผนแบบนมการเกบขอมลสองระยะคอ ระยะแรกหรอระยะกอนโครงการ และระยะหลงโครงการ แผนแบบนสามารถทจะแสดงใหเหนตามตารางท 5 ดงน

ตารางท 5 แผนแบบ Pretest – Posttest with a Control Group

กอนโครงการ หลงโครงการ สวนตาง

กลมทดลอง (ในโครงการ) E1 E2 E = E2 - E1

กลมควบคม (นอกโครงการ) C1 C2 C = C2 – C1

ในทน E1 , C1 = ขอมลทไดจากการวดในระยะกอนโครงการของกลมใน โครงการและกลมนอกโครงการตามลาดบ

E2 , C2 = ขอมลทไดจากการวดในระยะหลงโครงการของกลมใน โครงการและกลมนอกโครงการตามลาดบ E , C Gross Effect กลมในโครงการและนอกโครงการ ตามลาดบ จากตารางท 5 ผลกระทบสทธ (Net Effect) คอ E – C ตวอยางทจะแสดงใหเหนถงการใชแผนแบบการทดลองอนนคอ โครงการนคมสรางตนเองในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ 8 แหง คอ นคมคาสรอย นคมหวยหลวง นคมหนองแสลง นคมนาอน นคมลาปาว นคมปราสาท นคมอบลรตน และนคมลาตะคอง วตถประสงคทสาคญประการหนงของโครงการน คอ การถายทอดความรดานการเกษตรและใหบรการดานการเกษตร เพอปรบปรงประสทธภาพการผลตทางการเกษตรใหสงขน ในการวางแผนประเมนผลไดแบงหมบานในนคมออกเปนสองกลมคอ กลมในโครงการและนอกโครงการ และไดทาการสารวจสองครง คอ ครงแรกในป 2525 (Baseline Survey) และการสารวจครงท 2 ในป 2527 (Follow up Survey) โดยมหาวทยาลยขอนแกนรวมกบ US.

50

Bureau of the Census ในทนจะขอยกตวอยางเฉพาะผลผลตขาวเทานน การวเคราะหอยในรปของผลผลตขาวเฉลยตอไร ซงปรากฏผลตามตารางท 6 ดงน

ตารางท 6 ผลผลตขาว (กก./ไร) โดยการเปรยบเทยบระหวางในโครงการและนอก โครงการและเปรยบเทยบระหวางกอนโครงการและหลงโครงการ

กอนโครงการ หลงโครงการ สวนตาง

กลมทดลอง (ในโครงการ) 249.6 297.7 48.1

กลมควบคม (นอกโครงการ) 241.5 243.8 2.3

จากตารางท 6 เราสามารถคานวณผลกระทบสทธโดย Net Effect = E – C = 48.1 - 2.3 = 45.8

นนคอ ผลผลตตอไรของขาวไดเพมขน 45.5 กก./ไร หรอเพมขน รอยละ 18 เมอเปรยบเทยบ กบกอนมโครงการ

ปญหาทสาคญของการใชแผนแบบการทดลองนคอ ความยากในการทจะหาตาบลหรอหมบานทจะใชเปนพนทควบคม ยงไปกวานนการใชแผนแบบการทดลองนจะตองเกบขอมลกนอยางกวางขวาง ซงทาใหคาใชจายสง ดงนน การทจะนาแผนแบบการทดลองนไปใชจะตองคดกนอยางรอบคอบ

การวเคราหทดสอบขอมล Pretest – Posttest with a Control Group การเลอกแผนแบบ Pretest – Posttest (with a Control Group) เพอประเมนผล โครงการนน ผประเมนผลจะตองทาการวางแผนการประเมนผลโครงการกอนทจะดาเนนการโครงการ คอ คดเลอกพนทนอกโครงการ ซงมลกษณะคลายคลงกบพนทในโครงการ เพอใชเปนพนทควบคมหรอเปรยบเทยบ หลงจากนนจงสมตวอยางเกษตรกรในโครงการและนอกโครงการ หลงจากทโครงการไดดาเนนการเสรจแลวระยะหนง จงทาการเกบขอมลอกครง โดยการสมตวอยางเกษตรกรในโครงการและนอกโครงการ

ตวอยาง โครงการทเลอกใชแผนแบบน ไดแก โครงการพฒนาชนบทสมบรณแบบ อ.ล และกงอาเภอทงหวชาง จ.ลาพน ซงใหการสนบสนนดานการเงนโดยมลนธฟรดรช เนามน แหงประเทศสหพนธสาธารณรฐเยอรมนตะวนตก ดาเนนการใน 4 ตาบล คอ ต.นาทราย ต.ทงหวชาง ต.บานปวง และ ต.ตะเคยนปม สาหรบวธการดาเนนการเพอเพมผลผลตการเกษตรตามโครงการนนมกจกรรมการพฒนาแหลงนาขนาดเลก และการถายทอดความรดานการเกษตรใหแกเกษตรกรในโครงการ สาหรบปญหาในพนทคอ ความยากจน ความไมร และปญหาดานสขภาพและอนามยของชาวชนบท โดยเฉพาะอยางยงการผลตขาวไมเพยงพอทจะใชบรโภคในครวเรอน โครงการนมวตถประสงคเพอใหชาวชนบทมคณภาพชวตทดขน

51

ในการวางแผนการประเมนผลนน โครงการไดคดเลอก ต.แมลาน เปนพนทควบคมเพอการศกษาและประเมนผล ในป 2522 มหาวทยาลยเชยงใหมไดทา Socio-Economic Survey ในพนทโครงการและพนทนอกโครงการ (ต.แมลาน) หลงจากนนในป 2527/28 สานกงานเศรษฐกจการเกษตรไดทา Socio-Economic Survey ในพนทในและนอกโครงการ สาหรบขอมลทจะนามาวเคราะหเปนขอมลจากการสมครวเรอนตวอยางเกษตรกรใน ต.ทงหวชาง กอนและหลงโครงการ และ ต.แมลาน กอนและหลงโครงการ จานวนตาบลละ 10 ครวเรอน จากการสอบถามเกษตรกรครวเรอนตวอยาง ไดขอมลเกยวกบผลผลตขาวเปลอกเฉลยตอครวเรอน ปรากฏตามตารางท 7

ตารางท 7 ผลผลตขาวเปลอกเฉลยตอครวเรอนใน ต.ทงหวชาง และ ต.แมลานในชวง กอนโครงการ และหลงโครงการ (หนวยเปน กก.)

กลม รายท กอนโครงการ

(ป 2522) หลงโครงการ

(ป 2527) แตกตาง

( d ) แตกตาง

2

( d2 )

1 347.90 1,053.26 705.28 497,419.88 กลมในโครงการ 2 382.24 1,337.82 955.61 913,190.47 (กลมทดลอง) 3 416.18 1,156.65 740.47 548,295.82 ต.ทงหวชาง 4 371.43 1,037.05 665.62 443,049.98 5 285.79 1,000.28 714.49 510,495.98 6 431.14 940.21 509.07 259,152.26 7 398.28 1,309.46 911.18 830,248.99 8 337.14 1,069.72 732.58 536,673.45 9 464.28 1,008.46 544.18 296,131.87 10 432.04 1,180.76 748.72 560,581.64

รวม 3,866.50 11,093.70 7,227.20 5,395,240.32

เฉลย 386.65 1,109.37 722.72 -

1 283.86 383.83 99.97 9,994.00 กลมในโครงการ 2 434.40 523.36 88.96 7,913.88 (กลมควบคม) 3 377.40 301.19 -76.21 5,807.96 ต.แมลาน 4 434.01 522.72 88.71 7,869.46 5 337.36 377.92 40.56 1,645.11 6 392.12 444.79 52.67 2,774.13 7 377.56 459.24 121.68 14,806.02 8 410.82 301.30 -109.52 11,994.63 9 346.53 306.16 -40.37 1,629.74 10 465.84 565.49 99.65 9,930.12

รวม 3,819.90 4,186.00 366.10 74,365.05

เฉลย 381.99 418.60 36.61 -

52

การวเคราะหนมวตถประสงคเพอทดสอบความแตกตางระหวางผลผลตขาวเฉลยตอครวเรอนของเกษตรกรในโครงการและนอกโครงการ การทดสอบจะใช t-test โดยมสมมตฐานวา ผลผลตเฉลยตอครวเรอนไมแตกตางกน การวเคราะหจะใชการทดสอบดานเดยว (One-tailed test) และในการวเคราะหนสมมตวาคาความแปรปรวนของประชากรทงสองกลมไมแตกตางกน ดงนน คาความแปรปรวนของประชากรสองกลมรวมกนได

4857.138768.50

61.3672.722

/)(

8768.50101

101

210101

10)10.366(05.365,74

10)20.227,7(32.240,395,5

112

1)()(

61.36/

72.722/

22

22

22

=

−=

−=

=

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡ +⎥⎦

⎤⎢⎣⎡

−+−+−=

⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡+⎥

⎦

⎤⎢⎣

⎡−+⎥

⎥⎦

⎤

⎢⎢⎣

⎡−+−=

==

==

∑ ∑∑∑

∑∑

pooledSdd

nnnnnd

dnd

dpooledS

ndd

ndd

dce

cecec

cc

e

eed

ccc

eee

จากตาราง t .05 df = 18 มคาเทากบ 1.734

t = 13.4857 > t .05 (18) = 1.734

สรปไดวา ผลผลตขาวเปลอกเฉลยตอครวเรอนของ ต.ทงหวชาง และ ต.แมลาน มความแตกตางกน อยางมนยสาคญในระดบความเชอมน 95% ซงแสดงใหเหนวาผลจากการดาเนนงานตามโครงการ ทาใหผลผลตขาวเฉลยตอครวเรอนเพมขน

9.1.3 Posttest Only Design with Control Group

แผนแบบการทดลองนไมมการทา Baseline ไวกอนแตยงคงแบงประชากรออกเปนสองกลมคอ กลมในโครงการและนอกโครงการ ประชากรของกลมในโครงการกบนอกโครงการจะเปนคนละกลมกน การเกบขอมลหรอการสารวจขอมลทาครงเดยวคอหลงโครงการแผนแบบการทดลองนสามารถแสดงใหเหนตามตารางท 8

จากตาราง

53

ตารางท 8 แผนแบบ Posttest Only Design with Control Group

กลม กอนโครงการ หลงโครงการ ผลตาง

กลมทดลอง (กลมในโครงการ) - E D = E – C

กลมควบคม (กลมนอกโครงการ) - C -

แผนแบบการทดลองนสามารถนามาใชกบการประเมนผลโครงการพฒนาเกษตรไดหลายประเภท เชน โครงการในสวนทเกยวของกบการปรบปรงเทคโนโลยโดยมกจกรรมเกยวกบการเปลยนพนธ เพราะการเปลยนพนธนน เราสามารถทจะวเคราะหเปรยบเทยบระหวางพนธใหมกบพนนธเกาได ถาเปนพชลมลกกจะสามารถเหนผลของความแตกตางไดภายในปเดยว ผลดของแผนแบบนทสาคญกคอ ประหยดคาใชจาย เพราะมการเกบขอมลเพยงครงเดยวกสามารถทจะนามาวเคราะหความแตกตางได สาหรบสงทจะเปนจดออนของแผนแบบนกคอ การคดเลอกกลมควบคมทมลกษณะคลายคลงกบกลมทดลอง ซงถาการคดเลอกตวกลมควบคมไมถกตองตามหลกการแลว จะเปนขอบกพรองทสาคญของแผนแบบน

การวเคราะหทดสอบขอมลตามแผนแบบ Post-test Only ( with Control Group )

แผนแบบนเปนอกแผนแบบหนงนยมใชกนมากในการเปรยบเทยบผลไดจากโครงการ เพราะวาเสยคาใชจายนอยกวาแผนแบบแรก เพราะเกบขอมลเพยงครงเดยว โดยการเปรยบเทยบระหวางผลไดของเกษตรกรในโครงการกบนอกโครงการ การใชแผนแบบนเราสามารถ ทจะประเมนผลโครงการทไมไดจดเกบขอมลกอนโครงการไว สาหรบ Population ในโครงการกบนอกโครงการจะเปนคนละพวกกน

ตวอยางการวเคราะหตอไปนจะเปนโครงการสงเสรมการเลยงโคนมทดแทนการปลกสบปะรดในเขตจงหวดเพชรบรและประจวบครขนธ กอนโครงการเกษตรกรในโครงการไดปลกสบปะรดเปนอาชพหลกและสบปะรดมกจะมราคาตกตาอยเสมอ ดงนนกระทรวงเกษตรและสหกรณ จงแกปญหาโดยสงเสรมใหเกษตรกรเลยงโคนมแทนการปลกสบปะรด โครงการนมวตถประสงคทสาคญคอ

(1) เพมรายไดใหกบเกษตรกร (2) เพมนานมดบทดแทนการนาเขา (3) ลดพนทการปลกสบปะรดในระยะยาว โครงการนแบงออกเปน 3 ระยะ คอ (1) ระยะท 1 (ป 2524) มเปาหมายใหเกษตรกร 100 ราย เลยงโคนม 500 ตว

ในพนท กยบร และปราณบร จงหวดประจวบครขนธ

54

(2) ระยะท 2 (ป 2525) เปาหมายใหเกษตรกร 400 ราย เลยงโคนม 2,000 ตว ในพนท 2 จงหวด คอ ประจวบครขนธ และเพชรบร (3) ระยะท 3 (ป 2526) เปาหมายเพมโคนม จานวน 1,300 ราย ใหเกษตรกรทเลยงอยแลวตามระยะท 1-2 และโคนมทเพมมานนเปนโคนมจากตางประเทศทงหมด

โครงการนไมมการจดทา Socio-Economic Survey ไวกอน สานกงานเศรษฐกจการเกษตรไดประเมนผลโครงการนในป 2530 และเลอกแผนแบบ Posttest only design (with Control Group) โดยแบงกลมเกษตรกรทจะศกษาในแตละตาบลออกเปนสองกลมคอ

(1) เกษตรกรทเลยงโคนมและปลกพชไรอนๆ (2) เกษตรกรในตาบลเดยวกน ปลกสบปะรดและพชไรอนๆ แตไมไดเลยงโคนม

การจดเกบขอมลเพอการประเมนผลโครงการนไดใชแผนแบบ stratified Simple Random Sampling หลงจากนน ไดทาการประมวลผลและวเคราะห สาหรบตวอยางทจะยกมา ทาการวเคราะหน เปนตวเลขทไดมาจากการสมตวอยางเกษตรกรจานวน 20 ราย เปนเกษตรกรในเขตตาบลปราณบร อาเภอปราณบร แยกเปนเกษตรกรทเลยงโคนม 10 ราย และเกษตรกรในตาบลเดยวกนแตไมไดเลยงโคนม จานวน 10 ราย เพอวเคราะหรายไดเงนสดสทธของเกษตรกรทงสองพวก ตามตารางท 9

ตารางท 9 รายไดเงนสดสทธเฉลยตอครวเรอนของเกษตรกรผเลยงโคนมกบเกษตรกรท ไมไดเลยงโคนม ป 2530 ในเขตอาเภอปราณบร จงหวดประจวบครขนธ

เกษตรกรผเลยงโคนม E เกษตรกรทวไป C

รายท n รายไดสทธ (บาท) Ye รายท รายไดสทธ (บาท) Yc

1 -21,562 1 -1,580 2 3,769 2 15,720 3 45,371 3 5,655 4 29,804 4 23,060 5 43,609 5 17,105 6 75,200 6 14,000 7 150,559 7 8,200 8 62,173 8 104,153 9 139,010 9 7,390 10 5,770 10 57,440 รวม 533,703 รวม 251,143

เฉลย 53,370 เฉลย 25,114

55

ในการวเคราะห เราตองทาเปนสองขนตอน คอ ขนตอนท 1 เปนการวเคราะหความแปรปรวน (Variance) ของทงสองพวกและคานวณคา t-statistic สาหรบการทดสอบความแตกตางของรายไดเงนสดสทธ ในทนเราจะทาการทดสอบแบบสองทาง (two-tailed test) โดยมขอสมมตฐานวา รายไดเงนสดสทธของทงสองกลมไมแตกตางกน

ให Ye = รายไดเงนสดสทธของเกษตรกรผเลยงโคนม (ในโครงการ)

Yc = รายไดเงนสดสทธของเกษตรกรผทไมไดเลยงโคนม (นอกโครงการ)

จากขอมลในตารางท 9 คานวณคาเฉลยและคา Sum Square ไดดงน

∑=

=n

iiY

nY

1

1

( )( ) 449,806,072,63559,991,570,15

209,892,838,284553,283,873,56

30.114,2510

143,25130.370,5310

703,533

22

22

==

==

====∴

∑∑∑∑

cc

ee

ce

YY

YY

YY

ขนท 1 test S2 ของทงสองกลม

{ }∑∑ −−

= nYYn

S /)(1

1 222

{ }

148,377,154,3

10/209,892,838,284553,283,873,56912

=

−=eS

{ }

212,301,029,1

10/449,806,072,63559,991,570,15912

=

−=cS

F =

06.3/ 22 =ce SS

ดงนน F = 3.06 < F.05 (9,9) = 3.18 (จากตาราง F)

แสดงวา Variance ของทงสองกลมไมแตกตางกน

สตร คาเฉลย

แทนคา

แทนคา

มาก นอย

S2

S2

56

ขนท 2 test คาเฉลยของประชากรสองกลม

เราไดทดสอบมาแลวตามขนท 1 วา ความแปรปรวนของทงสองกลมนนไม แตกตางกน ดงนน เราสามารถทจะคานวณคา t-test ไดจากสตร

nS

YYt

p

ec

/2 2

−=

สตรนเปนการทดสอบแบบสองทาง ม df = ne + nc - 2 ในทน

3814.1454,20256,28

)10/180,839,091,2(2

370,53114,25180,839,091,2

99)212,301,029,1(9)148,377,154,3(9

)1()1()1()1( 22

2

=

=

−=

=++

=

−+−−+−

=

t

nnSnSn

Sce

cceep

กาหนดให ∝ = .10

จากการเปดตารางทคา ∝/2 เทากบ .05 ไดคา t∝/2 ( nc + ne - 2 ) เทากบ

t.05 (18) = 2.101

t = 1.3814 < t.05 (18) < = 2.101

เรายอมรบขอสมมตฐานทวา รายไดของเกษตรกรผเลยงโคนมตามโครงการไมม ความแตกตางจากรายไดของเกษตรกรผปลกสบปะรดในตาบลเดยวกน

57

9.2 การประเมนผลโดยไมใชแผนแบบทดลอง (เปรยบเทยบ)

การประเมนผลอกวธหนง คอ การไมใชแผนแบบหรอ Non-experimental design การประเมนผลโดยไมใชแผนแบบ มตงแตการใชเทคนคงายๆ เชน การเปรยบเทยบผลไดของโครงการกบผลไดของโครงการอนทมลกษณะคลายกน หรอเปรยบเทยบผลไดของโครงการกบเปาหมาย เปนตน แตเทคนคการประเมนผลทจะกลาวตอไปนคอ การใช Cross-sectional analysis ซงมลกษณะทสาคญ คอ

(1) เปนแบบจาลองทางดานสถต ซงแสดงความสมพนธระหวางตวแปร (2) ขอมลเกบเปนขอมลทเกบครงเดยว (Cross-section) ขนตอนในการประเมนผล ม 2 ขนตอน คอ ขนตอนแรก : สรางแบบจาลองแสดงความสมพนธระหวางตวแปร ซงตวแปรม 2 ประการ คอ (1) ตวแปรอสระ (Independent variables) : ในการประเมนผลแบงตวแปรอสระเปนสองประเภทคอ - ตวแปรควบคม (Treatment variables) ปจจยทใชในโครงการโดยทวไปคอ ปจจยทใชในกจกรรมทางเศรษฐกจ เชน ปย เมลดพนธ นาชลประทาน เปนตน - ตวแปรทไมไดควบคม (Non-treatment Variables) อนๆ โดยทวไปคอ ปจจยทมผลกระทบตอกลมเปาหมาย ซงไดแก ปจจยทางเศรษฐกจและสงคม ตวอยางเชน จานวนชวโมงทางาน (2) ตวแปรตาม (Dependent variables) : ตวแปรนคอ ผลได ผลกระทบ หรอผลกระทบตอเนองของโครงการ เชน ผลผลต ผลผลตตอไร รายได เปนตน

โดยทวไปแบบจาลองทใชจะเปน Multiple regression Y = f ( x1 , x2, x3 ……… xn…) ในทน สมมตวา Y , = คอ ผลผลตตอไรเปนตวแปรตาม

X1, = คอ ตวแปรควบคมปจจยทใชในโครงการ X2 = คอ ตวแปรควบคมปจจยทใชในโครงการ

x3 … xn คอ ตวแปรทไมไดควบคม

ขนตอนท 2 การเกบรวบรวมขอมลและวเคราะห : การจดเกบขอมลโดยทวไปจะใชวธการสารวจ หลงจากการจดเกบขอมลแลว จงนาขอมลมาทาการวเคราะหในการวเคราะห นกประเมนผลจะไมทาการเปรยบเทยบระหวางกลมนอกโครงการ (ควบคม) กบกลมในโครงการ (ทดลอง) แตจะวเคราะหโดยการใชเทคนคในทางสถต เชน ใชสหสมพนธ ตวอยางเชน การหาความสมพนธระหวางผลผลตกบการใชปย โดยกาหนดใหปจจยอนๆ คงท ความสมพนธระหวางผลไดกบตวแปรควบคมจะแสดงประสทธผล (Effectiveness) ของโครงการ

58

10. ลกษณะโครงการทประสบความสาเรจและลมเหลว (ประชย, 2533 : 9-11) 10.1 ลกษณะโครงการทประสบความสาเรจ โครงการทประสบความสาเรจ ไดแก โครงการซงเมอไดดาเนนงานตามขนตอนทวางไว (ตามกระบวนการสาเหตและผล) แลว กอใหเกดผลลพธและผลกระทบตามทพงปรารถนา 10.2 ลกษณะโครงการทลมเหลว ในโลกของความเปนจรง โครงการทประสบความลมเหลวมมากกวาโครงการทประสบความสาเรจอยเปนจานวนมาก ซงในทรรศนะของนกวจยประเมนผล โครงการตางๆ มกจะประสบความลมเหลวใน 2 ลกษณะ คอ (Suchman, 1967 ; Weiss, 1973; Piumsombun, 1982) 10.2.1 ลกษณะท 1 ความลมเหลวทางเทคนค (Technical Failed) หมายถงการทโครงการไมไดดาเนนงานตามขนตอนทวางไว (ไมกระตนใหเกดกระบวนการสาเหตและผล) จงอาจกอใหเกดหรอไมกอใหเกดผลลพธและผลกระทบตามทพงปรารถนา

ในหลกการความลมเหลวทางเทคนคนบวาสามารถแกไขไดไมยากนก เพราะอาจสบเนองมาจากการขาดงบประมาณ บคลากร วสดอปกรณ และเวลา เปนตน ความลมเหลวประเภทนมกปรากฏเสมอในประเทศทกาลงพฒนา ซงการจดสรรและใชทรพยากรธรรมชาตและทรพยากรมนษยดาเนนการไปอยางไรระบบ ไมสอดประสานกบกระบวนการวางแผน 10.2.2 ลกษณะท 2 ความลมเหลวทางทฤษฎ (Theoritical Failed) หมายถง การทโครงการไดดาเนนงานตามขนตอนทวางไว (ไดกระตนใหเกดกระบวนการสาเหตและผล) แลว แตไมกอใหเกดผลลพธและผลกระทบตามทพงปรารถนา หรออาจกอใหเกดผลลพธและผลกระทบทตรงขามกบความมงหวงทกาหนดไวโดยสนเชงกอาจเปนได ความลมเหลวทางทฤษฎเกดจากการผดพลาดตงแตในขนตอนวางแผน ความลมเหลวประเภทนยากแกการแกไขมากกวา ความลมเหลวทางเทคนคและมกนาไปสการลมเลกโครงการทงหมด ตวอยางเชน โครงการจดหานาดมใหผบรโภคโดยการสรางตมใหทกครวเรอน โดยตงสมมตฐานวาถาทกครวเรอนมตมแลวจะสามารถใชเกบนาฝนไวบรโภค เมอมการดาเนนการตามแผนทกอยาง คอ สรางตมแจกใหทกครวเรอนในหมบานตางๆ ทวประเทศแลว ปรากฏวาในหลายทองทราษฎรกยงขาดแคลนนาดมและในตมไมมนา เนองจากฝนไมตก ในขนตอนวางแผนจงอาจจะตองกาหนดเปาหมายใหสรางตมแจกเฉพาะในทองททมสถตฝนตกพอสมควร ไมใชกาหนดเปาหมายทกพนท กรณนถอเปนความลมเหลวทางทฤษฎคอผดพลาดตงแตขนตอนวางแผน 11. สงสาคญทตองคานงถงในการประเมนผลโครงการ (ประชม, 2529 : 95-97)

การประเมนผลโครงการเปนกระบวนการในการตรวจสอบ และวเคราะหสวนสาคญของโครงการ ซงไดแกปจจยนาเขา (Inputs) กระบวนการ (Process หรอ Transactions) และผลลพธ (Outputs หรอ Outcomes) ทงนเพอปรบปรงการดาเนนงานของโครงการทงหมดโดยสวนรวมใหดาเนนงานอยางมประสทธภาพมากทสด อยางไรกดการประเมนผลโครงการเปนกระบวนการทอาจ

59

มความสลบซบซอนแลวแตลกษณะของโครงการทตองประเมน และมความละเอยดออนทตองใชการพนจพจารณาและความละเอยดรอบคอบในการดาเนนการ และการตดสนใจ ฉะนนจงมสงสาคญหรอแนวคดทสาคญซงผประเมนผลโครงการจะตองคานงถง จงจะทาใหการประเมนผลโครงการบรรลถงเปาหมายทตองการอยางแทจรง สงสาคญดงกลาวไดแก ขอเทจจรง คณประโยชน ความถ ขอมลยอนกลบ ความผกพน ความนาเชอถอ วตถประสงค มาตรฐาน ความจาเปน และคณคา4/ ซงสามารถอธบายพอสงเขปไดดงน

11.1 ขอเทจจรง (Evidence) หมายความวา รายละเอยดและขอเทจจรงตางๆ ทไดจากการประเมนผลโครงการจะตองมากพอ และมเหตมผลทสามารถจะพสจนการตดสนใจไดวาเปนการตดสนใจทถกตองและเหมาะสม โครงการทกชนดตองใชเวลา แรงงาน และทนทรพยเปนจานวนมากในการจดตงและดาเนนงาน ความผดพลาดในการวเคราะหรายละเอยดและขอเทจจรงทจาเปน อาจนาไปสการตดสนใจทผดพลาดหรอขาดประสทธภาพ และทาใหโครงการทกาหนดขนหรอกาลงดาเนนงานอย นนขาดประสทธผลและประสทธภาพ หรออาจลมเหลวโดยสนเชง ฉะนนการประเมนผลโครงการจะตองไดรายละเอยดทเปนจรง และมเหตมผลอยางเพยงพอ

11.2 คณประโยชน (Benefit) หมายความวาในการประเมนผลโครงการนนจะตองคานงดวยวา การลงทนกบผลประโยชนทจะไดรบคมกนหรอไม ถาเปนการประเมนผลโครงการทไมใหประโยชนกบสงคมโดยสวนรวมกไมควรจะลงทน เพราะการประเมนผลโครงการนนมกจะตองเสยคาใชจายคอนขางสง ถาประเมนแลวผลทไดไมเกดประโยชนหรอเปนผลทไมอาจเชอถอได การประเมนผลโครงการนนจะเปนการสญเปลา ฉะนน การประเมนผลโครงการทกโครงการ และทกครงทจะตองประเมนผประเมนจะตองคานงถงความคมทน หรอผลประโยชนทจะไดรบเปนสาคญ จงจะทาใหคณภาพของการประเมนผลโครงการเปนไปตามความมงหวงทตองการ และเปนวธการประเมนผลโครงการทถกตองและมประสทธภาพ

11.3 ความถ (Frequency) หมายความวา ในการประเมนผลโครงการควรจะมความถในการเกบรวบรวมขอมลบอยครงเพยงใด ยอมตองขนอยกบลกษณะของโครงการเปนสาคญ หากเปนโครงการระยะยาว การเกบขอมลจะตองไดรบการกาหนดไวเปนระยะอาจเปนทก 6 เดอน ทกรอบป หรอแลวแตความเหมาะสม แตจะตองมการเกบรวบรวมและการวเคราะหอยางตอเนอง ทงนเพอใหขอมลมความเปนจรงทนสมย จงจะทาใหการวเคราะหขอมลมความถกตอง ฉะนนจงอาจกลาวไดวา ความถในการเกบรวบรวมขอมลคอสงสาคญประการหนงทผมหนาทในการประเมนผลโครงการจะตองคานงถง -------------------------------------- 4/ Alan B.Knox, “Continuous Program Evaluation”, in Peter A. Taylor and Doris M, Cowley, op. cit., pp.200-202

60

11.4 ขอมลยอนกลบ (Feedback) หมายความวา ในการประเมนผลโครงการนนผประเมนจะตองพจารณาขอมลยอนกลบตางๆ อยางตอเนอง ทงนเพอจะไดปรบปรงแกไขโครงการไดทนทวงท ขอมลยอนกลบอาจเปนอปสรรค ปญหา ผลดหรอผลเสยตางๆ อนเกดจากการดาเนนงานโครงการ ถาเปนขอมลยอนกลบทไมดผประเมนผลโครงการกจะวเคราะหและนาเสนอตอผมอานาจตดสนใจ เพอการปรบปรงแกไขหรออาจตดสนใจเลกลมโครงการนน ถาเปนขอมลยอนกลบทดผประเมนผลโครงการกจะวเคราะหขอมลแลวนาเสนอตอผมอานาจตดสนใจเพอการปรบปรงโครงการใหดยงขน ฉะนนขอมลยอนกลบจงเปนสงสาคญทผประเมนผลโครงการและผบรหารโครงการจะตองคานงถงอยางมากอยางหนง

11.5 ขอผกมด (Commitment) หมายความวา การประเมนผลโครงการจะตองมบคคลทไดรบผลกระทบและบคคลทจะตองมสวนเกยวของดาเนนงาน รวมทงบคคลทจะตองนาผลการประเมนผลโครงการไปใช จะตองเปนผทมพนธะหรอผกพนกบการประเมนผลโครงการตลอด ทงนเพอใหผลของการประเมนผลโครงการมความเชอมนหรอไมลาเอยง และผลของการประเมนผลโครงการสามารถนาไปใชไดเปนอยางดมประสทธภาพ เพราะทกคนมสวนรบผดชอบและยอมรบรวมกน ดงนนการผกมดบคคลหลายฝายใหมสวนรวมยอมเปนสงสาคญของกระบวนการประเมนผลโครงการ

11.6 ความเปนปรนย (Objectivity) หมายความวา การประเมนผลโครงการทดนนจะตองมความเปนปรนยหรอความตรงไปตรงมาสงและความเปนปรนยจะเกดขนไดยอมตองอาศยบคคลภายนอกหรอผเชยวชาญในการประเมนเปนผเขามสวนรวมและชวยเหลอในการประเมน ผเชยวชาญอาจเปนอาจารยจากมหาวทยาลยหรอจากสถาบนทมความชานาญดานการประเมนผลโครงการโดยเฉพาะ ผเชยวชาญ ซงเปนบคคลภายนอกองคการนอกจากจะชวยขจดการประเมนดวยการคดและนกฝนเอาเอง หรอความลาเอยงของผประเมนภายในองคการแลว ยงจะใหความรความเขาใจเกยวกบการเกบรวบรวมและการวเคราะหขอมลดวย ฉะนนผประเมนผลโครงการพงระลกเสมอวาความเปนปรนยหรอความตรงไปตรงมาของการประเมนผลโครงการนนเกดจากการประเมนของผร หรอผเชยวชาญอกประการหนง

11.7 วตถประสงค (Objective) หมายความวา การประเมนผลโครงการจะตองมวถประสงคและรายละเอยดในการดาเนนงานอยางชดเจน อาจกลาวไดวาการประเมนผลโครงการทมวตถประสงคไมชดเจน เปนปจจยอนสาคญททาใหการพจารณาตดสนใจในการดาเนนงานโครงการผดพลาด ความชดเจนของวตถประสงคไมเพยงแตจะชวยใหการประเมนผลโครงการเปนไปดวยดมประสทธภาพเทานน ยงจะชวยการดาเนนงานโครงการหรอการพฒนาโครงการในลกษณะตางๆ เปนไปดวยด พงระลกเสมอวา โครงการเปนจานวนมากเมอดาเนนการแลวกอใหเกดคณประโยชนอยางมากเพราะความชดเจนในวตถประสงคของโครงการเหลานน

61

11.8 มาตรฐาน (Standards) หมายความวา ในการประเมนผลโครงการจะตองมมาตรฐานทสามารถนาเอาผลงานทเกดขนไปเปรยบเทยบได มาตรฐานทใชเปรยบเทยบม 2 ลกษณะ คอ มาตรฐานทเปนเกณฑแนนอนหรอเปนเกณฑตายตว (Absolute standard) ซงเปนเกณฑมาตรฐานทกาหนดขนแลวเปลยนแปลงยาก บางทเรยกมาตรฐานชนดนวา มาตรฐานแหงความเปนเลศ (Standard of Excellence) สวนมาตรฐานอกลกษณะหนงเรยกวา มาตรฐานทเหมาะสม ซงเปนมาตรฐานทเปลยนแลงไดบางตามความเหมาะสม (Appropriate standard) มาตรฐานทงสองลกษณะนจะตองกาหนดโดยบคคลทมความรความสามารถในการประเมนผลโครงการ บคคลทวไปไมสามารถจะกาหนดเกณฑมาตรฐานได

11.9 ความสอดคลองสมพนธ (Relevance) หมายความวา ขอมลทเกบรวบรวมและไดรบการคดเลอกจะตองสอดคลองหรอเหมาะสมกบวตถประสงคทไดกาหนดไว และจะตองสอดคลองสมพนธกบโครงการทตองการประเมนผลดวย นนคอ การเกบรวบรวมขอมลและการวเคราะหขอมลจะตองเปนไปตามความจรงของปจจยนาเขา (Inputs) ทจะตองใช จะตองเหมาะสมกบกระบวนการ (Transactions) ในการดาเนนงานและเกดผลลพธ (Outcomes) ตามทไดคาดหวงไวของโครงการ ฉะนน ขอมลทจาเปนและสอดคลองกบโครงการจงเปนปจจยทผประเมนผลโครงการจะตองคานงถงในการประเมนผลโครงการ

11.10 คานยม (Values) หมายความวา ในการพจารณาตดสนโครงการนนควรจะตองเปนไปตามคณคาอนเหมาะสมของขอมลขอตกลงและขอผกมดทตอเนองกน การเกบรวบรวมและการวเคราะหขอมลเปนองคประกอบอนสาคญของกระบวนการในการประเมนผลโครงการ และสวนประกอบทสาคญอกอยางหนงของกระบวนการประเมนผลโครงการ คอ “คานยม” ของผประเมนผลโครงการ ผประเมนผลโครงการบางคนเนนการวพากวจารณโครงการเปนหลก แตผประเมนผลบางคนเนนทกษะในการกระทาเปนหลก การเนนการกระทาเปนหลกเปนการพจารณาถงคณคาและความเหมาะสมของขอมล พจารณาถงขอตกลงและขอผกมดในการกระทาทยอมรบรวมกน การพจารณาตดสนโครงการดวยวธน ยอมจะเปนวธทสามารถปรบปรงแกไขโครงการไดดกวาการพจารณาจากการวจารณโครงการแตเพยงอยางเดยว ซงจะไมใหแนวทางการแกไขปรบปรงโครงการทแนนอนและชดเจน

สงสาคญดงทกลาวแลว ลวนเปนปจจยทจาเปนอนมผลตอคณภาพของการประเมนผลโครงการ และมผลตอคณภาพในการตดสนใจการดาเนนโครงการ เพราะการประเมนผลโครงการเปนเรองทตองเกยวของกบคน สภาพแวดลอมตางๆ รวมทงความรสกนกคดของคนในหลายรปแบบและหลายลกษณะ ซงอาจเปนทงความเชอ คานยม ขนบธรรมเนยมประเพณ และวฒนธรรมของกลมคนเหลานน ฉะนนผประเมนผลโครงการหรอผเกยวของจะตองคานงถงและวเคราะหปจจยตางๆ อยางพนจพจารณาเปนทสด ทงน เพอใหการดาเนนโครงการและการประเมนผลโครงการ มความเปนไปได และผลงานทเกดขนมความถกตองนาเชอถอ สมดงความตองการและเจตนารมย

62

ของผเกยวของทงหลายทเหนวา การประเมนผลโครงการมวตถประสงคทสาคญ 3 ประการ5/ คอ เพอการบรหารและการจดการทดและมประสทธภาพขน เพอการวางแผนและการกาหนดนโยบายทถกตอง และวตถประสงคสดทายคอ เพอการทดสอบสมมตฐานทางสงคมศาสตรอนจะนาไปสการแกปญหาสงคมเฉพาะอยางหรอบางอยางได ซงวตถประสงคทงสามจะบรรลไดยอมตองใชปจจยทสาคญดงทกลาวมาแลว และจะตองใชปจจยเหลานอยาง พนจพเคราะห โดยเลอกใชตามความจาเปน และเทาทสามารถจะใชไดเทานน จงจะทาใหผลของการประเมนผลโครงการมคณประโยชนตอการตดสนใจอยางแทจรง

12. ปญหาของการประเมนผลโครงการ (ประชม, 2529 : 98-99)

การประเมนผลโครงการมลกษณะคลายกบการวจย กลาวคอ ประกอบดวยกระบวนการในการเกบรวบรวมขอมล การวเคราะหขอมลและการนาขอมลไปใชใหเกดประโยชนตามทตองการ ดงนน ปญหาของการประเมนผลโครงการกบปญหาการวจยจงอาจมสวนทคลายคลงกนอยบาง อยางไรกด หากจะพจารณาในสวนประกอบของการประเมนผลโครงการวาจะประกอบดวยปจจยนาเขา (Inputs) กระบวนการ (Process) และผลได (Outputs) แลว อาจกลาวไดวา แตละสวนประกอบมสวนททาใหเกดปญหาได และปญหาทเกดขนอาจมผลทาใหโครงการทดาเนนอยหยดชะงก ลมเหลว หรอมผลทาใหโครงการทสาเรจแลวนนไดผลโดยไมเปนทยอมรบได

12.1 ปญหาอนเกดจากปจจยนาเขา ปจจยนาเขาในการประเมนผลโครงการมมากมาย ทงนแลวแตลกษณะของโครงการ และลกษณะหรอความซบซอนของการประเมน ปจจยนาเขาทมสวนทาใหเกดปญหาและอปสรรคในการประเมนผลโครงการอาจแจกแจงไดดงน

1) การขาดแคลนงบประมาณทจะตองใชเพอการประเมนผลโครงการ 2) ความไมเพยงพอ และความไมเหมาะสมของผทจะทาหนาทในการประเมนผล

โครงการ 3) การขาดแคลนวสดอปกรณทจาเปนตองใชในการประเมนผลโครงการ 4) การขาดหลกการในการบรหารและการประเมนผลโครงการ

12.2 ปญหาอนเกดจากกระบวนการ กระบวนการประเมนผลโครงการเปนปจจยทสาคญประการหนง เพราะเปรยบเทยบกบเครองมอหรอเครองจกรทจะตองทาหนาทกลนกรองขอมลนาเขาซงเปนวตถ ดบให เปนผลผลตหรอผลตภณฑท มคณประโยชนตอสงคมและบคคลทวไป กระบวนการมสวนทาใหเกดปญหาและอปสรรคในการประเมนผลโครงการไดหลายลกษณะ ดงเชน

1) ความไมชดเจนและเหมาะสมในวตถประสงคของการประเมนผลโครงการ 2) การใชรปแบบการประเมนทไมเหมาะสมกบลกษณะของโครงการ

-------------------------------------------------------

5/ E. Chelimsky as Quoted in Peter H. Rossi and Howard E. Freeman, op. Cit., p.32

63

3) ประเมนเฉพาะจดใดจดหนงของโครงการเทานน หรอประเมนสดทาย หรอผลสาเรจของโครงการอยางเดยว จงทาใหการสรปผลการประเมนขาดความชดเจน หรอขาดความถกตองเทาทควรจะเปน

4) ขาดการประสานงานทดระหวางหนวยงานตางๆ ทเกยวของกบโครงการ และการประเมนผลโครงการหรอระหวางผประเมนกบผดาเนนงานโครงการ

12.3 ปญหาอนเกดจากผลงาน การกระทาสงหนงสงใด หากไดรบการดาเนนงานจนบรรลถงความสาเรจแลว แตผลของการกระทานนมไดถกนาไปใชใหเกดประโยชนยอมถอไดวาเปนการลงทนทไมคมคา หรอเปนการกระทาทเกดการสญเปลาอยางสนเชง ผลของการประเมนผลโครงการมลกษณะเชนเดยวกน หากไมไดรบการนาไปใชยอมไมเกดประโยชนอนใดทจะตองมการประเมนผลโครงการ ปญหาอนเกดจากผลงานอาจจาแนกไดดงน

1) ผลงานการประเมนผลโครงการขาดความนาเชอถอตอการทจะตองนาไปใชหรอเพอการตดสนใจ

2) ผลการประเมนผลไดรบการบดเบอนจากความเปนจรง ครนนาไปใชจงไมเกดผลดตอการบรหารโครงการและกอใหเกดปญหาตอองคการโดยสวนรวม

3) ผลของการประเมนผลมกถกละเลยจากผบรหารทจะตองนาไปใชเพอการปรบปรงงานของตรใหดขน คดเพยงวาการประเมนผลเปนผลงานอยางหนงทหนวยงานของตนนาจะทาไวเพอเปนผลงานของหนวยงาน มากกวาจะคดวาการประเมนผลเปนการกระทาเพอการปรบปรงและพฒนาหนวยงานโดยสวนรวมใหดขน

4) ผลของการประเมนผลไมสอดคลอง หรอเบยงเบนไปจากวตถประสงคหรอมาตรฐานทกาหนดไวมากเกนไป ทาใหการประเมนผลนนสญเสยคาใชจายในการดาเนนงานเปนจานวนมาก และการทจะปรบผลการประเมนผลใหสอดคลองกบวตถประสงคในภายหลงเปนเรองททาไดยาก

ปญหาและอปสรรคในการประเมนผลโครงการดงทกลาวแลว เปนเพยงตวอยางทผประเมนผลโครงการจะตองคาดการณ พจารณาอยางรอบคอบ และจะตองคานงถงทกครงในการวางแผนประเมนผลโครงการ การทผประเมนผลโครงการสามารถทราบและแกไขปญหาทอาจเกดขนเสยกอนเปนการลวงหนา ยอมทาใหผลของการประเมนผลโครงการมความนาเชอถอ และนาไปสการตดสนใจทถกตองในทสด

64

13. บทสงทาย : ตวเราเองเปนหมอทดทสด

นกประเมนผลทกทานจะมผลงานการประเมนผลทดมประสทธภาพและเกดประสทธผลนน นอกจากจะตองมความรและความสามารถทางวชาการดานการประเมนผลแลว ยงจะตองมสขภาพกายและใจทดดวย ซงตวทานจะเปนหมอทดทสดทจะดแลทงสขภาพกายและใจดวยตนเองโดยไมตองลงทน

13.1 การดแลสขภาพกาย (1) ตองออกกาลงกายแบบสายกลาง (แอโรบกขนพนฐาน) ออกกาลงกายตดตอกนวนละ 20-30 นาท เพยงวนเวนวนกพอ เมอออกกาลงกายรางกายจะหลงฮอรโมนเอนดอรฟน (สารสข) ออกมา เปนภมคมกนโรค (ดรายละเอยดเรองการออกกาลงกายแบบสายกลางในภาคผนวก) (2) กนอาหารใหตรงกบความตองการของรางกาย ตามวยและครบ 5 หม ตามคากลาวทวา คณเปนอยางทคณกน (you are what you eat) คอ กนอะไรจะไดอยางนน เชน กนอาหารทมไขมนมาก คลอเรสเตอรลในเสนเลอดกจะสง เปนตน 13.2 การดแลสขภาพใจ วทยาศาสตรไดพสจนกฏแหงกรรมในรางกายมนษย กลาวคอ ตามกฏแหงกรรมในพทธศาสนา “ทาดไดด ทาชวไดชว” นน ไดมการพสจนตามหลกวทยาศาสตรแลววาเปนจรง คนทาด คดด ไมเครยด เชน ทาบญหรอแมแตคดด รางกายจะหลงฮอรโมนเอนดอรฟน (สารสข) ออกมา เปนภมคมกนโรค เชนเดยวกบการออกกาลงกาย (ดรายละเอยดเรองวทยาศาสตรพสจนกฏแหงกรรมในรางกายมนษยในภาคผนวก)

65

บรรณานกรม ประชย เปยมสมบรณ. ความรเบองตนเกยวกบการประเมนผล กรงเทพฯ : สถาบนบณฑต

พฒนาบรหารศาสตร, 2533. (เอกสารอดสาเนา)

ประชย เปยมสมบรณ. การวจยประเมนโครงการ : ความหมาย กระบวนการและอปสรรค กรงเทพฯ : สถาบนบณฑตพฒนาบรหารศาสตร, 2533. (เอกสารอดสาเนา)

ประชม รอดประเสรฐ. การบรหารโครงการ กรงเทพฯ : โรงพมพเนตกลการพมพ, 2529.

วฒนา วงศเกยรตรตน และสรยา วรวงศ . คมอการประเมนผลโครงการ กรงเทพฯ : โครงการ ฝกอบรม สถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2543.

สชาต ประสทธรฐสนธ. การประเมนผลโครงการ กรงเทพฯ : บรษทเฟองฟาพรนตง จากด, 2547.

สวมล ตรกานนท. การประเมนโครงการ : แนวทางสการปฏบต. กรงเทพฯ ประเมนผล คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง,2545

สชาต ประสทธรฐสนธ ธวชชย อาทรธรสข พสฐ ศกรยพงศ. สถตสาหรบการวจยทาง สงคมศาสตร กรงเทพฯ : บรษทสานกพมพ ไทยวฒนาพานช จากด.

บรรเทง มาแสง. การตดตามและประเมนผลโครงการ กรงเทพฯ : กองประเมนผล สานกงาน เศรษฐกจการเกษตร, 2530. (เอกสารอดสาเนา)

บรรเทง มาแสง. หลกสตรการวเคราะหเชงปรมาณ กรงเทพฯ : เอกสารประกอบการ บรรยายโครงการฝกอบรมหลกสตรการวเคราะหเชงปรมาณ ศนยประเมนผล สานกงานเศรษฐกจการเกษตร, 2546. (เอกสารอดสาเนา)

อสสระ นตทณฑประกาศ. การประเมนผลโครงการ กรงเทพฯ : เอกสารประกอบการบรรยาย ในการสมมนาพฒนาพฒนบรหาร รนท 37 ณ สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร, 2518. (เอกสารอดสาเนา)

ศนยวจยเศรษฐศาสตรประยกต. การประเมนผลการพฒนาการเกษตรในชวงแผนพฒนา เศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 8. กรงเทพฯ : คณะเศรษฐศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร เสนอตอกองประเมนผล สานกงานเศรษฐกจการเกษตร, 2544.

66

บรรณานกรม (ตอ)

คณะทางานยอยเรองการตดตามงานและประเมนผล. หลกการในการออกแบบและวธการ ตดตามประเมนผลโครงการพฒนาชนบท กรงโรม : คณะทางานเรองการพฒนาชนบทภายใตคณะกรรมการบรหารเพอการประสานงานแหงองคการสหประชาชาต, 2527.

กองประเมนผล. บญชประชาชาตกบการประเมนผลการพฒนาเกษตรระดบชาต กรงเทพฯ : การประชมสมมนาวชาการ กองประเมนผล สานกงานเศรษฐกจการเกษตร, 2538.

ศ.นพ.เสก อกษรานเคราะห. การออกกาลงกายแบบสายกลาง กรงเทพฯ : เอกสาร ประกอบการฝกอบรมหลกสตรคณธรรมและสมรรถภาพขาราชการ รนท 13 สานก ฝกอบรม สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร, 2533.

ดร.เยนใจ เลาหวณช. วทยาศาสตรพสจนกฏแหงกรรมในรางกายมนษย กรงเทพฯ : เอกสารประกอบการฝกอบรมหลกสตรคณธรรมและสมรรถภาพขาราชการ รนท 13 สานกฝกอบรม สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร, 2533.

กองประเมนผลและรายงาน. การประเมนผลโครงการ. กรงเทพฯ : สานกงบประมาณ 2523. (เอกสารอดสาเนา)

Alkin, Marvin C. Evaluation Theory Development, Evaluation Comment Vol.2, No.1,1969.

Ralph W. Tyler, Program Evaluation International, Journal of Education Research. 10.1986 : 53-67

Scriven, Michael S., Evaluation Ideologies, in George F. Madaus and Associates (eds), Evaluation Model : Viewpoints on Educational and Human Services Evaluation Hingham, Massachusetts; Kluwer-Nijhoff Publishing, 1983.

Stufflebeam, Daniel L. The CIPP Model for Program Evaluation, in George F. Madaus, Michael S. Scriven and Daniel L. Stufflebeam (eds.) Evaluation Model :

Viewpoints on Educational and Human Services Evaluation, Hingham, Massachusetts; Kluwer-Nijhoff Publishing, 1983.

67

ภาคผนวก

68

การออกกาลงกายแบบสายกลาง ศ.นพ.เสก อกษรานเคราะห

1. การออกกาลงกายแบบสายกลางคออะไร

คอการออกกาลงทไมมากเกนไปและไมนอยเกนไป ประโยชนทจะไดรบจากการออกกาลงกายมมากพอสมควร แตโทษทจะไดรบควรจะนอยทสด ฉะนนจงขนอยกบการเลอกชนดของการออกกาลงกายใหเหมาะสมกบแตละคน ถาเลอกชนดทมากเกนไป ปอด หวใจ กลามเนอจะแขงแรง แตขอกระดกเอนจะบาดเจบหรอเสอมสภาพเรวและมาก ผลรวมจงสประเภทเลอกชนดสายกลางไมได และถาเลอกชนดทนอยเกนไป ประโยชนตอ ปอด หวใจ กลามเนอ กจะไมเพยงพอ จงพอสรปไดวา การออกกาลงกายแบบสายกลาง เปนการออกกาลงกายเพอสขภาพอยางแทจรง

2. สขภาพแขงแรงหมายถงอะไร

คนทวไปมกจะนกภาพของผทมสขภาพแขงแรง ดงน 2.1 ไมเหนอยงายหรอไมเหนอยเลย เวลาลกขนยนไมรสกหนามด ใจสน หรอไมเปนลมงาย ในหวขอนคงจะหมายถงสขภาพของ ปอด และหวใจ 2.2 มรปรางทไดสดสวน ไมอวนเกนไป ไมผอมเกนไป กลามเนอดแขงแรง ไมลบ 2.3 มผวพรรณงามมเลอดฝาด เตงตง ไมเหยวยน ไมบวม ไมซด 2.4 ไมมโรคภยไขเจบ เชน โรคเบาหวาน โรคความดนโลหตสง โรคไต โรคตบ โรคเสน-โลหตหวใจตบ เปนตน

3. จะทราบไดอยางไรวาหวใจแขงแรงหรอไม

มวธงายๆ เปนเครองบงชความแขงแรงของหวใจ คอ การจบชพจรขณะพก (ดทสดคอ ตอนตนนอน) สาหรบผชายวยหนม ชพจรควรอยระหวาง 60-70 ครงตอนาท

สาหรบหญงสาว ชพจรควรอยระหวาง 65-75 ครงตอนาท

ในผสงอายทง 2 เพศ ชพจรควรจะสงกวาน โดยทผชายไมควรเกน75 ครงตอนาท และผหญงไมควรเกน 80 ครงตอนาท

4. อาการเกดหนามดงายเมอเปลยนอรยาบทเกดจากอะไร เกดจากสมรรถภาพของ “หวใจและหลอดเลอด” ไมดเทาทควร และปฏกรยาตอบโตตอการเปลยนอรยาบทไมฉบไวพอ

โดยทวไปเลอดจากเสนเลอดดาของรางกายจะถกถายเทสหวใจดานขวา จากนนจะถกสงไปยงปอดเพอฟอกใหเปนเลอดแดง แลวจงไหลวนกลบเขาสหวใจดานซาย สดทายจะถกสงไปเลยงสวนตางๆ ของรางกาย

69

ขณะเปลยนอรยาบทจากนอนเปนยน หรอนงเปนยนโดยรวดเรว เลอดจะตกลงไปอยทสวนลางๆ ของรางกาย โดยเฉพาะขาทง 2 ขาง จานวนเลอดดาทจะกลบสหวใจจงนอยลง เลอดจะไปเลยงสมองกนอยลง และในขณะเดยวกนถาปฏกรยาโตตอบของหวใจชา ไมสามารถบบตวใหแรงขนและเรวขนไดทนท ความดนเลอดกจะไมเพยงพอทจะเลยงสมองซงอยสงทสดในขณะนนได จงทาใหเกดอาการหนามดคลายจะเปนลม

ถาไดออกกาลงเปนประจา หลอดเลอดดาบรเวณขามแรงบบไลเลอดกลบสหวใจไดมากขน เรวขน หวใจเองสามารถโตตอบสภาพโดยบบตวแรงขนไดโดยฉบพลน อาการหนามดกจะคอยๆ นอยลงๆ จนหายไปได

5. อาการเหนอยงายเกดขนไดอยางไร

อาการเหนอยเกดขนไดเพราะ ขณะทรางกายตองการออกซเจนมากขน ปอด หวใจ ตอง ทางานมากขนโดยจะหายใจเรวขน และหวใจจะเตนเรวขน ยงรางกายไมแขงแรง สขภาพไมดชพจร ขณะพกเตนเรวอยแลว เมอรางกายตองการออกซเจนมากขน หวใจจงตองเตนเรวขนอกมาก ทาใหใจสนพรอมทงหายใจเรวขนจนหอบถ อาการเหนอยหอบนจงเกดขนไดงาย

ทาอยางไรจงจะไมเหนอยงาย ตอง “ออกกาลงกายแบบแอโรบคขนพนฐาน” เปนประจาอยางนอยวนเวนวนจะทาใหรางกายแขงแรง หวใจและหลอดเลอดแขงแรง ความตองการออกซเจนของรางกายลดลงทาใหอาการเหนอยงายลดลงและหายไปได

นอกจากน การออกกาลงกายแบบแอโรบคขนพนฐาน ยงเปนการออกกาลงกายเพอสขภาพดวย โดยชวยปองกนและรกษาโรคเบาหวาน โรคความดนโลหตสง โรคอวน โรคเสนเลอดหวใจตบตน ชะลอความแก และอนๆ อกมาก

6. การออกกาลงกายแบบแอโรบค คออะไร คาตอบคอ การออกกาลงกายทจะตองใชออกซเจนเปนสวนประกอบในการสรางพลงงาน (นาตาล+ไขมน+ออกซเจน = พลงงาน)

สวนการออกกาลงกายแบบแอนแอโรบค คอ การออกกาลงทไมตองการใชออกซเจนเปนสวนประกอบในการสรางพลงงาน ซงดในแงทาใหกลามเนอแขงแรงและโตขนเปนมดๆ เทานน เชน นกกลาม แตจะไมมผลตอปอด หวใจ หรอเสนเลอด หรอสขภาพโดยทวๆ ไปเลย

7. ใยกลามเนอ แบงออกเปน 3 ประเภท 7.1 ใยกลามเนอเพอความอดทน จะมคณสมบตตางๆ เหมาะทจะใชออกกาลงกายแบบแอโรบค ประเภทนจะทางานเมอออกกาลงไมเกน 60% 7.2 ใยกลามเนอเพอความแขงแรงและความเรว จะมคณสมบตเหมาะทจะใชออกกาลงกายแบบแอนแอโรบค ประเภทนจะทางานเมอออกกาลงเกน 85% ขนไป

70

7.3 ใยกลามเนอ เพอความแขงแรงและอดทน กลาวคอมคณสมบตของใยกลามเนอชนดแรกกบชนดทสองรวมกนอย ใยกลามเนอประเภทนสามารถฝกใหอดทนมากขนได หรอจะฝกใหแขงแรงมากขนกได ประเภทนจะทางานเมอออกกาลงอยระหวาง 60-80%

8. การออกกาลงกายแบบแอโรบคขนพนฐาน ประกอบดวย 3 องคประกอบดงน 8.1 ตองมการเคลอนไหวมากๆ แตจะตองออกแรงไมเกน 60% นนกคอ ตองใช ใยกลามเนอประเภททหนงเทานน การออกกาลงกายทมการเคลอนไหวมากๆ คอ ไอโซโทนค หรอแอโรบค มการใช นาตาล ไขมน ออกซเจน เปนพลงงาน ซงในการน ตองอาศยการทางานของปอดและหวใจ เมอหวใจทางานมากขนกเทากบเปนการบงคบกลามเนอหวใจออกกาลงอกตอหนง 8.2 ตองออกกาลงกายเปนจงหวะ มจงหวะหมายถง กลามเนอหดตวสลบกบคลายตว เพราะการหดตวกลามเนอกจะบบเสนเลอดทมาเลยงกลามเนอนนไว เลอดเขาไปในกลามเนอไมได แตขณะกลามเนอคลายตวเสนเลอดไมถกบบ เลอดสามารถไหลเขาไปในกลามเนอได นานาตาล ไขมน และออกซเจนไปใหกลามเนอ กลามเนอนนจงมพลงงานออกกาลงตอไปไดเรอยๆ 8.3 ตองออกกาลงกายตดตอกนเกน 3 นาทขนไป เพราะ 3 นาทแรกจะใชพลงงานแบบแอนแอโรบค จากนาทท 3 ขนไปจงจะเปนการใชพลงงานแบบแอโรบค ความตอเนองจะตองไมนอยกวา 20 นาท เพราะผลทางออมของการออกกาลงตอกลามเนอหวใจจะคอยๆ เพมมากขนๆ กวาจะมผลตอกลามเนอหวใจไดเตมทกตองไมนอยกวา 20 นาท และถาออกกาลงตอไปจนถง 30 นาทกสมควรจะพอแลว ถานานกวานจะทาใหเกดการบาดเจบตอกลามเนอ เอน เอนยดขอ เยอหมขอ ขอกระดก และกระดกเองได นอกจากนยงเพมการสะสมการเสอมสภาพของสวนเหลานน เนองจากการใชมากเกนไปอกดวย

ตวอยางของการออกกาลงกายแบบแอโรบคขนพนฐาน คอ เดน วง วายนา เดนในนา ขจกรยาน รามวยจน แกวงแขน เตนแอโรบค และออกกาลงกายทามอเปลา เปนตน

9. ทาอยางไรจงจะทราบวาออกกาลงไดถง 60% แลว ?

ถาจะบอกวาใหทานออกกาลงกาย 1 กโลกรมตอนาท ทานคงจะปฏบตไมไดแนๆ เพราะไมมวธวดวาออกแรงไดเทานนจรง

แตในทางการแพทยเราทราบแนชดแลววา ยงออกกาลงกายแรงขนเทาใด ชพจรของเราจะเตนเรวขนเทานน เราจงใชชพจรเปนหนวยวดความเขมขนของการออกกาลงกาย ดงน

ในขณะทตนนอนขนใหมๆ ยงไมใหลกจากเตยง ใหจบชพจรของตวเองไดเทาไร จะเปนชพจรขณะพก สมมตวา นาย ก. จบชพจรได 60 ครงตอนาท ซงเทยบคาของการออกกาลงกายเทากบ 0%

71

เพราะฉะนน นาย ก. มชพจร 60 ครงตอนาท = ออกกาลงกาย 0% เชนกน สมาคมแพทยหวใจของอเมรกากาหนดใหมนษยมชพจรสงสดไดเพยง 220 ครง ตอนาท ซงทารกแรกเกดเทานนททนไหว สวนในผใหญนนจะทนชพจรไดเพยง 220 – อายขณะนน สมมต นาย ก. อาย 50 ป นาย ก. ออกกาลงกาย 100% ชพจรจะเตนถง 220 – 50 = 170 ครงตอนาท ถา นาย ก. ออกแรง 100% ชพจรนาย ก. จะเพมขน 170 – 60 (ขณะพก) = 110 ครงตอนาท ถาตองการให นาย ก. ออกแรง 60% = 66 ครงตอนาท

ขณะท นาย ก. ออกแรง 60% ชพจร นาย ก. จะเตน = ชพจรขณะพก + 66 = 60 + 66 = 126 ครงตอนาท หรอถาตองการให นาย ก. ออกแรง 50% ชพจร นาย ก. จะเพมขน = 55 ครงตอนาท ชพจร นาย ก. จะเตน = 60 + 55 = 115 ครงตอนาท วธคดชพจรทออกกาลงไมเกน 60% โดยประมาณ = 170 – อาย

10. การออกกาลงกายแบบแอโรบคขนพนฐานกบการเลนกฬาเหมอนกนหรอไม

คาตอบคอ ไมเหมอนกน เพาะการเลนกฬาจะไมมคณสมบตครบทง 3 ขอ ตกอลฟขาดจงหวะและไมตดตอกน การเลนเทนนสเชนกน ไมเปนจงหวะและไมตดตอกน เปนตน

ขอแนะนาคอ การออกกาลงกายแบบแอโรบคขนพนฐานวนเวนวน สวนวนทเวนจะเลนกฬาทดแทนได จะไดไมเกดความเบอหนาย

11. การวงออกกาลงกายหรอจอกกงดจรงหรอ

จอกกง เปนการออกกาลงกายทมผลตอปอด หวใจมากทสด ตองใชพลงงานทมากทสด ฉะนน จงอาจนบไดวามประโยชนมากทสดจรง แตในขณะเดยวกนกมโทษมากทสดดวย รวบรวมไดถง 32 อยาง แบงเปน 2 ชนด ชนดแรก บาดเจบทเกดขนเฉยบพลน เชน ขอเทาแพลง กลามเนอฉกขาด เอนพลก หรอกระดกหนาแขงราวได เปนตน ชนดหลง เปนประเภทสะสม คอ เกดการเสอมสภาพของขอ กระดก เอน พงผด สะสมทละเลกละนอย อาจจะนานถง 20-30 ป จงเกดโรคในภายหลง กลมนจะรตวกสายเกนไป ฉะนนผออกกาลงกายจะตองเลอกวธเองวาจะออกกาลงดวยการวงหรอไม เหมาะสมกบตนเองหรอไม แตจอกกงคงจะไมจดวาเปนการออกกาลงกายแบบสายกลางสาหรบคนสงอายเปนแน และถาจอกกงไปนานๆ ทานอาจจะมชวตทยนยาวแตจะอยอยางทรมาน

10060110 ×

=

10050110 ×

=

72

11.1 จรงหรอไมทจอกกงเปนสาเหตทาใหหวใจวายเฉยบพลน

เรองนเปนความจรง ถงแมจะพบไดนอยกตาม อธบายไดดงน ขณะทออกกาลงกายเตมท กลามเนอหวใจตองการเลอดมาเลยงเพมขน 5 เทาของสภาวะปกต และจอกกงเองปองกนเสนเลอดหวใจตบไมได 100% ดงเหตผลทวา สาเหตของโรคกลามเนอหวใจตายจากเสนเลอดเลยงกลามเนอหวใจตบตน มไดเกดจากการขาดการออกกาลงกายเปนประจาแตอยางเดยว แตมสาเหตอนรวมอยดวยอกมาก เชน กรรมพนธ โรคอวน โรคความดนโลหตสง โรคเบาหวาน ไขมนในเลอดสง อารมณเครยด สบบหร ดมกาแฟเกน ถวยตอวน เปนตน ฉะนนถงแมจะจอกกงทกวนกหยดเรองนไมได อกประการหนงถาจอกกงทกวนเปนเวลานานหลายป กลามเนอหวใจจะหนาขนตามตวเหมอนพวกเลนกลาม เปนผลใหกลามเนอหวใจตองการเลอดมาเลยงมากขนกวาเดมมาก ฉะนนวนใดกตามทเสนเลอดหวใจตบจนไมสามารถใหเลอด 5 เทาตวผานไปเลยงกลามเนอหวใจไดทน วนนนกจะเกดสภาพกลามเนอหวใจตายและหวใจวายเฉยบพลนได โดยเฉพาะกลมทไมไดจอกกงเปนประจา วนดคนดสมครวงการกศลโอกาสหวใจวายเฉยบพลนจงมมากกวากลมจอกกงเปนประจา

11.2 ผทสนใจจะจอกกงควรจะปฏบตตวอยางไรจงเกดอนตรายนอยทสด

ประการแรกควรดสภาพตวเอง เชน อาย โรคประจาตว จดออนในตววาเหมาะกบจอกกงหรอไม ถาไมมปญหาควรจะทาการทดสอบสมรรถภาพการออกกาลงกายของตวเอง (Exercise Test) ซงตองอาศยสถานททมการทดสอบแบบน เชน ทโรงพยาบาลทเปนโรงเรยนแพทย และทศนยวทยาศาสตรการกฬาหวหมาก ถาทดสอบผานกจะสามารถจอกกงได และควรทาการทดสอบนเปนระยะ ๆ ตลอดไป เมอใดทดสอบไมผานควรหยดจอกกง มฉะนนจะเกดอนตราย

เมอผานการทดสอบไดแลว จะตองมการเตรยมตวบรหารรางกาย จะตองสวมรองเทาพเศษทปองกนการบาดเจบ ซงราคาแพงมาก (ไมตากวา 2,000 บาท) จะตองวงในลสนามกฬาเทานน ถาวงตามทองถนน พนวงจะแขงเกนไป วงในสนามหญาหรอหาดทรายนมไปและไมเรยบ พนเอยงเท วงขนลงเขากไมไดทงนน จะเพมการบาดเจบได ทาวงจะตองถกตอง เสอผาทสวมตองถกกบภมอากาศ ขณะวงชพจรควรเตนไมเกนชพจรท 50% ดงกลาว

12. การออกกาลงกายโดยการเตนแอโรบคมคณและโทษอยางไร

การเตนแอโรบคใหคณและโทษมากพอๆ กบจอกกง แตมขอดกวาจอกกงตรงทการเตน แอโรบคสามารถจะเลอก นอนเตน นงเตน ยนเตนได แตถาถงกบกระโดดโลดเตนกจะเหมอนกบ จอกกง และอนตรายจะมากกวาจอกกงดวยซาไป

312

73

13. การออกกาลงกายชนดตางๆ ใหการบาดเจบไดอยางไรบาง

จากการสรปรวบรวมจากนกออกกาลงกายทงหลายทมารบการรกษาทโรงพยาบาลจฬาลงกรณ และทคลนกสวนตวพบวา การออกกาลงกายแตละชนดใหการบาดเจบตอสวนตางๆ ของรางกาย ดงน

รามวยจน - ไมพบการบาดเจบสวนใดเลย แกวงแขน - หวไหล ขจกรยาน - หวเขา เดน - ขอเทา หวเขา วายนา - หวไหล สนหลง หวเขา (แลวแตทายาก งาย) กรรเชยงเรอ - สนหลง หวไหล ตนแขน เขา โคนขา สะโพก กอลฟ - ซโครง กลามเนอทรวงอก ไหปลารา หวไหล ขอศอก ขอมอ สนหลง คอ แบดมนตน - หวไหล ขอศอก แขน ขอมอ นวมอ สนหลง หวเขา นอง ขอเทา วงเหยาะ - เทา ขอเทา นอง หนาแขง หวเขา ตนขา สะโพก หวเหนา เชงกราน

สนหลง เอว คอ เตนแอโรบค - เทา ขอเทา นอง หนาแขง หวเขา ตนขา สะโพก หวเหนา เชงกราน สนหลง เอว ชายโครง หวไหล คอ เทนนส - หวไหล ขอศอก แขน นวมอ สนหลง หวเขา นอง ขอเทา

14. จะออกกาลงกายอยางไรถงจะดทสด

คาตอบคอ ออกกาลงกายแบบสายกลาง เลอกชนดการออกกาลงกายใหเหมาะสมกบตวเอง โดยคานงถงอาย เพศ โรคประจาตว จดออนประจาตว เชน คนอายมากอาจจะยนแกวงแขน รามวยจน หรอเดน กเปนการเพยงพอ คนทมโรคปวดคอ ปวดหลง อาจจะออกกาลงกายโดยการวายนา ขจกรยานอยกบท รามวยจนได คนทปวดเขาอาจออกกาลงกายโดยการวายนา แกวงแขนได คนทเสนเลอดหวใจตบตน อาจออกกาลงกายโดยการเดน รามวยจน แกวงแขน หรอขจกรยานอยกบทเบาๆ ได คนทมหวไหลเจบและยงแขงแรงอยอาจออกกาลงโดยวง เตนแอโรบค เดน ขจกรยานอยกบทได

ขอใหนกวาการออกกาลงกายกเปรยบเสมอนการใหยารกษาโรค ถาใหยาแรงโรคอาจจะหายเรว แตโทษของยาตอรางกายกจะมากและรนแรงได ในทางตรงกนขามถายาออนเกนไปกจะหายชา แตโทษของยากจะมนอยดวย

74

ฉะนน จงควรเลอกยาทมความแรงอยกลางๆ โทษเกดนอยทสด และแรงพอจะรกษาไดผลจงจะพอเหมาะ

ขอสาคญขอใหเขาใจวา การออกกาลงกายแบบสายกลางของแตละคนนนไมจาเปนจะตองเหมอนกนเสมอไป บางคนออกกาลงดวยการวงสามารถเปนสายกลางได แตบางคนสายกลางทาไดแคเดน หรอยงกวานนทาไดแคยนแกวงแขนเทานน (เหนผอนวงออกกาลงไดอยาวงตามกแลวกน) กรณามองตนเองกอนวาสภาพเหมาะสมกบการวงหรอไม จะเหมาะสมกบอะไรกใหทาตามนน

15. สรปการออกกาลงกายแบบสายกลาง

จะตองประกอบดวย

15.1 เปนการออกกาลงกายแบบแอโรบคขนพนฐาน 15.2 เปนการออกกาลงกายทออกแรงเพยง 50% โดยวดจากชพจร

สมมตวาทานเลอกการวงเหยาะเปนการออกกาลงกาย ถาขณะวงชพจรจบไดอยใน 50% ของทาน กแสดงวาการวงเหยาะเปนการออกกาลงกายสายกลางของทานได แตถาชพจรเกนจากทคานวณได ทานตองเลอกการออกกาลงวธอน เชน ขจกรยาน แลวจบชพจรดอกวาไดพอดชพจร 50% ของทานหรอไม ถายงเกนอยอาจจะออกกาลงกายดวยวธเดน เปนตน

15.3 เปนการออกกาลงกายทตดตอกนระหวาง 20-30 นาท และทาเพยงวนเวนวนกเพยงพอ แตถาทาทกวนไดกจะดยงขน

15.4 วธออกกาลง ใหอนเครอง 5 นาท (ออกกาลงเพมขนจนชพจรขนถง 50% ทคานวณไว ในนาทท 5) - ออกกาลงระดบ 50% ไปตลอด 20 นาท – ผอนคลายอก 5 นาท

15.5 ชนดของการออกกาลงจะตองไมเพมการบาดเจบใหกบจดออนของตวเองและเลอกชนดททาใหเกดการบาดเจบนอยแหง

15.6 การออกกาลงแบบสายกลางของคนหนงไมจาเปนตองเหมอนกนกบอกคนหนง 15.7 การออกกาลงกายแบบสายกลางของคนๆ เดยวกน แตคนละเวลาอาจจะไมเหมอนกน จะตองเปลยนไปตามอาย และสภาพรางกาย

ศาสตราจารยนายแพทยเสก อกษรานเคราะห หวหนาแผนกเวชศาสตรฟนฟ โรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทย

หวหนาศนยเวชศาสตรฟนฟ สภากาชาดไทย สวางคนวาส 2 พฤษภาคม 2533

------------------------------------------------

75

วทยาศาสตรพสจนกฏแหงกรรมในรางกายมนษย

ดร.เยนใจ เลาหวณช กฏแหงกรรม ซงเปนหลกสาคญในพทธศาสนากลาวไดโดยสรปวา “ทาด ไดด ทาชว ไดชว” นน คนสวนใหญมกจะเขาใจกนวา การทาดหรอทาชวจะมผลตอสภาพชวตความเปนอยของผกระทา “กรรม” นน เชนมผลใหชวตมความรงเรอง มชอเสยง มลาภ หรอตกตา ยากจน ตองอบอายขายหนา ฯลฯ แลวแตชนดของการกระทาหรอ “กรรม” วาเปน กรรมด หรอ กรรมชวอนเปนเหต

แตจะมใครบางเชอวา การทาความดหรอความชวจะมผลตอรางกายโดยตรง? เหนผลไดในปจจบน? และผพทกษกฏแหงกรรมกคอ กลไกบางอยางทมอยในตวมนษยเองดงตวอยางเชน

- ผทชอบชวยเหลอผอน จะมอายยน - ผทละเวนจากการเบยดเบยนสตวดวยการบรโภคอาหารจากพชจะปลอดภยจากโรครายตางๆ เชน โรคหวใจ เบาหวาน และมะเรง - ผทเจรญ สมาธ ภาวนา เปนประจาจะมภมคมกนโรคสง สขภาพด แกชา - ผทอยโดดเดยวไมชอบคบหาสมาคมกบใครมกมอายสน - ผทมอารมณหงดหงดงาย มองคนในแงราย คดรายตอผอน มภมคมกนโรคตา สขภาพไมด หรอเครงเครยดเปนประจามกอายสน

- ผทนยมบรโภคเนอสตว จะมความเสยงสงตอการเปนโรคราย เชน โรคหวใจ เบาหวาน มะเรง เปนตน

บดน การศกษาคนควาและวจยตามแนวทางวทยาศาสตรเรมปรากฏชดขนวาตวอยางขางตนนนไมใชเรองเหลวไหล ไรสาระ แตเปนเรองจรงทเปนไปแลวและพสจนได

นกวจยคณะหนงจากมหาวทยาลยมชแกน สหรฐอเมรกาไดศกษาชวตประชาชน จานวน 2,700 คน ทอาศยอยในเมองเทคมเซ รฐมชแกน งานวจยนกระทาตอเนองกนมานาน 10 ปเตม พบความจรงวา - คนทชอบชวยเหลอผอนมอายยนกวาคนทวไปโดยเฉลย - คนทไมเคยชวยเหลอสงคม มอตราการตายสงกวาคนทชอบชวยเหลอสงคมถง 2.5 เทา - คนทมครอบครวแลวแตไมเคยชวยสงคม มอตราตายสงกวาคนทชอบชวยสงคม

2 เทา - คนทมชวตอยางโดดเดยวมอตราตายสงกวาคนทวไปโดยเฉลย

76

จากการคนควาวจยขางตน พอจะสรปไดวา ถาแบงคนออกเปน 3 ประเภท คอ คนทไมชวยสงคม คนทวไป และคนทชอบชวยสงคม จะเหนไดวา คนกลมแรกอายสนกวากลมท 2 และกลมท 2 อายสนกวากลมท 3

ถาจะพจารณาตอไปวาอะไรคอตนเหตททาใหคนทชอบชวยสงคมอายยนกวาคนทวไปและคนทไมชวยสงคมอายสนกวาคนทวไป กจะเหนวาอยทความแตกตางของ “นสย” คอ คนทชวยสงคมมกเปนคนมองโลกในแงด มเมตตาตอเพอนมนษย และทสาคญคอ “ไมเครยด” นอกจากนน การชวยเหลอผอนทาใหผกระทาเกดความรสกอมเอบในคณความดหรอ “บญกศล” นน

สวนคนทไมชวยสงคม มกเปนคนมองโลกในแงลบหรอมงจะทาเฉพาะแตงานของ ตนเอง จตใจคบแคบ เหนแกตว มกเปนคนเครงเครยดจตไมเปน “กศล”

เหนจะพอสรปไดวา ตวการททาใหคนอายสนกคอ “ความเครยด” สวนตวการททาใหคนอายยนกคอ “ความอมเอบ” หรอ “ความชนบานใจ” มงานวจยทางการแพทยอกหลายเรองทชไปในแนวทางดงทสรปไวน

เปนททราบกนดในทางการแพทยวา เมอคนเกดความเครยดตอมไรทอตอมหนงซงตงอยท “หมวกไต” เรยกวา “ตอมหมวกไต” จะปลอยของเหลวออกมา 2 ชนด ๆ แรกเรยกวา “อดรนาลน” มผลทาใหหวใจเตนเรวและแรง หวใจทางานหนก เรงใหเกดการเผาผลาญพลงงานในรางกาย เกดอาการใจสน ความดนโลหตสง เปนทมาของโรคหวใจ

ของเหลวอกชนดหนงทถกปลอยออกมาเมอเกดความเครยดเรยกวา “สเตอรอยด” มผลทาใหกระเพาะอาหารปลอยกรดในกระเพาะออกมากดกระเพาะจนเปนแผล กลายเปนโรคกระเพาะอาหาร ถาไมรกษาจะเกดอนตรายถงแกชวต นอกจากนนยงมผลทาใหภมคมกนโรคของ รางกายลดลง ผลทตามมาทนทคอ รางกายออนแอ ตดโรคไดงาย เชน เปนหวด คออกเสบ วณโรค เบาหวาน มะเรง ไดงาย เปนตน

วงการแพทยทราบมานานแลววา ความเครยดเปนตนเหตใหเกดโรคตางๆ ไดหลายชนด ทพบกนเปนประจาดงน - ความดนโลหตสง - ไขมนในเสนเลอดสง - เสนเลอดในหวใจตบตน ทาใหหวใจลมเหลว - โรคเบาหวานกาเรบ - โรคแผลในกระเพาะอาหาร - ทองเดนทไมใชมสาเหตมาจากเชอโรค - ความอวน (เพราะหาทางออกโดยการบรโภคอาหาร) - ตดสงเสพตด เชน สรา บหร ยาเสพตดอนๆ (เพราะเขาใจผดวาสามารถคลาย เครยดได ซงความจรงกลายเปนการเพมความเครยดและทาลายระบบการทางานปกตของรางกาย)

77

- โรคประสาท - ฆาตวตาย - มะเรง เปนตน และโดยเหตทความเครยดเปนตนเหตใหภมคมกนโรคของรางกายลดลง เมอเชอโรคเขาสรางกาย รางกายจงไมอาจตานทานไวได ทาใหเปนโรคงาย รางกายออนแอ อายไมยน

ตวอยางทเหนบอยๆ คอ ในฤดทมการสอบไลปลายป นกเรยนจะเจบปวยกนมาก เพราะเครงเครยดกบการเตรยมสอบไล เปนหวดงาย คนททางานหนกทางสมองแมวาจะเปนงานเบาทางรางกาย แตกอใหเกดความเครยดมาก ถาไมรจกปรบจตใจกมกจะเปนโรคเครยด ซงมกตดตามดวยโรคหวใจ เบาหวาน และมะเรง

มตวอยางทนาสนใจอยรายหนง เปนคนมชอ (เสย) รจกกนทวโลก คนผนเดมทกเปนคนแขงแรงสขภาพด แตเมอถกจบกมเพราะไปยง นายล ฮารว ออสวอลด ฆาตกรผสงหารประธานาธบดจอหน เอฟ เคนเนด ในทามกลางสาธารณชน เมอถกจบกมความกลดกลมมากกลายเปนโรคเครยด ไมนานเขากเปนโรคหวใจ เบาหวาน และมะเรง สดทายกเสยชวตกอนทศาลจะพพาษาลงโทษ คนผนนคอ นายแจค รบ นนเอง

อาจมคนเขาใจวา ความเครยดเกดจากอารมณอนไมพงปรารถนา เชน ความโกรธ ความกลว ความพยาบาท การมองโลกในแงราย ความอจฉารษยา ความโลภ ความผดหวง ฯลฯ แตอารมณเหลานเปนเพยงสาเหตสวนหนงเทานน ความจรงอารมณทพงปรารถนากเปนเหตใหเกดความเครยดเชนเดยวกน เชน ความสนกขบขน ความดใจ ความตนเตน ความสข “สดยอด” เปนตน อารมณเหลานอาจเปนเหตใหหวใจวายถงแกความตายได มตวอยางทนาสงเกตหลายเรอง เชน เมอครง เขาทราย กาแลกซ แชมเปยนโลกรนจเนยรแบนตมเวทของไทยไปชกปองกน ตาแหนงกบผทาชงชาวอนโดนเซยทประเทศนนดเหมอนจะชอ นายเอลล ปกาล ปรากฏวาชกกนแบบสสมาก แตเขาทรายสามารถนอคนกมวยอนโดนเซยไดในยกสดทายคอยกท 15 มขาวใน วนตอมาวามแฟนมวยทงสองประเทศเสยชวตเพราะตนเตนดใจมากจนชอคตาย สรปวาเครยดคนละแบบ แตมผลคอตายหมอนกน

จะเหนไดวา ชวตทไมมความเครยด คอ ชวตทไมมลกษณะหวอหวา เปนชวตเรยบๆ นนเอง คนทมชวตเรยบงายจงมสขภาพด อายยน

ยงมการคนควาวจยอกเรองหนงทคนพบวา ความอมเอบ ปตยนดในจตใจ มผลดตอรางกาย นกวจยทดลองกบนกศกษาแพทยโดยแบงเปน 2 กลม ๆ แรกใหดภาพยนตชวตแมชเทเรซา หรอ “มาแมร เทเรซา” ซงเปนนกบญนกายโรมนคาทอลก ไดรบรางวลโนเบล สาขาสนตภาพ เพราะอทศชวตชวยเหลอเพอนมนษยผยากไร ภาพยนตยาว 20 นาท นกศกษาอกกลม

78

หนงนกวจยปลอยใหออกไปเดนเลน 20 นาท เมอกลบมาตรวจโลหตของทงสองกลม ตรวจดสารชนดหนงเรยกวา “เอนดอรฟน” สารชนดนเปนของเหลวชนดหนงกลนออกมาจากตอมใตสมองของมนษย สารชนดนเคยพบวาจะหลงออกมามากเมอเราออกกาลงกายแบบ “แอโรบก” คอ ออกกาลงกายแบบไมรนแรงแตตอเนองนานพอควร เชน เดนเรวๆ สงชาๆ ปนจกรยาน (ไมเรวนก) วายนาชาๆ เตนแอโรบก กระโดดเชอก เปนตน แตทนาแปลกกคอ เพยงแตดภาพยนตชวตของผบาเพญความด เกดความปต อมเอบ แมตนเองมไดทาความดนนๆ แตความชนชมยนดทาใหสาร เอนดอรฟน หลงเขาสกระแสโลหตได สวนนกศษาแพทยกลมทออกไปเดนเลนไมพบการเปลยนแปลงดงกลาว

เรองนาคดกคอ สารเอนดอรฟน นมความสาคญหรอมคณสมบตเดนอยางไร การศกษาวจยพบวา สารชนดนเมอหลงออกมาจากตอมใตสมองสกระแสเลอดจะมผลใหรางกายรสกสดชนสบาย คลายเครยด รสกสบายคลายบรโภคฝน บางคนเรยกวาเปน “ฝนธรรมชาต” เพราะรางกายผลตขนมาไดเอง ทาใหหายปวดเมอย คนทออกกาลงกายแบบแอโรบก ดงกลาวขางตนมกจะเกดอาการ “ตด” คอ อยากกระทาซา เชน นกวง เมอถงเวลากอยากไปวง เพราะวงเสรจแลวรสกสบาย นอกจากนน การออกกาลงกายทาใหรางกายแขงแรงอกดวย ระดบการออกกาลงกายทเหมาะสมคอ ออกกาลงใหหวใจเตนประมาณ 170 – อายเชนคนวย 50 ป ออกกาลงกายใหหวใจเตนประมาณ 120 ครงตอนาท

แตยงมคณสมบตทสาคญอกประการหนงทดจะมความสาคญมากกวาการคลายเครยดนนคอ สารเอนดอรฟน ชวยเพมภมคมกนโรคใหแกรางกาย ควรทราบวาตามปกตรางกายทกคนมภมคมกนโรคอยแลวตามธรรมชาต ยกเวนกรณทมสงแปลกปลอมเขามาทาลายใหลดลง เชน มเชอไวรสของโรคเอดส เมอเขาสรางกายจะทาใหภมคมกนโรคลดลง เสอมลง จนกลายเปนโรคโรคหนงหรอหลายโรคแลวรกษาไมหาย ลกลามจนเสยชวต

ในรางกายปกต ภมคมกนโรคทมอยจะตอสเชอโรคทแปลกปลอมเขามา ถาภมคมกนมมากพอกมชยชนะ คนกไมเปนโรคนน แมกระทงโรคมะเรงกเคยมการวจยวาสาเหตทเกดโรคนประการหนงคอ ภมคมกนโรคบกพรอง เชน ในคนสงอาย มความเสอมของภมคมกนกบโรค จงเปนโรคมะเรงไดงายกวาคนหนมสาวทมภมคมกนสมบรณกวา

ในทางตรงกนขาม ถาเพมภมคมกนโรคใหแกรางกายแมแตมะเรงกอาจรกษาหายได ดงเชน การทดลองของนายแพทยชาวออสเตรเลยคนหนงชอ ดร.เมยรส ซงศาสตราจารย น.พ.ประเวศ วะส แพทยผเชยวชาญโรคเลอดผเคยไดรบรางวลแมกไซไซ เคยเขยนบทความลงในวารสาร หมอชาวบาน รายงานวา นายแพทยออสเตรเลยผนสนใจทจะใชวธฝกคนไขทปวยดวยโรคมะเรงจนเกนกวาโรงพยาบาลจะรกษา โดยทาสมาธ และไมมการใชยาใดๆ ชวย หลงจากฝกสมาธทกวนปรากฏวาคนไขหลายคนฝกไดผล อาการดขนอยางไมนาเชอ บางรายมะเรงยบหายไปอยางเดดขาดเปนทนาอศจรรย คนทเปนมะเรงแลวหายดวยวธนรายหนงถงกบกลาววา “ในชวตฉน

79

ไมเคยพบความสขอยางชวง 6 เดอนทแลวเลย” อกคนหนงกลาววา “ฉนดใจทเปนมะเรง เพราะการเปนมะเรงนาใหมาพบการทาสมาธ การทาสมาธทาใหมความสข จงตองขอบคณมะเรง”

การทาสมาธเปนอกวธหนงทกระตนใหตอมใตสมองผลตสาร เอนดอรฟน ออกมา ผททาสมาธจะพบวา เมอทาสมาธเสรจแลวรางกายจะสดชน แจมใส ความเครยดสลายไปหมด และรางกายจะมภมคมกนโรคเพมขน คนทาสมาธเปนประจาเชนเดยวกบคนทออกกาลงแบบแอโรบกเปนประจา จะไมคอยเจบปวยออดแอด รางกายแขงแรง สขภาพดเพราะมภมคมกนโรคสงกวาคนธรรมดาเชนเดยวกบคนทมความปตยนด เพราะทาความดชวยเหลอผอน (บาเพญ “ทาน”) ชนชมยนดในความดของผ อน (มทตา) จะมสารเอนดอรฟนออกมามาก มภมคมกนโรคเพม รางกายแขงแรง อายยน ไมแกเรว

จะเหนไดวา รางกายมนษยอนมองเหนและสมผสไดนมความลกลบซบซอนยง แตการศกษาคนควาวจยกสามารถเปดเผยความเรนลบทสาคญประการหนง ซงมผลตอมนษยโดยตรงคอ รางกายจะลงโทษเจาของทมจตไมสะอาด คดราย มความเครยด ไมสงบปลอดจากโรครายหลายชนด ในทางตรงกนขาม ถามนษยเบยดเบยนสตวฆาเปนอาหาร ธรรมชาตจะลงโทษโดยการบนทอนอายของมนษยดวยโรครายหลายชนดแกมนษยทมจตไมสะอาด คดราย ความเครยด ไมสงบ โดยการปลอยสงมพษออกมาทาลายตนเอง แตในทางตรงกนขาม ถามนษยทางานอยางสมาเสมอ ขยนออกกาลงกาย มจตใจอมเอบในกศลความดทไดสรางสมไว มความชนชมยนดในคณความดของผอน ตลอดจนรจกทาจตใหสงบเปนสมาธอยเปนเนองนตย รางกายของผนนจะใหรางวลเจาของราง ดวยการทาใหเกดความสบาย คลายความเครยด ตลอดจนเพมภมคมกนโรคใหแกรางกาย เปนผลใหสขภาพด อายยน ไมแกเรว

เพอความสมบรณของเรองน ขอกลาวถงงานวจยทสาคญอกเรองหนง ซงไดรบการเผยแพรในตนป พ.ศ.2533 เปนผลการศกษาคนควาครงสาคญเกยวกบอาหารกบมนษย อนเปนผลงานของคณะนกวจยมหาวทยาลยคอรแนล สหรฐอเมรกา สรปไดวา ธรรมชาตของรางกายมนษยเหมาะแกการกนพชหรออาหารจากพชมากกวาเนอสตวหรออาหารทมาจากเนอสตว เพราะเสยงตอการเปนโรครายหลายชนด เชน โรคหวใจ เบาหวาน และมะเรง เปนตน ตวอยางทเหนไดชดคอโรคเหลานเปนกนมากในกลมชาวตะวนตกหรอ “ฝรง” ซงบรโภคเนอสตวมากกวาชาวตะวนออกหลายเทา

ชาวเอสกโมทดารงชวตดวยการบรโภคเนอสตวและไขมนของสตว จะแกเรวมาก และมอายสนเฉลยเพยง 27.5 ปเทานน ชาวเคอรกซซงเปนชาวเผาทอยทางแถบรสเซยตะวนออก มชวตทถกบงคบดวยภมประเทศ และภมอากาศใหตองรบประทานอาหารประเภทเนอสตวเปนหลกเชนเดยวกบชาวเอสกโม ปรากฏวาชาวเผานแกเรว และมอายสนเชนเดยวกน จากการสารวจ แทบจะไมพบชาวเคอรกซทมอายเกนกวา 40 ปเลย

80

ยงมนกวจยอกคณะหนงจากเยอรมนเมอประมาณ 20 ปมาแลว ไดเขาไปศกษาวถชวตของประชาชนกลมหนงทอาศยอยแถบภเขาหมาลย ชอเมอง “หรรษา” ซงไมมการตดตอกบโลกภายนอก ชาวเมองอยใกลชดธรรมชาต อากาศบรสทธ อาหารทบรโภคเปนอาหารทมาจากพชเปนหลก ปหนงจะมการบรโภคเนอแพะเพยง 1-2 ครง ในเทศกาลประจาปเทานน และเนองจากภมประเทศเปนภเขา จงมการทาทางเดนในลกษณะขนบนไดทวไป ทนาแปลกคอคนทนนไมชอบกาวขนบนได แตชอบใชวธกระโดดแทน ไมวาเดกหรอผใหญหรอผสงอาย กระโดดกนหมด แมการเตนราตามประเพณกเตมไปดวยการกระโดดโลดเตน คณะวจยพบวา ชาวเมองหรรษามสขภาพดมาก รางกายแขงแรง มคนแกอายเกน 100 ป เปนจานวนมาก คนอายถง 150 ปกมอยไมนอย

เวลาผานไปรวม 20 ป นกวจยมหาวทยาลยเดมจากเยอรมนไดไปศกษาชวต ชาวเมองหรรษาซาอกครงหนง คราวนพบวาไดเกดการเปลยนแปลงไปมาก มถนนอยางดตดตรงเขาสใจกลางเมอง วถชวตของชาวเมองเปลยนเปนอกแบบหนง มตกรามบานชองแบบใหมเกดขน มรานขายอาหารแบบตะวนตกเชน แฮมเบอรเกอรมากมาย ชาวเมองนยมดมนาอดลมเหมอนชาวเมองใหญในปจจบน ปรากฏวาโรคทไมเคยเปนกกลบเปนกนมาก เชน โรคหวใจ ความดนโลหตสง เบาหวาน มะเรง เปนตน ซงมาพรอมกบ “อารยธรรม” คนทมอายเกน 100 ป กหาไมพบอกแลว

สรปไดวา หากมนษยทาผดคดรายซงกนและกน หรอเบยดเบยนสตวโลก รางกายของมนษยจะถกลงโทษดวยการถกบนทอนสขภาพอนามย ทาใหเกดโรคภยไขเจบ อายสน

แตในทางตรงขามหากมนษยชวยเหลอกนและกน หรอให “ทาน” เวนจากการเบยดเบยนสตวโลกทงหลาย ตลอดจนมนษยดวยกน หรอรกษา “ศล” รจกบรหารจตใจทาจตใจใหสงบดวยการทาสมาธหรอเจรญ “ภาวนา” (รวมทง 3 แบบ เรยกวา “บญกรยาวตถ” ตามแนวทาง พระพทธศาสนา) ตลอดจนบรหารกายใหแขงแรงดวยการออกกาลงกายโดยสมาเสมอแลวรางกายของมนษยจะใหรางวลตวเอง คอ มสขภาพด ปลอดจากโรคภยไขเจบ และมอายยนยาว มชวตทมคณภาพ

“ทาด – ทาชว” จงมผลตอรางกายโดยตรง คอ รางกายจะใหรางวลหรอลงโทษตวเองใหไดรบผลดหรอผลชว แลวแตการกระทาของเจาของรางกายนนๆ นคอกฏแหงกรรมในรางกายมนษย ทอาจเหนและอธบายกนไดในปจจบน อนเปนผลจากการศกษาคนควาวจยของนกวทยาศาสตร

ดงนน เมอทราบความจรงอยางนแลว ทานคงจะพจารณาไดวาควรดาเนนชวตอยางไร จงจะเหมาะสมกบการเปนมนษย

----------------------------------

สานกฝกอบรม สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร

21 กรกฎาคม 2533