13

Iστορικά 26-27 Oκτωβρίου 2013PLUS

Πολλοί διανοούµενοι δήλωσαν παρόντες στην «Πνευµατική Επιστράτευση», σε πλαίσιοκαθορισµένο από τη δικτατορία και µε άξονες κοντινούς στις αναζητήσεις τους

λάχιστον δυνατόν”. Οταν επέµεινα να κατα-τοπισθώ, πόσον επί τέλους θα µπορούσε ναείναι αυτό το ελάχιστον τελικώς, µας εδόθηνα καταλάβωµεν ότι τούτο συνίστατο εις µε-ρικάς ικανοποιήσεις προς την Ιταλίαν, δυτι-κώς µέχρι Πρεβέζης, ίσως και προς τη Βουλ-γαρίαν, ανατολικώς µέχρι ∆εδεαγάτς.

»∆ηλαδή θα έπρεπε: διά να αποφύγωµεντov πόλεµον, να γίνωµεν εθελονταί δούλοικαι να πληρώσωµεν αυτήν την τιµήν… µε τοάπλωµα του δεξιού χεριού της Ελλάδοςπρος ακρωτηριασµόν από την Ιταλίαν καιτου αριστερού προς ακρωτηριασµόν από τηνΒουλγαρίαν. Φυσικά δεν ήτo δύσκολον ναπροβλέψη κανείς ότι εις µίαν τοιαύτην περί-πτωσιν οι Aγγλοι θα έκοβαν και αυτοί τα πό-δια της Ελλάδος. Και µε το δίκαιόν των...».

* ∆ιδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, µαθηµατικός,http://kars1918.wordpress.com/

TOY ΒAΣIΛH MΠOΓIATZH*

Η απόρριψη του ιταλικού τελε-σιγράφου από τον Ι. Μεταξά,κωδικοποιηµένη στο «Oχι»,

και σήµερα ακόµη προκαλεί αντιπαραθέσεις:είπε (ή γιατί είπε) το «Oχι» ο Μεταξάς; Μια«κεντροδεξιά» ερµηνεία, στηριγµένη στη ρή-ξη του Μεταξά µε τους κατ’ αυτήν δήθεν ο-µοϊδεάτες του, βρήκε στο «Oχι» τον αντιφα-σισµό του. Μια αντίστοιχη «κεντροαριστερή»διακήρυξε ότι «το Oχι το είπε ο Λαός», εξα-ναγκάζοντας το δικτάτορα να εκφράσει πα-ρά τη θέλησή του το λαϊκό αντιφασισµό.

Απαντήσεις καθορισµένες από τη µεταπο-λεµική απαξίωση του φασισµού µάλλον επι-βάλλουν πολυπλοκότερη θέαση της εποχής.∆ύο στοιχεία αυτής της πολυπλοκότητας α-ναφέρονται εδώ. Πρώτον, ότι η σηµασία τουφιλοβρετανικού προσανατολισµού της δι-κτατορίας της 4ης Αυγούστου δεν πρέπει ναυπερτονίζεται στην ερµηνεία του «Oχι». Eίναιγνωστή, τονίζει ο Mark Mazower στη «Σκο-τεινή Hπειρο», η άποψη Βρετανών πολιτικών,όπως οι Τσόρτσιλ και Τσάµπερλεν, για το α-σύµβατο µεσογειακών λαών-δηµοκρατίας.Συνεπώς, η συµµαχία µε τη Βρετανία δεν κα-θιστούσε αυτοµάτως κάποιον αντιφασίστα.Εξάλλου, ο Γιώργος Σεφέρης, που λόγω θέ-σης κάτι παραπάνω γνώριζε, έγραφε στο«Χειρόγραφο Σεπ. ’41» ότι οι άνθρωποι του(φασιστικού κατ’ αυτόν) καθεστώτος δεν α-ναφέρονταν καν σε πόλεµο εναντίον τουAξονα, αλλά εναντίον ή της Ιταλίας ή των ι-ταλικών στρατιωτικών δυνάµεων.

∆εύτερον, ότι ο ιταλικός φασισµός ήταν έ-να µόνο είδος του φασιστικού γένους. H να-ζιστική Γερµανία ήταν ένα άλλο, και εύκολατεκµηριώνονται σχέσεις και συγγένειες τηςδικτατορίας µε αυτή. Και δεν εννοούµε µόνοεπιτελικά στελέχη δεδηλωµένου φιλοναζι-στικού προσανατολισµού, όπως ο συνοµιλη-τής του Γκέµπελς, Κώστας Κοτζιάς, ο εκλε-γείς µε την καραµανλική ΕΡΕ ΚωνσταντίνοςΜανιαδάκης, που συµµετείχε, όπως αναφέ-ρει ο Mogens Pelt, στα σεµινάρια τηςGestapo µε στόχο την καταστολή του κοµ-µουνισµού, ή η Σίτσα Καραϊσκάκη που µετέ-φερε στην Ελλάδα τεχνογνωσία από τη θη-τεία της στο ναζιστικό υπουργείο Προπαγάν-δας. Ούτε καθεστωτικούς διανοουµένους, ό-πως ο Ευάγγελος Κυριάκης, µεταφραστήςτου ναζί Otto Dietrich, ή τους υµνητές ποικί-λων όψεων του εθνικοσοσιαλισµού ΑχιλλέαΚύρου, ∆ηµήτριο Βεζανή, ∆ηµοσθένη Στε-φανίδη, Ηλία Κυριακόπουλο και ΕυάγγελοΛεµπέση. Ούτε την ΕΟΝ και τη ρητορική τηςεθνικής αναγέννησης/παλιγγένεσης.

Oι ανταγωνισµοίEννοούµε τις στενές οικονοµικές σχέσεις

µεταξύ των δύο καθεστώτων στην αλληλε-ξάρτησή τους µε πολιτικούς υπολογισµούς,όπως τις περιγράφει ο Mogens Pelt στο«Tobacco, Arms and Politics» (1998). Επρό-κειτο για συνάρτηση πολλών µεταβλητών: οιανταγωνισµοί Γερµανίας-Βρετανίας, Γερµα-νίας-Σοβιετικής Eνωσης, Ιταλίας-Βρετανίαςκαι Ιταλίας-Γερµανίας για τα Βαλκάνια, που

οδήγησαν στην εγκεκριµένη από τον Χίτλερθέση ότι πλέον συµφέρουσα για το Ράιχ ή-ταν η ελληνική ουδετερότητα (χωρίς να α-ποκλείεται η ελληνική συµµαχία µε τον Aξο-να). H ελληνική ανησυχία για τις απορριπτό-µενες από τους Γερµανούς ιταλικές αξιώ-σεις, που αφ’ ενός εγγράφονταν στις ενδο-φασιστικές διενέξεις, αφ’ ετέρου ωθούσαντο καθεστώς να εξασφαλίσει αυτάρκειαστην πολεµική προετοιµασία. Kαι τέλος, τηνέλλειψη ρευστότητας αµφοτέρων των µε-ρών, η οποία δυσχέραινε την πραγµάτωσητων εξοπλιστικών τους προγραµµάτων.

Η συνισταµένη βρέθηκε στη σχεδόν απο-κλειστική υποστήριξη του ελληνικού προ-γράµµατος από τη γερµανική πολεµική βιο-µηχανία στο πλαίσιο των οικονοµικών «συµ-φωνιών συµψηφισµού» (clearings): οργανι-κά ενταγµένη στο ναζιστικό «Τετραετές Πλά-νο» και τη θεωρία του «Εκτεταµένου Οικο-νοµικού Χώρου», αφορούσε την παράδοσηοπλισµού και παροχή τεχνογνωσίας στην ελ-ληνική πολεµική βιοµηχανία. Eτσι, εταιρείεςσυνδεδεµένες µε την παραγωγή πυροµαχι-κών, όπως το «Ελληνικό Πυριτιδοποιείο-Κα-λυκοποιείο» του Πρόδροµου Αθανασιάδη-Μποδοσάκη και η «Ελληνική Εταιρεία Χηµι-κών Προϊόντων και Λιπασµάτων» της οικο-γένειας Κανελλόπουλου, ο γόνος της οποίαςΑλέξανδρος ήταν κυβερνητικός επίτροποςτης ΕΟΝ, ενισχύθηκαν περαιτέρω. Ο Μπο-δοσάκης κατέστη κεντρικός πυλώνας τουελληνικού εξοπλιστικού προγράµµατος καιτου γερµανικού σχεδίου για µια Ελλάδα-πλατφόρµα εξαγωγής γερµανικών όπλων α-πό όπου θα εισέρρεαν στα ταµεία του Ράιχ–και τα ελληνικά– σκληρό νόµισµα και χρυ-σός: η πώληση όπλων από τον Μποδοσάκηστους αντιπάλους του ισπανικού Εµφυλίουµε έγκριση Μεταξά και σιωπηρή συγκατάθε-ση Γκέρινγκ αποτέλεσε µόνο µία όψη αυτώντων διασταυρούµενων επιδιώξεων.

Aλλαγή φυσιογνωµίαςOταν, λοιπόν, ο Μεταξάς επιζήτησε προ-

στασία από την ιταλική επιθετικότητα, διέθε-τε βάσιµα επιχειρήµατα, πέραν της ιδεολογι-κής συµπάθειας την οποία ο Γκέµπελς δεναµφισβητούσε, η γερµανική πρεσβεία στηνΑθήνα επικύρωνε και ο Αµερικανός πρε-σβευτής Mac Veagh βεβαίωνε, παρατηρώ-ντας ανήσυχος την ενίσχυση του Μεταξά µε-τά το 1938. Στο «Oχι», συνεπώς, δεν συνέ-βαλαν µόνο πατριωτικές έγνοιες ούτε βέ-βαια ο αντιφασισµός, αφού αυτό δεν συνε-παγόταν ιδεολογικές εκπτώσεις, αλλαγή τηςφυσιογνωµίας του καθεστώτος ή συρρίκνω-ση του µελλοντικού του ορίζοντα. Σε αυτό τοσυµπέρασµα συντείνουν δύο στοιχεία: πρώ-τον, ότι και µετά την κήρυξη του Πολέµουσυνεχίζονταν οι επαφές µε τη ναζιστική Γερ-µανία προκειµένου να παρέµβει στην ελλη-νοϊταλική σύγκρουση. ∆εύτερον, η απογοή-τευση Μεταξά για την αδικαιολόγητη στάση

των Χίτλερ-Μουσολίνι έναντι τηςΕλλάδας, µολονότι πληρούσε τιςφασιστικές προδιαγραφές.

Ωστόσο, ο πειρασµός να διερευ-νηθεί η «απώλεια» αυτής της πολυ-πλοκότητας παραµένει. Χωρίς πρό-θεση οριστικής απάντησης και µε

ανοικτό το ερώτηµα της ευρύτερης υποστή-ριξης των διανοουµένων στον Μεταξά συ-γκριτικά µε τον Ε. Βενιζέλο, παρατηρείται ό-τι η πίστωση του «Oχι» στον «Αρχηγό» εντο-πίζεται ήδη στην εποχή της δικτατορίας καιτου πολέµου. Εκεί βρίσκει κανείς και τουςοργανωτές της προπαγάνδας Αρίστο Καµπά-νη και Θεολόγο Νικολούδη, προϊστάµενοτου Σεφέρη, και τη µεταγενέστερα στρατευ-µένη στην Αριστερά Ρίτα Μπούµη-Παππά,σύζυγο του Ανδρέα Παππά, τακτικού αρθρο-γράφου στο µεταξικό «Το Νέον Κράτος».Στο ποίηµά της «28η Οκτωβρίου 1940» ηΜπούµη-Παππά συµπύκνωνε ιδανικά τησχετική σύλληψη: «“Oχι!” φωνάζει ο Αρχη-γός σαν Αθηναίος αρχαίος/ και τ’ “Oχι” απότο στόµα του ταρπάξανε δροµαίοι/ οι άνεµοιοι ελληνικοί παντού να το κηρύξουν/ και σεµια ώρα η Ελλάς σύµπασα φώναξε “ΟΧΙ”».Ανάλογης έµπνευσης ήταν το κείµενο τουΜάρκου Αυγέρη, µετέπειτα στελέχους τωνΕΑΜ/ΚΚΕ, στο περιοδικό της ΕΟΝ «Νεο-λαία» µε τίτλο «Εσωτερικός διάλογος. “Να ολαός σου”».

Πολλοί διανοούµενοι δήλωσαν παρόντεςστην «Πνευµατική Επιστράτευση», σε πλαίσιοκαθορισµένο από τη δικτατορία και µε άξο-νες κοντινούς στις αναζητήσεις τους. Στο«Ανώτατον Γνωµοδοτικόν Συµβούλιον τηςΠνευµατικής Επιστρατεύσεως» συµµετείχανµεταξύ άλλων οι Κωστής Μπαστιάς, Αχιλλέ-ας Κύρου, Νίκος Κιτσίκης, πρόεδρος του ΤΕΕεπί Βενιζέλου, πρύτανης του ΕΜΠ επί Μετα-ξά και µεταπολεµικά βουλευτής της Ε∆Α. Στα«Μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής επί κε-φαλής τοµέων» ο Γιώργος Σεφέρης, ο κορ-πορατιστής βενιζελικός Λέων Μακκάς, ο θε-ολόγος Νικόλαος Λούβαρις, εξέχον µέλοςτων δωσιλογικών κυβερνήσεων, ο ΠαντελήςΠρεβελάκης και η Σοφία Γεδεών.

Στις υπό την εποπτεία τους περιοδείες/ο-µιλίες εντοπίζει κανείς επίλεκτα µέλη της συ-ντηρητικής διανόησης και όχι µόνο: Κωνστα-ντίνος Τσάτσος, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλοςκαι Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ΣτίλπωνΚυριακίδης, Θρασύβουλος Βλησίδης, που το1943 τυγχάνει υπότροφος της ναζιστικήςΓερµανίας, ο Νικόλαος Λούρος, ο ΝικόλαοςΕξαρχόπουλος, ο Αλέξανδρος Τσιριντάνηςτης εµφυλιακής «Χριστιανικής Eνωσης Επι-στηµόνων». Eπίσης, τους Ιωάννη Κακριδή,Κωνσταντίνο ∆ηµαρά µε οµιλία για «Το νόη-µα της Ελευθερίας», τον Aγγελο Σικελιανόγια «Το βαθύτερο νόηµα της ΠνευµατικήςΕπιστρατεύσεως», τον Φαίδωνα Κουκουλέσχετικά µε το «∆ιατί ενικήσαµεν και διατί θανικήσωµεν». Αν µη τι άλλο, η ιστορία της συ-γκρότησης του «Oχι» δεν υπολείπεται σε εν-διαφέρον εκείνη της ρήσης του.

* ∆ρ ΕΜΠ/ΕΚΠΑ και συγγραφέας της µελέτης«Μετέωρος Μοντερνισµός: Τεχνολογία, Ιδεολο-γία της Επιστήµης και Πολιτική στην Ελλάδα τουΜεσοπολέµου (1922-1940)», εκδ. Ευρασία 2012.

MÂٷ͇ ȉÂÔÏÔÁ›·˜ Î·È Ú·ÁÌ·ÙÈÎfiÙËÙ·˜

’’