www.mediaprint.albotime@mediaprint.al

11

ZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKAZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKA

ZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKA

FILOZOFI

FILOZO

FI

FILOZOFI

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Çmimi 420 Lekë

www.mediaprint.albotime@mediaprint.al

11

ZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKAZA

MIR

A Ç

AV

O F

LO

RA

G

JO

KA

ZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKA

FILOZOFIF

IL

OZ

OF

I

FILOZOFI

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Çmimi 420 Lekë

Tekst i digjitalizuar

http://mediaprint.al/libridigjital

2FILOZOFI 11 3

Titulli: Filozofi 11

Autorë: Prof.As.Dr. Zamira Çavo, Flora Gjoka

Drejtuese botimi: Anila Bisha

Redaktor shkencor: Erion Kristo MA

Redaktore: Elona Çali

Design & Layout: Elzana Agolli

ISBN 978-9928-08-302-9

Shtëpia Botuese MediaPrint

Botimi i parë, 2017

Botim i përmirësuar, 2018

Shtypi: Mediaprint

Titulli: Arti pamor 9

Autore: Suzana Varvarica (Kuka)

Drejtuese botimi: Anila BishaRedaktor shkencor: Artur DautiRedaktore: Aviola KristoDizajni dhe kopertina: Elzana Agolli

Shtëpia Botuese MediaprintISBN:Botimi i parë, 2018Shtypi: Shtypshkronja Mediaprint

978-9928-08-332-6

fiLozofi 11

Prof.as.dr. zamira Çavo, flora gjoka

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

2FILOZOFI 11 3

Titulli: Filozofi 11

Autorë: Prof.As.Dr. Zamira Çavo, Flora Gjoka

Drejtuese botimi: Anila Bisha

Redaktor shkencor: Erion Kristo MA

Redaktore: Elona Çali

Design & Layout: Elzana Agolli

ISBN 978-9928-08-302-9

Shtëpia Botuese MediaPrint

Botimi i parë, 2017

Botim i përmirësuar, 2018

Shtypi: Mediaprint

Titulli: Arti pamor 9

Autore: Suzana Varvarica (Kuka)

Drejtuese botimi: Anila BishaRedaktor shkencor: Artur DautiRedaktore: Aviola KristoDizajni dhe kopertina: Elzana Agolli

Shtëpia Botuese MediaprintISBN:Botimi i parë, 2018Shtypi: Shtypshkronja Mediaprint

978-9928-08-332-6

fiLozofi 11

Prof.as.dr. zamira Çavo, flora gjoka

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

2FILOZOFI 11 3

Titulli: Filozofi 11

Autorë: Prof.As.Dr. Zamira Çavo, Flora Gjoka

Drejtuese botimi: Anila Bisha

Redaktor shkencor: Erion Kristo MA

Redaktore: Elona Çali

Design & Layout: Elzana Agolli

ISBN 978-9928-08-302-9

Shtëpia Botuese MediaPrint

Botimi i parë, 2017

Botim i përmirësuar, 2018

Shtypi: Mediaprint

Titulli: Arti pamor 9

Autore: Suzana Varvarica (Kuka)

Drejtuese botimi: Anila BishaRedaktor shkencor: Artur DautiRedaktore: Aviola KristoDizajni dhe kopertina: Elzana Agolli

Shtëpia Botuese MediaprintISBN:Botimi i parë, 2018Shtypi: Shtypshkronja Mediaprint

978-9928-08-332-6

2 3

Linja 1 fiLozofia dhe jeta1.1 Rrënjët historike të fi lozofi së 61.2 Parasokratikët - shkolla e Miletit 91.3 Parasokratikët - shkolla Joniane 111.4 Pitagora, atomistët, sofi stët 131.5 Sokrati 161.6/1.7 Shteti ideal dhe bota e ideve 191.8 Qenia dhe format e saj 22 Veprimtari praktike 25

Linja 2 Periudha romake2.1. Filozofi a si nevojë praktike 272.2. Stoicizmi 302.3. Epikurizmi 332.4. Skepticizmi 36Veprimtari praktike 38

Linja 3 drejtimet fiLozofike në Shekujt e Parë të erëS Sonë3.1 Veçoritë e periudhës së perandorisë romake 403.2 Individi dhe shoqëria 433.3 Filozofi mbret 453.4 Neoplatonizmi 47Veprimtari praktike 49Provoni njohuritë 50

Linja 4 meSjeta dhe riLindja4.1 Veçoritë e Mesjetës 524.2 Mesjeta: Raporti mes besimit dhe arsyes 554.3 Zoti dhe njeriu 584.4 Besimi si arsye 614.5 Filozofi a arabe 644.6 Teoria e dy të vërtetave 674.7 Veçoritë e Rilindjes evropiane 694.8 Filozofi a humaniste 724.9 Utopia 75Veprimtari praktike 77Provoni njohuritë 78

Linja 5 ShekuLLi XVii5.1 Faktorët që çuan në lindjen e racionalizmit dhe empirizmit 805.2 Eksperimenti si instrument i dijes 835.3 Njohja racionale dhe dyshimi 865.4 Liria dhe domosdoshmëria 895.5 Kontraktualistët 915.6 Liberalizmi 94Veprimtari praktike 97

PërmBajtja e LëndëS

2FILOZOFI 11 3

Titulli: Filozofi 11

Autorë: Prof.As.Dr. Zamira Çavo, Flora Gjoka

Drejtuese botimi: Anila Bisha

Redaktor shkencor: Erion Kristo MA

Redaktore: Elona Çali

Design & Layout: Elzana Agolli

ISBN 978-9928-08-302-9

Shtëpia Botuese MediaPrint

Botimi i parë, 2017

Botim i përmirësuar, 2018

Shtypi: Mediaprint

Titulli: Arti pamor 9

Autore: Suzana Varvarica (Kuka)

Drejtuese botimi: Anila BishaRedaktor shkencor: Artur DautiRedaktore: Aviola KristoDizajni dhe kopertina: Elzana Agolli

Shtëpia Botuese MediaprintISBN:Botimi i parë, 2018Shtypi: Shtypshkronja Mediaprint

978-9928-08-332-6

2 3

Linja 1 fiLozofia dhe jeta1.1 Rrënjët historike të fi lozofi së 61.2 Parasokratikët - shkolla e Miletit 91.3 Parasokratikët - shkolla Joniane 111.4 Pitagora, atomistët, sofi stët 131.5 Sokrati 161.6/1.7 Shteti ideal dhe bota e ideve 191.8 Qenia dhe format e saj 22 Veprimtari praktike 25

Linja 2 Periudha romake2.1. Filozofi a si nevojë praktike 272.2. Stoicizmi 302.3. Epikurizmi 332.4. Skepticizmi 36Veprimtari praktike 38

Linja 3 drejtimet fiLozofike në Shekujt e Parë të erëS Sonë3.1 Veçoritë e periudhës së perandorisë romake 403.2 Individi dhe shoqëria 433.3 Filozofi mbret 453.4 Neoplatonizmi 47Veprimtari praktike 49Provoni njohuritë 50

Linja 4 meSjeta dhe riLindja4.1 Veçoritë e Mesjetës 524.2 Mesjeta: Raporti mes besimit dhe arsyes 554.3 Zoti dhe njeriu 584.4 Besimi si arsye 614.5 Filozofi a arabe 644.6 Teoria e dy të vërtetave 674.7 Veçoritë e Rilindjes evropiane 694.8 Filozofi a humaniste 724.9 Utopia 75Veprimtari praktike 77Provoni njohuritë 78

Linja 5 ShekuLLi XVii5.1 Faktorët që çuan në lindjen e racionalizmit dhe empirizmit 805.2 Eksperimenti si instrument i dijes 835.3 Njohja racionale dhe dyshimi 865.4 Liria dhe domosdoshmëria 895.5 Kontraktualistët 915.6 Liberalizmi 94Veprimtari praktike 97

PërmBajtja e LëndëS

4 5filozofi 11

Linja 6 ShekuLLi XViii6.1 Veçoritë e Iluminizmit 996.2 Shteti dhe ligjet 1026.3 Zakoni na udhëheq 1056.4 Enciklopedistët dhe Volteri 1086.5 Kontrata sociale 1116.6 Kritika e arsyes 114Veprimtari praktike-Rilindja europiane dhe Rilindja shqiptare 117Veprimtari praktike 118

Linja 7 Shekujt XiX dhe XX7.1 Shekulli XIX dhe shekulli XX 1207.2 Utilitarizmi anglez 1227.3 Morali dhe e drejta 1247.4 Fenomenologjia 1267.5 Marksizmi si analizë globale 1287.6 Mbinjeriu, nihilizmi, shekullarizmi 1317.7 Individi dhe e vërteta individuale 1337.8 Drejtime të filozofisë bashkëkohore 1357.9 Intuita 1377.10 Qenia njerëzore – ekzistencializmi fenomenologjik 1397.11 Ekzistencializmi 1417.12 Filozofia dhe edukimi 1437.13 Filozofia analitike. Gjuha dhe mendimi 1457.14/7.15 Filozofia dhe psikanaliza 147Veprimtari praktike 1517.16/7.17 Hermeneutika, Strukturalizmi, Poststrukturalizmi 152Veprimtari praktike 155

4 5

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

1

Linja 1fiLozofia Si dije

1.1 Rrënjët historike të fi lozofi së

1.2 Parasokratikët - shkolla e Miletit

1.3 Parasokratikët - shkolla Joniane

1.4 Pitagora, atomistët, sofi stët

1.5 Sokrati

1.6/1.7 Shteti ideal dhe bota e ideve

1.8 Qenia dhe format e saj

Veprimtari praktike

4 5filozofi 11

Linja 6 ShekuLLi XViii6.1 Veçoritë e Iluminizmit 996.2 Shteti dhe ligjet 1026.3 Zakoni na udhëheq 1056.4 Enciklopedistët dhe Volteri 1086.5 Kontrata sociale 1116.6 Kritika e arsyes 114Veprimtari praktike-Rilindja europiane dhe Rilindja shqiptare 117Veprimtari praktike 118

Linja 7 Shekujt XiX dhe XX7.1 Shekulli XIX dhe shekulli XX 1207.2 Utilitarizmi anglez 1227.3 Morali dhe e drejta 1247.4 Fenomenologjia 1267.5 Marksizmi si analizë globale 1287.6 Mbinjeriu, nihilizmi, shekullarizmi 1317.7 Individi dhe e vërteta individuale 1337.8 Drejtime të filozofisë bashkëkohore 1357.9 Intuita 1377.10 Qenia njerëzore – ekzistencializmi fenomenologjik 1397.11 Ekzistencializmi 1417.12 Filozofia dhe edukimi 1437.13 Filozofia analitike. Gjuha dhe mendimi 1457.14/7.15 Filozofia dhe psikanaliza 147Veprimtari praktike 1517.16/7.17 Hermeneutika, Strukturalizmi, Poststrukturalizmi 152Veprimtari praktike 155

4 5

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

1

Linja 1fiLozofia Si dije

1.1 Rrënjët historike të fi lozofi së

1.2 Parasokratikët - shkolla e Miletit

1.3 Parasokratikët - shkolla Joniane

1.4 Pitagora, atomistët, sofi stët

1.5 Sokrati

1.6/1.7 Shteti ideal dhe bota e ideve

1.8 Qenia dhe format e saj

Veprimtari praktike

6 7filozofi 11

1.1 rrënjët historike të fi lozofi së Besoji atij që kërkon të vërtetën dhe jo atij që thotë se e ka gjetur atë!

Fjalë kyçee vërteta, dija, miti, fi lozofi a

Sot ne jetojmë në një botë të mbushur me të pavërteta e gjysmë të vërteta, në një botë ku realja dhe virtualja i kanë kufi jtë pothuaj të padallueshëm; jetojmë në një botë rrjetesh komunikimi, ku çdonjëri prej nesh kërkon të shfaqë individualitetin e vet. Ndaj, është shumë e vështirë të kuptosh se cila është e vërteta dhe cila gënjeshtra.

Po për çfarë na duhet e vërteta? E vërteta na duhet sepse prej saj varet qëndrimi dhe sjellja jonë. Sot njeriu gjendet para dilemës: t’u besojë syve e veshëve apo t’i besojë mendjes. T’u besosh syve nuk është e sigurt, pasi iluzionet optike mund të të mashtrojnë fare lehtë (mjafton të përmendim fuqinë e programit Photoshop). T’u besosh veshëve sërish nuk është e këshillueshme, pasi mund të lindin shumë keqkuptime që vijnë nga një dëgjim jo i qartë. Atëherë le t’i besojmë mendjes. Po kush na garanton se dhe mendja jonë nuk gabon?

Mos jemi në kufi jtë e një paradoksi dhe pamundësie për ta njohur këtë realitet sa të ndërlikuar aq edhe të vështirë? Historia na ka treguar se ka një mënyrë që na ndihmon për të kuptuar botën. Ajo është Dija. Po a kemi nevojë sot për dijen, kur e kemi gjithë botën në pëllëmbën e dorës, në celularin tonë? A nuk gjejmë aty gjithçka që na duhet?

Në fakt, historia e zhvillimit të shoqërisë njerëzore është histori e dijes dhe rrugëtimit të saj. Le ta ndjekim së bashku këtë rrugëtim për të kuptuar se sa nevojë kemi sot për këtë dije dhe përse na nevojitet ajo.

mitet dhe neVoja Për dije Bota shpesh na duket enigmatike dhe e tillë u është dukur njerëzve

gjithmonë. Nevoja për t’i shpjeguar dukuritë e ka shtyrë njeriun që të rreket t’u japë përgjigje pyetjeve: Përse ndodh? Çfarë është? Kur ndodh?

Asokohe, kur njeriu ndihej shumë i vogël e i pafuqishëm përballë kësaj bote të madhe, ishte e kuptueshme që përgjigjen e pyetjeve të tij ta kërkonte te forcat hyjnore. Përpjekjet e para lidhen me mitet. Duke kërkuar të vërtetën, njerëzit për breza të tërë u përhumbën në një labirint mistik të shprehur në poezi e tregime. Ata hyjnizuan natyrën përreth, duke i dhënë asaj forcën e pavdekësisë hyjnore të aktit të krijimit. Kështu lindën mitet.

Fjala mythos vjen nga greqishtja e lashtë dhe do të thotë rrëfi m, rrëfi m i bëmave të heronjve dhe zotave. Përmes miteve mund “të thuhen të pathënat”, siç pohonte Platoni. Mitet,

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Kupton se dija është një nevojë e domosdoshme e njeriut.

• Vlerëson nevojën e njeriut modern për t’u orientuar në botë.

• Kupton rolin e fi lozofi së si një instrument që ndihmon në procesin e orientimit në botë.

Zotat e Olimpit

6 7

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

përmes elementeve estetike dhe irracionale shprehin të vërteta të thella. Prandaj miti quhet si një formë mendimi që ka në bazë të tij elemente kulturore e fetare dhe që dallohet nga mendimi logjik e racional. Miti është veshja me një lloj petku fantastik i një ngjarjeje reale. Ai shpreh botëkuptimin fi llestar që kishte njerëzimi primitiv.

Mitet janë forma e parë e përpjekjes së njeriut për të shpjeguar botën.

Kur lindi dëshira për të fi lozofuar te njeriu? Çfarë është fi lozofi a? Duke u përpjekur të njihte më shumë, njeriu pushoi së shpjeguari botën përmes miteve. Ai fi lloi të kërkojë shkaqet e para të gjithësisë. Kështu lindi fi lozofi a. Pitagora ishte i pari që e përdori këtë term për të treguar dëshirën që ka njeriu për të mësuar të vërtetat të cilat janë të pafundme (sepse vetëm perënditë i dinë të gjitha të vërtetat).

Nga erdhi kjo nevojë?Nga pyetjet e shumta që lindnin nga kureshtja dhe nga nevoja për të ditur më shumë. Pra, fi lozofi a shtron pyetje, por të karakterit të përgjithshëm. Qëllimi i saj është t’i afrohet sa më shumë të vërtetave.

A ka lidhje fi lozofi a me shkencën?Në fi llimet e veta fi lozofi a shtronte pyetje që më vonë u bënë objekt i shkencave të veçanta. Pra, në krye, fi lozofi a ishte një dije e përgjithshme mbi botën. Kur lindën shkencat, fi lozofi a e ruajti sërish objektin e saj të veçantë, pasi asnjëra prej shkencave nuk shtronte probleme të përgjithshme. Ndaj thuhet se fi lozofi a u hap shkencave horizonte të reja.

Po me fenë?Filozofi a ka lidhje edhe me fenë përderisa shtron pyetje që lidhen me objektin e fesë. Filozofi a ndryshon edhe nga arti e letërsia pasi e

Sfi nksi ishte një përbindësh me trup luani, fytyrë gruaje dhe krahë shqiponje. Ky përbindësh (i krijuar nga fantazia njerëzore), kishte zaptuar rrugën kryesore që të shpinte në Tebë. Përbindëshi u bënte pyetje njerëzve përpara se ata të kalonin Portën e Tebës. Ata që nuk dinin të përgjigjeshin, i asgjësonte. Mitologjia na fl et për një masakër të tebanëve, duke qenë se shumica e njerëzve nuk dinin të përgjigjeshin. Edipi, një njeri i mençur, arriti t’i përgjigjej enigmës së Sfi nksit: Cila është ajo kafshë, që në mëngjes ecën me katër këmbë, në drekë me dy këmbë dhe në mbrëmje më tri këmbë? Dhe Edipi u përgjigj: Njeriu! Në fëmijërinë e tij ecën me katër këmbë, në rininë e tij me dy këmbë dhe në pleqëri mban dhe një shkop për të ecur. Sfi nksi, sikundër thuhet në mitologji, u hodh nga shkëmbi dhe vdiq, ndërsa qyteti shpëtoi dhe mori frymë lirisht.

KURESHTI

Edipi dhe Sfi nksi

Mitologjia është shkenca që merret me studimin e miteve sipas feve dhe kulturave. Mitet synojnë të shpjegojnë tri probleme: zanafi llën e botës, zanafi llën e njeriut dhe zanafi llën e popujve.

Filozofi – dashuria për dijen

Natyra është tërësia e gjërave të gjalla ose jo, e forcave dhe dukurive që kanë në vetvete parimin e rregullit dhe ligjit.

Shoqëria është organizimi i një bashkësie njerëzish.

E vërteta është një afërsi me objektin ose realitetin që ka lidhje gjithashtu me ndershmërinë e atij që e njeh si të tillë. Në fi lozofi e vërteta trajtohet si një problem thelbësor që lidhet me procesin e njohjes.

Polis – qytet-shtet në Greqinë e lashtë. Ishte mënyra e funksionimit të shoqërisë së asaj periudhe. Nga “Polis” rrjedh dhe termi politikë.

Fjalorth:

6 7filozofi 11

1.1 rrënjët historike të fi lozofi së Besoji atij që kërkon të vërtetën dhe jo atij që thotë se e ka gjetur atë!

Fjalë kyçee vërteta, dija, miti, fi lozofi a

Sot ne jetojmë në një botë të mbushur me të pavërteta e gjysmë të vërteta, në një botë ku realja dhe virtualja i kanë kufi jtë pothuaj të padallueshëm; jetojmë në një botë rrjetesh komunikimi, ku çdonjëri prej nesh kërkon të shfaqë individualitetin e vet. Ndaj, është shumë e vështirë të kuptosh se cila është e vërteta dhe cila gënjeshtra.

Po për çfarë na duhet e vërteta? E vërteta na duhet sepse prej saj varet qëndrimi dhe sjellja jonë. Sot njeriu gjendet para dilemës: t’u besojë syve e veshëve apo t’i besojë mendjes. T’u besosh syve nuk është e sigurt, pasi iluzionet optike mund të të mashtrojnë fare lehtë (mjafton të përmendim fuqinë e programit Photoshop). T’u besosh veshëve sërish nuk është e këshillueshme, pasi mund të lindin shumë keqkuptime që vijnë nga një dëgjim jo i qartë. Atëherë le t’i besojmë mendjes. Po kush na garanton se dhe mendja jonë nuk gabon?

Mos jemi në kufi jtë e një paradoksi dhe pamundësie për ta njohur këtë realitet sa të ndërlikuar aq edhe të vështirë? Historia na ka treguar se ka një mënyrë që na ndihmon për të kuptuar botën. Ajo është Dija. Po a kemi nevojë sot për dijen, kur e kemi gjithë botën në pëllëmbën e dorës, në celularin tonë? A nuk gjejmë aty gjithçka që na duhet?

Në fakt, historia e zhvillimit të shoqërisë njerëzore është histori e dijes dhe rrugëtimit të saj. Le ta ndjekim së bashku këtë rrugëtim për të kuptuar se sa nevojë kemi sot për këtë dije dhe përse na nevojitet ajo.

mitet dhe neVoja Për dije Bota shpesh na duket enigmatike dhe e tillë u është dukur njerëzve

gjithmonë. Nevoja për t’i shpjeguar dukuritë e ka shtyrë njeriun që të rreket t’u japë përgjigje pyetjeve: Përse ndodh? Çfarë është? Kur ndodh?

Asokohe, kur njeriu ndihej shumë i vogël e i pafuqishëm përballë kësaj bote të madhe, ishte e kuptueshme që përgjigjen e pyetjeve të tij ta kërkonte te forcat hyjnore. Përpjekjet e para lidhen me mitet. Duke kërkuar të vërtetën, njerëzit për breza të tërë u përhumbën në një labirint mistik të shprehur në poezi e tregime. Ata hyjnizuan natyrën përreth, duke i dhënë asaj forcën e pavdekësisë hyjnore të aktit të krijimit. Kështu lindën mitet.

Fjala mythos vjen nga greqishtja e lashtë dhe do të thotë rrëfi m, rrëfi m i bëmave të heronjve dhe zotave. Përmes miteve mund “të thuhen të pathënat”, siç pohonte Platoni. Mitet,

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Kupton se dija është një nevojë e domosdoshme e njeriut.

• Vlerëson nevojën e njeriut modern për t’u orientuar në botë.

• Kupton rolin e fi lozofi së si një instrument që ndihmon në procesin e orientimit në botë.

Zotat e Olimpit

6 7

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

përmes elementeve estetike dhe irracionale shprehin të vërteta të thella. Prandaj miti quhet si një formë mendimi që ka në bazë të tij elemente kulturore e fetare dhe që dallohet nga mendimi logjik e racional. Miti është veshja me një lloj petku fantastik i një ngjarjeje reale. Ai shpreh botëkuptimin fi llestar që kishte njerëzimi primitiv.

Mitet janë forma e parë e përpjekjes së njeriut për të shpjeguar botën.

Kur lindi dëshira për të fi lozofuar te njeriu? Çfarë është fi lozofi a? Duke u përpjekur të njihte më shumë, njeriu pushoi së shpjeguari botën përmes miteve. Ai fi lloi të kërkojë shkaqet e para të gjithësisë. Kështu lindi fi lozofi a. Pitagora ishte i pari që e përdori këtë term për të treguar dëshirën që ka njeriu për të mësuar të vërtetat të cilat janë të pafundme (sepse vetëm perënditë i dinë të gjitha të vërtetat).

Nga erdhi kjo nevojë?Nga pyetjet e shumta që lindnin nga kureshtja dhe nga nevoja për të ditur më shumë. Pra, fi lozofi a shtron pyetje, por të karakterit të përgjithshëm. Qëllimi i saj është t’i afrohet sa më shumë të vërtetave.

A ka lidhje fi lozofi a me shkencën?Në fi llimet e veta fi lozofi a shtronte pyetje që më vonë u bënë objekt i shkencave të veçanta. Pra, në krye, fi lozofi a ishte një dije e përgjithshme mbi botën. Kur lindën shkencat, fi lozofi a e ruajti sërish objektin e saj të veçantë, pasi asnjëra prej shkencave nuk shtronte probleme të përgjithshme. Ndaj thuhet se fi lozofi a u hap shkencave horizonte të reja.

Po me fenë?Filozofi a ka lidhje edhe me fenë përderisa shtron pyetje që lidhen me objektin e fesë. Filozofi a ndryshon edhe nga arti e letërsia pasi e

Sfi nksi ishte një përbindësh me trup luani, fytyrë gruaje dhe krahë shqiponje. Ky përbindësh (i krijuar nga fantazia njerëzore), kishte zaptuar rrugën kryesore që të shpinte në Tebë. Përbindëshi u bënte pyetje njerëzve përpara se ata të kalonin Portën e Tebës. Ata që nuk dinin të përgjigjeshin, i asgjësonte. Mitologjia na fl et për një masakër të tebanëve, duke qenë se shumica e njerëzve nuk dinin të përgjigjeshin. Edipi, një njeri i mençur, arriti t’i përgjigjej enigmës së Sfi nksit: Cila është ajo kafshë, që në mëngjes ecën me katër këmbë, në drekë me dy këmbë dhe në mbrëmje më tri këmbë? Dhe Edipi u përgjigj: Njeriu! Në fëmijërinë e tij ecën me katër këmbë, në rininë e tij me dy këmbë dhe në pleqëri mban dhe një shkop për të ecur. Sfi nksi, sikundër thuhet në mitologji, u hodh nga shkëmbi dhe vdiq, ndërsa qyteti shpëtoi dhe mori frymë lirisht.

KURESHTI

Edipi dhe Sfi nksi

Mitologjia është shkenca që merret me studimin e miteve sipas feve dhe kulturave. Mitet synojnë të shpjegojnë tri probleme: zanafi llën e botës, zanafi llën e njeriut dhe zanafi llën e popujve.

Filozofi – dashuria për dijen

Natyra është tërësia e gjërave të gjalla ose jo, e forcave dhe dukurive që kanë në vetvete parimin e rregullit dhe ligjit.

Shoqëria është organizimi i një bashkësie njerëzish.

E vërteta është një afërsi me objektin ose realitetin që ka lidhje gjithashtu me ndershmërinë e atij që e njeh si të tillë. Në fi lozofi e vërteta trajtohet si një problem thelbësor që lidhet me procesin e njohjes.

Polis – qytet-shtet në Greqinë e lashtë. Ishte mënyra e funksionimit të shoqërisë së asaj periudhe. Nga “Polis” rrjedh dhe termi politikë.

Fjalorth:

8 9filozofi 11

mbështet përgjigjen e pyetjeve të veta jo në fantazinë e njeriut, por në racionalitetin e tij.

Po sot, pse na duhet fi lozofi a? Njeriu, sa më shumë mëson e di, aq më tepër kupton vetveten dhe veprimtarinë e tij, duke krijuar kështu botëkuptime të ndryshme dhe pikëpamje të ndryshme mbi atë çka është e mirë e çka është e keqe (i ashtuquajturi sistemi i vlerave). Filozofi a ndërkohë i referohet shoqërisë dhe është në kërkim të njohjes së formave më të mira të organizmit të saj, në kërkimin e një jete më të lumtur. Në këtë kuptim, fi lozofi a është dhe një dije që të mëson të jetosh, pra është një “stil jetese”.

Disa pyetje fi lozofi ke:A mundet njeriu të njohë gjithçka apo dija e tij është e kufi zuar? Nga se përbëhet gjithësia? Ç’qëllim ka jeta njerëzore? A ekziston Zoti? Po jeta pas vdekjes? Çfarë është lumturia? Si arrihet ajo? Cilat janë rregullat e arsyetimit?

Mendimi fi lozofi k grek lindi në kolonitë greke në Azinë e vogël në periudhën e poliseve. Pozicioni gjeografi k dhe klima (e thatë dhe e nxehtë) nuk i lejonte banorët e Greqisë të siguronin ushqim të bollshëm për popullsinë në rritje, ndaj fi lluan emigrimet që u shtrinë përgjatë detit Mesdhe deri në Detin e Zi, nga Spanja deri në Azinë e Vogël. Këto koloni, edhe pse nuk kishin lidhje me Greqinë, sollën me vete kulturën, gjuhën dhe mënyrën e të menduarit grek si dhe ruajtën me atdheun lidhjet tregtare. Nga mesi i shekullit VII p.e.s. mendimtarët grekë, në përpjekje për të kuptuar botën, kuptuan edhe faktin se shpjegimet e tyre mund të niseshin nga dy elemente: ose nga natyra, ose nga ideja. Ata që zgjodhën t’i qaseshin njohjes nga natyra u quajtën materialistë. Ata që menduan se ideja është parësore dhe se prej këtej duhej nisur procesi i njohjes u quajtën idealistë.

KURESHTI

Teatri i Miletit

1. Tregoni ndonjë mit dhe shpjegoni thelbin e tij. 2. Çfarë mbrese ju kanë lënë fi lmat me temë nga lashtësia greke si Odiseja, Helena e Trojës,

Herkuli, etj.? 3. Pse në përralla mendimi i kërkohet gjithmonë “plakut të urtë”? 4. Nga niseni ju për të njohur një person tjetër? A mendoni se mjafton mendimi juaj për të

njohur dikë? 5. Çfarë është e vërteta sipas jush?6. Keni dëgjuar për Sfi nksin? Pse grekët e kanë ngjizur këtë mit?

• A mund ta quajmë të ditur një njeri që për çdo informacion që merr nga interneti nuk është i aftë të provojë nëse është i vërtetë ose jo?

• A mund t’i përkufi zojmë gjyshërit tanë si “të ditur”, meqë ata kanë mësuar nga përvoja dhe janë të përmbajtur?

PYETJE

DISKUTONI

UNË TANI DI!

Filozofi a kur fl et për dije, e sheh dijen si njohje në shkallën më të lartë, një njohje që ka në thelb procesin e studimit sistematik.

8 9

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Teatri i Miletit

CiLët iShin ParaSokratikët dhe PSe janë quajtur këSiSoj?Të fl asësh për fi lozofi në e të mos përmendesh Sokratin është si të

fl asësh për ditën e të mos përmendësh Diellin. Sokrati është pika ku fi lozofi a parasokratike ia la vendin një fi lozofi e tjetër, asaj sokratike. Para Sokratit, fi lozofi a greke merrej kryesisht me shpjegimin e pyetjeve që vinin nga vëzhgimi i botës; pra, merreshin me yjet (prej nga lindi astronomia), me tokat që përmbyteshin dhe përcaktimin e kufi jve të tyre (prej nga lindi gjeometria), me sëmundjet dhe shëndetin e njeriut (prej nga lindi mjekësia), etj.

Të vëmendshëm ndaj ndryshimeve që ndodhnin, fi lozofët e asokohshëm i kushtuan rëndësi pyetjeve të tilla si:

“Nga e kanë zanafi llën gjërat që na rrethojnë? Nga se përbëhen ato? Nëse gjërat ndryshojnë gjendjen, çfarë mbetet prej tyre? Pra, cila është substanca e tyre?”

Këto ishin përpjekjet e para për t’u dhënë përgjigje pyetjeve mbi gjithësinë.

ShkoLLa e miLetit Shkollat fi lozofi ke në Greqinë e lashtë janë emërtuar sipas vendeve

prej nga ishin fi lozofët e këtyre shkollave. Të diturit e Miletit, njohur ndryshe dhe si shkolla e Miletit, vunë në

qendër të mendimit të tyre pyetjen: Nëse bota ndryshon, nëse gjërat që bëjnë pjesë në të ndryshojnë, çfarë mbetet nga ky ndryshim? E sjellë në mënyrë më të thjeshtë pyetja do të ishte e tillë:

Cili është thelbi i gjithçkaje që ekziston në natyrë? Kësaj pyetjeje fi lozofët e Miletit iu përgjigjën në disa mënyra:

dikush thoshte uji, dikush ajri, dikush zjarri, e dikush pafundësia, që e quajtën apejron.

Talesi (624 - 546 p.e.s.) konsiderohet si përfaqësuesi më i mirë i kulturës së Miletit dhe është quajtur “babai i shkencës”. Pyetjes së parë se “cili është thelbi i gjithçkaje që ekziston”, Talesi i dha një përgjigje: Uji! Sipas tij, uji është baza e gjithësisë. Teoria e fi llesës ujore të gjithçkaje që gjendet në natyrë është një teori që i jep zanafi llë dhe shkencës. A mund ta pranojmë këtë shpjegim edhe sot?

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Tregon lindjen e fi lozofi së në Greqinë e lashtë.

• Shpjegon pse dija vjen nga vëzhgimi i hollësishëm, i kujdesshëm dhe i vazhdueshëm i realitetit.

• Analizon mendimin e Anaksimandrit mbi dualitetin e forcave të përkundërta.

1.2 Parasokratikët - shkolla e miletitNuk mund të detyrosh të ekzistojë diçka që nuk ka ekzistencë. (Parmenidi)

Fjalë kyçeSokrati, shkolla e Miletit, apejroni

Platoni shkruan për Talesin se ndërsa ecte me sytë nga qielli për të përfunduar mendimin e tij mbi gjithësinë, ra në një pus, nga i cili e nxori një shërbëtor që nuk pushonte së qeshuri!

A E DINI SE:

Teoria e ujit logjikisht është e pranueshme edhe sot, pasi dihet se uji është një substancë e pazëvendësueshme në larminë biologjike, fi zike e kimike. Po kështu, trupi i njeriut përbëhet në një masë të madhe nga uji.

8 9filozofi 11

mbështet përgjigjen e pyetjeve të veta jo në fantazinë e njeriut, por në racionalitetin e tij.

Po sot, pse na duhet fi lozofi a? Njeriu, sa më shumë mëson e di, aq më tepër kupton vetveten dhe veprimtarinë e tij, duke krijuar kështu botëkuptime të ndryshme dhe pikëpamje të ndryshme mbi atë çka është e mirë e çka është e keqe (i ashtuquajturi sistemi i vlerave). Filozofi a ndërkohë i referohet shoqërisë dhe është në kërkim të njohjes së formave më të mira të organizmit të saj, në kërkimin e një jete më të lumtur. Në këtë kuptim, fi lozofi a është dhe një dije që të mëson të jetosh, pra është një “stil jetese”.

Disa pyetje fi lozofi ke:A mundet njeriu të njohë gjithçka apo dija e tij është e kufi zuar? Nga se përbëhet gjithësia? Ç’qëllim ka jeta njerëzore? A ekziston Zoti? Po jeta pas vdekjes? Çfarë është lumturia? Si arrihet ajo? Cilat janë rregullat e arsyetimit?

Mendimi fi lozofi k grek lindi në kolonitë greke në Azinë e vogël në periudhën e poliseve. Pozicioni gjeografi k dhe klima (e thatë dhe e nxehtë) nuk i lejonte banorët e Greqisë të siguronin ushqim të bollshëm për popullsinë në rritje, ndaj fi lluan emigrimet që u shtrinë përgjatë detit Mesdhe deri në Detin e Zi, nga Spanja deri në Azinë e Vogël. Këto koloni, edhe pse nuk kishin lidhje me Greqinë, sollën me vete kulturën, gjuhën dhe mënyrën e të menduarit grek si dhe ruajtën me atdheun lidhjet tregtare. Nga mesi i shekullit VII p.e.s. mendimtarët grekë, në përpjekje për të kuptuar botën, kuptuan edhe faktin se shpjegimet e tyre mund të niseshin nga dy elemente: ose nga natyra, ose nga ideja. Ata që zgjodhën t’i qaseshin njohjes nga natyra u quajtën materialistë. Ata që menduan se ideja është parësore dhe se prej këtej duhej nisur procesi i njohjes u quajtën idealistë.

KURESHTI

Teatri i Miletit

1. Tregoni ndonjë mit dhe shpjegoni thelbin e tij. 2. Çfarë mbrese ju kanë lënë fi lmat me temë nga lashtësia greke si Odiseja, Helena e Trojës,

Herkuli, etj.? 3. Pse në përralla mendimi i kërkohet gjithmonë “plakut të urtë”? 4. Nga niseni ju për të njohur një person tjetër? A mendoni se mjafton mendimi juaj për të

njohur dikë? 5. Çfarë është e vërteta sipas jush?6. Keni dëgjuar për Sfi nksin? Pse grekët e kanë ngjizur këtë mit?

• A mund ta quajmë të ditur një njeri që për çdo informacion që merr nga interneti nuk është i aftë të provojë nëse është i vërtetë ose jo?

• A mund t’i përkufi zojmë gjyshërit tanë si “të ditur”, meqë ata kanë mësuar nga përvoja dhe janë të përmbajtur?

PYETJE

DISKUTONI

UNË TANI DI!

Filozofi a kur fl et për dije, e sheh dijen si njohje në shkallën më të lartë, një njohje që ka në thelb procesin e studimit sistematik.

8 9

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Teatri i Miletit

CiLët iShin ParaSokratikët dhe PSe janë quajtur këSiSoj?Të fl asësh për fi lozofi në e të mos përmendesh Sokratin është si të

fl asësh për ditën e të mos përmendësh Diellin. Sokrati është pika ku fi lozofi a parasokratike ia la vendin një fi lozofi e tjetër, asaj sokratike. Para Sokratit, fi lozofi a greke merrej kryesisht me shpjegimin e pyetjeve që vinin nga vëzhgimi i botës; pra, merreshin me yjet (prej nga lindi astronomia), me tokat që përmbyteshin dhe përcaktimin e kufi jve të tyre (prej nga lindi gjeometria), me sëmundjet dhe shëndetin e njeriut (prej nga lindi mjekësia), etj.

Të vëmendshëm ndaj ndryshimeve që ndodhnin, fi lozofët e asokohshëm i kushtuan rëndësi pyetjeve të tilla si:

“Nga e kanë zanafi llën gjërat që na rrethojnë? Nga se përbëhen ato? Nëse gjërat ndryshojnë gjendjen, çfarë mbetet prej tyre? Pra, cila është substanca e tyre?”

Këto ishin përpjekjet e para për t’u dhënë përgjigje pyetjeve mbi gjithësinë.

ShkoLLa e miLetit Shkollat fi lozofi ke në Greqinë e lashtë janë emërtuar sipas vendeve

prej nga ishin fi lozofët e këtyre shkollave. Të diturit e Miletit, njohur ndryshe dhe si shkolla e Miletit, vunë në

qendër të mendimit të tyre pyetjen: Nëse bota ndryshon, nëse gjërat që bëjnë pjesë në të ndryshojnë, çfarë mbetet nga ky ndryshim? E sjellë në mënyrë më të thjeshtë pyetja do të ishte e tillë:

Cili është thelbi i gjithçkaje që ekziston në natyrë? Kësaj pyetjeje fi lozofët e Miletit iu përgjigjën në disa mënyra:

dikush thoshte uji, dikush ajri, dikush zjarri, e dikush pafundësia, që e quajtën apejron.

Talesi (624 - 546 p.e.s.) konsiderohet si përfaqësuesi më i mirë i kulturës së Miletit dhe është quajtur “babai i shkencës”. Pyetjes së parë se “cili është thelbi i gjithçkaje që ekziston”, Talesi i dha një përgjigje: Uji! Sipas tij, uji është baza e gjithësisë. Teoria e fi llesës ujore të gjithçkaje që gjendet në natyrë është një teori që i jep zanafi llë dhe shkencës. A mund ta pranojmë këtë shpjegim edhe sot?

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Tregon lindjen e fi lozofi së në Greqinë e lashtë.

• Shpjegon pse dija vjen nga vëzhgimi i hollësishëm, i kujdesshëm dhe i vazhdueshëm i realitetit.

• Analizon mendimin e Anaksimandrit mbi dualitetin e forcave të përkundërta.

1.2 Parasokratikët - shkolla e miletitNuk mund të detyrosh të ekzistojë diçka që nuk ka ekzistencë. (Parmenidi)

Fjalë kyçeSokrati, shkolla e Miletit, apejroni

Platoni shkruan për Talesin se ndërsa ecte me sytë nga qielli për të përfunduar mendimin e tij mbi gjithësinë, ra në një pus, nga i cili e nxori një shërbëtor që nuk pushonte së qeshuri!

A E DINI SE:

Teoria e ujit logjikisht është e pranueshme edhe sot, pasi dihet se uji është një substancë e pazëvendësueshme në larminë biologjike, fi zike e kimike. Po kështu, trupi i njeriut përbëhet në një masë të madhe nga uji.

10 11filozofi 11

Talesi ishte një fi gurë mjaft e njohur dhe bënte pjesë ndër shtatë të diturit e Greqisë. Fatkeqësisht, në duart e studiuesve nuk ka mbërritur asnjë nga veprat e Talesit. Dëshmitë e mendimit të tij fi lozofi k i kemi prej fi lozofëve dhe historianëve të mëpasshëm, sidomos prej Platonit dhe Aristotelit. Talesi u rrek t’i qasej natyrës nisur nga vetë natyra. Pra, ai u përpoq ta shpjegonte atë jo nga mitet e legjendat, të cilat ishin mjaft të gjalla në atë kohë, jo nga faktorë jashtënatyrorë, por nga vetë natyra. Thuhet se udhëtimet në Egjipt i dhanë mundësinë Talesit të shikonte me kureshtje Nilin dhe stinët e tij. Këto udhëtime i dhanë mundësinë mendimtarit të madh të merrej me astronomi dhe gjeometri. Talesit i njihet merita e zbulimit të drejtëzave paralele që kur priten nga dy të tjera krijojnë segmente të njëjtë. Me Talesin lidhen gjithashtu edhe përpjekjet e para për të matur piramidat. Thuhet gjithashtu se ai parashikoi një eklips diellor.

KURESHTI

Talesi

Asokohe, kur njeriu ndihej shumë i vogël e i pafuqishëm përballë kësaj bote të madhe, ishte e kuptueshme që përgjigjen e pyetjeve të tij ta kërkonte te forcat hyjnore. Përpjekjet e para lidhen me mitet. Duke kërkuar të vërtetën, njerëzit për breza të tërë u përhumbën në një labirint mistik të shprehur në poezi e tregime. Ata hyjnizuan natyrën përreth, duke i dhënë kësaj forcën e pavdekësisë hyjnore të aktit të krijimit. Kështu lindën mitet.

Talesi mendonte se dhe vetë Toka pluskonte mbi ujë. Në kushtet kur dija njerëzore ishte në fi llimet e saj, askush nuk pretendon të gjejë në mendimin e Talesit një gjykim të kulluar shkencor. Gjithsesi, ta quash ujin si zanafi llën e gjithçkaje, do të thotë ta bësh natyrën objekt të njohjes dhe ta konsiderosh atë si reale.

Anaksimandri dhe Anaksimeni ishin dy nxënës të tjerë të shkollës së Miletit.

anakSimandri (610 p.e.s. - 547 p.e.s.).Prej tij ka mbërritur deri në ditët tona vetëm një copëz e një vepre

në prozë e që ka një titull mjaft kuptimplotë: “Mbi natyrën”.

Sipas Anaksimandrit, uji vinte nga një substancë tjetër që ai e quajti apejron. Apejroni është lënda që ekziston para se elementet të ndahen. Apejroni është i pakufi , hyjnor dhe i pashkatërrueshëm.

• Apejroni është thelbi i gjithçkaje, ndaj të gjitha gjërat marrin fi ll nga kjo lëndë.

• Ndarja ndodh për shkak se apejroni është gjithnjë në lëvizje.

• Nga ndarja ndodhin të kundërtat.

• Nga lëvizja që është e përjetshme, lindin dy të kundërtat e para: e ftohta dhe e ngrohta.

• Bota është ndërtuar nga të kundërtat që rreken të mbizotërojnë ndaj njëra-tjetrës.

UNË TANI DI!

Të tre dijetarët vunë bazat e një njohjeje të re të botës, duke iu larguar miteve dhe duke u mbështetur te vetë natyra. Të mos harrojmë se mitet dhe elementët mitikë mbizotëronin të gjitha shpjegimet që i bëheshin natyrës në atë kohë. Kureshtja dhe udhëtimet janë faktorë të rëndësishëm në mendimin fi lozofi k.

10 11

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Anaksimeni

Sipas tij, realiteti është ndërtuar mbi dualitetin e forcave të përkundërta. Gjërat në natyrë lindin, zhvillohen e shkatërrohen duke u kthyer në gjendjen e tyre fi llestare.

Lindja e shkollave fi lozofi ke lidhet ngushtë me përhapjen e shkrimit.

Anaksimeni (585 p.e.s. - 528 p.e.s.). Edhe ky shkroi një vepër të cilën e titulloi sikurse paraardhësi i tij, “Mbi natyrën”. Gjatë gjithë jetës së vet, Anaksimeni u mor me meteorologji dhe astronomi. Në ndryshim nga dy të tjerët, Anaksimeni zgjodhi ajrin si thelb të çdo gjëje në natyrë. Sipas tij, gjithë ndryshimet në botë vijnë për shkak të dendësisë së ajrit dhe lëvizjes së tij.

ShkoLLa jonianeMe Miletasit, mendimi fi lozofi k grek solli para njerëzimit

problemin e substancës, pra të përbërjes, por ndryshueshmëria e gjërave, përkohshmëria e tyre, si dhe përsëritja e dukurive u bënë çështje që fi lozofi a greke vazhdoi t’i trajtonte, në përpjekjet për t’u dhënë një përgjigje sa më pranë të vërtetës.

Një shkollë tjetër, e quajtur Joniane, (e cila përfaqësohet nga Herakliti), u mor kryesisht me këto çështje. Edhe pse shkolla e Miletit bën pjesë te shkolla Joniane, për lehtësi studimi do t’i shqyrtojmë si dy shkolla të veçanta.

Herakliti (540 p.e.s. - 480 p.e.s.) Për Heraklitin fi llesa e gjërave ishte zjarri.Filozofi a e Heraklititi mbështetet në tri shtylla: ndryshimi (lëvizja), të kundërtat dhe ekuilibri.

NdryshimiDuke u nisur nga mendimi i shkollës së Miletit, pyetjes së shtruar prej tyre: “Çfarë mbetet e pandryshueshme tek gjërat dhe natyra që ndryshon”?, Herakliti i jep përgjigjen Ndryshimi! Për fi lozofi n, ndryshimi është ekzistenca e vërtetë!

1. Pse i quajmë fi lozofë Talesin, Anaksimandrin, Anaksimenin?2. A ka luajtur rol për zhvillimin e shkencës mendimi i fi lozofi së parasokratike?3. Analizoni mendimin e Anaksimandrit për dualitetin e forcave të kundërta.

PYETJE

1.3 Parasokratikët - shkolla joniane“Përplasja e të kundërtave është nëna e të gjitha gjërave”. (Herakliti)

Fjalë kyçeApejroni, ndryshimi, ekuilibri

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Flet për mendimin fi lozofi k të shkollës joniane.

• Rendit tri shtyllat ku mbështetet fi lozofi a e Heraklitit.

• Analizon teorinë e të kundërtave si rezultat i ekzistencës së çdo gjëje.

10 11filozofi 11

Talesi ishte një fi gurë mjaft e njohur dhe bënte pjesë ndër shtatë të diturit e Greqisë. Fatkeqësisht, në duart e studiuesve nuk ka mbërritur asnjë nga veprat e Talesit. Dëshmitë e mendimit të tij fi lozofi k i kemi prej fi lozofëve dhe historianëve të mëpasshëm, sidomos prej Platonit dhe Aristotelit. Talesi u rrek t’i qasej natyrës nisur nga vetë natyra. Pra, ai u përpoq ta shpjegonte atë jo nga mitet e legjendat, të cilat ishin mjaft të gjalla në atë kohë, jo nga faktorë jashtënatyrorë, por nga vetë natyra. Thuhet se udhëtimet në Egjipt i dhanë mundësinë Talesit të shikonte me kureshtje Nilin dhe stinët e tij. Këto udhëtime i dhanë mundësinë mendimtarit të madh të merrej me astronomi dhe gjeometri. Talesit i njihet merita e zbulimit të drejtëzave paralele që kur priten nga dy të tjera krijojnë segmente të njëjtë. Me Talesin lidhen gjithashtu edhe përpjekjet e para për të matur piramidat. Thuhet gjithashtu se ai parashikoi një eklips diellor.

KURESHTI

Talesi

Asokohe, kur njeriu ndihej shumë i vogël e i pafuqishëm përballë kësaj bote të madhe, ishte e kuptueshme që përgjigjen e pyetjeve të tij ta kërkonte te forcat hyjnore. Përpjekjet e para lidhen me mitet. Duke kërkuar të vërtetën, njerëzit për breza të tërë u përhumbën në një labirint mistik të shprehur në poezi e tregime. Ata hyjnizuan natyrën përreth, duke i dhënë kësaj forcën e pavdekësisë hyjnore të aktit të krijimit. Kështu lindën mitet.

Talesi mendonte se dhe vetë Toka pluskonte mbi ujë. Në kushtet kur dija njerëzore ishte në fi llimet e saj, askush nuk pretendon të gjejë në mendimin e Talesit një gjykim të kulluar shkencor. Gjithsesi, ta quash ujin si zanafi llën e gjithçkaje, do të thotë ta bësh natyrën objekt të njohjes dhe ta konsiderosh atë si reale.

Anaksimandri dhe Anaksimeni ishin dy nxënës të tjerë të shkollës së Miletit.

anakSimandri (610 p.e.s. - 547 p.e.s.).Prej tij ka mbërritur deri në ditët tona vetëm një copëz e një vepre

në prozë e që ka një titull mjaft kuptimplotë: “Mbi natyrën”.

Sipas Anaksimandrit, uji vinte nga një substancë tjetër që ai e quajti apejron. Apejroni është lënda që ekziston para se elementet të ndahen. Apejroni është i pakufi , hyjnor dhe i pashkatërrueshëm.

• Apejroni është thelbi i gjithçkaje, ndaj të gjitha gjërat marrin fi ll nga kjo lëndë.

• Ndarja ndodh për shkak se apejroni është gjithnjë në lëvizje.

• Nga ndarja ndodhin të kundërtat.

• Nga lëvizja që është e përjetshme, lindin dy të kundërtat e para: e ftohta dhe e ngrohta.

• Bota është ndërtuar nga të kundërtat që rreken të mbizotërojnë ndaj njëra-tjetrës.

UNË TANI DI!

Të tre dijetarët vunë bazat e një njohjeje të re të botës, duke iu larguar miteve dhe duke u mbështetur te vetë natyra. Të mos harrojmë se mitet dhe elementët mitikë mbizotëronin të gjitha shpjegimet që i bëheshin natyrës në atë kohë. Kureshtja dhe udhëtimet janë faktorë të rëndësishëm në mendimin fi lozofi k.

10 11

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Anaksimeni

Sipas tij, realiteti është ndërtuar mbi dualitetin e forcave të përkundërta. Gjërat në natyrë lindin, zhvillohen e shkatërrohen duke u kthyer në gjendjen e tyre fi llestare.

Lindja e shkollave fi lozofi ke lidhet ngushtë me përhapjen e shkrimit.

Anaksimeni (585 p.e.s. - 528 p.e.s.). Edhe ky shkroi një vepër të cilën e titulloi sikurse paraardhësi i tij, “Mbi natyrën”. Gjatë gjithë jetës së vet, Anaksimeni u mor me meteorologji dhe astronomi. Në ndryshim nga dy të tjerët, Anaksimeni zgjodhi ajrin si thelb të çdo gjëje në natyrë. Sipas tij, gjithë ndryshimet në botë vijnë për shkak të dendësisë së ajrit dhe lëvizjes së tij.

ShkoLLa jonianeMe Miletasit, mendimi fi lozofi k grek solli para njerëzimit

problemin e substancës, pra të përbërjes, por ndryshueshmëria e gjërave, përkohshmëria e tyre, si dhe përsëritja e dukurive u bënë çështje që fi lozofi a greke vazhdoi t’i trajtonte, në përpjekjet për t’u dhënë një përgjigje sa më pranë të vërtetës.

Një shkollë tjetër, e quajtur Joniane, (e cila përfaqësohet nga Herakliti), u mor kryesisht me këto çështje. Edhe pse shkolla e Miletit bën pjesë te shkolla Joniane, për lehtësi studimi do t’i shqyrtojmë si dy shkolla të veçanta.

Herakliti (540 p.e.s. - 480 p.e.s.) Për Heraklitin fi llesa e gjërave ishte zjarri.Filozofi a e Heraklititi mbështetet në tri shtylla: ndryshimi (lëvizja), të kundërtat dhe ekuilibri.

NdryshimiDuke u nisur nga mendimi i shkollës së Miletit, pyetjes së shtruar prej tyre: “Çfarë mbetet e pandryshueshme tek gjërat dhe natyra që ndryshon”?, Herakliti i jep përgjigjen Ndryshimi! Për fi lozofi n, ndryshimi është ekzistenca e vërtetë!

1. Pse i quajmë fi lozofë Talesin, Anaksimandrin, Anaksimenin?2. A ka luajtur rol për zhvillimin e shkencës mendimi i fi lozofi së parasokratike?3. Analizoni mendimin e Anaksimandrit për dualitetin e forcave të kundërta.

PYETJE

1.3 Parasokratikët - shkolla joniane“Përplasja e të kundërtave është nëna e të gjitha gjërave”. (Herakliti)

Fjalë kyçeApejroni, ndryshimi, ekuilibri

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Flet për mendimin fi lozofi k të shkollës joniane.

• Rendit tri shtyllat ku mbështetet fi lozofi a e Heraklitit.

• Analizon teorinë e të kundërtave si rezultat i ekzistencës së çdo gjëje.

12 13filozofi 11

Të kundërtat Nga vëzhgimi i së përditshmes, Herakliti vuri re se dita nuk ekziston dot pa natën, por dhe çdo gjë tjetër nuk mund të ekzistojë pa të kundërtën e vet. Herakliti e shihte me shumë vëmendje problemin e të kundërtave. Madje e quante këtë si shkak të ekzistencës. Për të, “çdo gjë që ekziston është rezultat i të kundërtave”. “Përplasja e të kundërtave është nëna e të gjitha gjërave”, thoshte Herakliti. Me këtë përplasje, fi lozofi kuptonte pikërisht ekzistencën, ballafaqimin, “luftën” mes të kundërtave, që sipas tij është burimi i vetë ekzistencës.

Ekuilibri Momenti i tretë në fi lozofi në heraklitiane është parimi i ekuilibrit, të cilin e vendos “logos-i”. Herakliti i kushtoi shumë vëmendje logjikës dhe arsyetimit, si një nevojë e brendshme, për të siguruar ekuilibrin në realitetin që ndryshon pandërprerë. Filozofi bën kujdes në arsyetimin e tij; ai pranon ndryshimin, pranon përplasjen e të kundërtave, por nuk “lejon” që njëra nga të kundërtat të fi tojë në mënyrë përfundimtare, pasi atëherë nuk do të kishte ekzistencë, pra ndryshim. Ekuilibri që vendoset mes të kundërtave është pikërisht logosi, në kuptimin e ligjit, që e garanton këtë ekzistencë.

UNË TANI DI!

Filozofi a ka ecur përkrah shkencave, shpesh duke u hapur udhë dijeve të veçanta. Mendimi fi lozofi k helen (grek) konsiderohet si baza e mendimit fi lozofi k perëndimor. Filozofi a helene krijoi disa shkolla fi lozofi ke, që ndanë mes tyre qasje të ndryshme për shpjegimin e botës dhe njohjen e saj.

1. Sipas jush, a përbën mendimi fi lozofi k i Heraklitit një hap më shumë në mendimin fi lozofi k përkundrejt miletasve? Argumentoni pse.

2. A mund të gjeni shembuj që vërtetojnë tezën e Heraklitit se të kundërtat dhe përplasja mes tyre është baza e gjithçkaje?

3. Pse për Heraklitin ndryshimi është ekzistenca e vërtetë?

• “Përplasja e të kundërtave është nëna e të gjitha gjërave” – Si e kuptoni këtë? A gjen vend kjo në jetën tuaj?

• “Është e pamundur të lahesh dy herë në ujërat e të njëjtit lumë”. Nisuni nga një përvojë vetjake. Si e kuptoni këtë shprehje?

PYETJE

Termi gjithësi përdoret për të treguar vazhdimësinë e hapësirës, së bashku me lëndën dhe energjinë që e përbëjnë këtë hapësirë.

Logos - ka kuptimin e fjalës, tregimit, mendimit.

Fjalorth:

DISKUTONI

Herakliti

12 13

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Pitagora (570 p.e.s. - 490 p.e.s.)Pitagora lindi dhe u rrit në Samos të Greqisë dhe ishte nxënës

i Anaksimandrit. Ai krijoi një shkollë në Kroton të Italisë. Duke udhëtuar, duke parë gjëra të reja e duke u përpjekur t’i shpjegonte ato, Pitagora mbërriti te ideja e numrit.

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Tregon se si dijet e sotme e kanë zanafi llën në kërkimet e fi lozofi së greke.

• Shpjegon se dëshira për të kuptuar botën çon në lindjen e shkencave.

• Analizon rolin e shkencave në përmirësimin e jetës njerëzore.

Shkolla e Pitagorës

Me emrin e Pitagorës lidhet matematika si shkencë që i shërben shpjegimit të botës reale. Sipas pitagorianëve, numri është thelbi i çdo gjëje në botë. Sipas tyre, numrat kanë një domethënie simbolike, mistike dhe etike. Madje u jepnin kaq shumë vlerë, sa, p.sh., numrin dhjetë e konsideronin si më të përkryerin dhe që simbolizonte përjetësinë. Bota sipas tyre përbëhet nga një larmi gjërash, por që

Pitagora ka qenë një fi gurë gati legjendare e profetike (për të thuhej: IPSE DIXIT! - E ka thënë AI!).

Ai ishte fi lozof, politikan, fi zikan, matematikan. Shkolla pitagorike bazohej në dogmatizëm. Sipas saj nxënësi nuk lejohej të shprehte mendimin e tij por vetëm të mësonte ato çka u thoshte fi lozofi . Vetëm kur nxënësi arrinte pjekurinë dhe fi lozofi bindej për aftësitë e tij në logjikë dhe matematikë, ai mund të shprehte mendimin e tij. Nxënësit e Pitagorës ndaheshin në: dëgjues dhe matematicienë. Këta të fundit e zhvilluan dhe e përhapën teorinë e pitagorës aq sa Aristoteli më vonë, nuk fl et për teorinë e Pitagorës në njëjës por për pitagorianët.

KURESHTI

Pitagora

1.4 pitagora, atomistët, sofi stëtMos ndalo aty ku ke arritur. (Pitagora)Fjalë kyçe

numri, të kundërtat,atomi, boshllëku

12 13filozofi 11

Të kundërtat Nga vëzhgimi i së përditshmes, Herakliti vuri re se dita nuk ekziston dot pa natën, por dhe çdo gjë tjetër nuk mund të ekzistojë pa të kundërtën e vet. Herakliti e shihte me shumë vëmendje problemin e të kundërtave. Madje e quante këtë si shkak të ekzistencës. Për të, “çdo gjë që ekziston është rezultat i të kundërtave”. “Përplasja e të kundërtave është nëna e të gjitha gjërave”, thoshte Herakliti. Me këtë përplasje, fi lozofi kuptonte pikërisht ekzistencën, ballafaqimin, “luftën” mes të kundërtave, që sipas tij është burimi i vetë ekzistencës.

Ekuilibri Momenti i tretë në fi lozofi në heraklitiane është parimi i ekuilibrit, të cilin e vendos “logos-i”. Herakliti i kushtoi shumë vëmendje logjikës dhe arsyetimit, si një nevojë e brendshme, për të siguruar ekuilibrin në realitetin që ndryshon pandërprerë. Filozofi bën kujdes në arsyetimin e tij; ai pranon ndryshimin, pranon përplasjen e të kundërtave, por nuk “lejon” që njëra nga të kundërtat të fi tojë në mënyrë përfundimtare, pasi atëherë nuk do të kishte ekzistencë, pra ndryshim. Ekuilibri që vendoset mes të kundërtave është pikërisht logosi, në kuptimin e ligjit, që e garanton këtë ekzistencë.

UNË TANI DI!

Filozofi a ka ecur përkrah shkencave, shpesh duke u hapur udhë dijeve të veçanta. Mendimi fi lozofi k helen (grek) konsiderohet si baza e mendimit fi lozofi k perëndimor. Filozofi a helene krijoi disa shkolla fi lozofi ke, që ndanë mes tyre qasje të ndryshme për shpjegimin e botës dhe njohjen e saj.

1. Sipas jush, a përbën mendimi fi lozofi k i Heraklitit një hap më shumë në mendimin fi lozofi k përkundrejt miletasve? Argumentoni pse.

2. A mund të gjeni shembuj që vërtetojnë tezën e Heraklitit se të kundërtat dhe përplasja mes tyre është baza e gjithçkaje?

3. Pse për Heraklitin ndryshimi është ekzistenca e vërtetë?

• “Përplasja e të kundërtave është nëna e të gjitha gjërave” – Si e kuptoni këtë? A gjen vend kjo në jetën tuaj?

• “Është e pamundur të lahesh dy herë në ujërat e të njëjtit lumë”. Nisuni nga një përvojë vetjake. Si e kuptoni këtë shprehje?

PYETJE

Termi gjithësi përdoret për të treguar vazhdimësinë e hapësirës, së bashku me lëndën dhe energjinë që e përbëjnë këtë hapësirë.

Logos - ka kuptimin e fjalës, tregimit, mendimit.

Fjalorth:

DISKUTONI

Herakliti

12 13

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Pitagora (570 p.e.s. - 490 p.e.s.)Pitagora lindi dhe u rrit në Samos të Greqisë dhe ishte nxënës

i Anaksimandrit. Ai krijoi një shkollë në Kroton të Italisë. Duke udhëtuar, duke parë gjëra të reja e duke u përpjekur t’i shpjegonte ato, Pitagora mbërriti te ideja e numrit.

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Tregon se si dijet e sotme e kanë zanafi llën në kërkimet e fi lozofi së greke.

• Shpjegon se dëshira për të kuptuar botën çon në lindjen e shkencave.

• Analizon rolin e shkencave në përmirësimin e jetës njerëzore.

Shkolla e Pitagorës

Me emrin e Pitagorës lidhet matematika si shkencë që i shërben shpjegimit të botës reale. Sipas pitagorianëve, numri është thelbi i çdo gjëje në botë. Sipas tyre, numrat kanë një domethënie simbolike, mistike dhe etike. Madje u jepnin kaq shumë vlerë, sa, p.sh., numrin dhjetë e konsideronin si më të përkryerin dhe që simbolizonte përjetësinë. Bota sipas tyre përbëhet nga një larmi gjërash, por që

Pitagora ka qenë një fi gurë gati legjendare e profetike (për të thuhej: IPSE DIXIT! - E ka thënë AI!).

Ai ishte fi lozof, politikan, fi zikan, matematikan. Shkolla pitagorike bazohej në dogmatizëm. Sipas saj nxënësi nuk lejohej të shprehte mendimin e tij por vetëm të mësonte ato çka u thoshte fi lozofi . Vetëm kur nxënësi arrinte pjekurinë dhe fi lozofi bindej për aftësitë e tij në logjikë dhe matematikë, ai mund të shprehte mendimin e tij. Nxënësit e Pitagorës ndaheshin në: dëgjues dhe matematicienë. Këta të fundit e zhvilluan dhe e përhapën teorinë e pitagorës aq sa Aristoteli më vonë, nuk fl et për teorinë e Pitagorës në njëjës por për pitagorianët.

KURESHTI

Pitagora

1.4 pitagora, atomistët, sofi stëtMos ndalo aty ku ke arritur. (Pitagora)Fjalë kyçe

numri, të kundërtat,atomi, boshllëku

14 15filozofi 11

në fund të fundit kishin format e tyre, pra ishin një bashkësi pikash. Kështu, ata thoshin se çdo gjë është e matshme, duke dhënë një kuptim gjeometrik hapësinor për botën.

Pitagorianët e bazonin teorinë e tyre mbi të kundërtat si p.sh.: e mira/e keqja, mashkull/femër, numrat çift/tek, të fundmet/të pafundmet, e majta/e djathta, etj. Numrat tek (3,5,7,9) duke qenë se janë të kufi zuar, pra të fundmë, janë më të përkryer, më të mirë, ndërsa numrat çift janë të pafundmë, pra kanë diçka negative.

Duke e përdorur matematikën si një instrument për të shpjeguar botën, ata arritën të thoshin se toka është sferike!

Pitagorianët sollën një qasje të re në njohjen e botës, qasjen logjike!

ShkoLLa atomiStike Edhe kjo shkollë bën pjesë në shkollën e madhe të fi lozofi së joniane. Atomizmi e pati fi llesën nga fi lozofi Leucip (nga shkolla e Miletit), por u zhvillua më tej nga Demokriti. Demokriti njihet si një ndër natyralistët më të mëdhenj të kohës së vet.

Leucipi Demokriti

Atomi konsiderohej si grimca më e vogël e pandashme e materies.

Natyralistë quhen fi lozofët që mendojnë se ekziston vetëm natyra dhe ligjet e saj që duhen zbuluar. Filozofët e parë natyralistë ishin fi lozofët parasokratikë të shkollës joniane.

Sofi zmi njihet si një argumentim, në dukje i pranueshëm, por që mbështetet në baza të gabuara dhe që realisht përdor gabime logjike. Sofi stët arrijnë t’i mbushin mendjen bashkëbiseduesit dhe pse e kanë gabim.

Fjalorth:

Pitagorianët, për herë të parë në histori, përfshinë edhe gratë në studimin e fi lozofi së.

A E DINI SE:

atomi dhe haPëSira Duke u bazuar në lëvizjen e shpjeguar nga Herakliti dhe në logjikën e

numrave pitagorianë, fi lozofët menduan se kishin mundësi t’i qaseshin botës duke pranuar nga njëra anë qenien si një e tërë e vetme, duke përjashtuar mosqenien dhe nga ana tjetër duke pranuar lëvizjen. Për këtë shkollë, qenia, në vend që të shihej si një e tërë, mund të shihej si një pafundësi grimcash të vogla në të cilat nuk mund të futej dot mosqenia. Këto grimca janë të pandashme, të vogla, të palëvizshme, por ato lidhen në mënyra të ndryshme me njëra-tjetrën, duke krijuar kështu lëvizjen dhe ndryshueshmërinë. Këto grimca u quajtën atome. Atomistët e shihnin atomin si thelbin e ekzistencës së botës, si një grimcë të fundit, të pandashme, të paluajtshme. Thelbi i teorisë së

Teorema e Pitagorës (a2 + b2 = c2) e cila njihet nga të gjithë, më vonë u bë bazë për zhvillimin e teorisë euklidiane.

14 15

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

1. A mendoni se shkollat parasokratike dallojnë nga njëra-tjetra? 2. Çfarë ndjeni kur lexoni një libër? Po kur bëni një eksperiment në kimi ose fi zikë? 3. A ju pëlqen matematika? Pse ka mjaft njerëz që e quajnë shumë të vështirë këtë lëndë?

Në një këndvështrim sot jetojmë në një botë sofi ste ku tendenca për të folur i lirë dhe për të përdorur çfarëdolloj argumenti mjafton në dukje të jetë logjik dhe mohohet e vërteta ose maskohet ajo duke pretenduar se çdo gjë në këtë botë është relative. Pra nuk mund të ketë gjëra të vërteta. Nisur dhe nga vetë historia e fi lozofi së debatoni rreth këtij argumenti.

PYETJE

DISKUTONI

UNË TANI DI!

Njerëzimi qysh në lashtësi e kuptoi rëndësinë e njohjes së botës. Mitet janë treguesi i parë se si njeriu u përpoq t’i qasej kësaj bote. Nga mitet njeriu dora-dorës kuptoi se të njohësh botën është një nevojë që siguron mbijetesën. Prej miteve u kalua te arsyetimi logjik, që është hapi i parë drejt racionalitetit.

Filozofi a parasokratike ishte shumë e pasur, plot kundërshti dhe risi, që i kanë shërbyer shkencës. Të gjithë këta fi lozofë u munduan t’i qasen gjithësisë, nisur nga vetë natyra apo njeriu, e jo nga hyjnitë apo mitologjitë. Kësisoj, ata na dëshmuan se dija nuk është dhuratë e hyjnive, por e institucioneve njerëzore. Gjithashtu, ata treguan se ka një dije, publike, që vjen nga përvoja, por dhe një dije tjetër më të lartë, elitare, që vjen nga logjika. Kjo periudhë përgatiti një fazë të re në mendimin fi lozofi k grek, atë të Sokratit dhe passokratikëve.

KURESHTI

Demokritit është atomi dhe boshllëku. Atomi, si grimca bazë e çdo gjëje në botë dhe boshllëku, si mundësi e lëvizjes. Kështu, Demokriti e shndërroi problemin e madh të fi lozofi së mbi ekzistencën, në një problem natyror, madje në një problem të vërtetë të fi zikës.

SofiStëtHapi i parë i fi lozofi së lidhej me mendimin natyralist, me

vëmendjen e fi lozofëve ndaj botës objektive, botës që gjendet jashtë nesh, pra natyrës. Më tej, fi lozofi a e ktheu vëmendjen te vetë njeriu. Nga Talesi te Anaksagora gjejmë debate mbi qenien dhe natyrën e sendeve, por pothuaj asnjëherë nuk gjejmë debate mbi njeriun, shoqërinë apo politikën. Këto tema që mungonin në teoritë e para fi lozofi ke u vunë në qendër të fi lozofi së sofi stike.

Sofi stët ishin dijetarë që synonin ta kthenin vëmendjen tek individi. Kjo i shkonte për shtat nevojës së demokracisë greke që asokohe kishte nevojë për pjesëmarrje publike. Sofi stët me debatet e tyre mbi mundësitë njohëse të njeriut u bënë mësuesit e parë me pagesë të lashtësisë. Ata i jepnin mësim çdo individi që dëshironte të dukej më i përgatitur në ligjërimet e tij publike dhe gjithkujt që dëshironte të kundërshtonte mendimet e të tjerëve. Kjo periudhë përkon me largimin e debateve nga mitet dhe besimet tradicionale dhe me vlerësimin më të madh të logjikës njerëzore.

Sofi stët ishin njerëz që i ndanin fjalët nga e vërteta dhe që e bazonin ligjërimin thjesht mbi logjikën njerëzore. Ndaj, ata shihen si subjektivistët më të mëdhenj. Nga ana tjetër, sofi stët pohonin se njeriu nuk arrin dot të njohë, duke u bërë skeptikët e parë në procesin e njohjes. Por ata ishin dhe mendimtarët e parë që mëtuan se kultura është globale dhe njeriu duhet t’i përkasë kësaj bote. Kësisoj, sofi stët ishin të parët që u përpoqën të zgjeronin caqet e mendësisë greke në nivel kozmopolitan, në kundërshtim me atë që ne sot e quajmë nacionalizëm.

14 15filozofi 11

në fund të fundit kishin format e tyre, pra ishin një bashkësi pikash. Kështu, ata thoshin se çdo gjë është e matshme, duke dhënë një kuptim gjeometrik hapësinor për botën.

Pitagorianët e bazonin teorinë e tyre mbi të kundërtat si p.sh.: e mira/e keqja, mashkull/femër, numrat çift/tek, të fundmet/të pafundmet, e majta/e djathta, etj. Numrat tek (3,5,7,9) duke qenë se janë të kufi zuar, pra të fundmë, janë më të përkryer, më të mirë, ndërsa numrat çift janë të pafundmë, pra kanë diçka negative.

Duke e përdorur matematikën si një instrument për të shpjeguar botën, ata arritën të thoshin se toka është sferike!

Pitagorianët sollën një qasje të re në njohjen e botës, qasjen logjike!

ShkoLLa atomiStike Edhe kjo shkollë bën pjesë në shkollën e madhe të fi lozofi së joniane. Atomizmi e pati fi llesën nga fi lozofi Leucip (nga shkolla e Miletit), por u zhvillua më tej nga Demokriti. Demokriti njihet si një ndër natyralistët më të mëdhenj të kohës së vet.

Leucipi Demokriti

Atomi konsiderohej si grimca më e vogël e pandashme e materies.

Natyralistë quhen fi lozofët që mendojnë se ekziston vetëm natyra dhe ligjet e saj që duhen zbuluar. Filozofët e parë natyralistë ishin fi lozofët parasokratikë të shkollës joniane.

Sofi zmi njihet si një argumentim, në dukje i pranueshëm, por që mbështetet në baza të gabuara dhe që realisht përdor gabime logjike. Sofi stët arrijnë t’i mbushin mendjen bashkëbiseduesit dhe pse e kanë gabim.

Fjalorth:

Pitagorianët, për herë të parë në histori, përfshinë edhe gratë në studimin e fi lozofi së.

A E DINI SE:

atomi dhe haPëSira Duke u bazuar në lëvizjen e shpjeguar nga Herakliti dhe në logjikën e

numrave pitagorianë, fi lozofët menduan se kishin mundësi t’i qaseshin botës duke pranuar nga njëra anë qenien si një e tërë e vetme, duke përjashtuar mosqenien dhe nga ana tjetër duke pranuar lëvizjen. Për këtë shkollë, qenia, në vend që të shihej si një e tërë, mund të shihej si një pafundësi grimcash të vogla në të cilat nuk mund të futej dot mosqenia. Këto grimca janë të pandashme, të vogla, të palëvizshme, por ato lidhen në mënyra të ndryshme me njëra-tjetrën, duke krijuar kështu lëvizjen dhe ndryshueshmërinë. Këto grimca u quajtën atome. Atomistët e shihnin atomin si thelbin e ekzistencës së botës, si një grimcë të fundit, të pandashme, të paluajtshme. Thelbi i teorisë së

Teorema e Pitagorës (a2 + b2 = c2) e cila njihet nga të gjithë, më vonë u bë bazë për zhvillimin e teorisë euklidiane.

14 15

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

1. A mendoni se shkollat parasokratike dallojnë nga njëra-tjetra? 2. Çfarë ndjeni kur lexoni një libër? Po kur bëni një eksperiment në kimi ose fi zikë? 3. A ju pëlqen matematika? Pse ka mjaft njerëz që e quajnë shumë të vështirë këtë lëndë?

Në një këndvështrim sot jetojmë në një botë sofi ste ku tendenca për të folur i lirë dhe për të përdorur çfarëdolloj argumenti mjafton në dukje të jetë logjik dhe mohohet e vërteta ose maskohet ajo duke pretenduar se çdo gjë në këtë botë është relative. Pra nuk mund të ketë gjëra të vërteta. Nisur dhe nga vetë historia e fi lozofi së debatoni rreth këtij argumenti.

PYETJE

DISKUTONI

UNË TANI DI!

Njerëzimi qysh në lashtësi e kuptoi rëndësinë e njohjes së botës. Mitet janë treguesi i parë se si njeriu u përpoq t’i qasej kësaj bote. Nga mitet njeriu dora-dorës kuptoi se të njohësh botën është një nevojë që siguron mbijetesën. Prej miteve u kalua te arsyetimi logjik, që është hapi i parë drejt racionalitetit.

Filozofi a parasokratike ishte shumë e pasur, plot kundërshti dhe risi, që i kanë shërbyer shkencës. Të gjithë këta fi lozofë u munduan t’i qasen gjithësisë, nisur nga vetë natyra apo njeriu, e jo nga hyjnitë apo mitologjitë. Kësisoj, ata na dëshmuan se dija nuk është dhuratë e hyjnive, por e institucioneve njerëzore. Gjithashtu, ata treguan se ka një dije, publike, që vjen nga përvoja, por dhe një dije tjetër më të lartë, elitare, që vjen nga logjika. Kjo periudhë përgatiti një fazë të re në mendimin fi lozofi k grek, atë të Sokratit dhe passokratikëve.

KURESHTI

Demokritit është atomi dhe boshllëku. Atomi, si grimca bazë e çdo gjëje në botë dhe boshllëku, si mundësi e lëvizjes. Kështu, Demokriti e shndërroi problemin e madh të fi lozofi së mbi ekzistencën, në një problem natyror, madje në një problem të vërtetë të fi zikës.

SofiStëtHapi i parë i fi lozofi së lidhej me mendimin natyralist, me

vëmendjen e fi lozofëve ndaj botës objektive, botës që gjendet jashtë nesh, pra natyrës. Më tej, fi lozofi a e ktheu vëmendjen te vetë njeriu. Nga Talesi te Anaksagora gjejmë debate mbi qenien dhe natyrën e sendeve, por pothuaj asnjëherë nuk gjejmë debate mbi njeriun, shoqërinë apo politikën. Këto tema që mungonin në teoritë e para fi lozofi ke u vunë në qendër të fi lozofi së sofi stike.

Sofi stët ishin dijetarë që synonin ta kthenin vëmendjen tek individi. Kjo i shkonte për shtat nevojës së demokracisë greke që asokohe kishte nevojë për pjesëmarrje publike. Sofi stët me debatet e tyre mbi mundësitë njohëse të njeriut u bënë mësuesit e parë me pagesë të lashtësisë. Ata i jepnin mësim çdo individi që dëshironte të dukej më i përgatitur në ligjërimet e tij publike dhe gjithkujt që dëshironte të kundërshtonte mendimet e të tjerëve. Kjo periudhë përkon me largimin e debateve nga mitet dhe besimet tradicionale dhe me vlerësimin më të madh të logjikës njerëzore.

Sofi stët ishin njerëz që i ndanin fjalët nga e vërteta dhe që e bazonin ligjërimin thjesht mbi logjikën njerëzore. Ndaj, ata shihen si subjektivistët më të mëdhenj. Nga ana tjetër, sofi stët pohonin se njeriu nuk arrin dot të njohë, duke u bërë skeptikët e parë në procesin e njohjes. Por ata ishin dhe mendimtarët e parë që mëtuan se kultura është globale dhe njeriu duhet t’i përkasë kësaj bote. Kësisoj, sofi stët ishin të parët që u përpoqën të zgjeronin caqet e mendësisë greke në nivel kozmopolitan, në kundërshtim me atë që ne sot e quajmë nacionalizëm.

16 17filozofi 11

teoria mBi të “Vërtetën”E vërteta është e lidhur ngushtësisht me të gjithë rrugëtimin

e fi lozofi së. Filozofët janë përpjekur të shkojnë drejt së vërtetës pavarësisht rrugëve që kanë ndjekur. Por çfarë është e vërteta?

“E vërteta” sipas grekëve, e më vonë edhe sipas latinëve, është afrimi me realitetin.

Një ndër emrat më të mëdhenj të fi lozofi së së të gjitha kohërave, Sokrati, u mor në fi lozofi met e tij me të vërtetën.

Sokrati vlerësohet si fi lozofi më i madh i Athinës. Ai lindi dhe vdiq në këtë vend. (Thuhet se vetëm tri herë ishte larguar nga Athina, për të plotësuar detyrimet e tij si ushtar).

Hapi i parë për çdo njeri sipas Sokratit duhet të fi llojë me njohjen e vetvetes!

Pse i duhet njeriut të njohë vetveten? Pse Sokrati ngulmonte kaq shumë në këtë pikë? Njeriu është i lidhur me natyrën dhe me njerëzit e tjerë, por ai ka nevojë të pashmangshme të kuptojë vetveten e të ketë kurajën të bjerë në paqe me të. Personaliteti i njeriut nuk lind nga kontaktet sipërfaqësore që mund të ketë me njerëzit e tjerë, as nga mbyllja në vetvete apo nga forcat sociale jashtë tij. Personaliteti i vërtetë i njeriut lind kur arrin të kuptojë vetveten, të kuptojë arsyen e jetës dhe mënyrën se si duhet të ndërtojë marrëdhëniet me të tjerët, për të jetuar një jetë të denjë.

doktrina e Sokratit Doktrina e Sokratit ka dy kahe: interesi ndaj kozmologjisë (nxitur

nga shkolla e Miletit) dhe interesi ndaj njeriut (dhe mundësitë e tij për të njohur të vërtetën). Sofi stët, paraardhës të Sokratit, ishin përpjekur të tregonin vlerat e njeriut dhe të vinin në qendër të mendimit të tyre njeriun, por asnjeri prej tyre nuk mundi të ngrinte një teori të tërë mbi individin dhe raportin e tij me të vërtetën.

Me Sokratin ndryshon dhe kahu i fi lozofi së. Nëse paraardhësit e tij kishin si objekt shpjegimin e natyrës, me Sokratin fi lozofi a e drejton vëmendjen te njeriu. Me Sokratin lidhet thënia e famshme “Di një gjë që nuk di asgjë”. Duket si paradoksale, por është krejt e vërtetë. Sa më shumë di njeriu, aq më shumë e kupton se sa pak di në raport me të vërtetat që ekzistojnë.

Ndaj, Sokrati mendonte se sa më shumë të dijë njeriu, aq më shumë ai i kupton mundësitë e tij përballë një pafundësie dijesh. Kjo

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Vlerëson në mënyrë kritike se lufta për të vërtetën është lufta më e vështirë me shoqërinë.

• Parashtron argumente se lumturia e njeriut është njohja e të vërtetës.

• Mbron me argumente se përpjekja për vërtetësi është vlerë.

Sokrati

1.5 Sokrati

“Di një gjë që nuk di asgjë!” (Sokrati)Fjalë kyçee vërteta, njeriu, dyshimi, e mira dhe e keqja

(470 p.e.s. - 399 p.e.s.)

16 17

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

e bën atë që të dyshojë dhe të mos e pranojë një të vërtetë të shpallur. Sipas tij, njeriu duke dyshuar e debatuar arrin tek e vërteta. Dyshimi i tij kishte edhe një përmbajtje të dukshme politike, ndaj Sokrati u dënua me vdekje. Të dyshosh është vetëm hapi i parë. Më tej duhet të kërkosh, të njohësh, të mësosh për të kuptuar më shumë e për të bërë hapa drejt së vërtetës.

Sokrati ka qenë i vetmi fi lozof evropian që nuk ka lënë asnjë rresht të shkruar, e megjithatë vlerësohet si njeriu që ka ushtruar ndikimin më të madh në historinë e fi lozofi së. Njohuritë mbi fi lozofi në e tij i kemi nga disa burime të kohës, ku spikat nxënësi i tij Platoni. Pse nuk ka shkruar asnjë rresht Sokrati i madh?

Thuhet se ai parapëlqente debatin dhe nëpërmjet tij synonte t’i afrohej së vërtetës. Dhe kjo nuk ndodhte rastësisht. Në tempullin e Delfi t thuhej se ishte shkruar “Njeri njih vetveten”! Sokrati e shndërroi këtë në moton e vet. Për Sokratin, problemi nuk është se si fi lozofët duhet t’i qasen së vërtetës, por se si njerëzit duhet t’i qasen asaj. Ndaj, gjithë fi lozofi në e tij ai e mbështeti në debatin me njerëzit e thjeshtë me synimin që t’u mësonte atyre mënyrën se si t’i qaseshin së vërtetës.

KURESHTI

konCePti i Së mirëSSokrati ishte fi lozofi i parë që mendoi se njeriu është i detyruar ta

drejtojë jetën e vet, duke ndjekur parimet e së mirës. Por këto parime ai duhet t’i arrijë vetë dhe jo i detyruar. Logjika sokratike ishte e thjeshtë: nëse një njeri vepron, ai këtë e bën sepse mendon se arrin diçka të mirë për veten. (Askush nuk do të donte të keqen e vetes!) Problemi qëndron se çfarë sheh ai si të mirë? Sepse dhe krimineli mendon se vepron mirë për të arritur synimin e tij. (Natyrisht që Sokrati i përjashton këtu njerëzit me shqetësime mendore, të cilët nuk e kanë veten në dorë).

Prandaj fi lozofi mendonte se e mira e njeriut është e lidhur me dijen, me njohjen e të vërtetave. Nëse njeriu dëshiron të veprojë sipas parimit të së mirës, ai duhet ta njohë këtë të mirë, pra duhet t’i afrohet së vërtetës.

“E keqja” - thoshte Sokrati, - “lind nga fakti se njeriu mund të gabojë në çështjen e së mirës”. Njeriu e pranon si të mirë një gënjeshtër, pranon një të mirë të vogël sot para një të mire të madhe nesër. Dhe ky gabim, sipas fi lozofi t, vjen nga padija. Ja si shpërthen sarkazma e Sokratit në fjalën e tij të fundit para vdekjes:

“Asnjë nuk është i lig me dashje”. Kjo do të thotë shkurt: mos dënoni ata që bëjnë padrejtësira, sepse do t’u bëni... padrejtësi. Ata janë të pafajshëm. Nuk dinë të shkretët se bëjnë keq. Kini durim. Po t’i mësojmë se ç’është e mira e ç’është e keqja do të zhduken nga kjo botë të gjitha të ligat e padrejtësirat dhe do të mbretërojë kudo shpirtmirësia... Për këtë na nevojiten shkolla...”

Nga sa më sipër del qartë që fi lozofi a e Sokratit është fi lozofi a e moralit të së mirës dhe rrugëve përmes të cilave arrihet kjo e mirë.

Statujë e Sokratit

Një ditë, një djalë i ri, teksa e pa Sokratin të veshur me zhele, e qëlloi me një shkelm nga pas. Sokrati ktheu kokën për ta parë dhe vazhdoi rrugën. Një tjetër që e pa se ç’ndodhi, tha Sokratit:- Si munde ta durosh një gjë të tillë? Pse nuk ia ktheve?Dhe Sokrati iu përgjigj:-Nëse ty do të të kishte qëlluar me shkelm një gomar, mos vallë dhe ti do ta kishte goditur po ashtu?

A E DINI SE:

16 17filozofi 11

teoria mBi të “Vërtetën”E vërteta është e lidhur ngushtësisht me të gjithë rrugëtimin

e fi lozofi së. Filozofët janë përpjekur të shkojnë drejt së vërtetës pavarësisht rrugëve që kanë ndjekur. Por çfarë është e vërteta?

“E vërteta” sipas grekëve, e më vonë edhe sipas latinëve, është afrimi me realitetin.

Një ndër emrat më të mëdhenj të fi lozofi së së të gjitha kohërave, Sokrati, u mor në fi lozofi met e tij me të vërtetën.

Sokrati vlerësohet si fi lozofi më i madh i Athinës. Ai lindi dhe vdiq në këtë vend. (Thuhet se vetëm tri herë ishte larguar nga Athina, për të plotësuar detyrimet e tij si ushtar).

Hapi i parë për çdo njeri sipas Sokratit duhet të fi llojë me njohjen e vetvetes!

Pse i duhet njeriut të njohë vetveten? Pse Sokrati ngulmonte kaq shumë në këtë pikë? Njeriu është i lidhur me natyrën dhe me njerëzit e tjerë, por ai ka nevojë të pashmangshme të kuptojë vetveten e të ketë kurajën të bjerë në paqe me të. Personaliteti i njeriut nuk lind nga kontaktet sipërfaqësore që mund të ketë me njerëzit e tjerë, as nga mbyllja në vetvete apo nga forcat sociale jashtë tij. Personaliteti i vërtetë i njeriut lind kur arrin të kuptojë vetveten, të kuptojë arsyen e jetës dhe mënyrën se si duhet të ndërtojë marrëdhëniet me të tjerët, për të jetuar një jetë të denjë.

doktrina e Sokratit Doktrina e Sokratit ka dy kahe: interesi ndaj kozmologjisë (nxitur

nga shkolla e Miletit) dhe interesi ndaj njeriut (dhe mundësitë e tij për të njohur të vërtetën). Sofi stët, paraardhës të Sokratit, ishin përpjekur të tregonin vlerat e njeriut dhe të vinin në qendër të mendimit të tyre njeriun, por asnjeri prej tyre nuk mundi të ngrinte një teori të tërë mbi individin dhe raportin e tij me të vërtetën.

Me Sokratin ndryshon dhe kahu i fi lozofi së. Nëse paraardhësit e tij kishin si objekt shpjegimin e natyrës, me Sokratin fi lozofi a e drejton vëmendjen te njeriu. Me Sokratin lidhet thënia e famshme “Di një gjë që nuk di asgjë”. Duket si paradoksale, por është krejt e vërtetë. Sa më shumë di njeriu, aq më shumë e kupton se sa pak di në raport me të vërtetat që ekzistojnë.

Ndaj, Sokrati mendonte se sa më shumë të dijë njeriu, aq më shumë ai i kupton mundësitë e tij përballë një pafundësie dijesh. Kjo

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Vlerëson në mënyrë kritike se lufta për të vërtetën është lufta më e vështirë me shoqërinë.

• Parashtron argumente se lumturia e njeriut është njohja e të vërtetës.

• Mbron me argumente se përpjekja për vërtetësi është vlerë.

Sokrati

1.5 Sokrati

“Di një gjë që nuk di asgjë!” (Sokrati)Fjalë kyçee vërteta, njeriu, dyshimi, e mira dhe e keqja

(470 p.e.s. - 399 p.e.s.)

16 17

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

e bën atë që të dyshojë dhe të mos e pranojë një të vërtetë të shpallur. Sipas tij, njeriu duke dyshuar e debatuar arrin tek e vërteta. Dyshimi i tij kishte edhe një përmbajtje të dukshme politike, ndaj Sokrati u dënua me vdekje. Të dyshosh është vetëm hapi i parë. Më tej duhet të kërkosh, të njohësh, të mësosh për të kuptuar më shumë e për të bërë hapa drejt së vërtetës.

Sokrati ka qenë i vetmi fi lozof evropian që nuk ka lënë asnjë rresht të shkruar, e megjithatë vlerësohet si njeriu që ka ushtruar ndikimin më të madh në historinë e fi lozofi së. Njohuritë mbi fi lozofi në e tij i kemi nga disa burime të kohës, ku spikat nxënësi i tij Platoni. Pse nuk ka shkruar asnjë rresht Sokrati i madh?

Thuhet se ai parapëlqente debatin dhe nëpërmjet tij synonte t’i afrohej së vërtetës. Dhe kjo nuk ndodhte rastësisht. Në tempullin e Delfi t thuhej se ishte shkruar “Njeri njih vetveten”! Sokrati e shndërroi këtë në moton e vet. Për Sokratin, problemi nuk është se si fi lozofët duhet t’i qasen së vërtetës, por se si njerëzit duhet t’i qasen asaj. Ndaj, gjithë fi lozofi në e tij ai e mbështeti në debatin me njerëzit e thjeshtë me synimin që t’u mësonte atyre mënyrën se si t’i qaseshin së vërtetës.

KURESHTI

konCePti i Së mirëSSokrati ishte fi lozofi i parë që mendoi se njeriu është i detyruar ta

drejtojë jetën e vet, duke ndjekur parimet e së mirës. Por këto parime ai duhet t’i arrijë vetë dhe jo i detyruar. Logjika sokratike ishte e thjeshtë: nëse një njeri vepron, ai këtë e bën sepse mendon se arrin diçka të mirë për veten. (Askush nuk do të donte të keqen e vetes!) Problemi qëndron se çfarë sheh ai si të mirë? Sepse dhe krimineli mendon se vepron mirë për të arritur synimin e tij. (Natyrisht që Sokrati i përjashton këtu njerëzit me shqetësime mendore, të cilët nuk e kanë veten në dorë).

Prandaj fi lozofi mendonte se e mira e njeriut është e lidhur me dijen, me njohjen e të vërtetave. Nëse njeriu dëshiron të veprojë sipas parimit të së mirës, ai duhet ta njohë këtë të mirë, pra duhet t’i afrohet së vërtetës.

“E keqja” - thoshte Sokrati, - “lind nga fakti se njeriu mund të gabojë në çështjen e së mirës”. Njeriu e pranon si të mirë një gënjeshtër, pranon një të mirë të vogël sot para një të mire të madhe nesër. Dhe ky gabim, sipas fi lozofi t, vjen nga padija. Ja si shpërthen sarkazma e Sokratit në fjalën e tij të fundit para vdekjes:

“Asnjë nuk është i lig me dashje”. Kjo do të thotë shkurt: mos dënoni ata që bëjnë padrejtësira, sepse do t’u bëni... padrejtësi. Ata janë të pafajshëm. Nuk dinë të shkretët se bëjnë keq. Kini durim. Po t’i mësojmë se ç’është e mira e ç’është e keqja do të zhduken nga kjo botë të gjitha të ligat e padrejtësirat dhe do të mbretërojë kudo shpirtmirësia... Për këtë na nevojiten shkolla...”

Nga sa më sipër del qartë që fi lozofi a e Sokratit është fi lozofi a e moralit të së mirës dhe rrugëve përmes të cilave arrihet kjo e mirë.

Statujë e Sokratit

Një ditë, një djalë i ri, teksa e pa Sokratin të veshur me zhele, e qëlloi me një shkelm nga pas. Sokrati ktheu kokën për ta parë dhe vazhdoi rrugën. Një tjetër që e pa se ç’ndodhi, tha Sokratit:- Si munde ta durosh një gjë të tillë? Pse nuk ia ktheve?Dhe Sokrati iu përgjigj:-Nëse ty do të të kishte qëlluar me shkelm një gomar, mos vallë dhe ti do ta kishte goditur po ashtu?

A E DINI SE:

18 19filozofi 11

mBi Ligjet Për fi lozofi n, ligjet janë mbi gjithçka. Sipas tij, vetëm njeriu i ditur

arrin të kuptojë se sa të nevojshme janë ligjet dhe pse duhen zbatuar ato. Një shoqëri, që të funksionojë sipas parimeve të së mirës, duhet të njohë e të zbatojë pa mëdyshje ligjet që i ka krijuar vetë. Shoqëria vetëm nëpërmjet tyre arrin të jetojë e të zhvillohet. Vepra e Sokratit përbën pa mëdyshje pikënisjen e një drejtimi të ri të fi lozofi së. Për nga gjerësia e problemeve, por dhe nga kahja që i dha fi lozofi së, Sokrati mbetet edhe sot një ndër fi gurat më universale të historisë së mendimit njerëzor. Platoni, nxënës i Sokratit, i cili shkroi me adhurim veprën e fi lozofi t, vjen si ithtar i tij, për të na sjellë një gjerësi dhe thellësi tjetër të mendimit fi lozofi k grek. Në “Apologjinë e Sokratit” (ku thuhet se Platoni i ka qëndruar besnik fjalës së fundit të Sokratit), ai ka shprehur dhe tërë urrejtjen e tij për shtetin e quajtur “demokraci” në atë kohë dhe mendimin e tij për popullin që sillet si një “turmë e rrahur”.

Ithtar - Nxënës besnik, ndjekës, pasues i një “mësuesi”.

Debati është një mënyrë diskutimi mes dy a më shumë personave mbi një problem, duke u bazuar në gjetjen e sa më shumë argumenteve që vijnë në ndihmë të mendimit të debatuesit.

Fjalorth:

Vdekja e Sokratit është padyshim shprehja më e lartë e vlerësimit që fi lozofi ka për njeriun e ditur dhe ligjet e shoqërisë. Miqtë e tij ja kishin përgatitur arratisjen nga burgu, por Sokrati nuk pranoi. Duke qenë besnik i mendimit të tij, se njeriu i ditur duhet të zbatojë ligjin, e pranoi me dëshirë vendimin e gjykatësve për t’u dënuar me vdekje. Sokrati i bëri një shërbim të madh qytetërimit botëror dhe veprimi i tij mbetet edhe sot një shembull i lartë qytetarie. Dhe ky është një veprim moral që vetëm njeriu që arrin të njohë vetveten mund ta mbërrijë. Sokrati duke vlerësuar ligjet dhe domosdoshmërinë e tyre, akuzon politikën që vetë i shkel këto ligje në emër të po këtyre ligjeve. Prandaj ai mëton që me vdekjen e tij t’i tregojë shoqërisë së asaj kohe sa e rëndësishme është të njohësh të vërtetën dhe të pranosh se ligjet janë të shenjta për shoqërinë.

KURESHTI

Vdekja e Sokratit

1. Pse fi lozofi a ndahet në parasokratike dhe passokratike? 2. Shpesh dëgjojmë shprehjen “që sa më pak të dimë aq më të lumtur jemi”. Debatoni rreth këtij

argumenti.3. Me se lidhet lumturia në fi lozofi në e Sokratit? 4. Çfarë mendoni për debatet mes jush? A mbërrijnë ato në përfundime të reja?

• Dyshimi sipas jush, është diçka e mirë apo e keqe? Sillni disa shembuj nga jeta juaj. Çfarë gjeni aktuale te teoria e Sokratit?

• Lexoni “Apologjia e vërtetë e Sokratit”. Diskutoni rreth shfaqjes me të njëjtën titull realizuar nga aktori Mirush Kabashi.

PYETJE

DISKUTONI

18 19

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

mBi idetëSi fi lozof, Platoni shqyrtoi rishtas problemin e shtruar nga shkolla

e Miletit: çfarë mbetet nga ndryshimi i gjërave në botë? Pra, cili është thelbi i tyre?

Platoni ka pikëpamjen e tij për botën dhe, në ndryshim nga miletasit, i qaset botës nga këndvështrimi i ideve (idealist). Për Platonin, ajo çka mbetet është vetëm ideja (ose idetë), sepse gjëja ikën, mbaron, humbet. Vetëm idetë mbesin. Në këtë kuptim, idetë janë thelbi i ekzistencës së gjithçkaje në botë. Platoni vëren se në botë gjithçka është e përkohshme, relative, ndërsa idetë janë të përhershme, pra janë absolute. Si fi lozof ai e kupton se mendja e zakonshme është mësuar me relativen, me të përkohshmen dhe e ka vështirë ta kuptojë absoluten, sepse absolutja nuk na vjen nga përvoja, por nga arsyetimi. Prandaj njeriu më së pari duhet të mësojë të kuptojë karakterin absolut të ideve të tij. Vetiu lind pyetja: po ku gjenden këto ide? Sigurisht tek njeriu, por Platoni na sjell në vëmendje diçka të ndryshme: ai na thotë se idetë e njeriut duhet të jenë të ndryshme, përderisa dhe njerëzit janë të ndryshëm, por në fakt mjaft njerëz kanë të njëjtat ide. Kjo do të thotë se ekziston një botë idesh, që është jashtë njeriut dhe para tij.

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Përshkruan rëndësinë e përpjekjes për njohjen e të vërtetës.

• Identifi kon teoritë e Platonit mbi idetë dhe politikën.

• Analizon mënyrën e organizimit të shtetit sipas Platonit.

Nuk ka fi lozof që në një mënyrë apo në një tjetër të mos jetë ndikuar nga mendimi i Platonit. Madje, thuhet se Platoni është përdorur nga të gjithë e kundër të gjithëve. E kanë përdorur fi lozofët dhe aristokracia romake, e më vonë ajo mesjetare, rilindja e famshme evropiane dhe sociopolitika e sotme. Një pjesë e madhe e emrave të mëdhenj të mendimit fi lozofi k e politik në botë, si Rusoi, Frojdi, Bergsoni, Emersoni etj. janë ndikuar ndjeshëm nga idetë platonike, sa kanë deklaruar: “Filozofi a është Platoni dhe Platoni është fi lozofi a”.

Është për t’u theksuar se e gjithë vepra e Platonit është në formë dialogu, ku pothuaj gjithnjë protagonist është Sokrati.

Ai ka vënë në gojën e Sokratit shumë ide, që në të vërtetë janë edhe idetë e tij, pasi ai e ka thelluar edhe më shumë fi lozofi në sokratike.

KURESHTI

Platoni ishte një idealist objektiv. Absolutja për të vinte nga idetë dhe jo nga realiteti.

Platoni

1.6-1.7 Shteti ideal dhe bota e ideve

“Më jepni një fëmijë të ushqyer mirë, e të edukuar mirë dhe do t’u jap një burrë shteti”. (Platoni)

Fjalë kyçeideja, dialektika, politika dhe shteti, drejtësia

Platoni (428/427 p.e.s. - 348/347 p.e.s.)

18 19filozofi 11

mBi Ligjet Për fi lozofi n, ligjet janë mbi gjithçka. Sipas tij, vetëm njeriu i ditur

arrin të kuptojë se sa të nevojshme janë ligjet dhe pse duhen zbatuar ato. Një shoqëri, që të funksionojë sipas parimeve të së mirës, duhet të njohë e të zbatojë pa mëdyshje ligjet që i ka krijuar vetë. Shoqëria vetëm nëpërmjet tyre arrin të jetojë e të zhvillohet. Vepra e Sokratit përbën pa mëdyshje pikënisjen e një drejtimi të ri të fi lozofi së. Për nga gjerësia e problemeve, por dhe nga kahja që i dha fi lozofi së, Sokrati mbetet edhe sot një ndër fi gurat më universale të historisë së mendimit njerëzor. Platoni, nxënës i Sokratit, i cili shkroi me adhurim veprën e fi lozofi t, vjen si ithtar i tij, për të na sjellë një gjerësi dhe thellësi tjetër të mendimit fi lozofi k grek. Në “Apologjinë e Sokratit” (ku thuhet se Platoni i ka qëndruar besnik fjalës së fundit të Sokratit), ai ka shprehur dhe tërë urrejtjen e tij për shtetin e quajtur “demokraci” në atë kohë dhe mendimin e tij për popullin që sillet si një “turmë e rrahur”.

Ithtar - Nxënës besnik, ndjekës, pasues i një “mësuesi”.

Debati është një mënyrë diskutimi mes dy a më shumë personave mbi një problem, duke u bazuar në gjetjen e sa më shumë argumenteve që vijnë në ndihmë të mendimit të debatuesit.

Fjalorth:

Vdekja e Sokratit është padyshim shprehja më e lartë e vlerësimit që fi lozofi ka për njeriun e ditur dhe ligjet e shoqërisë. Miqtë e tij ja kishin përgatitur arratisjen nga burgu, por Sokrati nuk pranoi. Duke qenë besnik i mendimit të tij, se njeriu i ditur duhet të zbatojë ligjin, e pranoi me dëshirë vendimin e gjykatësve për t’u dënuar me vdekje. Sokrati i bëri një shërbim të madh qytetërimit botëror dhe veprimi i tij mbetet edhe sot një shembull i lartë qytetarie. Dhe ky është një veprim moral që vetëm njeriu që arrin të njohë vetveten mund ta mbërrijë. Sokrati duke vlerësuar ligjet dhe domosdoshmërinë e tyre, akuzon politikën që vetë i shkel këto ligje në emër të po këtyre ligjeve. Prandaj ai mëton që me vdekjen e tij t’i tregojë shoqërisë së asaj kohe sa e rëndësishme është të njohësh të vërtetën dhe të pranosh se ligjet janë të shenjta për shoqërinë.

KURESHTI

Vdekja e Sokratit

1. Pse fi lozofi a ndahet në parasokratike dhe passokratike? 2. Shpesh dëgjojmë shprehjen “që sa më pak të dimë aq më të lumtur jemi”. Debatoni rreth këtij

argumenti.3. Me se lidhet lumturia në fi lozofi në e Sokratit? 4. Çfarë mendoni për debatet mes jush? A mbërrijnë ato në përfundime të reja?

• Dyshimi sipas jush, është diçka e mirë apo e keqe? Sillni disa shembuj nga jeta juaj. Çfarë gjeni aktuale te teoria e Sokratit?

• Lexoni “Apologjia e vërtetë e Sokratit”. Diskutoni rreth shfaqjes me të njëjtën titull realizuar nga aktori Mirush Kabashi.

PYETJE

DISKUTONI

18 19

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

mBi idetëSi fi lozof, Platoni shqyrtoi rishtas problemin e shtruar nga shkolla

e Miletit: çfarë mbetet nga ndryshimi i gjërave në botë? Pra, cili është thelbi i tyre?

Platoni ka pikëpamjen e tij për botën dhe, në ndryshim nga miletasit, i qaset botës nga këndvështrimi i ideve (idealist). Për Platonin, ajo çka mbetet është vetëm ideja (ose idetë), sepse gjëja ikën, mbaron, humbet. Vetëm idetë mbesin. Në këtë kuptim, idetë janë thelbi i ekzistencës së gjithçkaje në botë. Platoni vëren se në botë gjithçka është e përkohshme, relative, ndërsa idetë janë të përhershme, pra janë absolute. Si fi lozof ai e kupton se mendja e zakonshme është mësuar me relativen, me të përkohshmen dhe e ka vështirë ta kuptojë absoluten, sepse absolutja nuk na vjen nga përvoja, por nga arsyetimi. Prandaj njeriu më së pari duhet të mësojë të kuptojë karakterin absolut të ideve të tij. Vetiu lind pyetja: po ku gjenden këto ide? Sigurisht tek njeriu, por Platoni na sjell në vëmendje diçka të ndryshme: ai na thotë se idetë e njeriut duhet të jenë të ndryshme, përderisa dhe njerëzit janë të ndryshëm, por në fakt mjaft njerëz kanë të njëjtat ide. Kjo do të thotë se ekziston një botë idesh, që është jashtë njeriut dhe para tij.

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Përshkruan rëndësinë e përpjekjes për njohjen e të vërtetës.

• Identifi kon teoritë e Platonit mbi idetë dhe politikën.

• Analizon mënyrën e organizimit të shtetit sipas Platonit.

Nuk ka fi lozof që në një mënyrë apo në një tjetër të mos jetë ndikuar nga mendimi i Platonit. Madje, thuhet se Platoni është përdorur nga të gjithë e kundër të gjithëve. E kanë përdorur fi lozofët dhe aristokracia romake, e më vonë ajo mesjetare, rilindja e famshme evropiane dhe sociopolitika e sotme. Një pjesë e madhe e emrave të mëdhenj të mendimit fi lozofi k e politik në botë, si Rusoi, Frojdi, Bergsoni, Emersoni etj. janë ndikuar ndjeshëm nga idetë platonike, sa kanë deklaruar: “Filozofi a është Platoni dhe Platoni është fi lozofi a”.

Është për t’u theksuar se e gjithë vepra e Platonit është në formë dialogu, ku pothuaj gjithnjë protagonist është Sokrati.

Ai ka vënë në gojën e Sokratit shumë ide, që në të vërtetë janë edhe idetë e tij, pasi ai e ka thelluar edhe më shumë fi lozofi në sokratike.

KURESHTI

Platoni ishte një idealist objektiv. Absolutja për të vinte nga idetë dhe jo nga realiteti.

Platoni

1.6-1.7 Shteti ideal dhe bota e ideve

“Më jepni një fëmijë të ushqyer mirë, e të edukuar mirë dhe do t’u jap një burrë shteti”. (Platoni)

Fjalë kyçeideja, dialektika, politika dhe shteti, drejtësia

Platoni (428/427 p.e.s. - 348/347 p.e.s.)

20 21filozofi 11

Në fi lozofi në e Platonit një vend të veçantë zë edhe Miti i shpellës. Me këtë mit Platoni kërkon të na tregojë se njeriu jeton në botën e hijeve dhe gjërat e gjithçka që sheh janë vetëm hije të ideve. Këto ide gjenden në botën e ideve, por njeriu që të arrijë t’i kuptojë ato, pra që të arrijë t’i afrohet së vërtetës, duhet të njohë veten dhe më tej të kuptojë idetë që ka trashëguar nga bota e ideve. Kjo është e qartë, sepse sipas Platonit, të mendosh drejt duhet të jesh i gatshëm të heqësh dorë nga një opinion apo një mendim i gabuar që ke pasur. Por që ta bësh këtë duhet të njohësh dhe të bindesh që duhet të vazhdosh të kërkosh. Natyrisht që kjo kërkon përgatitjen e shpirtit të njeriut, për të qenë i gatshëm në pranimin e të vërtetave që zbulon.

Këtë metodë të të debatuarit për gjërat, për të parë se ku ndryshojnë dhe çfarë i bashkon debatuesit, Platoni e quan dialektikë.

PLatoni dhe PoLitika Si pasardhës i Sokratit, Platoni iu përkushtua problemit të madh,

të debatuar aq shumë nga Sokrati: Si mund të organizohet më mirë jeta e përbashkët e njerëzve? Ose thënë ndryshe: Si mund të ndërtohet një shtet që të arrijë pikërisht një jetesë me parimet e së mirës? A nuk kishte folur vallë dhe Sokrati kaq shumë për këtë? Platoni shkroi dy vepra të cilat ja kushtoi problemit të shtetit. Njëra u quajt “Republika” dhe tjetra “Ligjet”. Në të dy këto vepra ai u përpoq të përshfaqë gjithë mendimin e tij mbi shtetin, politikën dhe ligjet. Në themel të idesë së tij për shtetin qëndron njeriu, i cili duhet të karakterizohet doemos nga dy elemente – të menduarit qartë (d.m.th. fi lozofi a) dhe nga sjellja e urtë (d.m.th. politika). “Përderisa fi lozofët nuk bëhen mbretër dhe përderisa mbretërit nuk i përkushtohen fi lozofi së, përderisa fi lozofi a dhe forca politike nuk shkrihen në një - deri atëherë - shtetet nuk mund të çlirohen nga e keqja dhe me sa shikoj, as vetë gjinia njerëzore në përgjithësi”. Platoni, ashtu si dhe fi lozofë të tjerë pas tij, parapëlqeu të qëndrojë vetë jashtë politikës dhe pse u ftua të merrte pjesë në qeverisje. Për Platonin, qëllimi dhe ndihmesa e tij ndaj shoqërisë, ishte krijimi i një modeli qeverisës dhe edukimi i një udhëheqësi.

Miti i shpellësLe të mendojmë se në një shpellë kemi futur, qysh prej lindjes së tyre, shumë njerëz. I kemi lidhur nga këmbët dhe qafa me fytyrë të kthyer nga fundi i shpellës. Jashtë nën diellin e fortë njerëzit lëvizin dhe fl asin. Njerëzit e shpellës shikojnë në fund të saj hijet e atyre që ndodhen jashtë shpellës; dëgjojnë jehonat e zërave dhe janë të bindur se këto zëra vijnë nga hijet që shikojnë. Tani le të hamendësojmë se njëri prej tyre del nga shpella. E para gjë është dhimbja që ai do përjetojë kur të shikojë diellin. Më pas ai do të arrijë të kuptojë se këto që po shikon jashtë shpellës janë “e vërteta e madhe” dhe ai do të mundohet të kthehet në shpellë e tua tregojë këtë të tjerëve. Askush nuk do ta besojë. Madje do ta marrin për të çmendur.

KURESHTI

Miti i shpellës

Shteti është një organizim politiko-juridik i një grupi të caktuar njerëzish në një territor të caktuar.

Idealizmi subjektiv - niset nga “uni” për të shpjeguar botën, pra nga idetë e individit.

Idealizmi objektiv - niset nga idetë, por këto ide i gjen jashtë njeriut.

Fjalorth:

UNË TANI DI!

Idealizmi është fi lozofi a që mbështetet te idetë për të shpjeguar botën. Për të arritur tek e vërteta nevojitet dialektika, (debati për rrëzimin e opinioneve, për të arritur tek idetë e kulluara). Politika është mjeti për të qeverisur dhe ajo kërkon moral. Thelbi i shtetit është ndjenja e drejtësisë.

20 21

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Në vitin 387 p.e.s. Platoni u kthye sërish në Athinë, pas largimit për shkak të përndjekjes që u bëhej ithtarëve të Sokratit. Po në këtë vit, ai themeloi Akademinë, shkollën e fi lozofi së, e cila i bëri ballë kohës për rreth 10 shekuj.

KURESHTI

Platoni dhe Sokrati (� gurë mesjetare)

Si organizohet Shteti?Skema që përdori Platoni për organizimin e shtetit është

e bazuar në skemën e tij për ndërtimin e shpirtit të njeriut. Sipas tij, shpirti i njeriut përbëhet nga këta elementë: mendja, që ka si virtyt mençurinë; zemra, që ka si virtyt trimërinë; epshi ndijor. Këta tri elementë përbëjnë edhe organizimin social të shtetit.

1- Sunduesit ose njerëzit që duhet të qeverisin janë “mendja” (fi lozofët).

2- Nëpunësit e ushtarët, që u shërbejnë me përkushtim rregullave të shtetit dhe ndihmojnë me trimëri sunduesit të administrojnë shtetin, përbëjnë “zemrën” e shtetit.

3- Populli, i cili është mishërim i epshit në shtet është i detyruar të prodhojë e të përmbushë të gjitha nevojat materiale që i duhen një shteti.

mBi drejtëSinë Për fi lozofi n, drejtësia fi llon nga njeriu, i cili duhet të jetë i aftë të

kuptojë se ç’vend duhet të zërë në shtet, e të japë maksimumin e aftësive dhe vullnetit të tij për të plotësuar funksionet që ka vendi i punës.

Nuk është e rastit që edhe në konceptin mbi drejtësinë, Platoni i kthehet idesë së individit, si bazë e gjithçkaje. Individi është një rrëmujë dëshirash, emocionesh e idesh. Nëse këta elementë janë në harmoni me njëri-tjetrin individi ja del mbanë; nëse emocionet mbizotërojnë kundrejt ideve, apo dëshirat ngrihen mbi emocionet, atëherë njeriu nuk e përballon dot këtë dhe shkon drejt shkatërrimit të personalitetit të vet. “Drejtësia tek njeriu është rregulli dhe harmonia e pjesëve të shpirtit”.

Sikundër shihet, Platoni vendos në qendër idenë e harmonisë, të cilën ai përpiqet ta fusë në ndërtimin e shtetit dhe së drejtës.

Ashtu si dhe mësuesi i tij Sokrati, Platoni vlerëson si gjënë më të rëndësishme edukimin e njerëzve. Sa më shumë të edukohen njerëzit, aq më shumë u hapen sytë e aq më shumë arrijnë të mendojnë sipas së mirës. Vetëm kështu qytetarët nuk do të lejojnë që shtetarët të abuzojnë në kurriz të tyre dhe të bëjnë padrejtësi. Shteti i tij, i ngritur mbi të mirën dhe drejtësinë, është shtet utopik. Për Platonin, prona duhet të jetë e askujt dhe e të gjithëve sepse vetëm në këtë mënyrë arrihet e mira dhe barazia mes njerëzve. Për këtë trajtim që i bëri shtetit Platoni është quajtur shpesh “komunist primitiv”.

Alegoria e Karros së Platonit te dialogu Fedri (Karrocieri tregon Arsyen, një kalë është Dëshira, tjetri është Emocioni).

1. Cila ide e fi lozofi së së Platonit ju ka bërë më shumë përshtypje? 2. Nëse do të ishit ithtarë të fi lozofi së së Platonit sot, me çfarë do të ngjasonin teoritë tuaja? A

mund të quheshin “komuniste”? Po fetare? 3. Pse tek miti i shpellës i burgosuri doli nga shpella? Pse të tjerët e përçmuan dhe e tallën? 4. A keni dëgjuar ndonjëherë për dashurinë platonike? Si e gjykoni?

• Platoni thotë: “Sa më shumë kalojnë vitet, aq më shumë bindem se të merresh me politikë dhe të jesh krejtësisht i ndershëm është pothuaj e pamundur”. Si e kuptoni këtë thënie?

PYETJE

DISKUTONI

20 21filozofi 11

Në fi lozofi në e Platonit një vend të veçantë zë edhe Miti i shpellës. Me këtë mit Platoni kërkon të na tregojë se njeriu jeton në botën e hijeve dhe gjërat e gjithçka që sheh janë vetëm hije të ideve. Këto ide gjenden në botën e ideve, por njeriu që të arrijë t’i kuptojë ato, pra që të arrijë t’i afrohet së vërtetës, duhet të njohë veten dhe më tej të kuptojë idetë që ka trashëguar nga bota e ideve. Kjo është e qartë, sepse sipas Platonit, të mendosh drejt duhet të jesh i gatshëm të heqësh dorë nga një opinion apo një mendim i gabuar që ke pasur. Por që ta bësh këtë duhet të njohësh dhe të bindesh që duhet të vazhdosh të kërkosh. Natyrisht që kjo kërkon përgatitjen e shpirtit të njeriut, për të qenë i gatshëm në pranimin e të vërtetave që zbulon.

Këtë metodë të të debatuarit për gjërat, për të parë se ku ndryshojnë dhe çfarë i bashkon debatuesit, Platoni e quan dialektikë.

PLatoni dhe PoLitika Si pasardhës i Sokratit, Platoni iu përkushtua problemit të madh,

të debatuar aq shumë nga Sokrati: Si mund të organizohet më mirë jeta e përbashkët e njerëzve? Ose thënë ndryshe: Si mund të ndërtohet një shtet që të arrijë pikërisht një jetesë me parimet e së mirës? A nuk kishte folur vallë dhe Sokrati kaq shumë për këtë? Platoni shkroi dy vepra të cilat ja kushtoi problemit të shtetit. Njëra u quajt “Republika” dhe tjetra “Ligjet”. Në të dy këto vepra ai u përpoq të përshfaqë gjithë mendimin e tij mbi shtetin, politikën dhe ligjet. Në themel të idesë së tij për shtetin qëndron njeriu, i cili duhet të karakterizohet doemos nga dy elemente – të menduarit qartë (d.m.th. fi lozofi a) dhe nga sjellja e urtë (d.m.th. politika). “Përderisa fi lozofët nuk bëhen mbretër dhe përderisa mbretërit nuk i përkushtohen fi lozofi së, përderisa fi lozofi a dhe forca politike nuk shkrihen në një - deri atëherë - shtetet nuk mund të çlirohen nga e keqja dhe me sa shikoj, as vetë gjinia njerëzore në përgjithësi”. Platoni, ashtu si dhe fi lozofë të tjerë pas tij, parapëlqeu të qëndrojë vetë jashtë politikës dhe pse u ftua të merrte pjesë në qeverisje. Për Platonin, qëllimi dhe ndihmesa e tij ndaj shoqërisë, ishte krijimi i një modeli qeverisës dhe edukimi i një udhëheqësi.

Miti i shpellësLe të mendojmë se në një shpellë kemi futur, qysh prej lindjes së tyre, shumë njerëz. I kemi lidhur nga këmbët dhe qafa me fytyrë të kthyer nga fundi i shpellës. Jashtë nën diellin e fortë njerëzit lëvizin dhe fl asin. Njerëzit e shpellës shikojnë në fund të saj hijet e atyre që ndodhen jashtë shpellës; dëgjojnë jehonat e zërave dhe janë të bindur se këto zëra vijnë nga hijet që shikojnë. Tani le të hamendësojmë se njëri prej tyre del nga shpella. E para gjë është dhimbja që ai do përjetojë kur të shikojë diellin. Më pas ai do të arrijë të kuptojë se këto që po shikon jashtë shpellës janë “e vërteta e madhe” dhe ai do të mundohet të kthehet në shpellë e tua tregojë këtë të tjerëve. Askush nuk do ta besojë. Madje do ta marrin për të çmendur.

KURESHTI

Miti i shpellës

Shteti është një organizim politiko-juridik i një grupi të caktuar njerëzish në një territor të caktuar.

Idealizmi subjektiv - niset nga “uni” për të shpjeguar botën, pra nga idetë e individit.

Idealizmi objektiv - niset nga idetë, por këto ide i gjen jashtë njeriut.

Fjalorth:

UNË TANI DI!

Idealizmi është fi lozofi a që mbështetet te idetë për të shpjeguar botën. Për të arritur tek e vërteta nevojitet dialektika, (debati për rrëzimin e opinioneve, për të arritur tek idetë e kulluara). Politika është mjeti për të qeverisur dhe ajo kërkon moral. Thelbi i shtetit është ndjenja e drejtësisë.

20 21

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Në vitin 387 p.e.s. Platoni u kthye sërish në Athinë, pas largimit për shkak të përndjekjes që u bëhej ithtarëve të Sokratit. Po në këtë vit, ai themeloi Akademinë, shkollën e fi lozofi së, e cila i bëri ballë kohës për rreth 10 shekuj.

KURESHTI

Platoni dhe Sokrati (� gurë mesjetare)

Si organizohet Shteti?Skema që përdori Platoni për organizimin e shtetit është

e bazuar në skemën e tij për ndërtimin e shpirtit të njeriut. Sipas tij, shpirti i njeriut përbëhet nga këta elementë: mendja, që ka si virtyt mençurinë; zemra, që ka si virtyt trimërinë; epshi ndijor. Këta tri elementë përbëjnë edhe organizimin social të shtetit.

1- Sunduesit ose njerëzit që duhet të qeverisin janë “mendja” (fi lozofët).

2- Nëpunësit e ushtarët, që u shërbejnë me përkushtim rregullave të shtetit dhe ndihmojnë me trimëri sunduesit të administrojnë shtetin, përbëjnë “zemrën” e shtetit.

3- Populli, i cili është mishërim i epshit në shtet është i detyruar të prodhojë e të përmbushë të gjitha nevojat materiale që i duhen një shteti.

mBi drejtëSinë Për fi lozofi n, drejtësia fi llon nga njeriu, i cili duhet të jetë i aftë të

kuptojë se ç’vend duhet të zërë në shtet, e të japë maksimumin e aftësive dhe vullnetit të tij për të plotësuar funksionet që ka vendi i punës.

Nuk është e rastit që edhe në konceptin mbi drejtësinë, Platoni i kthehet idesë së individit, si bazë e gjithçkaje. Individi është një rrëmujë dëshirash, emocionesh e idesh. Nëse këta elementë janë në harmoni me njëri-tjetrin individi ja del mbanë; nëse emocionet mbizotërojnë kundrejt ideve, apo dëshirat ngrihen mbi emocionet, atëherë njeriu nuk e përballon dot këtë dhe shkon drejt shkatërrimit të personalitetit të vet. “Drejtësia tek njeriu është rregulli dhe harmonia e pjesëve të shpirtit”.

Sikundër shihet, Platoni vendos në qendër idenë e harmonisë, të cilën ai përpiqet ta fusë në ndërtimin e shtetit dhe së drejtës.

Ashtu si dhe mësuesi i tij Sokrati, Platoni vlerëson si gjënë më të rëndësishme edukimin e njerëzve. Sa më shumë të edukohen njerëzit, aq më shumë u hapen sytë e aq më shumë arrijnë të mendojnë sipas së mirës. Vetëm kështu qytetarët nuk do të lejojnë që shtetarët të abuzojnë në kurriz të tyre dhe të bëjnë padrejtësi. Shteti i tij, i ngritur mbi të mirën dhe drejtësinë, është shtet utopik. Për Platonin, prona duhet të jetë e askujt dhe e të gjithëve sepse vetëm në këtë mënyrë arrihet e mira dhe barazia mes njerëzve. Për këtë trajtim që i bëri shtetit Platoni është quajtur shpesh “komunist primitiv”.

Alegoria e Karros së Platonit te dialogu Fedri (Karrocieri tregon Arsyen, një kalë është Dëshira, tjetri është Emocioni).

1. Cila ide e fi lozofi së së Platonit ju ka bërë më shumë përshtypje? 2. Nëse do të ishit ithtarë të fi lozofi së së Platonit sot, me çfarë do të ngjasonin teoritë tuaja? A

mund të quheshin “komuniste”? Po fetare? 3. Pse tek miti i shpellës i burgosuri doli nga shpella? Pse të tjerët e përçmuan dhe e tallën? 4. A keni dëgjuar ndonjëherë për dashurinë platonike? Si e gjykoni?

• Platoni thotë: “Sa më shumë kalojnë vitet, aq më shumë bindem se të merresh me politikë dhe të jesh krejtësisht i ndershëm është pothuaj e pamundur”. Si e kuptoni këtë thënie?

PYETJE

DISKUTONI

22 23filozofi 11

Aristoteli ishte nxënës i Platonit. Si i tillë ai dha mësim në Akademinë që krijoi Platoni. Më vonë, ai themeloi një shkollë të vetën që e quajti Lice. Pikërisht kur themeloi Liceun, Aristoteli shfaqi dhe botëkuptimin e tij fi lozofi k që ndryshonte nga ai i Platonit.

mBi qenien dhe format e Saj Aristoteli, ashtu si miletasit, iu qas botës nisur nga vetë bota. Por

fi lozofi shkoi më thellë. Ai mendonte se substanca që mbetet është vetë qenia, d.m.th. ekzistenca. Pra, ekzistenca duhet të merret si e para. Dhe fi lozofi jep konceptin e tij për materien si qenie. Aristoteli e konceptonte qenien si substancë, e cila ndryshon duke marrë forma të ndryshme. Këto forma të ndryshme kanë pikërisht esencën që i bëjnë të jenë ato dhe jo diçka tjetër. Këto forma duhen njohur dhe kjo njohje mundësohet nga individi që e shpreh këtë. Pra, në ndryshim nga Platoni, Aristoteli mendonte se bota, ose ekzistenca, ose qenia, është e para. Njohja si proces duhet të fi llojë pikërisht nga kjo botë reale dhe jo nga bota ideale e ideve.

Si shpjegohet ky ndryshim në qasjen ndaj botës? Pse Aristoteli si nxënës i Platonit nuk vazhdoi rrugën e tij, për të thelluar teorinë mbi botën e ideve absolute të mësuesit të vet?

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Shpjegon kuptimin e konceptit “qenie”.

• Vë në dukje domosdo-shmërinë e Kushtetutës për të parandaluar degradimin e pushtetit.

• Rendit format e degradimit të pushtetit në sisteme të ndryshme shoqërore.

Sipas fi lozofi t, natyra përbëhet nga disa shkallë: në fi llim është materia e ngurtë, më tej vjen materia organike, e pastaj organizmi i gjallë dhe organet në organizma.

Kur fl et për materien e gjallë, Aristoteli na tregon se shkalla e parë është ajo e bimëve, sepse ato janë të parat që zotërojnë funksionin e të ushqyerit. Më tej vjen bota shtazore, e cila, sipas tij, duket se rrjedh nga bota bimore. “Kafsha është një bimë që i ka futur rrënjët në brendësi të vetes, për t’i shndërruar në zorrë” thoshte fi lozofi . Te ky pohim, që për mendjet tona duket mjaft naiv, gjejmë në thelb një shpjegim mjaft domethënës, jo vetëm për kohën, por edhe për shekujt e ardhshëm të shkencës. Aristoteli na jep këtu idenë e evolucionit (shumë kohë para Darvinit). Në fund, thotë fi lozofi , vjen njeriu, i cili jo vetëm është një kafshë, por ka dhe një aftësi tjetër, aftësinë e të menduarit.

Sikundër vihet re, në shpjegimin e botës Aristoteli parapëlqen rregullin, ose sistemin, duke na dhënë kështu një model të ri të dijeve, të cilat na ndihmojnë të përmbledhim e të strukturojmë njohuritë tona.

KURESHTI

1.8 qenia dhe format e saj

“E dua Platonin, por më shumë dua të vërtetën”. (Aristoteli)

Fjalë kyçeqenia, logjika, bashkësia dhe familja, kushtetuta

Aristoteli (384 p.e.s. - 322 p.e.s.)

Aristoteli

22 23

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Aristoteli vetë parapëlqente biologjinë, mjekësinë dhe iu përkushtua me zell këtyre dijeve, që realisht e mrekullonin. Atij i pëlqente të studionte kafshët dhe pikërisht kjo joshje drejt biologjisë ngjizi dhe modelin e tij fi lozofi k. Aristoteli shikonte atë çka prekte, duke u përpjekur të njihte pikërisht përmbajtjen e asaj çka ekziston vërtet.

mBi ProCeSin e njohjeS (organoni)Aristoteli është dhe themelues i Logjikës si dije, madje sot në

shkencën e logjikës njihet një pjesë e cila quhet silogjizmi aristotelian. Logjika është një formë e njohjes që asokohe përdorej shumë nga matematika. Mund të themi se Aristoteli për të njohur botën përdori dy kategori: fi zikën (ku përfshinte të gjitha dijet e kohës, biologjinë dhe mjekësinë) dhe etikën (ku përfshinte edhe politikën), ndërsa logjikën nuk e quan një kategori më vete, sepse sipas tij, ajo është pjesë e çdo arsyetimi në procesin e njohjes së botës. idetë PoLitike

Aristoteli i kthehet sërish problemit madhor të kohës: Si mundet që jeta shoqërore të organizohet sipas parimeve të së mirës?

Duke qenë sistematik në njohuritë e tij, duke iu përmbajtur një qasje të tillë në procesin e njohjes, Aristoteli e fi llon arsyetimin me një parim bazë: Bashkësinë.

“Njeriu i vetëm nuk i mjafton vetvetes. Natyra e tij e çon doemos të bashkohet me gruan dhe me të tjerë individë. Bashkimi me gruan sjell lindjen e familjes që kënaq nevojat e domosdoshme e të përditshme të njeriut, por as familja nuk është e mjaftueshme. Atëherë duhet të bashkohen shumë familje për t’i dhënë jetë një fshati, e për më tepër, për t’i dhënë një siguri më të madhe vetë individit, qoftë dhe nga sulmet e jashtme. Prandaj fshatrat bashkohen dhe lind polisi që është jo vetëm një bashkim i shtëpive dhe familjeve, por diçka më e thellë e më e gjerë”.

Parimi i dytë: “Njeriu është kafshë politike”. Pra, njeriu është pjesë e zhvillimit

të natyrës, por ai ndryshon nga kafshët dhe ky ndryshim në thelb ka të bëjë me natyrën e tij sociale (politike). Sipas fi lozofi t, njeriu dhe qenia e tij në shoqëri janë të pandashme. Prandaj njeriu ka ndërtuar polisin (prej nga vjen dhe termi politikë).

Çështja më e rëndësishme për një qytet është Kushtetuta. Kushtetuta është një ligj bazë mbi të cilin organizohet shteti. Sipas fi lozofëve të asaj kohe, asnjë shoqëri nuk mund të organizohej pa kushtetutë, d.m.th. pa ligj, pra, pa shtet.

E mira e çdo qeverie, sipas Aristotelit, nuk varet nga sistemi qeverisës, por nga shkalla në të cilën ai degradon. Prandaj është e domosdoshme një kushtetutë që të parandalojë këtë degradim.

- Një monarki (qeverisje nga një person), mund të degradojë në tirani nëse nuk ka një kushtetutë që ta kufi zojë në veprimtarinë e vet.

- Aristokracia (që do të thotë qeverisje e më të mirëve sipas meritës), degradon në oligarki (që do të thotë sundim i një pakice të pasuruar).

Materia në kuptimin e zakonshëm është gjithçka që na shfaqet para syve, gjithçka që ndodh apo ekziston, që mund të shihet, preket, dëgjohet, etj. Filozofi a e konsideron materien si lëndë dhe si substancë. Pra, materia si ekzistencë dhe si parim individualizimi (atë që e bën një gjë të jetë ajo çka është dhe jo diçka tjetër).

Silogjizmi - termi që u përdor për herë të parë nga Aristoteli nuk është gjë tjetër përveçse një mënyrë e të arsyetuarit, duke u nisur nga disa premisa (parakushte). (Të gjithë njerëzit janë të vdekshëm. Iliri është njeri. Konkluzioni: Iliri është i vdekshëm).

Gnoseologji quhet ajo disiplinë fi lozofi ke që merret me procesin e njohjes.

Fjalorth:

Një herë, Aristoteli takoi një djalosh llafazan i cili e mbyti me fjalë. Në një moment djali i tha se mos rastësisht e kishte fyer nga fjalët që kishte thënë. Aristoteli i qetë iu përgjigj:O për Zeusin! Jo, ndërsa ti fl isje unë po merresha me dikë tjetër!

A E DINI SE:

22 23filozofi 11

Aristoteli ishte nxënës i Platonit. Si i tillë ai dha mësim në Akademinë që krijoi Platoni. Më vonë, ai themeloi një shkollë të vetën që e quajti Lice. Pikërisht kur themeloi Liceun, Aristoteli shfaqi dhe botëkuptimin e tij fi lozofi k që ndryshonte nga ai i Platonit.

mBi qenien dhe format e Saj Aristoteli, ashtu si miletasit, iu qas botës nisur nga vetë bota. Por

fi lozofi shkoi më thellë. Ai mendonte se substanca që mbetet është vetë qenia, d.m.th. ekzistenca. Pra, ekzistenca duhet të merret si e para. Dhe fi lozofi jep konceptin e tij për materien si qenie. Aristoteli e konceptonte qenien si substancë, e cila ndryshon duke marrë forma të ndryshme. Këto forma të ndryshme kanë pikërisht esencën që i bëjnë të jenë ato dhe jo diçka tjetër. Këto forma duhen njohur dhe kjo njohje mundësohet nga individi që e shpreh këtë. Pra, në ndryshim nga Platoni, Aristoteli mendonte se bota, ose ekzistenca, ose qenia, është e para. Njohja si proces duhet të fi llojë pikërisht nga kjo botë reale dhe jo nga bota ideale e ideve.

Si shpjegohet ky ndryshim në qasjen ndaj botës? Pse Aristoteli si nxënës i Platonit nuk vazhdoi rrugën e tij, për të thelluar teorinë mbi botën e ideve absolute të mësuesit të vet?

REZULTATET E TË NXËNIT:

• Shpjegon kuptimin e konceptit “qenie”.

• Vë në dukje domosdo-shmërinë e Kushtetutës për të parandaluar degradimin e pushtetit.

• Rendit format e degradimit të pushtetit në sisteme të ndryshme shoqërore.

Sipas fi lozofi t, natyra përbëhet nga disa shkallë: në fi llim është materia e ngurtë, më tej vjen materia organike, e pastaj organizmi i gjallë dhe organet në organizma.

Kur fl et për materien e gjallë, Aristoteli na tregon se shkalla e parë është ajo e bimëve, sepse ato janë të parat që zotërojnë funksionin e të ushqyerit. Më tej vjen bota shtazore, e cila, sipas tij, duket se rrjedh nga bota bimore. “Kafsha është një bimë që i ka futur rrënjët në brendësi të vetes, për t’i shndërruar në zorrë” thoshte fi lozofi . Te ky pohim, që për mendjet tona duket mjaft naiv, gjejmë në thelb një shpjegim mjaft domethënës, jo vetëm për kohën, por edhe për shekujt e ardhshëm të shkencës. Aristoteli na jep këtu idenë e evolucionit (shumë kohë para Darvinit). Në fund, thotë fi lozofi , vjen njeriu, i cili jo vetëm është një kafshë, por ka dhe një aftësi tjetër, aftësinë e të menduarit.

Sikundër vihet re, në shpjegimin e botës Aristoteli parapëlqen rregullin, ose sistemin, duke na dhënë kështu një model të ri të dijeve, të cilat na ndihmojnë të përmbledhim e të strukturojmë njohuritë tona.

KURESHTI

1.8 qenia dhe format e saj

“E dua Platonin, por më shumë dua të vërtetën”. (Aristoteli)

Fjalë kyçeqenia, logjika, bashkësia dhe familja, kushtetuta

Aristoteli (384 p.e.s. - 322 p.e.s.)

Aristoteli

22 23

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Aristoteli vetë parapëlqente biologjinë, mjekësinë dhe iu përkushtua me zell këtyre dijeve, që realisht e mrekullonin. Atij i pëlqente të studionte kafshët dhe pikërisht kjo joshje drejt biologjisë ngjizi dhe modelin e tij fi lozofi k. Aristoteli shikonte atë çka prekte, duke u përpjekur të njihte pikërisht përmbajtjen e asaj çka ekziston vërtet.

mBi ProCeSin e njohjeS (organoni)Aristoteli është dhe themelues i Logjikës si dije, madje sot në

shkencën e logjikës njihet një pjesë e cila quhet silogjizmi aristotelian. Logjika është një formë e njohjes që asokohe përdorej shumë nga matematika. Mund të themi se Aristoteli për të njohur botën përdori dy kategori: fi zikën (ku përfshinte të gjitha dijet e kohës, biologjinë dhe mjekësinë) dhe etikën (ku përfshinte edhe politikën), ndërsa logjikën nuk e quan një kategori më vete, sepse sipas tij, ajo është pjesë e çdo arsyetimi në procesin e njohjes së botës. idetë PoLitike

Aristoteli i kthehet sërish problemit madhor të kohës: Si mundet që jeta shoqërore të organizohet sipas parimeve të së mirës?

Duke qenë sistematik në njohuritë e tij, duke iu përmbajtur një qasje të tillë në procesin e njohjes, Aristoteli e fi llon arsyetimin me një parim bazë: Bashkësinë.

“Njeriu i vetëm nuk i mjafton vetvetes. Natyra e tij e çon doemos të bashkohet me gruan dhe me të tjerë individë. Bashkimi me gruan sjell lindjen e familjes që kënaq nevojat e domosdoshme e të përditshme të njeriut, por as familja nuk është e mjaftueshme. Atëherë duhet të bashkohen shumë familje për t’i dhënë jetë një fshati, e për më tepër, për t’i dhënë një siguri më të madhe vetë individit, qoftë dhe nga sulmet e jashtme. Prandaj fshatrat bashkohen dhe lind polisi që është jo vetëm një bashkim i shtëpive dhe familjeve, por diçka më e thellë e më e gjerë”.

Parimi i dytë: “Njeriu është kafshë politike”. Pra, njeriu është pjesë e zhvillimit

të natyrës, por ai ndryshon nga kafshët dhe ky ndryshim në thelb ka të bëjë me natyrën e tij sociale (politike). Sipas fi lozofi t, njeriu dhe qenia e tij në shoqëri janë të pandashme. Prandaj njeriu ka ndërtuar polisin (prej nga vjen dhe termi politikë).

Çështja më e rëndësishme për një qytet është Kushtetuta. Kushtetuta është një ligj bazë mbi të cilin organizohet shteti. Sipas fi lozofëve të asaj kohe, asnjë shoqëri nuk mund të organizohej pa kushtetutë, d.m.th. pa ligj, pra, pa shtet.

E mira e çdo qeverie, sipas Aristotelit, nuk varet nga sistemi qeverisës, por nga shkalla në të cilën ai degradon. Prandaj është e domosdoshme një kushtetutë që të parandalojë këtë degradim.

- Një monarki (qeverisje nga një person), mund të degradojë në tirani nëse nuk ka një kushtetutë që ta kufi zojë në veprimtarinë e vet.

- Aristokracia (që do të thotë qeverisje e më të mirëve sipas meritës), degradon në oligarki (që do të thotë sundim i një pakice të pasuruar).

Materia në kuptimin e zakonshëm është gjithçka që na shfaqet para syve, gjithçka që ndodh apo ekziston, që mund të shihet, preket, dëgjohet, etj. Filozofi a e konsideron materien si lëndë dhe si substancë. Pra, materia si ekzistencë dhe si parim individualizimi (atë që e bën një gjë të jetë ajo çka është dhe jo diçka tjetër).

Silogjizmi - termi që u përdor për herë të parë nga Aristoteli nuk është gjë tjetër përveçse një mënyrë e të arsyetuarit, duke u nisur nga disa premisa (parakushte). (Të gjithë njerëzit janë të vdekshëm. Iliri është njeri. Konkluzioni: Iliri është i vdekshëm).

Gnoseologji quhet ajo disiplinë fi lozofi ke që merret me procesin e njohjes.

Fjalorth:

Një herë, Aristoteli takoi një djalosh llafazan i cili e mbyti me fjalë. Në një moment djali i tha se mos rastësisht e kishte fyer nga fjalët që kishte thënë. Aristoteli i qetë iu përgjigj:O për Zeusin! Jo, ndërsa ti fl isje unë po merresha me dikë tjetër!

A E DINI SE:

24 25filozofi 11

- Politia (demokracia) degradon në demagogji. Ndaj për Aristotelin, kushtetuta është instrumenti që rregullon ndërtimin dhe funksioni-min normal të një qeverisjeje.

edukimi

Për Aristotelin ka vetëm një mënyrë për të garantuar stabilitet, domosdoshmëria e një “qeverie të mirë”. Kjo qeveri është e tillë nëse arrihet harmonia. Prandaj dhe kushtetuta duhet ta përcaktojë këtë harmoni duke garantuar një shoqëri paqësore, jo agresive dhe të gatshme që të përballet me sulmet e të huajve. Harmonia, sipas Aristotelit, arrihet vetëm kur individi e sheh pjesëmarrjen e tij në politikë si një të mirë, si një nevojë dhe e bën me kënaqësi dhe jo si detyrim apo nevojë për përfi tim personal. Që të mund të arrihet kjo pjesëmarrje, fi lozofi i rikthehet idesë së të gjitha shkollave fi lozofi ke: edukimit të njerëzve me dije.

Një qeverisje është e mirë nëse njerëzit edukohen mirë.

“Edukimi publik duhet të përgatisë qytetarët që të dinë të drejtojnë, por edhe të mësojnë të drejtohen”.

E gjithë periudha që kemi studiuar deri tani njihet ndryshe dhe si epoka klasike e mendimit fi lozofi k grek.

Filozofët e mëpasshëm, duke rishqyrtuar problematikat e kësaj fi lozofi e, u ndanë në disa grupime që njihen dhe si shkolla: stoikët, skeptikët, epikurianët. Këto shkolla që grupuan fi lozofët grekë patën një zhvillim të madh në një periudhë të re historike që njihet si periudha romake.

UNË TANI DI!

Filozofi a e kësaj periudhe u nda në dy degëzime të mëdha, në lidhje me qasjen në shpjegimin e botës: idealizmi i Platonit, që konsideron si ekzistencë vetëm idetë objektive, dhe materializmi i Aristotelit, që e konsideron materien si bazë të ekzistencës dhe fl et për format e saj. Kjo fi lozofi solli një rivlerësim të rolit të individit lidhur me njohjen dhe shoqërinë. Sipas kësaj fi lozofi e, koncepti i së mirës dhe moralit janë themelorë në ndërtimin e një shoqërie sa më të mirë. Filozofi a i kushtoi një rol të madh edukimit të njeriut me dije si nevojë për njohjen e së vërtetës, pra dhe së mirës. Për fi lozofi në greke të njohësh të vërtetën është lumturi.

Platoni dhe Aristoteli (Vepra e Rafaelit, Shkolla e Athinës).

1. Organizoni një diskutim për ndonjë problem të ditës. Krahasoni logjikën e ndjekur nga secili prej jush.

2. A mendoni se kushtetuta ka rëndësi në qeverisjen e një vendi? Sillni shembuj.3. A është padija argument? 4. Pse Aristoteli shprehet për frikën nga degradimi i pushteteve?

• Diskutoni si e kuptoni konceptin “kafshë politike”.

PYETJE

DISKUTONI

24 25

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Në këtë orë veprimtarie klasa ndahet në dy grupe, ku çdo grup do të trajtojë një çështje të caktuar.

Grupi i parë: Krijoni një përfytyrim platonik të botës.

Grupi i dytë: Krijoni një përfytyrim aristotelian të botës.

Sillini këto përfytyrime në kohën e sotme. Nxirrni përfundimet përkatëse për secilën detyrë të realizuar.

Çështje për t’u diskutuar

1. Sipas jush, a mund të bëhet çdo njeri fi lozof?2. Çfarë kuptoni me shprehjen “Na u bëre dhe fi lozof tani”?3. Si shpjegohet që për çdo gjë thuhet se ka “fi lozofi në e vet”?

Filozofi a në fi llesën e saj është dëshira për të njohur botën, është një dashuri për dije. Qasja që fi lozofët kanë bërë ndaj njohjes së botës i ka ndarë ata në materialistë dhe idealistë.

Përfytyrimiplatonik

Përfytyrimiaristotelian

Në kohën e sotme1.

2.

3.

Në kohën e sotme1.

2.

3.

Veprimtari praktike

24 25filozofi 11

- Politia (demokracia) degradon në demagogji. Ndaj për Aristotelin, kushtetuta është instrumenti që rregullon ndërtimin dhe funksioni-min normal të një qeverisjeje.

edukimi

Për Aristotelin ka vetëm një mënyrë për të garantuar stabilitet, domosdoshmëria e një “qeverie të mirë”. Kjo qeveri është e tillë nëse arrihet harmonia. Prandaj dhe kushtetuta duhet ta përcaktojë këtë harmoni duke garantuar një shoqëri paqësore, jo agresive dhe të gatshme që të përballet me sulmet e të huajve. Harmonia, sipas Aristotelit, arrihet vetëm kur individi e sheh pjesëmarrjen e tij në politikë si një të mirë, si një nevojë dhe e bën me kënaqësi dhe jo si detyrim apo nevojë për përfi tim personal. Që të mund të arrihet kjo pjesëmarrje, fi lozofi i rikthehet idesë së të gjitha shkollave fi lozofi ke: edukimit të njerëzve me dije.

Një qeverisje është e mirë nëse njerëzit edukohen mirë.

“Edukimi publik duhet të përgatisë qytetarët që të dinë të drejtojnë, por edhe të mësojnë të drejtohen”.

E gjithë periudha që kemi studiuar deri tani njihet ndryshe dhe si epoka klasike e mendimit fi lozofi k grek.

Filozofët e mëpasshëm, duke rishqyrtuar problematikat e kësaj fi lozofi e, u ndanë në disa grupime që njihen dhe si shkolla: stoikët, skeptikët, epikurianët. Këto shkolla që grupuan fi lozofët grekë patën një zhvillim të madh në një periudhë të re historike që njihet si periudha romake.

UNË TANI DI!

Filozofi a e kësaj periudhe u nda në dy degëzime të mëdha, në lidhje me qasjen në shpjegimin e botës: idealizmi i Platonit, që konsideron si ekzistencë vetëm idetë objektive, dhe materializmi i Aristotelit, që e konsideron materien si bazë të ekzistencës dhe fl et për format e saj. Kjo fi lozofi solli një rivlerësim të rolit të individit lidhur me njohjen dhe shoqërinë. Sipas kësaj fi lozofi e, koncepti i së mirës dhe moralit janë themelorë në ndërtimin e një shoqërie sa më të mirë. Filozofi a i kushtoi një rol të madh edukimit të njeriut me dije si nevojë për njohjen e së vërtetës, pra dhe së mirës. Për fi lozofi në greke të njohësh të vërtetën është lumturi.

Platoni dhe Aristoteli (Vepra e Rafaelit, Shkolla e Athinës).

1. Organizoni një diskutim për ndonjë problem të ditës. Krahasoni logjikën e ndjekur nga secili prej jush.

2. A mendoni se kushtetuta ka rëndësi në qeverisjen e një vendi? Sillni shembuj.3. A është padija argument? 4. Pse Aristoteli shprehet për frikën nga degradimi i pushteteve?

• Diskutoni si e kuptoni konceptin “kafshë politike”.

PYETJE

DISKUTONI

24 25

1

liNJA 1 FILOZOFIA SI DIJE

Në këtë orë veprimtarie klasa ndahet në dy grupe, ku çdo grup do të trajtojë një çështje të caktuar.

Grupi i parë: Krijoni një përfytyrim platonik të botës.

Grupi i dytë: Krijoni një përfytyrim aristotelian të botës.

Sillini këto përfytyrime në kohën e sotme. Nxirrni përfundimet përkatëse për secilën detyrë të realizuar.

Çështje për t’u diskutuar

1. Sipas jush, a mund të bëhet çdo njeri fi lozof?2. Çfarë kuptoni me shprehjen “Na u bëre dhe fi lozof tani”?3. Si shpjegohet që për çdo gjë thuhet se ka “fi lozofi në e vet”?

Filozofi a në fi llesën e saj është dëshira për të njohur botën, është një dashuri për dije. Qasja që fi lozofët kanë bërë ndaj njohjes së botës i ka ndarë ata në materialistë dhe idealistë.

Përfytyrimiplatonik

Përfytyrimiaristotelian

Në kohën e sotme1.

2.

3.

Në kohën e sotme1.

2.

3.

Veprimtari praktike

www.mediaprint.albotime@mediaprint.al

11

ZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKAZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKA

ZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKA

FILOZOFI

FILOZO

FI

FILOZOFI

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Çmimi 420 Lekë

www.mediaprint.albotime@mediaprint.al

11

ZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKAZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKA

ZAMIRA ÇAVO FLORA GJOKA

FILOZOFI

FILOZO

FI

FILOZOFI

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Çmimi 420 Lekë

Tekst i digjitalizuar

http://mediaprint.al/libridigjital