m księga widowisk - biblioteka antycznabiblioteka.antyczna.uni.wroc.pl/pdf/marcjalis/... · [perí...
TRANSCRIPT
1 MilczbarbarzyńskaMemfiscosłynieszdziwempiramid niechBabilonuniechwalijużassyryjskicud Jonowieniechsięniechlubiąświątyniąrozstajnejbogini oDelosniechmilczyołtarzcozrogoacutewzbudowałgoboacuteg 5 aMauzolosagrobucozawisłwprzestworzepowietrza wpochwałachswychKaryjczycyniechniewynoszą dogwiazdndash nicsięniemożeroacutewnaćzamfiteatremCezara jednabudowlazagarniesławęwszystkichtychdzieł
1WepigramieotwierającymcałyzbioacuterMarcjalisskupiasięnawyjątkowośshyciamfiteatruFlawiuszoacutewktoacuteryporoacutewnujezobiektamiznanymijakobdquosiedemcudoacutewświatardquoKomentatorzywskazująnahellenistycznyepigram(AP 958) AntypatrazSydonujakowzoacuterzktoacuteregonajprawdopodobniejskorzystałrzymshyskipoeta2chociażlistajakąprzytaczaroacuteżnisięniecoodtejzepigramuAnshytypatrauznawanejnajczęściejzakanonicznyspissiedmiucudoacutewMarcjaliswymieniacoprawdapiramidyegipskiewisząceogrodyBabilonuświątynięArtemidywEfezieiMauzoleumwHalikarnassiepomijajednakinneobiektypojawiającesięwnajpopularniejszejwersjilatarnięmorskąnawyspieFarosorazposągiZeusawOlimpiiiKolosaRodyjskiegowprowadzazatoołtarzApollonanaDelosByćmożeracjęmaKathleenColemansugerującżewyshyboacuterpadaturaczejnabudowlezpominięciemrzeźbListacudoacutewświataposhyzostawałazresztąwstarożytnościotwartatakjakjestotwartaroacutewnieżdzisiajwtymsensieżewielewspoacutełczesnychbudowlizaliczasiędobdquonowychrdquosiedshymiucudoacutewWartozwroacutecićuwagężeznacznaczęśćobiektoacutewwymienionych
1enspPorColeman(20061‒13)TytułwidniejącywrękopisachDe amphitheatro (Oamfiteatrze)
2enspPorWeinreich(19281nn)dellaCorte(198642‒42)Coleman(20063)
76 Marcjalis Księga widowisk
przezAntypatratobudowlehellenistyczneawięcdopierocowzniesionejakMauzoleumwHalikarnassieczyKolosRodyjskitoteżwprowadzanieichnalistęstawałosięnaturalnąformąnobilitacjipoprzezzestawienieztymidobrzeznanymiktoacutere‒jakpiramidyegipskie‒pojawiająsięwśroacutedsiedmiucudoacutewodzawszelubprawieodzawsze3
ZliterackiegopunktuwidzeniamamytudoczynieniazpoetykąepigramustylizowanegonaopisdziełasztukiOdczasoacutewhellenistycznychpozostajeontakformąpochwałyjakiumożliwiakrytykęartystycznąZamiarwpisanianoshywegoobiektunalistęcudoacutewsprawiłżeMarcjalisdecydujesięwymienićtylkosześćzdotychczasistniejącychiznanychbudowlipozwalającwtensposoacutebzachowaćogoacutelnąliczbęsiedmiuobiektoacutewgodnychupamiętnienia4DziękitemuKoloseumniejestdodatkiemkolejnymoacutesmymcudemświata‒jakmatomiejshyscenpwepigramieKallimacha(Epigr51)napomnikkroacutelowejBerenikektoacuteraprzedstawionazostałaprzezartystęjakoczwartaawięcniejakododatkowaCharyta‒alezasługujenapełnoprawnemiejscewśroacutedsiedmiunajważniejszychbudowliprzewyższającnietylkojednąznichtęktoacuteramusiałaustąpićmumiejscaalewszystkiedotychczasoweMarcjaliswykorzystujeturetorycznątechnikęzwanądzisiajpriamelem(moacutegłonbyćczęściąobszerniejszegolsquowstęshypursquondashgrπροοίμιον[prooiacutemion]łacproemium)polegającąnatymżewzmiankaoKoloseumpoprzedzonazostajewyliczenieminnychobiektoacutewdoktoacuterychsięrzymskąbudowlęporoacutewnuje
w1barbarzyńska MeMfis co słyniesz dziweM piraMid(Barbara pyrami-dumhellip miracula Memphis)‒MemfisbyłostolicąEgiptuzaczasufaraonoacutewaRzymianie‒npPliniuszStarszy(NH3676)‒utożsamialijezGiząOjegoznaczeniuświadczyfaktżetodoMemfistrafiłynajpierwszczątkiAleksandraMacedońskiegoprzeniesionenastępniedonowejstolicydynastiiPtolemeuszoacutewndashAleksandrii
w2niech babilonu nie chwali już assyryjski cud(Assyrius iactet nec Ba-bylona labor)‒tradycyjniebdquowisząceogrodySemiramidyrdquobyłyzaliczanedosiedmiucudoacutewświatachociażwczasachkiedypowstawałoacutewkanonniktjużniewiedziałczymwistociebyłyanioktoacuterąbabilońskąkroacutelowąotymimieniumożechodzićTajemnicąpozostajedlaczegoHerodotwswoimopisieBabilonu(1178‒185)niewspominaoOgrodachWspominałonichDiodor
3enspIkonicznemiejscejakieKoloseumzajęłowświadomościnastępnychposhykoleńRzymianorazsymboliczneznaczenietegomonumentuktoacuterykojarzyłsiępoacuteźniejszymgeneracjomzbdquorzymskościąrdquojakotaką(DarwallshySmith199676‒91)każąprzypomniećjakżetrafnesłowapremieraWinstonaChurchillawypowiedzianewIzbieGmin8X1944rbdquoProjektujemynaszebudowleapotemnaszebudowlekształtująnasrdquo(We shape our buildings and afterwards our buildings shape us)PorinspirującerozważaniaRogeraScrutona(197971‒103)
4enspLiczba7byłaoboktroacutejkidziewiątkiidwunastkinajbardziejpopularnawstashyrożytnychkanonach(mamynptrzechtragikoacutewsiedmiumędrcoacutewdziewięciuliryshykoacutewidwunastucezaroacutew)Wzbiorzepismhippokratejskich(Corpus Hippocraticum) znajdujesiętraktatO hebdomadach[tjookresachsioacutedemkowych](Περὶἑβδομάδων [Periacute hebdomaacutedon] De septimanisDe hebdomadibus)ktoacuteregoautorwyliczasiedemstronświataisiedempoacuterrokuGelliusz(31016)cytującWarronazwracauwagęnatędoshyminacjęsioacutedemkiiwymieniaoboksiedmiucudoacutewświataorazsiedmiumędrcoacutewtakshyżesiedemokrążeńpodczaswyścigurydwanoacutewiwyprawęSiedmiuprzeciwTebom
Epigramy 1 77
Sycylijski(2101‒6zaKtezjaszem)alenajdokładniejszyopistegocuduarchishytekturyorientalnejpozostawiłwswejHistorii Aleksandra MacedońskiegoKurshycjuszRufus(5132‒35)korzystającyzzaginionegodziełahistorykaKlejtarchaDzisiajniektoacuterzyuczeni(npDalley2003)uważajążeOgrodyznajdowałysięniewBabilonieleczwNiniwie
w3jonowie niech się nie chlubią świątynią rozstajnej bogini(nec Tri-viae templo molles laudentur Iones)‒chodzioświątynięArtemidywEfeziewystawionąprzezKrezusaokroku550pneArtemidęefeskąutożsamianozbdquotroacutejkształtnątroacutejdrożnąHekaterdquo
w4o delos niech Milczy ołtarz co z rogoacutew zbudował go boacuteg(dissimulet Delon cornibus ara frequens)‒ołtarzApollonanaDelosbyłnietylebudowląniezwykłązarchitektonicznegopunktuwidzeniacouświęconąwielowiekoshywątradycjąmiałbowiemwedługlegendyzostaćzbudowanyprzezsamegobogazrogoacutewkoacutezupolowanychprzezArtemidęzobnpKallimach(Hymn260‒63)WspominaonimjużHomer(Od6162‒163)awśroacutedsiedmiucudoacutewwymieniaPlutarch(Sollertanim35=Mor983E)ktoacuteryteżwyjaśnianaczympolegaławyjątkowośćkonstrukcjizachwycającsięmianowicietymżeołtarzuformowanyzostałzezwierzęcychrogoacutewbezużyciajakiegokolwiekspoiwa
w5‒6a Mauzolosa grobu co zawisł w przestworze powietrza w po-chwałach swych karyjczycy niech nie wynoszą do gwiazd(aere nec vacuo pendentia Mausolea laudibus inmodicis Cares in astra ferant)‒grobowiecwładcyKariiMauzolosawzniesionyprzezjegożonęArtemizjęwHalikarnasshysiewlatach353‒350pnetradycyjniezaliczanybyłdosiedmiucudoacutewświataNiewiemyniestetyzbytwieleotymjakdokładniewyglądałatabudowlachociażzachowałysięopisyisporefragmentydekoracjirzeźbiarskiejktoacuterejautorzy(minSkopaszParos)należelidonajwybitniejszychartystoacutewtamtychczasoacutewPrawdopodobnienajbardziejimponującoobokrzeźbireliefoacutewzdobiąshycychgrobowiecprzedstawiałosięzwieńczeniebudowlidachemwkształciepishyramidyzakończonerzeźbąwyobrażającąMauzolosaiArtemizjęwkwadrydze
w7cezara(Caesareo)‒wcałejKsiędze widowiskpodokreśleniemtymkryjesięnajprawdopodobniejimperatorTytusjakkolwiekColemanprogramoshywounikajednoznacznejodpowiedzisugerującżeMarcjaliscelowopomijałimięcesarzaShackletonBailey(199313)wogoacuteleniezajmujesiętąkwestiąleczstwierdzajedynieżeKoloseumzacząłbudowaćWespazjanadokończyłTytusMarcjalisprzypominawtymunikaniucesarskiegoimieniaWitruwiushysza(ktoacuterytaksamozabiegałoprotekcjęmożnegopatrona)wewstępachdoposzczegoacutelnychksiągtraktatuO architekturzeautorużywazwrotoacutewbdquoimperashytorzerdquo(imperator‒księgi45)orazbdquoimperatorzeCezarzerdquo(imperator Caesar ‒księga1)choćwiadomożechodzioOktawianaAugusta
DodajmyżeKoloseumbyłopotemodnawianeprzezNerwęTrajana(CIL 632254ndash5)AntoninaPiusa(HAAntPi 8)następniepopożarachwlatach217‒przezHeliogabalaAleksandraSeweraijeszczeGordianaIII(KassjuszDion7825HAHel 178HAAlex 243HAMaxBalb 14)i250‒przezceshysarzaDecjuszadalszepraceremontoweprzeprowadzonopotrzęsieniachziemiwroku442(CIL 632086‒89)470(CIL632091‒232188‒9)ikolejnymwroku508(CIL632094)Ostatniepoświadczonewalkigladiatoroacutewoglądanowroshyshyku404VenationesnamniejsząskalębyłypraktykowanedowiekuVI(łączniezwalkamibykoacutew)napoczątkuVwzalecałjechociażbypoetaPrudencjusz
78 Marcjalis Księga widowisk
(Symm1114‒1119)TeodorykkroacutelWizygotoacutewzorganizowałostatnieznanevenationeswRzymiewlatach519i523zobKassjodor(Var5421‒211)PokazywalkzwierzątkontynuowanowBizancjumdopołowywiekuVIOstatshynieznanevenatioodbyłosiętamw537rchoćformalniezakazanoichurządzashyniadopierowroku681zobKyle(2007337)Dunkle(2008241‒244)Purcell(20121540)WstolicycesarstwawschodniegozwierzętazabijanoponieważsymbolizowałybdquozwierzęcąrdquogrzesznąnaturęczłowiekaijegosłabościcielesneNiemanatomiastwzmiankiovenationeswdzielewktoacuterymewentualniemożshynabyłobysięjejspodziewaćgdybytakiepokazypraktykowanoamianowiciewbezcennymkompendiumcesarzaKonstantynaVIIPorfirogenety(panowałwlatach913‒959)O ceremoniach dworu bizantyńskiegoChoćpowstałoonowpołowiewiekuXiopisujewcześniejszetradycjecesarskiemowajesttylshykoocelebracjiwyścigoacutewkonnychnahipodromie(Cerem168‒73)JednakwXIIwżydowskipodroacuteżnikBeniaminzTudeli(Itiner212s12‒13)widziałnahipodromiewalkilwoacutewniedźwiedzilampartoacutewidzikichosłoacutewzobSeshyvcenko(200276)Kazhdan(1991100)WedługCamerona(1976193‒270)zaroacutewnokosztownemunerajakivenationesustąpiłyuschyłkustarożytnościmiejscawyścigomkonnymProcestenzacząłsięjużwwiekuIIInaskutekosłashybieniaadministracjicentralnejniezdolnejdofinansowegowspieranialokalnejelityarystokratycznejworganizacjikosztownychwalkgladiatorskichipolowań
2 Tamgdziepodniebnykolosgwiazdyoglądazbliska itamgdziepośrodkudrogirusztowańpiętrzysięlas nienawistnegowładcydziedzińcesięrozciągały jakgdybywcałymmieściejedenjedynystałgmach 5 Tamgdziebryławspaniaławielkiegoamfiteatru wgoacuteręsięwznosisadzawkikiedyśNeronswemiał gdziepodziwbudzątermypodarowanebezzwłoki pyszniłasięposiadłośćcowzięłaubogimdom agdziewKlaudyjskimPortykucieńsięrozlewaszeroko 10 tamwreszciewładcysiedzibakoniecmiałaikres OddanoRzymRzymowiityśtosprawiłCezarze cobyłorozkosząpanaluduradościąjest
5DrugiepigramprzenosinaswbezpośredniesąsiedztwoKoloseumJesttowierszotyleciekawyżepodczaslekturymożemyniejakodokonaćrekonstrukcji
5enspPorColeman(200614‒36)TytuływidniejącewrękopisachDe operibus amphitheatrum cingentibus De opibus circa amphitheatrum(Obudowlachotaczashyjącychamfiteatr)
Epigramy 1ndash2 79
planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna
w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy
w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa
w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew
w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)
w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy
80 Marcjalis Księga widowisk
złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)
3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą
6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne
EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy
6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)
7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275
Epigramy 2ndash3 81
rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym
w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)
w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)
w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii
w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)
w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)
w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)
w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra
82 Marcjalis Księga widowisk
4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest
8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze
w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo
w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem
teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo
8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus
9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii
Epigramy 4ndash6 83
5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł
11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych
w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta
w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)
6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz
10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)
11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
76 Marcjalis Księga widowisk
przezAntypatratobudowlehellenistyczneawięcdopierocowzniesionejakMauzoleumwHalikarnassieczyKolosRodyjskitoteżwprowadzanieichnalistęstawałosięnaturalnąformąnobilitacjipoprzezzestawienieztymidobrzeznanymiktoacutere‒jakpiramidyegipskie‒pojawiająsięwśroacutedsiedmiucudoacutewodzawszelubprawieodzawsze3
ZliterackiegopunktuwidzeniamamytudoczynieniazpoetykąepigramustylizowanegonaopisdziełasztukiOdczasoacutewhellenistycznychpozostajeontakformąpochwałyjakiumożliwiakrytykęartystycznąZamiarwpisanianoshywegoobiektunalistęcudoacutewsprawiłżeMarcjalisdecydujesięwymienićtylkosześćzdotychczasistniejącychiznanychbudowlipozwalającwtensposoacutebzachowaćogoacutelnąliczbęsiedmiuobiektoacutewgodnychupamiętnienia4DziękitemuKoloseumniejestdodatkiemkolejnymoacutesmymcudemświata‒jakmatomiejshyscenpwepigramieKallimacha(Epigr51)napomnikkroacutelowejBerenikektoacuteraprzedstawionazostałaprzezartystęjakoczwartaawięcniejakododatkowaCharyta‒alezasługujenapełnoprawnemiejscewśroacutedsiedmiunajważniejszychbudowliprzewyższającnietylkojednąznichtęktoacuteramusiałaustąpićmumiejscaalewszystkiedotychczasoweMarcjaliswykorzystujeturetorycznątechnikęzwanądzisiajpriamelem(moacutegłonbyćczęściąobszerniejszegolsquowstęshypursquondashgrπροοίμιον[prooiacutemion]łacproemium)polegającąnatymżewzmiankaoKoloseumpoprzedzonazostajewyliczenieminnychobiektoacutewdoktoacuterychsięrzymskąbudowlęporoacutewnuje
w1barbarzyńska MeMfis co słyniesz dziweM piraMid(Barbara pyrami-dumhellip miracula Memphis)‒MemfisbyłostolicąEgiptuzaczasufaraonoacutewaRzymianie‒npPliniuszStarszy(NH3676)‒utożsamialijezGiząOjegoznaczeniuświadczyfaktżetodoMemfistrafiłynajpierwszczątkiAleksandraMacedońskiegoprzeniesionenastępniedonowejstolicydynastiiPtolemeuszoacutewndashAleksandrii
w2niech babilonu nie chwali już assyryjski cud(Assyrius iactet nec Ba-bylona labor)‒tradycyjniebdquowisząceogrodySemiramidyrdquobyłyzaliczanedosiedmiucudoacutewświatachociażwczasachkiedypowstawałoacutewkanonniktjużniewiedziałczymwistociebyłyanioktoacuterąbabilońskąkroacutelowąotymimieniumożechodzićTajemnicąpozostajedlaczegoHerodotwswoimopisieBabilonu(1178‒185)niewspominaoOgrodachWspominałonichDiodor
3enspIkonicznemiejscejakieKoloseumzajęłowświadomościnastępnychposhykoleńRzymianorazsymboliczneznaczenietegomonumentuktoacuterykojarzyłsiępoacuteźniejszymgeneracjomzbdquorzymskościąrdquojakotaką(DarwallshySmith199676‒91)każąprzypomniećjakżetrafnesłowapremieraWinstonaChurchillawypowiedzianewIzbieGmin8X1944rbdquoProjektujemynaszebudowleapotemnaszebudowlekształtująnasrdquo(We shape our buildings and afterwards our buildings shape us)PorinspirującerozważaniaRogeraScrutona(197971‒103)
4enspLiczba7byłaoboktroacutejkidziewiątkiidwunastkinajbardziejpopularnawstashyrożytnychkanonach(mamynptrzechtragikoacutewsiedmiumędrcoacutewdziewięciuliryshykoacutewidwunastucezaroacutew)Wzbiorzepismhippokratejskich(Corpus Hippocraticum) znajdujesiętraktatO hebdomadach[tjookresachsioacutedemkowych](Περὶἑβδομάδων [Periacute hebdomaacutedon] De septimanisDe hebdomadibus)ktoacuteregoautorwyliczasiedemstronświataisiedempoacuterrokuGelliusz(31016)cytującWarronazwracauwagęnatędoshyminacjęsioacutedemkiiwymieniaoboksiedmiucudoacutewświataorazsiedmiumędrcoacutewtakshyżesiedemokrążeńpodczaswyścigurydwanoacutewiwyprawęSiedmiuprzeciwTebom
Epigramy 1 77
Sycylijski(2101‒6zaKtezjaszem)alenajdokładniejszyopistegocuduarchishytekturyorientalnejpozostawiłwswejHistorii Aleksandra MacedońskiegoKurshycjuszRufus(5132‒35)korzystającyzzaginionegodziełahistorykaKlejtarchaDzisiajniektoacuterzyuczeni(npDalley2003)uważajążeOgrodyznajdowałysięniewBabilonieleczwNiniwie
w3jonowie niech się nie chlubią świątynią rozstajnej bogini(nec Tri-viae templo molles laudentur Iones)‒chodzioświątynięArtemidywEfeziewystawionąprzezKrezusaokroku550pneArtemidęefeskąutożsamianozbdquotroacutejkształtnątroacutejdrożnąHekaterdquo
w4o delos niech Milczy ołtarz co z rogoacutew zbudował go boacuteg(dissimulet Delon cornibus ara frequens)‒ołtarzApollonanaDelosbyłnietylebudowląniezwykłązarchitektonicznegopunktuwidzeniacouświęconąwielowiekoshywątradycjąmiałbowiemwedługlegendyzostaćzbudowanyprzezsamegobogazrogoacutewkoacutezupolowanychprzezArtemidęzobnpKallimach(Hymn260‒63)WspominaonimjużHomer(Od6162‒163)awśroacutedsiedmiucudoacutewwymieniaPlutarch(Sollertanim35=Mor983E)ktoacuteryteżwyjaśnianaczympolegaławyjątkowośćkonstrukcjizachwycającsięmianowicietymżeołtarzuformowanyzostałzezwierzęcychrogoacutewbezużyciajakiegokolwiekspoiwa
w5‒6a Mauzolosa grobu co zawisł w przestworze powietrza w po-chwałach swych karyjczycy niech nie wynoszą do gwiazd(aere nec vacuo pendentia Mausolea laudibus inmodicis Cares in astra ferant)‒grobowiecwładcyKariiMauzolosawzniesionyprzezjegożonęArtemizjęwHalikarnasshysiewlatach353‒350pnetradycyjniezaliczanybyłdosiedmiucudoacutewświataNiewiemyniestetyzbytwieleotymjakdokładniewyglądałatabudowlachociażzachowałysięopisyisporefragmentydekoracjirzeźbiarskiejktoacuterejautorzy(minSkopaszParos)należelidonajwybitniejszychartystoacutewtamtychczasoacutewPrawdopodobnienajbardziejimponującoobokrzeźbireliefoacutewzdobiąshycychgrobowiecprzedstawiałosięzwieńczeniebudowlidachemwkształciepishyramidyzakończonerzeźbąwyobrażającąMauzolosaiArtemizjęwkwadrydze
w7cezara(Caesareo)‒wcałejKsiędze widowiskpodokreśleniemtymkryjesięnajprawdopodobniejimperatorTytusjakkolwiekColemanprogramoshywounikajednoznacznejodpowiedzisugerującżeMarcjaliscelowopomijałimięcesarzaShackletonBailey(199313)wogoacuteleniezajmujesiętąkwestiąleczstwierdzajedynieżeKoloseumzacząłbudowaćWespazjanadokończyłTytusMarcjalisprzypominawtymunikaniucesarskiegoimieniaWitruwiushysza(ktoacuterytaksamozabiegałoprotekcjęmożnegopatrona)wewstępachdoposzczegoacutelnychksiągtraktatuO architekturzeautorużywazwrotoacutewbdquoimperashytorzerdquo(imperator‒księgi45)orazbdquoimperatorzeCezarzerdquo(imperator Caesar ‒księga1)choćwiadomożechodzioOktawianaAugusta
DodajmyżeKoloseumbyłopotemodnawianeprzezNerwęTrajana(CIL 632254ndash5)AntoninaPiusa(HAAntPi 8)następniepopożarachwlatach217‒przezHeliogabalaAleksandraSeweraijeszczeGordianaIII(KassjuszDion7825HAHel 178HAAlex 243HAMaxBalb 14)i250‒przezceshysarzaDecjuszadalszepraceremontoweprzeprowadzonopotrzęsieniachziemiwroku442(CIL 632086‒89)470(CIL632091‒232188‒9)ikolejnymwroku508(CIL632094)Ostatniepoświadczonewalkigladiatoroacutewoglądanowroshyshyku404VenationesnamniejsząskalębyłypraktykowanedowiekuVI(łączniezwalkamibykoacutew)napoczątkuVwzalecałjechociażbypoetaPrudencjusz
78 Marcjalis Księga widowisk
(Symm1114‒1119)TeodorykkroacutelWizygotoacutewzorganizowałostatnieznanevenationeswRzymiewlatach519i523zobKassjodor(Var5421‒211)PokazywalkzwierzątkontynuowanowBizancjumdopołowywiekuVIOstatshynieznanevenatioodbyłosiętamw537rchoćformalniezakazanoichurządzashyniadopierowroku681zobKyle(2007337)Dunkle(2008241‒244)Purcell(20121540)WstolicycesarstwawschodniegozwierzętazabijanoponieważsymbolizowałybdquozwierzęcąrdquogrzesznąnaturęczłowiekaijegosłabościcielesneNiemanatomiastwzmiankiovenationeswdzielewktoacuterymewentualniemożshynabyłobysięjejspodziewaćgdybytakiepokazypraktykowanoamianowiciewbezcennymkompendiumcesarzaKonstantynaVIIPorfirogenety(panowałwlatach913‒959)O ceremoniach dworu bizantyńskiegoChoćpowstałoonowpołowiewiekuXiopisujewcześniejszetradycjecesarskiemowajesttylshykoocelebracjiwyścigoacutewkonnychnahipodromie(Cerem168‒73)JednakwXIIwżydowskipodroacuteżnikBeniaminzTudeli(Itiner212s12‒13)widziałnahipodromiewalkilwoacutewniedźwiedzilampartoacutewidzikichosłoacutewzobSeshyvcenko(200276)Kazhdan(1991100)WedługCamerona(1976193‒270)zaroacutewnokosztownemunerajakivenationesustąpiłyuschyłkustarożytnościmiejscawyścigomkonnymProcestenzacząłsięjużwwiekuIIInaskutekosłashybieniaadministracjicentralnejniezdolnejdofinansowegowspieranialokalnejelityarystokratycznejworganizacjikosztownychwalkgladiatorskichipolowań
2 Tamgdziepodniebnykolosgwiazdyoglądazbliska itamgdziepośrodkudrogirusztowańpiętrzysięlas nienawistnegowładcydziedzińcesięrozciągały jakgdybywcałymmieściejedenjedynystałgmach 5 Tamgdziebryławspaniaławielkiegoamfiteatru wgoacuteręsięwznosisadzawkikiedyśNeronswemiał gdziepodziwbudzątermypodarowanebezzwłoki pyszniłasięposiadłośćcowzięłaubogimdom agdziewKlaudyjskimPortykucieńsięrozlewaszeroko 10 tamwreszciewładcysiedzibakoniecmiałaikres OddanoRzymRzymowiityśtosprawiłCezarze cobyłorozkosząpanaluduradościąjest
5DrugiepigramprzenosinaswbezpośredniesąsiedztwoKoloseumJesttowierszotyleciekawyżepodczaslekturymożemyniejakodokonaćrekonstrukcji
5enspPorColeman(200614‒36)TytuływidniejącewrękopisachDe operibus amphitheatrum cingentibus De opibus circa amphitheatrum(Obudowlachotaczashyjącychamfiteatr)
Epigramy 1ndash2 79
planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna
w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy
w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa
w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew
w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)
w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy
80 Marcjalis Księga widowisk
złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)
3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą
6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne
EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy
6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)
7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275
Epigramy 2ndash3 81
rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym
w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)
w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)
w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii
w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)
w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)
w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)
w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra
82 Marcjalis Księga widowisk
4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest
8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze
w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo
w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem
teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo
8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus
9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii
Epigramy 4ndash6 83
5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł
11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych
w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta
w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)
6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz
10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)
11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 1 77
Sycylijski(2101‒6zaKtezjaszem)alenajdokładniejszyopistegocuduarchishytekturyorientalnejpozostawiłwswejHistorii Aleksandra MacedońskiegoKurshycjuszRufus(5132‒35)korzystającyzzaginionegodziełahistorykaKlejtarchaDzisiajniektoacuterzyuczeni(npDalley2003)uważajążeOgrodyznajdowałysięniewBabilonieleczwNiniwie
w3jonowie niech się nie chlubią świątynią rozstajnej bogini(nec Tri-viae templo molles laudentur Iones)‒chodzioświątynięArtemidywEfeziewystawionąprzezKrezusaokroku550pneArtemidęefeskąutożsamianozbdquotroacutejkształtnątroacutejdrożnąHekaterdquo
w4o delos niech Milczy ołtarz co z rogoacutew zbudował go boacuteg(dissimulet Delon cornibus ara frequens)‒ołtarzApollonanaDelosbyłnietylebudowląniezwykłązarchitektonicznegopunktuwidzeniacouświęconąwielowiekoshywątradycjąmiałbowiemwedługlegendyzostaćzbudowanyprzezsamegobogazrogoacutewkoacutezupolowanychprzezArtemidęzobnpKallimach(Hymn260‒63)WspominaonimjużHomer(Od6162‒163)awśroacutedsiedmiucudoacutewwymieniaPlutarch(Sollertanim35=Mor983E)ktoacuteryteżwyjaśnianaczympolegaławyjątkowośćkonstrukcjizachwycającsięmianowicietymżeołtarzuformowanyzostałzezwierzęcychrogoacutewbezużyciajakiegokolwiekspoiwa
w5‒6a Mauzolosa grobu co zawisł w przestworze powietrza w po-chwałach swych karyjczycy niech nie wynoszą do gwiazd(aere nec vacuo pendentia Mausolea laudibus inmodicis Cares in astra ferant)‒grobowiecwładcyKariiMauzolosawzniesionyprzezjegożonęArtemizjęwHalikarnasshysiewlatach353‒350pnetradycyjniezaliczanybyłdosiedmiucudoacutewświataNiewiemyniestetyzbytwieleotymjakdokładniewyglądałatabudowlachociażzachowałysięopisyisporefragmentydekoracjirzeźbiarskiejktoacuterejautorzy(minSkopaszParos)należelidonajwybitniejszychartystoacutewtamtychczasoacutewPrawdopodobnienajbardziejimponującoobokrzeźbireliefoacutewzdobiąshycychgrobowiecprzedstawiałosięzwieńczeniebudowlidachemwkształciepishyramidyzakończonerzeźbąwyobrażającąMauzolosaiArtemizjęwkwadrydze
w7cezara(Caesareo)‒wcałejKsiędze widowiskpodokreśleniemtymkryjesięnajprawdopodobniejimperatorTytusjakkolwiekColemanprogramoshywounikajednoznacznejodpowiedzisugerującżeMarcjaliscelowopomijałimięcesarzaShackletonBailey(199313)wogoacuteleniezajmujesiętąkwestiąleczstwierdzajedynieżeKoloseumzacząłbudowaćWespazjanadokończyłTytusMarcjalisprzypominawtymunikaniucesarskiegoimieniaWitruwiushysza(ktoacuterytaksamozabiegałoprotekcjęmożnegopatrona)wewstępachdoposzczegoacutelnychksiągtraktatuO architekturzeautorużywazwrotoacutewbdquoimperashytorzerdquo(imperator‒księgi45)orazbdquoimperatorzeCezarzerdquo(imperator Caesar ‒księga1)choćwiadomożechodzioOktawianaAugusta
DodajmyżeKoloseumbyłopotemodnawianeprzezNerwęTrajana(CIL 632254ndash5)AntoninaPiusa(HAAntPi 8)następniepopożarachwlatach217‒przezHeliogabalaAleksandraSeweraijeszczeGordianaIII(KassjuszDion7825HAHel 178HAAlex 243HAMaxBalb 14)i250‒przezceshysarzaDecjuszadalszepraceremontoweprzeprowadzonopotrzęsieniachziemiwroku442(CIL 632086‒89)470(CIL632091‒232188‒9)ikolejnymwroku508(CIL632094)Ostatniepoświadczonewalkigladiatoroacutewoglądanowroshyshyku404VenationesnamniejsząskalębyłypraktykowanedowiekuVI(łączniezwalkamibykoacutew)napoczątkuVwzalecałjechociażbypoetaPrudencjusz
78 Marcjalis Księga widowisk
(Symm1114‒1119)TeodorykkroacutelWizygotoacutewzorganizowałostatnieznanevenationeswRzymiewlatach519i523zobKassjodor(Var5421‒211)PokazywalkzwierzątkontynuowanowBizancjumdopołowywiekuVIOstatshynieznanevenatioodbyłosiętamw537rchoćformalniezakazanoichurządzashyniadopierowroku681zobKyle(2007337)Dunkle(2008241‒244)Purcell(20121540)WstolicycesarstwawschodniegozwierzętazabijanoponieważsymbolizowałybdquozwierzęcąrdquogrzesznąnaturęczłowiekaijegosłabościcielesneNiemanatomiastwzmiankiovenationeswdzielewktoacuterymewentualniemożshynabyłobysięjejspodziewaćgdybytakiepokazypraktykowanoamianowiciewbezcennymkompendiumcesarzaKonstantynaVIIPorfirogenety(panowałwlatach913‒959)O ceremoniach dworu bizantyńskiegoChoćpowstałoonowpołowiewiekuXiopisujewcześniejszetradycjecesarskiemowajesttylshykoocelebracjiwyścigoacutewkonnychnahipodromie(Cerem168‒73)JednakwXIIwżydowskipodroacuteżnikBeniaminzTudeli(Itiner212s12‒13)widziałnahipodromiewalkilwoacutewniedźwiedzilampartoacutewidzikichosłoacutewzobSeshyvcenko(200276)Kazhdan(1991100)WedługCamerona(1976193‒270)zaroacutewnokosztownemunerajakivenationesustąpiłyuschyłkustarożytnościmiejscawyścigomkonnymProcestenzacząłsięjużwwiekuIIInaskutekosłashybieniaadministracjicentralnejniezdolnejdofinansowegowspieranialokalnejelityarystokratycznejworganizacjikosztownychwalkgladiatorskichipolowań
2 Tamgdziepodniebnykolosgwiazdyoglądazbliska itamgdziepośrodkudrogirusztowańpiętrzysięlas nienawistnegowładcydziedzińcesięrozciągały jakgdybywcałymmieściejedenjedynystałgmach 5 Tamgdziebryławspaniaławielkiegoamfiteatru wgoacuteręsięwznosisadzawkikiedyśNeronswemiał gdziepodziwbudzątermypodarowanebezzwłoki pyszniłasięposiadłośćcowzięłaubogimdom agdziewKlaudyjskimPortykucieńsięrozlewaszeroko 10 tamwreszciewładcysiedzibakoniecmiałaikres OddanoRzymRzymowiityśtosprawiłCezarze cobyłorozkosząpanaluduradościąjest
5DrugiepigramprzenosinaswbezpośredniesąsiedztwoKoloseumJesttowierszotyleciekawyżepodczaslekturymożemyniejakodokonaćrekonstrukcji
5enspPorColeman(200614‒36)TytuływidniejącewrękopisachDe operibus amphitheatrum cingentibus De opibus circa amphitheatrum(Obudowlachotaczashyjącychamfiteatr)
Epigramy 1ndash2 79
planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna
w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy
w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa
w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew
w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)
w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy
80 Marcjalis Księga widowisk
złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)
3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą
6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne
EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy
6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)
7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275
Epigramy 2ndash3 81
rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym
w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)
w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)
w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii
w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)
w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)
w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)
w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra
82 Marcjalis Księga widowisk
4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest
8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze
w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo
w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem
teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo
8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus
9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii
Epigramy 4ndash6 83
5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł
11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych
w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta
w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)
6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz
10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)
11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
78 Marcjalis Księga widowisk
(Symm1114‒1119)TeodorykkroacutelWizygotoacutewzorganizowałostatnieznanevenationeswRzymiewlatach519i523zobKassjodor(Var5421‒211)PokazywalkzwierzątkontynuowanowBizancjumdopołowywiekuVIOstatshynieznanevenatioodbyłosiętamw537rchoćformalniezakazanoichurządzashyniadopierowroku681zobKyle(2007337)Dunkle(2008241‒244)Purcell(20121540)WstolicycesarstwawschodniegozwierzętazabijanoponieważsymbolizowałybdquozwierzęcąrdquogrzesznąnaturęczłowiekaijegosłabościcielesneNiemanatomiastwzmiankiovenationeswdzielewktoacuterymewentualniemożshynabyłobysięjejspodziewaćgdybytakiepokazypraktykowanoamianowiciewbezcennymkompendiumcesarzaKonstantynaVIIPorfirogenety(panowałwlatach913‒959)O ceremoniach dworu bizantyńskiegoChoćpowstałoonowpołowiewiekuXiopisujewcześniejszetradycjecesarskiemowajesttylshykoocelebracjiwyścigoacutewkonnychnahipodromie(Cerem168‒73)JednakwXIIwżydowskipodroacuteżnikBeniaminzTudeli(Itiner212s12‒13)widziałnahipodromiewalkilwoacutewniedźwiedzilampartoacutewidzikichosłoacutewzobSeshyvcenko(200276)Kazhdan(1991100)WedługCamerona(1976193‒270)zaroacutewnokosztownemunerajakivenationesustąpiłyuschyłkustarożytnościmiejscawyścigomkonnymProcestenzacząłsięjużwwiekuIIInaskutekosłashybieniaadministracjicentralnejniezdolnejdofinansowegowspieranialokalnejelityarystokratycznejworganizacjikosztownychwalkgladiatorskichipolowań
2 Tamgdziepodniebnykolosgwiazdyoglądazbliska itamgdziepośrodkudrogirusztowańpiętrzysięlas nienawistnegowładcydziedzińcesięrozciągały jakgdybywcałymmieściejedenjedynystałgmach 5 Tamgdziebryławspaniaławielkiegoamfiteatru wgoacuteręsięwznosisadzawkikiedyśNeronswemiał gdziepodziwbudzątermypodarowanebezzwłoki pyszniłasięposiadłośćcowzięłaubogimdom agdziewKlaudyjskimPortykucieńsięrozlewaszeroko 10 tamwreszciewładcysiedzibakoniecmiałaikres OddanoRzymRzymowiityśtosprawiłCezarze cobyłorozkosząpanaluduradościąjest
5DrugiepigramprzenosinaswbezpośredniesąsiedztwoKoloseumJesttowierszotyleciekawyżepodczaslekturymożemyniejakodokonaćrekonstrukcji
5enspPorColeman(200614‒36)TytuływidniejącewrękopisachDe operibus amphitheatrum cingentibus De opibus circa amphitheatrum(Obudowlachotaczashyjącychamfiteatr)
Epigramy 1ndash2 79
planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna
w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy
w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa
w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew
w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)
w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy
80 Marcjalis Księga widowisk
złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)
3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą
6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne
EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy
6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)
7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275
Epigramy 2ndash3 81
rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym
w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)
w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)
w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii
w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)
w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)
w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)
w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra
82 Marcjalis Księga widowisk
4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest
8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze
w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo
w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem
teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo
8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus
9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii
Epigramy 4ndash6 83
5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł
11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych
w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta
w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)
6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz
10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)
11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 1ndash2 79
planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna
w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy
w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa
w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew
w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)
w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy
80 Marcjalis Księga widowisk
złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)
3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą
6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne
EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy
6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)
7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275
Epigramy 2ndash3 81
rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym
w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)
w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)
w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii
w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)
w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)
w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)
w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra
82 Marcjalis Księga widowisk
4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest
8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze
w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo
w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem
teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo
8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus
9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii
Epigramy 4ndash6 83
5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł
11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych
w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta
w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)
6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz
10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)
11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
80 Marcjalis Księga widowisk
złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)
3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą
6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne
EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy
6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)
7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275
Epigramy 2ndash3 81
rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym
w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)
w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)
w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii
w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)
w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)
w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)
w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra
82 Marcjalis Księga widowisk
4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest
8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze
w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo
w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem
teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo
8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus
9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii
Epigramy 4ndash6 83
5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł
11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych
w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta
w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)
6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz
10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)
11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 2ndash3 81
rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym
w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)
w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)
w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii
w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)
w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)
w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)
w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra
82 Marcjalis Księga widowisk
4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest
8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze
w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo
w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem
teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo
8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus
9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii
Epigramy 4ndash6 83
5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł
11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych
w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta
w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)
6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz
10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)
11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
82 Marcjalis Księga widowisk
4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest
8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze
w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo
w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem
teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo
8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus
9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii
Epigramy 4ndash6 83
5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł
11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych
w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta
w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)
6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz
10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)
11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 4ndash6 83
5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł
11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych
w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta
w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)
6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz
10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)
11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
84 Marcjalis Księga widowisk
12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa
PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego
RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę
12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)
13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 6ndash7 85
bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności
w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę
w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew
7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż
15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze
14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji
15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
86 Marcjalis Księga widowisk
(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności
Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze
8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń
17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie
16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice
quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 7ndash98 87
założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić
w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok
LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13
9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz
18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
88 Marcjalis Księga widowisk
albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos
19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę
Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami
w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)
w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić
19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)
20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 99ndash10 89
sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt
w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)
w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew
w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo
10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć
21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany
21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
90 Marcjalis Księga widowisk
namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią
w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)
11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk
22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)
22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 10ndash12 91
w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu
12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz
23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza
ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)
23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
92 Marcjalis Księga widowisk
13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał
24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)
WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości
24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 13ndash14 93
w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)
14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg
25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości
25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
94 Marcjalis Księga widowisk
WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat
Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26
Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)
w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza
w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini
26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 14ndash16 95
Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew
15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć
27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci
16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos
28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty
w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież
27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)
28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
96 Marcjalis Księga widowisk
oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)
17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął
29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa
Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego
w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324
29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 16ndash17 97
w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus
WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30
w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo
w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos
w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)
WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)
30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
98 Marcjalis Księga widowisk
w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę
18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci
31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza
IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)
19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak
31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 17ndash20 99
32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany
w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza
w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)
w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym
20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg
33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami
32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto
qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
100 Marcjalis Księga widowisk
(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku
Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo
ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu
TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz
EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy
34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 20ndash21 101
legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)
WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)
21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas
35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką
35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
102 Marcjalis Księga widowisk
wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)
w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)
22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń
36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą
WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)
23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma
36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 21ndash23 103
37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje
1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie
2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman
3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)
4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars
haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej
w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo
w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)
37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
104 Marcjalis Księga widowisk
24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit
38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)
OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)
w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)
38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 24 105
w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie
w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek
w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
106 Marcjalis Księga widowisk
25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce
39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia
w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu
26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum
39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 25ndash27 107
40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu
w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)
w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie
w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)
w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo
27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo
40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
108 Marcjalis Księga widowisk
41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami
ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską
w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)
w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem
w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić
41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)
42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 27ndash29 109
28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal
43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera
BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)
TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu
29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo
43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
110 Marcjalis Księga widowisk
45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)
NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara
30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją
47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)
w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea
w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy
45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006
204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus
(Opływakach)
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 29ndash31 111
niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)
31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech
48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe
48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
112 Marcjalis Księga widowisk
zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew
w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę
w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)
32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś
49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie
49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 31ndash32 113
PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)
bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie
WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)
Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)
w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie
w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto
UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
114 Marcjalis Księga widowisk
ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2
w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)
w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem
w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę
WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo
w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea
w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 32ndash334 115
KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać
w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta
OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny
w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac
33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
116 Marcjalis Księga widowisk
5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz
50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy
w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych
34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać
51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym
50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)
51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 335ndash34 117
narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis
w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)
w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw
w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie
w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52
w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)
w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy
52enspPorColeman(199367)
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
118 Marcjalis Księga widowisk
TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana
o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii
35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość
53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)
Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego
53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
Epigramy 34ndash36 119
punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)
36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń
54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać
MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian
54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo
120 Marcjalis Księga widowisk
WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram
Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos
Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech
JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo