İlİm-felsefe-kur’an iŞiĞinda...

İLİM-FELSEFE-KUR’AN IŞIĞINDA İMAN.........................................................................................................2Önsöz...............................................................................................................................................................2Bu Eser Bana Nasıl İntikal Etti?......................................................................................................................4

ÜNİVERSİTE'DEN AYRILIŞ..................................................................................................................................6FARAN (PAHRAN)'DAN PİRENELER'E............................................................................................................22

Nur Üstüne Nur.............................................................................................................................................22İKİ VAHY ARASI..................................................................................................................................................28

Issız Bir Adada Büyüyen Çocuğun Hikayesi................................................................................................28İnananların Çekişmesi...................................................................................................................................33Şans Ve Kader İhtilafı...................................................................................................................................46

İSLAM VE BATI FİLOZOFLARININ BİRLEŞTİĞİ FİKİRLER........................................................................51Birinci Bölüm................................................................................................................................................51İkinci Bölüm..................................................................................................................................................60Üçüncü Bölüm...............................................................................................................................................66El- Cisr İle Darwin Arasında.........................................................................................................................791- Yaşama Kavgası:.......................................................................................................................................812- Canlılar Arasındaki Ayrılık:......................................................................................................................813- Soyaçekim (Veraset) Ayrılıkları:..............................................................................................................824- Tabiatın Ayıklaması (Seçme):...................................................................................................................82İmtihan Gecesi.............................................................................................................................................101Rabbimin Kelimeleri...................................................................................................................................106Onyedinci Yüzyıldan Bin Sene Önce..........................................................................................................119Tesadüfün Payı............................................................................................................................................123

UFUKLARDA......................................................................................................................................................128Allah'ın Kudretiyle Dürülenler....................................................................................................................128Şefkatli Annemiz.........................................................................................................................................133Küçük Kardeşimiz.......................................................................................................................................139Dev İmbik....................................................................................................................................................141Komşuların Hediyeleri................................................................................................................................144Büyük Misafirhane......................................................................................................................................146

KENDİ NEFİSLERİNDE.....................................................................................................................................159Üç Karanlık..................................................................................................................................................159Cinler Ülkesinde..........................................................................................................................................164Dilini Koru...................................................................................................................................................170Sabır Çağlayanı............................................................................................................................................172Gülen Ve Ağlayan Kaya..............................................................................................................................176

HOCAMIN VASİYETİ........................................................................................................................................180İman Ve Akıl...............................................................................................................................................180

ESER HAKKINDA YAZILANLAR....................................................................................................................190

İLİM-FELSEFE-KUR’AN IŞIĞINDA İMAN

Önsöz

“Fer almışken tulû-i kibriyadan Bugün bîvaye kalmış her ziyadan Bu mülkün farkı yok bir tengnadan Niçin nur inmiyor artık semadan?”1

Çağımız gerçekten de bahtsızlıklarla dolu bir çağdır. Yirminci asrın insanı madde ve teknik alanda birçok şeyler yapabildi ama manevi alanlarda o nisbette zor ve dar çıkmazlara girdi. İlim, kendisinden beklenen ümit ışığını vereceğine korku üstüne korku getirdi dünyamıza. Felsefe derin bir sessizlik içinde tehlikelere adeta alkış tutuyor. Dinin sosyal hayattaki fonksiyonunu kabullenmemek sanki en kıymetli meta.Bir buhran geçiriyor dünyamız, hem de sonu felaketlerle bitecek kadar korkunç bir buhran. Dünyanın liderliğini elinde bulunduran milletlerin insanlığa verecek yeni bir şeyi yok. Kapitalizm yaşlanmış, komünizm iflas etmiş. İnsanlara rehberlik etmek asıl görevi olan felsefe amansız bir şekilde dine karşı mücadele açmış bulunuyor. Ve böylece manevî alanda kendisine destek olacak yegane dayanağını yıkmak istiyor. Bu çağın ikinci yarısı gerek batıda, gerekse doğuda köklü fikirlere sahip düşünür yetiştiremedi. Dünyamızın problemlerine parmak basacak ve insanlığı gelecekteki tehlikelere karşı uyaracak beyinler ne yazık ki görünmüyor ortada.İslam dünyası ancak bu çağın ikinci yarısının başlarında uyanmaya başladı. Gözünü açtığında iki büyük savaşın yıkıntılarını gördü. Bir savaş sonrasının sessizliğinden faydalanarak yer yer istiklalini elde ettiyse de ekonomik ve kültürel bakımdan sömürge olmaktan kurtulamadı. Kendisini fiilen mahkûm etmiş bulunan milletlerin avı oldu. Yeni yeni başlayan kendine dönüş hareketleri ise sömürgeciler tarafından yetiştirilen taklitçi aydınlar tarafından şüphe ve endişeyle karşılandığı gibi zamanla sindirici metotlarla yok edilmek istendi. Şimdiyse doğu İslam ülkeleri bu kendine dönüş hamlesinin savaş alanı içinde bulunuyorlar. Bir savaşçı taktiği ile çalışmak zorundalar. Bunun için dünya edebiyatına veya felsefesine, hatta tefekkürüne bir şeyler ekleyecek çalışma yapacak durumda değiller. Birkaç zaman sonra bu savaşçı neslin mahsullerini de elbette gösterecektir Mevla bize.Batı dünyası ise kendi alemine dalmış, liderliğini elinde bulundurduğu bir koca dünya halkını ölüme ve intihara doğru son hızla sürüklüyor. Çağların biriktirdiği manevî hazineleri birer birer yok pahasına, mahvediyor. İlim veriyor insanlığa, huzur alıyor. Refah veriyor, mutluluk alıyor. Makine veriyor, ruh alıyor. Mikrop veriyor, şifa alıyor. Dert veriyor, derman alıyor. Kısacası insanın insanlığına yaraşan ne varsa alıyor elinden, yerine insanlığı öldürücü ne varsa veriyor. İslamın büyük şairi Muhammed İkbal daha 1930'larda Avrupa'nın bu korkunç iflasını özlü mısralarında şöyle anlatıyor :“Ey bahar rüzgarı Frenk alemine benim tarafımdan de ki: akıl uçmağa kanatlandıkça daha kıskıvrak bağlanır.Bu, yıldırımı ciğerinden vurur, o ise kendine ram eder. Aşk büyücü akıldan daha cesurdur.Göz ancak gül ve lalenin rengini görür, halbuki o renk perdesinin altında apaçık görünen bir şey daha vardır.İsa mucizesini gösterebilirsin, şaşılacak bir yanı yok bunun. Asıl şaşılacak şey senin hastanın daha çok hasta olduğudur.İlmi toplayıp yığmışsın ama gönlü ihmal etmişsin. Ne kadar acıyorum kaybettiğin o büyük servete!.”2

Gerçekten de Avrupa ilim ve teknik yığmış insanların gözünün önüne ama gönlünü almış ve ruhsuz, manasız, donuk, katı birer külçe ve yığın haline getirmiş onları. Yahya Kemal'in deyimiyle bir zamanlar Tulû-i kibriyadan fer almışken, bugün her türlü ışıktan nasipsiz kalmış ve kimsesizler yurdu haline gelmiş bir dünyada yaşıyoruz. Artık semadan nur inmiyor. Aslında semadan nurun inmediği hiç bir an yoktur ama insanlar o nuru görmek istemiyorlar. Yarasalar gibi aydınlıktan nefret ediyorlar ve kendi elleriyle uydurdukları karanlıklarla dolu suni alemin aydınlık olduğunu sanarak kendilerini aldatıyorlar. Ve batı düşüncesi A’sından Z’sine kadar bu karanlıklar dünyasını aydınlık gösterebilmek için didinip duruyor.Çağımıza damgasını basmış bulunan batı ilmi, hurafelerle doldurulmuş bir dinin elinden yakasını kurtarmak için çok ter döktü. Nice kurbanlar verdi bu uğurda. Ama savaşı kazanınca bu sefer kendisi aynı hareketleri tekrarlamaya başladı. Dinin aşırı giden yanlarına karşı çıkayım derken bütünüyle din mefhumuna karşı çıktı. İlimlerin anası sayılan felsefe ise kendisini bu suni savaşın girdabından bir türlü kurtaramadı. Hala kendi uydurduğu bir takım yapmacık fikirlere karşı ateş püskürmekte günlerini öldürüp gidiyor.Kısacası dünyanın ne doğusunda, ne de batısında insanlığa kurtuluş vaadedecek bir atılım yok. Yeryüzünde insanlığı kurtarmak için gönderilmiş bulunan ümmet ise kendisini dahi kurtaramamanın hazin manzarasını bile göremiyor. Bilerek veya bilmeyerek kurtuluş yolunun geçitlerini kapamak ve tıkamakla meşgul.Şurası muhakkak ki, bu krizin ve buhranın temelinde inançsızlık faciası yatıyor. Yüreklerden iman çekilmiş ve yerini kin, nefret ve ihtiras duyguları almış. Kültür yuvaları yetişen nesillere kurtuluş simidi olan iman duygusunu vereceklerine felaket getiren imansızlık şırıngaları vuruyor. Bizim neslimiz imansızlığın amansız 1 Yahya Kemal.2 Şarktan Haber, çeviren Ali Nihad Tarlan sn.: 109.

sancılarını çekiyor. Edebiyata vuruyor başını boş, sanata vuruyor boş, tekniğe ve maddeye vuruyor boş, felsefeye vuruyor boş... Çünkü hepsi de asıl manivelayı yitirmişler...İşte elinizde bulunan bu kitap böyle bir imansızlık buhranının kasıp kavurduğu yirminci asır münevverinin dramını dile getiriyor. Boşluklar içinde dönüp duran nesillerin acı hikayesi var bu eserde. Okuduğumuz zaman kendi kendimizi görüyoruz sanki. Çepeçevre intihar gruplarıyla sarılmış bir insan, nereye gitse içini dindirecek bir şey bulamıyor. Din, kalıplaşmış ve klişeleşmiş şekli yırtıp öze inemeyen din adamlarının elinde yetişen nesillere bir ruh vermekten uzak. Dini takdim edenler bilmiyorlar asıl onu. Kültür yuvaları ise dinî duyguları yıkmış olmanın acıklı sevinci içerisinde eğlenip duruyorlar. Maneviyat eri bir bilginin yanına varan eserimizin kahramanı orada felsefe gerçeği ile karşılaşıyor. Dini yıkmak için en büyük silah olan felsefe, bu bilgin kişinin elinde şimdi dini yapmak için en büyük vasıta oluyor. Maddî ve teknik bilgiler dini inançları ortadan kaldırıcı bir silah olarak kullanılırken burada dini kökleştirmenin en kuvvetli aleti olarak çıkıyor karşımıza...Yazarın anlattığına göre eserin asıl müellifi Buharalı bir Türk bilgini. Adı Şeyh Ebu'n-Nûr el Mevzun. Peşaver Üniversitesi'nde dinî bilgiler tahsili yapan Ad'af oğlu Hayran felsefî eserler okur. Sonra bu konuda hocalarına bir takım sorular sorar ve aldığı cevapların hiç birisi kendisini tatmin etmez. Ayrıca hocaları böyle sorularla kafasını meşgul etmemesini, aksi takdirde dinden çıkacağını ihtar ederler ve o da bu yüzden okumaktan vazgeçer. Sonra babasının tanıdığı bir bilgin olan Şeyh Ebu'n-Nûr el-Mevzun'un yanına gelir ve ondan felsefe dersleri alır. Tutulduğu inançsızlık buhranından ancak edindiği bilgiler sayesinde kurtulur. Büyük bilgin Ebu'n-Nûr el-Mevzun ona hiç bir şeyi yasaklamaz. Her şeyi okumasını ve iyi olan yanlarını alıp kötü olan yanlarını atmasını söyler. Yirminci asır insanını imansızlık vadisine iten felsefenin aslında gerçek felsefe olmadığını, aksine felsefenin insanları daha çok dine cezbedeceğini bildirir ve önce felsefî bilgileri okutur. Sonra dünya literatüründeki bütün mütefekkirlerin nasıl Allah'ı aradıklarını ve bu arayışlarını dile getirirken nasıl yanıldıklarını veciz bir ifadeyle diyaloglar halinde nakleder. Ve haddi zatında gerçek manada hiç bir filozofun Allah'sız olmayacağını, çünkü düşünen insanın Allah'sızlığı kabul etmeyeceğini söyler. Klasik eserlerden farklı bir üslûp ile karşılaşıyoruz burada. Eser ne roman havasında, ne de diğer eserlere benziyor. Eski çağlardan beri daha çok filozofların benimsedikleri diyalog türünde yazılmış bulunuyor. Müellif bize anlatmak istediği şeyleri öğrencisine anlatıyor, kafamızı yoran veya anlaşılması güç olan hususları da öğrenciye sorduruyor. Böylece okuyucu diyaloglarda bir bakıma kendisini buluyor. Şüphesiz ki düz anlatımdan daha tesirli bir ifade tarzı bu.Gerçi eserin giriş kısmında “bu eser bana nasıl intikal etti?” başlıklı bölümde yazar bize eserin asıl sahibinin kendisi olmadığım, sadece Türkçe'den Arapça'ya tercüme ettiğini ve müellifin aslında Buharalı bir Türk olduğunu söylüyor. Ancak bunun da müellif tarafından bir üslûp özelliği vermek için mi, yoksa gerçekten müellifin Ebu'n-Nûr el-Mevzun adındaki bir Türk alimi mi olduğunu bilmiyoruz. Eserin orijinalinin Türkçe olması, hocanın Türk olması, talebenin Hindistanlı olması ve naşirin Arap olması belki de evrensel İslam birliğinin ifade edilmesi içindir. Vakıa eserde her şey büyük bir dikkat ile ele alınmış bulunuyor; ayrıca müellifin Buhara'daki yaşadığı camiin resmi yer alıyor. Talebenin adının “Ad'af oğlu Hayran” olması, hocanın “Ebu'n-Nûr el-Mevzun” olması ilginç elbette. Hoca bir aydınlığın timsali burada! Tarafsız bir bilgi nuruyla dolu birisi! Ayrıca bilgisinde de son derece dengeli, muvazeneli. Hiç bir şeyi oldum olasıya reddetmediği gibi, kendiliğinden de kabul etmiyor. Adımını gayet dengeli atıyor. Bunun için de “Aydınlık sahibi, dengeli” birisi anlamına gelen uzun bir isim taşıyor. Talebe ise tamamen boşluklar içinde kıvranan birisi. Hakikat peşinde geziyor. Tarihin başından beri bütün filozofların ve düşünürlerin kafasını kurcalayan ve zihnini allak bullak eden soruların cevabını arıyor: “Biz kimiz, nereden geldik, nereye gidiyoruz?” Ama bu sorular karşısında onun aklı ve zihni gayet güçsüz kalıyor. Felsefe binlerce yıldan beri bu soruların cevabı ile uğraşıyor ama hala gerçek bir cevap verebilmiş değil. İşte bunun için onun da adı: “Son derece güçsüz, hayretler içinde kıvranan” anlamını taşıyor. Bunların hepsi belirli bir maksada göre planlanmıştır elbette.Burada dinle felsefe birbirinin düşmanı değil dostu, hatta birbirinin tamamlayıcısı. İlim dini yok etmek için didinmiyor, aksine onun hakikatlerini tasdik edici bir rol oynuyor. Şurasını da belirtmek lazım ki, müellif yer yer aşırı bir yorumculuğa kaçıyor. Son derece fazla bir iyimserlikle bütün filozofların çalışmalarında hiç bir art niyet aramıyor, aksine hepsinin de samimî olduklarını ve asıl gayelerinin -ister beyan etsinler, ister beyan etmesinler- Allah gerçeğini araştırmak olduğunu ve bu ezelî hakikatin tecellilerini kavramak istediklerini söylemek istiyor. Bu da kanaatimizce dinle felsefeyi uyuşturmak için aşırı bir feragatkarlığın eseri. Yer yer katılmadığımız görüşleri de oluyor. Mesela insanlığın menşei ile ilgili kanaatlerine katılmak mümkün değil. Ancak o da bu kanaatini Sultan Abdülhamid devri bilginlerinden Trablusşamlı Hüseyin Cisr'in kaleme aldığı “Risale-i Hamidiye” adlı esere dayandırmaktadır. Buna göre Darwin tarafından ortaya atılmış bulunan tabiî ayıklama ve türlerin menşei fikri islam'ın hükümlerine aykırı değildir. Darwin'in Allah'a inandığını farz edecek olursak bu fikrin nasları te'vil ederek yorumlanmasının mümkün olacağını belirtmektedir. Her şeyden önce Darwin'in görüşü çağdaş antropoloji ve felsefe tarafından kabule şayan görülmemiş ve de büyük değişikliklere uğrayan bu görüşü çağdaş filozoflardan Max Scheler ve Arnold Gehlan temelden sarsmışlardır. Bu arada ilmi görüşlerle İslam inançları arasında bir bağdaştırma yapmak için kendimizi zorlarsak işin sonunun nereye kadar varıp dayanacağı kimse tarafından kestirilemez. Binaenaleyh ilmî teorileri kesin gerçeklermiş gibi ele alarak islamî hususları ve Kur'an'ın ayetlerini bunlara uydurmak hata olur. Çünkü ilim hiç bir konuda kesin söz söyleyemiyor. Dün söylediğini bugün reddediyor. Nitekim 19. asırda güneşin hiç hareket etmediğini söylerken bugün güneşin

de belirli bir hızla galaksi içerisinde hareket ettiğini söylemektedir. Termodinamik kanunları, atom fiziği ve kuanta teorisiyle birlikte birçok şeylerin değiştiği gibi Einstein'in kainat teorisiyle daha önceki hipotezlerin birçoğu temelden yıkılmıştır. Ama Kur'an'ın hükümleri her zaman geçerli ve bakidir. Ancak ilim onun ifade ettiği gerçeklerin birçoğunu henüz keşfedememiş olabilir. Bu ise bizi Kur'an'ın bildirdiği şeyleri veya İslam'ın hükümlerini ilmin verilerine uydurmaya sevk etmemelidir. Bu görüşten hareket ederek biz de müellifin bu zorlamalarına katılmadığımızı bildiriyoruz. Ancak herkesin fikrine müdahale etmemek gerektiğini kabul ettiğimizden dolayı müellifin görüşleri hiç bir tahrif yapılmaksızın aktarılmıştır.Gerek üslûp, gerekse muhteva yönünden tamamen değişik ve yeni olan bu eserin asıl gayesi İslamın ilim ve felsefeyle zıt veya onlara düşman bir din olmayıp bizzat onların ortaya attıkları gerçeklerin İslamın belirttiği gerçekleri teyit edici olduğunu belirtmektedir. İlmi yine ilmin silahı ile alt etmek şüphesiz ki başarılı bir taktiktir. İşte müellif bunu yapmaktadır. Bu vadide daha nice başarılı eserlerin kültür dünyamıza katılmasını dilerken müslümanların sorumluluklarını yüklenerek başını taştan taşa vurup kurtuluş yolu arayan ve ne aradığını bilmeyen insanlara İslamın sönmez ışığını ulaştırmalarının zamanının çoktan geldiğini hatta geçmekte olduğunu hatırlatır, Allah'dan muvaffakiyetler temenni ederiz. Mayıs 1974 Göztepe Dr. H. Bekir Karlığa3

Bu Eser Bana Nasıl İntikal Etti?

Çocukluğumuzda oynadığımız yerlerin, gençliğimizde yaşadığımız günlerin anıları, kalbimizde acı, tatlı izler bırakarak mazinin uzak köşelerinde kaldı.Aradan geçen bu uzun ayrılıktan sonra, onlara geri dönmek mümkün olsaydı da, gözlerimizle o günleri bir daha görebilseydik. Zaman zaman gönüllerimiz o günlerin özlemiyle, acısıyla, sevinciyle, yalnızlığıyla, pişmanlığıyla keder ve korkularıyla dolup taşıyor, o günleri yeniden canlandırıyordu. Evet, bu mazinin derinliğine gömülmüş çocukluk ve gençlik günlerimize yanmamak elde değil...Mazide, ayrıldığımız dost ve ahbaplarımızla ilerde ayrılacağımız eş, dost ve arkadaşlarımıza acı acı ağlamaktan zevk duyuyoruz. Dostlarına, kıymetli ahbaplarına ve aziz arkadaşlarına veda ederek uzun bir yolculuğa çıkan yolcu gibi ağlamaktayız. Ne var ki, bu yolcunun gözyaşlarını, uzaklarda bekleyen dostlarına kavuşma sevincinden başka bir şey elbette dindirmeyecektir...Hayatımızın son basamaklarında, ömrümüzün son baharında bu yalancı dünyada yaşamayı gözümüzde pek büyütüyoruz. Onu çok sevdiğimiz gibi değersiz ve pek zehirli buluyoruz. Bu sebepten içimizde yok olma, fena bulma korkusunu duyuyor ve hissediyoruz. İşte bu durum karşısında geçmiş zamanlarımıza kıyasla ömrümüzün son yıllarında ebedî hayata daha çok ihtiyaç duyuyoruz. Bununla beraber ebedî yaşama isteği, ezelî, ebedî var olan Allah'a, O'nun bize vad ettiği öteki dünyaya, ahiret gününe inanmamızı zarurî kılıyor. Eğer ahiret inancı olmasaydı, şu yalancı hayat çok zalim çok gaddar hatta abes olurdu.Çocukluğumun tatlı günleri parlak, sihirli renkleriyle güzel kokularını etrafa yayan çeşitli çiçek ve güllerin süslediği şirin bahçemizde, şehrin binalarının bittiği yerdeki Taynal camisinin avlusunda geçmişti. Buralarda benim çocukluk hatıralarım vardı, hepsi de bence çok değerli ve azizdi. Bu anılarım bana, bayram sabahlarını hatırlatır. Sabah erkenden babam kalkar, sabah namazını kıldıktan sonra beni de yanma alır, camiye yakın olan kabristandaki ölülerimizi güneş doğmadan az önce ziyaret ederdik. Sonra camiye döner bayram namazını kılardık. Yine çocukluk hatıralarım bana, o günlerin yaz mevsimlerindeki tatlı yaz akşamlarını hatırlatıyordu; akşamları caminin avlusu içindeki ağacın dibinde oynar, orada bulunan havuz ile kuyu arasında koşar gezerdim.Babam da, etrafına toplanan talebelerine ders verirdi. Babamın dikkatinin dağılması sonucu caminin yanı başındaki bahçeye koşar, söğüt ağaçlarından koparıp kırdığım dallardan at yapar; üzerine binerek koşar gezerdim. Minarenin yivli çift merdivenlerini hatırlıyorum, avluya açılan kapıdan çıkar çıkmaz kendimizi içerde bulurduk, hatta bazı günler caminin ihtiyar müezzinine yalvarırdım; “ne olur haydi beraber minareye çıkalım da ezan okuyalım...” derdim. O da: “ezan vakti gelmeden ezan okunur mu oğlum?” der ve isteğimi yerine getirmezdi. Bununla beraber beni, yine akşam vaktine kadar oyalar, her türlü teselliye başvururdu. Hiç unutamadığım, tatlı tebessümüyle annemi hatırlıyorum. Anneme, o minareden, sarmalı merdiveninden, camideki havuzdan ve o derin kuyudan bahsederdim. O da beni korkutur; “oralarda büyük yılanlar vardır sakın yaklaşma” derdi ve hizmetçimize döner ona sıkı sıkı tembih eder, “minareye çıkmaya, kuyuya yaklaşıp bakmaya müsaade etmemesini” söylerdi.Evet, çocukluk ve gençlik hatıralarım bana, o günlerde yaşayan insanlarla, ölen insanları tek tek hatırlatıyordu. Onlar artık bu dünyadan ve bizden ayrıldılar, mazinin derinliklerine doğru inleyerek giden, hıçkırık sadalarından çıkan yankıların acı üzüntülerinden başka bir şey bırakmadılar. Ne var ki, Onları anmak insana üzüntü ve elem veriyor. Ama bu çok tatlı bir elemdi. İşte ben, (Taynal) camiine döndüğüm zaman, kalbimde yine bu hatıralar canlanıyor. Sanki birisinin ateşte kızartılmış kıpkızıl demiri kalbime sapladığını hissederim.Yıllar, bizi bu mahallemizden uzaklaştırıp, camiden ve hatta bu kentten de uzaklara attı. Bu şehirden ayrılmıştık, başka yere yerleşmiştik, aradan bir hayli zaman geçmişti ki gurbette geçen uzun bir hasretten sonra, doğup

3 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: VII-XIII.

büyüdüğüm bu şehre döndüm. Özlemlerim beni, Taynal camiine doğru çekti getirdi.Güneş sıcağını henüz yeni yeni hissettiriyordu; kuşluk vaktiydi, namaza gelen cemaatten daha kimsecikler gözükmüyordu. Bu sessizlik içinde, çocukluğumda oynadığım yerleri, gezdiğim ve koştuğum bahçeyi gördüm. Hatıralarımın acı üzüntüsü altında sarsıldım. Kendime hakim olamayarak bir kenara oturdum, ağlamaya başladım. Oyuncağını elinden kaptırmış küçük çocuk gibiydim o gün.Gam ve keder içinde bu hatıralarımın üzüntülerine dalmıştım ki bu sırada, caminin yüksek kubbesinden, ağır ağır yankılanan ve caminin doğu tarafında bulunan odadan bir ses işittim. Çocukluğumda bu odaya mezarlar olduğu için yaklaşamazdım. Sonra doğruldum odanın kapısından içeriye bir göz attım, baktığımda heybetli, uzun boylu, beyaz saçlı, aksakallı, bir ihtiyar gördüm. Garip bir giyinişi vardı ve bana doğru yaklaştı, selam verdikten sonra yanıma oturdu. Fasih bir Arapçayla, Türkçesinin tesirinden de kurtulamayarak bana “Ey kardeş seni ağlatan nedir?” dedi.“Babamla bu camide yaşadığım günleri ve çocukluğumu hatırladım” dedim. O da: “Baban kimdir?” dedi.Babamın ismini henüz tamamlamadan, adamın titrediğini gördüm. Yaşlarla dolmuş gözleriyle bana bakarak dedi ki: “Demek babanız Şeyh el-Cisr'dir ha.” “Evet” dedim ve kendisine: “Siz kimsiniz efendim?” diye sorduğumda;“Ben bu şehirden uzaklarda, çok uzaklarda Elmaî ailesindenim. Bu ailenin bir kısmı Şam'a göç etmiş oraya yerleşmiş, bir kısmı da Hicaz ülkesine göç etmiş. Sonra Hicaz'dan da babamın dedesi Hindistan'a gitmiş orada yerleşmiş. Adım Pencaplı Ad'af (çok zayıf, güçsüz) oğlu Hayran (hayrette kalmış) dır.”“Ta Hindistan'dan buraya niçin geldiniz?”“Ben Hindistan'dan gelmedim, Semerkant'dan geldim, daha doğrusunu istersen, Semerkant’ın bir köyü olan Hartenk'ten geldim.”“Peki ama seni bu uzak ülkelerden buralara, hatta bu camiye getiren burada ikamet etmene sebep olan amil nedir?”“Babanızı ziyaret etmek için, memleketinize uğradım,” dedi.Ona, hayretle bakarak dedim ki: ““Babam öleli bir hayli zaman oldu.”“Hayret edilecek bir şey yok. Hac farizasını ifa etmek için Mekke'ye doğru gidiyordum. Hocamın bana anlattığı, babanızın da talebelerine dersler verdiği bu odayı ziyaret etmek için geldim. Caminin cemaatı, babanızın bu odaya çekilerek kitaplarıyla haşir neşir olduğunu ve burada talebelerine dersler verdiğini söylediler. Benim de hoşuma giden tarafı; bu caminin tamamen, Hartenk camisine benzemesiydi. Çünkü ben o camide ömrümün en güzel ve tatlı günlerini yaşadım. Bu sebepten Hicaz'a gitmeden burada birkaç gün kalayım, hocamı hidayet yoluna irşad eden bu büyük zatın makamında, birkaç gün ibadetle meşgul olayım ve ondan sonra Hicaz yoluna devam edeyim diyerek burada kaldım.”“Hocanız da kim?”“Allah rahmet etsin, Semerkant alimlerinden Şeyh Ebu'n-Nûr (Aydınlık babası, ışıklı) El-Mevzun (dengeli ölçülü)'dur.”“Bütün günlerinizi ibadetle mi geçirmektesiniz?”“Şimdi burada ibadetle geçirmekteyim. Bundan önce, hocam El-Mevzun tarafından dikte ettirilen Dalalet ve İman Hikayem'i yazıyordum. Babanızı da işte o zaman tanımıştım.”“Dalalet ve İman Hikayeniz” nedir, lütfen anlatır mısınız?” “Çok uzun bir hikayedir, Allah nasip ederse neşredeceğim.” dedi. Sonra kalktı, mezarların bulunduğu odaya gitti ve biraz sonra koltuğunda bir büyük defterle geri döndü, onu bana uzatarak dedi ki: “İşte babanızın talebesi olan hocam Şeyh El-Mevzun'un bana dikte ettirdiği ve benim hiç müdahale etmeyip kendi el yazımla yazdığım eser budur; al, bak, tedkik et” dedi. Ben defteri aldım baktım, defter çok büyüktü. Ona dedim ki:“Eser çok büyük, müsaade ederseniz evime götüreyim de orada okuyup tedkik edeyim.”Beni bir süzdü ve “Türkçe biliyor musunuz?” dedi.“Evet çok güzel biliyorum.”“Öyle ise bu eseri evine götürmene müsaade edebilirim, ancak senin Şeyh El-Cisr'in oğlu olduğuna kani olmam gerekir.” “Benim, size burada nesebimin doğruluğunu inandırmam imkansızdır, ancak benimle beraber evime teşrif buyurursanız, halkın şahitliği ve merhum babamın kitaplarıyla isbat etmem mümkün olabilir.” dedim.“O kadarına lüzum yok, yalnız size bir soru saracağım: Babanızın en büyük eseri nedir ve en önemli bölümü hangisidir?”“ Babamın en büyük ve tanınmış kitabı (Risalet'ül Hamidiyye)4'sidir. En önemli bölümü ise Allah'ın varlığını 4 Bu eser Türkçeye “Risale-i Hamidiyye” adıyla çevirilmiştir.

isbat edip materyalist münkirleri red eden bölümüdür. Ancak bu bölümün önemli tarafları da eserin, diğer bahis ve konuları arasında anlatılmaktadır. Eserin son kısmı ise bazı hikmetleri ihtiva etmektedir. Hatta buradaki o önemli bölümü ayrı bir kitap halinde basmak niyetindeyim.” Adam;“Şimdi senin hakikaten Şeyh El-Cisr'in oğlu olduğuna inandım. Bu emaneti ancak sen kaldırabilirsin, bu kitabı sana karşılıksız veriyorum. Özetlemek istediğimiz konularla benim Dalalet ve İman Hikayem bu kitapta yazılmıştır, bastır da herkes okusun. Herkesin faydalanmasından başka bir karşılık istemiyorum. Belki ecel gelip beni bulur, amel defterim kapanırsa onun faydası dokunur bana...” dedi.Kitabı verdi, birkaç gün daha kaldıktan sonra Hicaz'a gitti.“Ben de kitabı birkaç sene içinde Türkçe'den Arapça'ya çevirdim. Aradan uzun bir zaman geçmişti, yolum Taşkent'e uğradı. Bütün arzum Hartenk'e gitmek ve orada Hayran İbn Ad'af'ı ziyaret edip, ona tercüme ettiğim eserin Arapça'sını göstermekti. Büyük hadîs imamı Buharı hazretlerinin kabrini de ziyaret edecektim. Oraların umumî müftüsü Veliyullah Babahan’ın oğlu, Ziyaeddin Babahan bu hususta bana yardımcı oldu. Semerkant'a, oradan da Hartenk'e kadar refakat etti. Veliyullah Babahan babam merhumun çok samimî ahbabı idi.İmam Buharî camii şerifi hadiminden Hayran İbn Ad'af’ın hacca gittiğini, bir daha dönmediğini, orada vefat ettiğini öğrendik.Sonra İmam Buharî'nin camiini ve kabrini ziyaret ettik. Bu cami, aynen Hayran’ın anlattığı gibiydi. Taynal camiine çok benziyordu. Mahallelerden dışarıda binalardan ayrı ve bir bahçe içindeydi. İmam Buharî'nin kabri orta boşlukta etrafı ağaçlarla çevrili büyük ağaçların gölgesindeydi.Sonra geri girdik. Hayran ile hocasının ders okuduğu odayı gördük. Hayran’ın söylediği gibi, odanın penceresi caminin avlusuna İmam-ı Buharî'nin kabrine bakmaktaydı. Bu odada iki rekat namaz kıldık ve namazdan sonra Hayran İbn Ad'af için Cenabı Hak'a dualar ettim, ona bol rahmetler diledim. Bu manzara karşısında kendimi tutamadım, gözlerim yaşla dolmuştu. Ağladım, ağladım. Arkadaşım durumumu hayretle izliyordu.İşte bu eser böyle intikal etti bana. Okuyucularıma bu emaneti böyle takdim ediyorum. Abdullah Nedim El-Cisr, Lübnan5

ÜNİVERSİTE'DEN AYRILIŞ

Kainatın Rabbi olan Allah'a hamd ve sena, Resullerin ve nebilerin sonuncusu Muhammed Mustafa'ya salat ve selam olsun.Peşaver üniversitesinde öğrenciydim, ben de, öteki talebeler gibi ilim kaynağından bir şeyler öğrenmek umuduyla gelmiştim. İnsanoğlunun, ilme ve onun sırlarına muttali olmaya fıtrî bir iştiyakı ve sonsuz bir sevgisi vardır. Her şeyin aslını, mahiyetini, illetini, sebebini ve hikmetini sorma; bunlar üzerinde araştırma ve incelemeler yapma isteği ile gayret sarf ederler. Ben de ruhi boşluğumu doldurup, fikrimi kurcalayan istifhamları gidermek gayesiyle benden yaşlı olanlara, hocalarıma ve ilmen üstün derecede bulunan üniversite arkadaşlarıma bazı sorular sordum. Onlara sorduğum sorular şunlardı:Kainatın aslı ve mahiyeti nedir? Ne zaman yaratılmıştır? Neden yaratılmıştır? Kim yaratmıştır? Nasıl yaratmıştır?Bu sorularıma cevap vermekten kaçındılar. Bu soruları sorduğum için benimle alay ettiler. Benden bahsederken: “O, talib-i ilim değildir. Dinî ilimleri öğrenmek için de gelmemiştir. Sofist felsefecinin birisidir” demekten çekinmediler. Hocaların bu sözleri talebe arasında yayılmıştı, onlar da hocalarına yaranmak için benimle alay etmeğe başladılar. Bana çirkin adlar taktılar, hatta bu hususta birbirleriyle yarış ettiler.Bana yöneltilen istihzalar ve alaylar, dinî ilimlerden ziyade felsefe'ye yönelmeme, bu ilme ilgi duymama sebep oluyordu. Öyle ki, bende şu kanaat hasıl olmuştu; bu hakikatler ancak felsefe yoluyla bilinir ve idrak edilir. Akıl ve din birbirleriyle bağdaşmayan ve birleşmeyen iki zıt şeydir. Eğer bu böyle olmasaydı, din bilginleri, hocalar felsefeden kaçmazlardı, hiç olmazsa benimle bu hususta münakaşaya girişmekten çekinip ürkmezlerdi.Bu sebeple dinî dersleri ihmal etmeye başladım. Felsefe kitaplarını aramaya koyuldum. Bizim memleketimizde bu tür felsefî eserlerin nadir bulunuşu, bulunanların da fazla bilgi vermemesi nedeniyle, felsefe kitaplarını anlamadan okuyor, okudukça kendimde daha fazla şüphelerin doğduğunu hissediyordum. Bununla beraber, fikirlerimin aklî ve felsefî diyalektiği içinde boğulup gitmekteydim. Hocalarım da benim bu halimden usanıp bıktılar. Yakalandığım bu felsefe hastalığının, öğrenci arkadaşlarıma sirayet etmesinden endişeye düştüler; süresiz olarak üniversiteden çıkarılmama karar verdiler. İşte böylece, üniversiteden kovularak ayrılmış, ilim yuvasını istemeyerek terk etmiştim.Kovulma haberim babamda bir yıldırım tesiri yaratmıştı, beni ilim yuvasına geri çevirmek için bütün gayretini harcıyordu. Hidayet yoluna geri dönmem için çaba sarf ediyor, felsefeyi bırakıp dinî ilimlere yönelmemi tavsiye ediyor, bu hususta bana birçok nasihatlerde de bulunuyordu. Ve diyordu ki:“Yaz tatillerinde gücümün yettiği kadarıyla sana felsefe okutmağa ve anlatmağa hazırım.” Ve nasihatinin akabinde sözlerine ilaveten: “Oğlum, ben de senin gibi bu hastalığa yakalandım, felsefe'ye karşı son derece temayül ettim. Senelerce şek ve şüpheler içinde şaşırdım kaldım. Bu sırada büyük üstadım Semerkandlı Ebu'n-Nûr El-Mevzun o gün bana, sana 5 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: XV-XX.

bugün verilen nasihatin aynısını vermiş ve demişti ki:“Felsefe; denizler üstünde bir denizdir. O denize açılan kişi sahilinde tehlikeler ve şüphelerle karşılaştığı gibi denizin derinliklerinde de huzuru, selameti ve îmanı bulur, elde eder.”Oğlum dinle beni; vazgeç bu kısır ve karışık bilgileri okumaktan, bırak artık onları, çünkü aklına ve îmanına zararları dokunur” dedi. Babama şunu sordum:“Baba, akıl ile îman birbirlerine zıt şeyler midir?”“Hayır, öyle bir şey düşünülemez!”“Mademki öyle, neden ve niçin bu kainat hakkında ve yaratılışı hususunda aklî bir münakaşayı ve araştırmayı hocalar ve din adamları inkara kalkışıyorlar?”“Din bilginlerinin büyükleri, aklî münakaşa ve tartışmalarda bulunmuş ve uzun uzun kitaplar yazmışlar, münkir ve şüphecileri susturmuşlardır. Ancak bir gencin felsefeye fazla temayül göstererek bir denizde yok olmasına rıza göstermiyorlar. Onlara göre, felsefeye düşkünlük, imanı yerinden oynatır, zedeler.”“Peki, diğer yüksek okul ve fakültelerde okuyan kardeşlerimiz felsefeyi, esas bir temel bilgi olarak öğrenmektedirler. Hocalar bizleri, din tahsili gören öğrencileri felsefe'den uzaklaştırmaya çalışıyorlar. Yasaklamaktan dolayı elde ettikleri faydalar nelerdir? Din tahsil edenler nisbeten azdır. İlerde irşad makamlarını işgal ettiklerinde, halk tabakasından felsefenin etkisi altında kalmış, şüpheye düşmüş, bir kimse gelir de bugün benim sorduğum soruları sorarsa; onun karşısında donup kalmalarını mı istiyorlar? Yahut bugünkü hocaların beni kovduğu gibi kovmalarını mı istiyorlar?. Babacığım; bu böyle devam ederse, insanlar arasında inkarcılığın çoğalacağını hatırınızdan çıkarmayınız.“Bu doğrudur oğlum, ancak şunu hatırlatmak isterim; büyük üstad Ebu'n-Nûr El-Mevzun diyor ki:“Az felsefe okuyan kimse felsefeden istifade edemez. Okulların programında felsefeye geniş olarak yer verilemez.” “Baba, şurası muhakkaktır ki, dînî tahsil yapanlar mutlaka felsefe okumalıdırlar. Zira çok önemli olan irşad görevini yaparken, felsefeye son derece muhtaçtırlar” dedim.Babam başını eğerek dedi ki:“Bunun hepsi doğru, fakat şimdi elden ne gelir?”“Hocan El-Mevzun verdiği sözünü yerine getirdi mi?”“O vefakar bir insandı, sözünün aksi olan bir şeyi yapmadı, ancak yaşlandığı için ibadete, zühd ve takvaya yöneldi, Pencap'tan ayrıldı, öz yurdu olan Semerkant'a gitti. Şimdi Hartenk köyünde İmam Buharı hazretlerinin türbesi yanındaki camide günlerini ibadetle geçirmektedir.Babam bu sözleriyle, farkında olmadan benim üniversiteden kaçmama vesile oluyordu. Halbuki önce üniversiteye tekrar dönmemi istemişti. Böylece babam ihtiyarlığa ayak bastığı bugünden itibaren bir daha benim yüzümü hiç göremeyecekti, çünkü ben Semerkant'a hareket etmeye karar vermiştim.Yaya olarak yola çıktım, uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra Semerkant'a vardım. İlk işim Hartenk'i sormaktı, bu köyün pek uzak olmadığını öğrendim, güneş batmak üzereyken köye girdim. Beni köyün çocukları karşılamıştı. Köyün yabancısı olduğum için şaşkın şaşkın bakıyorlardı. Az sonra gelişimden köyün büyükleri haberdar edildi. Üç kişi beni köy muhtarının evine götürdü. Orada misafir kalabileceğimi söylediler. Misafir kaldığım ev sahibi bana, niçin geldiğimi sordu, ben de gelişimin sebebini izah ettim. Adam:“Heyhat, Mevzun ile görüşmek biraz zor. Çünkü o, tam beş seneden beri köyden uzakta bir bahçede İmam Buharı hazretlerinin mezarı yanındaki camide ibadete çekildi, hiç kimseyle görüşmemektedir. Yaz mevsimlerinde gündüzleri bahçede uyumakta, gece camiye çekilmektedir. Kış mevsimlerinde ise penceresi İmam Buharı hazretlerinin mezarına bakan küçük bir hücreye çekilmektedir, hiç kimse yanına girmez. Çok kimseler onunla görüşmek ve sohbet etmek istedilerse de bu mümkün olmadı. Biz bile bu köyün halkı olduğumuz halde, onunla görüşemiyoruz. Yemeğini caminin hizmetçisiyle gönderiyoruz. Hizmetçi yemeğini kapının önüne bırakır onu görmeden geri döner” diyerek hocayla görüşmemin imkansız olduğunu anlatıyordu.Ben de “inşaallah başkaları için mümkün olmayan bu lütfü Allah benden esirgemez. Yalnız sizden bu hususta bana yardım etmenizi rica edeceğim. Yemeğini ona benim götürmemi sağlayabilir misiniz?” dedim.“Bizden rica ettiğiniz şey bu ise, hay hay, gayet kolay” dediler.Sabahın erken saatlerinde, hocanın yemeğini elime aldım, misafir kaldığım ev sahibi birisini çağırarak, şeyhin bulunduğu bahçeyi bana göstermesini söyledi. Bu kılavuzla beraber önce camiye geldik, sonra adam, bana bahçeyi gösterdi, her zaman olduğu gibi yemeğin bırakılacağı yeri işaret ederek geri dönüp gitti. Adamın gösterdiği yere geldim. Yemeği yerine bıraktım. Yanına da bir küçük kağıt parçasına şunları yazdım:“Nedir? Kimdir? Nedendir? Nasıldır? Neredendir?... Ne zamandır?...”Sonra geriye döndüm, oraya yakın bir yere oturdum. Şeyh'in gelmesini beklemeğe başladım. Aradan bir saat kadar bir zaman geçmemişti ki, uzaktan heybetli, uzun boylu, hafif kamburca, buğday benizli, nuranî, aksakallı, orta omuzlu ve başı açık bir ihtiyar belirdi. Yemeğini bıraktığım yere doğru yaklaştı ve yemeğini alırken gözleri, kağıttaki yazıya ilişti, eline aldı ve okudu, okuduktan sonra telaşlı telaşlı sağa sola bakınmaya başladı.Hemen yanma koştum, gözlerini kaldırınca karşısında beni gördü ve derin derin baktı, sonra yavaşça, dedi ki: “Korkma, bana biraz yardım et de kalkayım.” Ona yardım ettim, ayağa kalktı, bahçeye doğru beraberce yürümeye başladık. Orada bir su arkının yanana geldik, yüzünü yıkadı ve oturdu, gözlerini yummuştu, bir ara

sessizce düşündü. Kendi kendine (La havle vela kuvvete illa billah) dedi. Bunu üç defa tekrarladı, sonra bana döndü:“Oğlum, beni üzdün, bütün zillet ve hakirliğimle daldığım taat ve ibadetimin zevkini yarıda bıraktırdın. Yine bana, nefsin yakalandığı en tehlikeli hastalıklardan, şek, şüphe ve şaşkınlık üzüntülerini hatırlattın. Allah seni affetsin! Sen kimsin, söyle bakayım”.“Eski talebelerinizden Pencaplı Abdullah'ın oğlu, Hayran.”“Öyle mi? Ad'af’ın oğlu musun? Hoş geldin, baban nasıl?”“İyi,” dedim.“Görüyorum ki, aynen babanın düştüğü musibete duçar olmuşsun.”“Evet efendim. Sizi bana haber veren ve yanınıza gelmeme sebep olan da o idi.” Hoca dalgın dalgın bana baktı, sonra gözlerini yanımızdan akan berrak suya çevirdi. Gayet dalgın bakıyordu suya. Gözleri yaşarmıştı. Sonra şöyle dedi:“Bu asrın gençleri..., acı sizin haliniz, sizler îman yoluyla gelen hakikat ile, akıl yoluyla gelen idrakin meyvelerisiniz. Felsefeden bir parça alıyorsunuz, dinden de -şayet mümkün olursa- bir parça koparıyorsunuz, sonra kafanızda dinle felsefenin birleşemeyeceği hatası yer ediyor. Akılla dinin uyuşamayacağını kabul ederek felsefenin imansızlığa götüreceği kanaatine saplanıyorsunuz. Hayır! Hakikat hiç de öyle zannettiğiniz gibi değil oğlum! Bilakis felsefî bilgi; akıl yoluyla Allah'ı tanıma bilgisidir. Çünkü felsefenin temeli iman, akıl metodları ve idrak kuralları üzerinde inşa edilmiştir.Fakat felsefe, denizler üstünde bir denizdir. O denize açılan kişi sahilinde tehlikeler ve şüphelerle karşılaştığı gibi derinliklerinde huzuru, selameti ve îmanı bulur, elde eder. Daha önce babanıza da söylemiştim bunu.”Hemen hocanın eline kapandım ve ona, mütereddit halimden, şek ve şüphenin bana verdiği şaşkınlıktan şikayet ettim. Yolumu aydınlatmasını rica ettim. Bunun üzerine bir müddet düşündü, sonra, dedi ki:“Hayran! Bu zannettiğin gibi kolay ve ucuz elde edilen bir şey değil, uzun bir zamana ve çok çalışmaya ihtiyaç var. Öyle bir zamanda geldin ki, benim şu anda bir ayağım kabirde, diğeri dünyadadır... Köyde evin nerede?”“Benim köyde evim yok efendim, köye henüz dün geldim. Köy muhtarının evinde misafir kaldım, bana ikram ve izzette bulundular.”“Bu köyde evleri kiraya vermezler, muhtarın evinde de misafir kalman doğru olmaz... Kalk şimdi köye git, oradan, kendine yatacak döşek, üzerine örtecek yorgan ve bir de büyücek defter al gel. Hemen bu gece derse başlayalım. Çünkü en sakin ve uygun vakit gecedir. Gündüzümü sana ayıramam. Zira onu, dünyanın zevk ve lezzetlerinden, huzur duyduğum çağlayan suların kenarında, hışırdayan yaprakların arasında, ağaçların gölgesinde sabah namazından akşam gün batıncaya kadar, Allah'ı zikretmek ve ibadet etmek için ayırdım, ikinci bir kere görüşünceye kadar Allah'a ısmarladık şimdi.”Akşamüzeri yatağım sırtımda camiye geldim. Kimseler yoktu, sadece caminin kandillerini yakan bir ihtiyar vardı, sabah beni köyden camiye getiren ve bana kılavuzluk eden adamdı bu ihtiyar. Geldiğimi görünce, bana doğru yaklaştı, selam verdikten sonra, halimi hatırımı sordu: ben de ona, İmam Buharı hazretlerinin merkad-i şerifi yanında ibadete çekileceğimi, camide de yatmaya karar verdiğimi söyleyince; ihtiyarın yüzünde memnunluk belirtilerinin sevinci göründü ve dedi ki:“Çok memnun oldum, fakat üstad Mevzun gibi bizi sohbetinizden mahrum etmeyiniz. O da senin gibi bundan 5 sene önce merkade mücavir olarak gelmişti, sonra ibadete daldı, hiç kimseyle görüşmez oldu, biz de onu göremiyoruz, ben köyden gelmeden önce, o, sabahları çok erken saatlerde bahçeye çıkıyor. Akşam güneş battıktan sonra, karanlıklar etrafı sarınca camiye dönüyor. Bunun için kimse göremiyor onu. Zaten o da kimsenin kendisini görmesini istemiyor,” dedi. Ben de ona:“Caminin ferraşı sen misin?” Dedim.“Evet, ben bu camiye tam elli yıldan beri hizmet etmekteyim.”“Güzel ama! Bu, camide namaz kılanları göremiyorum.”“Nerden gelsin namaz kılmak isteyenler. Cami köye çok uzak! Yoldan geçen veya merkadi (İmam Buharî'nin mezarı) ziyarete gelenler olursa bu camide namaz kılarlar.Biraz daha konuştuktan sonra, birlikte akşam namazını, sonra da yatsı namazını eda ettik. Bana suyun bulunduğu yeri gösterdi, veda ederek yanımdan ayrıldı ve köye gitti. Kapıyı kapadığım sırada Üstad'ın kapısının açıldığını gördüm, beni çağırıyordu, yanına gittim. Selam verdim, elini öptüm. Oturmamı söyledi, oturdum, halimi ve hatırımı sorduktan sonra bir saat kadar babamdan bahsetti. “Defterin yanında mı?” dedi; ben de “Evet yanımda,” dedim. Bunun üzerine; “Şimdi dinle beni, benim söylediklerimi ve senin sorduklarını yazacaksın ve bu deftere yazdıklarını da gündüzleri yeniden bir daha okuyup derslerini tekrar etmiş olacaksın. Ben senin için, sorulu cevaplı (dialog şeklinde) öğretim yolunu seçtim, çünkü bu; diğer metotlara nazaran anlama anlatma ve tartışma yönünden daha kolay bir öğretim yoludur.Şimdi sor bakayım sorularını,” dedi. Hayran bin Ad'af:“ Benim sorularım, o küçük kağıda yazdığım sorulardır. Onları huzurunuzda bir daha tekrar etmeyi edebe uygun bulmuyorum.” Ebu'n-Nur el-Mevzun:

“Bu sorular, insandaki düşünce duygusunun başlangıcından bu yana bütün gelmiş geçmiş filozofları, hatta insanların hepsinin akıllarını bir hayli meşgul etti. Bu sorulara cevap verecek ilim ancak felsefedir. Fakat felsefe-nin verdiği cevapların, doğru, sahih ve ikna edici bir cevap olduğunu veya olmadığını ileride anlatacağım zaman kavrayacaksın.Felsefe her şeyi tanımak ve bilmek ister; her şeyin hakikatini, mahiyetini, aslını ve gayesini. Hatta bununla da iktifa etmez. Daha ötelerine, zahirî görünüşlerinden başka, gizliliklerine kadar nüfuz eder. Görüp hissettiğimiz şu alem'in ötesini ve öncesini araştırır: Bu kainat'ı kim yarattı? Neden yarattı? Ve ne zaman yarattı? Bunu yaratan varlık kimdir? Zatının aslı ve mahiyeti nasıldır? Sıfatları nelerdir ve bu sıfatların hakikati nedir? Sonra insanın hakikati nedir? Akıl nedir? Nasıl idrak eder ve bu idrakin eriştiği hakikatlerin doğruluğu ne derecedir?Hayır dediğimiz şey nedir? Güzel dediğimiz şey nedir? Neden hayra hayır, güzele de güzel denmiştir? Ve buna benzer şeylerin hakikatini, başlangıcını anlamak, bilmek ve tanımak ister. Felsefenin birçok tarifleri vardır.“Felsefe, eşyanın hakikatini araştıran bir bilgi dalıdır.” “Felsefe, temel bilgilerin ana ilkesini araştıran bir bilgidir.”Bu iki tariften başka da felsefe tarifleri vardır. Benim tarifim ise şöyledir: “Felsefe, temel bilgilerin hepsinin başlangıç noktasını akıl gücüyle idrak etme çabasıdır.” İleride benim bu tarifimin doğruluğunu anlayacaksın.”Hayran bin Ad'af: “İlim de eşyanın hakikatinden bahsetmektedir. İlim, Felsefe'den ayrı mıdır? Ebu'n-Nûr el-Mevzun: “İlim ile Felsefe'nin arasındaki fark, ilim kainatın zahirî nizam ve şartlarıyla uğraşır. Felsefe ise bu kainatın aslını, hakikatini, illetini araştırır ve onunla uğraşır. Tabiat bilgini maddenin görünen olayları üzerinde araştırma yapar. Bunu yaparken hiç o maddenin aslı veya varlığının sebep ve illetleri üzerinde araştırma yapmaz. Matematik bilgini, aritmetik ve geometri üzerinde inceleme ve araştırma yaparken, zaman ve mekan üzerinde durup, onun hakikati ve mahiyeti hakkında hiç bir inceleme yapmaz. İşte Matematik ve Tabiat bilgini inceleme ve araştırmalarını akıl yoluyla yaparlar. Her ikisi de ancak bu akıl sayesinde inceleme ve araştırmanın zevk ve lezzetini tadarlar. Fakat aklın mahiyeti ve yapısı hakkında hiç bir inceleme yapmazlar. Çünkü gerek matematikçi gerek tabiat bilgini, maddenin iç esrarının hakikatine nüfuz edemeyen bilgiler üzerinde uğraşırlar. Buna karşı filozof, hem bir şeyin aslını ve illetini, hem de sebeb-i vücudu hakkında araştırma ve inceleme yapar, sonuçları bildirir. Filozof, Aklın, Ruhun, Zamanın, Mekanın niteliğini ve idrak gücünün hakikatini, doğru düşünmesi bakımından Aklî hastalıklardan salim olmasını, bunların hepsini ele alarak, üzerlerinde incelemeler yapar. Kısacası; filozof hem akıl hem de düşünülen şey üzerinde araştırma ve etütler yapan akıl kaideleri ile hareket eden bilgindir. İşte, bu, Kainatın hakikati, illeti, nedeni üzerinde araştırma ve incelemeden doğan Varlık ilmine Varlık Felsefesi (ontoloji) denilir.Akim mahiyeti, hakikati ve onun idrak etme gücü üzerindeki araştırma ve incelemeden doğan ilme de Bilgi felsefesi (epistemoloji) denilir. İyiyi kötüyü, hayrı ve şerri, güzeli ve çirkini ayırarak hayır ve güzelin üzerindeki araştırmalardan doğan bilime de, Değerler felsefesi denilmektedir. Burada sana izah ederek açıklayacağım yalnız Varlık Felsefesi ile Bilgi Felsefesi'dir. Bunun ikisinden başkası bizim için önemli değildir,Hayran bin Ad'af:“ Anlayamadım sayın hocam! Mevzuun birisi ötekisinden niçin daha önemlidir?”Ebu'n-Nûr el-Mevzun: “Bunu anlayamayacak ne var! Biraz düşünmeyle, niçin önemli olduğu idrak edilir, ihtimam gösterdiğim konu çok açık ve bariz bir şekilde zuhur etmektedir. Bahis konusu olan Varlık Felsefesi, bütün mevcudatı ele alarak, onun hakikati, var oluş nedeni ve illeti üzerinde, Yaratan (Halik) ile yaratılmış (mahlûkat) üzerinde araştırma ve incelemeler yapan bir bilimdir. Ele aldığımız ikinci konu ise, Akıl yoluyla elde edilen bilgilerin ne dereceye kadar doğru olduğu ve bu bilgileri aklın nasıl elde ettiği, elde etme araçları ve yolları üzerinde inceleme ve araştırma yapan filozofların bu husustaki görüşlerini öğreten bir bilimdir. Sende ruhi boşluk yaratan, kafanı kurcalayan, seni şüpheye düşüren soruların cevabı yalnız bu iki konu içindedir. Bu sorularının, hayır ve şer, güzel ve çirkin gibi konuları araştıran değerler felsefesi ile alakası yoktur.Hayran bin Ad'af: “Evet, buyurduğunuz gibi benim kafamı meşgul eden konu hemen hemen “Varlık felsefesi” ile alakalıdır. Ancak bilgi ile ne derece alakalı olabilir?” Ebu'n-Nûr el-Mevzun “Öyle sanıyorum ki, kafanı sadece metafizik meselesi meşgul etmektedir. Bu ise ancak Bilgi Felsefesi'nin ışığı altında mütalaa edilir. İncelememizde doğru bir metod takip edebilmek için bilgi felsefesinde beyan edilen bilgi yollarını, takip ettiği metot ve vasıtaları ve bunların konumuzla ne derece ilgisi olduğunu, konuyu kavramak için ne nisbette yardımcı olabileceğini öğrenmek gerekir.” Hayran bin Ad'af: “Hocam, sözünüzden de anlaşıldığına göre Bilgi Felsefesi, Varlık Felsefesi'ne yardım eden metafizik meselesinde ve gerçeği bulma hususunda bir vasıta ve metot olarak görünmektedir. Öyle mi?”Ebu'n-Nûr el-Mevzun: “Evet öyle.” Hayran bin Ad'af: “Bu itibarla felsefenin esas konusu metafizik meselesidir. Ebu'n-Nûr el-Mevzu: “Evet, felsefenin hedefi geçmişte, halde ve gelecekte Allah'ı aramak, O'nu tanımak ve bilmektir.”Sonra üstad yastığın altından büyük bir kitap çıkardı.

“Haydi, artık derse başlayalım,” dedi. Hayran: “Kitabın adı nedir hocam? Ebu'n-Nûr: “Bu, Allah'ı arayan mütefekkirlerden bahseden bir kitabdır. Hayran: “İsmi nedir? Ebu'n-Nûr: “Yunan Filozofları”. Hayran: “Nasıl oluyor da bunlara Allah'ı arayan mütefekkir diyebiliyorsunuz?” Ebu'n-Nûr: “Kitap Allah'ı arayan mütefekkirlere aittir, biraz önce söylemedim mi? Felsefenin özü Allah'ı aramaktır diye.”Hayran: “Ben, Yunan filozoflarının bazı görüşlerini okudum, kafir oldukları kanaatine vardım.” Ebu'n-Nûr: “Vardığınız kanaat doğrudur, onlar kafirdirler ama yalnız Yunan tanrılarını inkar etmişler, hakiki Tanrı'yı (Allah'ı) inkar etmemişler, onu arıyorlar. Allah'ı arayan bu muteberlerden bir kısmı, Hakkın zatını tasavvur etmekten acze düştü. Diğer bir kısmı da, acze düşmekle beraber dalalete sapmışlardı. İleriki bahislerimizde de göreceğiniz gibi, onlardaki keskin zeka ve samimi araştırma, kainata şaşkın ve acemice bakışlarla doluydu. Şek, şüphe, birbirine zıt fikirler, açık ve kapalı safsatalardan meydana gelen zifirî karanlığın içinde saklıydı. Yunanlıların ilk filozoflarından olan Miletli Thales (M. Ö. 600)6 kendisinden sonra gelen bütün filozofların, hatta tüm insanlığın zihnini meşgul eden kandırıcı bir ukde ile işe başladı. Ona göre, gördüğümüz kainatın yoktan yaratılmış olması mümkün değildir. Her başlangıç hakikatte değişimden başka bir şey değildir. Dolayısıyla kendisinden bütün bütün maddi objelerin meydana geldiği ezelî ve ebedî bir ilk madde (arkhe) kabul etmek gerekir ki bu su'dur. Evet, bildiğimiz su.Anaksimenes ise,7 suyu değil da hava'yı arkhe (ana madde) olarak kabul etmektedir. Anaksimenes'e göre hava, sudan daha çok değişme, birleşme ve ayrılma niteliğine sahiptir. Çünkü hava, soğutulunca su, ısıtılınca buhar olur. Isıtma fazlalaşırsa eski haline dönüşür. Biraz daha ısıtılınca ateş karışımına inkılap eder. Ve böylece gördüğümüz güneş ve ay meydana gelir. Şayet hava yoğunlaşırsa beyaz bulut olur. Sonra su olur, eğer yo-ğunluğu çok şiddetti olursa toprak, taş ve maden meydana gelir. Hayat için hava şarttır. Hava olmadan hayat olmaz. Dolayısıyla kainatın ana maddesi su değil, havadır. Anaksimenes'in görüşü zahirî yönden basit gibi görünmekte ise de derin mana taşır.Anaksimandros8 diyor ki:“Su veya hava’nın kainatın ana maddesi (arkhe) olması uzak bir ihtimaldir. Zira suyun ve havanın özellikleri kainatta bulunan maddelerin özelliği ile bağdaşamaz. Su’yun kendine mahsus özel sıfatı vardır, hava’nın da kendine göre özellikleri vardır. Kainattaki maddelerin ise daha başka ve onlardan ayrı özel vasıfları vardır. Bir şeyin ana maddesinin başka, onun meydana getirdiği veya ondan teşekkül eden maddenin daha başka özellik ve sıfatlar taşımasını akıl kabul etmez.” İşte bunun için Anaksimandros, aklıselime uygun olan şu sonuca varır: “Kainatın esası, hudutsuz ve sonsuz, bununla beraber şekli olmayan bir maddedir.”İşte burada, benim önceden size izah ettiğim, hikmeti anlamış olacaksınız; eski Yunan filozoflarının Tanrıları inkar etmelerindeki, mazeretleri bu yöndendir. Onlar bu kainatın kaynağını, fikir ve akıl yoluyla araştırma gücüne sahip kimselerdi. İyi ve kötü gibi beşerî sıfatlara sahip Yunan Tanrılarının dışında kainatın kudret kaynağı olan hakiki Tanrı'yı (Allah'ı) arıyorlardı. Aklî yönden ileriye ışık tutan bu araştırmayı yapacak kapasitede idiler. Bu kainatın sarhoş, yalancı, sahtekar, zani ve bütün kötülüklerin kaynağı olan Yunan tanrılarının yaratığı olduğunu akılları kabul etmiyordu. Bunun için de hakiki Tanrı'yı (Allah'ı), arıyorlardı. Hiç bir şeye benzemeyen ve onların şuur ve idraklerinin üstündeki hakiki ilahî kuvveti idrak etmeye çalışıyorlardı.Hayran:“Yunanlılarda taptıkları tanrılardan başka tanrı inancı veya fikri mevcut muydu?” Ebu'n-Nûr: “İnsan, yeryüzünde akliyle düşünen bir varlık olma sıfatına malik olduğundan bu yana, hakiki tek tanrı (Allah) düşüncesi ve inancından yeryüzü halî olmamıştır. Eski Yunan filozoflarından Xenophanes’in9 düşündüğü tek tanrı inancını bizzat kendisi nasıl anlatıyor, Bu düşüncesiyle zamanın en ulvî mertebesine yükselen, Xenophanes, Yunan mitolojisinde anlatılan insan tabiatındaki (antrophomorphyrue) tanrı anlayışını reddediyor ve ilah olarak taptıkları insan gibi yiyen içen, doğan ve ölen tanrılarıyla istihza ederek onlara şöyle haykırıyor: “Bu tanrıları, ilahları insanlar kendileri icad edip kendi şekillerinde tasavvur ettiler. Eğer öküzler, aslanlar ve atlar resim yapmasını bilselerdi onlar da insanlar gibi kendilerine benzeyen ilahlar yaparlardı. Hayır. Hayır! Bu tanrılar Tanrı olamaz, onlar ilah değillerdir. Hakiki Tanrı bunlardan başkadır. O, bütün kainatın ötesinde, onların

6 Thales: Milet ekolünün korucusu olup adı geçen kentte yaklaşık M.Ö. 624 yılında doğmuş ve 546 yılında ölmüştür. İlk kâinat telakkisi ve evrenin aslının su olduğunu söylemesiyle ün kazanmış Antik Çağ filozofudur. Yunan felsefesinin Thales ile başladığı söylenir. Matematik ve Geometri konusunda da adına izafe edilen bazı keşifleri vardır. Mısır'a seyahat edip orada eski çağ kültüründen faydalanmıştır.7 Anaksimenes: Milet ekolüne mensup olan bu filozof da adı geçen kentte M.Ö. 584 yılında doğmuş ve M.Ö. 524 yılında ölmüştür. Kâinatın aslı su değil havadır ve her şey havadan meydana gelmiştir.8 Anaksimandros: Thales'in öğrencisi olan bu filozof da Milet'te yetişmiş ve M.Ö. 610-545 yılları arasında yaşamıştır. Ona göre kâinatın asıl maddesi sonsuzluk anlamına gelen Apeiron'dur.9 Xenophanes: (M.Ö. 570-475) yılları arasında yaşamıştır. Felsefe tarihinde ilk olarak çok tanrıcılığa karşı çıkan ve bunun yerine tek tanrıcılığı savunan bir filozoftur. Özellikle Yunanlıların insan şeklinde tasavvur ettikleri Tanrı fikrine karşı çıkmış ve zencilerin tanrılarının zenci şeklinde düşünüleceğini, atların da resim yapmaları mümkün olsa Tanrılarını at şeklinde düşüneceklerini belirterek insan şeklindeki İlâh fikrini reddetmiştir.

üstünde, her şeyden ulvî, hiç bir suret ve şekilde bize benzemeyen, bizim yapımızda olmayan, bizim gibi düşünmeyen, gören, işiten ve düşünen bir tek, parçalanmayan tümdür. Bu büyük tek varlık olan Tanrı'nın zatını idrak etmek için de Xenophanes diyor ki: “Bu Tanrı'nın zatını, hakikatinin ne olduğunu idrak etmeye bizim aciz aklımız muktedir değildir.” Ve bu sözüyle metafizik tarihinde iki bin sene ileriye giderek diyor ki:“Hiç bir insan; Tanrının zatını ve sıfatlarını tamamıyla bilemez. Çünkü bunu idrak etmeye aklı muktedir değildir. Şayet tesadüfi olarak zatını vasfedip açıklarken hepsinin hak olduğunu, tek tanrının vasfına uygun düştüğünü anlasa bile, onun aklı, bu hakikati idrak etme kudretine sahip değildir. Ve böylece söylediğinin hak olduğunu bilmekten uzaktadır.”Hayran: “Sayın hocam, sözlerinizden anladığıma göre; Xenophanes bu görüşüyle zamanından iki bin sene ileriye adımlar atarak, felsefenin Allah'a imanla sonuçlandığını açıklamaktadır. Hakikaten bu böyle ise lütfen bu hususta beni aydınlatınız. Böylece Peşayer Üniversitesinde okuduğum felsefecilerin safsatalarından beni kurtarmış olursunuz.Ebu'n-Nûr: “Sana önceden de söylediğim gibi sabırlı olman gerekir. Şimdi bu tavsiyemi bir daha tekrar ediyorum, sabırlı ol! Hemen birini açıklamakla doğrudan doğruya sonuca geçmek fayda vermez. Senin fikrini meşgul eden felsefeye eski ve yeni filozofların görüşlerini anlamadan geçmemiz yerinde olmaz. Şayet yenilerin görüşünü geçmişlerinkini anlatmadan izah edecek olursak, birisi gelir, “hayır eskilerin görüşü doğrudur” der ve aklını, fikrini bulandırır. Böylece döner dolaşır, yine dûçar olduğun şek ve şüphecilik hastalığına tutulursun. Yenilerin görüşlerini anlayıp tamamıyla idrak etmek için elbette geçmişlerin ilmini bilmek gerekir. Bu hususta biraz sabırlı olman lazım!Hayran “Sayın hocam! Görüşlerin ve düşüncelerin sırasıyla birbirine bağlanmasının hikmetini şimdi anlamış bulunuyorum, beni bu hususta mazur görünüz.” Ebu'n-Nûr “Bunlardan sonra gelen filozof Parmenides'dir.10 Bu filozofa göre nesnelerin hepsi daima değişen şeylerdir. Biz bu nesneleri ancak zahiri görünüşleriyle tanırız. Görünüşleri itibariyle değişme ve yok olma sıfatlarından kurtulamazlar. Bu, gibi sıfatlardan uzak bir şey vardır. O da, varlık (l'etre) sıfatıdır. Bu daimî bir var olmadır, bizim de kainatta asıl olarak alacağımız ancak bu varlıktır.Hayran: “Varlık dediğimiz nesne nedir?” Ebu'n-Nûr: “Parmenides bize bunu şöyle anlatmaktadır:“O, ezelî, değişmeyen, yok olmayan, öncesi olmayan, sonrası olmayan ezelden ebede daimi var olan, hareket ve sükûndan münezzeh, parçalanmayan bir bütün, bir halden diğer bir hale geçmeyen kamil, tam ve kül olan ve O'nun ötesinde başka, bir varlık olmayan tek varlık'tır” Hayran: “Nasıl olur da hem var olur, hem de hareket ve tegayyür (değişme) sıfatından uzak olur? Halbuki biz bütün var olan şeylerin, hareket ettiğini ve değiştiğini görmekteyiz.” Ebu'n-Nûr: “Bizim hissedip gördüğümüz şeyleri, Parmenides varlık kategorisinde görmemektedir. Ona göre bunlar ancak var olan şeylerin, görünüşüdür. (Apperences) ve bu varlıklar yok olup fena bulmaya mahkûmdur. Ezelî varlık ise ebediyyen vardır. Eşya değişme sıfatıyla muttasıf olup, değişen varlıkla değişmeyen bir varlık, var olanla var olmayan bir varlık birleşemez.” Hayran: “Hocam, burasını anlayamadım, Parmenides'in bu sözü (Vahdet-i vücud) varlık birliği manasına mı geliyor?”Ebu'n-Nûr: “Evet, öyle açıklıyor, Hayran. Akıl tecerrüd etmektedir. Aslında bu filozoflar hissedip gördüğümüz mevcudatı inkar etmemektedirler.Onlar sadece bu mevcudatın aslı olan, kamil, değişmeyen, sabit; mevcudattaki sıfatlardan mütecerrid ve yoktan var edici, yaratıcı sıfatına sahip varlığı aramaktadırlar. Ben şuna inanıyorum ki: İşte bu belki de, onların kasdetmedikleri ve duymadıkları tek varlık olan Allah'ı arama ve tanıma ve ona inanma arzusudur.Parmenides'ten sonra talebesi olan Melissos geldi.11 Üstadının görüşlerine, bu varlığın sonsuzluğu fikrini ve onun daima diri ve bilici olduğunu açıkladı. Bu filozofun; “varlık ezelî, ebedî ve sonsuzdur. Hareketten münezzeh bir diridir, daimî bilendir.” Sözünü isbat etmek için öne sürdüğü delilleri dinlediğinde, benimle beraber şöyle diyeceksin: “bu filozoflar tek ve bir olan varlıktan, yani Allah'tan bahsetmektedirler. Onlar bunu ister idrak etsinler ister etmesinler...” Melissos, görüşünü isbat için, diyor ki: “Her değişen varlığın elbette bir başlangıç noktası vardır. Bu varlık, değişen bir yaratığa benzememektedir. Aksi takdirde “var olmayan”dan meydana gelmesi gerekirdi. Öyleyse varlığın başlangıcı yoktur. Başlangıcı olmayan bir varlığın nihayeti de yoktur. Nihayeti olmadığına göre hareketsiz demektir. Çünkü ondan sonra hareket edecek bir son yoktur ki, orada nihayet bulsun. O, değişmeyendir. Şayet değişen bir varlık olsaydı, “Biz”den daha çok olurdu. Halbuki O, birdir,

10 Parmenides: Felsefe tarihinde Elea diye bilinen okulun kurucusu olan bu filozof M.Ö. 540-470 yılları arasında İtalya'da yaşamıştır. Özellikle Varlık felsefesi ve hareketin izafiyeti prensibini öne sürmüştür.11 Melissos: Demokritos'un öğrencisi atomcu bir filozoftur.

ezelîdir. Ebedî ve diridir... İrade sahibidir. Bilici ve değişmeyen bir varlıktır...” Hayran, bunları düşün de öyle karar ver.Daha sonra gelen Herakleitos12 iki görüş arasında bir orta yol izledi. Şöyle diyordu:“Gördüğümüz gibi, her şeyde daimi bir değişme vardır. Bir çevrilme, bir halden diğer bir hale geçme vardır. Bir an için de olsa, eşya, tek bir hal üzerinde durmamaktadır. Bizim müşahede ettiğimiz istikrar ise nisbîdir. Bununla beraber, gördüğümüz istikrar, vehimdir. Değişme halini görememenin aczinden doğmaktadır.”Herakleitos, şu neticeye varmıştır:“Bir şey aynı anda hem var, hem de var olmayandır. İşte bu var olanla var olmayanın birleşmesi anında var oluş meydana geliyor ki, bu varlığın hakikî aslıdır.”Fakat Herakleitos hayal üzerinde durmamakta, kainatın açıklanması hususunda, tabiata yönelmekte, eski görüşlere dönmektedir.“Kainatın asli ateş'tir. Sonra ateş, havaya çevrildi, hava suya, su da cemadata...”Böylece cemadat suya, su havaya, hava ise ateşe dönüştü. Herakleitos'un iddiası şöyle bir sonuca varıyor:“Canlının hayatı ısıyla beraber yaşamaktadır. Ruh ise bizzat ateş'ten ibarettir.”Bundan sonra “dört unsur filozofu” olarak bilinen Empedokles gelmişti. Önceleri Parmenides ile Herakkitos arasındaki görüş ayrılığını birleştirmek istedi. Şöyle diyordu:“Varlık, atom'lardan tekevvün etmiştir. Parmenides’ın varlığın özellikleri konusundaki: “O, ne artar, ne de azalır”, sözü tamamen atomlara mutabık bir hükümdür. Herakleitos'a ait daimî var oluş fikrinin ise cisimlere mutabık ve muvafık olması mümkündür. Çünkü cisimlerde daimi bir değişme şekli vardır.”Bu görüşünden sonra Empedokles:13

“Daima değişen ve kainatın aslım teşkil eden bir madde: Su, hava ve ateş, görüşü ile “varlığın değişmezliği” görüşü arasında orta bir yol tutmak istedi. Böylece on sekizinci yüzyıla kadar hakim olan (dört unsur) nazariyesini ortaya attı. Teorisi şöyleydi:“Varlık dört unsurdan teşekkül etmiştir: Toprak, Su, Ateş ve Hava. Kainattaki her şey bu dört unsurdan oluşmuştur. Aralarındaki ayrılık nisbî farklılıktan başka bir şey değildir...”Buraya kadar Empedokles kendi zamanındaki ilimlere paralel hareket eden filozof olarak asrının görüşünü aşarak atom fikrini ortaya atmaktadır. Atomları hareket ettiren gizli bir kuvvetten bahsederken, mazbut bir düşünüşle işe başlıyorsa da meseleyi kısır bir hayal içinde sonuçlandırıyor. Buna misal olarak bakınız ne diyor:“Gördüğümüz kainatı meydana getiren asıl madde (arkhe) haddizatında ölüdür. Onda “hayat” denilen, bir “canlılık” ve “hareket” yoktur. Bu itibarla, ölü ve hareketsiz maddeyi harekete getiren ve canlandıran onun dışında bir kuvvetin mevcut olduğunu elbette kabul etmemiz gerekir.”Bundan sonra verimsiz ve kısır bir hayale doğru sürüklenir:“Maddenin hareketi, birleşme ve ayrılmadan ibarettir. Bunun ikisi de birbirine zıt şeylerdir. Bir kuvvetten meydana gelmeleri mümkün değildir. Elbette bunlar için iki kuvvetin mevcudiyeti zaruridir. Bu kuvvetin birisi pozitif, diğeri de negatiftir. İşte bu iki kuvvetin birisi sevgi, diğeri ise nefret'tir. (L'amor et la discotde). Bu dört unsur “Sevgi” kuvvetiyle birleşir. “Nefret” duygusuyla de birbirinden ayrılırlar. Sonra “Sevgi” bütün kuvvetini toplayarak, kainatta gördüğümüz şeylerin birer birer telifine ve inşasına başlar. Kainattaki her şey bunlardan teşekkül eder.” der.Hayran: “Hocam! “Sevgi” ve “Nefret” kuvveti neden ileri gelir?” Ebu'n-Nûr: “Hayal kuruntuları üzerine kurulmuş bir görüşle mi münakaşa etmek istiyorsun? Dur dinle!...”Empedokles, bununla da yetinmez:“İlahlar (tanrılar) ve bütün canlılar dört unsurdan tekevvün etmiştir, ancak bunların içinde tercih edilen maddeler, hava ile ateştir. Ateş, Zeus tanrısı; Hava, Hera, yerküresi Eros tanrısı, su ise Nesos'u temsil eder. Nesos ağladıkça yeryüzüne yağmur damlaları düşer.” demekten çekinmez. Sonra, boş ve temelsiz sözleriyle safsatanın en aşırısına gider ve:“İnsanlar, günah işlemiş ilahlardan başka bir şey değildir. Bu sebeple bütün beşeriyete saadet saraylarından uzakta yaşamaları şartıyla, ceza hükmü verildi. Onlar “fani insan” kılığına sokuldu. Canlı cisimler, yeryüzünde başlangıçta kolsuz, gövdesiz ve bacaksız meydana gelir. Omuzsuz kol, alınsız göz teşekkül eder. Sonra bunlar “sevgi” kuvvetiyle bir araya getirilir, toplanır, eklenir, insan olur!..” Hayran: “Hocam! Nerdeyse beni eski şüphelerime döndürecek bu sözler! Çok rica ediyorum. Bu safsata dolu sayfalarıkapayınız.” Ebu'n-Nûr: “Bu söz ve görüşleri zikretmekteki maksadım, filozofların, nasıl tedrici bir fikir çelişmesi içinde bu kainatın hakikatini idrak etmeye çalıştıklarını sana göstermek ve nasıl idrak ettiklerim belirtmektir. Bu araştırmalar bir gölge mahiyetindedir. Metafizik, asırlar boyunca, felsefenin en fazla meşgul olduğu konuyu teşkil etmiştir. Biraz sabırlı ol! Seni istenilen esas gayeye ileteceğim.

12 Herakleitos: M.Ö. 544-484 yılları arasında Efes'te yaşamış bir filozoftur. Her şeyin aslının ateş olduğunu iddia etmiştir. Ona göre kâinatta sürekli bir değişme mevcuttur.13 Empeokles: Sicilya'da M.Ö. 495-435 yılları arasında yaşamış bir filozoftur. Kainatın bütün olarak değişmesini inkâr etmiştir. Kâinatın aslının dört unsur yani toprak, su, hava ve ateş olduğunu öne sürmüştür.

Sonra, Atomist felsefe görüşünün sahibi Demokritos14 geldi. Maddenin bölünmesi mümkün olmayan en küçük parçasını düşünmüş ona, Yunancada “bölünemez” anlamına gelen “atom” adını vermiştir.Demokritos, atom fikrini daha geniş bir şekilde izah ederek şöyle der:“Kainat, sonu olmayan, sayılamayan atomlardan tekevvün etmiştir. Bu atomlar, birbirine benzer, her biri aynı cinstendir. Ezelî ve ebedî olup kendiliğinden hareket eder, boşlukta dönen cisimlerdir. Atomların hareket ve çarpışmasından bütün eşya meydana gelmiş, böylece bütün kainat teşekkül etmiştir.”“Eşyadaki sıfat ayrılıkları ise; bir cismin teşekkülü anında, atomların birbirleriyle bileşim ve karışımlarında aldığı şekil, tip ve biçimden veya onlara bakan kişilerin bakış farklarından doğmaktadır.” Kainatın ezelî ve ebedi oluşunu şöyle isbat ediyor:“Var olan bir varlık yoktan var olamaz. Varlık, var olmayana doğru gitmez. Yani; varlık ezelî ve ebedîdir. Varlığı boşlukta olmasaydı, hareketi de olmazdı.”Bunları söyledikten sonra fikirlerini şöylece toparlamaktadır:“Bu kainatta üç ezelî hakikat vardır: Atomlar, boşluk ve hareket (Les atomes, Le vide, Le mouvement).,.”Hayran: “Maddi alemin atomlardan meydana gelmesi aklın kabul ettiği bir hakikattir. Fakat bu atomları yoktan var eden ve onların hareket etmesini sağlayan kimdir?” Ebu'n-Nûr “Demokritos, bu sorulara karşı bir cevap vermiyor ama başkaları cevapları hazırlamışlardır. Demokritos, şu iddiasıyla normal düşünce yolundan ayrılmıştır:“Atom zerrelerinin hareket etmesi (kör) ve tesadüfi zaruretlerden doğan bir sonuçtur. İşte bu kör zaruret onları, harekete, karşılaşmaya, birleşmeye, birbirleriyle mezcolmaya götürmekte ve bu kainatın tekevvün ve teşekkülüne yetmektedir. Böylece kainatta ne varsa, (cansızlar) bitkiler, hayvanlar, insanlar hatta ruhlar ve ilahlar (tanrılar) bile bu atom zerrelerinin telif ve terkibi (kör, tesadüfi bir zaruret) sonucunda meydana gelen kuvvetle boşlukta hareket etmektedir.”Bunu takiben gelen Anaksagoras,15 Demokritos'un bu (kör, tesadüfi zaruret) görüşünü çürüttü ve onu akılsızlıkla suçlayarak görüşlerinde yanıldığını belirtti ve şöyle dedi:“Bu alemde tecellî eden nizamı, mahlûkattaki güzelliği, ölçütü ve biçimli hareketi, kör ve tesadüfi bir zorunluluğun icabı saymak veya onun kuvvetiyle meydana geldiğini sanmak imkansızdır, muhaldir. Çünkü kör bir kuvvet, anarşik hareketten başka bir netice vermez: Maddeyi hareket ettiren kuvvet; irade ve olgun akıl sahibi, bilici, her şeyi gören ve her şeyin hükmünü yerli yerinde ifa vaz'eden bir Hakim'dir.”Hayran: “Bu görüş derin, mazbut ve mantıkî bir düşünce tarzı... Acaba Anaksagoras bu sözleriyle Allah'ın varlığını isbat etme gayesini mi gütmektedir?” Ebu'n-Nûr: “Bilmiyorum, Hayran! Ancak şu bir hakikattir ki, Allah'ın hidayeti Peygamberler’in lisanında, Yunan felsefelerinden çok daha önceydi. Hatta benim kanaat ve düşüncem şudur:Eski felsefî görüşlerin çoğu, Mısır'da, Çin'de ve Hindistan'da görülen tarihin karanlıkları içinde unutulan Peygamberler lisanından kalan bakiyeler olsa gerektir. Hatta doğru dürüst birçok hikmetler ihtiva eden bu felsefeler, haddizatında peygamberlerin sözleri olup filozoflar zümresine mal edilmiştir. Bu hikmetli sözler nübüvvet sahibi veya resullere ittiba eden kişilerin sözleri de olabilir.Şu kadar var ki Anaksagoras, nebilerin getirdiği “tek varlık olan Allah'a iman” esası etrafında dönmüş dolaşmıştır. Aklı seliminin ve mazbut düşüncesinin bu gerçeği idrak ettiğini; “Muhkem olan şu kainatın, bu nizamının, ancak akıllı, iradeli, bilici ve hakim bir kuvvetin eseri olduğunu kabul etmek gerekir.” sözünden anlamaktayız. Şu bir gerçektir ki, Anaksagoras, ruha bağlı felsefî bilim çığırını açan ilk kişidir. Çünkü o, bu gö-rüşüyle, hak ve hakikati ifade eden bir filozof olduğunu göstermektedir. Bu sebepten Aristoteles (M.Ö. 384-322) onun için bakınız ne diyor:“Seleflerinin hezeyan ve safsataları önünde, olgun akimin ve mazbut düşüncesinin isabetli görüşünü muhafaza eden tek adamdır Anaksagoras...”Hayran: “Asıl felsefenin başlangıcına, ancak şimdi gelmiş bulunuyoruz.” Ebu'n-Nûr: “Muhakkak ki, felsefe, insanı hak ve hakikati açıklamaya doğru ileten bir bilimdir. Ancak çok ağır ve yavaş adımlar atarak yoluna devam eder. Şayet önünde, bazı şüpheci ve safsatacıların koyduğu maniler olmasa er geç hakkı bulacak ve ona erişecektir. Mazbut düşünceyi yok eden safsatacılar var oldukça felsefe yerinde sayar durur.” Hayran: “Aldatıcı bir münakaşa manasına gelen, “Safsata” kelimesini çok işitiyorum.” Ebu'n-Nûr: “Safsata” kelimesi “sofistler” tabirinden alınmıştır. Sofistler eski Yunanistan'da yaşamış bir kitle olup, halka birtakım gerçekleri değiştirerek diyalektik ile öğretirlerdi. “Sofist” kelimesi Yunanca'da “öğretmen” manasına 14 Demokritos: Atomcular olarak bilinen okulun kurucusu ve en önde gelen filozofudur. M.Ö. 460-360 yılları arasında Abdera'da yaşamıştır Demokritos'a göre, kâinatın aslı atomdan ibarettir. Atom parçalanmayan anlamına gelmektedir. O atomların ezeli ve ebedi olduğunu söyleyerek materyalist düşüncenin önde gelen ismi sayılmıştır.15 Anaksagoras: M.Ö. 500-428 yılları arasında İzmir civarında yaşamış ünlü bir filozoftur. Kâinatın ezelî ve ebedî olduğu kanaatine sahip olup ona göre evren spermeta denilen tohumcuklardan meydana gelmiştir. Evrenin bir gayesinin olduğunu söyler.

gelir. Onun için bu ad verilmiştir onlara. Aslında her sanat ve ilimde öğretmenlik yapanlara “sofist” denilirken zamanla sadece bunlara denmiştir. Arapların kullandığı safsata kelimesi de işte bu kökten gelmektedir. Sofistlerin belirli bir felsefî doktrinleri mevcut değildir. Hakikatin araştırılmasından ibaret olan felsefî ruhtan da yoksundular. Ancak onlar Yunanistan'da sosyal şartların neticesi ortaya çıkmış öğretmenler gurubuydu. Onların devrinde mitolojik ilahların inkarı bir dalga halinde gelişiyordu. Bir nebze tecellî eden demokratik akım bazı kimselere devlet makamlarının kapılarını açmıştı. Onlar bu havadan istifade ederek halka beyan, hitabet ve diyalektik yoluyla öğreticilik yapıyorlardı. Kendi görüşlerinin halk tarafından benimsenmesinden dolayı övünüyorlardı. Durum öyle bir hal aldı ki, bu mücadele yolunda akıl ve bilgi yolunu yıkıp, ahlaki bağları yok etmeye kadar vardı. Bunların en ileri gelenlerinden ve meşhurlarından sayılan Protogoras’ın16 ortaya attığı: “Her şeyin ölçüsü insandır.” sözü diğer sofistlerin etrafında dönüp dolaştıkları bir mihver olmuştu. Ondan öncekiler “Hakikat, ancak akü ile idrak edilir, hisle değil...” sözü üzerinde, görüş birliğine varmışlardı. “Çünkü hisler insanı aldatır” diyorlardı. Protogoras ise, akıl yoluyla bilimi inkar ederek his yoluyla gerçeklerin elde edilebileceğini ileri sürdü. Görüşlerini şöyle savunuyordu:“Yegane bilim kaynağı (duygular-hasselerdir). İnsanlar yaş ve beden bakımından olduğu kadar duygularında da farklı ve ayrıdırlar.Bu sebeple hakikati idrak etmek imkansızdır. Herkesin düşüncesi kendine göre doğrudur. Bu itibarla, ortada “hata” veya “yanlış düşünce” denilen bir şey yoktur. Her müdrik kişinin düşündüğü şey kendisine göre doğrudur ve sağlam düşüncedir.”Araplar bu görüşe (El-İndiyye) “indî bir düşünce” derler. Bu başlangıç, “Her şeyin mikyası insandır” hezeyanı gibi, herkesi kendi fikir veya yorumunda doğru olduğu inancına götüren bir safsatacının sözüdür.Daha sonra gelen, Gorgias,17 topyekûn her şeyi inkar ediyordu: “İnsanlar arasında anlaşma, anlama, tanışma ve bilme denilen şeylerin vuku bulması imkansızdır.” diyordu.“Görüyorsun ya! Ey Hayran! Böylesine basit ve asılsız bu sözlere “felsefe” demek ve onları felsefe bilimi içine almak doğru olmaz. Ancak şunu takdir etmeliyiz ki; bu safsatacılar saçma görüşleriyle bize Sokrates'i18

kazandırmışlardır.” Hayran: “Nasıl oldu da bu saçma sapan hezeyanlar, Sokrat'ı bize kazandırdı?” Ebu'n-Nûr: “Sokrat, iki bin yıldan beri; hatta günümüze kadar, sağduyu üzerine hakim olan “Bilim Felsefesi”nin temel kurallarını tesis eden bir filozoftur. Bunun üzerinde her ne kadar tartışmalar olsa da ilk esas temeli o atmıştır. Sokrat’ın amacı, bilim kurallarını, akıl esaslarına uygun bir şekilde vazetmek, insanların fikirlerinde “Fazilet” kaidelerinin esas prensiplerini, şüphe götürmeyen bir hak kanun halinde/tesbit etmek hedefini gerçekleştirmekti.Sokrat, hak, hakikat, akıl ve ahlaki faziletlerin, sofistlerin saçma sapan sözleriyle inkar edildiğini gördü. Onların temelsiz iddialarına göre, bütün ilmi esaslar duygulara bağlanıyordu. Sokrat ise; bu esas ve kuralları duygulardan ayırdı, insanların, hükmü üzerinde hilafsız ittifak ettiği akla bağladı.Sokrat diyor ki:“Bilimin temellerini duygular üzerine kurmak makûl bir görüş değildir. Çünkü duygular; durumun, çevrenin, zamanın, mekanın ve ferdin şartları itibariyle değişmeye mahkûmdur. Bu sebeple, bilim için, sabit, değişmeyen bir asıl ve prensip bulmak gerektir. İnsanların ihtilafa düşmeyeceği bir prensip ve esas! Elde ettiğimiz bilgi ve ilimlere bakacak olursak, iki hususta toplandığını görürüz:Birisi duygular yoluyla bize gelen cüz'î idraklarımızla, ikincisi ise, dış duyguların hiç rol oynamadığı (külli idraklarımızla)...Buna misal olarak, “nev”in manasını aklın ne şekilde anladığını, her şeyde bulunan ortak sıfatları nasıl toplayıp idrak ettiğini; bazı şeylerde de zuhur eden geçici sıfatları nasıl çıkartıp attığını açıklamakta ve şöyle demektedir:“İdrak” dediğimiz bu anlama gücü, hissedilmeyen bir şeydir. Dış dünyada bir varlığı yoktur. Ancak bunun “külli idrak” olarak, aklın kendisinin uygulaması olduğu şüphesizdir. Aklın yalnız kendisinin idrak ettiği bir anlama gücü... İşte bizim anlatmak istediğimiz sabit ve değişmeyen asıl bilimlerimizi üzerine kuracağımız temeller, küllî idrak olarak bilinen, aklın bu anlayış gücüdür. Cüz'î idrak duygularımız, insanların durumu, zaman ve mekanın şartları ve halleri, yaşadıkları çevre itibariyle değişmeye mahkûmdur. İnsanlar arasında, genel olarak, müşterek bir anlayış gücü olan akıl, sağduyu olarak kaldıkça herhangi bir araza düçar olmadıkça değişmeyen bir anlayış gücüdür. Binaenaleyh, biz, bu külli akim anlayış gücüyle her şeyin had ve hududunu, tarifini, doğru bir anlayışla vazetmeye muktedir oluruz. Hakikatler için doğru bir ölçü ve mikyas koyar, faziletin ne olduğunu

16 Protogoras: Sofist olarak bilinen, daha çok para karşılığında öğrencilerine dersler veren ve her şeye şüpheli gözle bakan felsefî ekole mensub bir filozoftur. M.Ö. 481-411 yılları arasında yaşamıştır. O her şeyin ölçüsünün insan olduğunu ve hakikatin insana göre değişeceğini öne sürmüştür.17 Gorgias: M.Ö. 450 civarında Atina'da yaşamış olan sofist bir filozoftur. Görüşü itibariyle Protogoras gibi her şeyin ölçüsünün insan olduğunu kabul eder.18 Sokrates: Antik Çağ Yunan düşüncesinin ve felsefenin atası olarak kabul edilen Sokrates M.Ö. 469-399 yıllan arasında yaşamış ünlü bir filozoftur, “bildiğim tek bir şey varsa o da bilmediğimi bildiğimdir” diyerek alaycı bir tavırla insanlara çeşitli sorular sorup onlardan aldığı cevaplarla kendi görüşünü onlara kabul ettirirdi. Daimonion adını verdiği bir gizli duygunun emri altında olduğunu söylerdi. İlk çağ Yunan tanrılarına karşı çıkmış ve Tanrının bir tek ilâh olacağını öne sürmüştür. Atina'lı gençlere dersler ve öğütler verdiği için Yunanlılar tarafından tanrıları inkâr gerekçesiyle mahkemeye verilmiş ve idamına hükmedilmiştir. Filozof kendi eliyle baldıran zehirini içerek ölümden hiç korkmadığını göstermiştir. Tarihte inancı uğruna seve seve ölüme giden bir filozof olarak ün salmıştır.

açıklayabiliriz.”Eflatun (Platon),19 Sokrat’ın talebesidir. İlahiyatçı filozoflardan sayılan ve hocasının bilim nazariyesi'ni benimseyen Eflatun, onu daha geniş ve sağlam temellere dayayarak tesbit etti. Fakat anlıyamıyorum! Bilim felsefesini neden hakikatte ve tabiatte mevcut olmayan bir ideal (Les ideesj fikrine bağladı?Acaba (hakikaten ve ebedî olarak mevcut olan) “idealden” kasdı nedir?Eflatun diyor ki:“Küllî manaları hasselerimizle idrak etmek mümkün değildir. Ancak akılla anlaşılabilirler: Misal olarak “Güzel” ile “Çirkin”i düşünelim. İkisini de, muhtelif görünüş ve şekiller altında birçok eşyada idrak edebiliyoruz. Şimdi, şöyle bir soru sorabiliriz: “Bu eşyadaki güzelliği bize tanıtan nedir? Veya “şu eşyadaki çirkinliği bize idrak ettiren nedir?” İşte bu sorunun cevabı:Eşyadaki ortak sıfatı, güzellik veya çirkinliği bize tanıtan ve idrak ettiren hasselerimiz değil aklımızdır. Çünkü aklımız, eşyadaki müşterek güzel manaları, aralarında bir karşılaştırma yaparak idrak eder ve “şu güzeldir” diye karar verir. Ancak aklımızın bu karşılaştırma ve mukayeseyi yapmaya muktedir olabilmesi için, elbette onun, önceden esaslı bir fikir ve düşüncesi, güzelin “güzel”, çirkinin de “çirkin” olduğuna dair bilgisi olması şarttır. Şimdi biz, önceden bulunması lazım gelen bu düşünceyi aklın icat ettiğini söylersek o zaman, yalnız kişisel, egoist ve indî mikyaslarla hakikatleri ölçen safsatacılara dönmüş oluruz. Eğer bu saçmalıklardan kurtulmak istiyorsak, aklımızın üstünde ve ötesinde kalan külli manaların “hakiki bir varlığı vardır” deriz.”İşte Eflatun bunu ide diye isimlendirdi. Ve dedi ki:“Ruhlarımız, bedenlerimizin içine hulul etmeden önce, ideler aleminde yaşıyordu. Bedene hulul ettiğinde, o alemi unuttu. Fakat bu unutkanlık hepsine şamil değildi. Şayet küllî manalara nazar ettiğinde “güzellik” ve “çirkinlik” gibi ideler alemine ait değerleri hatırlarsa eşyadaki güzel ile çirkini, aralarındaki farkı ve benzerliği mukayese yoluyla idrak etmiş olur. Bu hal ve durum diğer eşyada da böyledir. Hayırda, adalet ve fazilet teki küllî manaları idrak etmesi de aynen böyledir.İlim veya bilgi edinmek, o ideler alemini anıp hatırlamaktır. Cehalet ise onu unutmak... İnsanoğlunu hayattaki tecrübeleri; ideler aleminde önceden bildiği ve öğrendiği şeyleri hatırlatmak ve dikkatini çekmek için bir vesileden başka bir şey değildir...” Hayran: “Sayın Hocam! Bu “ide” denilen şey nedir, hakikatleri nelerdir?” Ebu'n-Nûr: “Elbette hayretinizi mucip olacaktır. Sormakta haklısınız. Çünkü sizden önce Aristo'ya da acayip görünmüş, onu da hayrete düşürmüştü. Gerçi Eflatun bu ideler alemini birçok şekilde açıklamıştır. Fakat yine de anlaşılmayan ve makul olmayan yönleri çoktur.Ancak Eflatun, “bu tavsiyeleriyle şayet Allah'ın ilmindeki emir ve hükümleri kastediyorsa, o zaman, anlaşılmaları biraz kolaylaşmış olur. Benim tercih ettiğim husus da budur. Bakınız, Eflatun ne diyor:“Idée madde değildir. O, mücerred manalardır. Varlığının unsurlarını teşkil eden şey kendi zatındandır. Dıştan herhangi bir ilave yoktur. O, her şeyin aslı, esası ve menbaıdır. Onun yardıma, güvene ihtiyacı yoktur. Bilakis başkaları daima ona güvenir ve ondan yardım diler. O, daimî ve ebedîdir. Sakin ve kamildir. Zaman ve mekan sınırları içinde de değildir.” “Ey Hayran! Bu vasıflardan ne anladın? Eflatun bununla, Allah'ın ilmindeki bazı emir ve hükümlerden bahsetmiyor mu?” Hayran: “Eflatun, Allah'ın birliğine ve varlığına inanan bir kişi miydi Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Eflatun, Allah'a inanan ilk filozoflardan biriydi. Allah'ın, bu alemi yaratan, idare eden ve yöneten bir varlık olduğuna dair birçok deliller getirerek kainatın, güzel nizamına işaretle diyor ki:“Kainatın bu güzelliği ve ölçülü nizamı, sebep ve illetlerin birbiriyle ittifak edip anlaşması sonucudur ve tesadüfi değildir. Bilakis bu alem; külli akıl sahibi, noksansız bir ilme malik; kamil, iyiyi ve hayrı murad eden, her şeyi bilerek, dileyerek, isteyerek yaratan; her şeyi yerli yerine, noksansız, ayıpsız ve hatasız olarak koyan bir “hikmet sahibi” nin eseridir.”Fakat Allah'ın bu alemi nasıl yarattığını anlatmak istediği zaman, bizim de aklımızı çelen ve çözülmeyen düğüm, Eflatun'un karşısına dikilmişti. Binaenaleyh o, mahrukatın yoktan var edilişini, aklıyla bir türlü tasavvur edemiyordu. Diyor ki:“Eşya, madde (Matieere) ve şekil (Forme) den meydana gelmiştir. Bu şekil ise, maddeyi belirli bir “şey” olarak göstermektedir. O halde bir “şeye”, şekil, biçim gibi suret veren ve üzerine tabeden idedir. Şekil onun eseridir. Eşya, idenin verdiği şekli almadan önce madde idi. Bu maddenin, ne sıfatı, ne de biçimi vardı. Sonra şekil ve biçimini almaya başladı. Önceleri “yok” iken, varlığını böylece kazanmış oldu. Şu muhakkak ki, maddeye bu

19 Platon: Sokrates'in en ünlü öğrencisi olan Platon M.Ö. 427-347 yılları arasında Atina'da yaşamış büyük bir filozoftur. Yunan felsefesinin sistemli eserleri ve görüşleri Platon ile ortaya çıkar. Üstadı Sokrates'i konuşturduğu diyaloglarında (karşılıklı konuşmalar şeklinde yazılmış eserlerinde tıpkı bu eser gibi) üstadını ölümsüzleştirmiştir. Mağara istiaresi ile ün salmış, olan filozof idealist felsefenin kurucusudur. Mısır'da ve İtalya'da seyahatler yaptıktan sonra köle olarak satışa çıkarılmış, sonradan onu tanıyan ve felsefeyi seven bir dostu tarafından satın alınarak hürriyetine kavuşturulmuştur. Dünyanın ilk üniversitesi sayılan Akedemya'yı kurarak burada üstadının izinde görüşlerini öğrencilerine anlatmıştır. Dört grup halinde yirminin üzerinde eserleri bulunan filozof bütün felsefî problemleri ele alarak detaylı şekilde ve anlaşılır biçimde incelemiştir. Eserleri İslâm âleminin dillerine çevrilmiş ve müslümanlar tarafından Tanrıcı Eflatun anlamına gelen Eflâtun el-İlâhi adı verilmiştir.

şekli veren, onu yoktan var eden birisi vardır.” Hayran: “Hocam! Bir türlü anlayamıyorum. “Madde kendi şekil ve biçimini almadan önce yok idi.” deniliyor. Nasıl olur da madde, şeklini almadan önce “yok” farz edilir?” Ebu'n-Nûr:“Sen bunu anlayamazsın. Ben de anlayamam. Hatta Eflatun bile o yüksek, zeki ve sağduyu sahibi aklıyla; bu nu anlayamaz!.. Çünkü bir “şey”, aynı anda hem “madde” olsun hem de “yok” olsun? Bu nasıl olur? O da anlayamaz. Fakat bu dahi insanın aklı, diğer dahilerde olduğu gibi, mahlûkatın yoktan var edilişini tasavvur etmek istediği zaman, acizliği sebebiyle, kendisi bu sözleri söylemiştir. Bu sonuç aklımızı isti la etmiş olan aldatıcı kıyaslamadan ileri gelmektedir. Çünkü aklımız, bir şeyin yoktan var edilmesini tasavvur etmeye alışmış değildir. Şayet Eflatun ve onun fikrinde olan filozofların bu husustaki görüşlerini tahlil edecek olursak bunu daha geniş olarak şöyle izah edebiliriz: Onlar bütün eşyanın, bir şekil ve suretten başka bir şekil ve biçime geçerek değişmekte olduğunu görmüş ve buna dayanarak; “Suret ve şekil değişmesi muhdes (yaratılan bir şeyin sıfatı)dır” demişlerdir. Bunun üzerine, aklî tartışmalar onları, maddenin şekilsiz ve suretsiz ezelî yani “kadîm” olduğu kanaatine kadar sürüklemiştir. Böylece maddenin “ezelî” olduğu hükmünü vermişlerdir. Sonra da bu şekilsiz maddenin mahiyeti hakkında hayrete düşerek şaşkınlık içinde bocalamaya başlamışlar, kendilerini bu şaşkınlıktan kurtarmak için de: “Bu Madde, şekilsiz, suretsiz ve renksizdir. Hacmi, ağırlığı, tadı, lezzeti ve kokusu yoktur. Çünkü bütün sıfatların hepsi şekil ve suretten doğmaktadır” dediler. Ama bu vasıf onları, maddenin yok (adem) olduğu hükmüne dek götürmüştür. Akılları, kainatın yok olan bir şeyden, yani Madde'den yaratılmasını kabul etmekte acze düşmüş ve nihayet inandıklarını şöyle ifade etmişlerdir: “Şekli ve sıfatı olmayan bu “maddeyi” Allah yarattı. Yüksek idenin mücerred manaları da şekil ve suretini biçimlendirdi. Yani, maddeye şekil ve suret verdi. O da böylece muayyen bir “şey” oldu.”Onlar, bu sözleriyle, şu hakikati ifade etmek istiyorlardı;“Cenabı Hak, gördüğümüz kainatı yoktan bulduğu bir maddeyle yarattı. Allah, kendi ezelî ilmindeki şekil ve sureti bu yoktan bulduğu (yarattığı) maddeye verdi...”Bundan sonraki sözleri karışık, anlaşılmaz şeylerdir.Ancak, her ne şekilde olursa olsun, Eflatun, Allah'ın varlığını idrak etmiş, O'nun hikmet ve kudretiyle kainatın idare edildiğini bilmiş, her şeyi yaratan bir tek Allah'a inanmıştır. Fakat bu mahlûkatın sırlarına vakıf olmak için fikrî çalışmalara girdiğinde kendisinin acizlik çukurlarına düştüğü görülür. Ondan sonra gelen talebesi de Allah'ın varlığına, birliğine, kudret ve yaratıcı olduğuna inanmıştır. İşte bu sadık talebesi, Filozofların reisi Aristoteles'dir.”20

Hayran: “Hayretimi mucip olan husus şudur; Aristo, eski Yunan filozoflarının en ünlüsü ve en ileri gelenlerindendi? Nasıl oldu da acz içinde bocaladı?” Ebu'n-Nûr: “Muhakkak ki Aristo, eski Yunan filozoflarının en büyüğü ve en ileri gelenlerindendi. Ancak o da, kainatın sırrını idrak etmek hususunda, başkaları gibi, aklî yetersizlik ve güçsüzlük çukurlarına düşmüştür. Şayet ilim hakkındaki görüşlerini duyup anlarsan, ondaki aklın ne derece üstün olduğunu idrak edersin. Bununla beraber o da aciz kaldı.Aristo diyor ki:“İlim çığırında; düşüncenin ilk adımı, Hissî idrak (Duygusal anlayış) olmuştur. Birçok duygusal anlayışlar zihinde toplanır ve onlar “hafızada” saklanır. Bu birinci merhale bittikten sonra, ikinci tecrübe merhalesi başlar. İkinci merhalenin önemi, eşya arasında mukayeseler yaparak, bunların arasındaki ilişkileri, sebep ve illetleri araştırmak suretiyle karşılaştırmalar yapmaktır. Bundan sonra üçüncü merhaleye geçer. Bu merhalede, düşüncenin son ve etraflı mütalaası yer alır. İyice düşünüp taşındıktan sonra hikmetlerin sonuçlarına varır. İşte insanlardaki “fıtrî” aklın, “içgüdü” dediğimiz şevki tabiî'nin tercih ettiği bu yola, “hissî idraktan” tecrübe merhalesine, mukayeseye, etraflı düşünüp taşınmaya, sebep ve illetleri araştırmaya, neticeye bağlamaya, hikmeti elde edip son hükmü vermeye “mantık” deriz”. İşte Aristo, mantığın esaslarını ilk defa ortaya koyup açığa çıkartan ve bunu müstakil bir ilim olarak ortaya atan bir filozoftur- Felsefe tarihinde (İlk Muallim) diye adlandırılmasına sebep budur. Fakat (ilk muallim) diye adlandırılan sağduyu ve dürüst mantık sahibi Aristo kainatın var oluşunu izah ederken materyalist düşünce uçurumuna kaymıştır. Genellikle herkesin başvurduğu temsili kıyaslar yaparak günlük hayatımızdaki maddî eşya ile karşılaşma alışkanlığının verdiği yanlış bir varsayımla maddenin yoktan yaratılamayacağını, binaenaleyh kadîm (başlangıcı bulunmadığını) olduğunu ileri sürmüştür.İşte bu yüzden Aristo', “madde”nin “kadîm” olduğu kanaatine varmıştır. Nihayet, akimi ve düşüncesini kurcalayan fikirlerin tesiri altında kalmaktan kurtulamayan ilk muallim, şu sonuca varmıştır:“Şekli ve sureti olmadığına, muayyen ve belirli bir şey olması da imkansız bir istihale teşkil ettiğine göre, 20 Aristoteles: M. Ö. 384-322 yılları arasında yaşamış bir Yunan filozofudur. Kendisi Eflâtun'un talebesi ve İskender'in hocasıdır. İlk sistemli filozoftur. İlmin her dalında kitaplar yazmış ve devrine göre çok ileri sayılan izahlarda bulunmuştur. Mantığı da ilk defa sistemleştirip ilim haline getiren odur. Pek çok eser yazmıştır. İlk çağın en geniş bilgili ve orijinal filozofudur. Bu yüzden kendisine “Muallim-i Evvel” unvanı verilmiş (Muallim-i Sâni, Fârâbi'dir) ve Hıristiyan ve İslam düşünürleri üzerinde derin tesirler yapmıştır. Atina'da derslerini gezinerek verdiği Lise'yi açmıştır. Bu yüzden de felsefesine “Meşşâûn-Yürüyenler” felsefesi adı verilmiştir. “Organon” adlı mantık kitabı H. R. Atademir tarafından Türkçeye çevrilmiştir. “Metafizik” ve diğer mühim kitaplarından hiçbirisi tercüme edilmemiştir.

maddenin tarifi ancak şudur: Madde, kabili telakki olan bir şeydir.”Bu tarifiyle ilk muallim, bize, maddenin yoktan meydana geldiğini söylemek istemektedir. Madde, yoktan olan bir şeyden ibarettir, demektir.Hayran: “Sayın hocam! Yine aklım, fikrim içinden çıkılmayan bir karışıklığa doğru sürüklenmeye başladı. Lütfen bana, “madde, kabili telakkiden ibarettir” cümlesinin ne demek olduğunu izah eder misiniz?” Ebu'n-Nûr: “Haklısınız. Aristo'nun görüşünü kolay ve anlaşılır bir tarzda izah edeyim. Henri Bergson diyor ki:“Aklımızın bir parçası, maddî cisimleri anlama alışkanlığı içinde büyüdü, gelişti. Çevremizi kapsayan maddî çevreden Pek çok tasavvurlar aldı.”“Doğrudur bu. En büyük kafaları bile bu hatadan uzak kabul etmemiz imkansız gibi geldiğine göre Aristo'yu da ondan ayrı mütalaa etmek imkansız. Aristo; kainatın menşeini açıklamak isterken herhangi bir vasıtayı açıklar gibi hareket etmektedir. Tıpkı insanın muayyen bir maddeyi belirli bir şekil ve kalıp içinde, belli bir gaye için yaparken başvurduğu açıklama tarzına başvurmaktadır.Aristo diyor ki; her şey dört illet (sebeb)in tesiriyle meydana gelir veya tekevvün eder.1- Maddî sebep (La cause materielle), bir şeyin maddeden tekevvünü.2- Suret ve şekil sebebi (La cause formelle), maddenin muayyen bir şekil ve suret alışma sebep olan illettir.21

3- Yapıcı illet - müessir illet - (La cause eficiente). Bu illet, maddeye tesir ederek onun muayyen şeklini ve suretini verir ve yapar.4- İllet-i gaiyye (La cause finale), bu illetin vazifesi, yapıcı illetin muayyen bir şekil olarak tesir edip yaptığı şeyin hedef ve gayesini belli etmektir.Misal: Tahtadan yapılan bir divanı ele alalım. Bunun maddesi “tahta”dır. “Madde” illeti “tahta” olmuştur. Surî illeti ise, tahtanın kendisine verilen şeklidir. Başka bir masa veya sandalye şekli değildir. Yapıcı ve müessir illet ise, marangozun tahtadan bir divan yapmasıdır. Gaye-i illet de o divanın üzerine oturup yatmak, uyumak ve rahat etmektir. Sonra Aristo, şekil illeriyle yapıcı ve gaye illetleri arasını birleştirip bunları tek illet olarak adlandırır. Buna “şekil illeti” ismini verir ve der ki:Bir şeyin mahiyeti onun şeklidir. Yine o şeyin gayesi gibi ondan kaynaklanan ve onda gizlenen de şekildir. Çünkü bir şeyin gayesi o şeyin, şekil ve biçimini aldıktan sonra tahakkuk etmektedir. Yani bir şeyin gayesi üzerine şekil ve suret inşa olunmaktadır. Şayet gaye illeti ile şekil ve suret illeti birbiriyle birleşirse, bunların geliş yönü yapıcı illettendir. Çünkü yapıcı illetin eseri, gaye illeti, şekil ve suret illetinde zuhur etmektedir. Üze -rinde uyumak veya rahat oturmak için yapılan bir divanın, gaye illeti olmadan meydana gelmesi mümkün değildir. Gayenin kuvveden fiile geçmesi, divanın, üzerinde işlenen sanatı ve kendisine mahsus olan şekil ve sureti aldıktan sonra tahakkuk etmektedir. Çünkü bu takdirde, divanı yapan marangoza, onun yapıcısı olmak bakımından ve ancak divanı yaptıktan sonra, “fail” diyebiliyoruz.Bu illetleri, yani yapıcı veya müessir, şekil, suret ve gaye illetlerini birleştirip birbirine meze ettikten sonra “şekil illeti”nde madde veya heyula dan başka bir illet kalmaz. Hayran: “Görüyorum ki, bu alemdeki mütenevvi şeylerin büyümesi, gelişmesi, oluşması ve tekevvünü hakkında Aristo'nun takip ettiği metot, şimdiye kadar, makul ve mantıkî bir gidiştir. Fakat bizlere takdim ettiği misaldeki “divan” hikayesi; bu alemin meydana gelişine misal olamayacağı gibi ona uygun da değildir. Çünkü “divan”ın asıl maddesi olan tahta ortadadır, mevcuttur. Gerçi onu marangoz yapmıştır. Fakat tahtayı o bulmamıştır. Ancak ona sanatkarane şekil vermiştir. Şimdi burada büyük bir istifham var. Bu tahtayı kim buldu ve kim yoktan var etti? Hatta bu alemin aslı olan maddeyi kim buldu ve onu yoktan kim yarattı? O, heyula dediğimiz şekli ve sureti ona kim giydirdi? Ebu'n-Nûr: “Aristo, madde veya heyula kelimesiyle, mana olarak, bizim bildiğimiz maddeyi hiç bir zaman kasd etmemektedir. Çünkü bizim “madde” dediğimiz şeyin, en az, hacmi, şekli ve ağırlığı vardır. Buna karşılık, Aristo'nun “heyula”'sının; mutlaka olarak hiç bir sıfatı yoktur. Çünkü “heyula”, aslında, sıfatsızdır. Sonradan şekil ve surete bürünmüştür. Kendisine mahsus bir şekil almıştır. Bundan önce “heyula”yı tahdit ve tav sif yoktu. Aristo'ya göre heyula; bir “kuvvet” ten başka bir şey değildir. Bu kuvvet (En puissance)dir. Ancak bu şekli aldığı anda, kuvvetle değil de fiille (en acte) almaktadır. Bunları nazarı itibara alarak diyebiliriz ki, Aristo'nun “heyula” anlayışı, “kabili telakki” (Receptivite)den ibarettir. İşte sana izah ettiğim ve söylemek istediğim şey... Ve bu sebepten yine diyebileceğim şey:Aristo'nun zikrettiği “madde, yoktan ibaret olan”dır.”Hayran: “Güzel ama hocam, bu, kapalı, anlaşılmaz bir mefhumdur.” Ebu'n-Nûr: “Evet, bu anlaşılmaz, kapalı bir sözdür. Aristo da bunun farkındadır. Çünkü bu alemin aslını madde ve şekil'e ayırdıktan sonra diyor ki:“Madde olmaksızın şeklin vücut bulması tasavvur edilemez. Şekil olmaksızın da maddenin vücut bulması mümkün değildir. Şekil, maddeden başka bir şeyde zuhur edemez. Madde de şekilden başka şeyde zuhur edemez. Burada anlattığımız infisal (ayrılma,) ancak ve ancak zihindedir. İşte Metafizik'in temeli bu esastır.

21 Buradaki illet; bir şeye vesile olan ana sebep manasınadır.

Bundan çıkarılan sonuç ise şudur:Bu alem, maddesi, şekli, sureti, hareketi ve muharrikiyle, kadîmdir!” Hayran: “Bu alemin şeklini, suretini ve hareketini veren, onu hareket ettiren “ilk muharrik” kimdir? Ebu'n-Nûr: “Aristo buna “O, Allah'tır” diyor. Şekil ve suretin sebebi ve illeti “O”dur. Gayesi, sonucu, illet ve sebebi de yine O. Hareket ettiren muharrik kuvvet “O” dur.” Hayran: Eğer Allah, şekli ve suret illetini, gaye illetini ve muharrik kuvveti verirse: Aristo'nun iddiasına nazaran, “kabili telakki” şekliyle, suretiyle, maddesi ve heyula'siyle yoktan yaratan ve meydana getiren Allah'tır. Bu itibarla nasıl olurda bu alem, şekil ve suretiyle, madde ve hareketiyle “kadîm” olabilir? Eb'un-Nûr: “Aristo'nun kıdem meselesi hakkındaki bu birbirine zıt, fikir ve sözlerden kurtulmak istediği anlaşılmaktadır. Diyor ki:“Bu “alem'in, zaman bakımından, öncesi yoktur. Allah'ın bu alemden önce olması, “Mukaddime”nin neticeyi geçmesi gibidir. Mukaddime (sebep) sonuçtan öncedir. Allah ile bu “alem” arasındaki ilişki, illet ile malûl, sebep ile müsebbip arasındaki bir ilişki gibi değildir ve olamaz da. Fakat makul ve mantıkî bir ilişkidir. Allah bu alemi yoktan var etti. Ancak bu, mukaddimenin neticeyi bulup meydana çıkartması gibidir. Şunu da bil ki, mukaddimenin neticeye tekaddüm etmesi zamanla alakalı değildir. Yalnız fikirle alakalıdır.”Bu sözleri söyleyen Aristo'yu, alemin kadîm olması fikrine sürükleyen şey, hareketin kadîm olmasıdır. Ona göre:Hareketin ilk illeti, sebebi, Allah'tır. Allah daimîdir, sabittir. Onun kuvvet ve kudreti ezelîdir, kadîmdir. Şayet biz, “bir zaman hareket yoktu” şeklinde düşünürsek bundan şu sonuç çıkar: Ebedî olarak hiç hareket yoktur. Çünkü hareketin sonradan olması demek; kuvvetin de sonradan olması demektir. Bu da “öncesi olmayan bir kudret ve hareketin sonradan tercih edilerek hareketi kuvvetle meydana çıkarmasını” iktiza eder. Halbuki Allah'ın kendi nefsindeki ezelî kuvvet ve kudreti daimîdir, sabittir, Hareketin bir müreccih tarafından sonradan tercih edilmesine imkan yoktur. Böyle bir şey de tasavvur edilemez. Aristo'nun buradaki hatası, Allah'ın ezelî (kudret) sıfatı üzerinde durup da (irade) sıfatını unutması, bunu düşünmeden böyle bir hükme varmasıdır. Hatta çok kimseler bu hataya düşmüşlerdir.Buna, İmam Gazali, (1058-1111, M. 450-505 H.) sert ve mantıkî bir cevap vermiştir: Bunun geniş tafsilatını “Gazalinin görüşleri” ni açıklarken anlatmaya çalışacağız. Burada kısaca temas edelim. İmam Gazali diyor ki: “Bu alem, ezelî bir irade ile ve o iradenin isteği anında, vücut bulmuştur. Bu, Allah'ın varlığının gereğidir. “Yokluk”', istenilen gayeye kadar, yokluğun devam ettiği gibi, devam edecektir. İlletin kadîm olması, malûl'ün kıdemini gerektirmez. Ancak, malûl'ün illete tabi olması zorunludur. Fakat burada, illet ile malûl'ün sıfat ve seviye bakımından birbirine eşit olması şarttır. Halbuki Allah ile bu değişken alem arasında eşitlik yoktur ki, ondan, zaruri bir meydana geliş söz konusu olsun. Bu itibarla, Aristo'nun ileri sürdüğü hareketin kadîm olması fikrine hiç yer yoktur. Çünkü burada aklî bir zaruret görülmemektedir. Yine onun hayalî kuruntusundan ve vehminden doğan, “bir müreccih tarafından tercih edilerek, sonradan hareketin meydana gelmesine” de lüzum yoktur. Çünkü hareketin vaktini ve anını ezelî irade tayin etmiştir.” Hayran: “Bu izah gayet açık... “Muallim-i ula” nasıl bunun farkına varmadı?” Ebu'n Nûr:“Yine tekrar ederek izah ediyorum ki; ilk fikir hatası ve bütün yanlış hükümler, insan aklının mahrukatın yoktan var olması hususunu kavrayacak güce sahip olmamasından doğmaktadır. Mahrukatın yaratılmasından önce, bir (kaos) zamanının mevcut olduğu düşüncesi de içinden çıkılmaz müşkil meselelere sürüklenmiş ve bu hataların doğmasına yardım etmiştir. Bu yanlış görüşlerin ilerde İmam Gazali, İbn Tufeyl ve İmanuel Kant tarafından reddedileceğini göreceksin.Bu görüşlerden sonra, şayet sen, Ansfo'nun, felsefe ve ilim bahsindeki sözlerini inceleyecek olursan, görürsün ki; “ilk muallim”; büyük aklına ve geniş bilgisine rağmen mahlûkatın yoktan var oluş sırrına erişmek için, birçok hayalî fikir ve karmaşık düşünceler içinde bocalamaktadır. Sonra şunu unutma ki, Aristo, çok büyük hata ve telafi edilemeyecek ilmî yanlışlıklara düşmüştür. Sözlerini “mukaddes” zannetmeyiniz. Hatadan uzak olduğu kanaati sizde hasıl olmasın. İbn Rüşd gibi, bu sözlere aşık olup kendini hayaller içine sürükleme.İsterseniz, Aristo'nun bazı hayalî kuruntularını, bizzat kendi sözleriyle, isbat edeyim. Aristo diyor ki;“Allah, bu alemi, iterek hareket ettirmiyor. Şayet öyle olsaydı. Allah'a mahdut bir hareket nisbet edilmiş olurdu. Fakat bu alemi, gayesine doğru, müncezip bir halde çekmektedir. Biz nasıl hayıra ve güzele doğru, onlardan gelen fiilî bir kuvvet olmadan, çekiliyorsak, Allah'ın bu alemi hareket ettirmesi de böyledir.”“Allah bu alemi dairevi bir şekilde hareket ettirdi. Sonra onu, öylece terk etti. Şimdi alem, kendi kendine dönmektedir.”Bilmiyorum ki, “dairevi hareket'le “itme hareketi” arasında ne gibi bir fark var?Aristo diyor ki:“Bu dairevi hareket, güneşin yer etrafında dönmesinin illetidir. Ve bu illet, yeryüzündeki unsurların birbirleriyle birleşmesi ve ayrılması, büyümesi, sonra yok olması, sıcak ve soğuk iki kuvvet tarafından bu cisim ve unsurların tefaülü, münfail olan kuruluk ve yaşlıkların erimesi... İşte bunların hepsi harekete delalet etmektedir.”“Yer sakindir ve bu kainatın merkezidir” der. Sonra Allah'tan bahsederek ilave eder:“Allah ancak kendi zatını bilmektedir. Kendinden başkanını bilmemektedir. Şayet kendinden başkasını bilecek olursa zatındaki bilgi kadar bilemez, ondan daha az bilir...”

Ve buna benzer birçok saçmalıklar, yanlış hükümler... Daha önceki sözlerine zıt ve mütenakız fikirler... Zira önceleri:“Yapıcı illetin faili ve hareket ettireni Allah'tır” diyordu, 'elhasıl, mantık ilmini ilk defa ortaya koyan “muallimi evvel” Aristo'nun ilme, akla ve kendisinin koyduğu, benimsediği, mantık ilmine aykırı düşen bu gibi fikirlerinin doğru olacağını kabul edemiyorum. Ona izafe edilen birçok rivayetlerin doğru olmadığı kanaatindeyim. Buradaki mühim nokta şudur: Aristo, Allah'ın varlığını inkar etmemişti. Hatta ona, seksiz ve şüphesiz inanmıştı. Fakat Allah'ın zatını ve mahrukatın nasıl yaratıldığımı anlamakta aklının aciz olduğunu idrak etmiş ve böylece aklî bir yorgunluk içinde bocalamıştır. Aristo'nun bu sözlerini nakledip benimseyenler de aynı hastalığa dûçar olmuşlardır.Sonra bu “metafizik varlık nazariyesi” Stoacılar ve Epikürcüler tarafından materyalist bir şekle büründü. Bunu şek ve şüphe takip etti. Yeni Eflatuncu felsefe kuruluncaya kadar bu durum devam etti. Yeni Platoncu felsefe kainatı yaratan bir tek kuvvetin varlığını belirtti. Görüyoruz ki, felsefe, birinci devresinde, ilk filozofların dilinde “materyalist” olarak başladı. Safsatacıların dilinde devam edip durdu. Daha sonraları büyük ilahiyatçı filozofların fikirlerinde tebellür eden felsefe, Sokrat, Eflatun ve Aristo'da, bu kainatı yaratan ilahî varlığa inanmanın aklî, mantıkî bir zaruret olduğunu kabul etti. Böylece felsefe, Allah'a îmanda karar kılmış oluyordu.Hayran: “(Stoacılar)22 Epikürcüler'in görüşleri nedir?” Ebu'n-Nûr: “Stoacılar, “bilim felsefesinde akıl kudretinin, hak ile batılı temyiz edip ayırmak hususunda bir kuvvet sahibi olduğu şüphesine düştüler. Ve dediler ki:“Bilim, hissedilen şeylerden sadır olmaktadır. Bize hasselerimiz yoluyla gelmektedir. Küllî anlayış ve idraklerimiz, akıllarımız tarafından tekevvün edip meydana gelen fikirlerdir. Hayattan cüzî duygular olarak elde edilmektedir. Aklı, bir ölçü aleti olarak, hak ile batılı ayırmada mikyas ittihaz etmemiz doğru değildir.Bu sözleriyle şu neticeye varıyorlardı:“Hakikat ancak duyumlar yoluyla bilinebilir. Çünkü hakiki bir şeyin inkarı gayrı kabildir.”Stoacıların kainatın meydana gelişiyle ilgili görüşleri: maddeyi ilahlaştırma ve hiç bir ilaha inanmama, yani küfür esasına dayanır. Bu iki inancı aynı anda kabul etmektedirler. Fikirlerini şöyle açıklıyorlar:“Varlıkta maddeden başka bir şey yoktur. Her varlık iki unsurdan teşekkül etmiştir: Birisi, münfail (Passif), diğeri fail (Actif) dir ve maddeye her şekliyle hareket veren bu kuvvet “ateş”ten başka bir şey değildir.”Sonra bakıyorsunuz şöyle diyorlar:“Allah ilk ateştir. Asılda Allah'tan başka bir şey yoktur. O da ateş şekli ve suretindedir. Sonra ateşin bir kısmı hava oldu. Havadan “su” meydana geldi. Suyun bir kısmı “toprak” olduVe böylece aslına döndü. Yine tebeddül etti. Allah bu alemin ta kendisidir. Bu alem ise haddizatında Allah'ın cismidir.”Hayran: “Çok tuhaf ve hayreti mucip görüşler... Varlığı açıklamak için her fikrin, “bilimsel metotlar” üzerine inşa edilmesi gerekmez mi? Nerede biraz önce izah edip anlattıkları? Bilimin esası olarak itibar edilen o kuvvetli şuur? Sonra nasıl olur da bu şuur, hayreti mucip bir şekilde “ateş”ten bir İlah tasavvur ve idrak edebilir?”Ebu'n-Nûr:“Hayrete düşmekte haklısınız. Bunları söylemekten maksadım; “bunların” saçmalıklarıyla sonradan gelenlerin hezeyanları arasındaki ilgiyi göstermektir.Epikürcülere gelince: Bilim nazariyesinde Aristo'nun görücünden pek uzaklaşmadıkları görülmektedir. Mesela diyorlar ki:“Zihnimizdeki fikirler, sürekli olarak gelen hissî idraklerimizden başka bir şey değildir. Bunlar “hafıza”da saklanır. Mukayese ve muvazene içinde ölçülür, biçilir. Böylece, küllî hükümler elde edilir. İşte bu sebeple, diyebiliriz ki, doğru ölçü ve sahih mikyas “hissi idraklerdir”. Bunun üzerine inşa edilen bütün anlayış ve hükümler doğrudur.Sonra bu fikrin kurucusu olan Epikür, (50-130) daha da ileri giderek, diyor ki:“Hiç şüphe yok ki hasselerimizin elde ettiği fikirlerde hatalara maruz kalabiliriz. Bu yönden, sebeplerin hakiki hükmünü elde etmek için çaba sarf etmek, bunların ötesindeki hakikati arayıp bulmak ve ondan doğru bir hüküm çıkartmak gerekir. Fakat “sağduyu” diye adlandırdığımız aklıselim bile, tabiatın ötesindeki bir şeyi idrak etmekte bizi acze düşürmektedir. Bu kainatın nasıl meydana geldiğine dair “bilim metodunun” açtığı çığır, etraflı düşünce ve doğru hüküm verme yolunun dışına çıkmaktadır.”Epikür; dikkat edecek olursak, Demokritos'un görüşlerini benimsemektedir. “Varlığın aslı atomlar'dır. Onlar, kendi kendine hareket etmekte, bu hareketin illeti de yine kendisinde bulunmaktadır. Bu, onun ağırlığıdır. Böylece atomlar, ağırlıkları sebebiyle, yukardan aşağıya doğru hareket etmektedir. Hayat tamamen, birbirleri ile birleşen atomların ve illetlerin tesadüfi terkiplerinden meydana

22 Stoa ekolü, Kıbrıs'lı Zenon: (MÖ. 336-264) tarafından kurulmuş ve Krisipos gibi ünlü filozoflar tarafından geliştirilmiştir. Eski orta ve yeni Stoa gibi devreleri vardır. Roma'nın ünlü filozof devlet adamı Çiçero ve hatib Seneka ite ahlâk filozofu Epiktetos da birer Stoa'cı idiler. Sütunlu galerilerde ders verdikleri için bunlara Stoacılar adı verilmiştir.

gelmiştir....” Hayran: Atomların ağırlık kuvvetiyle, yukarıdan aşağıya doğru hareketini bir faraziye olarak niçin kabul ettiğini anlamadım? Halbuki yukarıdan aşağıya hareket etmesine yardım eden onun ağırlığı değil, “yer çekimi”dir.Ebu'n-Nûr: “Bu tasavvurunda Epikür'ü mazur görmeniz gerekir. Çünkü o zaman yerçekimi bilinmiyordu. Bildiğimiz gibi, yerçekimi, sonradan keşfedilmiştir. O, bu görüşünü, “Duygulardan gelen zahirî hükümlere bağlar ve yukardan aşağıya, bir cismin, ancak ağırlığı sebebiyle düşeceği görüşüne varır. “Duygularımızın ötesine geçmemeli” diyen Epikür sonra bu şartın dışına çıkmıştır.“Bu hayat tesadüfen teşekkül etmiştir” derken aşağıdaki ifadesinden daha az mantıkî olmamıştır.“Yiyen, içen, Yunanca konuşan, insan şeklindeki ilahların (tanrıların) var olması ve bu tanrıların cisimlerini teşkil eden maddenin ışık olduğunun ileri sürülmesi; ilahların daimî bir saadet içinde bulundukları ve bu alemin işine hiç karışmadıklarına bakılırsa garabetin büyüklüğü anlaşılır. Artık geri kalan acayiplikleri siz düşününüz.”Kainatın tekevvünü hakkındaki görüşü yani hayatın tesadüfi olması fikrini, şimdi burada izah etmenin zamanı değildir. İleride onun münakaşa ve tartışmasını yapacağız. Hayran: “Hocam, bu yeni karşılaştığımız şüpheciler (septikler) kimlerdir? Sofistlerden farklı bir görüş getirmişler midir?23

Ebu'n-Nûr: Şayet şüpheciler yeni bir şey getirmemiş olsalardı size onlardan söz etmezdim. Ben seninle konuşurken bilgi nazariyesi üzerindeki felsefî görüşleri sonuna kadar incelemek istiyorum. Bu arada şüphecileri de büsbütün bir tarafa atamayız, ilerde karşılaşınca senin kafanı kurcalamaması için bir nebze onlardan da söz edelim.Klasik sofistler ile şüphecilerin birleştikleri nokta her ikisinin de şüpheye yer vermesidir. Ancak metot, gaye ve üslûp bakımından birbirlerinden ayrılırlar. Daha önce de söylediğimiz gibi sofistlerin bir felsefî ekolü mevcut değildir. Onlar mücerred manada öğretici, sanatkar ve iş sahibi kimselerdi. Septiklere gelince; onların gayesi inkar etmek değildi. Birtakım düşünce sahibi kimseler olup, hakikate ulaşmanın imkansız olduğu hayaline kapılmışlardı ve bilmiyoruz diye şikayetlendiklerinden ekollerine “Laedriye” bilinmezcilik (agnostisizm) adı verilmiştir.Bu ekolün fikirlerini şöyle özetleyebiliriz:“Bizim, her şeyin dış görünüşünden başka bir bilgimiz yoktur. Bu görünüşler de muhtelif görüntü ve şekillerde zuhur etmektedir. Bununla beraber, uyku halinde iken yani, rüya aleminde gördüğümüz fikir akımları veya hasselerimizin bizi aldatan hayali düşünceleriyle hakiki, mazbut düşünceler arasındaki farkları ayırt etmek için elimizde bir temyiz aracı da yoktur. Zira hasselerimiz yanılabilir. Duygularımızda, fertlerin durumu, çevresi, yaşadığı hayat şartları ve idrak olunan şeyin zati itibariyle değişik yön ve muhtelif anlayış ayrılıkları göze çarpmaktadır.”“İnsanlar, bir şeyin illetini, zahirî görünüşüne göre açıklamaktadırlar. Fakat bu açıklamalar, muhtelif görüntü ayrılıklarına göre, değişik açıklamalarla yapılmaktadır. Bu sebeple bir şey hakkında verdiğimiz hükmün doğruluğunu kesin şekilde karara bağlamak imkansızdır” dediler. Hatta bazıları, “kıyas” ve “induction”u inkar ettiler. Bazıları ise şüphede pek derinleşerek: “İlk ve temel bilgiler bile, delillere dayanmayan hayalî faraziyelerden ibarettir. Şayet biz, bu faraziyeler konusunda ileri sürülen delillerin karşılaştırılmasını istesek, o zaman devridaim yapan delil ve isbatlarla karşı karşıya kalırız. Bunun neticesi mukaddimenin sonuç, sonucun da mukaddime olmasıdır. Böylece devir ve teselsülden kurtulamayız. Öyleyse bu hüküm de batıldır. Delil ve isbat mümtenidir, hükümsüzdür. O halde, delilsiz bir faraziye kabul etmiş oluyoruz ki; elbette bu merduddur.” demektedirler.İçlerinde mutedil görüş sahibi olanlar da vardır ki, bunlara İhtimalciler (Propabilistes) denir. “İhtimalciler” bazı hakikatleri seçerek:“Bize görünen bazı hakikatleri, tercih ederek, kabul etmişizdir. Ancak tercih ettiğimiz şeyi, isbat istemeksizin tecrübe yoluyla kabul etmemiz gerekmektedir. Çevremizde görünen, tabiatıyla bize zahir olan şeyler arasındaki sebepleri gördüğümüz zaman neticelerin de görünmesini beklememiz gerekir. Elde edilecek sonuçları mutlaka illiyet kanununa bağlamak şart değildir” derler. Hayran: “Bunların hakikati inkar etmeleri, safsatacıların şüphelerinden daha mübalağalıdır. Bunlar hakikati inkara kal-kıyorlar ve bu inkarlarını maharetli bir cidal ve tartışmaya bağlıyorlar. Sonra da, ciddi bir tavırla, aklî prensipleri inkar ediyorlar. Ne garip davranış!” Ebu'n-Nûr: “Söylediğimiz gibi, bunların aşırı görüşleri, aklî bilgileri inkar etmeleri, gerçekten çok kötü. Bilgilerin, isbatsız ve mesnetsiz, hayalî faraziyelerden ibaret olduğunu ileri sürmeleri ise daha çirkindir.“İhtimalciler”, bunlara nazaran biraz daha ileri görüşlü sayılabilirler. Çünkü bir kısım ihtimalcilerin tabiattaki zahirî ve tabiî görünüşler hakkındaki nazariyeleri, ileri görüşlü olduklarına delildir. İlmî ve modern inkişaflar da onları teyid etmiştir. Çünkü bir şeyin doğru ve sağlam neticeye bağlanması hususunda, aklen katî bir isbat ve burhan ikame edilemediği hallerde, o şeyden beklenen neticenin doğruluğu (muhtemel) olarak kabul edilmiştir.

23 Şüphecilik iki şekildedir. Bir kısmı ilmi şüpheciliktir ki, ilmî gelişmelerde büyük rol oynamıştır. Bir kısmı da menfî manada olup, akim hiç bir fonksiyonu olamayacağını savunurlar. Bundan (agnostisizm) doğar.

Şayet, gezegenler, güneş, yer ve maddenin mahiyeti hakkında eskiden ileri sürülen görüşlerle yeni ve modern çağımızdaki ilmî görüşler arasında bir karşılaştırma yapacak olursanız çok büyük farklar bulursunuz. Bu kıyas size, tercih ve ihtimal fikrini ileri sürenlerin, bu hususta çok ileri gitmediklerini gösterir.Eğer, “Bütün, parçadan daha büyüktür”. “Bir şeyi içine alan, içine aldığı şeyden daha büyüktür”. “İki zıt şeyin aynı yerde ve aynı anda bulunması imkansızdır”. “Bir sayısı ikinin yarısıdır” diye bilinen ve akim isbatsız ve burhansız kabul ettiği bilgiler için isbat ve delil istersek, o zaman, aklımızı bir tarafa iterek, düşüncelerimize, akim ötesinden doğru bir ölçü ve mizan getirmemiz gerekir. Fakat böyle bir şey, mevzuun dışına çıkmak olur.Zira bedihî ve zarurî bilgilere ancak akılla nazar edebiliyoruz. Aklımızın, bu bilgilerin doğruluğu hakkında bizden ayrıca isbat veya delil istemesine imkan yoktur. Çünkü bu bilgiler, her müdrik aklın vereceği hükümlerin esas temellerini teşkil etmektedir. Bu itibarla, bunları inkar; aklın fonksiyonlarını atalete uğratmak demektir. Ayrıca birbirine böylesine zıt hükümler verilmesi de başka bir alay konusudur. Onlara şu sualleri tevcih edebilirsiniz:“Mademki, size göre gerçek bilgi elde etmek imkansızdır, öyleyse bu imkansızlığı nasıl bildiniz? Aklî prensiplerin, hüküm ve bilgilerin, delilsiz ve isbatsız olduğunu nereden biliyorsunuz?”“Hasseler de yanılır, hataya düşer” diyorsunuz; aklın yanılabileceğini söylemekten çekinmiyorsunuz: “Öyle ise teselsülün batıl olduğunu nereden biliyorsunuz? Getirilen burhan ve delillerin gerçek olmadığını nasıl anlıyorsunuz?”Bu suallerin hepsi ilmin sahasına girer. Eğer “ilim elde etmek imkansızdır”, sözünüz doğru ise, o zaman, hakikati bilmiş, bilimleri anlayıp idrak etmiş oluyorsunuz ki, bununla biraz önceki “bilimleri elde etmek imkansızdır” iddianızı iptal etmiş oluyorsunuz.Şayet iddianız doğru değilse; o takdirde bilimlerin elde edilmesi imkansız olmaz!... Bununla beraber, eğer “devrin” ve “teselsülün” aklen batıl olduğu kanaatinde iseniz, aklın kesin olarak doğruladığı prensiplerin varlığını kabul etmiş oluyorsunuz. Şayet bunu da inkara kalkışırsanız; getirdiğiniz aklî isbatların hepsini temelinden yıkmış olursunuz!..” Hayran: “O halde Neoplatonizm, Epikürcülerin muattal bıraktıkları şüphecilik dikenlerinin arasından nasıl çıkıverdi?”Ebu'n-Nur: “Bunda hayreti mucip ne var? İman davasının her zamanki gelişim şekli budur. İnsanlar başıboşluklarından kolay kolay kurtulamazlar. Gerek akıl, gerekse vahiy yoluna ancak şüphe ve imansızlık devresinden sonra girerler ve gafletten uyanırlar.Neoplatonizm'de akıl ile vahiy birleşmiştir. Eflatun ile Hıristiyanlığın görüşlerinin birleştirilmesinden doğmuştur. Bu ekolü İskenderiyeli Filon başlatmış, Plotinos ise yerleştirmiştir. (203-270)Miladdan önce 20 yıllarında İskenderiye'de yetişen Philon24 yine orada vefat etmiştir. İskenderiye şehri, o zamanlarda, dünyanın büyük fikir ve kültür merkezi sayılan Atina'nın yerini almıştı. O devirde fikir öncülüğünü yapan ve hakim olan Eflatun ekolüydü. Bu ekolün görüşleri üzerinde tartışmalar ve fikrî münakaşalar olmaktaydı, kainatın aslı, mahiyeti, sonradan yaratılmış olup olmadığı kadîm ve ezelî bir madde olduğu uzun uzun tartışılıyordu.Bu durum karşısında (Philon) Eflatunculuk hakkında geniş bilgi veren bir kitap yazdı. Eflatun ve Filon'un görüşlerini benimseyip bu mezhebi yenileyen Plotinos'un25 fikirleri (Yeni Eflatunculuk “Neoplatonizm” Nazariyesi) olarak meşhur oldu.Yeni Eflatunculuğun “Varlık” nazariyesini ve kainatın yaradılışı hakkındaki görüşlerini şöyle özetleyebiliriz:“Sürekli değişmelere maruz kalan ve türlü görünüşleri olan bu alemin kendiliğinden meydana gelmesi var olması imkansızdır. Bilakis onu yoktan var eden bir yaratıcıya ihtiyaç vardır. Bu da, bütün kainatın yaratıcısı Allah'dan başkası olamaz. O Allah ki, tekdir, birdir, ezelîdir ve ebedîdir. Kendi zatiyle kaim, “madde ve ruh”un üstünde ve ötesinde bir varlıktır. Kendisiyle yaratılmış mahlûkat arasında benzerlik olmaması sebebiyle onu (selbî) sıfatlarla vasıflandırmamız gerekmektedir. Bu itibarla O, madde değildir. Onu “hareket eden” veya “hareket etmeyen” diye tavsif etmek de caiz olmaz. O, bir yerde veya bir zaman içinde de değildir. Zaman ve mekan'dan münezzehtir. Ona bir sıfat izafe etmek de caiz değildir. Şayet kendisine herhangi bir sıfat izafe edilirse, o onda, yarattıklarına benzetilmiş olacağından zatını hudutlar içine almış oluruz. Halbuki O nihayeti olmayan, tam, kamil ve noksansızdır. Hiç bir şeye ihtiyacı yoktur. Başkasının yardımından müstağnidir. Onun tabiî oluşundan zatından anladığımız şudur: O; her şeyin yoktan yaratıcısı olmakla beraber her şeyin üstünde yükselen ulvi bir varlıktır. Akıl zatının mahiyetini idrak etmeye muktedir değildir.”Bu sözler, bir hakikati ifade etmekte beraber tenzih hususunda aşırı vasıfları havidir. Hatta öyle ki, Allah'ı mahiyetsiz bir varlık olarak tavsif etmektedir. Selbî (negatif) sıfatlarla iktifa etmeleri de doğru değildir. Çünkü onlar bu sözleriyle “varlığın” zatî sıfatlarından olan kıdem (evveli olmayan), beka (sonu olmayan), yaratıkların

24 Philon: Milâdi ilk asırda yaşamış olan Yahudi asıllı ilahiyatçı bir filozoftur. Özellikle felsefe ile Yahudi dininin esaslarını birbirine uydurmaya çalışan bir düşüncenin temsilcisidir. Plotinos'un hocasıdır.25 Plotinos: M.S. 204-270 yılları arasında yaşamış olan filozof Mısır'ın Lokopolis kentinde dünyaya gelmiş, Roma'ya giderek 25 yıl orada felsefe okutmuştur. Özellikle Hıristiyanlığa teslis, akidesini sokan bu düşünürdür. Vahdet-i Vücud adı verilen felsefî akımın da temsilcisidir. Platon'un görüşlerini yeniden ve değişik biçimde yorumlayarak yeni Platonculuk akımım kurmuştur, İslâm dünyasında etkisi pek büyük olmuş ve “Enneades” adlı eseri Aristo'ya izafe edilerek Arapçaya çevrilmiştir.

hiç birisine hiç bir suretle benzememek ve kendi nefsinde kaim olmak gibi sıfatlara iman etmekle beraber Allah’ın öteki İlim-Kudret ve İrade sıfatlarını tespit etmemişlerdir. Halbuki bunların, Allah'ın sıfatları olduğu hususu aklen kabul edilen bir gerçektir.Ancak önemli olan nokta evvela Allah'ın varlığına sonra da onun bu kainatın yaratıcısı olduğuna iman etmeleridir. Bu sebeple, aklen kabul edilen öteki sıfatları tespit konusunda gaflete düşmeleri yüzünden kendilerini daha fazla tenkide maruz bırakmak bizim için bir hedef ve gaye teşkil etmediğinden, üzerinde daha ziyade durmaya lüzum görmüyorum. Fakat daha ziyade size, Plotinos'un yanıldığı noktaları ve bazı hatalarını göstermek istiyorum. Kainatın yaradılışını anlatırken birtakım hayalî düşüncelere evham ve hurafelere nasıl daldığını anlatmak uygun olsa gerektir. Plotinos diyor ki:“Doğrudan doğruya, Allah’ın bu alemi yaratması imkansızdır. Şayet böyle bir şey olsaydı, bu alemin onunla ittisali gerekirdi. Halbuki O, “bir”dir ve “tek”dir. Bir olandan, çok ve müteaddid şeylerin sadır olması imkan haricidir!”Hayran: “Öyle ise yaratılış nasıl olmuş?” Ebu'n-Nûr: “Bu hususu (Plotinos) şöyle izah ediyor: “Allah'ın zatında, Allah düşüncesinden doğup büyüyen bir feyz vardır. Bu Feyz kainattır. Allah'dan neş'et etmiş olan ilk şey akıldır. Akim ise iki çeşit vazifesi vardır. Birincisi aklın Allah'ın zatını düşünmesidir. İkincisi ise; aklın kendi zatını düşünmesidir. Böylece alemin kendisi, bu akıldan neş'et etmiştir. Alemden de beşerî ruhlar doğmuştur. Ayrıca bu alemden doğan başka bir şey de gördüğümüz tabiattır. Bu itibarla alemin kendisi dediğimiz şey, ruhanî alemin ta kendisi ve zatıdır. Ancak bu ruhanî alemin merkezi kenarda kalmaktadır. Hissedilen müşahede alemine yakın ve akıl ile müşahede alemi arasında bir vasat yer teşkil etmektedir...”Yaratılışın mahiyetini, doğuş ve teşekkülün keyfiyetini, akıl ve nefisler mevzuunu anlatmaktaki gayem Neoplatonizmden pek çok şeyler almış olan İslam filozoflarının düştüğü hataların menşeini göstermektir. İslam filozofları Neoplatonizme “İskenderiyeliler ekolü” adını vermişlerdir.”26

FARAN (PAHRAN)'DAN PİRENELER'E27

Nur Üstüne Nur

Hayran, diyor ki:“Hocamın son dersindeki konuşması sebebiyle, onun İslam Filozoflarını anlatacağını sanmıştım. Babamın eski kütüphanesinden aldığım Razi, Farabî ve İbn Sina gibi İslam filozoflarından bahseden kitabı alıp mütalaa etmiştim.Ders vakti geldi. Evvelce mütalaa etmiş olduğum kitap koltuğumda olduğu halde hocamın yanma girdim, selam verdim ve oturdum. Beni böyle gönünce, koltuğumdaki kitap dikkatini çekmiş olacak:“O kitap nedir?” diye sordu. Ben de:“Bu gece İslam Filozoflarından bahsedeceğinizi düşünerek Razi, Farabî ve İbn Sina ile ilgili bu kitabı yanımda bulundurayım diye düşündüm.” dedim.Ebu'n-Nûr: “Onu okudunuz mu?” Hayran: “Evet, bir kısmını okudum. Ancak anladıklarımı, kısmen de olsa, şu anda hatırlamıyorum. Fakat okuduklarım arasında çözülmesi mümkün olmayan, anlaşılması gayet zor ve karışık “Yeni Eflatunculuğu” geçen dersinizde de ifade buyurduğunuz gibi, benimseyerek kendi fikirlerine temel yapanların görüşleriyle karşı karşıya kaldım. Hocam, acaba bu üç İslam Filozofu imansız mıydı?” Ebu'n-Nûr: “Bilakis, onlar Allah'a inananların en büyüklerindendir. Allah'ın birliğine ve varlığına ait en doğru delilleri serdetmişlerdir. İmansız olmaları mümkün mü? Öteki İslam Filozofları gibi, aklı selimin kabul ettiği “îman” ile Peygamberlerin getirdiği “Sadık Vahiy” i birleştirmiş, Nur Üstüne Nur ile beşeriyete ışık tutmuşlardır.Bununla beraber, eski Yunan, filozoflarının fikirlerini naklederken, bu görüşlerin, birbirlerine karışması neticesinde, Ari'sto'nun sözleriyle kainatın yaratılışı, sebep ve araçları hakkında Yeni Eflatunculuk hayalî ve batıl inanışlarım benimseyerek almışlardır. Hatta “İlk Muallim” diyerek ona tazim göstermekten de çekinmemişlerdir. Halbuki bu görüşleri, biraz olsun incelemeleri gerekirdi. İşte onlar bunu yapmamışlardı.Evet; karanlıklara, batıl inanışlara götüren fikirlerle hakikate ve nurlu ufuklara ileten hak görüşler arasında bir ayırım yapmaları icab ederdi. İşte bunu yapmamışlardı. Sebebi, ya hak ile batılı ayırma kabiliyyetinin eksikliği veya Allah'ın varlığı ve birliği inancına yardım arzusundan, doğmaktadır.Ebu Bekir Razi (841-926) diyor ki:1“Bazı canlı varlıkların, akıl gücü ve kudretleriyle meydana getirdiği büyük ve güzel sanat eserleri, muhakkak ki her şeyi güzel yaratan bir Varlığa, bir Yaratıcıya, onun kudret ve azametine de delalet eder.”26 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 1-46.27 Pahran; Sina yarımadasında Tur-i Sina dağının 12 km. kuzeyinde eski bir kasaba harabesidir. Hıristiyanlığa ait eski eserleri ile meşhurdur. Pirene, Avrupa'nın en büyük dağ silsilelerinden olup İspanya'nın kuzeyinde yer alır.

Bu söz, bana göre, nazarî delillerden daha kuvvetli bir İman'ı ve sadakati belirtir. Çünkü Razı, bu sözüyle şek ve şüphe yollarını kapatmış; açık, kolay ve basit bir delile istinat etmiştir. Böyle bir söz; söyleyeni de işiteni de doğru yoldan ayırmaz. Hiç bir zaman zayıf bir imana delalet etmez! İslam dünyasında bu adla anılan ünlü pek çok filozoftan birisi olan Ebu Bekir Muhammed İbn Zekeriyya el Razî İran'ın Rey kentinde miladî 864, hicrî 250 yılları arasında doğmuş ve hicri 313, miladî 925 yılında veya 320-932 yıllarında vefat etmiş tabiatçı felsefenin önde gelen simasıdır. Felsefî eserlerinin yanı sıra tıbba dair el-Havî adlı eseri asırlarca İslam ve Batı dünyasında tıp biliminin ana kitabı olarak üniversitelerde okutulmuştur. Bu eser Liber Continens adıyla latinceye 15. yüzyılda çevrilmiştir. Fizikten Metafiziğe kadar bütün felsefî konularla ilgilenmiş ünlü bir İslam filozofudur.Hayran: “Farabî28 hakkındaki görüşünüz nedir sayın Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Farabî, Allah'a iman eden filozofların en büyüklerinden birisiydi. Allah'ın varlığını, en doğru delillerle ispatlamıştır. İnsan aklının eşsiz müdafiiydi. O, bütün delillerin istinat ettiği, akıl tarafından bedahetle kabul edilmiş bilgi prensiplerini ilk önce tespit eden ve bu hükümlerin delaletiyle Allah'ın varlığını ispatlayan bir akıl ve mantık bilginiydi. Varlık ve Bilim felsefesiyle ilgili görüşleri, o günden bugüne dek mütekellim, filozof ve alimlere hakim olmuştur. Farabî diyor ki:“İlim, “mutlak tasavvur” ve “tasdik ile tasavvur” olarak ikiye ayrılmaktadır. Mutlak tasavvur, başka bir düşüncenin tekaddümü (geçmesi) olmadan tamamlayan tasavvurdur. Herhangi bir cismi, boyunu, enini ve derinliğini düşünmeden tasavvur etmek mümkün değildir. Her tasavvur edilen şeyde bunun mevcut olması gerekmez. Bilakis öyleleri vardır ki, tasavvur edilen bir şeyin öncesi düşünülemez. Elbette tasavvurun durduğu bir bedihî yer vardır. İşte orada, daha önce herhangi bir tasavvura ihtiyaç görülmemektedir. Bunun açık misali şudur. “Varlık”, “vacip” ve “mümkün”, öncesi olmayan tasavvurlardandır. Çünkü bunlar zihinde yerleşmiştir. Daha önce herhangi bir tasavvuru gerektirmeyen manaları teşkil ederler. Zihnimizde yerleşmişlerdir. Açık, doğru ve gerçek hükümleri ifade etmektedirler. “Mutlak tasavvur” dediğimiz şey işte budur.Tasdikle tasavvur'a gelince: Daha önce başka bir idrak vuku bulmadıkça anlaşılamayan, tamamlanamayan tasavvurdur. Bunun misali şudur: Müşahade ettiğimiz alemin “muhdes” (sonradan yaratılma) olduğunu anlamak için, bu tasavvurdan veya idraktan önce sözü geçen alemin değişen bir “mürekkep” olduğunu idrake ihtiyaç vardır. Ancak, bu ikinci tasavvurdan sonra ilk tasavvurun, tasdikle doğru olduğu meydana çıkar. Çünkü “her mürekkep muhdestir.” (Sonradan toplanıp birleşen ve değişen her şey sonradan yaratılmıştır) kaidesi, aklen kabul edilen bedihî bilgilerdir. Söylenen her söz ya yalandır ya da doğrudur. Bir söz aynı anda aynı yerde, hem yalan hem de doğru olamaz. Çünkü birbirine zıt iki şey, aynı zamanda, bir yerde bulunmaz. Bir şeyin bütünü, parçasından daha büyüktür.İşte bunun gibi hükümler, zihinde yerleşmiş, aklın kabul ettiği zarurî bilgilerdir. Çünkü bunlar akıl bakımından, açık, anlaşılabilen, makûl ve temel bilgilerdir. Onların doğruluğu için herhangi bir delile, lüzum yoktur. Zira bunlar bizzat hüccettirler. Doğruluğun ve yakın derecesinin en ulvî mertebelerini teşkil eden aklî kaidelerdir. Akıl bunlardan hiç bir zaman müstağni olmamıştır. Onlara daimî şekilde muhtaçtır. Çünkü akıl, onsuz bir şeyi ne isbat edebilir, ne de hüccet ve delil getirme gücüne sahip olabilir. Hülasa, bu bilgiler, aklın esas prensipleridir.”Hayran: “Gerçekten bu sözler, yakîn teşkil eden aklî hüküm ve temel prensiplerdir.” Ebu'n-Nûr: “İşte oğlum, Hayran! İslam filozofu Farabi, Allah'ın varlığını bu yakîn esaslar üzerine, sağlam delil ve hüccet-lerle, tesis ve ispat etmiştir. Bu hususta diyor ki:“Mevcut olan her şey iki kısma ayrılır. Birisi, varlığı mümkün olanlar, ikincisi de varlığı vacib olan şeylerdir.Varlığı mümkün olan şeyler: Varlığı mümkün olan şey için, “varlığı mümkündür” veya “mümkün değildir” denebilir. “Varlığı mümkün değildir” sözüne karşı, aklın, “hayır bu imkansızdır” demeye hakkı yoktur. Çünkü varlığının farz olması için illetinden doğan bir şart yoktur ki, var olması vacib olsun. Şayet bu, var olup vücut bulduysa; o zaman buna “varlığı vacib oldu” deriz. Ancak bu “var olma”yı sağlayan ve “vücut bulmayı” meydana getiren, kendi zatı değildir, başkası tarafından vücut bulmuş ve varlığı böylece vacib olmuştur. İşte bunlar varlığı mümkün olan şeylerdir.İkinci kısımdaki “varlığı vacib olan şey” için “varlığı vacib değildir” dediğimiz zaman hemen aklımız bu söze itiraz eder: “Hayır, bu imkansızdır” der. Çünkü onun “var olması” için bir illet, sebep vardır ve bu var oluşun başkasına ihtiyacı yoktur. Zira o, kendi zatında vardır ve varlığı vacibdir. Bu itibarla varlığı mümkün olan şeylerin nihayetsiz olarak devam etmesi aklen caiz değildir. Çünkü bunlar bir illetle malûldür, şarta bağlıdır. Devir ve teselsül halinde bunların devam etmesine de aklen cevaz verilmez. Bilakis, “varlığı mümkün olan” şeylerin varlığını vacib kılan, ilk mevcuda bağlamamız gerekir. Çünkü o, kendi zatında varlığı vacib, bütün kainatın var olmasını sağlayan ve meydana getiren ilk sebep ve tek varlıktır. Muhakkak ki o da Allah Teala'dır.”

28 Farabî: 870-950 yıllan arasında yaşamış olan Fârâbî, İslâm âleminin yetiştirdiği en büyük filozoflardan biridir. Eklektik bir filozoftur. Yeni Eflâtunculuğu, Aristo ve Eflâtun felsefesi ile Aristo'yu Eflâtun ile ve bütün bu felsefeleri İslâmiyet'le te'lif etmeğe çalışmıştır. Kendisinin 70 kadar dil bildiği sanılmaktadır. Mûsikîde birtakım kanunlar keşfetmiş ve kanun denen âleti icad etmiştir. Matematik alanında da çok geniş bilgisi olduğu bilinmektedir. Risaleleri ile 200 kadar eseri vardır. En önemli eserlerinden olan “Medinet'ül-Fâzılâ - Faziletli şehir ahalisinin fikirleri” ve “İhsau'1-Ulûm - İlimlerin Sayımı” adlı kitaplar dilimize çevrilmiş ve M.E.B.'nca basılmıştır.

Hayran: “Hakikaten bunlar, yakîn mertebesinin en yüksek derecesinde, güvenilir ve inanılır, açık ifadeli, sağlam deliller ihtiva eden sözlerdir.” Ebu'n-Nûr:“Bu sözler yakînen söylenen sözlerdir” deyip geçme, bunları aklında sakla. Şayet ilerde, ilimsiz, delilsiz ve mesnetsiz konuşan bir kimseyle Allah'ın varlığı hakkında bir münazara ve tartışmaya girişirsen bu sözleri hatırla. Aksi takdirde, aklın ve fikrin karışır, gafil avlanır, şüpheler içinde boğulursun.İlerdeki konularda da belirtileceği gibi, bu sağlam delillerin sağduyu sahibi akıllarda nasıl, tebellür ettiğini göreceksin. Hatta şunu da belirteyim ki, Farabi'den tam yedi yüz yıl sonra gelen büyük Alman filozofu Leipnitz, Farabi'nin bu görüşlerini beğenerek saygı göstermiş ve onları benimsemiştir. Hayran: “Peki, hocam, o halde nasıl oluyor da Farabi için “Yeni Platonculuğun hayalî ve batıl inançlarım benimseyerek aldı” diyorsunuz?” Ebu'n-Nûr: “Evladım Hayran! Ben şu kanaatteyim ki, Farabi'nin, mahlûkatın yaradılışı hakkında, “Yeni Eflatun Nazariyesi” nin hayalî ve batıl görüşlerini benimsemesi, yalnız felsefe yapmak için olsa gerektir. Halbuki kendi böyle değildi. Çünkü ölçülü, akıl prensiplerini ve temellerini vaz eden, sağduyu sahibi Farabi gibi bir bilginin, îman ve iz'anla, bu hayalî ve batıl görüşler kabul edip tam manasıyla inanacağını sanmıyorum. “Allah'ın zatı mahiyeti ve sıfatlarının sırrına muttali olmak hususunda aklın nasıl acz içinde kaldığı”nı dinlediğin zaman Farabi'nin dengeli, ölçülü ve hikmet dolu sözleriyle, Allah'a karşı edebini nasıl muhafaza ettiğini idrak edip anlarsın. İşte o zaman, kainatın yaradılış sırrının hikmet ve vasıtaları hakkında, Farabi'ye nisbet olunan bütün hezeyanları elbette, yalanlayacaksın. Bakınız, Farabi, bu hususta ne diyor:“Mevcudatın en ekmel yaratıcısı Allah olduğuna göre, bizim de o ekmel yaratıcı hakkındaki bilgilerimizin tam ve kamil olması gerekmektedir. Nasıl ki matematik (riyaziyye) bilgisini tabiat ilimlerinden daha ekmel bir surette bilmemiz icap ediyorsa Allah hakkındaki bilgilerimizin de mükemmel olması gerekir. Ancak, bu ilk mevcud ve tek varlığın huzurunda göz kamaştırıcı, tahammülü imkansız parıltılar karşısında kalıyoruz ki, gözlerimiz; içgüdümüz, aklımız zayıf düşüyor, acze mahkûm oluyor. Bu zayıflık, madde anlayışımızdan, maddeyle manayı birbirine karıştırarak, gerçekleri tam kavrayamayışımızdan ileri gelmektedir. Bu durum, ilmimizi, bilgimizi bağlamakta ve önümüze, aşılması mümkün olmayan engeller koymaktadır.”İşte Farabi böyle ulvî bir anlayış içinde insanın aczini, ölçülü ve dengeli bir şekilde açıkça belirtmektedir. Hatta Yeni Platoncu felsefenin kainatın nasıl yaratıldığı hakkındaki kehanetlerini taklit etme hevesine kapılır. Şöhretinin gururu içinde daha derin bir felsefe yaratma arzusu peşinde koşar. Onların ortaya attığı “akıllar”, “nefisler” ve “felekler” nazariyesi yetmiyormuş gibi, bunlara, akıl üstüne akıl, nefis üstüne nefis gibi nazariyeler ilave eder. İnsanı başka hayallere sürükler. Öyle ki, insanda, bu sözlerin Farabi'ye değil de başka birisine ait olduğu kanaati hasıl olur. Hayran: “Farabi'den daha büyük bir filozof olan İbn Sina29 da böyle bir hataya düşmüş müdür?”Ebu'n-Nûr:“Allah'a inanan filozofların büyüklerinden sayılan İbn Sina dengeli, ölçülü ve üstün görüşleriyle hocası Farabi'ye, benzemektedir. Bilhassa Varlık ve Bilim felsefesi konusunda Farabi'den daha geniş tetkikleri vardır. Akıl ve feleklerle ilgili sözleri, metot bakımından daha itinalı, daha mantıkî ve akla uygundur.Dilerseniz, psikoloji konusundaki görüş ve fikirlerine de göz atalım. Şöyle diyor İbn Sina:“Hayvanı (canlı) nefsin anlayışı iki yönlüdür;Birincisi: Zahirî (dış duygularımızla elde edilen) duygu ile elde edilen bilgi ve idrakleri içine alır. Bunlar:Görme, işitme, koklama, tatma, dokunma duyumlarıdır.Bu beş hassemizin ötesinde, “iç idrak” diye bilinen anlayışlarımız, bu iç idrak ipliklerinden örülmüş ağlar vardır. Dış hasselerimizden gelen duyumlar anlaşılmak için, bu ağlara düşerler. Bunları şöyle sıralayabiliriz:1- Tasarlama ve kavrama gücü... Vazifesi, dış alemden gelen duyguları, zevalinden sonra, şekli ve suretleriyle tasarlama, kavrama ve tesbittir.2- Hayal gücü: Dış dünyadan gelen, fakat anlaşılması mümkün olmayan şeyler hakkında hayalî bir tasarlamadan ibaret görüntülerdir. Bunun açık misali, koyundaki hayal gücüdür. Veya herhangi bir hayaleti kurt zanneden koyunun ondan ürkmesiyle meydana gelen korkudur. Buradaki önemli nokta bunun, gözle idrak edilmesinin mümkün olmamasıdır.3- Hafıza gücü: Hayalî düşüncelerin veya kabul edilmeyen duyguların muhafaza edilerek, zamanı gelince, hatırlanmasıdır. Tıpkı tasavvur ve kavrama gücünün, dış alemden gelen hissî idrakleri muhafazası gibi...4- Düşünme gücü: Bu gücün vazifesi, tasavvur ve kavrama hallerini, hafıza ve hatırlamayı, hissî ve hayalî düşünce ile evhamları; mana, şekil ve suret itibariyle sıraya dizmek, tertiplemek, ayırmak ve birleştirmektir. Sonra İbn Sina diyor ki:“Duyu organları, maddeden mücerret, sade ve saf manayı hissedip anlayamaz. Hasselerimiz ancak madde veya 29 İbn Sina: İslâm dünyasında Aristoculuğun temsilcisi olan ve meşşaî felsefesi (peripatosculuk) adını alan felsefî ekolün en ünlü üç önderinden birisidir. Asıl adı Ebu Ali Hüseyin İbn Abdullah İbn Sina olup milâdî 980, hicrî 370 yılı civarında Türkistan'ın Afşene kentinde dünyaya gelmiştir. Tıptan felsefeye kadar her konudan eserler vermiş olan filozof 1037 hicrî 428 yılında vefat etmiştir. Eserleri asırlarca Avrupa üniversitelerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Tıbba ait el-Kanun fî't-Tıb, Fizik ve Metafiziğe ait el-Şifa, mantığa ait el-Necât adlı eserleri çok ünlüdür. Daha 14. yüzyılda eserleri bütün Batı dillerine tercüme edilmiştir.

madde ile daimî ilişkisi olan kemiyet, keyfiyet, zaman ve mekan hudutları içindeki şekil ve suretleri tasarlayıp idrak edebilir. Manayı anlayan şey, insan ruhu ve onun aklî nazarıdır. Burada bi linmesi zaruri olan bir hüküm var. Her hissedilen şey, hissedilmiş olması itibariyle, makûl olmayabilir. Her makûl olan da, makûl olduğu için, hissedilmeyebilir.Hasseler, vazife olarak, dış dünya ile ilgilidir. Akıl ise iç alemle... Ama bu iki şeyin üstünde olan, yani dış dünya ile akıl aleminin gerisinde, hissin ve aklın ötesindeki şey ise akla ve duygulara kapalıdır. Onların güç yetiremeyeceği, duyamayacağı ve idrak edemeyeceği bir keyfiyettir. Bu itibarla, tek varlığın zatının aslını, mahiyetini ve Özünü idrak imkanı yoktur. O ancak sıfatları vasıtasıyla idrak edilebilir. Zatını böylece tanımış oluruz. Çünkü bizim aklımız bu hususta hakem olmaya muktedir değildir. Allah'ın yarattıklarının sırrını, kaza, kader ve tedbirini, işlerinin gizliliklerini anlamaya hakkımız yoktur. Zaten aklî ve hissî gücümüzün ve kudretimizin dışında olan şeylerdir bunlar...”Hayran: “Hocam! Bu ifade pek güzel!” Ebu'n-Nûr: Bundan daha güzel sözleri de var. Allah'ın varlığını isbat için kullandığı deliller zikredilebilir. İbn Sina, bu hususta, üstadı Farabi'nin yolunu aynen takip eder. Ve onun ileri sürdüğü isbat ve delillere değinerek Allah'ın varlığı hakkında der ki:“Allah'ın varlığım isbat için, onun yarattığı şeylerde delil aramamıza lüzum yoktur. Bilakis. Allah'ın varlığına ait delilleri aklen varlığı mümkün ve vacib olan şeyde aramamız gerekmektedir... Şu gördüğümüz kainat, varlığı mümkün olandır. Çünkü onun var olması için belli illet ve sebeplere ihtiyaç vardır. Binaenaleyh bu varlık, kendi zatiyle değil, başkası tarafından meydana getirilmiştir. Bu itibarla, ilk mevcudu yani varlığı vacib olanı düşünmemiz için varlığı mümkün olan şeylerde delil aramaya ihtiyaç yoktur. Her ne kadar ilk mevcuda delalet ediyorsa da burada ilk varlığı düşünmek daha sağlam bir metottur. Bu iki yönlü isbat ve istidlali Kur'an-ı Kerim, Fussilet sûresi'nin 53. ayetinde ifade etmiştir.”Bu parlak, sihirli, güzel ifade tarzındaki akıl, varlık ve ilim felsefesini ileride göstereceğim. Çağımızın büyük filozofları da, İbn Sina'nın “varlık” hakkındaki görüşlerini benimserler.Hayran: “İbn Sina'nın, alemin kadîm ve ezelî olduğu hakkındaki görüşünün Aristo'nun fikrine tamamiyle mutabık olduğunu okudum. Bu hususta ne buyurursunuz?” Ebu'n-Nûr: “İbn Sina'nın, zahiren bu inancı benimsediği görülüyorsa da böyle olmadığı aşağıya aldığımız şu sözlerinden anlaşılmaktadır. O, Aristo'nun ileri sürdüğü (kainat kadîmdir) sözünün dışına çıkarak “kıdem”in manasını daha geniş ve açık bir şekilde ifadeyle, güzel bir sonuca bağlamıştır. Bu netice İbn Sina'nın müstakil bir düşünceye, ileri görüşe ve sadık bir imana sahip olduğunu göstermektedir.Diyor ki:“Kadîm kelimesinin birçok manası vardır. Birincisi kıyasta kadîm, ikincisi ise “mutlak kadîm” onun geçmişteki zamanı, başka bütün eşyanın zamanından daha geniştir.Mutlak kadîme gelince o da iki bölüme ayrılır, a- Zamana göre mutlak kadîm b- Zata göre mutlak kadîm.Zamana göre mutlak kadîmde zaman bakımından ondan önce bir başlangıç yoktur. Zata göre kadîmde ise, onunla ilişkisi bulunan hiç bir başlangıç yoktur. O, tek başına Hak'kın kendisidir. Zalimlerin dediklerinden o, çok yüce ve münezzehtir...”Kıdem'le ilgili bu ifadelerde “zaman” manasına işaret edildiği açıkça belirtilmektedir. İlerdeki konularımızda da temas edeceğimiz gibi, İmam Gazali; bu hususu daha açık şekilde izah etmiştir. Yukarda geçen sözlerinden sonra İbn Sina'nın kainat hakkında; “kadîm veya onun Allah tarafından yaratılmamış olması” diye bir inanca sahip olmadığını herhalde anlamış oluyorsunuz. İbn Sina bu alemin, zatı itibariyle kadîm olduğunu hiç bir zaman ileri sürmemiş ve böyle bir inanca sahip olmamıştır.Ancak alemin kadîm olduğunu ifade ederken mutlak bir kıdemden bahsetmiştir ki, o da Cenabı Hakkın alemden sonra zamanı yaratmasıdır. Yani “alemden önce zaman yaratılmamıştı” demek istemiştir. Burada dikkat edilecek önemli bir nokta vardır. “mutlak zaman” manasına gelen “kıdem” ile “mutlak zat” manasına gelen “kıdem”i mukayese etmek doğru değildir. Böyle bir kıyas batıldır. Zira “mutlak zat” manasına gelen “kıdem” Allah'ın zatının vasfıdır. O, ezelî mutlak zatiyle “Kadîm”dir Allah varken ne “alem” ne de “zaman” vardı. Ondan önce hiç bir şey yoktu. Ne insan, ne cin, ne de melek. Allah önce alem'i yarattı sonra da zamanı. Zaman, alemden önce yaratılmamıştır. Şayet İbn Sina “alem kadîmdir” şeklinde bir cümle kullanmışsa, bununla anlatmak istediği şey, aleme nisbetle zamanın sonradan yaratılmasıdır. Alem, zamandan önce yaratıldığına göre kadîm olmuş oluyor. Ama Allah'ın zatı itibariyle bu alem kadîm değildir ve olamaz da...Hayran: “Varlığı olmayan “zaman” konusunda zihnim yoruldu, kafam karıştı hocam!” Ebu'n-Nûr: “Bu hususta umutsuzluğa düşmeyiniz. Gelecek bahislerimizde filozoflar; İmam Gazali, İbn Tufeyl ve İmanuel Kant fikirleri karıştıran, zihinleri yoran ve akılları durduran “zaman” meselesine daha açık bir ifadeyle temas edeceklerdir.” Hayran:

“Sayın Hocam! Niçin bana İmam Gazali'den bahsetmiyorsunuz? Halbuki her konuda onun ismini anıyor vegörüşlerini övüyorsunuz.” Ebu'n-Nûr:“Ondan da bahsedeceğim. Sırası gelince hepsinin görüşlerini birer birer anlatacağım. Ancak şu anda İbn Miskeveyh, İbn Haldun ve İbn Tufeyl üzerinde duracak, sonra da İmam Gazalî'ye döneceğim.” Hayran: “İbn Miskeveyh'in bu kadar büyük bir şöhrete sahip olduğunu duymamıştım.” Ebu'n-Nûr: “Varlık” “Bilim” ve “Ahlak felsefesi” konularında İbn Miskeveyh'in30 görüşleri, gelmiş geçmiş büyük filozoflarınkinden, ifade ve incelik bakımından, hiç de aşağı değildir. Şimdi size, onun “Varlık” ve “Bilim Felsefesi” bahsinde takip ettiği metodu açıklayayım.İbn Miskeveyh, diğer bilimlerden ziyade, “Ahlak Felsefesinde şöhret kazanmıştır. Şimdi bu konuyu anlatmayacağım. Çünkü mevzuumuzla pek fazla ilişkisi yoktur. Fakat size, bu konuyu okumanızı tavsiye ederim. Unutmamalı ki, Ahlak Felsefesi, onun en güzel anlattığı konudur. İbn Miskeveyh, epistemoloji (bilgi felsefesi) bahsinde, önce ruhtan söz ediyor ve ruhun cisim veya araz olmadığını belirtiyor, sonra da bilgi fenomenine geçerek şöyle diyor: “Cisimlerdeki kuvvet kaynaklarının elde ettiği bilgiler doğrudan doğruya hislerin (duyuların) neticesidir. Ruha gelince o, her ne kadar birtakım bilgi prensiplerini duyular yoluyla elde ederse de, kendi yapısında birtakım diğer prensip ve fillere sahiptir ki bunlarda duyuların hiç fonksiyonu yoktur. Ve sağlam kıyas prensipleri de bu yüce esaslara istinat eder. Çünkü kıyas yoluyla çelişki prensibinin arasında bir orta yol yoktur diyecek olursa bu hükmünü başka bir şeye dayanarak vermiş olmaz. Binaenaleyh bu prensibin esas dayanağı ruhtur. Ve bu prensip ruhtan iktibas edilmiştir. Eğer başkasından almış olsaydı, kendisinden önce başkalarının da varlığını kabul etmesi gerekirdi.Duyular sadece duyular yoluyla algılanabilen şeyleri algılarlar. Ruh ise birleşme ve ayrılma noktalarının asıl nedenlerini algılar ki bunlarda cismin tesiri yoktur. Tıpkı bunun gibi ruh eğer bedenin duyular yoluyla algıladığı şeylerin doğruluğunu veya yanlışlığını belirtirse bu hükmünü duyulardan almaz. Çünkü duyular kendilerinin karşıtını kabul etmezler. Ama ruhun birçok noktalarda cismin hatalarını ortaya çıkardığını biliyoruz.Ruh, kavradığı şeylerden herhangi birisinin bilgisine sahip olduğunu belirtirse bu bilgi başka şeylerden alınmış değildir. Çünkü eğer onun bilgisi başka şeylerin bilgisine istinat edecek olursa o bilginin de başka istinadgahlara ihtiyacı olacaktır. Ve bu silsile sonsuza kadar devam edip gidecektir. Şu halde bildiğini bilmesi kendi özündendir ve başka bir şeyin yardımıyla değildir. Hem, ruh, kendi özünü anlamak ve öğrenmek hususunda başka şeylerin bilgisine muhtaç değildir.”Böylece İbn Miskeveyh, duyusal ve aklî bilgi yollarını derin ve ince noktalarıyla birlikte gayet güzel ve açık olarak açıklamış oluyor. Descartes, Lock ve İmanuel Kant gibi son devir filozoflarının hepsini bu ifadeleriyle çok gerilerde bırakıyor. Fikirleri arasında -bir rastlantı şeklinde belirtilse de- benim kanaatime göre batılı son çağ filozofları klasik İslam filozoflarının fikirlerinden beslenmişler ve onlardan çok şey almışlardır. Ama onlar bunu ikrar etmemektedirler.İbn Miskeveyh'in “Varlık Bilim” ine ait görüşlerine gelince, diyor ki:“Kainat sonradan yaratılmış bir mahlûktur. Cenabı Hak kainatı yoktan yaratmıştır.”Sözlerine devamla, “Tek Varlık” hakkında da şöyle der:“Allah, her şeyde açık ve zahir olduğu gibi; görünmeyen, zatının idrak edilmesi mümkün olmayan, kapalı, gizli, tek mevcut ve yaratıcıdır. Allah her şeyde parlayan bir nurdur. Çünkü o, haktır, tek varlıktır. Yer ve göklerin nurudur. Onların yoktan yaratıcısıdır. Zatının idrak edilmemesi; görünmeyen, kapalı ve gizli bir kuvvet olmasına gelince... Aklımıza hakim olan (heyulanı) perdelerin çokluğu sebebiyle onu göremiyoruz. Akıl, bunu idrak etmekten aciz kalmıştır. Bunun için zatının künhünü idrak edemiyoruz. Allah her şeyi yoktan ve en güzel şekilde yaratan, ezelî ve ebedî tek yaratıcıdır. Mevcut bir şeyi yaratan için “en güzel yaratıcı” denmesinin zaten manası yoktur. Bu yönden, Allah, her şeyi yoktan yaratma kudretine sahip tek varlıktır ve en güzel şekilde yaratmıştır.”Bundan başka İbn Miskeveyh mahrukatın tek tek nasıl yaratıldığını anlatmakta, kainattaki katı cisimlerin, canlı ve bitkilerin büyüme ve gelişmelerini, basamak basamak izah etmekle (tekamül) nazariyesine açıkça işaret etmektedir.Diyor ki:“Kainatta her şeyin ve bütün yaratıkların mertebe ve aşamaları vardır. Bunların da birbirlerine bitişik görünüşleri, tekamülün devamını sağlayan büyüme ve gelişmeleri bahis konusudur. Kainattaki her şeyin nev'i (türü), basit bir surette başlamakta, sonra büyüyüp gelişmekte ve tekamül etmektedir. Nihayet komple bir hüviyet arzederek türünün bulunduğu en üstün noktaya varıyor. Bitki merhalesinden sonra canlılık merhalesi geliyor. Ancak, gelişme basamak basamak olmakta, tekamül ede ede en yüksek nevinin noktasına, son mertebe ve derecesine kadar gelmekte. Böylece canlı hayvan suret ve şeklini alma derecesine yükselmektedir. Hayvanlar da bu şekilde yükselmektedir. İlk önce basit bir şekil ve surette iken, sonraları, yavaş yavaş, derece derece, nev'inin en son tekamül derecesine varır. “İnsan da, aynen bu bitki ve hayvan türleri gibi gelişme ve tekamül dereceleri geçirir. Öyle ki, insan, büyür,

30 İbn Miskeveyh: Ünlü Türk filozofu el-Birûnî'nin ve İbn Sina'nın çağdaşı olan Ahmed İbn Muhammed İbn Yakub el-Miskeveyh, İran'ın Rey şehrinde doğmuş ve miladi 1030, hicrî 420 civarında İsfahan'da vefat etmiştir. Kendisi bir Meşşai filozofu olup özellikle ahlak felsefesi alanında ün salmıştır. Antik ahlak görüşlerini dile getiren Cavidan Hıred (Ebedî hayat) ve kendi ahlak felsefesini dile getiren Tehzib el-Ahlak adlı eseri çok şöhret olmuştur.

gelişir. Zekası ve düşüncesi olgunlaşır. En yüksek ve ulvî derecenin son aşamasına ulaşır. Böylece, sağlam bir düşünceye, mazbut bir hüküm verme yeteneğine ulaşır. Kuvvetli, dirayetli bir zeka ve anlama kabiliyeti kazanır. O artık, ulvî bir makamı olan şu iki mertebenin en yüksek derecesinde karar kılar. Birisi alemin hakiki çehresini görmek için kainata nazar edip üzerinde düşünmesidir. İşte o anda, ilahî emir ve hikmetlerin kudreti, azameti, ona belirir ve böylece ilahî hakikatleri keşfetme kudretine sahip olur. Hikmet ve hakikatler daimî şekilde düşünme yoluyla inkişaf eder. Ve bu yolla iç alemin hakikatlerini idrak imkanını kazanır. İkinci mertebedeki son derece ise hakikatlerin veya emirlerin doğrudan doğruya Allah tarafından kula bildirilmesidir.Birinci gruptaki insanlara Filozof, ikincilere ise Peygamber diyoruz. Felsefe yoluyla en aşağıdan gelenle; yukarıdan, ulvî ve ilahî hakikatleri telakki edenler; görüş ve düşüncede ittifak halindedir. Her iki grup, bu hakikatlere vardığına göre, birbirlerinin görüşlerini tasdik etmeleri gerekir.”Hayran: “Hocam! İbn Miskeveyh'in tekamül ve gelişme hakkındaki sözlerini zikrettiniz. Fakat bunun tartışmasını yapmadınız. Kendi görüşünüzü izah etmeden, hakikatleri idrak edip anlamada, filozof ile -peygamber'in eşitliğinden bahsettiniz. Peki, ama bu hususta sizin fikriniz nedir, lütfen açıklar mısınız?Ebu'n-Nûr: “Tekamül hususunu, birkaç ders sonra, hocam Şeyh el-Cisir’ın görüşüyle izah ederek açıklayacağım. el-Cisir'den sırası gelince bahsedeceğim, çünkü o, bu tekamül felsefesini ve sizin gibi genç dimağları meşgul eden konuları sade bir üslûpla açıklamıştır.İbn Miskeveyh'in “filozof ile peygamber aynı prensipte birleşir” sözüne gelince... Burasını yanlış anladığınız için sual sordunuz. Şunu iyi bil ki filozof hiç bir zaman -peygamberin geniş ilmine, şan ve şerefine ve mucizelerine sahip değildir. Bu bakımdan, aralarında elbette eşittik yoktur. Ancak, buradaki “eşitlik”ten maksat, Allah'a îman'da, yalnız ona inanma konusunda filozofla peygamber arasındaki görüş birliğidir. Diğer husus da, peygamberler, özel olarak, ilahi bir vergiye, yani şer'î hükümleri tebliğe nail olmuşlardır. Filozofun O'nu tasdik etmesi yetişmez. Zira bu gibi bilgileri düşünme yoluyla elde etmesine imkan yoktur. Çünkü şer'î hükümler, ancak, kitap sahibi bir peygamber tarafından yani vahiy yoluyla bildirilir, bu yolla elde edilir. Filozofun, kendi kendine bunları idrak etmesi imkansızdır.Burada filozofun düşünce kabiliyetini zikretmek gerekir. Vahiy, kitap veya peygamber olmaksızın, şu kainatın yaratıcısını, tek varlığı, bir'i, ezelî ve ebedî, her şeye kadir olanı, yaratıcı barîyi, her şeye şekil ve suret vereni, kemal sıfatlarıyla muttasıf olan Allah azze ve celleyi, insanoğlunun, doğru ve mazbut bir düşünceyle idrak etmesi az şey midir? İşte insan aklının üstünlüğü! İşte şer'î hükümlerin müminlerden istediği sağduyu (aklı selim) ve akıl budur. Bu, filozofların, mazbut düşünce sahiplerinin aklıdır. Bu sözlerimize bakarak, “mademki öyledir” peygambere ne ihtiyaç var?” deme! Hayır. Çünkü akıl yoluyla Allah'ı tanıyanlar, azınlıktadır. Hatta çok nadir ve sayıları azdır. İşte bu sebeple, insanların hepsini, hidayet ve doğru yola yöneltmek için elbette peygamberlere ihtiyaç vardır.Görüyorsun ya; benim, İbn Miskeveyh'den anladığım netice ve hüküm budur ve ben bununla iftihar ediyor; sevinç ve gurur duyuyorum. Çünkü o, benim hedefim ve gayem üzeredir. Uzun bir çalışma ve çaba sarf ederek, uğrunda ömrümü harcadığım ve derin düşünce neticesinde vardığım: “Hak din ile felsefenin vardığı sonuç birbirine zıt değildir” prensibinde onunla aynı fikirdeyim. Allah'ın varlığını ve birliğini isbat davasında filozofla peygamber arasında hiç bir zaman görüş ayrılığı yoktur. Bu hususta felsefe ve din beraberdir. İkisi birbirine yardımcıdır. Allah'ın varlığını anlamak ve ona inanmakta görüş birliği içindedirler. Hatta bu saf akim mazbut görüşünü, ilahî vahyin hükümleri teyit etmektedir. İbn Tufeyl “iman ve aklın hikayesi” konusunda bunu teyit eder.Hayran: “İman ve aklın hikayesi” nedir Hocam? İbn Tufeyl ne diyor, lütfen izah ediniz?” Ebu'n-Nûr: “İbn Tufeyl,31 saf düşünceyle ilahî vahyin ittifakını “Hay İbn Yakzan” kıssasında çok güzel anlatmıştır.Gelecek dersimizde o hikayeyi size, özetleyerek anlatacağım. Bu gece vaktimiz çok azdır, kafi gelmez. Çünkü adı geçen mesele kısaca okuyup geçilecek ve çabucak anlaşılacak bahislerden değildir. Üzerinde mutlaka durmak gerekir. İyi anlaşılması için şu anda vaktimiz kafi değildir.” Hayran: “Neden İbn Haldun'dan bahsetmek istiyorsunuz? O bir tarihçi, felsefeci değil ki?!...” Ebu'n-Nûr: “İbn Haldun,32 dürüst düşünebilen çaplı bir sosyoloji ve tarih bilginidir. Sosyoloji ve tarih felsefesi sahasındaki “Mukaddime”siyle batı alimleri nezdinde layık olduğu mevkii almış, “Medeniyet felsefesinin ilk kurucusu” unvanını almaya hak kazanmıştır.Ben de, bundan yirmi yıl önce, İbn Haldun'un tarih ve sosyoloji felsefesini özet olarak kaleme almıştım. Diğer

31 İbn Tufeyl: Endülüs'te yetişmiş olan bu ünlü İslam filozofu Ebu Bekir Muhammed İbn Abdul Melik İbn Tufeyl 12. yüzyılda yaşamıştır. Ünlü Hayy İbn Yakzan adlı eseriyle dünya edebiyatında ilk romanını vermiştir. Robenson Kruzo'ye esas teşkil eden ve Batı dünyasında çok etki yapmış olan bu eseri onun ününe ün katmıştır. Filozof Mağrip'te hicrî 580, miladî 1185 yılında vefat etmiştir.32 İbn Haldun: İslam dünyasında özellikle tarih felsefesinin kurucusu olarak bilinen Abdurrahman İbn Haldun hicrî 808, miladî 1406 yılında vefat etmiş bir filozoftur. Özellikle Mukaddime adıyla tarihine yazdığı girişiyle meşhur olup sosyoloji ilminin ilk müjdecisi ve kurucusu sayılmaktadır. Endülüs'te doğmuş ve İslam dünyasının muhtelif bölgelerini gezerek Timur'la karşılaşmış ve muhtelif alanlarda eserler kaleme almıştır.

felsefi konularda müstakil bir görüşü yoktur. Sadece “Mukaddime”sinin bazı bölümlerinde epistemoloji (bilim felsefesi) ve ontoloji (varlık felsefesi) ne ait birtakım fikirler serdeder. Bunları görünce büyük bilginlerle filozofların belli görüşlerde nasıl birleştiğini anlayabiliriz.İbn Haldun, Bilim felsefesi konusunda “idrakin aslı duyu organlarıdır” fikrini savunarak diyor ki:“Konuşan ve konuşmayan hayvanların hepsi, bu hissi idrak etmekte müşterektir. Ancak insan, (külliyet)i yani tümel şeyleri, hislerden ayrı olarak idrak yetisine ve akıl gücüne sahip olmasıyla onlardan ayrılmaktadır.”Sonra İbn Haldun, aklî prensiplerle fıtrî olarak elde edilen bilgilerin, Allah tarafından, yaradılışta insanlara verildiğini izah ederek diyor ki:“Düşüncenin tahayyül ettiği şeyleri geçmiş tasavvurlara bağlasak bile, insana vaki olan her bilginin sebebini bilemeyiz. Çünkü hiç kimse nefsin aklî bilgilerine muttali olamamıştır. Ve onun nasıl düzenlendiğini bilen de yoktur. Bu itibarla, temel bilgiler, Allah tarafından, insanın fikrine ilka edilmekte ve bu ilahî vergi, yaradılışta birbirini takip ederek insan düşüncesinin temel bilgilerini meydana getirmektedir. İnsan aklı, bu temel ve zarurî bilgilerin kuruluş ve gayelerini bilip anlamaya muktedir değildir. Alimlerimizin, bilgileri ekseriyetle, zahirî ve normal sebepleri ihata etmekte, daha fazlasına yetmemektedir.”İbn Haldun, bir şeyin (özünü) idrak etmek konusunda aklımızın aciz olduğunu açıklayarak diyor ki:“Öne sürülen bütün fıtrî değerlerin doğru olduğu kabul edilemez. Çünkü fikir bütün mevcudatı ihata etmeye muktedir değildir. Her varlığın üzerinde durulması ve sebeplerinin araştırılması, gerekir. Zira her müdrik insanın varlık anlayışı, idrak çerçevesinin dışına çıkamaz. Halbuki hakiki emir ve hüküm, bunun tam hilafınadır. Çünkü aslî hakikat bunların ta ötesindedir.”İbn Haldun, bu sözlerin hemen arkasından, sofistler ve septikler gibi “akim mutlak acizliği” konusunda şüpheye düşülmemesi için şunları ilave ediyor:“Bu sözler, akıl ve idraki rencide edecek mahiyette değildir. Akıl, doğru ölçünün, dürüst hükümlerin kesin örneğidir. Ancak şunu unutma ki, Allah'a îmanla ilgili bazı hükümleri, ahire-tin ve peygamberliğin hakikatini ve gayesini, ilahî sıfatların gerçek mahiyetlerini ve aklın ötesinde olan şeyleri anlamaya muktedir değiliz. Çünkü bunları idrak için sarf edeceğimiz cehd, insanı imkansızlığa götürür ve boşuna yorulmamıza sebep olur. Bu, bir kimsenin, altını tartan terazinin aynı zamanda dağı da tartabileceğine inanmasına benzer. Söz konusu terazinin dağı tartmaması onun bozuk olduğuna delalet etmez. Fakat akıl, haddini bilir ve orada durur. Çünkü daha ilerisi güç ve kudretinin yetemeyeceği bir yerdir. Bunları idrakten aciz bir akıl, nasıl olur da Allah'ın zat ve sıfatlarının özünü, ihata edebilir? Böyle şey olamaz! Çünkü ihata edilmeyen şey, Allah'ın zat ve sıfatlarına göre, zerrenin zerresidir.”İşte, Hayran, sana anlatmak istediğim husus budur: İbn Haldun ve İmam Gazalî, aklın acizliği ve kudretsizliği noktasında, gelmiş geçmiş bilginlerle görüş birliği halindedir, İleride de göreceğiniz gibi, selim akıl sahibi hiç bir alim veya filozof, bu görüşün dışına çıkmamıştır.İbn Haldun'un varlık bilimiyle ilgili fikirlerine gelince... O, bu hususta (hudûs)u delil getirerek diyor ki:“Kainattaki her şey, gerek fiil gerekse zat bakımından devamlı olarak değişmektedir. Elbette bu olaylara tekaddüm eden sebepler vardır. Bununla beraber, sözü geçen olay ve değişmeler, her zatın araz ve sıfatları sonradan yaratılmış olduğundan ve bunların da başka sebeplere ihtiyaç göstermesiyle, netice, bu sebeplerin ilk mucidi ve müsebbibi olan yaratıcıya kadar uzanacaktır. Böylece, kendisinden başka ilah olmayan hakikî Allah'ı tanımış oluruz.”33

İKİ VAHY ARASI

Issız Bir Adada Büyüyen Çocuğun Hikayesi

Hayran diyor ki:“Ertesi gün akşam üzeriydi. Caminin hizmetçisi ile karşılaştım. Bana küçük bir kitap uzatarak:“Lütfen bu kitabı alınız ve hocamıza veriniz! Birkaç günden beri bunu bizden istemekte ve bulmamız için ısrar etmekteydi.” dedi.Kitapla, hocamın odasına girdiğimde, gözlen ışıldadı, memnuniyet belirtileriyle dedi ki:“Nihayet onu buldular, değil mi? Ama suç onlarda değil bendedir. Ben bu küçücük eseri, bundan on yıl önce, felsefenin özeti olarak yazmıştım. Sonra onu, benden aldılar ve yayımladılar. Bendeki tek nüshayı nereye koyduğumu ve kime verdiğimi de bilmiyordum. Aranıp bulunmasını istedim. Çok şükür ki, bulmuş ve getirmişler.”Hayran: “Bu kitaptaki konular nasıl bir önem taşıyor ki, bulunması için ısrar ettiniz efendim?” Ebu'n-Nûr: Aslında o kadar önemli bir şey değil, üzerinde durulmasına gerek yoktur. Fakat size anlatmak istediğim “Hayy İbn Yakzan” (Uyanık Oğlu Diri) hikayesini, özet olarak, bu kitapta bulabilirsiniz. Bu sebeple, ikinci bir defa, vakit ve çaba sarfetmekten kurtulmuş oluruz. Kitabın başka bir özelliği yoktur.” Hayran:

33 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 49-66.

“Sayın hocam! Anlaşıldığına göre, bu hikaye İbn Tufeyl tarafından yazılmıştır ve tamamıyla hayal mahsulüdür. Şu halde hayalî bir örgüyle örülmüş böyle bir hikayenin içinde, “Hafc”tan bahseden felsefeyi aramamız doğru mu?” Ebu'n-Nûr: “Aslında başrolde görünen insanın adıyla sahnenin dekorundan başka, eserin hayalî bir tarafı yoktur. Bu hikayede geçen “Hayy İbn Yakzan”ın yerine, “aklı”, “ıssız ada” yerine de şu yaşadığımız “yer küresi''ni koyarsanız, o zaman, hakiki bir tarih kitabı meydana gelmiş olur. Görüyorsun ya! Ortada hayal mahsulü bir eser yoktur. Ancak başrolü oynayan aklın yerine bir kahraman ismi konmuştur.” Hayran: “Nasıl oluyor, lütfen anlatınız Hocam?” Ebu'n-Nûr: “İbn Tufeyl’in Bilim ve varlık felsefesini, Allah'a îman ve fazilet (erdem) hakkındaki görüşlerinin bu hikayenin içinden açık bir şekilde ifade edildiğini görüp anlayacaksın. Eğer İbn Tufeyl, bu hikayede, İbn Sina'nın fikirlerine yaklaşmasaydı ve başka filozofların sudur konusundaki vehimlerine kapılmasaydı, muhakkak ki, haktan bahseden bir felsefe ve akıl hikayesi yazmış olurdu. Hatta felsefenin mertebe ve telakki derecelerinde, bilim basamaklarında nasıl yükseldiğini açıklayan, güzeli, hakkı, hayrı ve Allah'ı tanıyıp bilmeye kadar varan Akl’ın hikayesi olurdu.Özeti okumadan önce, İbn Tufeyl'in bu hikayede belirttiği önemli görüşleri, ana fikri ve kasdettiği hedefleri bilmen gerekir. O bu hikayesinde, aşağıya dercettiğim şu hakikatleri belirtip anlatmak istemiştir:I- Duyumlar vasıtasıyla elde ettiğimiz cüz'i bilgilerin tümel (küllî) düşüncelere intikal etmesi, aklın, tedrici bir surette bilim basamaklarında yükselmesidir.II- Akıl, kendisinde mevcut olan güç ve kudretle, irşadsız ve eğitimsiz olarak, yaratıcının mahlûkatta müşahede edilen kudret ve azametini delil ve hüccet getirmek suretiyle Allah'ın varlığım bilmek zorundadır.III- Ezelî Mutlak, Adem-i Mutlak, Sonsuzluk, Zaman, Kidem, Yaratılış ve buna benzer meseleleri tasavvur etmek istediği anda, delil ve hüccet ibraz etmede, akıl, yorgun düşüp aciz kalmaktadır.IV- Akıl, ister bu kainatın kadîm oluşunu kabul etsin, isterse etmesin, mühim olan, her iki inançtaki gayenin aynılığıdır: Allah'ın varlığını tanımak...V- İnsan aklı, temel faziletleri, amelî ve güzel ahlakın esas kaidelerini, içtimaî yönleriyle davranışları güzelleştirmeye, şehevî arzularına hakim olmaya, ifrat ve tefritten kaçıp aşırı davranmamak şartıyla, her hakkı yerine koymaya kadirdir.VI- İslam dininin emrettiği şeyler; aklıselimin de, (hayır, hak; iyi ve güzeli tanıma ve bilme ve bunların hepsini anlama noktasında) bizzat kabul ettiği şeylerdir.VII- Hikmet, muhteva ve gayesiyle, insanların akli kudret ve kuvvetlerine göre hitap etmekse -İslam dini de böyle emrettiğine güre- insanlar için hayırlı olan, dinin hükümlerini, fazla derinlere dalmadan, aklın kabulleneceği tabiîdir.Hayran: “Hocam, bu hikayeyi okumak istiyorum.” Ebu'n-Nûr: “Dinle, ey Hayran! İşte sana bu hikayenin özeti!...”İbn Tufeyl, emzikteki bebeği düşünerek der ki:Küçük bir bebeği, hiçbir insanın yaşamadığı ve hiç kimsenin uğramadığı ıssız bir odaya bırakırlar. Yavrusunu kaybetmiş, bir geyik gelir ve kimsesiz bebeği görür, ana şefkatiyle onu emzirir, büyümesine yardım eder. Böylece bebek geyik sütüyle beslenmeye başlar. Harfleri birleştirme çağma gelince, adada yaşayan hayvan ve bazı kuşların seslerini taklit etmeye koyulur. Aklı, yavaş yavaş ve tedricî bir şekilde, bazı şeyleri taklit yoluyla, anlamaya başlar. Görür ki, bütün hayvanların üzerinde kendilerini soğuk ve sıcaktan koruyacak kıl ve tüylerden elbiseleri, düşmanlarına karşı uygun müdafaa organları var. Biraz büyüyen çocuk, ağaçların yapraklarından, vücudunun bazı yerlerini örtecek biçimde elbise yapmıştır. Ayrıca, vahşi hayvanlardan korunmak için, bir ağaç dalından ibaret olan değneği, silah yerine eline almıştır. Böylece, kendisinden başka insan bulunmayan bu adada koşup oynar ve arkadaş edindiği hayvanlarla yaşamaya devam eder.Tam bu sırada, anne şefkatini esirgemeyen ve büyümesine birinci derecede yardım eden geyik ölür. Bu çocuk ölüm nedir bilmediği için uzun zaman, sakin bir halde yatan geyiğin durumu dikkatini çeker. Neden hareketsiz kaldığını merak eder, sebebini araştırmaya koyulur. Fakat geyiğin dış görünüşünde bir şey bulamaz. Çünkü her organının yerli yerinde olduğunu görür. Sonra kendi kendine, “Herhalde bunun içinde bir şeyler vardır. Bir de oraya bakayım” der. Geyiğin göğsünü yarmak için sivri taştan veya sert kamışlardan bir keski yapar: Sonunda geyiği bu aletle parçalar. Araştırma ve tetkik, nihayet geyiğin kalbine gelir. Bakar ki bir anormallik yok. Sonra kalbini de yarıp ikiye ayırır. Sol taraftaki yerin boş olduğunu görür. İşte o sırada şöyle bir kanaate varır:“Herhalde buradan çıkıp giden, bu boşluktaki şey olsa gerek” der. Geyiğin ölmesine, buradan ayrılıp giden bir şeyin sebep olduğuna inanır.Bu kanaat üzerine biraz düşünür. Acaba çıkıp giden ve geri dönmeyen şey nedir? Zihninde şöyle bir düşünce oluşur: “Bu giden şey, olsa olsa esas geyiktir. Bu kalan ise onun maketi veya kabuğudur.” İnancını takviye eden olay, geyiğin cesedinin kokmasıdır. Bu durum, fikrini daha da kuvvetlendirir. Kokuyu gidermek için ne yapması lazım geldiğim düşünürken, uzakta bir karganın ölmüş başka bir kargayı toprağa gömdüğünü görür. Bu olay üzerine, karganın yaptığı gibi, bir çukur kazar ve geyiğin cesedini gömer.Issız adada, yaşayan çocuk zamanla büyür, birçok şeyleri idrak etmeye başlar. Yeni bir hayatın başlangıcı ve

hayatının dönüm noktası olan geyiğin ölümü olayından sonraki zaman içinde, yiyecek maddelerini bizzat tedarik etmeye koyulur. Artık yaşı yavaş yavaş ilerlemiştir. Bu orada, her nasılsa, ateşi keşfeder. Ateş konusunda biraz düşünür. Mahiyetini öğrenmeye çalışır. Fikri bununla meşgul olmaya başlar. Sahile vuran bazı deniz hayvanlarını bu ateşin üzerine atar. Bakar ki, et pişiyor. Pişmiş etin daha lezzetli olduğu kanaatine varır. Hayreti artar. Kendi kendine ateşteki kuvvetin ne olduğunu düşünür. “Herhalde geyiğin kalbinden çıkıp giden şey ateştendir veya onun cevherindendir” şeklinde indî bir karara varır.Bunun üzerine birçok hayvanları kesip parçalar. Organlarını birer birer öğrenir. Böylece her organın hangi vazifeyle meşgul olduğunu anlar. Sonra yağmurdan, kardan, rüzgarlardan, soğuktan ve sıcaktan kendisini koruyacak eve benzer bir yer yapma ihtiyacını duyar ve yapar. Bu arada, kendisini hayvanlardan koruyarak daha etkili silahlar bulmaya çalışır ve onlarla bazı hayvanları avlama imkanına kovuşur. Yaşı ilerledikçe yeni yeni birçok şeyleri idrak edip anlamaya başlar. Yirmi birine basınca, etrafında cereyan eden olayları, bitkileri, madenleri, hayvanları ve bütün çevreyi, hatta kainatı düşünmeye başlar.Sonra hayvan ve bitkiler üzerinde biraz daha derin incelemeler yapar, bazı şeylerin birbirine benzediğini, bazılarının ise farklı sıfatları olduğunu idrak ederek tür (nev'i) ve cins ayırımını anlamış olur. Daha sonra, hayvan, (bütün canlılar) ve bitkilerde; bu iki cinste, daimî bir benzerlik olduğunu keşfeder. Gıda ihtiyacının her iki cinste de zarurî olduğuna inanır. Bu itibarla, onların aslında “aynı şey” olduğu kanaatine varır. Sonra cemadat'ta canlı ve cansız şeylerin, aynı cisim olmaları itibariyle, bitkilerle birleştiklerini görür. Değişikliğin ancak şekil ve suretlerde, ebad ve vasıflarda olduğunu anlar. Neticede her üçünün aynı şey (cisim) olduğunu kabul eder. Fakat hareketlerini sağlayan müessirin ruh olduğu kanaatine varır. Canlıların, dış yapılarından ayrı ve uzak olan ruhu gözünde büyütmeye başlar. Ve der ki:“Herhalde bu hareket ve garip olayların, idrak ve anlamının esas kaynağı ruh'tur...” Bunun için canlılardaki ruh'a büyük Önem verir. Artık bütün düşüncesi, ruhî olay ve hareketler üzerinde toplanır. Tefekküre başlar. Cesedden daha muazzam bir keyfiyet belirten ruh'u, olaylarıyla anlamaya çalışır ve görür ki; ceset fanidir. Bu fanilik, ruhun cesedden ayrılmasıyla meydana çıkar. Sonra dikkatini etraftaki şeylere çevirir. Cansızların aslının ne olduğu üzerinde düşünmeye başlar. Anlar ki, su, toprak, hava ve ateş cansızların en basit görünenleridir. Bu maddeler üzerinde, birleştirici bir vasfın mevcut olup olmadığını araştırmaya başlar. “Uzama” ve bunun hemen arkasından “şekil” (suret) fikri hasıl olur. Ve düşüncesini şöyle bağlar: Uzama, genişleme, gerilme ve küçülme gibi olaylarda şekil değişir, suret başkalaşır. Bu alemin esas tohumu olan akıl, madde ve şekil (suret)i kabul eder.Sonra geriye, cansızlara döner. Her birinin ayrı ayrı hususiyetleri üzerinde yeniden düşünmeye başlar. Bakar ki, su değişiyor. Buhar oluyor. Sonra da eski haline dönüyor. Böylece, şekil ve suretlerin değiştiğini görüyor. Bu şekil ve suretlerin, ayrı ayrı, değişik yönlerde olmalarının neticesi şudur: Suret ve şekillerin muhtelif tarzda görünmeleri asıllarının bir olduğuna delalet etmez. Bu itibarla her değişen şeyin, muhakkak ki bir değiştireni vardır. İşte bu değişik olayları, fiil ve hareketleri eşyaya nisbet etmemiz doğru değildir. Çünkü bunların bir faili vardır. Hakikatte o, olayları ve hareketleri sağlayan esas fail nedir? der. Bu faili bilip tanımak için, bir araştırma şevk ve iştiyakı içine düşer ve anlama arzusuna kapılır. Duyumlar yoluyla bunu aramaya ve anlamaya koyulur. Fakat hasselerle de bir şey elde edemez. Sonra çevremizi kaplayan kainat üzerinde düşünmeye başlar.Ve kendi kendine sorar:“Acaba bu görünen cisimlerin böyle nihayetsiz olarak devam etmesi mümkün müdür?Hayır! Bu cisimlerin böyle sonsuz olarak devam etmesi mümkün olamaz. Çünkü akim kabul etmeyeceği bir şeydir.”Sonra kainat hakkında düşünmeye başlar.“Şu koca kainat acaba sonradan mı meydana geldi? Yoktan mı yaratıldı? Yahut evvelce var idiyse acaba daha öncesinde bir (adem) “yokluk” yok muydu?” Böyle bir şüphe ve müphemlikler içinde bir hayli düşünür durur. Tek taraflı bir karara varması mümkün olmaz. Çünkü bu kainatın kıdemine inansa önüne birçok sorular çıkar. Mevcudatın sonsuz olarak devamındaki imkansızlık ve her şeyin muhakkak sonradan meydana gelen cisimlerden teşekkül ve tekevvün etmesi gibi engeller zuhur ediyor, böyle bir karara varmasına ve böyle bir inanca bağlanmasına engel oluyor.Şayet kainatın sonradan yaratıldığını kabul etse yine de içinden çıkılmayan sanılar ve müşkül durumlarla karşı karşıya kalıyor. Mesela “bu alemin sonradan yaratıldığını kabul etse, bir “zaman” meselesiyle karşılaşır. Kainatın sonradan yaratıldığını, söylemek, “zaman” mefhumunun alemden önce yaratılmış olmasını gerektirir. Halbuki “zaman”m, kainattan ayrılmayan bir gerçek olduğu aşikardır. Zira zaman'sız bu alemin meydana gelmesi gayri mümkündür. Bu sebeple zaman’ın bu kainattan önce yaratılmış olması düşünülemez” der.Kafasını meşgul eden bu sorulara cevap arar, fakat kesin bir karara varamaz.“Niçin bu alem muhdes olarak yaratılmıştır? Neden kadîm değildir?” Bunun gibi birçok karışık düşünce ve fikirler içinde bocalamaya başlar; bir türlü tek taraflı ve kat'î bir karar üzerinde durması mümkün olmaz.Böylece Hayy İbn Yakzan (uyanık oğlu diri)’ın aklı ile deliller arasında bir boğuşma başlar. Bu delillerden hangisinin galip geleceğini kestiremez. Bununla beraber kesin doğru ve mantıkî bir karara varmak için çok çaba sarf eder. Sonunda şöyle bir karara varır; acaba bu iki inancın sonucu nedir?”“Elbette, bu iki görüşün belli bir sonucu olması lazım gelir. Bu da, alemin yoktan yaratılarak vücud bulduğu inancını kabul etmektir. Böyle olması da zaruret icabıdır. Zira bir şeyin, yoktan vücut bulup meydana gelmesi

imkansızdır. Yani yoktan meydana getiren bir faile veya yaratıcıya ihtiyaç muhakkaktır. Bu “yaratıcı” veya “yoktan meydana getiren fail”, cisim olamaz. Aksi takdirde, kendisini meydana getiren başka bir cismin mevcudiyeti zarurî olur. Böylece üçüncü, dördüncü mucidlere ihtiyaç gösterir. Yani sonu olmayan bir “devrî teselsülle karşılaşır. Halbuki böyle bir şey aklen imkansızdır.Eğer alemin kadîm olduğu inancını kabul ederse, o zaman, hareketinin de kadîm olması lazım gelir. Bu, kaçınılmaz bir gerçektir.Hareketi meydana getiren muharrik kuvveti hareket ettirene bağlamamız gerekir. Bu bir zarurettir. Evet, hareket ettiren veya cisimlerde hareketi sağlayan müessir ya bir kuvvettir veya bunun benzeridir.Şayet, hareket ettiren kuvvetin, cisimlerde, sari olduğunu kabul edersek, o takdirde, cisimle birlikte bölünmesi, parçalara ayrılması veya cismin zayıf düşmesiyle kuvvetinin azalması gerekmektedir. Zira her cismin bir sonu olacağı cihetle kuvvetinde nihayete ermesi lazımdır. Bu itibarla “hareket ettiren kuvvet'in bu sıfatlardan müberra ve münezzeh bulunması zaruridir. Hatta hareket ettiren kuvveti maddenin bütün sıfatlarından uzak kabul etmemiz gerekmektedir.İşte böylece, “Hayy İbn Yakzan” yahut bu ıssız adada yaşayan olgun ve sağduyu sahibi insan, yukarıda izah ettiğimiz delillerle kesin bir sonuca erişmiş bulunmaktadır. Zihnine takılan şüphenin zararlı telkinlerine kapılmadan, alemin “kadîm” veya “hadis” olup olmaması gibi şüphelere düşmeden, kesin bir hakikate ulaşmış bulunmaktadır.Bundan başka, “hareket ettiren kuvvet'in veya “fail”in, aklen bütün kemal sıfatlarını ihtiva etmesi gerekir. İlim, kudret, irade müstakil bir istek, geniş rahmet ve her şeyi yerli yerinde ifa etme gibi niteliklere sahip olması, zorunludur.Fail-i hakiki hakkında bilgi sahibi olduktan sonra büyük yaratıcıyı “nasıl bildiği”ni düşünmeye başlar. Onu duyularıyla bilmek mümkün olmadığını, duyu organlarının yalnız cisimleri tanıyabildiğini anlar. Bu üstün yaratıcı, cisimlerin bütün sıfatlarından münezzeh olmalıdır. “Yaratıcıyı nasıl ve ne ile tanıyıp bildiğini” bir hayli düşünür. Bu fikir zihnini meşgul eder. En sonunda onu, ancak kendi zatıyla tanıyıp bildiğini anlar. Ayrıca zatî varlığın cismî sıfatlardan beri olduğunu görür. Ve fani olmasının imkansız olduğu meydana çıkar.” Hakikat şudur ki, bu zatî değer, ileriki hayatta, dünyada yaptığı iyi veya kötü davranış ve hareketleri oranında, azap veya nimet şeklinde, ebedî, olarak kalacaktır. Çünkü her insan, bu dünyada, o büyük ve muazzam “fail”in daimî kontrolü altında yaşamaktadır.” İşi bu inançlar, onu, hayatı yeniden tanzim ve tertibe sokmaya zorlar. Yalnız fail-i hakiki'yi düşünür.Kendisinde gördüğü şeyin, diğer hayvan nevilerinde bulunanın aynî olduğu kanaatine varır. Bu, katı ve karanlık bir bedenden başkası değildir. Çünkü beden, duyular yoluyla, istediğini yerine getirir. Bedenin yaratılışı elbette boş yere değildir. Muhakkak ki, yaratılışının bir hedef ve gayesi vardır. Bu sebeple, kendisine düşen görev, iyiye yönelerek, hareketini ve davranışını ıslah etmektir. Zira bedenin hareketleri, hayvandaki hareketlere çok benzer. Sonra bakar ki o, diğer taraftan cisim olmak itibariyle, yıldız ve gezegenleri andıran sıfatlara sahiptir. Çünkü onlarda da şuurla hareket eden zerreler vardır. Bu sebeple, halikini, tanımakta ve emirlerinin dışına çıkmamaktadır. Bunun üzerine ıssız adadaki yalnız insan, gururlanmaya başlar. Teşbihlerden birincisi hayvanlara benzemektedir. Cesedi ve bedenin bekası ve salahı için, yeteri kadar yiyecek ve içeceği hayvan ve bitkilerden tedarike çalışacaktır. Ve böylece, hayvanların bitkilerden aldığı gıdaları muhafaza ederek çok mik-tarda hayvanı besin maddelerini alarak yaşamaya başlar. Gezegenlere benzemesine gelince... Bunun sebebi gök cisimlerinin temiz, şeffaf, nurlu ve parlak olmaları, kendi ekseni etrafında hareket ederek dönmeleri, bizzat nur ve ışık vermeleri, hareket ve devranında “vacib el-vücud” olan yaratıcının emri dışına zerre miktarı çıkmamalarıdır.Sonra gerek hayvanlardan gerekse bitkilerden karşılaştığı engelleri yok eder. Güneşin ışığını alıkoyan maniaları, kendisine zarar veren bitkileri ve hayvanları yahut su içmesini önleyen tabiî şartları değiştirir veya izale eder. Üzerine saldıran vahşi yaratıkları yok etmeye çalışır. Ayağına batan dikeni çıkarır.Yalnız kendisini değil, susuz bir hayvan veya bitki görse hemen onu sular. Böylece suya engel olan şeylerin de ortadan kaldırılmasına çalışır. Bedenen, yiyecek, içecek ve giyeceğin de temiz ve tertipli olması gerekir. Gezegenler gibi hareket etmek lüzumunu duyduğundan, artık, ada içinde gezinmeye ve sahilde dolaşmaya başlar.Adada gezip yürümesi, koşması, evden sahile ve oradan eve, ağaçların arasında dolaşması, kuşların ve hayvanların durumunu kontrol etmesi ve benzeri hallerin nefsinde zuhur etmesi devri başlar.Bununla beraber, düşüncesini kainatın tek yaratıcısı olan “Vacib el-Vücud”a yöneltir. Duygularıyla olan bağlantıyı tamamıyla kesmek; yalnız iç alemiyle, düşünmek ve hislerin engellerinden kurtulmak ister.Hayy İbn Yakzan (Uyanık oğlu diri), kendisini, diğer bir yönden de, ilahi sıfatların bazısına benzetmeye; hatta doğrudan doğruya, bizzat ona benzetmeye çalışır. İlim sıfatıyla Allah'ın, birliğini, tekliğini, ortağı ve şeriki olmadığını anlar. Cismanî sıfatlardan nasıl kurtulsun ki, O'na benzesin. İşte bu cismanî sıfattan bir türlü tecerrüt edip kurtulmanın yolunu bulamaz. Bu fani sıfattan kurtulmak için elinden geleni yapar. Hatta iç dünyasına dalar. Cesediyle fani olmaya çalışır. Yalnız Allah'ı düşünür, yalnız onu arar. Ve bu iç sarhoşluğunda yok olup gitmek ister. Allah'a ancak böyle erişilebileceğine inanır. Bu şekilde dış alemin engellerinden kurtulacaktır. İç dünyasının zevkine dalacak, orada hakka veya “vacib el-vücud”a fani olup gidecektir... Bir zaman böyle devam

eder. Bu isteğin, yani hakkı müşahede etmek arzusunu gerçekleştirmek için elinden gelen çabayı sarf eder. İstediği gün gelir ve o da bütün varlığıyla tek zatta kaybolup gider. Öyle bir zevke erer ki, zat vardır. O zat da vacib el-vücud'un zat'ıdır. Öyle bir zevke erer ki benzerini ne göz görmüştür, ne de kulak işitmiştir. Bu ilahî zevki dille anlatmak imkansızdır. Kör birisi, güzel renklerden zevk duyar mı? Elbette duymaz. İşte benim izahlarım böyledir. Siyah rengi gören bir insanın “efendim, bu ekşi veya tatlıdır” demesi gibidir.Ey Hayran! İbn Tufeyl, Hayy İbn Yakzan’ın lisaniyle hikayesini anlatmaya devam ederek diyor ki:Hayy İbn Yakzan, müşahade aleminde, çok garip ve acayip şeylere sahip olduğunu, ulvî felekler aleminde, akılları durduracak birçok tesellileri müşahede ettiğini; fakat bunları söz ve lafızlarla ifade etmenin gayri kabil olduğunu anlatmaktadır. Şayet anlatırsam hakikatten hiçbir şey bahsetmemiş olurum. Çünkü bizim tabirlerimizle vasf edilmesi imkansızdır.” demektedir.Devam ederek diyor ki;“Hayy İbn Yakzan’ın bulunduğu adanın civarında başka bir ada daha vardı. Orada iki genç yaşıyordu. Bu gençler, son peygamber Hazreti Muhammed Mustafa'nın dinine tabi hakiki ilimle amil müminlerdi. Bu din yeni gelmişti ve buralara kadar yayılmıştı. Bu iki genç de, İslam dinini kabul etmişlerdi.Gençlerden birisinin adı Absal, diğerininki Selman'dı. İkisi de İslam dininin getirdiği prensipleri okuyup öğrenmeye başladılar. Önce Allah'a îman ettiler, sonra onun sıfatları hakkında bilgi edindiler. İslam dininin getirdiği ve akim ötesindeki olaylar, melekler, ahiret alemi ve hesap gibi konular hakkında bilgilerini artırmaya çalıştılar. Absal, batmî hükümlere daha fazla önem veriyordu. İç manalar üzerinde dikkatle duruyor, zahirî emirleri tevil yoluna tercih ediyordu.Selman, zahiri hükümler bahsinde çok daha muhafazakardı. Tevilden kaçmıyor, uzak kalmayı tercih ediyordu. Böylece Absal, bazı dinî hükümleri tevil ederek uzlet hayatına çekilmişti. Selman ise; bu emirlerin zahirî merhumlarını alıyor, insanlarla düşüp kalkıyor, içtimai ve iktisadi işlerde daima onlarla beraber olmayı tercih ediyordu. Böylece uzlet hayatından uzak kalmıştı.Bunların ayrı ayrı yönlere teveccüh etmeleri, ikisinin birbirinden ayrı yaşamalarına sebep oldu. Bu sebeple Absal, Hayyİbn Yakzan’ın yaşadığı adanın elverişli olması dolayısıyla burasını tercih etmişti. Adaya gelince Hayy İbn Yakzan'la karşılaştı. Absal’ın okuyuşunu, zikr ve teşbihini, ibadet ve namazını gören Hayy, söylediklerini anlamasa da bu zatın büyük bir bilgin ve arîf kimselerden olduğunu idrak etmişti.Absal, Hayy İbn Yakzan’ın konuşma bilmediğini görünce, ona konuşma öğretti. Artık yavaş yavaş birbirlerinin konuşmalarını anlayabiliyorlardı.Hayy, zamanla Absal ile rahat rahat konuşabilecek duruma geldi. Bunun üzerine Hayy İbn Yakzan, başından başlayarak, bütün hayatı boyunca geçirdiği merhaleleri ve düşünceleri, Allah'ı nasıl tanıdığını ve bu tek varlığı idrak için ne gibi düşüncelere yöneldiğini Absal'a, teker teker anlattı.Absal, onun hayat hikayesini dinledikten sonra, İslam'ın getirdiği hak ve hakikatle Hayy İbn Yakzan’ın düşüncesinde belirip açığa çıkan gerçeklerin aynı olduğunu; bunların dinden geldiğini anladı. Ve bu hakikatlerin Hayy İbn Yakzan tarafından akıl ile idrak olunduğunu, bu itibarla akü ile nakl'in aynı ölçüde birleştiğini idrak etmiş oldu. Böylece, “makûl (akıl yoluyla)” ile “menkûl (vahiy yolu)”nun birbirine mutabık olduğunu gördü. Bu sebeple, hükümleri tevil etmenin faydalı olacağına inandı.Absal da, inandığı dinin prensiplerini Hayy İbn Yakzan'a birer birer izah etti. Neticede Hayy İbn Yakzan, inandığı prensiplerin, peygamber yoluyla insanlara bildirildiğini gördü. Peygamberin doğru söylediğine kanaat getirdi. O dinin bütün emirlerini kabul etti. Bu dine ve bu peygambere inanmanın doğru olduğunu anladı. Böylece, peygamberin Allah'dan geldiğine ve onun hak peygamber olduğuna gönülden inandı. Bütün hükümlere uymayı bir vazife bildi.Sadece peygamberler tarafından bildirilen şu iki noktayı kavrayamamıştı:Birincisi; peygamber neden insanın dış dünyası ile ilgili örnekler vermiş ve bu konuda açıklamalar yapmıştı da iç dünyası ile ilgili emirler bildirmemiş, açıklamalarda bulunmamıştı? Halbuki bu gizli alemle ilgili konularda birçok kişi hataya düşüyor ve yanlış yorumlar yaparak Allah'ı -haşa- cisimli bir varlığa benzetiyordu.İkinci nokta da: Neden peygamber yalnız farzlarla iktifayı kafi görmüştü? Mal, mülk kazanmak ve geçim konusunda genişlemeyi mubah kılmıştı? Halbuki bunun sonucu olarak insanlar hakkı bırakıp dünya zevkine fazla temayül göstermişlerdi? İşte bunların hikmetini anlayamamıştı.Hayy İbn Yakzan'a arkadaşı Absal; “Peygamber'in misaller vermesinin, farzlar üzerinde durarak mal ve mülk edinme yolunu mubah kılmasının hikmetini anlamak için, insanların içine karışması, onlarla düşüp kalkması gerektiğini”' söyleyerek geldiği adaya beraber gitmelerini ileri sürdü. Arkadaşı, “oraya uğrayan bir gemiyle gideriz” dedi. Gemi geldi. Onları Absal’ın arkadaşı Selman’ın kaldığı adaya kadar götürdü.Absal, oradaki bütün arkadaşlarıyla görüştü ve Hayy İbn Yakzan'ı onlara tanıttı. Böylece, Hayy İbn Yakzan, onların bilginlerine ve ileri gelenlerine ilim ve hikmet öğretmeye başladı, fakat zahirî emirlerden iç aleme doğru girmiyorlardı. Mükaşefe ilminden çok az anlayabiliyorlardı. Halbuki ders verdiği kimseler, ileri gelen bilginlerdi. Acaba okuttukları, cahil halk tabakasına mensup olsalardı ne olurdu? Elbette bilginlerin anlayamadığını onlar hiç anlayamayacaktı. Çünkü onlar dünyanın maddiyatına dalmış cahil kimselerdi. Bu hususta bazı şeyleri idrak etmeleri gayri mümkündü. İşte o zaman, Hayy İbn Yakzan, anladı ki, bu insanlara,

mükaşefe ilmiyle, akıllarının iç ve kuvveti dışında kalan gerçekleri izah etmek veya müşahade yoluyla bir bilgiyi anlatmaya kalkışmak beyhude emek sarf etmektir, Çünkü, anlatma yolu bu değildir. Kudretlerinin fevkinde bir işle onları mükellef kılmak elbette yersizdir.Hayy İbn Yakzan, Allah'ın elçisi tarafından insanlara getirilen prensiplerin hikmetle dolu olduğunu ve bu hikmetlerin insanların menfaatlerine uygun bir şekilde Allah tarafından vaz' edildiğini anlamış oldu. Hiç şüphe yok ki, her işe göre bir adam ve o iş için bir mütehassıs vardır. Her şey de, yaratılışına göre, emir altında mükellef kılınmıştır. Çünkü Allah, bir kimseye, ancak gücünün yettiği kadar teklif eder.Bunu anlayan Hayy İbn Yakzan, hemen Selman'a gitti. Zahirî hükme bağlılığı sebebiyle kendisini affetmesini diledi ve ona dedi ki:“Ben de sizin görüşünüzü kabul ediyorum. Bir şeyin zahirî hükmünü nazara almadan herhangi bir iş yapmamız imkansızdır.”Dinin zahirî emir ve hükümlerini yerine getireceğini bildirdi. Anlaşılması mümkün olmayan bazı hükümleri, fazla tevile kaçmadan, kabul ettiğini açıkladı. Aklının ermediği konular üzerinde kendisini yormayacağını, yersiz şeylerden kaçınacağını, heva ve hevesten kendisini koruyacağını, amel-i salih yolunda gideceğini vad etti ve onlara son olarak dedi ki:“Eğer bu görüşünüz üzerinde durur, dininize sahip olursanız, hak ve hakikate ulaşırsınız. Şayet bundan daha ağır olan iç mükaşefe ilmiyle hüküm verecek olursanız, o zaman, kudret ve gücünüzün dışında olan bir hükümle karşılaştığınızdan sapıtırsınız. Ve akıbetiniz de vahim olur.”Bunun için yollarından ayrılmamalarını onlara tavsiye etti ve vedalaşarak, Absal ile birlikte, geldikleri adaya döndü. Her ikisi de orada Allah'a ibadet etmekle günlerini geçirip hayata gözlerini yumarak bu dünyadan ayrıldılar.34

İnananların Çekişmesi

Hayran, diyor ki:“Ertesi günümü Hayy İbn Yakzan hikayesinde duyduğum haz ve sarhoşluğun içinde geçirdim. Bu hikayeyi o kadar sevdim ki, hatta onu yazdıktan sonra bir kere daha okudum. Akşam olmuş, ders vakti yaklaşmıştı. Ben hala akim, bu kainat konusundaki şüphelerini ve bu şüphelerden gelen zararlı tesirlere kapılmadan Hak'kı nasıl bulduğunu düşünmekle meşguldüm. Aklın bu hayret verici gücünü takdir etmekten başka bir şey dilemiyordum. Çünkü, Hayy İbn Yakzan, bu alemin, kadîm veya hadis olup olmadığı noktasında şüpheye düştüğünde o akıl yoluyla şöyle bir çözüm şekli bulmuştu: Şayet akıl, bu kainatın sonradan yaratılmış olduğuna kanaat getirirse o zaman bir yaratıcıya muhtaçtır. Bu itibarla, Allah'a inanmak zarureti doğmaktadır. Hayır, bu kainat sonradan yaratılma değil de madde olarak kadîmse, bu takdirde, kendisine daimi bir hareket sağlaman ve ona bu kuvveti veren büyük kudret sahibi bir varlığa, yani Allah'a ihtiyaç zaruridir. Anlaşılıyor ki, Allah'a iman hissi, bu yönden de meydana çıkmaktadır.Böylece, yukarıdaki hikayede geçen şüpheler; imana bir zarar vermeden hakikati meydana çıkarmaktadır. Bundan şu netice çıkmaktadır: Felsefe ile din birbirine zıt değildir. Haddi zatında birbirini tamamlamaktadır. Şimdiye kadar aklımı ve fikrimi kurcalayıp beni meşgul eden işte bu konudur. Demek ki, din ile felsefe, birbirine düşman olmak şöyle dursun, birbirinden hiç ayrılmayan ikiz kardeş gibidirler. Bu sevinç içinde yatsı namazından sonra hocamın yanma vardım. Hocam, halimi anlamış olacak ki, gülümseyerek şöyle dedi: “Hayran! Seni bugün çok memnun görüyorum.” Hayran: “Nasıl bir memnunluk Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Sağduyu ve akıl sahiplerince, din ile felsefe'nin birbirine zıt olmadığı kanaatinden gelen bir memnunluğu kastediyorum.” Hayran: “Evet hocam! Bana sevinç veren şey budur.” Ebu'n-Nûr:“Şimdi gelelim bizim Huccetü'l-İslam'a... Hani ikide bir ısrarla kendisinden bahsetmemi istediğin İmam Gazaliye...”35

Hayran: “Gazali'den bahsetmenizi çok istiyorum hocam.” Ebu'n-Nûr: “Sizin Gazalî'yi öğrenmek isteyişinizden çok memnunum. Ondan bahsetmek de bana ayrı bir sevinç ver-mektedir.Hayran:

34 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 69-82.35 Gazalî: 1058-1111 yılları arasında yaşamıştır. Batılı, felsefecilere ve müsteşriklere göre, Gazalî İslam aleminin en orijinal ve en büyük filozofudur. İlk defa ciddi bir şekilde Aristo ve Eflatun felsefelerine cephe almış, kelamdan hareket etmekle birlikte, felsefeye rağmen büyük bir filozof olmuştur. En büyük eseri “İhyau Ulûmi'd-Din'dir. Ayrıca filozoflara çatan “Tehafütel-Felasife” ve “Makasıd'-el-Felasife” adlı eserleri ile “el-İktisat fi'1-İ'tikat” adlı eserleri de en meşhurlar arasındadır. Bu kitaplar Batı düşüncesine çok tesir etmiştir. Gazalî'nin ölümünden 16 sene sonra “İhya” adlı kitabının Latinceye tercüme edilmiş olması, onun uyandırdığı alakayı ve bıraktığı tesirlerin derinliğini kısmen anlatabilir. Eserlerinin büyük bir çoğunluğu Batı dillerine tercüme edilmiş olup, üzerinde çok değişik açılardan araştırmalar yapıl-maktadır.

“Hocam! Gazalî'de önemli bulduğunuz şey nedir?” Ebu'n-Nûr: “Gazalî, gençlik ve tahsil çağında, hakkı tanımak iştiyakı ve felsefeye aşinalığı sebebiyle içine düştüğü şek ve şüphe bakımından tıpkı sizin gibi yeni yetişen neslin belirgin bir örneğidir. Şuna da inanıyorum ki, duçar olduğunuz şek ve şüphelerden sonra Gazalî'nin ruhî krizlerini bilirseniz, muhakkak ki, tatmin olacaksınız. Bu itibarla onun size bu hususta ok büyük yardımı dokunacaktır. Benim burada şevkle anlatmak istediğim önemli nokta; büyük ölçüde idrak ve akıl sahipleriyle sağlam kalp sahibi kimselerin bile bu şüphecilik hastalığına yakalanmış olmalarıdır. Gazalî konusunda benim şevk ve sevinçle izah etmek istediğim husus budur. Sizin Gazalî'ye karşı duyduğunuz hayranlık nereden geliyor Hayran?”Hayran: “Benim duyduğuma göre, Gazalî'nin şöhreti konusunda Doğu ile Batı birleşmiştir. Öyle ki, Hüccetü'l-İslam unvanı hem Doğu, hem de Batı dünyasında herkesçe bilinmektedir. Ne var ki bazı “din alimleri” onun yolunu beğenmemektedirler...” Ebu'n-Nûr: “Sizin “din alimi” dedikleriniz ehli seleftendir. Çünkü onlar, Allah'ın varlığını isbat bahsinde, felsefeden delil getirilmesinden nefret ederlerdi. Hatta Allah'ın kemal sıfatları hakkında bile felsefe konusuna girmekten çekinirlerdi. İsterse onların görüşlerini red için olsun, yine de felsefe çığırma düşmeyi sevmezlerdi. Bu red ister Gazalî'den, isterse ilmi kelam alimlerinden gelsin, iyi karşılanmıyordu. Nasıl olur da bir din alimi felsefe konusunda ileri gider, bu ilim dalında bütün filozofların görüşlerini ortaya kor, delillerini tenkid ederek düştükleri durumları araştırır, bunları teker teker ele alır? Böylece “onlardan” sayılan bir kişiyi nasıl iyi karşılar?” Hayran: “Ehli selef alimlerinin, filozofları red için de olsa, felsefeye girmeyi hoş karşılamaması ve bu ilimden nefret etmeleri haklı bir sebebe mi dayanıyor? Bu konuda sizin görüşünüz nedir hocam, izah eder misiniz?” Ebu'n-Nûr: “Felsefe hastalığı her tarafa dağılıp yayılmadan önce nefretlerinde haklıydılar. Çünkü İslam'ın ilk zamanlarında, Allah'ın varlığı ve kemal sıfatları hakkında felsefi tartışmaya lüzum yoktu. Yunan felsefesi Arapça'ya çevrilince birçok Müslüman alimleri bu ilme muttali oldular, birçok kitap ve eser te'lif ettiler. Bunun üzerine, insanlar arasında filozoflar ve görüşleri bahsinde şüpheler yayılmaya başladı. Bu hal, İslam cemiyetinin her köşesine, salgın bir hastalık gibi, dal budak saldı. Din bilginlerinin, hastalık karşısında eli bağlı durmaları mümkün müydü? Şüpheleri reddetmek için, derhal felsefeyi tetkike ve tahkike koyuldular. Reddiyeler kaleme aldılar. Bu hususta birçok eser yazdılar.Şu halde, Allah'a îman yolundaki davetin daha sağlam ve şüphelerden uzak kalması için felsefe ilmini öğrenmek, bir din bilginine vacip olmuştu.” Hayran: “Hocam! Biraz önce, “Gazalî, filozoflar hakkında ve onların görüşünü açıklayan eserler yazdı. Sanki Gazalî onlardan biriydi” dediniz. Fakat filozofları nasıl reddettiğini açıklamadan geçtiniz.” Ebu'n-Nûr: “Gazalî diyor ki:“Bir mezhebi veya herhangi bir görüşü, onu anlamadan ve özüne tamamıyla vakıf olmadan reddetmek, kör ve ahmakça bir davranıştır.” İşte bu sebeple, Gazalî, önce onları, bilhassa ilahiyatçı filozofları tanıdı. Görüş ve fikirlerine muttali oldu. Felsefenin özünü, esasını ve temel usullerini öğrendi. Bu konuda kitap yazdı. “Mekasıd el-Felasife” (Filozofların Gayesi) adlı eserini meydana getirdi. Bu kitapta, Gazalî, onların görüşlerini, şek ve şüphelerini, karşılaştığı zor durumları teker teker ve kolay bir üslûpla izaha çalıştı. Haklı ve kuvvetli kimse, savunduğu fikirleri, yerleşmiş, kök salmış ve sağlam delillere dayandırandır. Yoksa hasmının ibraz ettiği delil ve beyyineler karşısında zayıf, titrek, mustarip ve şüpheli bir tavır takman değildir.Gazalî, “Filozofların Gayesi” adlı kitabı yazmakla bu konuda geniş bilgiye sahip olduğunu göstermek ve icap ederse bunu delil olarak ileri sürmek istiyordu. Başka bir hedef ve gayesi yoktu. Daha sonra filozoflara cevap mahiyetinde “Tehafüt el-Felasife” adlı eserini yazdı. Bu eserinde, Allah'ın varlığına inanan ilahiyatçı filozofların akıl ve dine muhalif olan “Allah ile beraber bu alemin kadîm olduğu” görüşünü şiddetle reddetmiş, onların bütün delillerini çürütmüştür. Materyalistler hakkında da şöyle der:“Materyalizmi ortaya atıp pervasızca konuşanlar azınlığı teşkil eden bir zümredir. Keskin görüşlü kimselerin nezdinde nazarı itibara alınacak mazbut fikirleri olmayan basit düşünceli ve makûs görüşlü ahmaklardan ibarettir.” Hayran: Nasıl olur da bunları nazarı itibara almazlar? Zira îman bakımından en tehlikeli fikirleri temsil etmektedirler.”Ebu'n-Nûr: “Sen bu tehlikeyi şu yaşadığımız asırda görmektesin. Halbuki Gazalî'nin devrinde böyle bir tehlike hissedilmiyordu. Zira o devirdeki iman, şüpheyle yıkılacak cinsten değildi. Üstelik şek ve şüphe ile böyle bir felsefeyi de bilmiyorlardı. Ancak Yunancadan tercüme edilen Aristo ve Eflatun'un eserleriyle, Neo platonist nazariyeleri, bilhassa “zaman, yaratılış, tekevvün ve kainatın kadîm oluşu” gibi fikir ve görüşleri yayıldıktan sonra Gazalî, şüpheleri reddetmek için, ilahiyatçı filozofları ele almıştı. İşte Gazalî, bu yönden, söz konusu şüpheleri kuvvetli delillerle çürütmek ve batıl görüşleri iptal etmek gayesini güdüyordu.” Hayran: “Aristo'yu anlatırken, onu nasıl reddettiğini zikretmiştiniz hocam. Lütfen şu “Tehafüt el-Felasife” adlı eserdeki reddiyeyi açıklar mısınız?” Ebu'n-Nûr: “Bu kitabı, alemin sonradan yaratıldığını, Allah'ın mahlûku olduğunu, bilhassa bu konuda filozofları nasıl

reddettiğini anlatarak izah edeceğim. Öteki bölümleri üzerinde durmayacağım. Çünkü kitapta, en önemli nokta budur. Diğer kısımlar, bundan sonra gelen ve o kadar önemli olmayan konulardır. Çünkü Allah'a îman işi tamamlandığı, alemi yoktan var edici olarak O'na inanıldığı zaman, geriye kalan bahislerin münakaşa ve tartışması daha kolay olur.Sana, Gazalî'nin “Bilgi” hakkındaki görüşlerini anlatacağım. Bütün dış hasselerden ve akıldan nasıl şüphelendiğini göreceksin. Kendisinden altı yüzyıl sonra gelen Fransız düşünürü Dekart (Rene Descartes -1696-1750) gibi, Gazalî de, her şeye şüpheyle bakmış, sonunda, aklî ve zarurî bilgilerle hakikate varmaya çalışmıştır. Çünkü gerçeğe ulaşmak için önce her şeyden şüphe etmek lüzumu üzerinde durmuştur. İmam Gazalî, içine düştüğü şek ve şüpheyi şöyle anlatır:“Hakikatleri (gerçekleri) idrak etmek için öyle susamıştım ki, artık bütün hedefim bu olmuştu. Düşündüm, kendi kendime şöyle dedim: İnsanoğlunun fıtrî inancı yani arızî olarak gelmiş geçmiş bütün inançlardan önceki inancı nedir? Bunu öğrenmek gayesiyle bir araştırma yapayım. Hatta bu araştırma bana öyle bir bilgi versin ki, kalbim ondan şüphe etmesin. Hakiki yakın ilmine beni ulaştırsın. Bütün ilmî kaynak ve vasıtaları araştırdım. Neticede akıl ve duyumlardan başka, beni yakîn ilmine iletecek başka bir kaynak bulamadım. Önce hasselerimizin üzerinde durdum. Araştırma ve incelemelerimi devam ettirdim. Gördüm ki, duyu organlarımızdan bize gelen bilgiler hatalıdır. Mesela gözümüz bir gölgeyi hareketsiz halde görmekteyiz. Oysa o hareket halidir. Ama gözümüz bu hareketi görememektedir. Gökteki yıldızı da yaşadığımız dünyadan küçük görmekteyiz. Halbuki yıldız veya gezegen, bizim dünyamızdan haddi zatında büyüktür. “Bunların hatalı olduğunu nereden anladım” diye bir hayli düşündüm ve sonunda bu hataları aklın meydana çıkardığını anladım ve hasselerden şüphe etmeye başladım.Hasseler yoluyla bilgiye, itimat ve güvenim kalmayınca ikinci kaynak olan Akıl'a döndüm. Şayet akıl, hasselerin aldatıcı ve hatalı bilgisini sezmeseydi, onları “doğru ve güvenilir bir ilim kaynağı” olarak kabul edecekti.Bu duruma göre, herhalde aklın ötesinde, aklı da hataya düşürecek ve gerçeği aydınlığa çıkaracak başka bir hükmün aranmasının elzem olduğunu anladım. Böylece her şeyden şüphe etmeye başladım. “Aklım”, burada, duraklama devrine girdi. O da kendinden şüphe etmeye başladı ve benim şüpheme iştirak etti. Sonra uyuyan, bir kimsenin rüyasında geçen olayları izlemeye başladım. Rüya aleminde karşılaşılan hadiselerin, uyandıktan sonra, hayali şeyler olduğunu anlamıştım. İşte bu şüphecilik; Bilim'i anlamak, gerçeği idrak edip yakîn ilmine ulaşma konuşunda her şeyden şüphe etme hali, bende, iki ayı aşkın bir süre devam etti.”İşte Gazalî, şüpheye nasıl düştüğünü, yukarıdaki sözleriyle ifade etmektedir. Bundan sonra sofistlerin görüşleri üzerinde durduğunu ancak bu hükmün, içinde bulunduğu hal ve tavır yönünden, onların görüş ve hükmüne girmediğini de ayrıca ifade etmiştir.Bu şüphe hastalığı onda devam etmekte ve bir taraftan da, buna çözüm yolu araştırmaktaydı. Sonra şöyle bir karara vardı: Bunların doğruluğunu ortaya çıkartacak hüccet ve deliller gereklidir. O halde, aklın itiraz etmediği, insanın yaradılışında var olan fikir ve düşüncelerden müteşekkil, “zaruri bilgiler'in bedahetini kabul etmek gerekiyordu.” “Şüphe ancak böyle izale edilebilir” dedi. Ve şüphecilik illetinden kurtuldu. Gazalî'den altı asır sonra gelen Kant da, (İmanuel Kant 1724-1804) bu zarurî bilgiler konusunda aynı fikir ve görüşü savunmuştu.Çünkü bütün deliller ve belgeler, ancak bu zarurî ilk bilgiler üzerine inşa edilebilmekte ve akıl da bu yolla yakîn ilmine erişebilmektedir. Gazali, daha sonra “zarurî ilk bilgiler” hakkında da araştırma yapmış ve Farabi’nin vardığı neticeye erişmişti. Bu zarurî bilgilerin zihinde, insan fıtratında yerleşmiş çok açık ve zahirî manalar taşıdığı, bundan daha açık ve seçik başka bir mana olmadığını, bu bilgilerin herhangi bir delil ve hüccete ih tiyacı bulunmadığını, çünkü bizzat kendilerinin, başkalarını doğrulamak için delil teşkil ettiğini anladı. Onlardan vazgeçmenin mümkün olamayacağını, zira bunlarla birçok mesele ve hükümlerin doğruluk ve yanlışlığının meydana çıkacağını, sağduyu ve akıl sahiplerinin onlardan müstağni kalmayacağını, akıl ve iz'anın, bu temel esas ve bedihî ilimleri teşkil eden bilgilerden şüphe edemeyeceğini sözlerine ekleyerek ifade etti.Bundan sonra Gazalî, araştırmalarının arkasını kesmedi, devam ettirdi. Söylediklerine göre, iki idrak ölçüsünün mevcut olduğunu ileri sürmüştü. Birisi “hissî idrak”ti. İkincisi ise, “aklî idrak”. Gazalî, bu iki ölçü üzerinde araştırma yaptı ve gördü ki, hasseler vasıtasıyla birçok hisler (duyumlar), toplu halde “akl”a gelmekte, orada, ayrılıp birleşmek suretiyle aralarında denge kurulmakta ve karşılaştırma yapılmaktadır. Ancak bizim bilgimiz sadece dört yolla olmaktadır:Birinci yol: Duyularla elde ettiğimiz bilgilerdir. Aldatıcı ve hatalı neticelerini yukarıda izah ettik.İkinci yol: Akılla elde ettiğimiz bilgilerdir. Bu bilgilerin akıl tarafından meydana getirildiğini ileri sürenler vardır. Ancak sonraki araştırmalarla bunun doğru olmadığı meydana çıkmış, daha öteki bilgileri incelemek lüzumu duyulmuştur.Üçüncü yol: Temel bilgilerin insanlarda doğuştan var olduğunu kabul etmektir. Fakat akim, bunların kaynağı olamayacağını ileri süren Gazalî, akıl ve temel bilgilerin yanında, bir de seziş, basiret ilmi (Mükaşefe)nin mevcudiyetini kaydeder. Burada temel aklî bilgilerin oynadığı rolü beyan etmekte ve şöyle demektedir: “Akıl, bir şeyi ancak tespit eder, vaz' etmez. Onu, bir işaret yaparak belirtmez. Akim idraki veya bir şeye hüküm vermesi, onu tespit etmesi, bilgisi; hasselerden gelen ilmin kaynağı olmadığı gibi bizzat kendisi de değildir. Çünkü aklın doğuştan bir “seziş” kuvveti vardır ki, bu fıtrî bilgileriyle, hükmü, doğru olarak tespit etmektedir.”Hayran:

“Ne kadar sevmiyorum şu anda Gazalî’nin o filozofları geçmiş olmasından dolayı. Anlatınız hocam, anlatınız çok dinlemek istiyorum onun bu konudaki görüşlerini.Kendisinden sonra gelen İmmanuel Kant gibi, Gazalî de, böyle inanmış ve meseleyi bu şekilde ifade etmiştir. Sonraları Gazalî, yine “akl”a dönerek, mantık ilminin burada önemini belirtmiş ve bu fikri bir müddet savunmuştur. Böylece, Dekart’ın görüşünü, ondan daha önce, kabul etmiş ve benimsemiştir.Gazalî, bu temel bilgilerin doğuştan geldiğini söyleyenlerin ilki olmasa da, zaman ve mekan konusunda Aristo'yu reddetmekle, geçmiş ve gelecek düşünürlerle ile filozofların öncüsüdür. Bu şeref ona kafidir sanıyorum.Gazalî, kendisinden önce ki “zaman” olmayan “zaman”, “mekanı” olmayan “mekan” tasavvur ettiğinde aklın nasıl bocaladığını anlatmaktadır. Bu büyük İslam mütefekkirinin bu husustaki görüşlerini daha sonra gelen İmmanuel Kant, harfi harfine açıklamış ve savunmuştur.” Ebu'n-Nur: Gazalî, bu alemin “kadîm” olduğunu ileri sürenlere şiddetle karşı çıkmış, batıl görüşlerini açık isbatlarla çürütmüş, Aristo'nun hatalarını açıklamıştır. Onların, “zaman” ve “İrade” mefhumlarına yanlış mana verdiklerini “zaman” m gerçek anlamından çok uzaklaşarak, bu hususta, gaflete düştüklerini ifade etmiştir. “İrade” sıfatını anlamadıklarını ve bu sıfata yanlış mana verdiklerini açıklayarak bütün ilahiyatçı filozoflarla Aristo ve onu savunanlara hitaben şöyle seslenmiştir: “Siz Allah'ın varlığına inanıp, O'nun kemal sıfatlarını da kabul ettiğinizi söylüyor; sonra da:“Bu alem Allah'la kadîmdir. Onunla beraber devam etmiştir. Onun illeriyle malûl, zaman yönünden, ondan geri kalmamıştır. Ancak Allah'ın zatının “kadîm” olması ile alemin “kadîm” olması arasında, bir kitabın önsözü ile muhtevası gibi bir fark vardır. Aleme nisbeten “zatın” kıdemliliği, önsözün muhtevaya tekaddüm etmesi gibidir. Yani “zat’ın kadîm'liği zaman yönünden delildir. Zat ve rütbe bakımındandır” demektesiniz. Şöyle bir iddianız daha var “Bu alemin Allah'tan sadır olması bir zaruret icabıdır.”Aslında bu iddiayı ileri sürmenize sebep olan şu sözlerinizdir:“Kadîm ve ezelî olan bir şeyleri, kadîm ve ezelî olmayan (fanî olmaya mahkûm) bir şeyin çıkması imkansızdır. Şayet bu alem, kadîm olan bir şeyden sadır olmamışsa sonradan yaratılmıştır. Yani (muhdestir). İkisinden birini kabul etmemiz gerekir. Eğer “sonradan yaratılmayı” kabul edersek, “neden önceden değil de sonradan yaratılmıştır?” sorusu akla gelir. “Sonradan yaratılmıştır” sözüyle, aynı zamanda, “Kadîm” olan Allah'ın “aciz”liğine hükmetmiş oluruz ki, böyle bir şey, Allah için muhaldir. O zaman ortaya birçok sorular çıkar: “Önceden böyle bir gaye ve hedefi yoktu da sonradan mı meydana geldi?” Veya “Önceden böyle bir istek ve iradesi yoktu da sonradan mı bunu murat etti?” Yahut “Önceden bir kudrete sahip değildi de sonradan mı bu kudreti elde etti?” İşte bunların hepsi imkansız olan şeylerdir. Eğer bunları kabul edersek, o zaman, iradenin Allah'ın zatı'nda (muhdes) olduğu meydana çıkar ki, bu imkansızdır. Sonra; “Allah, önceden bu alemi meydana getirmedi. Bir müddet terk ettikten sonra yarattı” diyerek zor duruma düşüyorsunuz.“Allah, bu alemi yaratmadan önce de “Kadir”di. Fakat biraz sabretti, sonra yarattı. Şayet bu “terk müddeti”nin bir sonu olacağına hükmedersek, o zaman, Allah'ın da sonu olduğuna hükmetmiş oluruz ki; böyle bir şey de Allah için imkansızdır. O halde, “terk müddeti”nin de “sonsuz” olduğuna hükmetmemiz gerekmektedir diyerek batıl ve yanlış bir fikir yürütüyorsunuz.İşte; Hayran! Böylece, İmam Gazali, onların bütün iddialarını tafsilatiyle ortaya koyuyor. Delillerini ve beyinlerim, birer birer, izah ederek açığa çıkarıyor. Onları, çok basit ve anlaşılır bir ifadeyle, kendilerine ait delillerle reddediyor. Ve yine, kendileri tarafından ilk defa ortaya atılan mantık kurallarına uyarak Al lah'ın varlığını itiraf ve bütün kemal sıfatlarını kabul ettiklerini zikrederek özetle şöyle diyor:“Kadîm (öncesi olmayan) bir şeyden hadis (öncesi olan ve fenaya mahkum) bir şeyin sadır olmasını kabul etmediniz ve bunu pek uzak gördünüz. Halbuki, ileri sürdüğünüz delillerle bunu itiraf ettiğiniz sabit olmaktadır. Şöyle ki:Bu alem'in sonradan yaratıldığı (hadis olduğu) açıktır. Bunun birçok sebepleri vardır. Eğer siz “Sonradan yaratılan bu alemin muhakkak bir yaratıcıya, o yaratıcının da başka bir yaratıcı veya mucide ihtiyacı vardır” derseniz sonu olmayan bir teselsül elde edilir ki, şüphesiz bu, akıl ve mantık kurallarına aykırıdır. Bunu siz de kabul edersiniz. Aksi takdirde, Mûcid'e, Yaratıcı'ya veya Tek Varlığa zarurî ihtiyaç olduğunu neden kabul ettiniz ve ona inandınız? Diye sorulabilir... “Bir Allah'ın varlığı”na inandınız! Şayet bu alemin (muhdes) sonradan yaratılması, teselsül halinde, bir yere dayanıyorsa, o. da Kadîm'se bunu kabul ettiğiniz takdirde, Kadîm olan bir şeyden Hadis (sonradan yaratılan) bir şeyin sadır olmasına cevaz vermiş oluyorsunuz ki, bu da kendi kendinizi tekzibdir.İkinci iddianız olan, “Allah'tan bu alemin sadır olması bir zaruret icabıdır” sözüne gelince... Böyle bir şeye (fiil) denemez. Çünkü “Işığı lamba, gölgeyi ise insan yapıyor” denmez. Böyle söyleyen kimse, cevazın aşırı derecesine gitmiş, aklın ve mantığın kabul ettiği kuralların sınırını tecavüz etmiş demektir. Mücerret sebep teşkil edene fail denemez. Zira fail, müsebbip olmasıyla özel olarak bu yönden, faildir. Mesela bir fiilin ondan sadır olması, irade ve ihtiyarî yönünden vuku bulmasıdır. Müsebbeb bir şeyin, sebep veya illetinden, zaruret icabı vaki olması için, o sebep ile malûl olan şey arasında bir eşitlik bulunması icap eder. Halbuki; Allah ile, değişen alem arasında bir eşitlik yoktur ki, bu alemin Allah'tan sadır olması bir zaruret olsun.Siz Allah'ın varlığını itiraf ediyor, O'nu bütün kemal sıfatlarıyla tavsif ediyorsunuz. Fakat irade ve kudret

sıfatları kemal sıfatlarının başıdır. İrade, birbirine zıt iki şeyin birisini diğerinden ayırma ve temyiz sıfatıdır. Şayet bu sıfat, O'nun şanından olmasaydı, o zamiri, kudret sıfatıyla iktifa etmek mümkün olurdu. Ne var ki, bu sıfatta iki kudret (yok ve var etme) bir arada bulunmaktadır. İşte o iki zıt şeyin birisini ötekisine tercih etmek için, elbette İrade sıfatıyla muttasıf olmak elzemdir.Bu yönden, irade, Allah'ın kemal sıfatlarından bir sıfattır ve aklen vaciptir. Bir şeyi yaratma, yalnız mücerret bir “kudret” sıfatıyla meydana gelemez. Elbette yaratıcının, irade sıfatıyla, var etme gücünü, yok etme gücüne tercih etmesi gerekir. Siz bu sözleri hiç bir zaman inkara kalkışmadınız. Bunları olduğu gibi kabul ettiniz:“Bu alem, kadîm bir irade ile yaratılmıştır. Ve değişen bir yaratıktır. Alemin var olması, bu kadîm iradenin istek ve arzusuyla mümkündür. Varlık ise ilk olarak başladığı yerden başlamıştır.”Varlık, önce, var olmayı murat etmedi. Böylece bu alem önceden yaratılmadı. Ne zaman ki, kadîm irade, var olmasını murat etti, o da meydana geldi. Acaba bu inancı kabul etmeye mani olan şey nedir? Burada imkansız görünen nedir?” demiştir.” Hayran: “Hakikaten hocam, ilahiyatçı filozoflar:“Bu alem değişen bir yaratıktır.” Veya, “Bu alem sonradan yaratılmıştır (muhdestir), sebep ve illetleri vardır.” Yahut da: “Teselsülün namütenahi bir sonsuzluğa gitmesi imkansızdır” demişler.Evet, onlar, Allah'ın varlığına inanmışlar ve O'nun bütün kemal sıfatlarının vacip olduğunu kabullenmişlerdir.Onlar, “Allah'ın zatından önce akla gelen, bu irade sıfatıdır” demişlerdi. Bunun manası “Allah'ın isteğidir. Murad ederse yaratır, murad etmezse yaratmaz. Şayet bir şeyi yaratacaksa onun vaktini tayin eder, isterse o zaman yaratır” demektir. Hocam, bu kadîm irade ile onların zikrettiği şüphelerin hepsi reddedilmektedir.Bu anlaşıldı ama benim anlamadığım bir nokta var. Acaba Gazalî'nin reddiyesi nasıldı? Şu “terk müddeti”ni nasıl izah etmişti? Yani bu (Terk Müddeti) bu alem yaratılmadan evvel midir? Ben bu (Terk Müddetinin sona ermesi sözüne pek inanamıyorum. Aklım bunu pek kavrayamadı da ondan mı? Çünkü o takdirde Allah'ın da zaman bakımından sonu olan bir şey olduğuna inanmak gerekir. Yahut “sonsuzdur” dersek, nasıl oluyor da zaman içinde “sonsuz” oluyor? Öyleyse bu alem nasıl yaratıldı? Lütfen şu anlamadığım noktaları bana izah ediniz.” Ebu'n-Nûr: “Evet!... Büyük İslam mütefekkiri Gazalî, bu noktada, isabetli görüşü ve sağlam delilleriyle yükseldikçe yükseliyor. Çok güzel, vazıh bir ifadeyle, önceki filozofların akıllarına gelmeyen veya gelip de söylenemeyen, gelecek bilginlerin de, önüne geçen Gazalî bakınız ne diyor:“Bu alem yaratılmadan önce “zaman” mefhumu diye bir şey yoktu. Yani zaman yoktu.”Hayran: “Hocam, zaman yok muydu dediniz bu alem yaratılmadan önce?” Ebu'n-Nûr: “Evet evet! Bu alem vücut bulmadan önce “zaman” mefhumu yoktu. Çünkü bu alem yaratılmadan ve vücut bulmadan önce zaman'ı tasavvur etmek imkansızdır. Ey Hayran, zaman nedir? Zaman, kainat içinde cereyan eden olayın birbiri ardı sıra gelmesinden ibarettir. Bu kainat olmasaydı olaylar da olmazdı, Öyleyse “zaman” mefhumu tasavvur edilebilir mi? Fakat size hak vermek gerek. Çünkü sonradan meydana gelen zamanla, ondan önceki bir “zaman” mefhumunu tasavvur ederken akim yorulması ve bocalaması yerindedir. İşte bu hususu ilk önce Gazalî düşünmüş, ondan çok sonra gelen Immanuel Kant benimsemiştir.” Hayran: “Gazalî ne diyor Hocam?” Ebu'n-Nûr: Onların akıllarını zor duruma düşüren ve içinden çıkılmaz bir hal alan Terk Müddeti, sonu olan bir şey mi? Gazalî bu hususta diyor ki:“Zaman, sonradan yaratılmıştır. Ondan önce bir başka “zaman” tasavvuru kesin olarak imkansızdır... Sizin bu noktada, “terk müddeti” konusunda, bir “zaman” tasavvur etmeniz, aklınızın acizliğindendir. Hayali kuruntudan başka bir şey değildir. Muhakkak olan şudur ki, bir varlığın, başlangıçtan evvelki devrini, hayal gücünüzün acizliği sebebiyle “önce” diye tasavvur etmekten başka bir tarif bulamıyorsunuz. İşte bu “önce”yi yine, vehminizin aczi dolayısıyla, muhakkak “zaman” olarak saymakta veya sanmaktasınız. Elbette bu yanlış bir tariftir. Nasıl ki, cismin son bulduğu yerin takdirini izah ederken, o cismin baş tarafı yanıdır, o değilse o cismin yüzeyinin üstü dememiz hatalı olduğu gibi bu da hatalı bir tariftir.Sanki şöyle bir hayal tasavvur istemişlerdir. Alemin ötesinde bir “mekan” vardır. Bu “mekan”, ya boşluktur yahut dolu olan bir yerdir. Eğer, bu alemin üstünde başka bir “üst” olmadığı gibi ondan daha ötesine bir uzaklık da yoktur derseniz, hayalı kuruntunuz bunu tasavvurda şüphesiz acze düşer...Hayalî kuruntunuzla, bu alemin üstünde bir boşluk olduğunu sanmanız elbette hatalıdır. Çünkü boşluk “sonu olmayan bir uzaklık” anlamına gelir... Fakat aslında öyle bir mefhum da yoktur. Uzaklık, cismin sıfatıdır. Ve ona tabidir. Cismin son bulduğu yerde uzaklık da sona ermiş olur.Bu itibarla ortaya çıkan şey, bu alemin ötesinde, boşluk veya herhangi bir mekanın mevcut olmamasıdır. Bu iki tasavvur da yanlıştır. Fakat gel de sen bunu insan iz'anına anlat. Bakalım anlar mı? Hayır, anlamaz ve böyle bir şeyleri de kabul etmez!Vehmî idrak, mekan uzaklığı'nın takdirinde hataya düştüğü gibi “zaman uzaklığı” konusunda da yanlış hükümler vermiştir. Çünkü “mekan uzaklığı” cismin sıfatıdır ve ona tabidir, “zaman uzaklığı” ise hareketin sıfatıdır ve ona tabidir. Bu itibarla, “mekan uzaklığı” cismin kutrundan dışa doğru veya etrafa doğru uzamasından ibarettir. “Zaman uzaklığı” ise, hareketin, delillere istinaden, cismin etrafında bir “uzama uzaklığı” nın bulunması mümteni olduğundan onun ötesinde herhangi bir mekan uzaklığı veya boşluğu tasavvur edilemez. Yine bunun

gibi, hareketin devamı söz konusu olmadığından onun ötesinde de bir “zaman uzaklığı” düşünmek mümkün olamaz.”Görülüyor ki, İmam Gazalî, sağlam ve açık delillerle felsefecilerin hatalarını beyan etmiştir.İşte böylece, zaman ve mekan meselesini izah eden Gazalî, her ikisinin de bu alemin yaratılışına ve hareketine tabi olduğunu söyler. Bu alem durdukça ve hareket ettikçe mekan ve zaman tasavvurunun lüzumlu olduğunu açıklar. Sonra, felsefecilere itiraz ederek “zaman” meselesini ele alır ve onu bu alemin kadîm veya hadis olmasında bir isbat vesikası olarak ibraz etmenin çok hatalı olduğunu belirtir.İleride de göreceğin gibi, ey Hayran, bu alem olmadan zaman ve mekan uzaklığını tasavvur etmenin bir kuruntudan ileri gidemeyeceğini söyleyen Gazalî, çağındaki bilgin ve mütefekkirlerden üstün bir fikir ve görüş getirmekte, yüksek bir mefkure sahibi olduğunu meydana koymaktadır.Gazalî'nin, bu görüşü, kendisinden altı asır sonra gelen meşhur filozof İmmanuel Kant tarafından benimsenip savunulmuştur. Hatta mana bakımından çok az bir fark olmakla beraber aynı lafızları kullanmıştır. Acaba Kant, bu görüşü Gazalî'den mi almıştır? Yoksa sağduyu sahibi mütefekkirlerin, aynı görüş üzerinde, tesadüfen birleşmelerinin eseri midir?Bunu müteakip, büyük İslam mütefekkiri Gazalî, alemin yaradılış ve sudur mertebelerini ele alarak “zaman ve mekan meselesinden sonra eleştirmiş, felsefecileri müstehzi sözleriyle, susturmuştur. Mesela onlara, “birden ancak bir çıkar” şeklindeki iddialarını tenkid ederken diyor ki:“Sizin, bu iddianız, alemde tek olan şeylerin birleşmesinden meydana gelen mürekkep cisimlerin varlığını imkansız kılar. Bunu kabul ettiğiniz takdirde, iddianız mucibince, mevcudatta mürekkep bir birleşme yok demektir. Her şey Tek'tir. Eğer bu görüşünüz doğruysa, şu gördüğünüz mürekkep cisimler nasıl meydana geldi, nasıl bulundu? Bir tek illetle mi? İşte görüyorsunuz ki, ileri sürdüğünüz “birden ancak bir çıkar” iddiası batıldır. Yoksa bu mahlûkat, bir illet veya sebepden değil de mürekkep illet ve sebeplerden mi meydana geldi? Görülüyor ki, illet sebebin terkibi konusunda size yine aynı soru sorulmaktadır.Tanrı'dan sudur eden tümel (küllî) akıl, felekler ve ruhlar meselesine gelince...“Bu zikrettiğinizi böyle bir hükme bağlamanız, karanlıklar üzerine yığılan zulmetlerden başka bir şey değildir. Çünkü tetkik ve tahkik neticesinde elde edeceğimiz netice zifirî karanlıkların kucağına sürüklenmek değildir de nedir?Eğer sözü geçen hükmü, birisi uykuda yani rüya aleminde görse ve böyle anlatsa, muhakkak ki, siz bile, bu adamın mizacının normal olmadığını, çok anormal tabiata sahip bir kimse olduğuna hükmedersin. Sizin bu görüşünüze göre “sebep”le meydana gelen şey, illet ve sebebinden dahi ulvî bir şerefe malik olmaktadır. Bu itibarla illetten ancak bir şey sudur etmektedir. Halbuki ikinci görüşünüzde tam bunun aksini müdafaa etmektesiniz. Yani ilk külli akıldan akıl, ruhlar ve gök cisimleri yaratılmıştır. Birincisi, kendi nefsinden başkasını idrak etmemiştir. Ama ikincisi hem kendi nefsini, (ilk tümel aklı) hem de aynı illetleri anlamıştır...Bu sözün Allah hakkında, bu derecedeki rütbeye raci olacağına kanaat getiren bir kimse, kendisini ve başkasını idrak eden mahlûkat içinde en aşağı ve hakir kimse addetmektedir. Bununla beraber, azametin ve ululuğun derin iksirine kadar gitmeye cüret ederek azamet ve ululuğun tüm mefhum ve manalarını iptal eden bir sonuca boğmakla; bu görüşünüz, bütün büyüklüğü silmiş, ortadan kaldırmıştır. Böyle bir durumda, siz ölü bir kimsenin haline yaklaşmış oldunuz. İşte Allah bu tipleri “hak yolundun ayrılan” “münharifler” zümresinden addetmiştir.”Hayran diyor ki:“Hocam, Gazalî'nin fikirlerini tamamladıktan sonra sustu, başını öne doğru eğdi. Gözlerini yumdu ve düşünceye daldı. Hocamın haline bakarak, “acaba bir şikayeti mi var?” diye düşündüm. Kendisine sual sormaktan da çekinmiştim. Düşüncesindeki huzuru bozmamak için onun bu derin sükûtuna saygı gösterdim. Biraz sonra başını kaldırdı ve gözlerini açtı. Ancak o zaman: Acaba bir şikayetiniz mi var hocam?” Diye sordum. Ebu'n-Nûr:“Hayır, Hayran! Hiçbir şikayetim yok. Elhamdülillah Gazali bahsini burada bitirdik. Bundan sonra İbn Rüşd'ün görüşlerini anlatmak istiyordum. Fakat yarın akşama kalsın, olmaz mı?” Hayran:“Çok rica ediyorum hocam! Birbirine karşı olan şu iki hasımdan bahsederek konuşmanıza devam ediniz, lütfen sözünüzü kesmeyiniz.” Ebu'n-Nûr: “Hangi iki hasım Hayran? Bu, Allah'a inanmış kimselerin birbirleriyle çekişmesinden başka bir şey değildir.”Hayran: “Hocamız bu çekişmeyle neyi kastetmektedir?” Ebu'n-Nûr: “İbn Rüşd, varlık, mahlûkat ve yaratıcı hakkında Gazalî'yle aynı inanç ve görüş birliği içindedir.” Hayran:“Nasıl olur hocam? İşittiğime göre İbn Rüşd, Gazalî'nin düşmanıdır. Onu tenkit eden bir münekkiddir. Bütün görüşlerinde ona muhalefet bayrağını çeken kimsedir. Hatta, Gazaltye karşı takındığı tavır ve düşmanlığını izhar etmek için bir de (Tehafut el-Tehafut) adlı eser yazmıştır.Sonra ben şunu da işittim: İbn Rüşd, bu alemin “kadîm” olduğuna inanan; ruh, akıl ve insan şahsiyetinin varlığım inkar edenlerdendi. Bu sebeple, îman zayıflığı ile itham edilmişti. Aralarında büyük bir çekişme ve düşmanlık olduğu bilinmektedir.” Ebu'n-Nûr:

İbn Rüşd,36 büyük din bilginlerindendir. Allah'a iman eden filozofların en sadıklarından biridir. Bunu iyi anlayınız ve İbn Rüşd'ü böyle biliniz. Metafizik bilgilere sahip bazı kimselerle kelamcı alimlerden pek az bir topluluk tarafından ona yöneltilen suçlamalara inanmayınız. Avam tabakası arasında onun hakkında söylenen kötü ve mesnetsiz iddialara kulak vermeyiniz. Çünkü bunların hemen hepsi, bu büyük mütefekkir ve mü’min hakkında yanılmış, onu boş yere itham etmişlerdir. Bu filozof hakkında yanlış ve kötü zan beslemelerinin esas sebepleri birçok yönden açıklanabilir. Yalnız şu üç ciheti izah etmekle İbn Rüşd'ü neden suçladıklarını açıkça anlamak mümkündür.Birincisi arazidir. Bir de cevheri yönü vardır. Onu sonra anlatacağım. Rivayete göre, İbn Rüşd, Aristo'nun felsefesini çok fazla beğeniyordu. Bunun açık misali; Aristo felsefesini üç çeşit şerh etmiş olmasıdır. Bunlardan birincisi, çok muhtasardır. Bu eserdeki sözler İbn Rüşd'e aittir, ikinci açıklaması orta ebad da bir şerhtir. Burada Aristo'nun görüşlerini ele almış, onu madde madde açıklayarak izah etmiştir. Üçüncü bir şerhi daha vardır. Biraz uzunca izah ve açıklamaları ihtiva eder. Birçok kimseler işte bu iki şerhteki görüşlerin İbn Rüşd'e ait olduğunu zannederek onu suçlamışlardır. Halbuki İbn Rüşd, bu eserlerde, Aristo'nun görüş ve fikirlerini açıklamaktan başka bir gaye gütmemiştir.İkincisi, tercüme hatasından doğmaktadır. İbn Rüşd, Aristo'nun görüşlerini Yunanca yazılmış eserlerinden almış değildi. İskenderiyeli Afrodisias ile Samestios tarafından tercüme edilen kitaplardan, yani bu yanlış tercümelerden nakletmişti. Avrupa'daki bilginler ise, Aristo'nun fikirlerini Yunanca ve İbranice yazılmış eserlerden aldılar. İşte birçok dillere çevrilen Aristo felsefesi, sözü geçen tercümeler esnasında bazı yanlış ve hatalardan kurtulamamıştır. Bazı müphem, anlaşılmayan kelime ve cümlelere verilen manaların tesiri altında kalınarak İbn Rüşd ve Aristo'nun görüşleri birbirine karışmıştır, İbn Rüşd'ün. bizzat kendisine ait fikirleriyle, Aristo ve Eflatun'un görüşlerini hatta Yeni Platoncu görüşleri birbirinden ayırmak mümkün olamamıştır.İşte bu sebeple, filozof Thomas, İbn Rüşd'ü inkarcılıkla itham etmiştir. Hatta bu ithamlar, Avrupa'da, halk tarafından duyulmuş ve Thomas, büyük şöhret kazanmıştır. Bir ressam, Thomas'ı yüksek bir kürsüye oturtmuş; İbn Rüşd'ü ise, aynı tabloda kürsüden düşer şekilde canlandırmıştır. Böyle bir tablo yapılacak kadar İbn Rüşd hakkında kötü zanlar beslenmiştir.İşin garip yanı bu tabloda, Thomas'a yakın bir yerde Aristo ve Eflatun'un, ellerinde birer kitap olduğu halde gösterilmesidir. Bu kitaplardan yükselen ilim nurunun şuaları Thomas’ın başına doğru yönelmektedir. İbn Rüşd ise, yenilmiş bir pehlivan gibi, upuzun yerde yatmaktadır. Hayreti mucip olan bir şey de Thomas’ın Allah'ın varlığına ve birliğine, bu alemin, Allah'ın mahlûku olduğuna, inanan bir filozof olmasıdır. Aristo ve Eflatun'a karşı büyük bir zafer kazandığına göre, bu inancın isbat ve hüccetlerini göstermekte İmam Gazali ve İbn Rüşd ittifak halindedir. Bunların yardımıyla bu zaferi kazanmasına sebep olduğu halde, neden İbn Rüşd'ü, Aristo’nun. görüş ve fikirlerini naklettiği için ithama kalkışıyorlar? Ve onu mağlup bir şekilde teşhir ediyorlar?Gazalî ile İbn Rüşd'ü birbirleriyle çekişmeye kadar sürükleyen sebep üçüncü cihettir. Zira İbn Rüşd'ün Aristo'ya beslediği sevgi, takdis derecesine kadar yaklaşmıştır. İşte bu yönden ve bu aşırı sevginin neticesinde, İbn Rüşd, Aristo ve onun felsefesini savunmaya ve görüşlerini te'vil ederek anlatmaya kalkışmıştır. Ona karşı beslediği sevginin Aristo felsefesine hayranlıktan başka hedefi yoktur.Gazalî, o zamanlar, Aristo ve benzerlerinin alemin kıdemi ve yaratılış meseleleri hakkındaki fikirlerini reddeden (Tehafüt el-Felasife) adlı eserini neşretmişti. Bu esere karşı, Gazalî'yi red kastiyle, İbn Rüşd de (Tehafüt el-Tehafüt) adlı eseri yayınladı. Bu iki kitap herkes tarafından okundu. Bir çok kimseler, Hüccetü'l-İslam Gazalînin, dini savunduğu, İbn Rüşd'ün ise Gazalî'yi tekzib ettiği inancına vardı.Halbuki İbn Rüşd, hiç bir an Gazali’yi tekzip etmemiş, onun görüşlerini yalanlamamıştır. Hatta cevherle ilgili meselelerde Eş'ari Kelam ilmi alimlerini bile tekzip etmemiştir. Ancak, Allah onu affetsin, bu eseri yazması, özellikle Gazali’nin kitabıyla ilgili ismi kullanmış olması yönünden, pek samimi sayılmayacağını burada belirtmemiz gerekir. Felsefeye karşı aşırı sevgisi, üstün bir fazilete sahip olduğunu izhar etme hevesi içinde çırpınması gibi sebepler; Gazalî ile reddettiği felsefe meselelerinde bile, münakaşa yapmaya kadar varmıştır. Aslında Gazali’nin savunduğu doğru inançları inkar niyeti gütmüyordu. Sadece istidlal yönünden bazı hatalarını göstermek istiyordu. Felsefenin temel gaye ve hedeflerini açıklamada yanıldığım belirtmek arzusundaydı. Allah rahmet etsin. Hakikati söylemek lazımsa, büyük bir bilginin, kendisine yakışmayan aşağı bir üslûpla büyük bir din alimi olan İmam Gazali ye hücum etmesini yersiz bulduğumu belirtebilirim. Böyle değil de, büyük bir filozof ve Allah'a inanan bir mü’minin edebi içinde, felsefenin yalnız esas konularını teşkil eden meselelerini ele alarak Allah'ın varlığını ve bu alemin yaradılışını açıklasa, filozofların bunları inkar etmediklerini söylemiş olsaydı, herhalde daha uygun düşerdi. Sonra o kitabında, Gazalinin eserine zıt bir konuyu seçmiş bulunması, Gazali’nın kitabındaki meseleleri doğrudan doğruya ele alması da pek iyi olmamıştır. Eserine böyle bir isim vermesi, kısa görüşlülüktür. Üstelik bunun hikmet, hak, ihlas ve edeple de bağdaşamayacağını söylemek icab eder.Gazali'nin bahsi gecen kitabıyla, yalnız Allah'ı inkar eden filozofları kastettiği, onları kendi hüccet ve delilleriyle

36 İbn Rüşd: 1126-1198 yılları arasında yaşamış Endülüslü filozof, Aristocudur. Aristo'nun eserlerini şerh etmiştir. Bunun için “Ortaçağın en büyük Aristo Şarihi” olarak bilinmektedir. Kurtuba kadılığı yapmıştır. Çeşitli dallarda birçok eseri vardır. Gazalî'nin Tehafüt'üne “Tehafüt'el-Tehafüt” adlı bir eserle cevap vermiştir. Bunun için Batı'da felsefenin haklarını en iyi savunan filozoflardan biri olarak bilinmektedir.

îmana, doğru yola davetten başka bir gaye ve hedef gütmediği, aşikardır. Gazali’nin kitabında Allah'a davet ve O'na inanma gayesinden başka ne vardı ki; kalkıp, buna karşı bir eser yazıyordu. Elbette bunu İbn Rüşd gibi büyük bir bilgine hiç yakıştıramıyorum. Çünkü İbn Rüşd, “Tehafüt el-Felasife” adlı kitabın değerini gözden düşürüp, hayır ve hakda şüphe uyandırmaya, uyuyan fesatçıları uyandırmaya, kötü zan meydana getirmeye kadar giderek insanlar arasında ikilik doğurmaya sebep olmuştur!İşte ey Hayran, büyük facia burada başlamıştı! Buradan gelmişti Ebû'l-Velîd'e (İbn Rüşd) büyük hücum... Buydu düşmanlarının kendisine karşı açtığı eza ve haset kapıları... Ve insanlar arasında kötü zan böylece yayılmıştı. Ancak muhakkak bilgin kimseler yanında, böyle kötü bir zannın yeri yoktu. Çünkü onlar, İbn Rüşd için iyi zan besliyordu. Fakat bunu kendi edepleri içinde gizlediler. Açığa vurmak istemediler. Bununla beraber İbn Rüşd, büyük bir mütefekkir ve alimdi. Allah'a îman eden, Allah'ın, varlığında istidlal yollarını iyi bilen kimselerdendi. Yalnız bu bilginin, İlmi, Aklı'ndan daha çoktu ey Hayran!...” Hayran: “Cevherle ilgili olarak onu itham edenler kimlerdi Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Cevherle ilgili sebepler” sözüyle bu zatın felsefedeki samimiyetle ilgili olan taraflarına işaret etmek istiyorum. Bunu böylece özetleyebiliriz: O da, sahih olan rivayete göre, İbn Rüşd'ün, mürekkep nazarî delil ve isbatlarla kabul etmenin pek zor olduğunu savunmaktaydı. Bilhassa “Vacib” ve alemin “Hudûsu” (sonradan yaratıldığı) konusunda ileri sürülen isbat ve delillerin mürekkep ve nazarî olamayacağını savunmuştur.Halbuki, İbn Rüşd'ün kabul etmediği bu mürekkep nazarî istidlalleri, kendisinden önceki filozoflar, Allah'ın varlığının vacip olması ve bu alemin sonradan var olması ve değişen bir yaratık olması hususunda delil olarak kullanmışlardır. Hatta ilmi kelam bilginlerinin en çok istinat ve itimad ettiği, bu nazarî istidlallerdir. İbn Rüşd'ün ileri sürdüğü istidlal ise şudur: Bu alemin nizamını Allah'ın varlığına delil olarak seçmek daha uygundur. Bunda; “insana verilen önem ve yoktan var etme” söz konusudur.İbn Rüşd, bu görüşünde belki haklı olabilir. Ama onunla iktifa etmemiştir. Daha ileri giderek, “Nazarî Mürekkep İsbatı” kabul edenlere şiddetle çatmış, bu istidlalin doğru olmadığını savunmuştur. Bu görüşünü isbat için de Kadîm, Hudûs ve İrade konularını ele almış, bunlar hakkındaki fikirlerini açıklamıştır. Bu hususlarda birçok münakaşa yapmış ve kelam alimlerine çatarak onları sert bir dille reddetmiştir. Bununla beraber, ileri sürdüğü görüş ve fikirlerinde zayıf tarafların bulunduğunu anladığı halde yine de onların doğruluğunu savunmaktan çekinmemiştir. Sanki zengin bir tüccardı. Kendi malını teşhir eden, fakat başkasınınkinin sergilenmesine asla razı olmayan bir tacir... Ancak, kaçınılmaz bir hakikattir ki; Allah rızasını kazanmak için takip edilen bu yol, ticarî ahlaka aykırı olduğu gibi, hakkın zaferini elde etmek konusunda da hoş görülmeyen ve beğenilmeyen bir metoddur.Şu halde, İbn Rüşd'ün takip ettiği metot, iyi bir yol değildi. Eğer belirtmek istediği şey buysa bu şekilde konuşmasına lüzum yoktu. Bu istidlal, zihni yoran, çok zor bir yoldur, diyebilirdi. Veya “Alimlerin, bu nazarî istidlal yolundan ayrılmaları; bundan daha kolay ve halk tarafından daha iyi anlaşılabilen bir Metodu tercih etmeleri gerekir” demesi daha uygun olurdu. Halbuki aklen ve mantıken kabul edilen bu ispatı, eski filozoflar ve kelam ilmi bilginlerince benimsenmiş olan görüşü bu kadar sert bir şekilde reddetmeğe lüzum yoktu sanıyorum.”Hayran: “İbn Rüşd, bu alemin kadîm olduğunu söyleyen, Allah'ın irade sıfatını inkar eden kimselerden mi sayılmaktadır Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Hayır! İbn Rüşd'iin alemin kıdemine dair bir sözü yoktur. İrade sıfatını da inkar etmemiştir. Yalnız bu zat, kıdem bahsinde, biraz fazla felsefe yapmıştır. İrade konusunda da geniş izahlarda bulunmuştur. Bu sözleriyle de, Aristo ve diğer filozofların, Allah'ın varlığını, irade sıfatını inkar etmediklerini anlatmak ister. Bunun için de, söz konusu meseleler hakkında geniş felsefe yapmıştır.Bunlar makûl sözler midir ey Hayran! İbn Rüşd: “Maddenin kadîm olduğunu, Allah'ın mahlûku olmadığını, bizzat var olduğunu, başka bir mucid'e ihtiyacı olmadığını” söyleyebilir mi hiç? Hatta bunu Aristo dahi söylememiştir. Evet Aristo, bu alemin “kadîm” olduğunu ifade etmiştir ama bununla beraber Allah'ın, ezelden ebede daimî bir yaratıcı olduğunu da sözlerine eklemiştir.Bu inanışın açık misalini (Faslu'l-Mekal) adlı kitabında şöyle belirtmektedir:“Bu alem'in “kadîm”, veya “hadis” (sonradan yaratılan ve değişen) olduğu hakkındaki ihtilaf, benim nazarımda, sadece adlandırmadan doğmaktadır. Haddi zatında, eski filozoflarla ilmi kelam alimleri arasındaki anlaşmazlık gibi, yalnız tesmiye yönünden gelmektedir. Bu da şöyle izah edilebilir. Bütün alimler (Eş'arî'ye de dahil) şu üç noktada ittifak etmiştir. Bu üç şey, mevcudatı teşkil eden üç sınıftır. Bunun da iki tarafı vardır: Birinci taraf: Kainatta mevcut olan her şeyin muhakkak bir “fail”e ihtiyacı vardır. Onlar bir başkası tarafından meydana getirilmiştir. İşte bunlar duyularımızla idrak ettiğimiz cisimlerdir: Su, hava, toprak, hayvanlar ve bitkiler... Bunlar mevcut olan şeylerin birinci tarafını teşkil etmektedir. İşte, bu birinci tarafı teşkil eden şeylerin Muhdes (başkası tarafından yaratılan) olduğu hususunda eski ve yeni alimler (Eş'arî'ye de dahil) görüş birliğine varmışlardır.Bunun karşısında olan tarafa gelince... Bu da bir tek varlıktır ki, hiç bir şeyden yaratılmamıştır. O varken hiç bir şey yoktu. Kendi nefsinde var olan, kendisinden önce zamanı olmayan bir varlıktır. Bütün filozof ve alimler, ittifakla, bu varlığın kadîm, ezelden var olduğu hususunda birleşmiştir. İşte bu Varlık, delillerle sabit olduğu

üzere, varlığından şüphe edilmeyen Allah'dır. Her şeyin yaratıcısı ve failidir. Her şeyi yoktan meydana getiren kudret sahibi, her şeyi koruyan tek varlık O'dur.Bu iki taraf hakkında bir ihtilaf yoktur. Birinci taraf yaratıklar. İkinci taraf da yaratıcı varlık. Gelmiş geçmiş bütün bilginler ve filozoflar, hatta kelam bilginleri (Eş'arî'ye) bile bu iki noktada görüş birliği içindedir. Aralarında hiç bir ihtilaf vuku bulmamıştır.Sözünü ettiğimiz şeylerin üçüncüsü işe; bunlarının arasında orta noktayı teşkil etmektedir. Yani var olan şeydir. “Bir şeyden” olmamıştır. Kendisinden önce bir “zaman” yoktu. Yalnız bir yaratıcıya ihtiyacı vardır. “Yaratıcı” ve “fail” tarafından meydana gelmiştir: Kainat (üçüncü vasatı teşkil eder), iki taraftan da bir şeyler almıştır. Görünen alemden bir şeyler aldığı için birinci tarafa benzemektedir. Bu sebeple, ona “muhdes” (sonradan yaratılan ve değişen) diyoruz. Diğer yönden, “kadım” sıfatından bir şeyler aldığı için, ona kadîm diyoruz.Görüyorsun ya Hayran, bu sözleriyle İbn Rüşd, bu alemin muhdes olduğunu kabul etmektedir. Bu alem, asıl maddesi ve halihazır şekliyle Allah'ın yaratığıdır. Ancak, İbn Rüşd, İlm-i Kelam bilginleriyle Aristo arasında bir yakınlık kurmaya çalışmaktadır. İbn Tufeyl gibi, o da, diğer sözlerinden anlaşıldığına göre, zor ve çözülmesi mümkün olmayan “Yoktan Yaratılmayı” kabul ve “Zaman”ın manası konusunda acze düşmüştür. Çözüm yolu bulamayınca hemen Kur'an-ı Kerîm'e müracaat etmeye mecbur olmuştur. Kur'an'dan anladığı şey şudur: Biz insanlar, aklımızın yetmediği, aklımızla idraki mümkün olmayan şeylerde, elbette yorulacağız. Allah bunu bildirmiştir. Bunu bilen İbn Rüşd, insanlara, akıllarının anlayış derecesinde hitap etmenin yeterli olduğu kanaatine varmıştır.“Allah'ın rahmeti üzerine olsun, İbn Rüşd, (Fasl el-Mekal) adlı kitabında, şu ayetin manasını açıklarken diyor ki:“Cenab-ı Hak, Kur'an-ı Kerim'inde buyuruyor ki:“Allah, yeri ve gökleri altı günde yoktan yaratandır. (Yeri ve gökleri yaratmadan) önce (O'nun hükmü) su üstünde, idi”37 Şimdi bu ayetin zahiri şeklinden anlaşılacağı üzere, bu görünen alemden Önce başka bir varlığın mevcudiyeti, Cenab-ı Hak tarafından bize bildirilmektedir: Su ve Arş.. Böylece, “zaman”dan önce başka “zaman’ın varlığı meydana çıkmış oluyor. Yani bildiğimiz “zaman”dan önce başka bir zamanın varlığına işaretle, Cenab-ı Hak şöyle buyuruyor:“Sonra O, buhar halinde olan göğü yaratmayı murat etti. Ona ve arza:“İkinizde isteyerek veya istemeyerek “olun”, dedi...”38

Ayeti celîlenin zahirî manasından anlaşılan hüküm, göklerin daha evvel mevcut olan şeklidir.” diyor İbn Rüşd.Merhum bu nevi zor konularda düşülecek yanlışlığın bir töhmet vesilesi olacağından çekinmiş olacak ki kendisini ve kendisi gibi bu konulara uzananları mazur göstererek diyor ki:“Bu gibi zor meselelerde ihtilafa düşenler ya isabet ederler mükafat kazanırlar yahut yanılırlar ki, bunda mazurdurlar.Zira bir şeyi onda var olan bir delile dayanarak tasdik etmek zorunludur. Yoksa isteğe bağlı değildir. Yani demek istiyorum ki ayağa kalkıp kalkmamakta serbest olduğumuz gibi, onu kabul edip etmemekte de serbest olamayız. Teklif edilen şart zorunlu değil de isteğe bağlıysa o zaman yanlışı bir şüphe nedeniyle tasdik eden kimse şayet erbab-ı ilimden biriyse mazurdur.İbn Rüşd'ün bu sözü, bana Mısırlı Muhammed Abduh'u hatırlatmaktadır. O da “Risale-i Adûdiyye”ye yazdığı şerhte alemin sonradan yaratıldığını, değişmeye mahkûm bulunduğunu delilleriyle isbat ettikten sonra, “hudûs” (yaratılış) “zaman”ını, aklımızla tasavvur etmeğe kalktığımız anda, bir yetersizlik ve acizlikle karşılaştığımıza değinerek diyor ki:“Şunu iyi bil ki, bu alem'in kadîm olduğunu ileri süren mezhep ve görüş sahiplerini hiç bir zaman münkirlik ve kafirlikle itham etmedim. Onların, dinde inanılması zarurî olan bir şeyi inkar ettiklerini de ileri süremem. Ancak derim ki:Düşünce ve görüşlerinde elbette yanılmış ve hataya düşmüşlerdir. Fikirlerini sağlam bir delile dayandırma hususunda acizlik göstermişlerdir. Bilindiği gibi, bir insan, itikad bahsinde, elbette, taklit temayülünden uzak kalmalıdır. Ama ne var ki, o, hatadan masun sayılamaz. Herhalde hataya maruz kalması mümkündür. Ancak bu hatanın, Allah katında mazur olması da mümkündür. Çünkü bu yoldaki uğraşma ve çabalarının esas hedefi ve düşüncesindeki temel gaye hakka ulaşmak, yakîn ilmindeki hakikatleri idrak etmektir.”Bunlar, Muhammed Abduh'un sözleridir. Bu ibareden anladığıma göre, Muhammed Abduh, İbn Rüşd'ü mazur görmektedir. Ayrıca, çok önemli bir noktaya da işaret ederek, mutlak manada “Kadîm”in ve sonsuz mekan ve zaman mefhumlarının manalarım tasavvurda, aklın acze düşeceğini, bocalayacağını belirtmektedir.Haddizatında, İmam Gazalî, İbn Tufeyl ve son asrın bilginleri de aynı görüşe işaret etmişlerdir.Şimdi, sen ey Hayran, İbn Rüşd'ün bu izah ettiğimiz söz ve görüşlerinde “Bu alemin var oluşunda esas tutulan madde Allah tarafından yaratılmamıştır” şeklinde veya bu manada bir şey gördün mü? İbn Rüşd'de, Allah'a iman konusunda bir hata farkettin mi? Anladığın kadarıyla veya okuduğumuz şu sözlerinde böyle bir şey sezdin mi?”Hayran: “Hayır, Hocam! Ne gördüm ne de böyle bir şey hissettim. Ancak sağlam ve sarsılmaz bir iman'la Allah'a inanmış

37 Hud: 11/7.38 Fussilet: 41/11.

olduğunu anlamış bulunuyorum. Hatta daha derin bir inanca sahip olduğunu, insanlara, akıllarının kudret dahilindeki şeylere inanmalarının gerekliliğini izah ettiğini, aklı acze düşürecek meselelerden uzaklaşma gayreti içinde büyük bir mü’min olduğunu açıkça gördüm.” Ebu'n-Nûr: “İbn Rüşd'e isnat olunan “irade sıfatını inkar” meselesine gelince: İbn Rüşd, irade sıfatını asla inkar etmemiştir. Bu ithamın doğru olmadığını ifade etmek isterim. Ancak burada, izah edilmesi gereken önemli bir nokta var. İbn Rüşd, Gazalî ve Kelam bilginlerimle tartışmaya giriştiği zaman, bilhassa irade konusunda, eskiden olduğu gibi felsefe yapma ve tefahur hevesine kapılmış, irade bahsinde geniş açıklamalar yapmıştır. İradeyi iki şekilde açıklamıştır. Birisi İrade Bilkuvve, diğeri de, İrade Bilfiil'dir. Sonra, eski filozofların (bilhassa ilahiyatçı filozofların) alemin yaradılışıyla ilgili sözlerinden “iradesiz olarak, doğrudan doğruya tabedilmiştir” şeklinde bir mana çıkarılamayacağını, esasen onların böyle bir şeyi düşünmediklerini ileri sürmüş, neticede Allah'ın “irade'sini Gazalî gibi, delilleriyle ispat etmiştir.Gazalî'yi reddederken şöyle der:“Gazalî'nin; “filozofların Barî Teala'dan zuhur eden fiillerin tabiî olarak çıktığını söylediklerini” zikretmesi büsbütün batıldır. Bilakis onlar; Bari Teala'dan sudur eden fiillerin insan iradesi ve tabiatıyla belirlenemeyeceği kanaatindedir. Zira her iki cihet de noksan olabilir.”Allah, irade sıfatına sahip olmakla birbirine iki zıt şeyi bilmektedir. Aksi takdirde bir ciheti bilenin diğer ciheti bilmemesi gerekir. Bu da tabî imkansızdır. O zaman iki cihetin fiilini icra etmiş olur. Bu da gayri mümkündür. Allah hakkında böyle olduğuna göre Allah'ın Fiili, burada, iki zıt şeyden birisini kendi ihtiyariyle tercih etmededir.” der İbn Rüşd...İşte, Hayran, bu sözlerinden de anlamış olacağın gibi, İbn Rüşd, felsefe ile fazla iştigal etme hevesindedir. Başka türlü bir inkar görülmemektedir. Sonra, adı geçen filozofları müdafaa etmek istemiştir. Nihayet bizzat kendisi, arkadaşı ve hasmı diye bilinen Gazalî'nin de ifade ettiği gibi, Allah'ın “irade”ye sahip olduğunu isbat etmiştir. Ve bu “irade”nin Allah hakkında vacib olduğunu belirtmiştir. Sebep ve müsebbip'ler ilişkisi konusunda da aynı metodu takip ederek sonunda aynı neticeye varmış ve Gazalî'nin görüşünü zımnen kabul etmiştir. Hayran: “Gazalî, sebepler ve müsebbipleri inkar mı etti de İbn Rüşd onunla bu konuda tartışma yapıyor Hocam?”Ebu'n-Nûr: “Gazalî bunu asla inkar etmemiştir. Sebep ile müsebbip arasındaki ilişkiyi, Gazalî gibi mantık ve akıl gücüne sahip bir bilginin inkar etmesi düşünülemez. Allah tarafından eşyaya vaz' olunan özel sıfatların kaide, nizam ve kendisine mahsus özelliklerini inkar etmesi elbette makûl olmazdı. Böyle bir davranış kafiyen Gazali den beklenmez. Zira Gazalinin, eşyanın kendisine mahsus kaide ve nizamlarının Allah tarafından konulduğunu anlatmak ve daima insanları, yaratıcıyı düşünmeye yöneltmekten başka bir gayesi yoktu. Bu fikriyle dinsiz materyalist anlayış ve düşüncenin akıldan uzaklaştırılması-u temin etmek istiyordu. Çünkü materyalizm maddeyi temel sayan, bütün kainatın tekevvününün, maddedeki kuvvetten tesadüfi olarak meydana geldiğini ileri süren bir fikir sistemidir, lateryalizmi tenkid eden Gazalî, bütün yönleriyle inkar ettiğini aklî bir zaruret olarak bizzat atomların eşya ve maddedeki özel sıfatları yaratamayacağını açıklıyor. Sonunda bu gibi özellikleriyle birlikte maddenin bir yaratıcıya, ona tabiî şekil ve özellikleri veren bir Allah'a muhtaç olduğunu ifade etmek istiyor.Bakınız, Gazalî “sebeple müsebbip” arasındaki ilişkiyi nasıl anlatıyor:“Sebeple müsebbip arkasındaki ilişkiyi düşündüğümüz zaten, zahirî görünüşe bakarak, hemen “işte sebep budur” dememiz hiç de doğru bir hüküm değildir. Mademki ilmimizin daha ötesinde, gizli sebeplerin bulunabileceğini kabul ediyoruz, o halde kapalı yerlerin açılması ve gizli olanların da meydana çıkmasını beklememiz veya bu hususta araştırma yapmamız zarurîdir. Bunun açık misali:Kirecin yanmaması, kör bir insanın görmesidir.Gözde perde olması, insanın görmemesi demektir. Şayet perde kalkarsa elbette o görecektir. Fakat insan ancak gündüz görebilir. Gece olup karanlıklar basınca gözün görmesine yine mani olunmuştur. Buradaki körlük, yani görememe olayı, gözdeki perdeyle ilgili değildir. Çünkü görmeye sebep olan ışık gizli iken sonradan meydana çıkmıştır. Halbuki önceki hadisede, görmeye mani olan sebebi, göze inen perdede aramaktaydık. Burada ise, esas sebep ışıktır.”İbn Rüşd de selim mantık ve kamil iman yolunun dışına çıkmamakta ve şöyle demektedir:“Fiillerin var olan şeylerden doğması, zaruret icabı mı yoksa ekseriyetle midir? Yahut her ikisi birden midir? Elbette bunları araştırmak gerekir.Haddi zatında mevcudatta var olan iki şey; fiil ile infia, arasında bir fark yoktur. İkisi bir şeydir. Ancak bu fiil, nihayeti olmayan izafelerden biriyle vaki olmaktadır. Ne var ki, bir izafet başka bir izafete tabi olmaktadır. Buna bir misal verelim:“Hassas bir cisme yaklaşan ateşin onu yakması lazımdır” şeklinde kesin bir hüküm vermemiz doğru değildir. Belki orada mevcut olan başka bir şey, cisme ateş yaklaştığı zaman, daha doğrusu ateşteki faillik sıfatının tezahürüne, yani fiilin vuku bulmasına mani olmaktadır. Bu misal kireç taşında da tatbik olunabilir. Fakat ateşin yanmaması o andaki “yakma” sıfatının alındığını göstermez. Hatta onu ateş olma niteliğinden ayırmak da doğru değildir. Çünkü ateş bu sıfatlarla ateştir. Ateşlik sıfatı ondan kaldırılamaz.”Sonra İbn Rüşd sözlerine devamda diyor ki:“Aklın, mevcudattaki şeylerin sebeplerini idrak etmekten başka bir vazifesi yoktur. Bu büyük ve önemli

vazifesiyle öteki idrak kollarını teşkil eden müdrikle güç ve kuvvetlerinden bu yönden ayrılmaktadır. Her kim, sebepleri ortadan kaldırırsa, akıl'ı da hükmen ortadan kaldırmış olur. Mantık prensiplerine göre, sebep ve müsebbip vardır. Bilim, müsebbipleri idrak edip anlama işinde rol oynar. Bir şey ancak sebepleri bilindikten sonra idrak edilir. İşte bu yönden, sebeplerin inkarı ilmi inkar demektir. Böylece, sebepleri kaldırmak veya onları inkar etmekle ortada bilinen bir şeyin bulunmayacağına kanaat getirilmiş olur. Zannî bilgiler mevcut olsa da, bir delil ortaya atıp onun tarifinde ortadan kalktığını unutmamak gerekir.Bir kimse, “orada bir ilimden başka bir ilim (yolu) yoktur” kanaatine vararak böyle bir hüküm verse, bu sözü, verdiği hükmün zarurî olmasını gerektirmez. Ama her kim, “burada sıfatların tabi olduğu şeyler bulunduğunu ve bunları zarurî olmadığı halde, zarurî kabul etse, onun bir hükmü zannî'dir. Çünkü o, zarurî olmayan bir şeyi, hayalî kuruntusu neticesinde zarurî kabul etmiştir.“İşte bunları, ilahiyatçı filozoflar, inkar etmemişlerdir.” İbn Rüşd sözlerini böyle tamamlıyor. Ve bu sözleri doğrudur. Netice itibariyle Gazalinin görüşüyle mutabık bulunmaktadır. O da, Gazali gibi. “Bu maddeler veya mevcut olan şeylerdeki sıfatlar ve özellikler, kendilerine mahsus tabiî halleri onlara veren bir yaratıcı olduğunu gösterir ve esas fail'in ondan geldiğini ifade eder. Ve insan düşüncesinin, daimî olarak, tek yaratıcıya (Allah'a) yöneltmesini kastederek der ki:“Hiç şüphe yok ki, mevcut şeyler, birbirleriyle, bir fiil meydana getirmektedir. Ancak bunların fiili kendilerine kafi gelmemekte ve yeterli olmamaktadır. İşte bu yönden de, bunların ötesinde gizli bir fail'in bulunduğunu kabul etmek mecburiyetindeyiz. Demek ki, onların hareketi ve hatta var olmaları için bu fail’in mevcudiyeti elzemdir.” Hayran: “Hakikaten İbn Rüşd, elde ettiği netice bakımından Gazalî ile tamamen mutabık durumdadır. Hocam, İbn Rüşd'ün, Allah'ın varlığını isbat metodunu izah eder misiniz?” Ebu'n-Nûr: “Onun bu husustaki görüşü, biraz önce de izah ettiğim gibi, vacib ve hudûs konusunda, istidlal ve isbatın,yakîn ilmine götürecek meşru bir yol olmadığı merkezindedir. Çünkü bu metotla, sayısız önermeler ileri sürüldükten sonra ancak hakiki önerme meydana çıkmaktadır. Halbuki gerçek istidlal yolu, bu kainatın kuruluş nizamı olmalıdır. Bu da insana verilen, önem ve yoktan var etme konusunda uygun ve kolay bir istidlal yoludur. Nitekim Kur'an-ı Kerîm ayrı metodu kabul etmiş ve bu istidlal yoluna istinad ederek hükümlerini yerleş tirmiştir. Çünkü bu metotta iki önemli özellik vardır: Birisi, Yakın ümide iletecek nitelik... İkincisi, önermelerin basit ve kolay oluşudur. Bu itibarla, elde edilen hüküm ve neticeler kolay anlaşılmaktadır.” Hayran: “Bu istidlalden başka isbat yollarının Yakîn İlmine iletmeyeceği doğru mudur Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Hayır. Böyle bir şey hiç bir zaman doğru olmaz. Bizzat Kur'an, mezkûr iki istidlal metodunu kullanmıştır. Şurası muhakkaktır ki, Allah elbette Alîmdir. Bu itibarla, Cenabı Hak, yeryüzünde yaşayan insanlar arasında, gelmiş ve gelecek; olmuş ve olacak bütün ilmî ve felsefî tartışmaları; kadîm ve hudûs meselelerini, yaratılış, gibi davalarla ilgili bütün münakaşaları, başlangıcından sonuna kadar, bilir. Nitekim, yine Cenabı Hak, insanoğlunu, “münakaşa ve tartışmayı çok seven bir mahlûk” olarak vasıflandırmıştır. Allah, bizzat yarattığı insanın nasıl bir tartışma heyecanı içinde olduğunu bildiğinden Kur'an'da bu istidlallerin her türlüsünü beyan etmiştir.Ancak Kur'an-ı Kerim, bilhassa nazarî ve bileşik istidlal yoluna işaret buyurmuştur. Bu suretle, söz konusu metotta bazı ince ve önemli noktalar bulunduğunu yalnız filozoflarla kelamcılar bilirler.Nitekim bunu, İbn Rüşd de ileri sürmüş ve savunmuştur. Ancak İbn Rüşd, söz konusu müdafaasında başka istidlal yollarına bu kadar sert hücum etmese, onların ileri sürdüğü istidlallerin, çok zor, kendisine ait metodun ise daha kolay olduğunu belirtmekle yetinseydi herhalde daha iyi yapardı. Çünkü kelam alimleri ve filozoflar bu kıyas metodunu savunmuşlardır. İbn Rüşd'ün bu kadar ağır bir lisanla suçlamasının yersiz olduğu inancındayım. Evet, bir hocanın, mümkün olduğu kadar, talebesine öğrettiği şeyi ispat etmek üzere kolay bir yolu seçmesi zarurîdir. Ama her öğreticinin de kendine mahsus bir metodu, neticeye götürücü bir yolu vardır. Birisi sağlam bir yol benimser, fakat uzun süreli olabilir. Öteki ise daha kolay bir yolu benimser. Oradan daha çabuk neticeye varabilir. Ama her iki yol da aynı neticeyi vermektedir. İşte bu sebeple, birisinin ötekisini suçlamaya hakkı yoktur. Birisi diğerine: “Senin takip ettiğin yol doğru değildir” diyemez. Şayet böyle yaparsa, akim ileri sürdüğü mantıkî görüşleri iptal etmiş, İman’ın istinad ettiği Aklı da muattal bırakmış, işlemez hale getirmiş olur.İbn Rüşd'ün hataya düştüğü nokta burasıdır. Ama sen onun “var oluş” konusundaki mantıkî diyalektiği nasıl izah ettiğini okuyacak olursan ne yaman bir mü’min, ne müthiş bir bilgin ve ne büyük bir filozof olduğunu göreceksin.” Hayran: “Elbette öğrenmek isterim. Allah'ın varlığını isbat hususunda ileri sürülen ve insanı gerçek bilgiye götüren istidlal yolunu böyle bir bilginin kaleminden okumak isterim. Böylece onu daha iyi anlamış ve büyük faydalar eda etmiş olurum Hocam!” Ebu'n-Nûr: “Onun bu konuyla ilgile sözlerini, kendisi tarafından yazılan (el-Keşf fî Menahic el-Edille) -ispat metotları üzerinde araştırma- adlı eserinden aktarıyorum: “Allah'ın varlığını ispat yolunda ileri sürülen metodların hepsi bir değildir.Bununla beraber, Kur'an-ı Kerim'in istinad ettiği sistem, ayrı bir istidlal yolu olarak belirmektedir. Bu metotların esas gayesi, yaradılış itibariyle muhtelif anlayış, kabiliyet ve karakterde olan insanların, Allah'ın varlığını ikrar ve O'na iman etmelerini sağlamak olduğuna göre, Kur'an-ı Azîmin Allah'a davet yolunda takip ettiği ispat

metodu ile ashab-ı kiramın benimseyip itimat ettikleri ilahi isbat metodunu bilmemiz gerekir.Kur'an-ı Kerim'in tavsiye buyurduğu, Kur'an okuyan bilgi sahibi her insanın bildiği ve İslam bilginlerinin dayandığı Allah'a davet yolunda sahabelerin takip ettiği sistem iki türlüdür:I. Kur'an-ı Kerim'de Allah'ın varlığını isbat için insanın önemi üzerinde durulmaktadır. Zaten bütün kainatta ne varsa yalnız insana yardım etmek için yaratılmıştır. Biz buna “İtina ve önem verme ile isbat” diyoruz ki, “İnsana verilen önemle isbat” denilmesi daha uygundur.II. Mevcut olan her şeyin yoktan, var edilmesi ve bunlardaki esas cevherlerle cemadat'taki hareket ve hayat, canlılara verilen his ve idraklar ve insana verilen akıl üzerinde durulmaktadır. Çünkü bunların hepsi, yaratma ve yoktan var etme gücüne sahip bir failin varlığının delilidir. Biz buna “yoktan var etme yoluyla isbat” metodu diyoruz.Birinci metod iki temele dayanmaktadır:a- Bu alemde var olan bütün mevcudat insanın varlık yapısına uygun olarak yaratılmıştır.b- Bu uygunluğa irade buyuran zat bunu istemiştir. Yoksa bu uygunluk bir tesadüf eseri değildir.Mevcudatın bütününün insanın varlık yapısına uygun yaratılmasının en bariz örneği gece ve gündüz, güneş ve aydır. Dördü de insana göre ayarlanmıştır.Mekanı olan yeryüzü bile insana uygun bir tarzda yaratılmıştır. Bundan başka hayvanlar, bitkiler, hatta bütün cansızlar ve denizler, bulut, yağmur, hava ve ırmaklar da, yine insana elverişli ve faydalı bir yönde yaratılmıştır. Dikkatimizi çeken bir husus da insan bedeninin ve hayvanların bütün organlarının insanların hayatı ve varlığının devamı için birçok yönden faydalar sağlayacak tarzda yaratılmasıdır. Bütün kainat yalnız insan varlığının faydası ve menfaatine uygun bir tarzda yaratılmıştır.İşte bu yönden, Allah'ı tam olarak tanımak isteyen kişi, her şeyden önce, bu kainattaki varlıkların kendisine hangi yönden faydalı olacağını araştırıp bilmelidir.Yoktan var etme hususuna gelince: hayvanlar, bitkiler, yer, gök, güneş sistemi ve mevcudatın hepsi, bunun örneğidir. Her insan, çok kolay ve rahat bir şekilde, bunun, Allah'ın varlığına delalet ettiğini idrak edebilir.Yine bu yönden, her kim Allah'ı tam olarak tanımak istiyorsa, mevcudattaki her şeyin cevheri hakkında bilgi edinmeli, yoktan var olmalarındaki hakikatin özüne muttali olmalıdır. Onları yaratan hakkında düşünmeye çağıran, her şeyde, Allah'ın varlığına delalet eden vasıtaları bulmalıdır. Çünkü bir kimse, bir şeyin hakikî cevherini, özünü bilmese, elbette onun gerçek icat edenini, yoktan yaratanım, vücuda getirenini bilemez. Bu sebepledir ki, Kur'an-ı Kerim'in şu ayet-i kerimesinin düşüncemizi ne tarafa çektiğini dikkatle izlemeliyiz: “Ve onlar Allah'ın göklerde ve yerde, mülkiyet ve tasarruf sahibi olduğunu düşünüp idrak etmediler mi? Ve Allah'ın (yoktan yarattığı) herhangi bir şeye bakmadılar mı?”39 İbn Rüşd bunun gibi birçok ayetlerle yoktan var ediliş problemini Allah'ın varlığına delil olarak zikrediyor diyor ki; “Bu delillerden sonra yaratıcının varlığı ortaya çıkmıştır. Ancak bu metodlar “havassın” üstün nitelikteki kimselerin yani bilginlerin metodudur. Sadece ihtilaf bu bilgi metotlarının tafsilatıyla ilgili hususlardadır.Bir kısım bilginler sadece duyular yoluyla elde edilen bilgilere rağbet ederken bir kısmı da kıyas ve mantıkî burhanlar sonucu ortaya çıkan bilgilere rağbet etmektedir.”Daha sonra İbn Rüşd, zikredilen eserinde, hakim olan ve her şeyi yerli yerinde vaz' eden yaratıcının varlığına delalet eden, bütün mevcudattaki delilleri açıklayarak diyor ki:“İnsanoğlu, hissedilen herhangi bir şeye baktığı, zaman, onda, öyle bir şekil, yetenek ve vaziyet müşahede etmektedir ki, bu duyulan şeyler, fayda bakımından, kendisine uygun düşmektedir. Matlûp olan gaye bakımından da tam bir uygunluk içinde olduğu belirmektedir. Hatta bunlarda müşahede edilen şekil, yetenek, tarz ve vaz'iyyet, başka bir suret ve biçimde olsaydı, elbette bunların bir yararı ve faydası görülmezdi. Binaenaleyh, kesin olarak şu düşünce ortaya çıkmaktadır:Bu gaye ve hedeflerin çok itinalı hikmetlere uygun düşmesi, büyük faydaların sağlanmasına yardım eden, hatta onu vaz'eden, o gaye ve hikmet üzere yaratan bir varlığa inanmaktan başka çare yoktur. Çünkü bu şeklin, miktarın ve vaz'iyyetin, gaye ve hikmet yönünden, birbirlerine uygun düşmesi neticesinde elde edilen faydaların bir tesadüf neticesinde meydana gelmesi ihtimali imkansızdır, böyle bir şey düşünülemez...”Bu hikmet ve gayenin eşyada görünen şekil, miktar ve vaz'iyyetini belirttikten sonra İbn Rüşd, konuyla ilgili olarak, bilhassa insana gösterilen itina ve ihtimam, Allah'ın kudretini isbat hakkında varit olan birçok ayeti kerimeyi delil olarak ileri sürmüş; böylece, savunduğu görüşü kesinleştirmiştir. Sözünü şu cümlelerle bitirmektedir:“Şayet biz, dikkatinizi çektiğim isbat metodunu açıklamak için bu ayetleri izah ve beyan etmeye kalksak öyle sanıyorum ki, ciltler ihtiva eden kitaplar yazmak gerekir. Bununla beraber, eğer Allah sağlık verirse, ileride, yalnız “İnsana verilen önemin Allah'ın varlığına” nasıl delalet ettiğini daha geniş bir surette izah eden bir eser te'lif ederek Kur'an-ı Kerim'in takip ettiği metodu açıklamaya çalışacağım.” Hayran: “Bu zat gerçek bir mü’mindir hocam. Acaba yazmak istediği bu eseri kaleme alıp almadığı biliniyor mu?”Ebu'n-Nûr: “Bu hususta, onun bir şey yazıp yazmadığını bilmiyorum. Ancak, Kur'an-ı Kerim'de, kainatın nizamı, kuruluşu,

39 Araf: 7/185.

gayesi, hikmeti ve insana verilen önem ve ihtimam konusunda Allah'ın varlığına delalet eden ayetleri ben derledim ve üzerinde çalıştım. İlmî güç ve kudretimin yettiği kadar kainatın esrarı, tekevvünü ve teşekkülü hakkında asrın yeni keşif ve buluşlarına dair bazı izahlarda bulunacağım.” Hayran: “Sayın Hocam! Konuyu bitirmeden evvel lütfen, İbn Rüşd hakkında ileri sürülen bir ithamı da burada izah ediniz. Ondan sonra yeni asrın ilmine geçelim. Diyorlar ki, İbn Rüşd, insanın şahsiyetini inkar etmekte, ruhun cesedle beraber, fani olacağını ileri sürmüş ve böyle bir inanca sahip olmuştur.”Öteki dünyada, insan için, haşır, neşir ve hesabın söz konusu olmayacağını söylemiş olmakla itham ediliyor. Elbette bu bir inkardır ve küfre götüren bir hükümdür. Halbuki ben, İbn Rüşd gibi bir bilgin ve Allah'a inanmış bir kimseden böyle bir sözün sadır olacağına inanmıyorum. O halde bu ithamın mahiyeti nedir? Lütfen açıklayınız?” Ebu'n-Nûr: “Onu dinsizlikle, kıyamet gününde insanın karşılaşacağı haşır-neşir ve hesap olaylarını inkar etmekle suçlayan Thomas'dır. (Aguinolu Thomas)40 Bu filozof, İbn Rüşd'ü kıyamet gününü inkar etmekle ve dinsizlikle itham etmiştir. Fakat bizzat kendisinin bile Ruh hakkında mütereddit davranışı gözden kaçmaz. Benim bu husustaki görüşüm şudur: İbn Rüşd'ü ve fikirlerini okuyan, bilen bir kimsenin, onu bu şekilde itham edeceğine inanmıyorum. Thomas haksızdır. İbn Rüşd'ü; asılsız yere suçlamıştır.Şöyle ki: Eğer İbn Rüşd, Aristo'nun ruhla ilgili:“Nefis, insan bedeninin vazifesini yapan şeyden ibarettir. Bu beden olmadan nefsin varlığı ileri sürülemez. Cesedin fanî olmasıyla nefsin de fani olması lazım gelir.” görüşüne katılsa bile yine de suçlanamaz. Çünkü “Ruh ve akıl gizlidir. Hakikatinin ne olduğu hakkında hiç bir görüş ileri sürülemez.” Ve yine “Ruh Allah'ın bir emridir.” sözlerinden de anlaşılacağı gibi, onu bu hususta itham etmek, imansız ve hatta dinsiz olduğunu ileri sürmek yerinde değildir. “Ruh”un hakikatini ancak Allah bilir. Bu, bizim anlayış kabiliyetimizin dışında, aklımızın fevklinde olan bir gerçektir.“İnsanın fanî olmasına” gelince: İbn Rüşd, bu hususta, “Ba's” yani kıyamet günündeki haşir, neşir ve hesap olaylarını inkar etmiş değildir. Bu da yersiz bir ithamdır. Çünkü “ba's” gününde insanın yeniden yaratılacağı ve kendisine yeni bir hayat verileceği Kur'an'da beyan edilmiştir. Böylece cesetlere yeniden hayat ve ruh verilecektir. İbn Rüşd bunu inkar etmemiştir.Bu sözlerden sonra, oğlum Hayran, şayet Thomas’ın nefis hakkındaki görüşünü tetkik edecek olursan mütereddit bir tavır takındığını görürsün. Mesela, insan şahsiyetini açıklarken nefisle cesedin bir yapıdan ibaret olduğunu ifade etmiş, diğer taraftan da “Cisim ve nefis bir tek hakikattir” demiştir. Halbuki, başka bir yerde şöyle diyor:“Nefis, cismî bir hakikat değildir. O ancak ruhî bir varlıktır. Allah tarafından cesedimize konulan bir hakikatten başka bir şey değildir.”“İşte bizdeki bu ruhî varlık veya ruhî kuvvet, beden fanî olduktan (öldükten) sonra, ilelebed devam edecektir.”“Nefsin müstakil bir şahsiyeti yoktur. Çünkü o, hissetme veya düşünme kudretine sahip değildir. O, bir tayf, bir şua gibidir. Latif bir şeydir. Cisimsiz ne bir iş görebilir; ne de herhangi bir kudrete sahiptir. Kendi zatında münferit bir şahsiyet olması için elbette onun cisimle ittihadı zarurîdir.” demektedir.Thomas’ın bu sözleri, nefsin cisme itimat etmesi ve cesetten ayrıldığında idrakinin, düşüncesinin ve iradesinin kesilmesi, doğru veya yanlış olması bizi ilgilendirmez. Çünkü biz, ruh'un, Allah'ın bir emri ve yalnız O'nun bileceği bir hakikat olduğunu biliyor ve buna inanıyoruz. Zira ruh, aklımızın dışında ve fevkinde olan bir şeydir.Yalnız burada aklımızı kurcalayan bir soru var. Thomas’ın nefisle ilgili görüşünü öğrendik; acaba o, neden bu kadar sert ve şiddetti bir hücumla İbn Rüşdü itham etmiş ve ortalığı velveleye vermiştir?Her şeyden önce İbn Rüşd'ün söz ve görüşlerine döner de onu tetkik edecek olursak görürüz ki, “öldükten sonra dirilmeyi” inkar etmemiş, bilakis, insanın öldükten sonra, haşir ve neşirle karşılaşacağını ve hesap vereceğini izah etmiştir. Hatta bunu inkar edenlere (zındık) demiştir. Şu muhakkaktır ki, Gazaliyle “Bas”ın (öldükten sonra dirilme ve hesap verme) şekli, sureti ve keyfiyeti hakkında münakaşaya girmesinden başka, onu itham edici bir nokta yoktur. Suçlandırmayı gerektirici bir tarafı mevcut değildir, öldükten sonra dirilme konusunda diyor ki:“Cisim için ikinci bir yaratılış olacaktır.”Bu sözün din'e aykırı bir yönü görülmemektedir. Gazali ile yaptığı birçok münakaşalardan sonra ruh'un hakikatinin gizli, bilinmeyen bir şey olduğunu ifade etmiştir.Nefis hakkında konuşmak, çok zordur. Allah tarafından insanlar arasından seçilmiş, ilimde derinleşmiş ve bu konuda ihtisası olan kimselerin dışında bilen yoktur. Kendisini, “ilimde derinleşmiş” kimselerden sayıp saymadığını bilmiyorum. Kanaatime göre her ilimde kendisini onlardan sayması doğrudur da yalnız ruh ve nefis bahsinde ve buna benzer diğer müteşabih hükümlerde, kendisini onlardan ayırması gerekir. Çünkü buna benzer ilim ve bilgiler, gizli bir sır olarak kalacak, Allah'dan başka hiç kimse onların hakikatini bilmeyecek ve mesele böylece devam edip gidecektir“İlimde derinleşmiş kimseler”den murat, anlayış bakımından gerçek îman ve bilgiye sahip olup müteşabihlerde “Vakf” hükmünü ihtiyar edenlerdir. Zira onlar, şu ayeti okuyarak:

40 S. Thomas: 1226-1274 yıllan arasında yaşamıştır. Skolastiğin en büyük temsilcilerindendir. Aristo'yu tercüme ve şerh etmiştir. Aristoculuk ile Hıristiyanlığı, akıl ile imanı uzlaştırmaya çalıştırmıştır. “Thomimse” Ortaçağda kilisenin resmi felsefesi haline gelmiştir. “Summa Teologica” en büyük esendir. Kendisi Gazalî'ye muhalif olmasına rağmen ondan çok istifade, etmiştir.

“Biz, manası anlaşılmayan müteşabih ayetlerdeki hükümlere de inandık. Açık kapalı bütün ayetler Rabbimiz tarafındandır, derler. Bunları ancak akıllan tam, olgun kimseler iyice düşünür ve bilirler.”41

Hayran: “Thomas’ın nefis hakkındaki görüşünü anlamış bulunuyorum. Acaba Allah'ın varlığı ve bu Kainat’ın yaradılışı hakkındaki düşüncesi nedir? Lütfen bu husustaki fikir ve görüşlerini de anlatır mısınız Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Thomas’ın, Allah'ın varlığı ve kainatın yaratılışı hakkındaki görüşlerini duyduktan sonra, Gazalî, İbn Sina ve İbn Rüşd'ün konuştuğunu zannedeceksiniz. Zira Thomas diyor ki:“Aklımız, bütün bilgileri ve ilmî ölçüleri hasselerimizden alır. Fakat Allah tarafından insanoğluna bahşedilen akıl, öyle bir güç ve kudrete sahiptir ki, bize gelen hissî idrak ve uyarıları kudret gücüyle tertip ve tanzim ederek küllî (tümel) düşünce ve cüz'î fikirlere dönüştürür. Ancak burada bir hakikati izhar etmek zarurîdir: Akıl, yalnız hasseler yoluyla bize intikal eden şeyleri ilmî ölçülere kavuşturmakla yetinmektedir. Bunun ötesinde olan, hîssin, aleminin gerisinde, metafizik sahada cereyan eden olayları anlamaya güç ve kudreti kafi gelmemektedir. Buna muktedir değildir. Doğrudan doğruya hasseler yoluyla elde edilmeyen “Allah'ın varlığı”nı kıyasla idrak mümkündür. Bütün kainatı yoktan var eden, yaratan, tek bir, değişmeyen, zaman mefhumu içine alınması imkansız olan bu alemin sırrı, tek kanun ve nizam üzerine onun tarafından vaz' olunan..., gibi hükümlerin, bu kıyas yoluyla anlaşılması mümkündür. Ancak bunun ötesinde gaybın sırları ve aklın hakikati gibi meselelerin anlaşılması imkansızdır. Bu acizliği idrak etmek zarurîdir. Ve yine ruh hakkında da bir şey bilmediğimizi itiraf etmek mecburiyetindeyiz. Çünkü bizim hasselerimiz, ancak maddi olan şeyleri idrak gücüne sahiptir. Maddî olmayan şeyleri, hatta bu hayatın gizli birçok yönlerini bilememektedir. Bir sivrisineğin hakikatine vakıf olmaktan bile aciz durumdayız.” Hayran: “Güzel görüşleri var Hocam!” Ebu'n-Nûr: “Bundan daha çok hayretini mucip olacak güzel görüşlerini Allah'ın varlığı hakkında ileri sürdüğü İstidlal metodunda göreceksin. Aynı şekilde hayranlığın devam edecek Hayran! Zira O, bu hususta, “Üç İstidlal” yolunu; Gazali, İbn Sina, İbn Rüşd ve İlm-i Kelam bilginlerinin ileri sürdüğü ispatları aynen kabul edip benimsemiş ve onları savunmuştur. Mesela “hudûs” bahsinde diyor ki:“Allah'ın varlığını tabiî illetlerle isbat etmek mümkün olan bir hakikattir. Bütün hareketlerin geçmiş bir hareketten meydana geldiğini kabul etmek mümkündür. Bütün hareketlerin geçmiş bir hareketten meydana geldiğini kabul etmek gerekir. Bir hareket, kendisinden önce gelen başka bir hareketin neticesidir. Böylece, ilk hareket ettiren bir muharrik'e (hareketleri sağlayan pil'e) bağlanır yahut da, teselsül halinde geçmişe doğru devam edip gider.”“Bu alemde, tasavvur ettiğimiz herhangi bir şeyin var olması ya mümkündür veya değildir. Mümkün olan “bir şeyin” zarurî olması elzemdir. Zarurî olması yönünden vacib olması gerekir ki, böylece varlığın vacib olduğu hakikati meydana çıkar.”“Bu alemde sayılmaları mümkün olmayacak derecede deliller ayrı ayrı Allah'ın varlığına delalet etmektedir. Cansızların bile, nasıl sağlam bir nizam içinde hareket ettiğini müşahede etmekteyiz. Bunları böyle muntazam bir şekil ve hareket içinde vaz' eden güç, elbette kuvvetli, muazzam bir kudrete; gizli, görünmeyen bir yaratıcıya delalet etmektedir.İşte bize düşen şey; şu gördüğümüz tabiatın da ilham ettiği gibi, O yaratıcının kudretini ve birliğini parıl parıl parıldayan varlığının her şeyde nasıl tecelli ettiğini anlamaktır. Şu koca kainatın insanı hayret ve dehşet içinde bırakan, güzelliğini, hareket ve nizamındaki muhkemliğini düşünen insanın, “Tek olan yaratıcıya teslim olup O'na inanmaktan başka çaresi yoktur.”Thomas; bu alemin yaratılışından bahsederken filozofların (terk müddeti) dedikleri “muayyen bir zaman”a değinmiş, aklın, bu konuda idrak kuvvetini kaybettiğini ve acze mahkûm olduğunu ileri sürmüştür. Fakat sonunda Gazalî'nin görüşüyle birleşir ve onun fikirlerini harfiyyen savunur:“Bundan bahsetmek bir mana ifade etmez. Çünkü “zaman” Mefhumu, bu alem yaratılmadan önce tasavvur edilemez. Binaenaleyh “zaman”, hareket ve değişmeden başka bir şeyde tasavvur etmemize imkan yoktur.”“Alem kadîm irade ile yaratılmıştır”, sözüyle Gazali’ye aynen uymakta ve şöyle demektedir:“Yaradılış, haddizatında ezelî bir mana taşımaktadır. Ancak bu ezelî mana yalnız “irade” için bahis konusudur. Çünkü vaktin tahdidi ancak irade yönündendir ve böylece Allah, murad ettiği alemi halk eder, yaratır.” Hayran: “Güzel görüşleri var Hocam? İbn Sina, Gazalî ve İbn Rüşd'ün fikirlerine muttali olan Thomas’ın onları eleştirdiğini duymuştum. Şimdi ise tam bunun aksini görmekteyim. Nasıl oluyor da görüşlerini benimsediği bir kimseyi tenkit ediyor?” Ebu'n-Nûr: “Saint Thomas bazı konularda her ne kadar İslam filozoflarına karşı çıkarsa da, İbn Sina, Gazalî ve İbn Rüşd'den birçok şeyler aldığını itiraf eder. Hayran, biz burada onu bir filozof olarak ele alıyor ve İslam filozoflarıyla müşterek olan Allah'ın varlığını, birliğini isbat metotlarını zikrediyoruz. Thomas bunu aklıselim ile biliyordu. Ancak onu burada uzun uzadıya bir kritiğe tabi tutamayacağız. Kendi bilginleri onun kritiğini çok yapmışlar. Akla uyan ve uymayan fikirlerini dermeyan etmişlerdir. Biz burada tek bir hedef güdüyoruz, o da her milletten aklıselim sahibi kimselerin aynı noktalarda birleştiklerini sana göstermek, her türlü arzu ve heveslerin

41 Al-i İmran: 3/7.

baskısından, kurtulmuş saf aklın Allah'ın varlığını nasıl itiraf ettiğini, birliğini, eşi ve benzeri bulunmadığını nasıl kabul ettiklerini bildirmektedir. Bu şüphe götürmeyen gerçekte, aklıselim sahibi her düşünür birleşmektedir.42

Şans Ve Kader İhtilafı

Hayran: “Hocam! Hemen hemen birçok İslam filozoflarından bahsettiniz. Ancak meşhur el-Mearri'den hiç söz etmediniz. Bu zatı da lütfedip anlatır mısınız?” Ebu'n-Nûr: “Anlatmaz olur muyum? Elbette Ebu'l-Ala el-Mearri'den de bahsedeceğim.43 Ancak ondan bir “filozof” olarak değil de bir “şair” olarak söz etmem daha doğru olur. Çünkü sana anlattığım büyük felsefi meselelerde el-Mearri'nin ileri sürdüğü köklü görüşleri yoktur. Ancak biz, “filozof” kelimesinin lügat manasını ele alırsak; o zaman, Ebu'l-Ala'ya da “filozof” dememiz uygun düşer. Çünkü “filozofun lügat manası “hikmetli seven demektir. Buna göre, şairimiz de “hikmet” i seven ve ondan bahseden bir kimse sayılmaktadır.Şayet “filozof kelimesini ilmî yönden tahlil edecek olursak, onu “filozoflar” zümresinden saymamız yersiz olur. “Filozof” kelimesinin geniş manası; ilmî temellerle müstakil aklî bir düşüncenin kurulması, büyük felsefî meselelerin tümü veya bir kısmı üzerinde araştırma ve tetkik yapılması, böylece ta'lil olunmuş bir felsefî görüşün tekevvün etmesidir.Felsefe konusunda daha geniş bilgi istiyorsan onu şöyle tarif etmek daha uygundur.“Philosophie” kelimesi aslen yunancadır. İki kelimeden meydana gelmiştir. (Philo) sevgi demektir. (Sophie) ise, “hikmet ve ilim” anlamına gelmektedir. Böylece Philosophie, bilgiyi, ilmi ve hikmeti sevmek anlamına gelir. Bu kelimeyi ilk defa Yunan filozoflarından Pythagoras kullanmıştır. Sokrates'in dilinde “Neleri bilmediğini bilmek” anlamına gelir. Önceleri, “gerçeği düşünce yoluyla araştıran” felsefe, sonraları bütün bilim dallarını kapsayarak “müstakil bir ilim” şubesi olmuştur.İnsanların yaşadığı şu dünyada cereyan eden olayların, dıştan ve çevreden, topluma ve ferde ne gibi etkide bulunduğunu inceleyen bir ilimdir. Fakat felsefe ilmi, daha sonraları genellikle ilkçağ, ortaçağ, rönesans ve on sekizinci yüzyıl felsefesi şeklinde okutulmuştur. Böylece, günümüzün felsefesi şu üç bölümün dışına çıkmamıştır. 1- Metafizik: Fizik ötesindeki varlık ve olayları inceleyen, bunlar üzerinde düşünen, “ruhsal bir şeyden ruhsal bir şeye doğru” oluştuğunu savunan bir dünya görüşüdür. 2- Ferdiyetçilik Felsefesi: Topluma değil ferde önem veren, bir nevi ruhsal metafizikçiliğe bir yönden yaklaşan, diğer yönden de uzaklaşan bir ferdî bilimdir. 3- Diyalektik Felsefe: Bir nevi maddeciliktir. Her şeyin ve bütün gerçeğin maddeden ibaret olduğunu ileri sürer. Ve “metafizik”in karşısına çıkar. Din ve Allah'a İnanmayan, maddeye tapan, onu ilah edinen ve bu görüşü zorla, kuvvetle, insan kafasına yerleştirmek isteyen, materyalist anlam taşıyan bir fikirdir. İlk defa Herakkitos (MÖ. 576-480) tarafından savunulmuştur. Sonraları, Alman düşünürü Hegel (1770-1831) bu fikri yeniden ortaya atmış ve nihayet Alman Yahudilerinden Kari Marx (1818-1883) tarafından müdafaa edilmiştir. İşte genç dimağlara tesir eden, onları doğru düşünceden çıkaran bu görüş, ne din, ne ahlak, ne akıl hürriyeti, ne de adet ve an'ane tanır. Bu gibi değerleri, topyekûn ortadan kaldıran, silip süpüren bir düşünce akımı, kısaca maddecilik, veya materyalizmdir. Sürekli bir diyalektik anarşizmi yarattıktan sonra, ferdin topluma zulmü şekline dönüşür. İşte şairimiz el-Mearri'nin bu üç görüşten birine veya bunlara benzer bir felsefeye sahip olduğu kanaatindeyim!Görüyorsun ya Hayran! “Gerçeği Düşünme” ve “onun” üzerinde “araştırma” şeklinde bilinen felsefe, hangi manalarda kullanılmış ne gibi değişikliklere uğramış ve nasıl bir hal almıştır. Ama biz yine, “gerçeği düşünme” açısından şairimiz el-Mearri'nin sözlerini ele alarak tahlil edelim. Bakalım onun nasıl bir görüşü var? Bu hususta ne düşünüyor? Zira görüyorum ki, el-Mearri'nin görüşlerini dinlemek için heyecanla beklemektesin. Şayet filozof, bir hakikati, müstakil bir düşünce içinde, bilim fecileri üzerine inşa edilmiş felsefî bir mesele olarak tetkik ve ahkik etmekteyse, neticede kesin olarak felsefî bir görüşün tekevvününü sağlamaksa, biz burada şairin doğru veya eğri fikirlerini savunmayacağız. Sadece kendi görüşünü izaha çalışacak, diğer filozoflarla birleştiği ve ayrıldığı konuları karşılaştıracağız.el-Mearri'nin fikirleri dağınıktır. Toplu bir felsefî görüşünü almak çok zordur. Mevcut olanlar da bazı felsefî meselelere münhasırdır. Bu itibarla el-Mearri'yi, en adil filozoflardan saymak yerinde olur. Bütün felsefî görüş ve düşüncelerini, şiirleri araşma serpiştirmek suretiyle canlandırmıştır: Fakat bunların arasında bir bağlantı görülmemektedir. Ebu'l-Ala el-Mearri, dünyadan el çekmiş, zahidane bir hayat yaşamaktaydı.Şansının ona yardım etmemesi, dehşet, hayret, ıztırap, şek ve şüphe içinde yaşamasını sebep olmuştur. Şikayetlerini şuur altında gizleyen, bir kimseydi. Iztıraplarına yalnız şiirleriyle tercümanlık ediyordu. Böylece hatırına gelen her sıkıntı, kin ve nefret bir şiir oluyordu. Edebiyat, dil ve lügat, hatta biraz da felsefe. Bilgili bir

42 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 83-122.43 Ebu'l-Ala el-Mearri: Arap edebiyatının en önde gelen şair filozoflarından birisi olup ünlü şiirleriyle şöhret bulmuştur. Bir gözü görmediği için devamlı huzursuz olan düşünür bu huzursuzluğunu şiirlerinde dile getirmiştir.

insan olan bu şairin her sözü, maskaraca bir olay, bir kin şeklinde ve şiir kalıpları halinde dökülüyordu. Arap şiir ve edebiyatını iyi biliyordu. İçgüdüsünde taşıdığı egoizmi seven bir kimseydi. Bu egoizm bazen zahidliğin arkasına saklanır, bazen de zahidlik, egoistliğin arkasına gizlenirdi. zahidlik ve kendini beğenme hastalığı, sanki çocukların saklambaç oyunları gibiydi. Böyle bir hal ve tavır takınmaktaydı. Bununla beraber, iman konusunda şüpheler içinde kıvrandığını söyler, yardım isterdi. Kendisine, yine şek ve şüphelerinden başkası yardım etmiyordu. Böylece, söz konusu şek ve şüphelerin onu hakikate doğru sürüklediğini göreceksin. Bu bakımdan şairin bazı felsefî görüşlerinin olması tabidir.Ancak her sözünü ele alarak onu tam bir filozof addetmek doğru olmaz. İnsanlar arasında sıkıldığını ve ıztırap içinde olduğunu görünce, hemen bunu bir şiir kalıbına dökerek ortaya atardı. Bu sözlerinde biraz iman, biraz da şek ve şüphe vardı. Şimdi biz, şairin bütün söylediklerini ele alarak, onu müstakil aklî düşünce kabul ederek halis tefekkürle felsefî bir görüş elde etmek için ömürlerini sarf eden, böylece ortaya, toplu, açık, birbirine bağlı aynı hedeflere yönelmiş, aynı neticelere varan bir felsefî sisteme sahip filozoflar zümresinden mi sayalım?el-Mearri'nin “Divan'ı, “Risalet il-Gufran” ve “Dai ed-Duat” adlı kitaplarını tetkik edecek olursak - bu üçünden başka fikrine tercüman olan başka bir eseri de yoktur - bunlarda, müstakil, birbirine bağlı, derli toplu, fikir bulmak imkansızdır. Ne varlık bilimine (metafizik), ne ahlak bilimine, hatta ne de toplum bilimine (sosyoloji) dair herhangi bir şey görememekteyiz. Ancak onlarda bulacağımız şey, karanlık bir görüş içinde, şüpheci, daima kaynayan bir volkan halinde nefret, kin, alay, istihza. Yükseklerden bu lavları fışkırtan bir yanardağ halidir.Burada şairin şüpheci ve mütereddit, hali üzerinde fazla durmak istemiyorum.Mearri gibi içi, kahramanların ve büyük insanların hırsıyla dolu, hayatının ilk çağında kör alan, çirkin yüzlü, uzlet hayatına mahkûm, hareket ve çeviklikten mahrum, midesinden şikayetçi, hazım imkanlarından yoksun, dünyadan ayrı zahidce bir yaşayış içinde, şan, şeref, izzet kapıları kendisine kapalı, insanlardan usanmış, bıkmış, hatta onlardan nefret etmiş, Allah'ın rahmetinden umudunu kesmiş bir insanı düşün, Hayran!Evet, böyle bir durumda olan Ebu'l-Ala gibi şair, elbette, şek ve şüphe içinde çalkalanacaktır. İnsanların değişik hayat ve şanstan gelen şek ve şüphesiydi bu. Böyle bir şüpheden ancak sıddıklar kurtulabilmektedir. Çünkü onlar, kader ve kazanın nereden geldiğini bilir ve imkan dahilinde onu defetmeye çalışırlar. Bu imkana sahip olmadıkları zaman da gam ve keder çekmez, Allah'ın rahmetinden ümit kesilmeyeceğine, ona bağlı kalmakla hakiki saadet ve şerefe, ebedî sıhhat ve zenginliğe sahip olacaklarına inanırlar. Evet, bu şek, insana şu yalancı hayatın cefasından açılan bir pencereden girmektedir. Dünyadaki sıhhat, zenginlik, uzun ömürlü olmak, şan ve şeref bakımından şanssızlığa uğramak hastalık, fakirlik, kısa ömürlülük, zillet ve meskenetin pençesi altında ezilmeye mahkûm olmak gibi sebeplerle bu hayattan şikayet etmek ve böylece şek ve şüphe alevleri içinde yanmaktır. İşte insanı, duçar olduğu bu musibetten kurtaracak tek yol Allah'a îman'dır. Bunu anlayan sıddıklar zümresi ve bu idrake sahip her insan, ancak iman yoluyla kurtarıcı devayı bulmuşlardır. Çünkü onlar, her şeyden şüphe etseler de yalnız Allah'ın varlığından şüphe etmemişlerdir.İşte şair Ebu'l-Ala el-Mearri de bunlardan biridir. Çünkü bunlar, Allah'ın varlığını ve birliğini her yaratıkta müşahede etmekte ve ona delalet eden işaretleri görmekte ve bunu anlamaktadırlar. Yeri gelince bu hususu daha geniş bir surette izah edeceğim. Bunu unutma. Çünkü delilleriyle anlatacağım.” Hayran: “Ebu'l-Ala, şüphe konusunda ne kadar ileriye gitmiştir?” Ebu'n-Nûr: “Biraz önce izah ettiğim gibi, şek ve şüphenin sebebini anlattıktan sonra bunu açıklamıştım. Bununla beraber, her bedbaht insanın düştüğü bu şek ve şüpheyi izah ederken şairin buna hangi yönden musab olduğunu da kısaca ifade etmiştim. Şimdi ise Allah'a imanından bahsedeceğim ve bu şek ve Şüpheyi, içinden püsküren ateşle, nasıl söndürdüğünü, iman'la huzur ve sükûna nasıl kavuştuğunu izaha çalışacağım.Evet! Ebu'l-Ala her şeyden şüphe etmişti... Yalnız bir şey müstesna: Allah'ın varlığı. Çünkü aklına, bu hususta, zerre kadar şüphe kondurmuyordu. Eğer sana bunun zıddını söyleyenler olursa, onlara inanma. Çünkü şiirleriyle bunu beyan edeceğim. El-Mearri, kaza, kader, irade hürriyeti, yaradılışın hikmeti, ruh'un hakikati, öldükten sonra dirilme ve orada verilen hesabın mahiyeti hakkında şüphe izhar etti. Yalnız, Allah'ın varlığına ve birliğine inanıyordu. Çünkü sağduyulu bir akla sahip olan şair, tek varlığa inanmanın gereğini kavramıştı... Aklı, her ne kadar Allah'ın birliği ve zatının mahiyeti konularında zaafa düşecek kadar yorulmuş idiyse de, hudus (sonradan yaratılma), kadîm, yoktan var etme, zaman ve mekan tasavvuru gibi bahislerde acze düşmüşse, şek ve şüphesi bunlar üzerinde durmuş, şanssızlık eseri bu yola sürüklenmişse de, Allah'a olan sağlam imanı yine de sarsılmamıştır.İşte Mearri'nin felsefesi bundan ibarettir. Eğer bizzat bunu daha yakından görmek ve bu hakikate muttali olmak istiyorsan, Divan’ına dön, bak. Şiirlerine hakim olan fikirleri öğren. Aralarında mukayese yap. Onlara nazar et, düşün! O zaman elde edeceğin netice ve nihayet varacağın sonuç, yukarıda söylediklerimin dışına çıkamaz.”Hayran: “Bu açıklamanın hayret edilecek kadar önemi var. Halbuki, söylediklerine göre, Ebu'l-Ala, zayii bir iman sahibiydi. Onun hakkında birçokları böyle yazmıştı. Çünkü şiirleri bunu gösteriyormuş Hocam!” Ebu'n-Nûr: Ebu'l-Ala'nın şiirlerini okuma iştiyakı bu yönden ileri gelmektedir. Çünkü kader ve kazanın musibetinden şikayet eden yahut onun hikmetinden şek ve şüpheye düşüldüğünü gösteren her şiirde şans ve talihin yer değiştirmesi bahis konusudur. Dünyada hiç bir insan yoktur ki, duçar olduğu musibetten şikayet etmesin. Musibet, ister

malına, ister organlarından birine, ailesine, çoluk çocuğuna veya yakınlarından birine isabet etsin, insan, şikayet etmekle içindeki sıkıntıyı gidermek ister. Bilhassa bu şikayetden zevk duyar.Ebu'l-Ala da şikayetlerini şiirlerinde izhar ediyor, onlarla açıklamaya çalışıyordu. Şimdi bizim, burada, bu şiirleri ele alarak, onun îman veya küfrüne hükmetmemiz doğru olmaz. Öteki şiirlerinde açıklanan hususlarla beraber, mukayese yaparak, meseleyi izah etmemiz yerinde bir hareket olur. Gerçi şiirleri arasında, musap olduğu şek, şüphe ve mütereddid havayı, her şeye şüpheci bir gözle baktığını açıkça görürüz. Ama bunun yanında Allah'a itimat ve güvenini daima muhafaza ettiğini, ona çok değer verdiğini de fark ederiz.Bakınız, şu mısrasında ne diyor?

“Zulmetmez o kalb ki sahibinde zerre kadar akl ola”

Evet, Hayran! Bir insan, “aklı selim” dediğimiz özelliğe sahipse, elbette onun kalbi incinmez ve herhangi bir zulümle karşılaşmaz. Görülüyor ki, tbu'l-Ala, aklına çok fazla ehemmiyet veriyor, ona itimat hususunda hiç şüphe etmiyor. Şu beyitlerinde, akla verdiği önemi, çok bariz bir şekilde görebilirsiniz.

“Görmeden kabul etme verilen haberi Doğruluğuna onun aklın ermedi mi?”

Bir başka beytinde diyor ki:

“Gördüğün aynalar doğru göstermiyorsa eğer Kendin için bir düşünce aynası hemen buluver.”

Bir başka beytinde de:

“Koşarak beni doğru yola çağırana inanırım, Aklımdan başka bir şey dikilirse onu bırakırım.”

Bu mısralarıyla akla verdiği önemi görüyorsun.Çok sabırlı bir zat olan ve mahrumiyet içinde yaşayan şair, “akıl” ile Allah'a inanmış, onu her benzerinden tenzih etmiş; O'nu, ezelî, ebedî her şeye kadir, her şeyi bilen, her şeye hayat veren, tek yaratıcı ve öldükten sonra yeniden hayat verici olarak tanımış ve inanmıştır. Biz bunu anlayıp idrak ettikten sonra onun imanından şüphe mi edeceğiz? Bilhassa şu beytini işittikten sonra:

“Bir ses işitiyorum bir tek bilendenBırak artık da günlerimi yalnız geçireyim ben.”

Şair burada bize, Allah'a ve onun birliğine îmanla yalnız yaşadığını ifade etmek istemektedir. Diğer beytinde diyor ki:

“Gelir geçer milletler ara arda, Kalan sadece yüce Tanrı'dır. Gecikir belki arzular ama Dünyada ebedî kalmak imkansızdır.”

Diğer şiirlerinde, “Allah'ın her şeye kadir olduğunu” ve bu kudretiyle “ölüyü dirilttiğini” ve “diriyi öldürdüğünü”, her şeye hayat verdiğini, insanı ölü bir madde yaptığını, sonra yeniden o maddeye hayat verdiğini” belirtir:

“Bir tuhaf güç içice koymuş cevherleri Giderince olur birer donuk eşya gibi.”

Hayran: “Ama hocam, ben onun şöyle bir şiirini ezberlemiştim:Dediniz ki bize “O, yaratıcıdır, bilir.” “Doğru söylersiniz” dedik biz de “öyledir.” Mekansız sandınız siz onu Zamansızdır da. Ama dinleyin bunu: “Gizlidir manası bu sözün Bildirir akılsızlığımızı bizim...”Bu, bir iman zaafının işareti değil mi? Ebu'n-Nûr: “Hayran, neden sen bu mısraları ezberliyorsun da;

“En, büyük Allah ona hiç bir şey kıyas olmaz

Oldu, olacak sözü yanına yaklaşmaz.”

Mısralarını ezberlemiyorsun?“Sizin, yeni yetişen nesillerin hep şüpheli şeylere karşı zaafınız var. Fakat neden hatırınıza gelmedi? Önceki derslerimizde, uzun uzadıya, zaman ve mekan hususunda konuşmuştuk. Zaman ve mekan mefhumunu izah etmiştik. Akim, bu iki mefhum hakkında hayalî bir kuruntu içinde olduğunu, yanlış tasavvurlarla dolu bulunduğunu, zaman ve mekan mefhumunu tasavvur etmede aklımızın acze düştüğünü, güç ve kudretinin kafi gelmediğini ifade etmiştik.İşte sözü geçen beyitlerle murat edilen mana; zaman ve mekanı aklımızın tasavvur edemeyip, bu konuda acze düşmesidir. Çünkü, bu alem yaratılmadan önce, zaman ve mekan tasavvur etmemize imkan yoktur. Zaman ve mekan, bu alemle ilgilidir. Gazali’nin dediği gibi, kainata tabi olan zaman ve mekan'dan başka veya önce bir zaman ve mekan tasavvur edilemez. Böyle bir tasavvur, hakikat değildir. Hayalî bir kuruntudur. Ebu'l-Ala da, yukarıdaki şiirlerinde aynen Gazalî gibi, bir hükme işaret etmek istemiştir.Bu sözleri söyledi diye, Ebu'l-Ala'yı, küfürle suçlarsak ona karşı haksızlık yapmış oluruz. Çünkü Allah'ın varlığını inkar etmemiştir ki, onu küfürle itham edelim. Biraz önceki beytinde de izah ettiğimiz gibi, O, Allah'a inananlardandı. Yani, Allah'ın ezelî olduğunu, bizim anladığımız gibi, sonradan yaratılanlarla O'nu kıyas etmenin caiz olmadığını, mahlûkatta hiç bir şeye benzemesine imkan olmadığını söylüyordu. Çünkü mahlûkatta zaman ve mekan manası olsaydı haddizatında bizim bunu tasavvur etmemize ihtiyaç kalmazdı!. Biz, bir cismi ancak mekan ve zamanı ile tanıyabilmekteyiz. Ama Allah, bu mahlûkatın muttasıf olduğu niteliklerden münezzehdirOnun ölümden sonra diriliş konusundaki görüşü de aynı böyle, şüpheciler daha çok onun şu beyitlerini ezberliyorlar;“Günler o kadar kırdı ki bizi Bir kaseye döndük, imkansız yapılması. Olduğu gibi kalsaydı eğer şu bedenin Telef olduktan sonra çalışırdık onun telafisi için.”Şu beyitleri ise hiç ezberlemiyorlar:

“Savrulunca kemiklerim yel gibi bir birToplamak onları yeniden Allah için zor değildir.En güzel şekilde yaratan yoktan biziEmreder ölünün dirilmesini, haşri, neşri.Öldükten sonra elbet dirilir emretmişse mülkün sahibiElimizde değil bizim şerri defetmek imkanı.Korktuklarımızın en tuhafı hafiften gelen sesle;İşte geldiniz uyuyanlar haydin haşre.Ah yaşasaydık keşke sonsuz bir hayatlaYa ölseydik kalkmayarak bir daha.”

Sonra bir mü’min olarak Allah'a şöyle yalvarır:

“Gidişim dünyadan bir hayra dönüşecekse eğer Rabbim ne olur beni çabucak götürüver. Öbür dünyadaki akibetim şerse şayet, Alma canımı Tanrım biraz olsun tehir et.”

Artık bu şairin herhangi bir şekilde îman zayıflığı ile itham edilmesi doğru değildir. Allah'a ve ahiret gününe îmanı bizzat kendi söz ve fikirlerinden açıkça anlaşılıyor.Biraz da bu fikirleri, muhtelif beyitlerde ifade ettiği görüşlerini birbirleriyle karşılaştırarak mukayese edelim.“Kırılan cam” gibi olan cismimiz hakkında kullandığı:“Fakat bunu o anda yeniden yapmamız imkansızdır” sözüyle kıyamet gününü inkar ettiği ileri sürülemez. Çünkü din bilginleri, Allah'a iman eden birçok alimler, müştereken derler ki:“Kıyamet günü yeni bir yaradılış olacaktır.” Hüküm böyle olduğuna göre şairimizin kasdettiği mana da budur. O halde, bu sözün onu imansızlıkla ve kıyameti inkar etmekle suçlandırıcı bir delil olmadığı meydana çıkmaktadır.Diğer şiirindeyse; aklen kıyamet gününün vaki olacağını ileri sürer:

“En güzel şekilde yaratan biziEmreder ölünün dirilmesini, haşrî, neşri.”

Diyen şair kıyamet gününe aklen de inanmış bir kimsedir. Çünkü burada ilk yaratan ve yarattığı cisme şekil ve suret veren O olduğuna göre, bizi yeniden yaratacak ve hesap soracaktır. Bak Hayran, Şair bu hususu aklıyla kabul ettiğini ifade etmektedir... Artık sen bu iki beyt arasındaki müşterek manayı düşün.

Ebu'l-Ala’nın Ruh hakkındaki görüşüne gelince... Diyor ki:

“Bedenin varacağı yer en sonunda topraktır, Bilmem ki ruhlar nereye gidecektir? Ruh bir bedenle buluşursa ölmez bir daha Fena illetine tutulan bedenler ölür amma. Rüzgarsan eğer, ey rüzgar dur. Ateşsen şayet, ey ateş sön Ölünce ruhum, aklımı da birlikte alıp gidiyor, Bak görebilirsen eğer, ama görülmüyor. Uçunca havada korkunç bir yolculuk başlar Bedenimse kara toprağın bağrına dalar.”

İşte hiç bir zaman şairimizin îmanını zedelemeyen sözler... Bu şiirlerde belirtilen fikirler, aşağıdadır:Ruh, cesedden ayrı bir varlıktır. Cesedde bulundukça, hapsedilmiş gibi, elem ve ıztırap çekmektedir. Ceset ise hayatın ıstrap ve cefasını çeker. Böylece Ebu'l-Ala, ruh'un ne olduğunu bilemiyor. Acaba cesedden ayrı müstakil bir varlık mıdır? Yoksa cesedin hayattaki görevini yapmak için onunla beraber mi geldi? Ve yine onunla beraber fani mi olacak? Sonra şair başka bir soruyla karşılaşıyor ve soruyor: Acaba ruh dediğimiz hayat cevheri ateş midir? Yoksa hava mı? Eğer bunlardan biriyse, ya sükûn bulup yerinde kalmasını yahut ateşse sönmesini istiyor... Fikirleri ve görüşleri budur. Ne tarafa çevirirsek çevirelim, bu görüşlerde îmanı zedeleyici herhangi bir şüpheye rastlayamayız.Böylece Ebu'l-Ala el-Mearri'nin Allah'a nasıl saygı gösterdiğini anlamış bulunuyorsun. Evet! Kaderin gizliliklerine hayret ve dehşetle bakmasına, hayata karşı nefret duyguları beslemesine, bela ve musibetlere duçar olmasına rağmen sabırlıydı. Allah'a inanan kimselerin en sadıklarından biriydi o...44

İSLAM VE BATI FİLOZOFLARININ BİRLEŞTİĞİ FİKİRLER

Birinci Bölüm

Ertesi gün yatsı namazından sonraki derse tam vaktinde gelmiştim. Hocamın geniş bir kağıda bir takım çizgiler ve kareler çizdiğini, yukardan aşağıya, sağdan sola şekiller yaptığını görmüştüm. Sonra baktım; sağ tarafta, isimleri Arapça yazılı birkaç kelime, bunların tam karşısında Fransızca bazı filozof adları...Arapça olanlar dikkatimi çekti. Bunların, Gazalî ve İbn Tufeyl gibi filozofların isimleri olduğunu gördüm. Fransızcayı okuyamadığımdan yazılanları anlayamadım. Hocamın içinde bulunduğu huzuru bozmamak için sessizce yerime oturdum ve defterimi açtım. Bekliyordum. Hocam, önündeki şeyleri dikkatlice incelemeye başladı.Az sonra çizelgeyi tamamladıktan ve adları yazdıktan sonra başını yukarı kaldırdı ve bana: “Hoş geldin Hayran” dedi. “Hoş bulduk Hocam.” diyerek saygı ve selamımı sundum ve ilave ettim:“Hocam, yanınıza geldiğimden beri, kararsızlık içinde değilim. Bu yaptıklarınız nedir?” Ebu'n-Nûr: “Biliyorum! Biliyorum! Bu karışık meselelerin olması zarurîdir. Benim halime hayret ve dikkatle baktığından seni “Hayran” diye adlandırmam yerinde bir şey. Hayran: “Evet! Önünüzdeki kağıda çizdikleriniz, gözüme iliştiği andan itibaren beni hayrete düşürdü. Acaba bugünkü dersimizde yine Gazalî ve İbn Tufeyl'e mi döneceğiz?” Ebu'n-Nûr:“Hayır! Bugünkü dersimiz bir mukayese örneğidir. Müslüman filozoflarla Batı'nın büyük filozofları arasında bir karşılaştırma yapmak istiyorum.”Hayran: “Şayet yanılmıyorsam, Rönesans felsefesinden bahsedeceksiniz. Üniversiteli bir arkadaşımdan aldığım “Son Çağın Filozofları ve Felsefesi” adlı eseri okuyordum. Ama profesörler elimden bu kitabı alarak parçaladılar:“Bu eserde küfür ve inkar vardır.” diyerek okumama mani oldular. Şiddetli bir nefret ve imansızlıkla itham edilmemin biricik sebebi bu kitaptı Hocam.” Ebu'n-Nûr: “Felsefenin rönesansı “yeniden doğuşu” terimi doğru değildir. Çünkü felsefe, ilk çağlarında bile aydın ve açık bir görüş içindeydi. Ama buna “Batı'daki filozofların felsefe alanında çalışmaları” diyebilirsin. Çünkü bu tabir daha uygundur.” Hayran: “Hocam! Bu iki söz arasındaki farkı idrak edemedim, lütfeder misiniz?” Ebu'n-Nûr: “Şunu demek istedim: Avrupa, orta çağ sonlarına kadar zulmet içinde kalmıştı. Ancak felsefenin canlanmasıyla kendisini aydınlığa çıkarabildi. Başka bir tabirle, Avrupa'nın selim akıl ve duygu sahibi insanlarının gözünü açmasına sebep, şarktan doğan ilim ve felsefe güneşinin nurudur. Bu nur, Avrupa'ya, doğu penceresinden girmiş 44 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 123-134.

ve orayı aydınlatmıştı. Ama sen böyle söyleme! Gerçekten doğu ile batı, aynı fikir ve görüş üzerinde birleşmişlerdir. Şayet benimle ortak bir deyim üzerinde birleşirsen, deriz ki: onların bu nuru doğudan iktibas ettikleri bir hakikattir.” Hayran: “Şu halde, sayın hocam, onların felsefî görüşlerinden bahsetmek niyetinde değilsiniz.” Ebu'n-Nûr: “Nasıl olur? Onlardan bahsetmeden başka bir konuya geçebilir miyim? Evet, evet... Onlardan da bahsedeceğim. Şuna iyice inanıyorum ki, onlardan bahsetmek sizi çok memnun edecek.” Hayran:“Hayır hocam! Siz, biraz önce, “onlar felsefenin nurunu doğudan iktibas ettiler” dediniz. Bu sözünüz üzerine, “Belki hocamız bunların şüphe ve inkarcılığını anlatmaya lüzum görmez. Çünkü felsefelerini doğudan aldıkları için, kendilerini, bu yönden, önemli kişiler saymaz,” diye düşünmüştüm.”Ebu'n-Nûr: “Şüpheci ve inkarcılardan bahsetmekten çekindiğimi ne zaman gördün?” Hayran: “Hocam! Konuşmalarınızın hemen hepsinde büyük filozoflardan bahsettiniz. Ancak onların çoğu Allah'a inanmış bilginlerdi.” Ebu'n-Nûr: “Allah'a inanan filozoflar, inanmayanlardan daha çok ise benim ne kabahatim var?... Bahsi geçen insanlarda da aynı nispeti bulacaksın. İnananlar, inanmayanlar ve şüphe edenler arasında aynı orantı mevcuttur. Çünkü inanmayanlar, “yok” denecek kadar azdır. Ama onların “kıymetini düşürme”ye gelince: bu düşünce aklına nereden geldi bilmiyorum? “Bu nuru şarktan iktibas ettiler” derken amacım şuydu: Felsefe tarihi, daima birbirine bağlı bir silsile halinde devam etmektedir. Yeni gelenler birçok fikirleri geçmiş filozoflardan iktibas etmiş ve iş böylece sürüp gitmiştir. Bu “yeni gelen”, “eski görüşleri” alarak, tetkik ve tahkik ettikten sonra, bir kısım düşünceleri benimser. Aklına uygun düşmeyen şeyleri reddeder. Gerçek çok açık ve belli olduğundan pek az ihtilafa düşülmektedir. Bunun açık misali, Allah'ın varlığı ve birliği konusunda doğudaki İslam filozofları ile batıdaki Hıristiyan filozoflarının bir görüş üzerinde birleşmeleridir.Bu birleşme, ister doğudan iktibas şeklinde, isterse zihinlere te'varüt eden düşünce biçiminde olsun, gerçek olan, hak ve hakikat konusunda aynı fikir ve görüş birliğinde olmalarıdır. Üstelik batı filozoflarının savunduğu en önemli husus akl'ın ve Allah'ın varlığını isbat ve O'nun bütün kemal sıfatlarıyla muttasıf olmasıydı. Hiç şüphe yok ki, bu da, akılları aydınlığa, gönülleri huzura kovuşturan bir “gerçeğin” savunulmasıdır.” Hayran: “Gerçekten bu, garib bir görüş birliği değil midir?” Ebu'n-Nûr: “Hayır! Ne acayip, ne de garip bir şey. Bu bir gerçektir. İşte ben, burada, yalnız on tanesinden bahsedeceğim. Bunların hepsi Allah'a inanmış kimselerdir. Yalnız biri şüphe içindedir. Bir başkası da “Allah'a iman edeyim” diyor. Fakat onu nasıl “tavsif edeceği”ni bilemiyor.” Hayran: “Bu on filozof hangileridir?” Ebu'n-Nûr: “Önce siz söyleyiniz! Üniversitede, adları ve felsefeleri bakımından en ziyade dikkatinizi çekenler kimlerdi? Hayran: Adlarını işittiğim, şöhretlerini çok duyduğum ve az da olsa eserlerini okuduğum batı filozofları şunlardı: Francis Bacon (1561-1626) Rene Descartes (1596-1650) İmmanuel Kant (1724-1823) Spinoza (1632-1677) Henri Bergson (1859-1941) Charles Darwin (1809-1882)Bunlardan bahsederseniz herhalde benim için daha iyi olur.” Ebu'n-Nûr: “Evet anlatacağım. Onların her birisinden, birer birer bahsedeceğim. Bacon, Descartes, Malebranche, Spinoza, Locke, Leibniz, Hııme, Kant ve Bergson... Ama Darwin'e ayrı ve özel bir bahis ayırdım. İleride göreceksiniz. Sekizi, İslam filozof ve bilginleriyle, fikir bakımından, görüş birliği halindedir: Birleştikleri nokta, akıl yoluyla Allah'ın varlığına ve birliğine inanmaktır. Bu hususta kullandıkları vasıtaları, delillerde de aynı fikir ve görüş birliği içindedirler. Hatta bazı söz ve cümleleri benzerlik taşımaktadır.” Hayran: “İşittiğime göre, Francis Bacon1 mantık kurallarım iptal etmek istemiştir. Hatta o kadar ileri gitmiş ki, bu hususta, Aristo'ya karşı şiddetli bir hücum kampanyası açmış ve sert tenkidlerde bulunmuştur. Nasıl olur da Hocam, öncekilere böylesine sert hücumlarda bulunanlar, İslam filozofları ve daha önceki filozoflarla, akıl ve mantık bahsinde, aynı fikir ve görüşleri paylaşabilirler?” Ebu'n-Nûr: “Bacon, mantık kurallarını iptal etmemiş, böyle bir teşebbüse de kalkışmamıştır. Üstelik onu iptal etmeye aklî güç ve kudreti de müsaade etmeyecektir. Çünkü mantık kuralları aklın muhtaç olduğu zarurî hükümlerdir. Ancak Bacon'un ileri gittiği ve müdafaa ettiği şey adaşı olan (Roger Bacon 1214-1294) tarafından ortaya atılan şu fikirdir:“Ancak deney yolu, insanı hakiki bilgilere iletebilir, deney ve tecrübeler neticesinde tabiî bilgileri elde edebiliriz.”“Deneyiniz! Deneyiniz! Maddî unsurları denemeden hiç bir maddeye inanmayınız.” İşte Bacon, sözü gecen adaşının fikirlerine istinaden Aristo'ya bazı hücumlarda bulunmuştur.” Hayran:

“Roger Bacon kimdir Hocam? Bu ismi hiç işitmedim?” Ebu'n-Nûr: “İsmini hiç işitmedin mi? Orta çağın en meşhur bilginlerinden, papaz ve Oxford Üniversitesi Profesörlerinden Roger Bacon,45 dünyaya Francis Bacon'dan çok önce gelmişti. Bu iki filozof, isimde olduğu gibi, fikir ve düşüncelerinde de, hemen hemen birbirine benzemektedir. Hatta aynı memlekette oluşları gözden kaçmamalıdır. Çünkü ikisi de İngiliz'dir. Roger, yaşadığı çağda bilinen felsefe kurallarına ve takip edilen metoda şiddetle hücum etmeye başlamıştı. Bilginin ancak “deneylerle elde edileceğini” ileri sürüyordu: “Çünkü tecrübe en doğru delildir.” fikrini ilan etmeye başlamıştı. Hatta Aristo'nun “mantığına” hücum ederek onu reddetme teşebbüsünde bulundu. O kadar ileri gitti ki, elinden gelse Aristo'nun bütün eserlerini yakmak kararındaydı. Gerçi bizzat kendisi, aklî kurallardan tamamiyle müstağni olamadı. Ama Aristo'ya çatmaktan da kurtulamadı. İşte bu zatın ileri sürdüğü şeyleri, ondan çok sonra gelen Francis Bacon'un fikirlerinde müşahede etmekteyiz.Adaşından iki yüz yıl sonra dünyaya gelen Francis Bacon, yeni şeyler aradı. Fakat bu yeniliği Roger'in görüşlerini benimsemede buldu. O da, adaşı gibi, deneye başvurulmasını tavsiye etti. Bilgileri elde etmek için bu yolun daha doğru olduğunu savundu. Aristo'nun “mantığına” hücum etti. Bu mantığı pek küçümsedi. Hatta “İlk Muallim” diye anılan Aristo'ya çattı. Ve onun “çirkin bir safsatacı” olduğunu söylemekten çekinmedi. Bütün bu hücumlarla beraber, yine de Aristo'nun mantık kurallarından yararlanıyor ve ondan müstağni kalamıyordu. Hatta Roger gibi, “Bu mantık bizi çok hatalara sürükledi” diyordu. Aristo mantığını (Put) diye adlandırdı. Çünkü Put, insanı, hak olan bir şeye inanmaktan alıkoyar.Francis Bacon'un araştırma metoduna gelince: bu ince tedkiklere ve kesin tecrübelere dayanmaktadır. Filozof parçadan bütüne doğru giden “induction”u benimser ve bütünden parçaya inen “deduction” metodunu kabul etmez. Aslında bu metotlar yeni bulunmuş değildir. Her iki metod da eskiden beri bilinmektedir. Deney metodu ise tabiatı incelemek için insanların başlangıçtan beri bildikleri bir yöntemdir. Ama Francis Bacon bu metodun “felsefesini” yaptı. Onu tertip ve tanzim etti Hatta takip edilecek şartları ve ana çizgileri belirtti. Ve tecrübe yolunun bazı aşamalarını, araştırılması ve incelenmesi lazım gelen noktaları tamamiyle açığa çıkardı. Hepsini bir sistem dahilinde tanzim etti. Bu “metod tanzimi”, bütün dünyada büyük şöhret kazanmasına sebep olmuştu. Çünkü söz konusu tertip ve tanzim, felsefe aleminde, bir orta direk yerini tutmaktadır.” Hayran: “Hocam! Bu muntazam metotlarla elde edilen sonuç, tabiatı anlamak, bilhassa duyularımız yoluyla bize gelen bilgileri kavramak, hakikate daha çabuk erişmek bakımından, çok elverişlidir. Ancak, idraklarımızın ötesinde, bu görünen tabiatın arkasında cereyan eden olayların bilgisini elde etmek ve onları anlamak için, “deney” yolu nasıl uygulanabilir, bu mümkün müdür?” Ebu'n-Nûr: “Francis Bocon'a göre, “Felsefenin ilk adımı, tabiatı anlamak için yapılan tetkik ve tecrübelerdir. Gördüğümüz ve müşahede ettiğimiz şu maddî tabiatı etraflıca tetkik ve tahlil ettikten sonra bakışımızı kendisine mahsus özel kanun ve şartlar üzerine çevirmemiz gerekir. Böylece, bahis konusu özel kanun ve şartları, kapsayan tabiatın genel şart ve kanunlarını incelemek mümkün olacaktır. Yolumuza bu tertip üzere devam ettikçe, mezkur kanun ve nizamları kapsayan umumî prensiplere vasıl olunuz. İşte bu yolu takip ederek, hem, her ilimde bedihî olarak bilinen zarurî bilgileri elde eder, kainatı meydana getiren esas unsurların esbabı mucizesini anlar, hem de, bunun daha gerisindeki metafizik ve ulvî hakikati kavramamız mümkün olur.”Bacon, bu görüşleriyle, İbn Rüşd'le fikir birliği içindedir. Çünkü İbn Rüşd de, Bacon gibi, her şeyden önce cüz'ler üzerinde tetkik yapılmasını, kabul etmektedir:“Allah'ı tanımak için en gerçekçi yol, bu cüz'i şeyler üzerinde incelemeler yapmaktır” der ve sonra bu fikirlerini Kur'an-ı Kerim'in ayetleriyle isbat eder. Zira Cenab-ı Hakkı iyi idrak etmenin, varlığını ve birliğini tanımanın, bu ilme daha kolay ve çabuk erişmenin en kısa yolu, mahlûkatta cereyan eden olayları dikkatlice incelemektir. Bacon, işte burada, İslam filozofu İbn Rüşd ile, aynı fikir ve görüş dahilinde birleşmektedir.Bacon, bazı görüşlerinde İslam Bilgini İbn Miskeveyh ve İbn Tufeyl ile de fikir birliği halindedir. Bu iki İslam bilgini: “Sade bir felsefî nazar ve düşünce ile akıl yolunu takip ederek Allah'ın varlığını idrak etmek mümkündür” demiştir. Bacon ise (Si un peu de philosophie eloigne de Dieu beaucoup de philo-sophie y ramene) “Biraz felsefe (insanı) Tanrı'dan uzaklaştırırsa da çok felsefe O'na yaklaştırır” şeklindeki meşhur ve hikmetli sözüyle aynı görüşü dile getirmektedir. Roger Bacon'un fikirlerini tahlil edecek olursak, muasırı bulunan meşhur Hıristiyan ilahiyatçı filozofu Aquinolu Thomas'la aynı görüşü paylaştığı anlaşılır. Bu, Kur'an-ı Kerim'in beyan ettiği görüşle birleşmektedir. Şöyle ki: Yalnız Allah'a imanla iktifa edip O'nun zatı hakkında düşünmeyi menetmek şayet böyle bir düşünce vaki olursa aklın aciz kalacağını ve idrakin onu tasavvur edemeyeceğini ileri sürmek demektir. Hatta küçük bir sivrisineğin hakikatim anlamaktan aciz olan bir akıl nasıl olur da Allah'ın zatını düşünme ve O'nu bilme yetkisine sahip olabilir?” Ve devamla: “Yeryüzünde hiçbir tabiat bilgini yoktur ki, bir sivrisineğin hakikatini bütünüyle öğrensin; her şey hakkında bilgi sahibi olsun! Allah'ın zatını araştırmayı bir yana bırakarak sadece bunu bilse kafidir!!...”Sanki Roger Bacon Kur'an-ı Kerim'de şu ayetin mealini okuyordu:“Ey İnsanlar! (Putlara tapma halini beyan hususunda) şöyle bir misal getirilmiştir. Şimdi ona iyi kulak verin:

45 R. Bacon: 1214-1294 yılları arasında yaşamış bir İngiliz filozofu olup kimya, fizik, matematik, tıp ve astronomi alimi olarak tanınmıştır. Kendisinin kiliseye ve S. Thomas gibi kilise babalarına hiç saygısı olmadığından ve İslam düşünürlerinin büyük tesirinde kaldığından ve bunu da açıkça ifade etmekten çekinmemesi yüzünden, uzun seneler manastır zindanlarında kalmış ve fek satır yazmasına, izin verilmemiştir. Bu imkana ancak ölmeden iki sene evvel kavuşabilmiştir.

Sizin Allah'tan başka taptıklarınız (putlar), bir sinek bile yaratamazlar. Velev ki hepsi bunun için toplansalar... Eğer sinek, o putlardan (üzerine sürülen bal gibi şeylerden) bir şey kaparsa, putlar onu sinekten kurtaramazlar. Kapılan şeyi geri (almak isteyecek olan) put da zayıf ve aciz, matlûb olan sinek de aciz!...”46

Ey Hayran, sen de burasını biraz dikkatle düşün:” Hayran: “Hocam, muazzam bir görüş!” Ebu'n-Nûr: “İleride, Dekart ve başkalarından bahsettiğimiz zaman böyle hak ve hakikat üzere birleşerek fikir birliğine ulaşanların ne muazzam görüşler beyan ettiklerini göreceksin.” Hayran: Dekart’ın büyük bir şöhreti var.47 Bilhassa felsefe dünyasında... Birçok bakımdan İslam filozof ve bilginleriyle görüş ve fikir beraberliğinde bulunması, hatta Kur'an-ı Kerim'in getirdiği düşüncedeki beraberlik, benim için sevinç vesilesidir. Zevkle dinlediğim bu “görüş birliği” meselesini iyice bilmek isterim!” Ebu'n-Nûr: “Dekart, şüpheden hareket ederek “yakîn” ilmini elde etmiştir. Gene bu şüphe yoluyla Allah'ın varlığını tanımış, kemal sıfatlarını isbat etmiştir. Dekart, bu bakımdan Gazalî'ye çok benzemektedir. Hatta şek ve şüphesinde, yakîn ilminde, bütün söz ve fikirlerinde benzerlik müşahede edilmektedir.Dekart, bilim yolları ve araçlarım araştırdı. Gördü ki, bilimi elde etmenin iki yolu vardır. Birisi, beş duyumuz vasıtasiyle elde ettiklerimiz, diğeri de akıl yoluyla vardığımız makul şeylerdir. Bu iki unsur üzerinde tetkik ve incelemeler yapan Dekart, hasselerden gelen bilgilerde yanıldığını anladı. Ve yine akılla bilinen konularda bile bizleri yanılttığını gördü ve şüpheye düştü. “Hatta o kadar hayret verici şeyler cereyan etmektedir ki” dedikten sonra şöyle devam itti: “Rüya aleminde gördüğümüz olayları uyanık halde görmüş gibiyiz. Akıl yanılıyor. Hasselerimiz de yanılmaktadır. İşte bu sebeple bizi “kesin bilgi”ye iletecek, itimat edeceğimiz bir vasıta görülmemektedir.” Bu şek ve şüpheye duçar olduktan sonra, ilme götürücü, araçları teşkil eden her şeyi bir tarafa bıraktı. Hakikati, yine bu şek ve şüphe yoluyla bildiğini belirtti. Evet! Gazalî gibi, o da, şek ve şüpheden sonra, kesin bilgiye erişmiş oldu.Şöyle diyor: “Hasselerimiz ve aklımızdan ne kadar şüphe edersek; bu alemin varlığı konusunda da o kadar şüpheye düşeriz. Fakat hiç şüphe etmediğim ve “yakînen” bilip anladığım bir hakikat var: Benim her şeyden şüphe etmem... Bu his bende ilelebet, yaşadığım müddet kalacaktır. Çünkü şüphe konusunda ne kadar ileri gitsem, yakîn ilmine o kadar yaklaştığımı anlamaktayım.” “Şüphe ediyorum” demek, “şüphe ettiğimi düşünüyorum” demektir. Öyle ise ben düşünüyorum. Çünkü şüphe, düşünmektir: “Düşünce”, düşünen bir zattan başka kimsede olamaz. İşte o düşünen zat ben'im. Hatta ben kendi düşüncemden şüphe etsem ve “Acaba ben düşünüyor muyum?” desem, şüphe de bir “düşünce” teşkil etmektedir. Yani “düşündüğüm”e en büyük delildir.” Dekart, meşhur dövizini (Je pense donc je suis) “Düşünüyorum, öyleyse varım.” sözlerini buradan çıkarmıştır. Dekart, duyularımız vasıtasıyla bize gelen bilgilerin doğruluğunu meydana çıkardı. Aklın doğruluğunu da bu yönden kabul etti. Böylece Allah'ın varlığım delil ile ispat ederek, aklen Cenabı Hakka vacib olan bütün kemal sıfatlarını belirtti. İşte bu esastan hareket ederek “aklın ilk prensipleri” diye kabul ettiği “temel bilgilerin” varlığına da inanmış oldu. Yavaş yavaş ilerleyen ve ilim basamaklarını derece derece çıkan Dekart, Allah hakkındaki istidlalleri ele alarak, hem bu kainatın hudus'unu (sonradan yaratılmış) hem de vücub'unu isbatladı. Ve dedi ki:“Niçin şu hakikati inkara kalkışayım: Düşünüyorum, öyle ise varım.” Bunu inkar edemem. Çünkü bu çok açık bir gerçektir. Aklımızda daha başka çok veya az bir açıklık belirten meseleler de vardır. Mesela: “Var olan bir şeyin yok olan bir şeyden çıkması imkansızdır.” “Elde edilen netice, (mukaddime) den öncül, daha büyük olamaz.” “Müsebbep, sebepten daha büyük olamaz” gibi hakikatler elbette açık ve vazıhdır.” Dekart, bu temel zaruri bilgilerin aklımızda temerküz ettiğini, aslında bunların, daha önceleri, fıtratta, zihinlere yerleştirildiğini belirterek şu üç bölüme ayrıldığını söyler:“1) Tesadüfî veya doğrudan doğruya (Adventices) dış objelerden bize intikal eden bilgiler. Bu fikirlerin oluşmasında zihnimizin rolü yoktur.2) Muhtelif düşüncelerden gelen, yapmacık (Factives) sun'î fikirler.3) Zihinlerimize yaradılışta yerleştirilmiş olan fıtrî fikirler...”Fikirleri bu şekilde taksim ettikten sonra diyor ki:“Birinci ve ikinci bölümlerde bulunanlardan sakınmak gerekir. Çünkü hayalî kuruntularımızın ve dış hasselerimizin tesiri altında kaldıklarından yanlış bir idrak çukuruna düşme ihtimali çoktur. Üçüncü bölümü teşkil eden fıtrî fikirlere gelince: Akim selameti halinde, daima hatalardan beri ve sağlam kalmaktadırlar. Zira fıtrî fikirler, haddizatında aklımızın temel esaslarındandır. Allah'ın varlığı hakkındaki temel ispat ve hüccetlerimizi ondan alıyor ve ona istinat ederek yakîn ilmini elde ediyoruz...”Daha sonra Dekart, “Allah'ın varlığım isbat” etmek için kullandığı delilleri beyan ederek diyor ki:“Ben varım. Fakat beni var eden ve yoktan meydana getiren kimdir? Beni kim var etti? Kim yarattı? Çünkü ben, kendi kendimi yaratmadım. Elbette bir yaratıcı vardır. İşte bu yaratıcının varlığı vacibdir. O, öyle bir varlıktır ki, hiç kimseye muhtaç değildir. Yahut varlığını idame ettirecek bir şeye ihtiyacı yoktur. Çünkü varlığı, kendi 46 Hac: 22/ 73.47 Descartes: 1596-1650 yılları arasında yaşamıştır. Modern çağın en büyük Fransız filozofudur. Çeşitli ilim dallarında keşif ve açıklamalarının yanında analitik geometrinin de kurucusu olmak gibi bir sıfata sahiptir. Yeni çağda metodik şüpheyle işe başlamış ve buradan açık ve seçik fikirlere ulaşmıştır. Birçok eserleri vardır.

zatında vacibdir. Böyle “bir” ve “tek” varlığın kemal sıfatlarla muttasıf olması muhakkaktır. Bu “Halik”, “tek varlık”, “Allah'dır.”Kendisiyle birlikte görünen alemin var oluşunu ve mahrukatın vücut bulmasını delil getirerek, bunu Allah'ın varlığını isbat eden bir hüccet olarak kabul eder. Kendisinden dört yüz yıl önce gelmiş bulunan büyük İslam filozofu İbn Sina'nın takip ettiği yolu izler. Allah'ın varlığının ve kemal sıfatlarıyla muttasıf olmasının vacibliğini delil kabul eder ve aklımızın doğru hüküm vereceğine inanılması gerektiğini anlattıktan sonra kendi varlığının ve kainatın vücut bulmasının başlı başına bir “delil” ve “isbat” değeri belirttiğim ileri sürerek diyor ki;“Aklımızın kabul ettiği doğru bir hükme istinaden Allah'ın kemal sıfatlarla muttasıf olması, yine Allah’ın bize verdiği “akim doğruluğu” Cenabı Hakkın “Sıdk” sıfatiyle vacipdir. (Haşa) Allah'ın bize verdiği aklın, bizi doğru yoldan çıkartıp dalalete düşürecek nitelikte olmadığı ve aldatıcı bir mahiyeti bulunmadığı aşikardır. Öyle ise Allah tarafından bize verilen ve fıtratta ilk yaratılan cevher olan aklımızın, bizleri hak bir şeyi idrake yöneltmesi kudretli, doğru ve yararlı bir varlık olması gerekir. İşte aklımızın kabul ettiği her bilgiye bedihî ve zarurî bilgi olarak bakmamız ve hakikatlere bu bakımdan inanmamız zaruret icabıdır. Hiç şüphe edilmemelidir ki, bu bilgiler haktır. Aklımızın, “temel bilgiler” diye kabullendiği zarurî bilgilerin doğru olduğuna, bizi hakikatleri tanıyıcı, müdrik bir duruma eriştirdiğine inanmanın, Allah'ın varlığına, kemal sıfatlarla muttasıf olduğuna en açık ve en kuvvetli delil olduğunu bilmeliyiz. İşte bizleri ve bütün mahlûkatı, bu yaratıcının yoktan var ettiğini, bu mahlûkatı bizzat kendi iradesi ve kudretiyle meydana getirdiğini kabul etmek aklen vaciptir.Görülüyor ki, Dekart, fikir bakımından gittikçe yükselerek, istidlallerini kuvvetli delillerle izah etmektedir. Kendisinin ve kainatın var oluşunu, Allah'ın varlığına ve kemal sıfatlarla muttasıf olduğuna delil getirmektedir. Bunun yanında Allah'ın vücud ve kemal sıfatlarıyla muttasıf olmasını, aklın doğru hüküm vermesine ve bu alemin O'nun tarafından yaratılmasına delil göstermektedir. Böylece Allah'ı hem “delil” hem de “şahit” olarak izhar etmektedir. Öte yandan da Allah'ın varlığına, mahlûkatının var olmasını sebep ve delil göstermektedir. Geçen derslerimizde de gördüğümüz gibi, İbn Sina'nın takip ettiği metodu izlemekte ve o yoldan giderek sözünü ettiğimiz istidlalleri beyan etmektedir.Burada söz konusu görüş ve fikirleri doğrulayan şu ayet-i kerîmenin meali ne kadar uygun düşmektedir! Allah Teala buyuruyor ki: “Kainat ve çevresinde, O Mekke halkına, hem yeryüzü etrafında hem de bizzat kendi nefislerinde, biz, ayetlerimizi (kudret ve delillerimizi) Öylece göstereceğiz ki, elbette en sonunda Peygamberinsöylemiş olduğu şeyin hak olduğu kendilerine açıkça zahir olacaktır. (Bunları gördükten sonra da) Rabbinin (onlara) her şeye şahit (ve delil) olması yetmez mi?”48

Evet, Hayran, burada dikkatini çeken çok önemli bir nokta göreceksin. Allah, bu filozofa, yarattıklarındaki ayetleri; kudretini, mahrukatta kendisine delalet eden eserleri gösterdi ve böylece Dekart Allah'ı tanıdı. Hatırlıyorsun ya, şöyle demişti: “Ben kendi nefsimi yaratmadım. Elbette bir yaratıcım vardır. Bir yaratıcının var olması vacibdir.” Cenabı Hak Kur'an-ı Kerim'inde buyuruyor ki:“Yoksa kendileri, yaratıcı yaratmadan mı yaratıldılar? Yoksa onlar, kendi nefislerini kendileri mi yarattılar?”49

Kritikçiler Dekart'ı ilk istidlaller'e ulaştığı neticeleri, bu neticelerin mukaddimesi olarak ele almasından dolayı tenkid ederler. Ama Dekart’ın bunlara verdiği cevap şöyledir:“Birinci istidlalde akıl kendisini hiç düşünmeden var sayıyor ve bedihî kaziyyeye dayanıyor. Çünkü “ben”in varlığı bedihîdir.İkincide ise getirilen delillerden çıkarılan neticelere istinad ediyor. Aynı zamanda akıl bir mesnet olarak alınıp üzerine hüküm bina ediliyor. Şöyle demek istiyor: “Kendi “ben”liğimde Allah'ın delillerini bedihî bir gerçek olarak gördüm. Sonra da baktım ki Allahü Teala kemal sıfatlarıyla kendisini bana tanıtan aklımın doğruluğuna şehadet ediyor. Bunun üzerine, her şeye şahit olarak Allah'ı yeterli buldum.”Ayetin ifade ettiği mana da bu değil mi ey Hayran?...” Hayran: “Aman Hocam! Ne güzel görüş. Lütfen biraz daha anlatınız.” Ebu'n-Nûr: “Neyi anlatayım? Bundan fazlasına da razı olmazsın. Çünkü gözü önünde güzel bir ölçü aleti olarak yükselen aklın, bu gözün görüntüsünü kaybetmesi mümkündür.” Hayran: “Nasıl olur Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Sağduyu sahibi akıl, kendi sahasına dahil olmayanlara hücum edinceye kadar, mantıkî olarak, bu vasfı muhafaza edecektir. Ama sağduyu sahibi akıl, dıştan gelen (duygularımız yoluyla elde ettiğimiz) fikirlerden sakınmamızı emreden, yapmacık düşüncelerimizin kuruntusuna düşmemek için bizi ikaz eden bu akıl, Dekart'ta bile: “Bu alem nasıl yaratıldı? Hayat nedir? Ruhanî akıl nasıl olur da maddî bir cesetle birleşebilir?” gibi soruların cevabını tefsir etmeye geldiğinde, dağlara tırmanan bir at gibi emeklemeye başlayacaktır.Dekart diyor ki:“Allah maddeyi yarattı. Onu, büyük ve küçük parçalar halinde kısımlara ayırdı ve hareket verdi. Bu hareketler, muhtelif yönlerdeydi. Bu parçalara ayrılmış maddeler hareket etti, aktı. Birbirleriyle çarpıştı. Birbirleriyle birleşenler büyük büyük kitleler meydana getirdi. Ötekiler ise küçücük zerreler (atomlar) halinde savruldu. İşte

48 Fussilet: 41/ 53.49 Tur: 52/ 35.

toprak bu büyük kitlelerden meydana geldi. Atomlardan hava, havadan esir, esirden de ateş, feza, güneş ve yıldızlar meydana geldi...”Ne güzel bir hayal değil mi?Sonra bununla kalmaz Dekart “Hayatın aslı ve esası kandır.” der.Ve kanın, kalbe nasıl ulaştığını açıklar:“Kalbe gelen kan ısınır ve buharlaşır. Buharlaşan kan ciğerlere doğru yükselir. Orada soğumaya başlar ve tekrar kalbe döner.“Kan deveranını ne güzel tahlil ve ta'lîl etmekte değil mi? Bu fikirlere, aynı çağda yaşayan, kendisinden sekiz yıl önce doğup yedi yıl sonra vefat eden (William 1586-1657) katılmasa da, o yine görüşlerinde ısrar eder. Öyle sanıyorum ki, kendisinden önce gelmiş olan Michel'in düştüğü hayalî düşünce hastalığına duçar olması sebebiyle, Allah'ın varlığı ve kudretine delalet eden en önemli delillerden biri sayılan “kan deveranı” konusunda hakikati söylemekten çekinmiştir.Ruhanî akılla maddî cesedin birleşmesi meselesine gelince: Dekart, bir iki varlığı aracılık yapan şeyin, beynin altındaki guddeler olduğunu ileri sürmektedir. Dekart, bir müddet sonra yine doğru yola dönmüş, önceden, sakınılmasını tavsiye ettiği sun'î fikirlerden kaçınılmasını tavsiye etmiştir:“Ruh” ile “madde”nin nasıl birleştiğini, birbirlerini nasıl tamamladıklarını bilip anlamaya kudretimiz kafi değildir. Akıl gücümüz bu hususu çözememiştir. O halde, bunun sebebini, her şeye kadîr ve her şeyi yerli yerinde vazeden, hakîm, her şeyi yaratan, mahlûkatın tek yaratıcısı Allah'a havale etmek gerekir.”Blaise Pascal (1623-1662) ve Malebranche,50 büyük üstadları olan Dekart'tan, iman bakımından, hiç de aşağı derecede değildirler. Yalnızca ikinci talebesi Malebranche, daha ileri giderek aşırı bir hayale saplandı. Ve “mutlak bir'in zorunluluğu” fikrini savundu. Hatta muasırı olan Hollandalı bilgin Spinoza (1632-1677) yi geçerek:“Geçmişte birbirine uygun bir düzen içinde birleşme” fikrini ortaya attı.” Hayran: “Geçmişte birbirine uygun bir düzen içinde birleşme” ne demektir?” Ebu'n-Nur: “Onu ileride izah edeceğim. Siz şimdi Pascal'ı dinleyiniz. Çünkü Pascal hocası Dekart'tan, hiç de aşağı kalmayan bir düşünürdü.Pascal, bilim hususunda şöyle diyor;“Hasseler aldatıcıdır. Akıl da yanılabilir. Fakat kalp, ne aldatır, ne de yanılır. Ancak kalp yoluyla elde edilen bilgi bizi hakka ulaştırır. Ancak kalp yoluyla elde edilen ve temel bilgiler dediğimiz aklî, zarurî bilgileri, zaman, mekan ve hareketin manasını anlayıp idrak edebiliriz. Çünkü akıl, “temel idrak ölçülerini” bu bilgiler üzerine tesis etmiştir. Şayet biz, bahis konusu temel bilgileri başka bir ilimle ispata kalkarsak, teselsül yapmış oluruz. Halbuki teselsül imkansız bir hükümdür. Bu itibarla, temel bilgileri hallettiğimiz zaman kalp yoluyla hakikatleri idrak kudretine ve aklî güce. sahip oluruz ki, böylece Allah'ın varlığını anlarız.” Hayran: Bu “kalp” kelimesiyle neyi kasd etmektedir?” Ebu'n-Nûr: “Kalp”in manası, şu “fıtrî fikirler” dediğimiz ve onlardan önce aklımıza yerleştirilmiş düşüncelerdir. Veya herhangi bir delile ihtiyacı olmayan, aslında kendilerini bizzat delil olarak kullandığımız fikirlerdir. Kalp kelimesinden kastedilen şey bunlardır.Ancak, ister kalpte, ister zihinde, isterse ruhta, olsun, bahsi geçen fikirle ayrılık manası taşımasına ihtimal verilmez. Bununla beraber, eskiden “zihin” yerine “kalp” kelimesi kullanılırdı.” Hayran: “O halde Pascal “insan, aklıyla, kalbinin bütün varlıkların hakikatlerini idrak etmeye yeterli midir” demek istiyor?” Ebu'n-Nûr: “Hayır, öyle değil Hayran! Pascal, bundan daha sağlam bir görüş içindedir. O, bu sözüyle Farabi ve İbn Sina ile hemfikirdir. Bakınız ne diyor:“Akıl, zihindeki temel bilgilerle ilk prensipleri idrak etme kudretine sahip olacaktır. Çünkü bunu, fıtrî olarak bilir ve onlarla Allah'ın varlığını idrak eder.”Ama ötelerde, aklımızın ve hasselerimizin üstünde, bizden gizli “yaratıcı”, “yaratık” ve bütün fizik ötesi varlığın sırrına erişmeye ve hakikatlerini bilmeye gelince... Pascal der ki:Biz, bunların künhünü (özünü) ve hakikatini bilmekten aciziz. Çünkü duyu organlarımız, bir şeyin gayesini bilmekten bile acizdir. Mesela çok şiddetli ses, kulaklarımızı sağır eder, patlatır. Normalin üstündeki ışık gözümüzü kamaştırır, belki de kör eder. Bir şeye son derece yakın olmak, onu görememek demektir. Çünkü çok yakındaki cismi göremediğimiz gibi, çok uzaklarda olanı da seçemeyiz. Hatta böyle bir cisim, bizim için yok gibidir.”Sonra, bu alemden, görünmeyen aleme doğru giden insanın, “zaman” ve “mekan”ın gayesini tasavvur etmesi, aklen mümkün değildir. İnsanoğlunun aklî kudreti bunu idrake kafi gelmemektedir. Hatta insanın, bilinmeyen, görünmeyen korkunç bir “yokluk ve sonsuzluk”, uçurumuna doğru gidip gitmediğini aklen idrak edemiyoruz.”“Şunu iyi bilmemiz gerekir ki: biz, her şey değiliz. O şeyin bazısıyız. Aklımızın kavradığı ve bildiklerimiz

50 N. Malebranche: 1638-1715 yılları arasında yaşamış bir Fransız filozofudur. Descartes'ci mektebin en büyük temsilcilerindendir. Esas mesleği papazlıktır.

cismimizin işgal ettiği yer kadar ya var ya yok.” Hayran: “Hakikaten hikmetli bir görüş...” Ebu'n-Nûr: “Bundan daha çok hakimane sözleri var... Bu konuda Farabîye İbn Sina ile aynı fikir ve düşüncededir. Mesela diyor ki:“Allah'ın varlığını bilmek, bizim ilk idraklarımızdandır. Bunun için, aklî delillerle bu konu üzerinde münakaşa ve tartışma yersizdir. Çünkü ben “yok” iken “O” vardı. Eğer annem, beni doğurmadan evvel vefat etseydi, şu onda “yok”dum. Öyleyse “Var olanın varlığı elbette vacibdir.” Ben, daimî ve sonsuz bir varlık olmadığıma göre, “Varlığı vacip olan bir varlığın daimi ve namütenahi olması gerekir” Çünkü benim “varlığım” buna delalet etmektedir. Benim “varlığımın” vücut bulmasıyla, O'nun varlığını idrak etmek, bende, temel düşüncedir. Bu hususta tartışmaya lüzum yoktur. Ancak kalbi iman yoluyla hakka erişemeyen kişiler, akılla Allah'a iman etmenin yollarını araştırırlar...”Sonra, Pascal, hikmetlerle dolu fikirlerini şöyle ifade eder:“Akıllı kişiler, insanlar arasında iki sınıf teşkil eder. Bunun üçüncüsü yoktur. Birinci sınıftaki akıllılar, emek, çaba, güç ve kudret harcayarak yalnız Allah'a hizmet eder, O’nun rızası için çalışır ve O'na ulaşmak isterler. Çünkü O'nu tanımış, bilmiş ve idrak etmişlerdir!İkinci sınıf akıllılar ise Allah'ı arayanlar, bütün güç ve kudretlerini bu yolda sarf edenlerdir.” Hayran: “Yerinde bir görüş... Yalnız Pascal, Allah'ın varlığı hususunda “Causalitenin” dışına çıkmamıştır.” Ebu'n-Nûr: “Doğrudur. Fakat Pascal’ın “causalite” delili, sanki, insan nefsinde ilk defa zuhur eden ve ilk olarak akim kabul ettiği, ona istinaden yapılması lazım gelen, vacip el vücudu bilmektedir. Pascal’ın sözünden anlaşılan husus şudur: Eğer bu meziyet her insanda yoksa o zaman kişi, aklî delillerle bu yolu takip etmelidir. Ama akıl yoluyla Allah'ın varlığını tanımadan inkar bayrağını çeken Makbranche'dit Pascal değil... Çünkü Malebranche, ancak kalp (ilham veya vahiy) yoluyla Allah'a îman edilebileceğini, bundan başka bir metodun mümkün olamayacağını söylemekle, “akıl”la Allah'a îmanı reddetmektedir. Ayrıca Malebranche, “Allah'ı görmek” fikrini ortaya atmış ve bunu savunmuştur.” Hayran: “Allah'ı görmek” ne demek Hocam? Acaba bununla, Dekart’ın “Her şeyde Allah'ı Şahit olarak görüyoruz” sözünü mü kastetmiştir? Yoksa Allah'ın, bize verdiği akıl metodu ise O'nu idrak etmeyi mi?Ebu'n-Nûr: “Ne bu, ne de o...”Hayran: “Ne bu, ne o” değilse o halde nedir?” Ebu'n-Nûr: “Hayır! Hayır! O da değil... Malebranche, Allah'a inanır. Fakat adamın aklı, başkalarının da dûçar olduğu ve çözemediği “kör düğüm”e takılmıştı. Eflatun'un idealizm'de bocalaması gibi, Malebranche da aynı hastalığa tutulmuş, bir türlü kurtulamamıştır. Malebranche, Dekart’ın, “ruhanî akıl ile maddî cesedim arasındaki birleşme fikrini bir türlü anlayamıyordu. Nihayet “Allah'ın bize verdiği fikirler (İlahî fikirler)i yakalamıştı. “Biz, bu ilahî fikirlerden başka bir düşünce (fikir) şekli görememekteyiz. Ezelde zihnimize yerleştirilmiş bir düşünce yoktur. Ne aklımızda tekevvün etmiş, sun'î fikirler, ne de hasselerimiz yoluyla doğrudan doğruya bize gelen düşünceler vardır. Bunların hiç birisi mevcut değildir. Ancak var olan “İlahi fikirler” dır. Biz, dış alemi, zatiyle idrak edemeyiz. Onu ancak, her şeyin ilmi kendisinde olan Allah'ı tanıtmakla anlamamız mümkündür.” İşte Malebranche’ın ortaya attığı “Allah'ı görmek” mefhumu bundan ibarettir. Fakat bu düşünce, Eflatun nazariye-siyle yakından ilgilidir. Öyle sanıyorum ki, bu görüş, oradan gelmektedir. Söz konusu bağlantı, dolayısıyla, Malebranche, Allah'ın varlığını ispat için delil ve hüccet getirilmesine lüzum görmemektedir. Çünkü biz, O'nu her şeyde gördüğümüz gibi, her şeyi de Onunla görmekteyiz. Onu, fıtrî fikirler, bedihî ve zarurî olan bilgilerle tanımamıza hiç de ihtiyaç yoktur. Çünkü O'nu, açıkça, her şeyde görüyoruz. Onu tanımak için delillere ne lüzum var? Onu görerek tanırız.” Hayran:“Hocamızın bu konudaki görüşünü öğrenmek isterim.” Ebu'n-Nûr: “Böyle bir îman” sözünü “mutasavvıf” kişilerden işitmek daha uygundur. Filozoflardan böyle bir sözün işitilmesi elbette beklenemezdi. Çünkü filozoflar temel kaide olarak, aklî nazar ve düşünceden başka bir şeye güvenmezler. Filozofların ileri sürdüğü “kesin ispat” da akıldan doğan bir fikirdir. Ne var ki Cenabı Hakkın böyle bir müşahede nimetini, bazı kullarına nasip etmesi imkansız değildir. Fakat bu ilahi nimetin, ancak belli başlı şahıslarda, o da müstesna olarak, vuku bulması şeklinde tefsir edilmelidir.Filozoflara göre, Allah'ın bize verdiği akıl ve zihnimize yerleşen ilk prensiplerle, kesin delillere dayanarak, idrak ölçümüzün kudreti nisbetinde ve bunlardan elde ettiği sonuçla Allah'a inanılır. Nitekim, Kur'an da bu yolu beyan etmiştir.Malebranche, bu kadarcıkla, yani mistik bir imanla iktifa ederek yerinde dursaydı ya... Hayır! Daha ileri giderek “ruh ile ceset” aracındaki birleşmeyi inkar etti. Ve neticede “cebriliği” savunarak şöyle dedi:“Küllî akıl yalnız Allah'a aittir ve O'nundur. Ne ruh, ne de cisim, herhangi bir şey yapmamaktadır. Fakat bizim görüp müşahede ettiğimiz nizam ve düzende, “ruh ile cesedin” birbiriyle muttasıl olduğunu sanıyoruz. Halbuki hakikat hiç de böyle değildir. O, geçmişte, birbirine uygun bir düzen içinde, ruhların temayülüne ve arzularına göre, cisimlerin hareketinden ibarettir. İşte bunların hepsi Allah'ın fiilidir. Çünkü O, ruhlardaki temayülü ve

cisimlerdeki hareket ve fiili yaratandır. Böylece, ruhların istek ve arzularına göre, cisimleri ancak O hareket ettirmektedir. Tek kelimeyle; “Allah bizi ve fiillerimizi yaratmıştır.” Böylece aşırı bir cebrîliğe dalmıştır. Bu görüş, çağdaşı olan Hollandalı mistik düşünürün ileri sürdüğü (Vahdet-i Vücûd) “varlık birliği” fikri kadar aşırıdır.” Hayran: “Vahdet-i Vücûd da ne demektir Hocam? Lütfen anlatır mısınız?” Ebu'n-Nûr: “Vahdet-i Vücûd “Varlık Birliği”dir. Bunları iki sınıfa ayırmakla fikirlerini daha açık bir şekilde anlamak mümkündür. Birinci sınıfa dahil olanlar diyor ki:“Allah, bu alemin ruhudur. Müşahede ettiğimiz alem de O'nun cesedi...” Böylece Allah, onlara göre her şeydir.İkinci sınıftakilerin görüşü ise: “Tabiatta müşahede ettiğimiz, şeylerin hakikatte hiç bir varlığı yoktur. Zira onların varlığı Allah'ın varlığıdır.O halde bu sınıfa dahil olanlara göre de kainattaki varlığın hepsi Allah'tır.Hayran: “Böyle bir şeyi Spinoza gibi bir bilgin nasıl kabul eder? Siz onun Allah'a inanan bir bilgin olduğunu söylemediniz mi?”Ebu'n-Nûr: “Evet! Öyle söylemiştim. Üstelik Allah'ı nasıl tavsif edeceğini bilmediğini de söylemiştim. Ancak burada söy-lenmesi lüzumlu bir nokta var: Spinoza, Allah'a inanıyordu.51 Fakat bununla, kainatın yaradılışını kabul etmeyen, O'nun, tesadüfi olarak meydana geldiğini ileri süren maddeciler gibi, Allah'ı inkar etmediğini söylemek istemiştim. Buna rağmen, Spinoza'nın, yukarıdakine benzeyen sözleri çok değildir. Bu alemin “Allah'ın cesedi” olduğunu söylememiştir. Böyle bir fikri hiçbir zaman savunmamıştır. Ancak, “Allah, var olan “tek” varlıktır. Müşahede ettiğimiz alem O'nun sıfatıdır” demiştir.” Hayran: “Hocam! Bu görüşü anlatıp kritik etmekten neden çekmiyorsunuz?” Ebu'n-Nûr: “Bu görüş gerçekten saçmadır Hayran. Gelmiş geçmiş hiç bir filozof ilerde anlatacaklarım da dahil böyle bir şey söylememiştir. Bununla beraber, Gazali’nin sözünü hatırlıyorsun değil mi? “Bir mezhebi reddetmek, prensiplerini anlayıp öğrenmeden, sırlarına muttali olmadan, özünü iyice bilmeden reddetmek, körü körüne bir harekettir.” Hayran: “Evet Hocam!” Ebu'n-Nûr: Şimdi sana Spinoza'nın Varlık Birliği (Vahdet-i Vücûd) görüşünü izah edeceğim. Onu iyi anla! Ki, bu adamın şöhreti seni aldatmasın, hataya düşürmesin.” Hayran: “Şöhreti nereden geliyor?” Ebu'n-Nûr: “Metafizik saçmalıklarıyla beraber, bilim ve ahlak hakkındaki görüşlerinden..., önce, “bilim”\e ilgili fikirlerini beyan edeyim de, hem hakikatleri nasıl anlattığını, hem de “varlık” konusunda nasıl tenakuza düştüğünü gör.Spinoza, Bacon gibi deneyi her meselede ele alıp ona tam olarak güvenmiyor, (istikraiye) yolunu kabul etmiyor. Bunun tamamıyla zıddı olan (ta'lîl)i yani cüzden küle giden metodu benimsemiş ve savunmuştur. Bunlara itimat ettiği kadar, “aklımızın ilk zaruri bilgileri” diyebileceğimiz fikirlere güvenmemektedir. Bununla beraber Bacon'un prensip ve metodundan da ayrılmamaktadır. Her şeyden önce, aklımızı, kuruntu ve hayallerden temizlememiz icap ettiğini tavsiye eder.Hatta doğru bilgiye erişmede bu temizleme ameliyesinin bize çok açık bir bilgi takdim edeceğini söyler. Ve yine, hocası Dekart gibi, yanlışlardan ve fikirlerin içine karışmış bulunan hayalî düşüncelerden sakınmamızı öğütler. Hocası gibi, o da, fikirleri üçe ayırır ve nev'îlerini şöyle açıklar:Birincisi, dağınık veya kapalı, gizli bir tecrübe neticesinde elde edilenler... Bu gibi düşünce veya fikirlere itimat edilmez.İkincisi kıyasla elde edilen bilgilerdir. İtimat bakımından birincisine nisbeten biraz daha sağlamdır.Üçüncüsü ise, aklımızın kabul ettiği ve hakkında hiç bir delile lüzum görmediği düşüncelerdir.“Bütün parçadan daha büyüktür” ifadesinde olduğu gibi düşüncelere itimat edilmesini, ötekilerden ise sakınılmasını belirtmektedir.” Hayran: “Bunlar güzel... Fakat Spinoza, bu temel ve aklî düşünceler üzerine “Varlık Birliği” (vahdet-i vücûd) fikrini nasıl inşa ediyor? Hem bedaheten kabul ettiği “değişmeye ve fenaya mahkûm kainat ile Allah'ın ezelî varlığını birleştirme” düşüncesini neye dayandırıyor?” Ebu'n-Nûr: “Spinoza, hudûs ve vacib delillerinden hareket ederek der ki:“Her şey vardır ve mevcuttur. Mevcut bir şeyin, akim idrak bakımından, imkan dahilinde olması yine akla ait şu üç hükme inhisar eder;1) Cevher (substance): Değişen yüklemlere desteklik eden değişmeyen bir gerçek. Bu gerçek kendi zatında kaimdir. Yani kendi özünde var olan bir cevherdir. Kendi zatında varlığı vacib bir tek varlık. Ezelî, ebedî, sermedi tek varlık. Yani Allah...2) Sıfat veya Özellikler (attributs): Bunlar “Cevherin” kaim olma özelliklerini taşır ki, aklen varit olan bir

51 Spinoza: Yahudi asıîlı Hollandalı bir filozoftur. 1632-1677 seneleri arasında yaşadı. Panteizmin Batıda en büyük temsilcisidir. Aynı zamanda tam bir deterministtir. “Etika” adlı meşhur eseri H. Ziya Ülken tarafından dilimize çevrilmiştir.

hükümdür.3) Araz: (Accident): “Objeye iliştirilen şeylerdir.” Hollandalı Yahudi düşünürü Spinoza'nın kasdettiği anlam, bir şeyin kendisi değişmediği veya hiç değişmeden ebedî kaldığı halde, dışta görünen değişiklikler anlamına gelir. Buna karşı, cevher “özü değişmeden kalan” anlamına gelir. Yani cevher, araz’ın tam zıddıdır. İşte bu dış belirtilere, “cevher'in” dış görünüşlerine “araz” diyoruz. Böylece, “cevher'in” (vacib el-vücûd) varlığının vacib olduğunu idrak etmiş oluyoruz.” Hayran: “Bu taksimde hiç de saçmalık yok. Hatta bu sözlerin hepsi doğru ve bir hakikati ifade etmekten başka bir mana taşımaz. Çünkü Spinoza, Allah'ın varlığının “vacib” olduğunu ve kemal sıfatlarla muttasıf bulunduğunu kabul ve bu sıfatların aklen “vacib” olduğunu da itiraf etmiştir. Yani benim anladığıma göre, Spinoza görünen alemin varlığı yönünden, Allah'ın, oradan bize tecellî ettiğini söylüyor. İşte bu tecellidir ki, varlığının vacib olmasıyla beraber bir “yaratıcı” sıfatına malik bulunması bu alemin görünüşüyle, sabit ve vacibdir. Bizim aklımızın kabul ettiği bu olabilir. Allah'ın her şeye “Kadir” olması da yine bu kainatın varlığını ispat etmektedir. Bunun daha açık hikmet ve tecellisi “kainat”m muntazam bir düzen ve muhkem bir nizam içinde hareketi ve seyridir. Allah'ın İnsan'ı yaratması, ona bu hakikatleri idrak etmeye malik bir sağduyu'lu akıl vermesi Allah'ın büyük “irade” sahibi olduğuna delalet eder. O'nu ve kemal sıfatlarını idrak ederek yalnız O'na ibadet ve taatta bulunulması da hikmeti tecellisindendir.Şu hadis-i kudsi de, bu anlamı taşımıyor mu?“Ben gizli bir hazineydim. Beni tamsın ve bana ibadet etsinler diye mahlûkatı yarattım.”Ebu'n-Nûr: Söylediklerinizin hepsi doğrudur. Belki de bu düşünceleri kasdetmek ihtimali olduğu için ilk ahenk ve muvazenenin sağlam bir düşüncenin eseri olduğu akla gelebilir. Fakat aşağıdaki sözüyle aklın ölçülerin dışına çıkması hayret edilecek, bir olaydır. Spinoza diyor ki: “Allah bir şeyi yaratmamıştır. Bu mahlûkat O'nun zarurî bir tecellisidir. Yine bu tecellî sebebiyledir ki, bu alem Allah'ın arızî sıfatlarını taşımaktadır.” Hayran: “Hocam! Ben burasını anlayamadım. Spinoza, Allah'ın sıfatlarını, özellikle yaratıcı sıfatını inkar mı ediyor? Biraz önce Allah'ın kemal sıfatlarını kabul etmemiş miydi?” Ebu'n-Nûr: “Spinoza diyor ki:“Akıl, bir cevherin varlığını, zarurî olarak kabul etmek mecburiyetindedir. Tabiî ki, “cevher” sözüyle mana kastedilmektedir. Yine akıl, cevher'in özelliklerini ve sıfatlarını da hükmen kabul eder. Fakat bizim bu sıfatların hepsini müşahede etmemiz mümkün olamamaktadır. Ancak ikisinin (arazlar) da, şu görünen kainattaki eşyada tecellî ettiğini görmekteyiz. Daha doğrusu kainatın bileşimini kapsayan unsurları da müşahede etmekteyiz.Tecellî eden bu iki sıfat; Ruhlardaki düşünce, maddi cisimlerdeki uzamadır. Şu gördüğümüz her şey O'nun arızî bir tecellisidir. Binaenaleyh, insan bu iki vasfı kendisinde toplayan düşünce (La Pensee) ile sürekliliğe (L'Etendue) malik olmakla, bu iki sıfat daha açık bir şekilde tebarüz etmektedir.” Hayran: “Fakat Spinoza’nın “kesin bilgiye” ulaşma bakımından, bilimin en ulvî mertebesiyle Allah'ın varlığını ve kemal sıfatlarını kabul etmiyormuş, halbuki bu O'nun “kudret” ve “irade” sahibi olduğuna delalet etmez mi? İrade ve kudret sıfatıyla Allah'ın, bu kainatın yaratıcısı olduğunu kabul etmesi gerekmez mi? Eğer biz, bu iki sıfatı gözlerimizle görüp müşahede edemiyorsak, maddelerdeki süre ve zihinlerdeki düşünce sıfatlarından başkasını göremiyorsak da, aklımızla şunu idrak etmemizin mümkün olduğunu kabul etmek gerekir; O alemde müşahede ettiğimiz bu iki sıfatın ilahî irade ve kudret'in eseri olduğunu kabul etmemiz gerekir. Biraz önce de söylemiştik: Muhkem ve muntazam bir ilahi nizam Allah'ın hikmetinin eseridir. Kederi (Spinoza), aklıselimin gösterdiği doğru yoldan ayrılmış oıabilir?Neden “Allah bizzat düşünce ve sürekliliğe malikdir.” diyor? Halbuki, süreklilik ve düşünce sıfatlarını, kudret ve iradesiyle yaratmış olduğunu söylemesi lazım gelmez miydi?” Ebu'n-Nûr: “Size önceleri, bu gibi düşünürlerin gittikleri ve takip ettikleri yolda pek çok tehlikeler vardır dememiş miydim? İşte bu düşünürler, tehlikelerle karşılaştıkları, akıllarının aciz ve çaresiz duruma düştüğü zaman, hayalî kuruntular içinde, böylesine hayalperest fikirler içinde bocalamaya başlıyorlar.Artık her kimin doğru yol üzerinde olması yazılmışsa, O, yolu takip ederek yakın ilmine vasıl olmaktadır. Ve aklını, bu hayalî fikirlerden temizleme gücü kendilerine verilmeyenler de acze mahkûm olarak hayalî kuruntular içinde yüzüyorlar. Sonra onların, hayalî kuruntularını doğru düşünce saymaları ve bunun aklen zarurî bir düşünce olduğunu kabul etmeleri önceden Gazali’nin sonradan da İmmanuel Kant'ın belirttiği gibi, kendi hayalî kuruntularının ve saçmalıklarının eseridir. Çünkü böyle saçmalıklar, hiç bir zaman, aklın kabul ettiği hakikatlerden sayılamaz.Benim görüşüme göre, Spinoza, fikirlerini iki esas üzerine kurmuştur:Birincisi: Aklî ve zarurî bilgiler.İkincisi: Aklın düştüğü hayalî kuruntuların doğurduğu düşünceler.Spinoza kainata bakıyor ki her an değişmekte, sürekli olan hiç bir şey yok. Bu itibarla alemin değişen bir varlık olduğunu kabul ediyor. En sonunda şöyle bir hükme varıyor: “Her değişen şey, değişmeyen ve daima var olan, ezelî ve ebedî bir yaratıcıya muhtaçtır. Binaenaleyh bu varlık Allah'tır” diyor. Allah’ın varlığını kabul ediyor.Mahlûkatın “yoktan yaratılması hususuna gelince: O düzenli akıl acze mahkûm oluyor. İşte o anda, eskilerde

olduğu gibi, hayalî bir kuruntuya düşüyor ve diyor ki:“Bu mahlûkat yoktan nasıl yaratılır? Bunu kabul etmek biraz zor ve çok müşkül bir meseledir. Zira yoktan yaratılma, adet itibariyle imkansızdır. İsterse akıl noktai nazarından imkansızlık görünmesin. Böyle kabul etsek de, görünüş bakımından, yoktan yaratılma imkansızdır.” İşte Spinoza, kendi eliyle yaptığı bu kördüğüme böyle takıldı. Bir daha da içinden çıkıp kurtulamadı. Herhalde bu gibi şeylere takılıp kalan geçmiş düşünürlerin, Spinoza, ne ilkiydi ne de sonuncusu... Biraz ilerde de zikredeceğim veçhile, bu kuruntu ondan sonra gelenlerde de olmuştu. Bu içinden çıkılmayan hastalık, ancak Allah'ın hidayet ve doğru yolu göstermesiyle tedavi edilebilir. Böyle düşündü ve kuruntusuna kapılarak: “Allah “bir”dir, “tek”tir. Varlığı vacibtir. Gördüğümüz alemde tecellî edenler, onun arızî sıfatlarıdır. Böyle olması aklen zaruridir; alem ve Allah aynı şeydir” dedi.Evet! Spinoza’nın böyle bir şey söyleyeceği düşünülmezdi. Ama ne yapalım, realite bu... Kendi kendini mahkûm edercesine, bahis konusu saçmalıkları ortaya attı. Evvel muvazeneli akliyle Allah'ın ezelî ve ebedî tek varlık olduğunu kabul eden, bizlere, hayalî kuruntulardan kendimizi (aklımızı) korumamızı tavsiye eden bu bilgin, ezelî ve ebedî zatiyle kaim bulunan Allah ile, değişmeye mahkûm maddî alemin birleşmesinin saçma bir fikir olduğunu anlamış olacak ki; “Allah ile alem arasındaki farkı, ancak ayrı ayrı görüşlerle çözmenin mümkün olabileceğini” söylemiştir.Mamafih, o bir filozof, bir düşünürdü. İlk önce aklıyla hüküm yermeye başladı. Sonradan aklının bocaladığını hissedince kendisini, Varlık Birliğine verip acayip bir fikre kaptıracak kadar ileri gitti. Bununla beraber bizleri hayalî kuruntularının eseri saçmalıkları kabul etmeye zorluyordu. “Tek” ile “çok”u, “ezelî” olanla “sonu” olanı, “vacib” ile “mümkünü”, “kudret” ile “aczi” “hayır” ile “şerri”, “ilim” ile “cehli” birleştiriyor, zıt fikirler ve hayaller içinde bocalayarak şöyle diyordu: “Bunların (haşa) Allah hakkında da cem olunması aklen kabul edilen bir hükümdür.Bu düşünceye göre, Allah, sıfat ve zatında aşağıda beyan olunan birbirine zıt fikirleri toplamaktadır. Yani O, hem “bir”dir, hem de “çok”tur. Ezelîdir ve mütenahidir. Vacibdir ve mümkündür. Büyüktür ve küçüktür. Kadirdir ve acizdir. Hayırlıdır ve şerlidir. Alimdir ve cahildir.İşte Vahdet-i Vücud'un saçmalıkları bunlardır. Hayran! İnsan acze düştüğünde böyle hayalî kuruntulara kapılır. “Aklımla doğru hüküm veriyorum” zanneder, böyle konuşur. Bugünkü dersimiz burada bitti. Gelecek ders de izah edeceğim başka büyük filozoflar var. İslamiyet'in Vahdet-i Vücûd hakkındaki Görüşü farklıdır. İleride onu ayrıca izah edeceğim.”52

İkinci Bölüm

Hayran diyor ki:“Dersden ayrıldıktan sonra, o geceyi üzgün, muztarip ve sıkıntılı bir halde geçirdim. Vakit bir hayli ilerlemiş gece yarısı olmuştu. Uyku gözlerimden yavaş yavaş akıyor ve bu tatlı uykudan vazgeçmeğe bir türlü razı olamıyordum. Zihnim karışıktı. Düşünceler birbirini kovalıyor, kendime hakim olamıyordum. Sabaha yakın uyumuşum.Rüyamda babamı gördüm. Evimizdeydik. Kur'an-ı Kerim okuyordu. Duyduklarım arasında ancak şu ayeti celileyi hatırlayabiliyorum.“İnsanlar arasında bazı kimseler vardır ki, Allah hakkında tartışmaya girerler...”53

Bundan sonrasını hatırlayamadım. Babam okumasını tamamladı ve gülümseyerek bana döndü ve dedi ki:“Oğlum Hayran! Kur'an-ı Kerim okumuyor musun?”Cevap vermeden gözlerimi açtım. Yatağımdaydım. O geceyi bir fikir kargaşalığı içinde, üzüntülü biçimde geçirdim. Bu rüyadan sonra, çok sıkıntı çektim. Babamın, rüyamda Kur'an-ı Kerim'i okumamı istemesini, bu halimden hiç de razı olmadığına yordum. Bir taraftan ruhî bir bunalım içindeydim. Öte yandan rüyamda babamı görmüştüm. Allah'ın kitabım okumamı istiyordu. Böyle bir fikir mücadelesi içinde ve yorgunluğun etkisi altında, ders vakti gelmiş çatmıştı. Hocamın yanma geldiğim zaman onu Kur'an-ı Kerim okurken görmem, beni dehşet ve hayret içinde bıraktı. Geceki rüyamla uyanık halde müşahede ettiğim olay karşısında irkildim. İçeri girdiğimi hisseden hocam, okumasına son verdi. Bana doğru döndü. Üzgün olduğumu anladı. Bana:“Neyin var Hayran?” diye sordu.“İyiyim. Bir şeyim yok Hocam.”“Öyle ama seni pek iyi görmüyorum. Üzgün bir halin var oğlum.” Hayran: “Bu gece rüyamda babamı gördüm hocam.” Ebu'n-Nûr: “Hayırdır, üzülecek ne var!” Hayran: “Onu, evimizde, Kur'an-ı Kerim okurken gördüm. Okuduklarından ancak şu ayeti hatırlayabiliyorum.”“İnsanlar arasında bazı kimseler vardır ki, Allah hakkında tartışmaya girerler...”Bundan sonrasını hatırlayamadım. Babam okumasını bitirdikten sonra bana döndü ve gülümseyerek dedi ki:“Oğlum Hayran! Kur'an okumuyor musun?”Cevap vermeden gözlerimi açtım. Yataktaydım. Rüyadan sonra kendimde bir sıkıntı ve yorgunluk hissettim. 52 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 137-163.53 Hac: 22/3.

Çünkü babam bilhassa felsefe okumama hiç razı değildi. Kur'an-ı Kerim okumamı istiyordu.” Ebu'n-Nûr:“Dün gece, uyumadan önce Spinoza'nın görüşlerini çok mu düşündün?” Hayran: “Evet Hocam. Onun fikirlerini çok düşündüm. Ve bitkin bir halde uyumuşum.” Ebu'n-Nûr: “Neden?” Hayran: “Hocam, sizden ayrıldıktan sonra düşündüm. Böylesine, büyük akla sahip bir kimsenin sapıklık uçurumununkenarına gelip kendisini dalalet çukuruna atması beklenir miydi? İşte buna hayret ettim. Sonra şeytan beni:“Bu adam, hem akılca, hem de ilimce senden daha büyüktür. Salim düşünce bakımından da senden daha etraflı düşünen bir kimsedir” şeklinde vesveseye düşürdü. Ben de: “Neden bu adam, büyük aklı, engin ilmi ve salim düşüncesiyle Hocamızın zikrettiği delilleri idrak edememiş?” diye bir hayli düşündüm durdum.”Ebu'n-Nûr: “O halde Hocanın ileri sürdüğü delillerden şüphelenmeye başladın değil mi? Hayran: “Nasıl olur Hocam? Ben sizinle beraberim. Hatta eleştirmelerinizde bile...” Ebu'n-Nûr: “Olabilir. Kendi görüşlerinden veya hocanın fikirlerinin doğruluğundan şüphe edebilirsin. Özellikle böyle bir filozof karşısında! Çünkü Spinoza’nın tesiri altında kalman mümkündür. Fakat ona muasır büyük filozoflardan bahsetmemi nasıl buluyorsun? Bunlar Spinoza'dan daha ünlü bilginlerdir. Allah'a İman konusunda, hepsi de, akıl yoluyla aynı görüşe varmışlardır.Sizin gibi yeni yetişen ve tahsil çağında olan gençlerin hemen hepsi, filozofların tesiri altında kalmaktadır. Doğru bir görüşe varmak bakımından ne benim sözüme, ne aklınıza, ne de tesiri altında kaldığınız filozofların fikirlerine itimat etmeniz size bir fayda sağlamaz. Ancak hem bunlar ve hem de onlardan daha üstün fikir ve görüş sahibi olan, üstelik aynı asırda yaşayan büyük bir filozofun düşüncesi, etkisi altında kaldığınız düşünüre ait fikirlerin doğru veya eğri olmasında, her ikisini karşılaştırmakla elde edeceğiniz netice, size pek çok büyük faydalar sağlayacaktır.Şimdi sana, Spinoza'dan, daha geniş görüşlü, daha açık sözlü, çok daha büyük şöhret sahibi muasır filozoflardan bahsedeceğim. Onlar da, Allah'a inanmaktadırlar.” Hayran: “Benim de istediğim onlardır. İnanıyorum ki, fikirlerinizi, Allah'ın size bahşettiği ilahî nurun ışığında elde etmektesiniz.”Ebu'n-Nûr: “Rüyanızın yorumuna gelince: Bu, hak bir rüyadır. Kur'an-ı Kerim'de buna benzer yalnız iki ayet mevcuttur. (Biri Hac, diğeri Lokman sûresinde.)Hac süresindeki ayet şudur:“İnsanlardan bazı kimseler vardır ki, Allah hakkında bir bilgisi olmadığı halde, tartışmaya girerler. Küfründe inatçı şeytana tabi olurlar.”54

Yine aynı surede başka bir ayet:“İnsanlar arasında bazı kişiler vardır ki, bir bilgiye, delile, yollarını aydınlatacak mukaddes bir kitaba müstenit olmaksızın, Allah hakkında tartışmaya girerler.”55

Lokman süresindeki ayeti celile de şudur:“Göklerde ve yerde Allah'ın nimetlerini görüp idrak etmediniz mi? Onların hepsini (güneş, gezegen, ay, yıldız ve bulut, yağmur, hava, yeryüzü, dağ, taş, toprak, su ve her şey) siz insanların yararı ve menfaati için birer sebep kılmıştır: Hem açık hem gizli olarak, bütün nimetlerini sizin için tamamlamıştır. Durum böyle iken, insanlar arasında bazı kimseler vardır ki, bir bilgiye, bir delile ve yollarını aydınlatıcı bir kitaba dayanmaksızın Allah (varlığı) hakkında tartışmaya girerler.” buyurulmuştur.56

Görmüş olduğunuz rüya, size şunu belirtmek istiyor: Spinoza ve benzerleri, bilgisiz, mesnetsiz, aydınlatıcı mukaddes bir kitaba dayanmaksızın Allah hakkında tartışan kimselerdir. Böylece, yollarını sapıtan inatçı şeytana tabi olmaktadırlar. Babanızın rüyada sizden Kur'an okumanızı istemesi, delillerinizi Kur'an-ı Kerim'de beyan edilen bilgileri, doğru yolu, hidayete eriştiren istidlal prensiplerim öğrenmeniz içindir.”Hayran:“Bütün ruhî sıkıntılarımı, bu güzel sözlerinizle, giderdiniz! Allah da sizin bütün sıkıntı ve ıztıraplarınızı gidersin hocam. Allah'ın varlığına delalet eden belgeleri açıklamaya devam eder misiniz?” Ebu'n-Nûr: “Biraz sabırlı olunuz! Onların hepsini açıklayacağım: Her şeyin, zihnimde belli bir tertip ve sırası var. Sabırla bekleyiniz.” Hayran: “Üç büyük filozof” olarak bahsettikleriniz de kimler?”Ebu'n-Nûr: “Birincisi; İngiliz filozofu John Lock (1632-1704). İkincisi Alman filozofu Gottfried Wiîhelm Leibniz (1646-1717) Üçüncüsü de, yine Alman filozofu İmmanuel Kant (1724-1804).” Hayran: “Hakikaten, bu filozofların ününü üniversitede iken, felsefe bölümünde okuyan arkadaşlarımdan dinlemiştim.

54 Hac: 22/ 3.55 Hac: 22/ 8.56 Lokman: 31/ 20.

Hocam, ilk önce John Lock'u57 dinleyelim. O ne diyor?Ebu'n-Nûr - Birbirine zıt tezatlar ve metafizik heyecanlarla “varlık birliği” fikrine dalmış bulunan Hollandalı Yahudi Spinoza'ya karşı, aynı senede doğan ve Manş denizinin karşı tarafında, İngiltere'de yaşayan Lock, incelemelerini “insan idraki” (Essai sur L'entendement humain) konusuna teksif etmiş, derin ve geniş sağduyusu içinde, hayalî kuruntulardan uzak, aklıyla, Allah'ı bulmuş, sağlam bir imanı temsil ediyordu. Lock, aklın, idrak bakımından gücünün yetmediği konular hakkında şöyle der: “İnsan, idrak bakımından, gaybî gizliliklere vakıf olacak salahiyette yaratılmamıştır”. Lock, “bilim” konusundaki görüşlerini açıklarken doğuştan gelme kabiliyetleri inkar eder:“Muhtelif tarz ve nev'ilerde, bütün fikirler bize deney yoluyla intikal etmektedir. Bununla beraber, bazı düşünceler, de vardır ki, bizlere, bedihî ve zaruri temel bilgiler şeklinde belirmektedir. “Bakılmakla idrak etmek aynı anda olduğundan aklımız bunları fıtrî düşünceler sanmaktadır. Halbuki vahşilerle çocuklara baktığımızda bu bilgilerden yoksun olduklarını görürüz. İşte bu yönden şu neticeyi elde etmiş oluyoruz ki, insan aklı, yaratılışta, boş bir tablo gibi temizdir. Hiç bir fikir ve düşünceye malik değildir. Düz, boş bir tablo (Table Rase) gibidir. Bu düz levha yaşadıkça, deney ve gözlemlerle doldurulacaktır. Fakat biz, söz konusu düşünce ve fikirleri hayatın bize öğrettiği (deney) tecrübelerden almaktayız. Bu “deney”, hasselerimiz itibariyle, dıştan gelmekte; ayrıca tefekkür ile batinî (iç) düşünceler şeklinde elde edilmektedir.”Hasseler, birçok duyulan akla götürür. Akılda bunları, toplar, korur, aralarında mukayese yapar, birbirleriyle ilişkiler kurar. İç gözlem yoluyla, insan, bedihî düşünceleri, zarurî bilgileri idrak edebilir. Halbuki bu zarurî bilgileri, “fıtrî” bilgi ve düşünceler olarak bilmekteyiz. Haddi zatında bunlar, aklın düşünerek, tecrübe yoluyla tekevvün ettirdiği düşünce veya bilgilerdir.” Hayran: “Doğuşta zihnimize yerleştirilmiş olan “frtrî” fikirleri, Lock, inkar ediyorsa, biz hak ve hakikati nasıl bilelim? Şayet böyleyse, doğru düşüncenin temeli nedir?” Ebu'n-Nûr: “Bu, özde değişiklik yapacak bir soru değildir. Çünkü gerek zihnimize yerleştirilmiş temel fıtrî düşüncelerde gerekse bizzat aklımızın, düşünce yoluyla elde ettiği bilgilerde netice itibariyle bir fark yoktur. Önemli olan, insanların, akıl vasıtasıyla bedaheten öğrendikleri zaruri bilgilerdir. Çünkü bunlar, bir düşüncenin “doğru” veya “yanlış”lığını anlamak için kullandığımız temel bilgileri içine almaktadır. Gerek aklımızın buluşu, gerekse zihinlerimize yerleştirilmiş fıtrî düşünceler veya her ikisi birden zihnimizde yer etsin, önemli olan sağduyulu, akıl sahibi kimselerin bunların, doğruluğunu kabul etmeleridir.Lock, zihinlerimize yerleştirilmiş fıtrî düşünceleri önceden kabul etmemişse de sonradan benimsemiştir. Hatta bunları (Idees representatives) diye adlandırmıştır.“Her şeyin hakikatini çözmek için aklımızda kalıplar vardır. Fikirleri bunlarla mukayese ederiz. Binaenaleyh “doğruyu” ve “eğriyi” ancak o zaman bilebiliriz. Uygulama ne kadar düzgün ve tamam olursa, zihnimizdeki fikir kalıplan arasında, doğru olanlara, o kadar yaklaşmış oluruz.Böylece Lock, “bilim”i üç kısma ayırır:“Birinci kısım, apaçık bilinenlerdir. Aklın düşünmeksizin, ispatsız ve delilsiz olarak, kabul ettiği bilgiler.İkinci kısmı: İsbatlı bilimlerdir. Bilgi kalıplarıyla ona benzetmek ve uygulamak istediğimiz fikirlerin mukayesesinden sonra elde ettiklerimiz.Üçüncüsü: Gizli ve kapalı bilgilerdir. Bunları ispat etmek ve delil göstermek mümkün değildir. Gördüğümüz maddî alem gibi. Biz, bu alemi hissediyor, duyumlarımızla idrak edip anlıyoruz. Ama bahis konusu bilgilerimiz, açıkça bilinen şeylerden değildir. Kesin olarak, haklarında doğru bir hüküm veremiyoruz. Delil göstermek mümkün olmuyor. Çünkü biz, herhangi maddî bir varlığı hissettiğimiz zaman, onu ancak dış görünüşü, özellikleri ve sıfatlarıyla tanıyabiliriz. Hakikatini özünü, görünüşünün ötesindeki gizli şeyi bilmemize imkan yoktur. Özünü anlamak yolu bize kapalıdır. İşte bu yönden, maddî alem hakkında bilgilerimiz çok kısırdır.”Hayran: “Şüpheci sofistler gibi Lock da, hakikati anlamanın ve idrak etmenin imkansız olduğunu mu ileri sürmektedir?”Ebu'n-Nûr: “Bakıyorum ki, benim söylediklerime ve önünüzdeki kağıtta yazılı cümlelere dikkat etmiyorsunuz. Bu filozof diyor ki:“Fikirler arasında elde ettiğimiz bilgiler üç bölüme ayrılmaktadır. Birincisi: Doğrudan doğruya aklın kavradığı ve idrak ettiği, düşünmeksizin kabul edilen bilgilerdir. Mesela “Bütün parçadan büyüktür.” “Bir şey ya doğru ya yanlıştır.” Bir şey aynı anda hem yanlış hem doğru olamaz. İkinci bolümü teşkil eden bilgiler ise, mukayese ve delil yoluyla elde ettiklerimizdir. Misal olarak, aritmetik ve geometride kullanılan postulat ve teoremlerden elde edilen hakikatleri gösterebiliriz.Üçüncü bölüm maddî şeylerdir: Haklarındaki bilgilerimiz sathidir. Düşünmeksizin kabul edilen, isbat ve delil ile doğruluğu meydana çıkan veya hüccet istenmeyen bilgilerdir. Bu bilgiler hayalî ve zannidir. Ancak insanlar, hep birlikte, aynı şeyleri hissettikleri için, akıl bunların doğruluğunu ittifakla kabul etmiştir. Aslında bu, “tercih yönünden” başka bir şey değildir. İşte bu maddî varlıkları zihnimizdeki şekillere göre değerlendirmek mümkün değildir. Bunları, maddî bir şey üzerine tatbik etmek mümkün olmadığından kesin bilgi saymıyoruz.” Hayran:

57 Lock: İngiliz ampirist filozofudur. Ona göre doğuştan bilgi yoktur ve insan zihni “Boş bir levhadır”. 1632'de doğup 1904'te ölmüştü.

“Gaybî hükümleri, “Allah'ın varlığı”na ait fikir veya bilgileri, filozof Lock, hangi kısma dahil etmektedir?”Ebu'n-Nûr: Burada Lock'un yüksek ve saf (naif) görüşü ortaya çıkmakta, Allah'ın varlığını idrak ile gaybî, gizli hükümleri birbirinden ayırmaktadır. Bakınız ne diyor:“Şayet biz aklımız ve zekamızla, malik olduğumuz hasseler yardımıyla, Allah'ın varlığı hakkında biraz olsun düşünürsek, insan’ın kendi kendine, yoktan meydana gelmesinin imkansız olduğunu açıkça anlar, bir yaratıcıya muhtaç bulunduğunu görürüz. Allah'ı tanımak delillere dayandığından bedihî bilgiler kısmına dahildir. Çünkü bizim varlığımız bedihî olarak bilinen ilim çerçevesi içinde bulunmaktadır. Dekart’ın da dediği gibi, bu varlığımız, Allah'ın varlığına delalet eder. Sonra “Allah'ın varlığına delalet eden”, şu gördüğümüz ve her an müşahede ettiğimiz kainatın sağlam nizam ve intizamı, akıllara hayret ve dehşet veren güzel yaratılışı da, bizi, bir yaratıcıya doğru sürüklemekte ve bize şöyle ilham etmektedir:Bu kainatı yaratan, her şeye kudreti yeten, her şeyi bilen ve iradesiyle her şeyi yapan, ezelî ebedî bir yaratıcıya inanmak artık bedihî bir hüküm olmuştur.”Gaybî hükümlere gelince: mesela Allah'ın zatı, ruhun mahiyeti, hakkında, Lock, öyle hikmetli bir ifadede bulunuyor ki, hikmet sahiplerinin sözlerini öğrendiğin gibi bunları da iyice öğrenmelisin.John Lock, fikirlerini şöyle açıklıyor:“Şayet insanlar, aklî güç ve kuvvetleri üzerinde, etraflı ve ciddi incelemeler yapmış olsalardı, bu araştırmaları neticesinde, önlerine iki türlü düşünce çıkardı. Birisi, aydınlanmış, açık bilgiler. İkincisi, kapalı, karanlık ve müphem! Bunların arasında, anlaşılması ve idrak olunması mümkün “olan” ile “olmayanı” ayırt etmeleri gerekmektedir. İşte sözü geçen ayırım neticesinde, insanlar, kapalı, karanlık ve müphem fikirleri idrak etmede aciz olduklarını itiraf ederler. O zaman kendilerine gereken şey, çalışma ve araştırmalarını, aydınlanmış, açık meseleler üzerine toplamaları karanlık tarafı terk etmeleridir. İnsanoğlunun menfaat ve yararı bunu icap ettirir.”Hayran: “Sayın hocam! Bizde bu anlamda bir atasözü var.” Ebu'n-Nûr: “Uygun düşen bir sözü tam yerinde hatırladınız. Birûnî de “Kitab fi Tahkik mal'il-Hind” adlı eserinde zikreder:“Aydınlığın ulaştığı yer yeter bize. Işığın varmadığı noktalar ne kadar önemli de olsa bizi ilgilendirmez. Çünkü ışığın varmadığı şeyleri hisler kavramaz, hislerin kavramadığı şeyler ise hiç bilinmez.”İşte Hayran, bir “batı” filozofu ile bir “İslam” filozofunun, fikir bakımındın nasıl birleştiğini görüyorsun! Aralarında hiç bir ihtilaf yoktur. Allah'ı tanıma ve O'na inanma konusunda hemfikirdirler. Birûni’nin yukarıdaki sözünden anlaşıldığına göre, ışığın aydınlattığı, şuanın ısıttığı sahadan ileri gitmek, insan gücü dahilinde olan bir şey değildir. Hududu aştığında elbette tökezler, yıkılır... Emeklemeyi de unutur. Kendinden geçer. O zaman, Spinoza’nın düştüğü hayalî kuruntular içinde yanlış, sapık, saçma sapan hükümler vermeye başlar.” Hayran: “Anlat hocam, anlat! Leibniz'den Kant'tan anlat! Tatlı konuşmalarınızı kesmeyiniz. Hakikati anlamak ne kadar güzel ve tatlı!...” Ebu'n-Nûr: “Dinlemek istediğiniz müddetçe, gönlünüz huzura kavuştukça anlatacağım. Şimdi bana, Hüccet ül-İslam İmam Gazali’nin bir sözünü hatırlattınız. Büyük bilgin şöyle diyor:İnsanoğlunun, en çok zevk duyduğu şey, bir konuyu anlamak ve bilmektir. Anlamadığı şeyden zevk duymadığı gibi, ona düşmandır da. Evet, anlatacağım!. Fakat vaktimiz, bu gece, kafi gelmez. Bunun için sadece Wühelm Leibniz'den bahsedeceğim.”58

Hayran: “Hocam, Leibniz de, Lock, kadar, ileri ve yüksek görüşlü bir bilgin midir?” Ebu'n-Nûr: “Bir noktada aynı seviyededirler. Bilgide eşittirler. Diğer bazı konularda ise aralarında ihtilaf vardır. Bazı me-selelerde, ondan daha geniş bir fikre sahiptir. Bir başka noktada ise çok kısa görüşleri olduğu hiç de gözden kaçmamaktadır.” Hayran: “Nasıl hocam?” Ebu'n-Nûr: “Leibniz, imanda Lock'la aynı derecededir. Allah'ın varlığını ispat hususunda ondan daha ileridir. Ama Boş Levha (table rase) konusunda ona muhaliftir. Ancak, “Lock'un hikmeti”ne itirazda pek ileri gitmekte ve şuanın aydınlattığı sahanın sınırını, karanlıklara doğru, aşmaktadır. İşte o zaman tökezliyor ve emeklemeye başlıyor. Bununla beraber, büyük Alman bilgini Leibniz'in, geniş bilgi, derin düşüncesi vardır. Özellikle “yaratıcı”, “yaratık”, “bilim” ve “varlık” felsefesinde ufku geniştir. Fakat madde ve ruh konularında yanılmıştır. “Ruh” ile “cesedin” - zannettiğime göre “bir” olduğunu savunması bundandır.Leibniz, ilk devirlerinde Dekart’ın görüşlerini, bilhassa zihnimize yerleştirilmiş temel, fıtrî bilgiler konusundaki düşüncelerini savundu. Öte yandan Lock'un: “Aklımız, ilk yaradılışta boş, düz bir levhadan ibaretti. Üzerinde hiç bir bilgi yoktu. Bütün bilgilerimiz ne aklıevvelden ne de doğuştan gelmektedir. Bunları ancak deney yoluyla elde ederiz” şeklindeki görüşüne itiraz ederek, bilginin İnsan aklının yeni yeni tahliller yapmasıyla elde edileceğini ileri sürmüş, bununla, Dekart ile Lock arasında, vasat bir görüş savunmuştur.

58 Leibniz: Alman filozofudur. 1646'da doğdu. 1716'da öldü. Felsefe tarihinin en büyük simaları arasında yer alır. Mondoloji'nin kurucusudur. Eserlerinden “Monadoloji”, “Metafizik Üzerine Konuşmalar” ile “İnsan Zihni Üzerine Yeni Denemeler” in giriş ve birinci kısımları Türkçeye tercüme edilmiştir.

Bu konudaki sözü şöyle:“Bilimi, tecrübe yoluyla ve ona istinaden yalnız bu yönden tefsir edip açıklamamız doğru değildir. Lock'un: “Deney, bilginin tek yoludur” görüşü yanlıştır. Çünkü bilim, yalnız bu yoldan bize gelmez. Başka geliş yolları da vardır. Bizim “zarurî ve küllî hakikatler” (Verites necessaires et universelles) olarak bildiğimiz fikirler vardır. Bunlar tecrübeden daha ulvî hakikatlerdir. Ne var ki, biz bunları, yine de tecrübe yoluyla keşfetmekteyiz.Hülasa, bu hakikatler, zihnimize, yaratılışta, bil-kuvve yerleştirilmiş düşünce ve bilgilerdir. Bunları elde etmek için, elbette deneye başvurmamız gerekir. Şayet deney olmasaydı onları keşfetmemize imkan yoktu. Bununla beraber, şunu da unutmamak gerekir ki, deney, hakikatleri, bizzat tekevvün ettirerek meydana getirmez.” Böylece, Kant’ın görüşüne iştirak etmektedir.“Akılda, hasselerden gelen ve dıştan algılanan herhangi bir düşünce yoktur. Bizzat düşünceler aklın ta kendisidir. (IIn'y a rien dans I'intelligence qui ne vienne des sens, si ce n'est I'inteiligence elle meme).”Leibniz, yaradılıştaki fıtrî düşüncelerin mevcudiyetini tekid etmiş; bu zarurî ve temel fikirler yoluyla “icad”, “mucid” ve “mevcud” hakkındaki meseleleri halletmiş, Allah'ın varlığını ispatlayarak kemal sıfatlarını belirtmiştir. Böylece, kainatin, Tanrı'nın bir parçası olmadığını, ancak onun, Allah'ın bir yaratığı olduğunu bildirmiştir. Leibniz, mahlukatı, Allah'ın yoktan meydana getirdiğini kabul etmiş ve bunun “mümkün” olacağını da ispatlamıştır.” Hayran: “Bu “yoktan yaratma” meselesini nasıl izah etmiş? Çünkü onun gibi rasyonalistlerden (akılcılardan) birçoğu ileri gidememiş, yerinde saymıştır.” Ebu'n-Nûr: “Leibniz, bu meseleyi, Farabî, İbn Sina, Dekart ve Lock'un istidlal metodunu izleyerek halletmiş ve böylece, sağlam bir inanç içinde, açık ve güzel bir izahla ispatlamış, sağlam aklî delillerle ve açık bir ifadeyle, bu ispatlarım kuvvetlendirmiştir. Aklının doğru görüş ve isabetli hedeflerinden ayrılmayan her insan, bu istidlaller karşısında, susmaktan başka çare olamadığını itiraf etmeye mecburdur.İyi dinle Hayran, bak ne diyor!” Hayran:“Hocam, iki kulağım da sizde, sizi dinliyorum.” Ebu'n-Nûr: “Leibniz diyor ki:“Akla dayanan bilgilerimiz iki büyük ilkeden (prensipten) yola çıkar:1) Çelişmezlik İlkesi (tenakuz prensibi) (Le principe de contradiction)2) Yeterli Sebep İlkesi (Le principe de raison suffisante). Bunları şöyle izah edebiliriz:Tasavvur edip düşündüğümüz her şey, ya mümkün veya değildir. Aklımızda bir tenakuz (çelişme) vaki olursa, muhakkak ki bu imkansızdır. Yani müstehildir.Akıl'la çekişmeyen her tasavvur, “mümkün” olan hükümdür. Yani aklen vaki olması imkan dahilinde olan bir hükümdür.İşte bu esaslara dayanarak, her müşahede ettiğimiz şey, zarurî sebepler kanunu dahilinde hareket etmekte ve hatta vücut bulmaktadır diyoruz. Bu gördüğümüz “sebeple”, onların vuku bulması ve tekevvün etmesine, bu illetin (sebebin) yeterli olması kafidir. Şayet “yeterli bir sebebin bulunmaması” bahis konusuysa, o zaman aklî bir çelişme (tenakuz) meydana gelmesi gerekir. Bu itibarla ve bu iki esas ilkeye dayanarak, bilimi elde etmek imkan dahilindedir. Ayrıca vaki olan hakikati tahlil de mümkündür.Çelişme ilkesine dayanarak bir şeyin “husule” gelmesi ve “mümkün” olması hükmünü verebilmek için şöyle bir soru sorabiliriz.Soru: Bir şeyin tasavvurla elde edilmesi ve vuku bulması anmda, akılda bir çelişme (tenakuz) husule gelirse durum nasıl olur?Cevap: Tasavvur edilmesi anında, şayet aklen bir çelişme (tenakuz) vaki olursa, o şey “imkansız” hükmündedir. Yani müstehildir.Aklen bir çelişme (tenakuz) bahis konusu olmadığı takdirde, o şey “mümkün” dür. Akıl, bu hükmü; azci dolayısıyla, uzak görse de bu, imkan dahilinde olan yani “mümkün” bir hükümdür.İkinci bir soru da, bir şeyin varlığının “zarurî” olduğuna hükmetmek için sorulabilir:Soru: Bir şeyin tasavvuru söz konusu olduğu zaman, varlığının zarurî olmaması halinde aklen bir çelişme (tenakuz) vaki olur mu, olmaz mı?Cevap: Eğer varlığının tasavvur edilmemesi halinde, aklen bir çelişme (tenakuz) vaki olması “vacib” ise, onun varlığı “vacib” demektir. Öyle değilse “vacib değildir”.Şimdi, ikinci esas olan “ilkeye” geçelim ve onu açıklamaya çalışalım. Yalnız biraz dikkatli olalım, çünkü iyi anlamak gerekir. Leibniz diyor ki:“Müşahede ettiğimiz hakikatlere geçerek ve “yeterli sebep” ilkesine dayanarak şöyle bir açıklama yapabiliriz. “Yeterli sebep” ilkesine istinaden müşahade ettiğimiz hakikatleri inceleyince şunu görürüz: Her vakinin, bir vukubulma sebebi bulunması zarurîdir. Ve bu sebebin, “yeterlilik” sıfatını taşıması, vakinin meydana gelişi bakımından, elzemdir. Öyle ise, “yeterli sebebin” varlığı, aklen “vacib” dir. Bunun aksi demek olan, “yeterli sebep” in inkarı ise bir “çelişme”dir. Yani böyle bir hükmün aklen kabulü mümkün değildir. Çünkü onun aklen “vacib” olması, yine vacib hükmünden sayılmaktadır.”Böylece, iki esas ilkeyi, aklî ve mantıkî bir şekilde açıklamaktadır.İşte, Leibniz, varlık konusundaki görüşlerini bu esaslara dayanarak bir temel üstüne kurmuştur. Ayrıca “yoktan

yaratma”, “yaratıcı olma” gibi hükümleri de bu esas üzerine dayandırmış, netice itibariyle, Allah'a inanmış, onun “yaratıcı” ve yoktan var edici bir kudret olduğunu, her şeyi O'nun yaratığını, akıl ile ispat ederek, kabul etmiş, Allah'a muttasıf olduğu bütün kemal sıfatlarıyla iman etmiştir.Allah'a iman ve onun varlığı, “mümkün” bir hükümdür. Bu itibarla, “var olma” düşüncesinde aklî bir çelişme olmayacağı açıktır. “Böylece, Allah'ın “varlığı”nın “vacib” olduğunu kabul etmiş ve bunu aklen de ispat etmiştir. Ona göre bu mahrukatın “yoktan yaratılması” mümkündür. Yoktan yaratılmanın Allah'a nazaran “mümkün” olacağını da, ayrıca aklî delillerle beyan etmiştir. Akıl, onu tasavvurdan aciz kalsa da bunun mümkün olacağını ispatlamıştır.Sonra gördüğümüz ve müşahede ettiğimiz kainata dönerek; bu alemin vaki olan bir şey olduğunu kabul etmiş, kendi kendine meydana gelmediğini, ancak bir “yaratıcı tarafından halk edildiğini ileri sürmüş ve buna inanmıştır. Çünkü “kendi kendini yarattı” dediğimiz anda aklen bir çelişme (aklî bir tenakuz) vaki olmaktadır. Halbuki akıl, böyle bir şeyi kabul etmemektedir. Görülüyor ki, bu kainat, Allah tarafından yaratılmıştır.Madem ki, görüp müşahede ettiğimiz bu alem “vaki” bir hakikattir, öyleyse bunun meydana gelmesi, vücut bulması için yeterli bir “sebeb”e dayanması elzemdir. “Yeterli sebep” olmadığı anda da alem yoktu ama O “vardı”. Bunun inkarı gayri mümkündür. Öyle ise, yeterli sebebin bulunması hem elzem, hem de vacibdir.Bu “yeterli sebeb”in, ayrıca sonsuz bir kudret, hikmet ve iradeye sahip olması da elzemdir. Hatta bütün kemal sıfatlarına malik olması gerekir. Şu halde, varlığı vacib olan, sonsuz hikmet, kudret ve bütün kemal sıfatlarına sahip, yeterli sebep ancak Allah'tır. Bunun inkarı, aklî bir çelişme olur. Zira “yeterli sebeb”i inkar, aklın kabul etmeyeceği bir hükümdür. Öyle ise kendi zatında varlığı vacibdir.”Hayran: “İkna edici bir ifade! Bu derece kesin ve güzel bir isbat şekline şahid olmadım.” Ebu'n-Nûr: “Var, var, ey Hayran!. Bundan daha kesin delil ve hüccetleri ihtiva eden “Allah'ın Kelamı”nı unutma! Babanız da onu okumanızı istiyordu. Çünkü orada daha muazzam delil ve ikna edici ayetler bulacaksın. Onu okudukça daha çok huzur ve sükûna kavuşacaksın. İstediğin her delil ve hüccetlerin bütün metot ve ve nevilerini orada bulacak, daha açık bir ifadeyle, akılları ikna edici belgeler göreceksin. Sana şu anda tavsiye edeceğim şey, daima Kur'an-ı Kerim okumandır. Aradığın her mantıkî ve aklî delilleri, felsefenin öne sürdüğü bütün isbat örneklerini yalnızca Kur'an'da bulacaksın.” Hayran: “Allah'ın Kelamı Kur'an-ı Kerim'in, bundan daha derin ve beliğ, daha kuvvetli hüccetlere malik olduğuna ve daha sadık sözleri beyan ettiğine inanıyorum. Ancak, lügat, lafız, ifade ve üslup bakımından, onun derin belagatini idrak etsem de, bizim şu andaki konumuzla ilgili manaları anlayamıyorum. Eğer zatı aliniz lütfeder ve bu hususları açıklarsanız çok iyi olur.” Ebu'n-Nûr: “Tefsir alimlerinin ve edebiyat bilginlerinin çoğu, Kur'an-ı Kerim'in belagat yönünden, mucize olduğunu ileri sürerler. Fakat Kur'an-ı Kerim'in akılları durduran sihirli beyanı bir yana, bu mukaddes kitabın en önemli, bir mucize niteliğini taşıyan en kuvvetli bölümü, Allah'ın varlığına delalet eden, kemal sıfatlarını, mahlukatın yaratılışını, imansız kişilere karşı ileri sürdüğü ikna edici reddiyeleri açıklayan ve bunları aklî, mantıki delil ve isbatlara dayanarak, izah eden ayetleridir.Evet! Bu ayeti celilelerdeki ifade ve manalar, daha açık, daha geniş anlam taşıyan, daha muazzam ve kesin bir icaz ve belagatı havidir.Bunların açıklanması meselesine gelince: Biraz önce de ifade ettiğim gibi, -yeri gelince- onları size açıklamaya çalışacağım. Hayran: “Eğer Leibniz, Allah'ın varlığı ve kemal sıfatları hakkında beyan buyurduğunuz görüşlere sahip ise, takıldığı noktalar neler?” Ebu'n-Nûr: “O'nun takıldığı husus, ruh ile cesedin birleşmesi konusunda akimin acze düşüp bunu idrak edememesidir. Bu kendi anlayış ve idrakine göre yapılmış bir tefsirdir. Yukarıdaki açıklamada ileri sürdüğü görüşler, Malebranch'a tamamen uymaktadır. Hatırlayacaksınız. Malebranch, “Geçmişte, birbirine uygun bir düzen içinde birleşme” fikrini ortaya atmış ve bu sözüyle son derece ileri gitmişti. Fakat Leibniz, bahis konusu fikri biraz daha açıklar ve biraz daha ilerleyerek “Mutlak zorunluluk” fikrini ortaya atar. Aklî bir sınır içinde bunu kabul eder. Böylece, Allah'ın hikmet ve kemal sıfatlarıyla bağdaşmayan bu aşırı görüşü, daha önce, arkadaşı Malebranch'ın da kabul ettiği gibi, aynen benimser.Leibniz, bu hususta diyor ki:“Müşahede ettiğimiz alem (evren), ruh ve cisim bakımından monatlardan, meydana gelmiştir. Monatlar, dıştan bir etkiye maruz kalmadıklarına göre, kendi iç etkileriyle değişirler. Her birisi müstakil bir özelliğe sahiptir. Kendileri için vazolunan bir kanun üzere hareket ederler. Her atomda (zerrede) iki yön vardır. Bir tarafı maddî, öteki tarafı ruhî'dir. Maddî taraf kendi kendine ve kendi içinde münfaildir. Öteki taraf ise ruhî cepheyi teşkil etmektedir ki, yapıcı ve esas fail taraftır.İşte “monat'lar, bu şekildedir. Yaratılmakla başlar, yok olmakla biterler.” Hayran: “Peki, Hocam, eğer bu zerreler (atomlar), birbirleriyle birleşmiyorlarsa nasıl oluyor da kendi iç etkileriyle değişi-yor ve hareket ediyorlar? Yanıt nasıl, reaksiyona giriyor, değişik hareket sağlıyorlar?” Ebu'n-Nur: “Leibniz, bu sorunun cevabını vermek için, biraz önce geçen ve Malebranch tarafından ortaya atılan şu fikri

benimser:“Geçmişte birbirine uygun bir düzen içinde birleşme.” Ve sözlerini şu ifadelerle açıklamaya çalışır:“Monat'lar, Allah'ın irade ve kudretiyle değişmekte ve hareket etmektedir. Öyle bir durum alırlar ki, birbirleriyle birleşmiş gibi görünseler de, gerçekte, aralarında birleşme yoktur. Fakat belli bir nizam ve ilahi kudret tarafından düzenlenen kanuna uygun bir şekilde birbirlerine uyarlar. Hakikatte birleşmedikleri halde, görünüşte birbirlerine uygun kanun içinde birleşme, ayrılma ve değişme hareketlerini sağlarlar. Böylece, Allah'ın vazettiği önceki düzene uygun bir şekilde hareket ve değişmelerini tamamlarlar.İşte ruh (akıl) ve cesedin birbirleriyle olan ilişki ve bağlantısı da aynen böyle bir düzen üzerine kurulmuştur. Çünkü akim, kendine mahsus ayrı özelliği ve hareketi vardır. Cesed de kendisine göre özelliklere sahiptir. Fakat bunların her ikisi, hareketlerini, birbirinden tamamıyla ayrı bir düzen içinde ve Allah'ın kudreti sayesinde sağlamaktadır. Her ikisinin hareket ve değişmeleri birbirine tamamıyla uygundur. Akıldaki her fikir, cesedde, düşüncesine uygun bir hareket tarzı meydana getirir. Sanki aralarında bir ittifak ve anlaşma varmış gibi birbirlerine uygun hareket etmektedirler. Aklın verdiği bir hükme cesedin muhalefet etmesi düşünülemez. Çünkü yaratılışta birbirleriyle anlaşma ve ittifak halindedirler. Hakikatte aralarında birleşme ve birbirlerini etkileme diye bir şey yoktur. Fakat zahiren bize böyle görünmektedir. İşte bu, “geçmişte Allah tarafından vaz' edilen birbirine uygun bir düzen içinde birleşme neticesinde olmaktadır.” Hayran: “Leibniz tarafından ileri sürülen fikir, imkan dahilinde olan bir görüştür. Çünkü tasavvur edildikleri zaman akılda bir çelişme olmayacağı aşikardır. Ancak zihnimi kurcalayan şöyle bir soru var:“Leibniz’in ileri sürdüğü fikre dayanarak, ruh ve ceset arasında, gizli bir birleşmenin varlığı tasavvur edildiği zaman, acaba aklî bir tenakuz vaki olur mu olmaz mı?Eğer böyle bir tasavvurdan dolayı akılda herhangi bir çelişme vaki olmazsa o, “mümkün olan” bir hükümdür. Durum böyle iken, neden Leibniz, ruh ile madde orasında varlığı tasavvur edilen zor bir meseleyi kolayca geçerek daha güç bir çıkmaza girmekte, böylece kötü neticelere sebep olmaktadır?” Ebu'n-Nûr: “Sözleriniz doğru. Mademki bilmiyoruz, öyleyse ebedî olarak bilmemeniz gerekmektedir. Ruh ile ceset arasındaki birleşme meselesini de ilelebet bilmememiz mümkün ama, bilakis imkan dahilindedir. Burada Leibniz'e söyleyeceğimiz tek kelime “O mümkündür”den ibarettir. Ve bu, kafidir sanırım. Zira bunun tasavvuru halinde, akılda bir çelişme meydana gelmesi lazım gelmez. Binaenaleyh, bahis konusu imkan dolayısıyla meseleyi şu şekilde ifade etmemize hiç bir engel yoktur.“Bu, Allah'ın kudret ve inayetiyle olmaktadır.”Eğer böyle deseydi bu kadar talil ve tahlile lüzum yoktu. Gerçekten zor ve içinden çıkılmayacak meselelere girmeye, neticede Cebriye mezhebi'nin görüşlerini ileri sürmeye, Allah'ın hikmet ve adaletine aykırı bir görüşü uzun uzun savunmaya lüzum yoktu.” Hayran: “Hocam; Biraz önce sizden işittiğime göre, Leibniz, “alemin sonsuz kemale sahip” olduğunu söylemiştir. Bu sözün manası nedir? Şu gördüğümüz, serlerle dolup taşan alemi neden böyle nitelendiriyor?” Ebu'n-Nûr: “Meşhur bir filozof olan Leibniz, mütefail bir delille, içinde yaşadığımız kainatı, her şeyiyle muhkem ve berkemal görmüş; müşahede ettiğimiz nizam ve intizamın güzelliğini, Allah'ın, kemal sıfatlarına sahip olmasının ispatı şeklinde değerlendirmiştir. Bu görüşünü, aklî dayanağı olan “aynîle vaki” şu kainatın “yeterli sebep İlke”sinden istintaç ederek ortaya koyduğunu belirtmektedir. Daha sonra, bahsi geçen delile dayanarak “Allah'ın tam kemale sahip” olmasının “vucub”unu açıklamaktadır. Çünkü aklın idrak ölçüsünün kabul ettiği bir hakikat varsa, müşahede ettiğimiz bu alemin daha güzel bir nizam ve intizam içinde olmasıdır.Yalnız burada belirtilmesi gereken ve açıklanması zarurî olan bir nokta var:Bize düşen vazife, bu aleme tek bir zaviyeden bakmamaktır. Belirli ve dıştan görünen, fenaya mahkûm, mahdut bir zaman içinde cereyan eden şerli olaylara gözlerimizi dikmemiz ve yalnız bu konuda düşünmemiz yeterli değildir. Bunun daha ötesinde, şer unsurlarının arkasında gizlenen hayırlı hakikatleri görmemiz, hatta bu serlerin bizi hayra ilettiğini unutmamamız gerekir. Bize düşen; her şeyin ardında bir hikmetin gizlendiğini unutmamaktır.Şayet biz, müşahede ettiğimiz bu aleme, toplu halde bakarsak şer olarak gördüğümüz şeylerin, gerçekte bizi hayırlı hedeflere ileteceğini görürüz. Leibniz'in “şer”lerle ilgili sözleri -daha önce birçok filozof ve kelam aliminin ifade ettiği gibi- bana, meşhur edib Cahız’ın şu sözlerini hatırlatıyor:“Dünyanın başlangıcından fani oluşuna kadar devam eden zaman içinde, şer ile hayrın, faydalı ile zararının, sevgi ile nefretin, değerli ile değersizin az ile çoğun, birbirleriyle karışık halde, bulunması, insanın menfaat ve maslahatının iktiza ettiği bir gerçektir. Eğer yaratılışta sadece “şer” olsaydı, bütün mahlûkat helak olurdu. Yahut sadece “hayır” olsaydı o zaman imtihan olmazdı. Güzel düşüncelerin sebepleri kesilirdi. Bu itibarla hikmet ve fazilet mefhumları da yok olurdu. Seçip beğenme hakkı yok olsaydı, seçip beğenilecek şeyler arasında bir ayırım yapmaya lüzum kalmazdı. Bir bilgin ne bir şeyi tespit ve tayin edebilir, ne de onu belirtebilirdi. Yani ilim mefhumu ortadan kalkardı.Tedbir almak, zararı defetmek, yararlı şeyleri celb etmek, beyan edilen bir şeyde herhangi bir tercih bir musibete karşı sabretmek, memnun olunan bir şeye şükretmek mümkün olmazdı. İki şey arasındaki derece farkının belirtilmesi, kazanılan bir muzafferiyetten dolayı sevinilmesi, galibiyet neşesi, onun insana verdiği izzet ve

şerefin gururu, bir hakkın sorumluluğunun taşınması ve ondan mesul olunması beklenemezdi. Batılın, zillet ve aşağılığın kötülüğü ileride elde edilecek gaye ve amaçlara ulaşma emellerini doğururdu. Ne büyük hikmet adalet sahibidir Allah! Bizim şer zannettiğimiz şeyler, aslında bizzat menfaattir. Yararlanmamız için bizi hayra yönelten O'dur. Nimetlerinin birer “aracı” olduğunu idrak edip anlamak büyük mutluluktur... Evet, zararların netice itibariyle, daha büyük yararlara götüren birer nimet olduğunu idrak etmek ne güzeldir! Allah'ın her şeyi noksansız yaratması, hepsini berkemal kılması, her şeyde bizler için nimet vermesi, bunları tamamlaması ne büyük ve azametli bir ilahî hikmetin tecellisidir! Acaba biz bunları idrak nimetine ne zaman kavuşacağız?!...”Hayran: “Hocam, hakikaten bu sözler, üstün bir belagat ve hikmet eseridir.”59

Üçüncü Bölüm

Hayran şöyle devam ediyor:“Ertesi gün, ders vaktinde, hocama gelmiştim. Yüzündeki tatlı bir gülümseme dikkatimi çekti. Elindeki kitaba şöyle bir göz attım. Urduca yazılmış bir eserle meşgul olduğunu gördüm.Memleketimin diliyle yazılmış bir kitabın hocamın elinde bulunması beni memnun etti. Evvelsi gece geçirdiğim ruhî sıkıntıdan eser yoktu. Bilakis bugün çok sevinçli ve memnun bir halde hocamın karşısına oturmuştum. Biraz sonra hocam başını kaldırdı ve bana baktı. O bu sevinçli halimden memnun olacak ki, bana şöyle dedi:“Hayran! Bakıyorum, bugün sevinçlisin. Yüzünde memnunluk belirtileri parlamaktadır. Geçen akşamki haline benzemiyorsun. Seni “hal sahibi” olarak adlandırmak yerinde olur, zannederim. Nedir bu memnunluk hali? Yoksa elimde milletinin diliyle yazılı kitabı görünce mi sevindin? Herhalde öyle olsa gerek. Annenin, babanın, eş, dost ve yakınlarının, hatta vatanının sevgi ve hasreti seni yıpratmış olacak ki, bu kitabı elimde görünce heyecanlandın!” Hayran: “Evet, hocam! Düşündüğünüz gibiyim. Elinizdeki kitap kimindir?” Ebu'n-Nûr: “Bu kitap, hocam meşhur Şeyh El-Cisr'indir.” Hayran: “Hindistan veya Pakistan alimlerinden midir hocam?” Ebu'n-Nûr: “Hayır! Şam bilginlerindendir. Fakat kitap Urduca ve Türkçe'ye çevrilmiştir. Elimdeki Urduca nüshalarından biridir.” Hayran: El-Cisr'den bahsetmenizin zamanı geldi mi? Çünkü konuşmalarınızda, yeri geldiği zaman, ondan bahsediyorsunuz. Yoksa “üçüncü filozof” olarak İmmanuel Kant'tan mı söz edeceksiniz? Onun felsefe ve görüşlerini dinlemek ve öğrenmek istiyorum.” Ebu'n-Nûr: “Hayır! Henüz Şeyh El-Cisr'den bahsetmenin zamanı gelmedi. Yarınki dersimiz ona ait olacaktır. Bu gece ise septik filozof İngiliz (İskoçyalı) David Hume (1711- 1776)'den bahsedeceğim.60 Son asrın, Allah'a inanmış filozoflarının başı sayılan İmmanuel Kant (1724 - 1804)'dan ise Hume'den sonra bahsedeceğim.” Hayran: “Hocam! Şu “şüphecilerin başı” dediğiniz zattan bahsetmemenizi istiyorum. Çünkü birçok fikirlerini işittim. Onlarda felsefeye benzer bir görüşe rastlamadım. Sözleri, gayri mantıkîdir.” Ebu'n-Nûr: “Muhakkak ki, David Hume, felsefe eleştiricilerine göre “filozof” sayılmaz. Çünkü o, ortaya, müsbet bir felsefe atmamıştır. Ancak kendi şüphesi içinde yanmış ve her şeyi inkar etmiştir. Hatta aklını ve Rabbini bile. Şayet Hume'den bahsetmezsem Kant’ın değerini takdir etmek, biraz değil, çok zor olur. Hume'yi anladıktan sonradır ki, Kant’ın ne büyük bir filozof olduğunu göreceksin. Çünkü Kant, çok kesin ve kuvvetli! delillerle akla ve Allah'a imanın müdafaasını yapmıştır. Kant’ın üstünlüğünü böylece takdir edeceksin.” Hayran: “Nasıl Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Evet, Hayran! Eğer Hume'nin şüphesi olmasaydı Kant, uzun ömrünü, boşuna harcayarak akıl tarafını tutan ve savunan büyük eserlerini meydana getirip yazamayacaktı.” Hayran: “Hume aklını ve nefsinin varlığım nasıl inkar etti?” Ebu'n-Nûr: “İlk sofistler ve septikler, her şeyi, inkar etmediler mi?” Hayran: “Evet, ettiler. Fakat sofistler insanları aldatıyordu. İlk septikler ise, meseleyi “Bilinemezcilik” prensibine kadar götürerek menfî bir karara vardılar. Onların yaşadığı çağda felsefenin ufku çok dardı. Elde ettikleri sonuçlar da bugünkünden daha azdı. Bugün felsefenin ufku çok genişledi. Varılan sonuçlar arttı. Dekart, Lock, Leibniz ve ötekiler gibi, dirayetli akıl ve mantık gücüne malik kişilerin yanında, aynı devirde yaşayan ve şüphecilerin başı addedilen Hume'nin “şüpheye düşmesini” aklıma sığdıramıyorum. Bu büyük filozoflardan sonra hem aklından, hem nefsinden hem de Rabbinden şüphe etsin. İşte bunu bir türlü kabul edemiyorum Hocam!” Ebu'n-Nûr: “David Hume, “Bilim felsefesi”ne Lock'un görüşlerine tabi olarak başladı. Lock gibi, o da doğuştan elde edilen bilgileri inkar etti. İddiası şöyle:

59 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 164-183.60 David Hume: 1711-1776 yılları arasında yaşamış bir İngiliz filozofudur. İdealistlere ve materyalistlere karşı şüpheciliği ileri sürmüş İngiltere'de akılcılığa karşı koyan tecrübeci fenomenizm mektebinin en büyük temsilcileri arasına girmiş, fenomenizm ve pozitivizmin müjdecisi olmuştur. Kant'ı dogmatik uykusundan uyandıran ve tenkitçi felsefeye yönelten odur.

“Önümüzdeki bütün fikirler, ancak ve ancak, “deney” ve “duygular” yoluyla elde edilmektedir. Bu iki yoldan başka bir şekil yoktur. Birleştirilmiş düşünceler, toplanmış fikirlerden başka bir şey değildir. Fakat bize, hasselerimiz yoluyla gelen bilgiler arasında, söz konusu mürekkep fikirlere benzeyen düşüncelere rastlamayınca, “bunlar aklımızın buluşudur,” zannına kapılıyoruz.”Eğer Hume, bu görüşleriyle iktifa etseydi ve burada dursaydı, meselenin biraz daha kolaylıkla halledileceğini zannederim. Fakat daha ileri gitti. “Fıtrî fikir”lerin basit şeyler olduğunu, şurdan burdan toplanmış düşüncelerden meydana geldiklerini ileri sürdü. Halbuki, temel aklî düşüncelerin aklımız tarafından meydana getirildiği” düşüncesi imkan dahilinde olan bir hükümdür. Mesela bunlardan birisi, “sebebiyet” kanununu inkar etmesidir. Bunu şöyle izaha çalıştı:“İlk sebeple sonuç arasında bir bağlantının bulunduğunu kabul etmek vehmi bir inanıştır. Aslında belli bir esasa dayanmaktadır. Çünkü dış görünüş ile ilgili bir olayı, başka bir dış görünüş olayının takip ettiğini görür ve müşahede ederiz. İlk gördüğümüz sebebi, bir bağlantının bulunduğunu mantıkça kabul ederiz. Halbuki bu iki olay, yani sebeple sonuç arasında, aklî bir bağlantı yoktur. Böyle bir ilişkinin varlığı iddiası, ancak hayalî bir hükümdür. Zira birinci zahirî görünüşü, ikinci zahirî görünüşe “sebep” göstermek doğru değildir. Çünkü ortada “sebep” diye bir şey yoktur. Ancak bu aklımızın kuruntusudur. Bu itibarla “sebebiyet kanunu”, olsa olsa, geçmiş deneylerimiz neticesinde elde edilen “illet” prensiplerinden başka bir şey değildir. O halde, gelecekteki bir şey için “sebep” gösterilmeleri ihtimali çok azdır.” İşte Hume, “sebep” kanununun varlığını bu şekilde inkar etmektedir.” Hayran: “Hume'un, “sebep ile sonuç” veya “iki phenmen” arasında bir bağıntı olmadığını ileri sürmesi ve bu bağıntının zarurî olmadığını kabul etmesi; Gazalî ile İbn Rüşd'ün, onların “sebep ile müsebbip” hakkında verdikleri hükme benzemiyor mu? Ebu'n-Nûr: “Gazalî'nin, “sebep kanunu”nu yanlış anlamanız beni üzmez. Zira birçok kişiler, sizin gibi, “Tehafüt El-Felasife”yi okumuş, fakat yanlış anlamıştır. Bu sebeple, Gazalî'nin “sebep” kanunu konusunda, daha önce yazdıklarımızı bir daha gözden geçirmeliyiz. Çünkü tekrarda fayda vardır, kanaatindeyim.”Hayran diyor ki; “Ben elimdeki notları inceledim ve aradığım bahsi buldum. Hocama okudum. Bana “Ne anladın?” diye sordu. Ben de: “Hocam, bu iki görüş arasında fark göremedim. Gazalî;“Sebep ile müsebbip (sebep ile sonuç) arasında mukayese yapmak, bu iki unsurun zahirî görünüşlerini, birbirinin sebebi olarak kesin şekilde karara bağlamak doğru değildir” der. Hume ise aynı fikri savunur” dedim.Ebu'n-Nûr: “Hayır, Hayran! Hakikat öyle değildir. Bahis konusu iki söz arasında çok büyük farklar olduğu gibi görüş ayrılıkları da vardır. Şu halde Gazali’nin fikrini yeniden izah etmem lazımdır. Lütfen bana kulak ver. Sözlerimi dikkatle dinle!” Hayran: “Kulağım sizdedir Hocam, sözlerinizi dikkatle dinleyeceğim.” Ebu'n-Nûr: “Sizin kolay anlayamayacağınızı sanıyorum. Bu sebeple Gazalî'nin verdiği misal ile söze başlamak istiyorum. Çünkü siz de, bu usul ve metod ile yetiştiniz. “Bilim” den maksat “Yakîn” ilmine erişmek olduğunu biliyorsunuz.Mesela “ateş yakıcıdır” sözü, mana itibariyle aklî zaruret teşkil ettiği halde bunu idrak etmek mümkün değildir. Bu bakımdan, yukarıdaki söz, ateşin yakıcılığını gerektirmez.Bırakalım bu ateş misalini... Sana başka bir örnek vereyim: Zeytinyağını ele al! Farz edelim ki, hayatında ilk defa zeytinyağını gördüğün zaman birisi sana: “Bu yağın içinde gizlenen yakıcı bir unsur vardır. Onu meydana çıkarmak, yağı yakmakla mümkündür” dese, acaba sen bu sözü tasdik eder ve inanır mısın?” Hayran: “Eğer daha önce, önümde, deneyini yaparlarsa o zaman tasdik ederim.” Ebu'n-Nûr:“Peki, dediğimiz gibi, deney yapıldıktan sonra da zeytinyağının “yakıcı” olduğunu aklî bir zaruret olarak kabul eder misin?” Hayran: “Hayır hocam! Aklî bir zaruret olarak tecrübe yapmadan önce gliserinin patlayıcı bir madde oluşunu bile kabul etmem imkansızdır. Önce deney yapar, tecrübe ederim. Neticede bir bilgi elde ettikten sonra onu kabul etmem mümkün olur.” Ebu'n-Nûr: “Çok güzel, Hayran! Öyle bir misal verdiniz ki, zeytinyağından daha uygun düştü. Fakat şimdi sana bir soru daha sormak istiyorum! Farz edelim ki, adını işitmediğin, kendisini görmediğin, daha önce hakkında bilgi edinmediğin bir cisim getirsek ve sana “bu gördüğünüz cismin boşlukta bir yer bir mekan işgal etmesi aklî bir zaruret icabı mıdır?” diye sorsak, nasıl bir cevap verirsin?” Hayran: “Bu soruya aklî bir muhakemeye dayanarak: “her cismin boşlukta bir yer işgal etmesi gerekir” şeklinde cevap veririm.” Ebu'n-Nûr: “Niçin? Neden?” Hayran: “Çünkü bu, aklımın bedaheten kabul ettiği bir hükümdür.” Ebu'n-Nûr:

“Peki, zeytinyağının “yanıcı, gliserinin de “patlayıcı” bir madde olduğu keyfiyetinin aklen ve bedaheten kabul edilmesi gerektiğini, yine aklî bir zaruret olarak, neden söylemedin?” Hayran: “Çünkü bunu “bedihî” olarak görmüş değilim. Üstelik böyle bir bedaheti kabul etmek için aklî bir zaruret de bulamıyorum.” Ebu'n-Nûr: “İşte Gazali’nin ifade etmek istediği hüküm ve görüş de bu idi, ey Hayran! Gazalî, “sebep kanununu” kökünden inkar etmiş değildi. Böyle bir İtham Gazalî'ye yakışmaz. Fakat o dış görünüşe ve zahirî sebebe bakarak “aklın muktezasındandır” diye hükmetmek ve bunu “sebep” kabul etmek, bununla elde edilen sonucun (ateşin yakıcılığını) aklen zarurî bir hüküm olduğunu ve akim bedahaten kabul ettiğini ileri sürmek doğru değildir” demek istemiştir. Çünkü akıl, zarurî bir sebebin varlığını ileri sürerek ateşin yakıcı olduğunu kabul etmez. Elbette ateşin yanında odun veya tahtanın bulunması şarttır. Ama bunu, tecrübe yoluyla yani ateşin yanında odunun bulunması ve ateşin oduna teması neticesinde, zahirî bir görünüş olarak, kabul etmemiz mümkündür ama bu da deneyden sonra olabilir. Eğer deney neticesinde elde edilene, bir “kaide” nazarıyla bakmasaydık, bedaheten, ateşteki yakıcı maddenin, oduna temasla var olduğunu akıl kabul etmezdi. Bunun tam karşıtı olarak, “her cismin boşlukta bir mekan işgal etmesi”nin aklen, bedihî olması gibi, ateşteki yakıcılığı da bedaheten kabul etmek olamazdı.Fakat Gazali, bu görüş ve açıklamalarıyla, esas gayesine erişmek istiyordu. Ateşteki yakıcılık özelliği, akim, zarurî olarak kabul etmediği bedihî bir hüküm değildir. O halde, bunun tam aksi de mümkündür. Bu itibarla, ateşe “yakıcılığı”, diğer cisimlere nitelikleri veren, bunları yoktan var eden, yaratan tek yaratıcı Allah'tır. Allah bu hususiyet ve özellikleri isterse geri alabilirDavid Hume ise, “sebep” kanununu kökten inkar etmektedir. Hatta o, kendisinin varlığını, aklını ve müşahede ettiğimiz ay-nile vaki koskoca alemin varlığını bile inkar etmiştir. Mesela diyor ki:“Eğer biz, bir şeyin “var olduğunu” duygularımız yoluyla idrak eder, onun “vücuduna” kanaat getirirsek, bu inanç, haddi zatında, hasselerimizin bize naklettiği anda hasıl olmakta ve o anda varlığına hükmetmekteyiz. Fakat onun “var olduğuna” dair elimizde delil yoktur. Çünkü O, o anda mevcuttur. Daha sonra düşüncemizden uzaklaşıp gittiğinden dolayı “gayri mevcut” demektir.Mesela, bugün bir şey görüyoruz. “Varlığını kabul ediyoruz. Sonra kendisini terk ediyoruz. Aklımızdan çıkıp gidiyor. İkinci günü bir daha görüyoruz. Halbuki bu defa gördüğümüz şey bir gün öncekinin aynıdır. Böylece iki şey görmüş oluyoruz. Halbuki hayalimiz, onu “bir şey” olarak telakki etmektedir. Binaenaleyh, bizim, dış dünya hakkında hiç bir bilgimiz yoktur. Ancak çok ani olarak idrak hasselerimizin elde ettikleri müstesna... İşte kainatta ne elde etmişsek, hepsi, duygu organlarımızın idrak kaynaklarımıza ilettiği bu ani bilgilerden ibarettir. Bunların varlığına dair elimizde bir delil bulunmamaktadır. Öyleyse, kainatta onlardan başka bir şeyin varlığı iddia edilemez.” demekle her şeyi inkar etmiştir.Hume, şüphede çok daha da ileri gider. Akıl ve nefsini inkar ederek der ki;

“Bütün bilgiler, hasselerimiz vasıtasıyla elde ettiğimiz idrakların eserinden başka bir şey olmadığına göre, duyumlarda “akıl” veya “azat” gibi herhangi bir tesirin mevcudiyeti söz konusu değildir. O halde akıl yoktur. Bunun varlığı da yoktur. Zat da yok, varlığı da yoktur. Ancak anladığım bir şey varsa, diyorum ki, o da şudur. Benim aklım vardır. Ve zatım da vardır. Elimde bundan başka bir delil ve isbat yoktur. Üstelik bu da, hasseler yoluyla gelen duyumlar silsilesinin içime doldurduğu vehim ve hayalden başka bir şey değildir. İşte bunlara “zat” ve “akil” diyoruz. Halbuki “zat” ve “akıl” kelimelerinin varlığı hayalî bir kuruntu ve evhamdan ibarettir.”Hayran:“Hayret edilecek şey!” Ebu'n-Nûr: “Evet! İşte bu adam, gördüğünüz gibi, aklî bir çelişme içinde kıvranıp durmaktadır. Müşahede edilen her şeyi bizim düşüncemiz saymaktadır. Sonra dönüp dolaşır; “bu düşünce ve müşahedeler, hasseler yoluyla idrak ettiğimizin eseridir,” der. Her şeyin “fikir”lerden ibaret olduğunu, fikirlerin de eşyadan ibaret bulunduğunu iddia eder. Sonra her ikisini birden inkar eder.” Hayran: “Nefsini, aklını ve alemin varlığını inkar eden Hume, tabiatıyla, Allah'ın varlığını da inkar etmiştir!” Ebu'n-Nûr: “Evet... Mutlak bir inkarın içinde bulunan ve varlığı kabul etmeyen bir insan bittabiî, neticede Allah'ı da inkar eder. Bununla beraber eğer, Allah'ın var olmadığı konusundaki delillerini öğrensen daha çok hayret edersin.”Hayran: “Allah'ın var olmadığını gösteren delili de neymiş?” Ebu'n-Nûr: Hume diyor ki:“Biz, “sebep” denilen bir şeyin “varlığını” ancak geçmiş bir olay olarak bilmekteyiz. Yani; sonuçtan önce onu görüyoruz ve müşahede ediyoruz. Halbuki bize lazım olan hüküm, her ikisini birden görüp müşahede etmektir. Geçen “sebeple” gelecek “sonuç”u bir anda görmemiz gerekir. Bu itibarla şu gördüğümüz alemin “var olması”, onu yapan bir yaratıcının mevcudiyetine delalet etmez. Çünkü hem bu alemi, hem de o yaratıcıyı aynı anda görüp müşahede etmemiz gerekmektedir. Bu olmadığına göre, demek ki onun yapıcısı da yoktur!.” Hayran: “Çok saçma. Böyle sapıklıktan Allah'a sığınırım.”Ebu'n-Nûr:

“Evet! Sapıklıktan daha ziyade küfürde ısrardır. Eğer ona Allah'ı gösterselerdi, hatta kainatı yaratırken istediği gibi Allah'ı gösterselerdi, yine de küfür ve inkarında inatçılığı bırakmazdı. Bakınız sebep prensibi hususunda ne diyor:“Bu görüntüyü başka bir görüntü takip etmektedir. Arka arkaya izlenen görüntülere bakarak aklî bir zaruretin varlığına hükmetmek “kainatın yaratıcısı” olarak Allah'ı sebep göstermek, bu alemin gerçek yaratıcısı olduğuna delalet etmez...”Hume'nin saçma görüşlerini açıklamamın esas gayesi, onun bu saçma fikirlerini önünüze sermek suretiyle kendisinden önce gelen Leibniz'in ve daha sonra gelen Kant’ın fikirleri arasında bir mukayese yapmaktır.” Hayran: “Hocam! İmmanuel Kant'tan çok bahsettiniz. Hatta İmam Gazalî gibi düşündüğünü söylediğinize göre, Kant'ın “Varlık Felsefesi” hakkındaki görüşlerini öğrenmek isterim.” Ebu'n-Nûr: “En tehlikeli şeylerden biri de, öğretici olmaksızın, tek başına, görüşleri çok ince ve dar yollardan geçen Kant/ı okumuş olmandır. Bu girdaplardan geçerek insanın yalnız başına sonuca varmaya çalışması elbette tehlikelidir. Muhakkak ki bir kılavuza ihtiyaç vardır. Hatta bizzat Kant bile; kendisini “çözülmeyen bir düğüm” olarak nitelemektedir. O bu ağır ve anlaşılması zor fikirleri, yalnız bilginlere, filozoflara hitap ederek yazmıştır. Felsefe bilgisi olmayan kişilerin Kant'ı anlaması zordur sanırım. Bu itibarla, çok kişiler, kendisini göklere çıkarmaktadır. Onlara göre sarsılmaz bir iman sahibiydi. Ötekiler ise, Kant'ı “Allah'a inanmayanlar” zümresine dahil ediyordu. Bu sebeple, halkın çoğu, Kant'ı ve görüşlerini idrakten acizdir.” Hayran: “Sayın Hocam! Sizin fikirlerinizden şaşmayacağım.” Ebu'n-Nûr: “Hakikati söylemek lazımsa, Kant, Allah'a iman eden kişilerden birisiydi.61 Bunun için, Allah'a inanan filozoflar arasında, en çok hizmeti dokunan bir bilgindi. Şüphecileri reddetmek için kullandığı silahı çok hassastı. Hatta onu, kendisi bile kullanmaktan aciz duruma düşmüştü.” Hayran: “Hocam! Filozofları okuyunca ne acayip görüşlerle karşılaşıyorum. Şuna inanıyorum ki, öğretici olmadan felsefe okunması, buyurduğunuz gibi tehlikeli sonuçlar doğurur.” Ebu'n-Nûr: “İmmanuel Kant’ın aklı müdafaası tıpkı Aristo'nun yaptığı gibidir. Allah'a iman hususunda da aynen İbn Rüşd'e benzemekteydi.Yunan sofistleri ve septikleri eski çağlarda nasıl Sokrat'ı göklere çıkarmışsa, aklı, dini, ilmi ve ahlakı inkar eden, şüpheci Hume de Kant'ı göklere çıkarmıştır.Sokrat gibi, Kant da aklı müdafaa etmeye başladı. Bir savunmanın gerçek hedefi, bilginin yalnız duygular yoluyla elde edilmediğini belirtmekti. Bununla beraber, akıl yoluyla ve hasselerimiz aracılığıyla bize gelen duyumların makul olup olmadığını tetkik ve tahlil ettikten sonra elde edeceğimiz sonuç, ilmi ifade eder. Bunun yanında, hasselerimizin ötesinde bulunan, ancak akıl yoluyla idraki mümkün olan olayları anlamanın, yine akıl yoluyla olduğunu açıklamak için aklı savunmuştur.Aklı müdafaada çok başarı gösterdi. Hatta aklın esas temellerini ve çalışma prensiplerini anlayınca kudret ve gücünü takdir etti. Böylece fıtrî kanunları ve ezelde akla yerleştirilmiş zaruri bilgileri birer birer açıklayarak vuzuha kavuşturdu. Bununla beraber, akim hayretler içinde kıvrandığını görmüş, daha önce aynı şeyi idrak eden İbn Rüşd gibi başka yollar aramaya başlamıştır. Bunun üzerine Allah'ın varlığını ispat için yeni bir metot buldu. Gerçi bu yolda, “başarı” denebilecek derecede muvaffakiyet gösterdi. Fakat çok azdı. Konuyla ilgili görüşlerini ve metodunu kolay bir üslup ve ifadeyle özetleyerek açıklayacağım.” Hayran: “Sizi dinlemeye hazırım Hocam, lütfediniz?” Ebu'n-Nûr: “Özet olarak: Kant şöyle bir soru ortaya attı:Akıl, tabiatı itibariyle, yaradılışı yönünden, kendisine mahsus bir özellik içinde, müstakil bir kudret ve güçle, tecrübe yoluyla gelen duyumlara itimat etmeksizin kendi zatında hükümler verme inşa etme yeteneğine sahip midir? Şayet böyle bir kudrete sahipse, bunun sınırı nedir veya kapsamı ne olabilir.Kant, işte bu sorunun cevabını vermek için, felsefî düşüncelerinin olgunluk devrinde, Saf Aklın Tenkidi (Critique de la raison püre) adlı kitabını yazmıştır. Sözü geçen eserde aklın değerini belirtmiş ve onu şiddetle müdafaa etmiştir. Yukarıdaki sorunun asıl cevabına gelince; bu, çok uzun ve geniş bir açıklamayı ihtiva eder. Her şeyden önce bunu, özetleyerek anlatmaya çalışacağım. Çünkü söz konusu cevap, aklın temel prensip ve ka-idelerini ihtiva etmektedir. Bu cevabında, Kant, başka konulara el atmakta ise de biz ancak, cevabı ilgilendiren tarafını izaha çalışacağız. Kant diyor ki:Bilginin kaynağı akıl ve duyu organlarıdır. Biz bilgimizi ne yalnız akıl ne de yalnız duyu organları yoluyla elde edebiliriz.Aklın bir takım doğuştan gelme prensipleri vardır. (Kant buna aklın düzenleyici prensipleri= Les lois regulatrices 61 İmmanuel Kant: 1724-1804 yılları arasında yaşamış büyük Alman filozofudur. Ansiklopedik bir alim olup dogmatizme ve şüpheciliğe karşı modern felsefenin en büyük sistemlerinden olan 'Tenkitçi akılcılık ve Transendant idealizm”i kurmuştur. Felsefede bir inkılap yapan “Tenkitleri: Saf Aklın Tenkidi, Pratik Aklın Tenkidi ve Hüküm Gücünün Tenkidi” meşhurdur. Fakat bu kitapların hiçbirisi dilimize çevrilmemiştir. Kendisi bir fenomenler (hadiseler), bir de numen'ler alemi ayırmaktadır. Fenomenler alemi, hem İzafî hem de objektif olan ilmin konusudur. Bilinemez mutlak varlıklar olan numenler de spakülatif metafiziğin konusudur. Kant, numenler alemine ancak pratik akıl ile ulaşılabileceğini ileri sürer. 19. asır maddeciliği, Kant’ın “Pratik Aklı”nın inkarı ile ortaya çıkmış ve kendisini Kant felsefesinin tabiî bir devamı gibi göstermeğe çalışmıştır.

de la raison) adını veriyor. Akıl, bu düzenli kanunlar gücüyle ve hasseler yoluyla kendisine gelen duyumlar arasındaki idrak farklarını ayırır. Bu yeteneğiyle duygusal idrakleri oluşturmaya çalışmaktadır. Daha sonra, duygusal idraklerden aklî kavramlar meydana getirmektedir ki biz bunlara, Zaman, Mekan ve Sebep Kanun'u gibi adlar veriyoruz.Akıl, bahsi geçen düzenli kanunlar vasıtasıyla, deneylerden ve duyu organlarından gelen bilgilere itimat etmeksizin, kendi zatıyla ve bu düzenli kanunların gücüne dayanarak müstakil hüküm verme yeteneğine sahip olmaktadır.Fakat aklın anlayış kudreti sınırlıdır. Hudutlar da zahirî duyumlarla bağlantılıdır. Bu hudutların dışına çıkıp duyumların sınırını aştığı ve eşyanın özünü, hakikatini anlamak peşinde koştuğu, duyular ötesi ve akıl üstü sahaya girdiği anda hataya düşer. Fizik ötesi bir sahaya girdiğinde aklın yanılacağını belirtmek görevi metafiziğin vazifesidir.” Hayran: “Söylediklerinizde bir yenilik görmemekteyim. Ancak anlamadığım önemli bir nokta var. Evvela “akıl, duyulara itimat etmeksizin, kendiliğinden müstakil olarak, hüküm verme yeteneğine sahiptir.” diyorsunuz. Sonra da “akıl, duyular dışında herhangi bir sahada adım atamaz.” buyuruyorsunuz.” Ebu'n-Nûr: “Evet, bununla, Kant yeni bir şey getirmemiştir. Sözünüz doğru. Fakat Kant temel prensipleri birbirine bağlamış ve bunların doğru hükümler vereceğini ispatlayarak aklın değerini yükseltmiştir. Aklı, hasseler dairesi içinde sınırlandırması hususuna gelince: Kant, bu sözünde haklıdır. Buna karşı söyleyeceğimiz herhangi bir şey yoktur. Hatta bahsi geçen sınırlar dahilinde elde edilen sonuçlar doğru olmasa da yine bir diyeceğimiz olamaz.”Hayran: “Hocam! Yine anlayamadım. Biraz daha açıklar mısınız?” Ebu'n-Nûr: Kant diyor ki;“Duyu organlarımızdan akla karışık ve muhtelif duyumlar gelir. Akıl onları tanzim ederek bir kısmını alır, bir kısmını atar. Aralarında seçme yapar. Neticede, bu çalışmasından sonra, akıl hissi idraklar meydana getirir. İşte bu duyumsal algılardan aklî anlayışlar teşekkül eder. Yeni yeni aklî hükümler inşa etme yeteneğine sahip olur. Bunların inşasında ne deneye, ne de hasselere dayanır.” Burada ortaya bir soru çıkabilir: “Akıl; hükümleri inşa yeteneğini, nereden almıştır?Sualin cevabını vermeden önce şunu açıkça anlamamız gerekir: Hasselerimizin akla intikal ettirdiği görünümler, nesnelerin veya cisimlerin şekil ve suretlerinden başka bir şey değildir. Ama bu nesne veya cisimler arasındaki zaman ve mekan düzenini akıl kurar. Sebep ve sonuç çıkartma bakımından ayırımı akıl yapar. Zira bu; hasselerin vazifesi değildir. Bu ilişkileri akıl, tertip ve tanzim eder. Hissedilen şekil ve suretlerde böyle bir tertip ve tanzim bulunmaz. Ancak suret ve şekiller vardır. O halde akıl, yeni yeni hüküm inşa etme veya bu hissedilmiş nesneler arasındaki ilişkilere dair karar verme salahiyetini nereden almaktadır?İki sayı alalım ele. Bunları topladığımızda yeni bir sayı meydana getirmiş oluruz. Fakat ilk iki sayıyı birbirine çarptığımız zaman, toplama neticesinde bulduğumuz sayıyı elde edemediğimiz gibi, büsbütün başka bir rakamla karşılaşırız. Binaenaleyh, akim vermiş olduğu hükümler, sadece hasselerimizden gelmiş olsaydı, şu yaptığımız hesap işlemi, birbirinden farklı netice vermezdi. Çünkü gözlerimiz aklımıza, resim ve suretler göndermektedir. Bu suretler değişmeyen şeydir. “Sebep” ile sonuç arasındaki hükümler de bunun gibidir. Çünkü hasselerimiz bize, zahirî görüntüleri, parça parça veya birbiri arkasında göstermektedir. Biz, nesnelerle ilgili “sebep” ilişkile-rini, hasseler yoluyla, nasıl bilelim? Zira hasselerimiz, bize, sebep ilişkilerini veremez. Ayrıca her “sonuç”un bir “nedeni” bir, “illeti” ve “sebebi” olduğunu, bedihî olarak nasıl anlayalım? Sorularına cevap veren Kant, nihayet şöyle bir neticeye varıyor:Yaradılışta aklımıza yerleştirilmiş, fıtrî ve düzenli kanunlar vardır. Akıl, bu kanun ve kaideler vasıtasıyla kendisine intikal eden duyguları idrak eder ve onları “hissî idrak”lara çevirir. Böylece “küllî ve hissî aklî hükümler inşa” etme yeteneğine sahip olur. Bu hususta, hasselere dayanmaksızın, hükmünü verir.Aklın fıtrî kanun ve fikirlerinden addedilen zaman ve mekan konusunda duyumların rolü yoktur. Çünkü zaman ve mekan mefhumunun cisimlerde maddî ve zahirî bir varlığı görünmemektedir ki, hasselerimiz, onları da bize intikal ettirsin.İşte bu “zaman düşüncesi”yle, insanoğlu, duygusal neticeleri ortaya koyar ve onları, zaman tertibi üzere, birbiri arkasında düzenler, tanzim eder. Yine mekan fikriyle, akıl, duygusal düşünceleri ortaya koyarak, aralarında yaklaştırma ve uzaklaştırma yapar. Böylece idrak mümkün olur. Şayet ilk yaradılışta akla zaman ve mekan düşüncesi yerleştirilmemiş olsaydı, o zaman duyumlar arasında herhangi bir ilişki kuramazdı. Bu ilişkilerden herhangi bir netice çıkartıp ortaya atamazdı. Her cisim arasında, zaman ve mekan itibariyle ilişki kurarak aklî hükümler inşa etme yeteneğine de, muhakkak ki, sahip olamazdı.Binaenaleyh, aritmetik, cebir ve geometri gibi, “sayı” ve “ölçü” temeline dayanarak niceliklerin özelliklerini inceleyen ilim, “zaman” ve “mekanla” ilgili nisbet ve ilişkilerin bilgisi demektir. O halde, matematik ilkeleri, aklımızın yaradılışından doğan aklî ve fıtrî prensiplerdir. Bunları, deneye ihtiyaç duymadan biliyoruz ve idrak ediyoruz. Bu yönden, matematik ilkelerini, doğru ve zaruri bilgiler olarak tanımaktayız. Bunlarda şek ve şüpheye düşmek imkansızdır. “Yanlış oldukları” kanaati de muhaldir. “Hatta bu bilgilerin fıtrî, aklî ve doğru fikirler olmadığını savunmak ve böyle tasavvur etmek bile imkansızdır. Mesela biz, aklın, ateşin yakıcı olmadığını tasavvur edebiliriz. Fakat “bir”in, iki sayısının “yarısı” olmadığını düşünemeyiz. Dikkat edersen, Kant’ın,

Gazali’nin birçok fikir ve düşüncelerini benimsediğini göreceksin. Evet! İşte bu matematik bilgileri, aklımızın yaradılışında var olan fıtrî ilkelerdir.Bunun yanında akıl, yaradılışta sahip olduğu “zaman ve mekan” düşüncesindeki güce dayanarak, hasselerimizden gelen duyguları hissî idraklere çevirir. Ayrıca, fıtrî prensipler ve ezelde yerleştirilmiş düzenli kanunlar gereğince, hissî idrakler arasında yaklaştırma ve uzaklaştırma yapar, inceler. Neticede aklî idrakler meydana getirir. Bunun üzerine, hasselere dayanmaksızın, yeni aklî hükümler inşa etmeye başlar. Aklın en önemli ve düzenli kanunlarından birisi de “sebep” prensibidir. Biz bu kanunu, halis ve zarurî bir algı olarak idrak ediyoruz. Şu bir hakikattir ki, her değişmenin bir sebebi veya illeti vardır. İşte bu zarurî, fıtrî ve aklî kanun gücüyle tabiatın açık ve gizli sırlarına muttali olabilme yeteneğine sahip oluruz.” Hayran: “Bunların hepsi doğru fikirler: Fakat aklımız, yaradılışta mevcut fıtrî bir düşünceyle, halis ve zarurî bir idrakle matematik ilkelerini biliyor ve anlıyor. Bunun yanında, aklımız, ayrıca, zaruri ve aklî olan sebep kanununun verdiği güçle ilmin prensip ve kaidelerini idrak edip anlıyor. Bu iki akıl gücü yeteneğine göre, Kant, nasıl oluyor da “aklın güç ve kudreti, duygusal görüntülerle bağlı olarak, mahdut ve sınırlıdır.” diyor?” Ebu'n-Nûr: “Biraz sabırlı olsaydın bu sorunun cevabını anlayacaktın. Yukarda izah ettiğim özet, Kant’ın akıl konusunda, onun güç ve kudreti hakkındaki görüşüydü. Şimdi aklın aczi hakkında fikirlerini anlatmanın zamanı geldi.Kant, deney'den önce akılda herhangi bir bilgi olmadığını, aklın boş, düz bir levha table Rase'dan ibaret olduğunu ileri sürenlere karşı, aklın güç ve kudretini beyan ederek vuzuha çıkardı. Ayrıca, akıl konusunda şüphe tavrı takınanlara, hatta varlığını inkar eden kişilere karşı, aklın verdiği hükümlerden şüphe edilmeyeceğini ve onun “var” olduğunu savunarak açık ve kesin delillerle mukabele etti. Biraz önce sizin de bizzat gördüğünüz gibi, aklın değerini yükseltti.Fıtrî kudrete sahip olduğunu, bu kudretle duyguları tertip ve tanzim ettiğini, duygular ve duyumlar arasında mukayese yaptığını, incelemelerde bulunduktan sonra aklî hükümler verdiğini, varılan neticelere ait hükümlerin doğru ve sahih olduğunu, bunlardan şüphe edilmeyeceğini beyan ve isbat etti. Bu konuda der ki:“Hasılı aklî idrak üzerine yerleştirilmiş olan bu akıl güç ve kudreti, duygusal idrakler dairesine münhasırdır. Yani hasselerimizin, cisimlerden bize naklettiği dış görünüşün ve duyguların sınırı içinde çerçevelenmiştir. Çünkü akıl, önce duygusal idrakleri, sonra da aklî idrakleri teşekkül ettirme yeteneğine, akılda mevcut olan düzenli kanunlar ve fıtrî düşüncelerin gücüyle muktedir olsa da bu iki duygusal ve aklî idrakleri meydana getirip ortaya çıkartmak için elbette hammaddeye ihtiyacı vardır. İşte bu hammaddede, hasselerimizin bize ilettiği duygulardır. Hasselerimiz, cisimlerin zahirî görüntülerinden başka bir şey iletmediğine, bunun yanında aklî idraklerimiz de her şeyin özüne nüfuz edemediğine göre, biz, zahirî görüntüleri idrak eden aklî kanunlar gereğince, bir şeyin özünü anlamak için çaba harcarsak, elbette hataya düşer, yanlış yola gitmiş oluruz.İşte bu yanlış yolu belirtmek, metafiziğin önemli vazifelerinden biridir. Çünkü hasselerin ötesindeki hakikate erişmek gayesiyle, hissedilmiş zahirî görüntülerin dışına çıkmanın hatalı olduğunu, fizik ötesi bilgisi, aklı îkaz etmek suretiyle göstermelidir. Bu onun görevidir.” Hayran: “Aklı, duygular dairesi içinde sınırlandırmak doğru, buna itirazımız yok... Ancak nasıl oluyor da Kant, aklın görevini bu duygular dairesi içinde hasrederek bundan elde ettiği sonuçların doğru olmadığını ileri sürüyor?”Ebu'n-Nûr: “İşte benim de size anlatmak istediğim, Kant’ın fikirlerine ait en önemli nokta budur. Bu fikirleri anlamayan birçok kimseler, onu imansız saymışlardır. Bu büyük filozofun (Kant'ın) görüşlerindeki açık taraf da budur.Kant burada akim acizliğini itiraf etmiştir. Gazalî’nin dediği gibi, akıl, zaman ve mekan mefhumunun başlangıç ve sonsuzluğu konusunda veya sona ermesi hususunda aciz duruma düşmüştür. Bu gibi şeylerin aklın hududu dışında kaldığını itiraf etmiştir. Bunu idrak eden Kant, Gazalî gibi, şöyle dedi;“Aklımız bu alemin, mekan itibariyle, sınırlı veya sonsuz olup olmadığı hususunda, hüküm verdiği zaman, bir nevi çelişkiye düşmektedir. Zorluklarla karşı karşıya olduğunu tasavvur edebiliriz. Ama bu sınırın sonsuzluğa doğru gittiğine bizzat hükmetmek de, tasavvurumuzun aczi dolayısıyla özür dilemeyi gerektirir. Zaman mefhumu da böyledir. Şu müşahede ettiğimiz alemin “başlangıç zamanı”nı tasavvur ettiğimizde ayni zorluk ve aklî çelişmelerle karşı karşıya kalmaktayız. Çünkü biz, başlangıç zamanı olmayan bir “ezelîyeti” tasavvur konusunda, aklımızın aczini itiraf etmeye mecburuz. Hatta “zaman”ın başlangıcı şeklinde nitelendirilen bir an'ı düşünmekten bile aciziz. Çünkü aklımız, başlangıç anından önce bir şeyin var olduğunu bir türlü kavrayamaz. Böylece hüküm verme hususunda da acze mahkûmdur. Yine aklımız, zaman ve mekan mefhumunun hakikatinde olduğu gibi, Sebep Kanunu konusunda da acze düşmektedir. Şöyle ki: “sebep” ile “sonuç”un belli bir teselsül halinde sonsuza doğru uzamasında ve ilk sebebin, “sebepsiz olması” konusunda aklımız yine acze düşmektedir.Bu meselelerle karşı karşıya kaldığımızda aklî tenakuzlara düşüyoruz, “zaman”, “mekan” ve “sebep kanunu” gibi meselelerde, aklımızın, hissî idrak ölçüsünün sınırları dışına çıkmaması bu yüzdendir. Çünkü aklın vazifesi söz konusu duyguların sınırları dahilindedir. Yani duygularımızın zahirî görüntüler içinde, hissettiği şeylerin hududu dahilinde aklımız, görevini ifa edebilir. Bunun dışında hataya düşer. Çünkü idrakten acizdir.” Hayran: “Evet, bu sınırlandırma doğrudur. Fakat bunun sonuç olarak doğurduğu hata neresindedir hocam?”Ebu'n-Nûr: “Hasselerimizin hudutları içinde aklın görevini sınırlandırmak doğrudur. Fakat Kant'ın ulaştığı sonuçta yanlışlık

vardır. Şöyle ki:Şayet “biz, aklî bir nazarla Allah'ın varlığı hakkında isbat ve hüccet getirmek istersek, aklımız yorgun düşer. Nihayet aciz durumda kalır” diyen Kant, bu iddiasıyla yanlış bir neticeye varmıştır. Kant'ın başka bir yerde beyan ettiği “düzenli, aklî kanunlar, ancak duygusal alanda uygulanabilir” sözüne veya fikrine bir itirazımız yoktur. Zarurî sebep kanunlarının ancak zahiren hissedilen hadiseler içinde uygulandığını biliyor ve bunu bir gerçek olarak kabul ediyoruz. Fakat şu alemin hepsi, topyekûn, en küçük zerreden en büyük parçalara kadar, zahiren hissedilmiş duyulardan ibaret değil midir? “Her değişen şeyin muhakkak bir sebebi ve her sonucun da elbette bir illeti vardır” demiyor muyuz? Böylece zarurî sebepler kanununa dayanarak aklî bir hüküm vermiyor muyuz? Her hangi bir cüz'i görüntüyü araştırdığımız zaman muhakkak bunun bir illeti ve sebebi olduğunu, zarurî bir sonuç halinde, aklî bir kesinlikle, bilmiyor muyuz?O halde, şu kainatta hissettiğimiz, değişen ve değişmeye mahkûm olan her nesne hakkında vermiş olduğumuz aklî ve zarurî bir hüküm vardır. Buna dayanarak, aklımız, yine zarurî olarak, bu değişen ve hislerimize muhatap alemin bütününe kafi gelecek kudrette yeterli bir illetin varlığını istemez mi?... Kant:“Aklın sonsuz bir geleceğin özüne (künhüne) erişmek amacıyla uğraşması muhakkak başarısızlıkla sonuçlanacaktır. Çünkü bu çalışma boşunadır.” sözünde haklıdır.“Akıl, sahip olduğu güç ve kudretle, duygusal alanın dışına çıkarak, bize göre meçhul bir “hasseler ötesi” ve “akıllar üstü” alemin künhünü anlamaya muktedir değildir” derken de, çok haklıdır. Fakat müşahede ettiğimiz alemin meydana gelmesine ve var olmasına sebep olan yeterli bir illetin mevcudiyetini, alken, zarurî bir hüküm olarak kabul etmeliyiz. Bu sebebin başka bir sebepten, o sebebin de yine başka bir sebepten meydana geldiğini zanneden hayalî kuruntuya düşmememiz gerekir. Çünkü bildiğimiz “zaman”dan önce “zaman”, “mekan”dan öte mekan vardır şeklinde, belki vehmî bir düşünceye kapılabiliriz. Nitekim biz, sadece “zaman” “mekan” ve “sebep kanunu” ile ilgili meseleleri düşünürken değil, günlük hayatımızda, ilmî ve amelî çalışmalarımızda, zahirî ve cüz'î konularda bile, bu hayalî kuruntularla karşı karşıya kalmaktayız. Ne var ki, bunun, aklımız tarafından, zarurî olarak verilen doğru bir hükme engel alacağını da hiç düşünmemekteyiz. Yahut hayalî kuruntumuzun arzusuna uyarak, bu illetin, müteselsil bir Şekilde sonsuza doğru gittiği vehmine kapılmıyor ve bunu bir “isbat” vesikası sayarak illet'i inkara kalkışmıyoruz. Yahut efendim, bu illetin özünü bilmediğimizden esas sebebi inkar ediyoruz diye herhangi bir hüküm vermiyoruz. Bu itibarla “sebeb”i inkara kalkışmak, yanlış yoldur, hatalı bir tutumdur.“Gördüğümüz alemin bir illeti ve sebebi vardır, diyoruz. Fakat bu illetin özünü, zatının ne olduğunu bilemiyoruz. Yani bu alemi var eden “kamil” bir yaratıcının mevcut olduğunu kabul ediyoruz. Ama “bu yaratıcı'nın zatı hakkındaki bilgimiz kısadır. Bu sebeple, aklî kudretimiz özünü anlayamadığı için, onun varlığını (var olduğunu isbat ettikten sonra) inkar ediyoruz” demek, böyle bir iddiada bulunmak elbette yanlış ve hatalıdır. Çünkü biz, yaratıcının zatı hakkında acze mahkûmuz. Bunu delil göstererek onu inkara kalkışmamız doğru değildir. Şayet böyle yanlış hüküm verirsek, o zaman, illet kanununu top-yekûn inkar etmiş oluruz. Halbuki böyle bir şey mümkün değildir. Çünkü Kant, bizzat sebep kanunları, aklî ve zarurî fikirler halinde, yaradılışta zihnimize yerleştirilmiştir” diyerek gerçeği belirtmiştir. Kant’ın yukarıdaki sözüyle her aklıselim sahibinin kabul ettiği bu hakikate işaret ettiğini biliyor ve bunun aklen doğru olduğunu kabul ediyoruz.” Hayran: “Hocam! Eğer gerçek, buyurduğunuz gibiyse, nasıl oluyor da Kant'ı Allah'a iman eden kişilerden sayıyorsunuz? Şayet başka bir metotla Allah'a inanmışsa, o, nasıl bir yoldur?” Ebu'n-Nûr: “Her şeyden önce Kant, bir kritikçi filozoftur, Ona göre akıl üçe ayrılır:1)- Nazarî (teoric) Akıl. (doğrunun duyusu).2)- Amelî (Pratic) Akıl. (iyinin ve faziletin duyusu).3)- Bediî (Estetic) Akıl. (güzelin duyusu).Oysa bu duyular bize bilgi vermez. Öyleyse bilgi nedir? Her bilgi bir hükümdür. Fakat her hüküm, ilmî bilgi değildir. Hükümlerin “ilmî bilgi” olabilmesi için yeni bilgiler ortaya koyması gerekir. Aklî, nazarî ve terkibî hükümleri “bilimsel bilgi” addetmemiz doğru olmaz.” Bu düşüncesiyle, Kant, İbn Rüşd gibi nazarî ve aklî hükümleri “delil” olarak kabul etmediğini ifade eder. Bununla beraber, kendisi, başka delil ve isbat aramaya koyulmuştur.Yirminci yüzyılın en büyük düşünürü ve Allah'a inananlarca “en kuvvetli iman sahibi olarak nitelenen Henri Bergson (1859 - 1941) tarafından ortaya atılan “sezgi” metoduna benzeyen bir başka yol buldu. Bu yoldan Allah'ı tanıdı ve Allah'a inanmışlardan sayıldı, Kant...” Hayran: “İbn Rüşd'ün “İcad ve insana verilen önem” diye izah ettiği delilin aynısı değil mi efendim?” Ebu'n-Nûr: “Hayır! İşte Kant’ın zayii tarafı da budur. Onun gibi büyük bir filozofun, nazarî, aklî, delillerde İbn Rüşd'e benzer bir zorluk bulması ve onu kabul etmemesidir. Elbette bu kendisi için çok garip sayılmaktadır. Hatta İbn Rüşd'ün delil ve ispatlarını da kabul etmedi. Bunların, Allah'ı tanımada yeterli bulunmadığını, kafi olsa bile pek zor olduklarını ileri sürdü. Kendisine başka ve yeni bir yol buldu. Bunun akıl değil, ancak vicdan yolu olduğunu kabul etti.” Hayran:

“Nasıldır bu “vicdan” yolu hocam?” Ebu'n-Nûr: “Kant, aynen Leibniz gibi, görünen her şeyin ardında gizlenen bir ilah olduğunu söyler. Fakat bu “ilah'a” inanmanın ancak amelî akıl (pratic)'la, geleneksel hükümlerin bize verdiği bilgi yoluyla vukuu zarurîdir.”Hayran: “Hocam, güzel ama Leibniz”in görüşünü alarak aklî delilleri nasıl inkar eder?” Ebu'n-Nûr: Kant ile Leibniz arasında, “aklın temel verileri” dediğimiz düşüncelerin kabulü veya aklî bir çelişmeyle kar-şılaşması konularında ihtilaf olduğunu mu zannediyorsun? Bilakis, Kant’ın fikri, her aklıselim sahibi tarafından kabul edilmiştir. Kant: “Aklımız, görüp müşahede ettiğimiz nesnelerin ardında muhakkak bir “ilah” olduğunu ve bu görünmeyen, gizli “ilah”a inanmamızı normal sayar. Çünkü Allah'ın var olması fikrinin akılla çelişme (aklî tenakuz)si düşünülemez. Bilakis, bu fikrin yokluğunu düşünmek, çelişmenin vaki olması” elemektir.Bununla beraber Kant, felsefesinin olgunluk devrinde, “Saf Aklın Eleştirmesi” adlı eserini yazdı. Akim vazifelerini hissin idrak ettiği zahirî görünüş ve olayların hudutlarına münhasır kıldı. Geçmiş filozof ve düşünürlerin kabul ettiği nazarî, aklî delilleri gözden geçirdi. Neticede şu görüşe vardı:Alemin “değişen bir şey” olduğu ve varlık delili gibi hükümlerin ikisi de şekiller dünyasında müşahede ettiğimiz bütün “mümkün” olaylar; devir ve teselsülün imkansız olduğunu kabul eden aklî bir “hükme” ve sebep kanunu”na dayanmaktadır. Bu iki hüküm haddi zatında doğru bir hükümdür. Ancak bunun karşısına çıkan şey, tasavvurumuzdaki kuruntunun vermiş olduğu evhamdır. Her mekanın ötesinde bir “mekan”, her zamanın öncesinde bir “zaman” ve her sebebin arkasında da bir başka “sebebin” bulunacağı kuruntusuna kapıldığımızdan Allah'a olan imanımıza “şek” ve “şüphe” girmekle aklımız yorulmaktadır. Kainatın, güzellik, nizam, intizam ve hikmetlerle dolu olduğunu, gaye ve hedefinin bir yaratıcıya delalet ettiğini, Kant, kabul etmektedir. Ancak yine bu alemde, bazı cüz'î şer olaylarının vukuu, bahsi geçen isbatı zayıf düşürmektedir. Bu yönden, delil olarak ileri sürülmesi yeterli değildir.Halbuki, Kant, bu cüz'î şer olaylarının gaye ve hikmetlerini bilmemekle beraber, diğer güzelliklerle aralarında bir mukayese yapmadan, söz konusu hükmün yeterli olmadığını ve zayıf düştüğünü ileri sürer. Elbette bu, yanlış bir yoldur. Bununla beraber Kant, Allah'a, inanmanın daha başka, kuvvetli ve yeterli bir metodu olacağını ileri sürer ve ameli (pratic) akıl yolunu, yani aklın bir nev'i olarak kabul ettiği ahlakî yolu, “vicdan”la Allah'ın varlığını isbat yolunu ortaya atar. Ve O'nu ancak bu yönden tanıyabileceğimizi ileri sürer. Nazarî akıl ile ispatlamanın mümkün olamayacağını kabul eder. İşte böylece Allah'a inandığını söyler. Hayran: “Pek anlayamadım bu hususu hocam!..” Ebu'n-Nûr: “Kant diyor ki; “İçimizde, çok derinlerde bir şuur veya vicdan vardır. İnsana, görgü ve bilgileriyle kendi kendini yargılama yetisi verir. Bizi iyiye götürür. Kötü şeylerden çekinmemizi emreder. İyiyi işlediğimiz zaman bir vicdan sevinci duyarız. Kötüyü tercih ettiğimizde de “vicdan azabı” içinde kalırız.”Şimdi ortaya şöyle bir soru çıkıyor: Bu şuuru biz nereden elde ettik? Hasselerden gelmedi. Zira onlar bize, ancak şekil ve suretleri intikal ettirmektedir. Deney yoluyla de gelmedi. Çünkü eşyadan; yaptığımız “iyi”liğe mukabil sevinç, kötü fiillerde de “azap” duymayı gerektiren bir duygu gelmemektedir. Hatta bu, nazarî akıldan da gelmez. Çünkü nazarî akim vazifesi, duygular çerçevesiyle sınırlandırılmıştır. Hasselerimizdeki gelen duyguları, duygusal idrak'ları, aklî idraklere çevirme yetisinden başka bir görevi yoktur. Peki, bu şuur veya vicdan nereden geldi? Deneyden değil, hasselerden değil, nazarî akıldan hiç değil. O halde nereden doğdu bu şuur ve vicdan? Kant buna şöyle cevap vermektedir.“Şuur” dediğimiz şey, halk arasında, vicdan olarak bilinmektedir. Buna Kant (La raison Pratique) amelî akıl diyor. Fıtraten aklımıza yerleştirilen kanunlar gibi bu da ahlakî bir prensiptir. İşte bu amelî akıl “aklî idrak”ın tam tersi hüküm ve emirler vermektedir. Mesela vicdanî şuurumuz, insanlar için, hayırlı şeyler yapmak pahasına bazı zorluklara katlanmayı emreder. Halbuki aklî idrak hiçte böyle bir şeyi amir değildir.İşte Kant, bu noktadan hareketle delillerini ileri sürer. Ahlakî kanunların delaletiyle “irade”nin hür olduğunu meydana çıkarır. Öteki dünyada, insanm ebediyen yaşayacağını ve orada bütün haklarını elde Edeceğini, bu ahlakî kanun bize telkin etmektedir. Ahiret gününe inanmamızı tavsiye eden ve orada “adil” hükümlerin verileceğine inandığını açıklayan Kant, sözlerine şöyle devam etmektedir:“Ahlakî kanun, hayrı ve şerri seçip ayırmamızı ve hayırlı şeyleri yapmamızı emretmektedir. Çünkü dünyada, hayırlı ve iyi şeylerin mükafatının çok nadir olarak alındığına rastlanmaktadır. Hatta iyilikler ve hayırlı işler, insana bazen felaket getirmektedir. Öyleyse, “öteki dünya”nın varlığı elbette, zarurîdir. Zira iyiliklerin mükafatını ve hayırların karşılığını, fazlasıyla, ancak orada alabiliriz. Haşır, neşir ve hesap gününün bulunması elzemdir ki, yaptığımız iyiliklere karşı mükafatlara nail olalım. Nefsin, öteki dünyada, ebedî yaşayacağını, inkara kalkışmak, ahlakî kanunumuzu inkar etmek demektir. Halbuki, ahlakî kanunumuzu inkar edilemeyen bir hakikat olduğunu ve nefsin, ebedî olarak, öteki dünyada yaşayacağım bize bildiren, yaradılışta “temel düşünce” şeklinde zihnimize yerleştirilen “amelî akıl'dır. Ve pratik akıl bir gerçektir: Bu yönden “ahiret gününe inanmamız” da bir gerçektir.” Görülüyor ki, Kant, ahiret gününe inanmanın aklî bir hüküm olduğunu kabul etmektedir.Kant, daha sonra sözlerine şunları da ilave eder:“İnsan nefsi, öteki dünyada, ebedî olarak yaşayacaktır. Sevap ve ceza bahsinde adaletin tahakkukunun zorunlu olduğunu kabul ettiğimize göre, elbette orada, adil bir hüküm sisteminin varlığına ve bu adaletle hüküm verenin, her şeye kadir, bilici, ebedî ve ezelî sabit sıfatlara sahip bulunduğuna inanmamız gerekmektedir. Çünkü orada,

ebedî yaşama, ceza ve mükafat verme gibi yeteneklere sahip, “kadir” ezelî ve ebedî sıfatlara malik bir yaratıcıya inanmamız zarurîdir. Çünkü ezelî olanı meydana getirenin ezelî olması ve “adaletli” bir hükmün sağlanması için “adil” sıfatına malik olunması, hayırlı ve şerli amellerin cezasını verecek, her şeye kadir bir büyük ve ulu varlığın mevcudiyeti zarurîdir. İşte bu varlık, Allah'da.”İşte Kant’ın Allah'ın varlığını isbat için öne sürdüğü, ahlakî ve vicdanî isbat metodu. Başta belirtildiği gibi, bu nazarî akıldan doğmamıştır. Ancak, nazarî aklın üstünde, ahlakî kanunumuzla fıtrî bir şuurdan meydana gelmiştir.” Hayran:“Gerçekten güzel bir fıtrî delil! Fakat hocam, sizin bundan memnun olmadığınızı hissetmekteyim. Sebebi nedir?” Ebu'n-Nûr:“Filozofların ve bilginlerin Allah'ın varlığını belirten delillerinin hepsi doğrudur ve şu ayetin işaret ettiği hususa girer.“Sizi boşuna yarattığımızı zannederek, gerçekten bize döndürülmeyeceğinizi mi sandınız?”Fakat, oğlum Hayran! İsbat metodları çoktur. Zorları, anlaşılması çok derin olanlarının yanma, açık, idraki kolay, kuvvetli ve basit olanları da vardır. Gerçi, “Allah hem zahir hem de batınadır. Bunda bir “şüphe” yoktur. Bizzat Cenabı Hak, sadık kelamı olan Kur'an'ında, kendi zatını böyle vasf etmiştir. Bu hususa bir diyeceğimiz yoktur. Ancak Kant’ın öne sürdüğü “ahlakî isbat” yolu, kendisinin de iddia ettiği gibi, pek kuvvetli bir metot değildir. Şayet o dinler, ahiret gününü, haşır-neşir ve hesap gününü beyan etmeseydi, akıl “ahiret günü”ne inanmanın farziyetini öne sürmezdi. Zarurî olarak inanmanın vücubunu herhalde ortaya atmazdı. Çünkü aklın, böyle bir “gün”ün veya “öldükten sonra dirilme”nin ve “hesab”ın zorunlu olacağını kabul etmesi için aklın, her şeyden önce, Allah'ın varlığına inanması ve bu varlığın her şeye kadir olduğunu adalet ve hikmet sahibi bulunduğunu teslim etmesi, ahiret gününe inanması gerekir. Çünkü Allah'ın varlığını ulvî iman derecesiyle bilen bir kişi, elbette O'nun güçlü ve yeterli bir kudrete sahip olduğuna da inanır. Adaletine ve hikmetine inanıyorsa, ahiret gününe inanması da gerekir. Allah'a ve kemal sıfatlarına inandıktan sonra ahiret gününün vuku bulması akli bir gerçektir. Çünkü ahiret gününe, ancak Allah'a, imandan sonra inanılabilir. Önce ahiret gününe, sonra da Allah'a imanı, aklen kabul ise çok zayıf bir delildir. Önce Allah'ın varlığına ve kemal sıfatlarına inandıktan sonra ahiret gününe iman, düzenli ve mantıklı olur. Kur'an-ı Kerim'in ifade buyurduğu da bu gerçektir. Kur'an-ı Kerim, Allah'ın varlığını belirten delil ve isbatları beyan ettikten sonra, kudretinin her şeyi yapmaya yettiğini, ölüden diri diriden ölü çıkarmaya kadir olduğunu, böylece bizi öldürdükten sonra da diriltmeye muktedir bulunduğunu delilleriyle belirtir. Binaenaleyh ahiret gününün vaki olacağını bundan sonra ele alır. Bu tertip üzere ahirete imanın daha kuvvetli olacağı, hem akıl hem de mantık bakımından, bir gerçektir. Ama bunun tam aksi olan bir tertip, yani fedakarlık zevki, vicdanî ve ahlakî korku ve sevinç yolunu seçerek insan nefsinin öteki dünyada ebediyen yaşayacağına delil ve ispat göstermek; iradenin hürriyetine, ruhların ölümsüzlüğüne, kıyamet gününün vuku bulacağına, o günde adil bir hükmün sağlanacağına bu hükmü verenin de Allah olacağına işaret eden bir isbat metodunun Kant’ın söylediği gibi Allah'ın varlığına kuvvetli bir delil olacağına inanmıyorum, Hayran! Ancak bu “ahlakî isbat”ı, bir “vicdanî isbat” kabul ederek diğer aklî delillerin “yardımcı”sı saymak yerinde olur. Buna benzer bir delili, hocam Şeyh el-Cisr, izah etmiştir. Hemen hemen Kant’ın beyan ve izahına çok yakın ifadeler kullanmıştır.“Aklımızın kabul ettiği bir gerçek var: Her şeyi yerli yerinde îfa eden, hakimin, hikmeti icabı, “iyi” ile “kötü”yü, “hayırlı” ile “şerli”yi ayırması zarurîdir. Fakat bu ayırım dünyada değildir. Çünkü bu dünyada birçok şer sahiplerini gayet rahatlıkla görmekteyiz. Öteki taraf için çok iyilik yapan kimseleri de, bunun tam aksi bir hal ve durumda müşahede etmekteyiz. Elbette adaletin hükmü yerini bulacaktır. İnsaf..., bir hükmün tahakkuku, bu dünyada değil, öteki dünyada olacaktır. Mazlum zalimden, hakkını alacaktır. Bu dünyada birçok kişiler vardır ki, mazlum durumdadır. Fakir, perişan, zillet ve meskenet içinde bir hayat sürmektedir. Acaba bunun böyle kalacağını mı, zannediyorsun? Bahsi geçen haklar zayi olur mu sanıyorsun? Hayır, hayır! Bu haklar yerli yerine oturacak, sahibini bulacaktır. Zulüm haksızlık ve kötülük yapanlar elbette cezasını çekecek, iyilik ve hayır işleyen kişiler ise mükafatını alacaklardır. İşte bunların tahakkuku için ahiret gününün varlığı şarttır, aklî bir zarurettir...”Şayet biz, bu ahlakî delil'i bir mesnet olarak kabul edersek, böyle büyük düşünür ve filozoflardan değil, zayıf idrak sahibi, nazarî isbatları anlamaya güç ve kudreti kafi gelmeyen kişilerden hüccet kabul etmemiz mümkündür. Ama filozoflar için, böyle, bir isbat metodunu esas isbat olarak, almamıza imkan yoktur. Üstelik bunu kabul etmekle aklî ve nazarî delillerin zayıf olduğuna rıza göstermiş oluyoruz ki, böyle bir şey aklen caiz değildir. Bir filozof ve bilginin, akıl gücü bakımından, hüküm ve ispatlarında “zayıf olduğunun” halk arasında yayılmasına bile hiç bir zaman müsaade ve müsamaha etmemeliyiz.Çünkü böyle bir şeyi kabul etmek, hem aklî bir tenakuz, hem de Kur'an-ı Kerim'in bilhassa akla verdiği önemin değerini düşürmek, böylece İslam dininin getirmiş olduğu iman bahsini zayıflatmak demektir. Zira aklın hükmünü kabul etmemek veya bu hükümleri zayıf düşürmek, İslam dininin istinat ettiği aklî ve mantıkî delilleri inkar veya zayıf düşürmek olur. Bu sebepledir ki, Kant’ın, “çok kuvvetli bir delil” saydığı ahlakî ve vicdanî delili, ben zayıf görmekteyim. Fakat onu, bu zayıflığına rağmen yardımcı, destek bir delil olarak kabul etmemiz yerinde olur.Şimdi Kant'a soruyoruz: Siz bu vicdanî delili hangi esasa dayanarak meydana çıkardınız? Kant nazarî akılla bu

vicdanî isbatı meydana getirmediyse başka neye dayanmıştır? Eğer nazarî akıl, Kant'ı, vicdanî bir yolla, ahlakî kanunları göstermeye sevk etmişse; ahlakî kanunla da iradenin hürriyetine, insan nefsinin ebedî olarak öteki dünyada yaşamasına, adil bir muhakeme neticesinde verilen cezaya, bununla Allah'ın varlığına ve adil hükmüne, böylece her şeye kadir olduğuna yöneltmişse; neden bahsi gecen nazarî akıl, başka bir mukaddimeye lüzum olmadan bizzat Allah'ın varlığına delalet etmesin?Yine Kant’ın tesbit ettiği delil ve isbatlara dayanarak, diye biliriz ki, “sebep” ile “sonuç” arasında, vesile şeklinde bir bağlantı vardır. Bu bağlantıyı, ezelde akla yerleştirilmiş fıtrî kanunlar olarak bilmekteyiz. Bunu Kant da kabul etmiştir. Nazarî akıl, “sebep” kanununa dayanarak, her hareketin bir etkeni (her eser'in bir müessir'i) olduğunu söyler. Her yapılan işin bir faili, her şeyin bir gayesi ve bir sebebi vardır. İlk sebep sebeple ri olmayan tek Allah'dır.Bu ta'lilde, sonucun delaletiyle ilk sebebi göstermekte hiç bir mahzur veya yanlış yoktur. Kant, Gazalî ve İbn Tufeyl; aklın, sonu olmayan bir şey'in, zamandan önce bir zamanın ve mekandan ötede bir mekanın bulunmayacağını tasavvurda acze düşeceğini ileri sürmüştür. Filvaki haklıdırlar. Hatta “illetten önce başka bir illet olmayacağı” konusunda elbette aklımız, idrak bakımından, acze düşecektir. Ama aklın hem bu hususta ve hem de “bir şeyin sonsuzluğunu tasavvur etmede” acze düşmesini “sebep” göstererek istidlali inkar gerekmez.Görüyoruz ki, her meydana gelmiş eseri veya sonucu, aklın zarurî olarak kabul ettiği bir etkene ve bir nedene (illete) bağlamamız gerekmektedir. “Sebep Kanunu”na dayanarak aklımızın böyle hüküm vermesi bir gerçektir. Bizzat Kant, bu hükümlerin akılda fıtrî olarak, ezelde yerleştirilmiş olduğunu kabul etmiştir.Bir yandan Kant, “nazarî akıl, duyular ve müşahede edilen alem içinde münhasırdır” derken haklı olabilir. Bu görüşü doğrudur. Çünkü aklın, bizce meçhul olan duyular ötesi bir aleme doğru kanat çırparak aşması elbette caiz değildir. Fakat Kant’ın burada unuttuğu çok önemli bir nokta vardır:“İlliyet kanunu” veya “sebebiyet kanunu” diye vasıflandırdığımız bir gerçeğe dayanarak kainatta her cüz'î şeyin “sebebini” araştırmaktayız. Fakat bu alemin, topyekûn, sebep veya illetini neden araştırmıyoruz? İçinde yaşadığımız şu alem, “hissedilen” bir şey değil midir? Öyleyse bu kainatı, Kant neden “sebep” kanunu dışına çıkarmıştır? Biz Kant’ın görüşüne, itiraz etmiyoruz. Ancak diyoruz ki, bu alem cüz'î olarak hissedilen şeylerden oluşmuştur. Tüm olarak “hissedildiğini” söylemekle, Leibniz'in dediği gibi bu alemin bir sebebi olduğunu ve bu sebebin bir başka illeti olmadığını aklımızın bizzarûre kabul ettiğini söylemektedir.” Hayran: “Hocam, bu açıklamanız gayet sarih ve açık.” Ebu'n-Nûr: “Böyle düşünmesine rağmen Kant Allah'a iman eden filozofların en samimilerinden sayılmalıdır. Çünkü Allah'a inancım bizzat, delil ve belgelerle isbat etmiştir. İleri sürdüğü deliller kuvvetli olmasa da yardımcı deliller grubuna girer.” Hayran: “Hocam, Bergson'un62 imanı nasıldı? Çünkü onu pek benimsemediğinizi izhar etmiştiniz.” Ebu'n-Nûr: “Ben böyle bir şey söylemiş değilim. Ancak sezgi yoluyla ve yalnız bu metotla delil gösterilmesini benimsememiştim. Çünkü aklî delilleri terk edip yalnız sezgiyi savunmayı elbette tasvip edemezdim. Bununla beraber, ilerde de göreceğin gibi, Bergson, imanını yalnız “sezgi”ye dayamamış, nazarî aklı, Allah'ın varlığını ispatlayan “istidlal” metodunu da bırakmamıştır. İstidlal'i terk etmeyen Bergson aklî ve nazarî hükümlere dayanarak daha kuvvetli, daha açık ve daha inandırıcı delillerle de Allah'ın varlığını isbat etmiştir. “Sezgi” metoduna gelince: Onu, bu aklî delil ve hüccetle meydana çıkarması, yirminci yüzyılın en büyük filozoflarından sayılmasına vesile olmuştur. Çünkü Bergson sezgi metoduyla batı aleminde cari olan “materyalizm”i çürütmüştür.” Hayran: “Nasıl Hocam?” Ebu'n-Nûr: “Bergson Allah'a imanı, iki derin görüş ve delile dayandırır.”Birincisi: Bir varlığın gerçek hakikatini idrak etmek için, hem kendisine hem hareketine hem de birbirlerinden ayrılmayan, birbirlerine bağlı cüz'î şeylerden meydana gelen, yani tüm'üne bakmak gerekir.İkincisi: Yapılan bir şeyin “amacını” gösteren, bilhassa yaratıklardaki hedef, gaye, güzellik ve muntazam bir düzen içinde hareket gibi prensiplerin “tesadüfi tekevvün ve teşekkül (oluşma) mahsulü” olduğu fikir ve düşüncesi aklen imkansızdır.”Hayran: “Hocam, kısaltmalar yaparak beni bilgilerinizden lütfen mahrum bırakmayınız.” Ebu'n-Nûr: “Hayır, hiç bir zaman, fikirleri izah ederken, sizi, bilgimden mahrum etmek gibi bir düşüncem yok. Fakat burada size açıklamak istediğim önemli bir şey var. O da bilginler ve filozoflarca ileri sürülen görüşlerin hemen hemenhepsinin, Allah'ın varlığını isbat konusunda Kur'an’ın getirdiklerinden farklı yeni bir şey söyleyememiş olmalarıdır.Maddecilik, genel adiyle, materyalizm: “hayat, fikir ve düşünce diye bir şey yoktur. Gerçek olan ancak nesnedir. Bilimin temeli maddeye dayanmaktadır. Madde ile enerjinin reaksiyonundan doğan hareketden başka ne hayat,

62 Bergson: 1859-1931 yıllan arasında yaşadı. Yahudi asıllı Fransız filozofudur. 20. asrın en büyük ruhçu (spirtüalist) filozofu olarak kabul edilir. Felsefesini Psikolojiye dayandırmıştır. Orijinal ve cazip fikirleri ile mekanizme, materyalizme ve pozitivizme karşı cephe aldı ve kuvvetli akisler uyandırdı. Zeka karşısında, gerçeğe ve mutlaka doğrudan doğruya ulaştırdığı için sezgiyi savunmuş ve sezgiciliğin kurucusu olmuştur. Birçok eseri vardır.

ne de düşünce vardır. Akıl diye bir şey yoktur. Sadece beyin vardır: Her şey, kafatasının ihtiva ettiği beyinden ibarettir.” tezini savunur.Bergson, bunlarla alay ederek der ki.“Hayır! Kafatasının içindeki “beyin”, akıl değildir. Akıl başka bir şeydir, beyin başka. İkisini birbirinden ayırmak lazım! Akıl, bir kudret ve kuvvettir. Beyin ise maddedir. Eğer aklî algılarımız (idraklerimiz) zayıfladığında, hastalığında, kuvvetli halinde beynin etkisinde kalıyorsa, bu “aklın yokluğu”na delalet etmez. Çünkü beyin, aklın “kılıfıdır. Vazife gördüğü bir yerdir. Yani beyin, aklın bir aletidir. Şayet “alet” bozulursa, gücü zayıflar. Akıl, beyinde, mecrada akan bir suya benzer. Su, mecranın inişli çıkışlı ve dolambaçlı yollarına uymaya mecburdur. Ama mecranın şekline göre hareket etmesi, akması halinde su için: “Mecra su, su da mecradır” denilemez. Bu itibarla, “beyin” e akıl, “akıl” a da “beyin” demek doğru olmaz.Aklımızın, her şeyi, bir “madde” vasıtasıyla anlaması hususuna gelince; bu, iki şekilde izah edilebilir.Birincisi: Aklımızın bir cüz'ü, etrafımızı saran “maddi” varlıklara alıştığı için, her şeyin maddî yönden elde edileceği kanaatine varan bir fikir kazanmıştır. Bu sebeple, birçok kanunları ve tasavvur ettiği şeyleri bile, materyalist bir görüşle kavramaya başlamıştır.İkincisi ve daha önemlisi şudur: Biz, şimdiye kadar, bir nesnenin hakiki ve gerçek özüne muttali olmak onu olduğu gibi anlamak için, herhangi bir “bilgi” yolu bilmiyoruz. Yani “bir şeyin özüne bakma bilgisi” yoktur. Bir şeye nasıl hayat verildiğini göremiyoruz. Çünkü bunlar hakkında gerçek bilgimiz yoktur. Bunun içindir ki, gerçeği, parçalara ayrılmış halde idrak edip görebilmekteyiz. Yani aklımız, tekevvün etmiş her şeyin suretini, şeklini parça parça algılamak ve idrak ettiği bu parçalar arasında, sürekli bir bağlantı kurmak durumundadır. Cüz'î şeyleri tam olarak, hareket ve canlılığıyla idrak edemiyoruz. Oysa bir gerçeği anlamak için onu bütün olarak, genel bir nazarla idrak gerekir. Bütünün parçaları arasında bağlantı kurarak aradaki canlılığı idrak etmek bir gerçeğin hareketine vakıf olmak demektir. Hasselerimizden bize (aklımıza) intikal eden duygulan parça parça idrak, bir hakikatin tümünü anlamak manasına gelmediği gibi vaki olan hakikate de aykırıdır. Çünkü bir gerçeği parça parça idrak etmek ayrı, tüm olarak, idrak etmek ayrı bir şeydir. Bunun açık misali, bir filim setinde çekilen resimleri idraktir. Bu resimleri, aklımız, iki yönden algılar. Birinci yön, filmdeki resimleri parça parça, ayrı olarak görüp sakin bir durumda idrak etmektir. Bir de, arka arkaya, aralarında bağlantı kurarak, hareket halinde, bütün canlılığıyla idrak vardır. İşte o zaman, filimdeki temsilin veya hikayenin esas gayesi, canlılığıyla idrak edilir. Böylece onun özüne ve gerçeğine vakıf olmuş bulunuruz.Bundan başka, bir şeyin parçalarını ayrı ayrı idrak etmek hiç bir zaman onun tümünü anlamak manasına gelmez. Buna da biri “doğru”, diğeri “eğri” iki çizgiyi misal olarak vermek mümkündür:Bu çizgilere baktığımız zaman, her ikisinin de noktaların birleşmesinden meydana geldiğini görürüz. Noktalar, her iki çizgide de, nokta olmak bakımından, aynıdır. Yani çizgiler, aynı noktalardan oluşmuştur. Fakat bu noktaların müşterek olması, “eğri çizgi de doğru çizgi gibidir” demek değildir. Bu, aklî bir gerçektir. İşte, bir varlığı parça parça idrak etmemiz tüm olarak, bütün canlılığıyla anlamak değildir. Bir gerçeği, ancak, parçaları arasında bağlantı kurarak, idrak mümkün olabilmektedir. İşte aklımızın gaflete düştüğü ve idrak edemediği en Önemli husus burasıdır. Bir varlığın gerçek canlılığını, ondaki hayat unsurunun yalnız parçalarını idrak etmek suretiyle anlamak mümkün olamaz. Elbette parçaların birbirine bağlı hareketlerini, sürekli ve canlı olarak görmek gerekir. İşte aklımızın kavrayıp gerçeğine vakıf olamadığı ve gafil avlandığı nokta burasıdır. Peki, bunu nasıl anlayabiliyoruz? Mademki, aklımız kavrayamıyor, başka hangi yolla idrak etmek mümkündür? Evet, işte bu soruyu, Bergson:“Bunu ancak doğrudan doğruya sezgi (L'intuition) yoluyla anlayabiliriz” şeklinde cevaplandırır. Yani “iç basiret” yoluyla ve ilhamla idrak etmek mümkündür. Çünkü bunun her ikisini, kendi nefsimizde idrak etmekteyiz. Aklın gücüne dayanmadan, iç sezgi ve ilham yoluyla, anlamaktayız.” Hayran: “Sayın Hocam! Akıl ile alakası olmayan bu “idrak”ı anlayamadım. Bununla neyi kastetmektedir Bergson?”Ebu'n-Nûr: “Eğer Bergson, “bunun akılla ilgisi yoktur” deseydi elbette anlayamayacaktın. Halbuki böyle bir şey dememiştir. Onun kastettiği mana “Nazarî akıl ile değil, doğrudan doğruya, yani sezgiyle idraktir.” İster nazari delillere istinat edelim, isterse etmeyelim, bir gerçeği anlamak için, doğrudan doğruya sezgi yoluyla, idrak etmek gerekmektedir.” Hayran: “Fakat bunu ne ile canlandıracağız? Yahut nasıl görmemiz lazımdır ki, canlı olarak idrak etmek mümkün olsun hocam?” Ebu'n-Nûr: “Bu sezgi, Bergson'a göre, hiç bir aracı gerektirmeden, doğrudan doğruya elde edilen bilgidir. Sezgiyi “zihnî bir çekim” olarak tanımlamak mümkündür. Sezgi bir ihsas değildir. Çünkü bir bilgi işidir. Bir duygululuk meydana getirmez. O bir idrak da değildir. Sezgi, zahirî ve maddî tasavvur değil, batını bir düşünce şeklidir. Düşünceler ayrı ayrı parçalar halinde elde edilmez. Fransız filozofu Rene Descartes (1596 -1650), sezgiyi akla bağlar. Alman filozofu İmmanuel Kant (1724 -1804) ise, onu: “Zihinde hazır bulunan veya yaratılışta elde edilmiş bilginin vasıtasız olarak açığa çıkışı, belirişidir” şeklinde tarif etmiştir. Yine Fransız filozoflarından Blaise Pascal (1623 - 1662), “Sezgi, bir gönül ve sevgi işidir. Akıl ülkesine ait sınırların bittiği yerde, “gönül sevgisi”nin hudutları başlar. Mutlak gerçeğe akıl ile değil ancak sezgiyle varılabilir” demektedir.Evladım Hayran! Bütün bu tariflerden de anlaşılacağı gibi, sezgi'yi her türlü deney ve gözlemden önce “gerçeği

bildirme vasfım” taşıyan bilgi olarak tanıman gerekir. Çünkü sezgi; doğu ve batı mistik görüşünün gerçeğe varma yoludur. İslam tasavvufunda bu metoda “mükaşefe yolu” denmektedir. Evet, işte bu yol, yani “mantıklı düşünme yolu,” bir “sezgi” metodudur. Şunu unutma ki, metafizik dünya görüşü, sezgi'yi, Allah'ın bahşettiği bir “ilham” anlamında kullanmaktadır. Bergson'un fikirlerine dayanarak bunu biraz daha açıklayalım:Sezgiden başka hiç bir yol bize tabiatı tanıtamaz. Çünkü gördüğümüz alem, yaratıcı tekamül kanunlarıyla hareket etmektedir. Zira yaratıcı tekamül, keyfî (nitelikçe) değişmeleri gerektirir. Materyalizm, bunu hiç bir zaman açıklayamaz. Çünkü maddeci bilim, herhangi bir olayı, bu tekamülî (evrimsel) akışından ayırarak, durgunlaştırarak, sakinleştirmek suretiyle, inceler. Bu akışı kavrayabilmek için onunla birleşmek, aynileşmek gerekir ki, bunu ancak “sezgi” yapabilir. Maddî bilim, zekanın ürünüdür (mahsulüdür). Zekanın, işe yararlılık yetisi bakımından maddî bir anlayışı vardır ve ona dönüktür. Maddî anlayıştan ayrılamadıkça, bize mutlak gerçeği tanıtamaz. Çünkü maddî tabiat, zekanın durgunluğuna paralel olarak, sakindir ve zekanın kendisini kavramasına alışkındır. Oysa tabiat sürekli şekilde akan ruhsal bir hayattır. İşte materyalistlerin dediği gibi, maddî, varlık bunu temin edemez. Onu yaratıcı güç ve kudret sahibi olan, her şeye kadir Allah sağlamaktadır.”Dikkat ettinse, Hayran, burada bir nevi akla, (bilhassa nazarî delillere dayalı akla) itimat etmekle beraber, genel bir nazarla, kainatı bütün olarak ele almakta ve onun üzerinde durmaktadır. İşte bu görüşüyle Bergson, İbn Rüşd'ün ileri sürdüğü, Kur'an-ı Kerim'de de beyan buyrulan delillerin aynısını savunmaktadır. Bilhassa şu ayeti celîledeki manaya mutabıktır: “...Ve onlar, Allah'ın her şeye malik olduğuna, mülkiyetine, her şeyi yönettiği tasarrufuna, bakarak hiç düşünmediler mi? Artık bu Allah'ın kelamı olan Kur'an-ı Kerim'den başka hangi söze iman edecekler?”63

Nitekim, İbn Rüşd, bu ayetin manasını ifade eden daha bin kadar ayeti celîleye işaret etmiştir.” Hayran: “Hocam, nasıl olur da Bergson, İbn Rüşd'iin ileri sürdüğü görüşü bütünüyle benimser. Oysa İbn Rüşd, kainatın yaratılışındaki güzelliği, nizam ve intizam içinde düzenli hareketini Allah'ın varlığına delil olarak göstermiş değil miydi?” Ebu'n-Nûr: “Evet, Bergson, İbn Rüşd'iin fikirlerini, hemen hemen aynen savunmuştur. İbn Rüşd ise delillerini müşahede ettiğimiz alemin nizam ve intizamına dayamıştır. Onu bütün olarak ele almış; böylesine sağlam ve düzenle hareket eden kainatın, plan ve düzenini sağlayan bir “yaratıcı” tarafından idare edildiğini, delil göstererek Allah'ın varlığım ispatlamıştı.Bergson da aynı görüş ve delilleri ileri sürmüştür ve Allah'ı tanımak konusunda bu alemi bütün olarak ele almış, kainatın en küçük zerresinden (atom) turunuz, en büyük gezegenine kadar, bir insan cismi gibi hareket ettiğini, zerreler arasında birleşme ve bağıntı sağlandığını, bu hareket ve sürekli bağıntıyı (hayat enerjisini) temin edenin Allah olduğunu kabul ederek inanmış ve bu görüşü savunmuştur. Ancak Bergson, İbn Rüşd'e nazaran, daha geniş ufukluydu.” Hayran: “Bergson'u, İbn Rüşd'den daha üstün tutuyorsunuz hocam!” Ebu'n-Nûr: “Hayır! Hiç bir zaman onu daha üstün tutmuyorum. Her ikisi de Allah'ın varlığına inanan filozoflardandı.”Hayran: “Hocam! Bu üstün görüş ve açıklamaları lütfen biraz daha izah eder misiniz?” Ebu'n-Nûr: “İlim ve felsefenin ışığında, Kur'an ayetlerinin tefsir ve açıklanmasında ilk olarak, bana çok büyük emeği geçen ve yardımı esirgemeyen sayın hocam ve büyük üstadım Şeyh el-Cisr'dir. Ben ancak, onun tefsir ve tarıfinden sonra, Kur'anı okuduğumda, ayetlerin hakiki sırlarına kavuşmanın anahtarlarını kavramış oldum. Sonra İbn Rüşd'ü ve onun görüşlerini okudum ve etraflıca mütalaa ettim. İbn Rüşd'iin ileri sürdüğü “Allah'ın varlığı” hakkındaki istidlali, yani (aklî hükümlerin mantıksal dizimi)ni ve insana verilen önemi, ayrıca kainatın akıllara hayret ve dehşet verici nizam ve intizamının sürekli bir şekilde devamının sağlanması, idare ve hükmünün, elbette bir idareciye ve kudretli bir hakime muhtaç olduğuna dair ispatların hepsini okudum. Fakat ayetlerin zahirî görünüşünden, mana ve mefhumlarının ötesinde, gizli amaç ve gayelerini anlayamadım. Daha sonra Bergson'nn istidlallerini okuyunca, bilhassa Bergson'un “Canlılar ve Bitkilerdeki çift nizam” (eş düzen) hakkındaki açıklamaları, her cinsin erkekli ve dişili olarak yaratılma hikmetindeki esas gayelerle ilgili tefsiri, sırlarını idrak edemediğim ayetlerin manalarını ve gayesini anladım.Şimdiye kadar, Kur'an-ı Kerim'in “eş, erkekli ve dişili” hayattan bahseden ayetlerindeki gerçek gayenin ne olduğunu bilemiyordum. Sonra beni hayret ve dehşet içinde bırakan şey, bu “eş” kelimesinin birçok ayetlerde tekrar edilmesiydi. Acaba bunun maksadı neydi? İşte bunu anlıyamıyor ve idrak edemiyordum. Böylece, kafamdaki sorulara bir çözüm yolu bulmak için diyordum ki: “Herhalde eş deyiminin manası, Allah'ın insanlara bahşettiği nimetlerden başka bir şey olamaz.” Böylece kendimi oyalıyordum.Peki, ama diyordum, Allah'ın gerek canlıları gerekse bitkileri erkekli dişili olarak yaratmasındaki esas gaye, yeryüzünde, cinsin bekasını temin etmek değil midir?Daha sonra Bergson'u okudum ve onun tarafından ileri sürülen, (genel olarak) her şeye şamil “Eşlik (erkeklik ve dişilik) duzen”inin bütün yaratıklarda bulunduğunu ve bunun da bir gayeye delalet ettiğini gördüm. Cenabı Hakkın “varlığına”, hikmet ve kudretine delalet eden Kur'an ayetlerindeki amaç, bize bahşettiği nimetten çok, bütün yaratıklarda belli bir gaye ve hikmetinin bulunması sebebiyle, dikkatimizi çekmektir... Kur'an ayetlerini,

63 Araf: 7/185.

modern keşif ve icatlardan sonra, ilim ve felsefenin ışığı altında mütalaa ettiğim zaman, bilinen icaz ve belagattan, bazı sırlardan ve belli maksat ve hedeflerinden ziyade, daha geniş hikmetler ihtiva ettiğini anladım. İleride, Kur'an’ın, icaz ve belagatmı ayrıca izah edeceğim. Hayran: “Bergson, “eşlik düzeni” konusunda nasıl bir açıklamada bulunmaktadır.” Ebu'n-Nur: “Maddeci (materyalist) fikirlerden: “Bütün yaratıkların tesadüf neticesinde ve bizzat tabiat tarafından yaratıldığı” iddiasını, teorileriyle beraber; reddetmiştir. “Diyalektik materyalizm”i çürütmüş, onlarla alay ederek, “ilk eş düzeni” (erkek ve dişilik) konusunda özetle şu açıklamaları yapmıştır:“Nasıl olur da, aklı selimimiz (sağ duyu), bütün canlılardaki “görme” duyusunun tesadüfi olarak, bizzat tabiat tarafından meydana getirildiğini tasdik eder ve böyle bir şeye inanır? Bu aklen muhaldir. Çok karışık ve acayip bir terkiple çalışan “görme” duyusunun, bütünüyle, başlangıçtan itibaren, bir maddeden meydana geldiğini, aklı selim sahibi bir bilgin nasıl kabul edebilir? Bu, elbette imkansızdır.” Diyalektik materyalist der ki:“Bütün canlılardaki “görme” duyusu, şimdiki durumuna, yani tekmil yeteneğine, tabiatın kendisi için tesbit ettiği “seçme kanunları” gereğince, bir gelişme ve evrimleşme zincirinden sonra erişmiş ve meydana gelmiştir.” Bundan başka:“Çevre, zaman ve bazı durumlara ait şartların etkisi altında kalan, “göz hassesi” bugünkü tekmil görme görevine erişmiştir” demektedirler.Şimdi bunu diyalektik materyalizm taraftarlarına soruyoruz:Bir an için ileri sürdüğünüz saçmalıkları kabul edelim. Fakat aklıselimin hiç bir zaman kabul etmeyeceği bir gerçek var: Diyelim ki:“Göz, bunca zaman geçtikten sonra, çeşitli durumların tesiri altında, meydana gelmektedir. Acaba sağduyu sahibi bir kişi zaman ve çevre şartlarıyla çeşitli durumların, insandan başka canlıların göz hasseleri üzerinde de aynı mutabakat ve birliği sağladığını kabul eder mi?'Tabiatın seçişi” tesadüfi kanunlara bağlıdır. Zira iddialarına bakarsanız, “yeryüzündeki her canlı, muhtelif tesirler altındadır.”Bir canlının üzerinde vaki olan etkilerin, öteki canlıda da aynı tesiri yapması imkansızdır. Çünkü canlının “zatı” ile canlıya yapılan etki ve tesirin “uygun” düşmesi imkan haricindedir. Etki amillerinin muhtelif tarzda tesir göstermesi lazımdır. Bununla beraber, netice itibariyle, meydana gelen “goz”ün de muhtelif tarz ve şekilde zuhur etmesi zaruret icabıdır. O halde, bütün canlılardaki “görme” duyusunun yalnız “tek bir tür” olduğunu nasıl kabul edebiliriz?Bundan sonra, Bergson, hemen “çiftleşme” kanununa intikal ederek şöyle der:“Bütün canlılarda, “göz hassesi”nin aynı oluşum ve etki altında aynı neticeler doğurduğunu, bunun da, iddia ettiğiniz gibi çok tuhaf tesadüf kanunlarına göre cereyan ettiğini, kabul edelim.Her şeye rağmen, bütün canlıları, tek bir etki neticesinde meydana gelmiş bir “tür” olarak kabul edelim. Böyle bir faraziyenin; size vereceğimiz red cevabını daha kolaylıkla anlaşılır hale getirdiğim de hatırlatmak isterim. Çünkü böyle bir kabulden sonra, size şunu sormak isteriz: Acaba canlılar gibi, bitkiler de, oluşumlarını aynı tesir altında mı tamamlamıştır? Buna ne diyorsunuz? Canlılara hiç bir suret ve şekilde benzemeyen bu bitkilerdemi aynı oluşum üzere gelişmiş ve evrimleşmiştir? İşte bizim görüşümüz burada belli olmaktadır: Eğer aralarında bir benzeyiş varsa, bu “hayat” benzeyişidir...” der.“Buradaki gerçek; gerek canlıların, gerekse bitkilerin, takip ettikleri istikamet bakımından, aralarındaki tek benzerlik, tenasülî bir çoğalmadır. Canlılardaki tenasülî çoğalma, erkekli ve dilişi çoğalma, nasıl olur da bitkilerde de görülebilir? Bu uygunluk, tesadüfün (tabiat) kanunu gereğince mi olmaktadır? Yani canlılardaki tesadüfîliğin aynen bitkilerde de carî olduğunu söyliyebilir miyiz? Hayır! Böyle bir şey imkansızdır, olamaz. Aklıselim hiç bir zaman bunu kabul edemez.Söylediğiniz “tabiat tarafından, tesadüfi olarak, seçilmiş bir kanun” saçmalığını kabul edemeyiz. Çünkü iddia ettiğiniz gibi, böyle bir ittifakın vaki olması, gayri mümkündür, muhaldir. Şayet “ittifak” olması gerekiyorsa, çeşitleri, türleri, hal ve şekilleri ne olursa olsun aralarında benzeyiş bulunan konulardadır. “Dirilme”, ''canlılık” veya tek kelime ile hayat benzeyişi gibi.. İşte bu “hayat”ı, bir “tesadüf” yaratmamış, tam aksine “bir” ve “tek” olan, her şeye kadir, bilici ve irade sahibi bulunan “Allah” yaratmıştır. Hem de yoktan meydana getirmiştir.”Hayran: “Gerçekten Bergson buyurduğunuz gibi Allah'a iman eden en büyük filozoflardan biri olarak görünmektedir.Düşünce metodunu aklî hükümlerden çıkararak bulduğu “vicdanî” delillerle Allah'ın varlığına inanmıştır. Hatta bu, “doğrudan doğruya” bir bilgi değil batını bir şuur ve düşüncenin eseridir. Nitekim aynı şuuru Kant da düşünmüştü. Bunu ahlakî delil ve hüküm olarak kabul etmişti. Aynı vicdanî imanı, biz de, şuurumuzla idrak etmekteyiz. Fakat bu şuurun sebebini bilememekteyiz.” Ebu'n-Nûr: “Evet, ben de aynı şeyi idrak etmekteyim. Fakat bunu “yardımcı delil” olarak adlandırıyorum. Haddi zatında kuvvetli bir delil değildir ki, üzerine inanç sistemimizi kuralım. Çünkü zayıf düşünceli ve bilgisiz kişilerle münakaşa neticesinde, iman zaafına düşülmesi ihtimali olduğundan, daha kuvvetli aklî delillerin ileri sürülmesi, hem bir hakikat hem de ilmî bir gerçektir. Zira kesin aklî delilleri çürütmeye imkan yoktur. Aklı selim sahibi her insan, derhal kabul etmese bile, biraz düşündükten sonra, bunlara inanmaya mecbur kalır. Bilhassa bu deliller, “mahlûkatın yaratılış gayesi” ve alemdeki nizam ve intizamın hedef ve maksatları üzerine kurulur, bu temel

istidlallere dayanırsa, herhalde, bahis konusu delilleri zayıf düşüremez. Üstelik kabul etmeye mecbur kalır. İşte Bergson, bilhassa bunu da beyan etmiştir. İleri sürdüğü deliller kuvvetlidir.” Hayran: “Hocam, bu söylediğinizden başka, yardımcı deliller var mıdır?” Ebu'n-Nûr: “Evet, vardır ve pek çoktur. En büyükleri de Resullerin getirdiği büyük ve küçük mucizelerdir.” Hayran: “Acaba hocamızın görüşünü öğrenebilir miyim? Rasullerin getirdiği mucizeleri neden, yardımcı veya destek delil olarak görüyor da kesin hüccet addetmiyor.” Ebu'n-Nûr: “Hiç şüphe yok ki, mucizeler, kainat kanunlarının üstünde, harikulade delillerdir. Ancak, Allah'ın varlığını ispat hususunda saf akim, “zarurî hüküm ve bilgi” olarak kabul ettiği aklî ve zarurî deliller kadar, biz insanlar için, kuvvetli sayılmazlar.Eski devirlerde yaşayan ve topyekûn beşeriyeti temsil eden insanlar, saf akıl ve nazarî istidlal metodunu tatbik etmekten aciz kimseler olduklar için, Rasuller, Allah'a iman konusundaki davetlerinde, hikmeti ilahiyenin iktizasmca, bu insanlara, mucizelerle hitap etmek mecburiyetinde kalmışlardır. Hiç şüphe yok ki, bu mucize, netice itibariyle beşer olan bir “Rasul'den sadır olmuştur. Ve fevkal-beşer bir “hüküm” olması dolayısıyle de insan yaradılışının kudret ve yeteneği üstünde bir delildir. Sonraları, insanlık, aklî düşüncelerin ve ilmî yükselişlerin basamak basamak geliştiği, anlayışların terakki kaydettiği bir devreye girdiği için, akıl melekesi, nazarî hüküm ve istidlalleri kabul etmeye hazırlıklı bulunmuştur. Bununla beraber, mucizeleri/ bazı cahil kişiler, ilmî çalışmaların meydana getirdiği olaylarla karıştırmakta, ilmî ve zahirî vakaları, mucizeden ayırma kabiliyetine sahip bulunmadıklarından yanılmaktadırlar. Hatta bu ilmî olayları fevkal-beşer ve harikulade bir hadise sanmaktadırlar. Hak Tealanm hikmeti iktizası, Kur'an-ı Kerim, aklî ve nazarî hüküm ve istidlalleri, mucizelere tercih etmiştir. Kur'an'da ilahî Vahy'in takip ettiği metot, bu aklî ve nazarî hüküm ve istidlal yoludur. Kur'an, “mucize”den çok aklî ve nazarî delillere önem vermiştir. Yani aklî hükümlerin mantıkî tertibine, aklî muhakeme usulüne daha çok yer vermesi bu yöndendir. Bu hususu, ileride, daha geniş olarak açıklamaya çalışacağım, inşallah.64

El- Cisr İle Darwin Arasında

Tam ders zamanında hocamın yanına geldim. Elinde bir kitap vardı. Gözlerinden, damla damla yaşların aktığını görünce kendimi tutamadım ve sordum:“Nedir bu gözyaşlarının sebebi hocam?”“Bir şey yok evladım! Allah'ın rahmetine kavuşan, çok değerli hocam ve büyük üstadım el-Cisr'in kitabını okuyordum. Öğrencilik devresine ait tatlı hatıraların etkisi altında kaldım. Kendime hakim olamadım.”Hayran:“Peki ama el-Cisr'in kitabıyla eski anılarınız arasında ne gibi bir ilişki var hocam?” Ebu'n-Nûr: “Ah, evladım! Onlar geçmiş yıllarımın gençlik anılarıdır.” Hayran: “Öyle sanıyorum ki, bu geceki dersde el-Cisr'den bahsedeceksiniz. Gerçekten de bu alimin görüş ve fikirlerini öğrenmek isterim. Çünkü adını çok anıyordunuz.” Ebu'n-Nûr: “Şimdi ondan bahsetmeyeceğim. Fakat el-Cisr'den daha çok ilgilendiğin başka bir adamdan ve onun fikirlerinden söz edeceğim.” Hayran: “O zat kimdir hocam?” Ebu'n-Nûr: “Charles Darwin65 türlerin (nevilerin) doğal ayıklama ve soyaçekimle belirlenerek değiştiğini, oluştuğunu ileri süren görüşün sahibi.” Hayran: “el-Cisr'den önce, bu bilgini anlatmanızın sebebi nedir? Tarihî bir sıra mı gözetiyorsunuz hocam?” Ebu'n-Nûr: “Hayır! Bilakis, o el-Cisr'in çağdaşıdır. El-Cisr'in görüş ve fikirlerindeki üstünlük Darwin'i öğrendikten sonra daha iyi anlaşılır. Bunun için Darwin'e öncelik verdim.” Hayran: “Evet, hocam, bu filozofun görüş ve fikirlerini sabırsızlıkla dinlemek isterim. Çünkü bu bilginin felsefesi, biz gençlerin zihnini kurcalar ve Tanrıtanımazlık (İlhad) çukurunun kenarına sürükler.” Ebu'n-Nûr: “Darwin filozof değildir. Zannettiğiniz gibi, bir felsefesi de yoktur. O ancak bir biyoloji bilginidir. “Tabiî ayıklama yoluyla türlerin menşei” adlı eserini 1859 yılında neşrettiği zaman “dönüşümcülük” (transformizm) görüşünü aşırı bir şekilde savundu. Böylece “dönüşümcülük”, “soya çekim”, ve “tekamül” görüşlerinin sahibi oldu. Ve buna “Darwinizm” dendi. Fakat bunları, kuracağı geniş felsefeye temel yapan Herbert Spencer (1820-

64 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 184-222.65 Darwin: İngiliz tabiat alimi. 1809-1882 yılları arasında yaşamıştır. Tekamülcülüğün esas kurucusu sayılır. İnsanın maymundan geldiğini iddia etmiş ve tabiî seçkinleşme nazariyesini ileri sürmüştür. Allah'ın varlığına inanmakla birlikte, alemi mekanik bir tarzda izah ettiği için materyalizme en büyük desteği sağlamıştır. “Hayat mücadelesinde ancak kuvvetlinin yaşama hakkına sahip olduğunu” ileri sürmesi, İngiliz sömürgeciliğinin resmî felsefesini ve dayanağını teşkil etmiştir. Belli başlı eserleri dilimize çevrilmiştir. Darwin nazariyesi ve bilhassa insanın maymundan geldiği fikri yüzyılımızın başından beri yapılan biyolojik, antropolojik araştırmalarla değerini “yetirmiş ve ilim tarihinin raflarına tevdi” edilmiştir. Fakat bazı materyalist, ateist ve aşırı sotcu gruplar, hu nazariyeyi ayakta tutmağa çalışmaktadırlar. Çünkü bu suretle İnsanı manevi ve kutsal değerlerden sıyırarak hayvan derekesine indirmek mümkün olmaktadır. Dolayısıyla bu seviyedeki insanın hayvanlar cephesine hitapla ona tesir etmek çok kolaydır.

1903) dir. Aynı zamanda o tekamül görüşünün teorisyenidir. Bilhassa Darwin'in ilgilenmediği, geçmiş ve gelecekle bağlantısı olan, süreklilik ve gelişmeyi kapsayan “Evrimcilik” (L'evolutionnisme) doktrinini ortaya attı. Bu filozofa katılanlar arasında Ludzvig Buchner (1824-1899) ile Ernst Haeckel'i (1834-1919) saymak mümkündür. Birçok kişiler “evrimcilik” ve “dönüşümcülük” düşüncelerinin Darwin'e ait olduğunu iddia ederler. Halbuki bu yanlıştır. Aslında Darwin, bir deneycidir. Gözlemci bir bilim adamı olarak, “doğal ayıklama”, ve “soyaçekim” fikrini soyunan bir biyoloji (tabiat) bilginiydi. Ama felsefesi yüzünden, sizin gibi genç dimağları meşgul ederek Tanrıtanımazlık (İlhad) çukurunun kenarına bırakması hususuna gelince; bu husus doğrudur, bunu biliyorum. Ancak burada çok önemli bir nokta gizli kalmıştır. Bu yönü idrak edemeyen, birçok bilginler, din adamları ve ilahiyatla uğraşanlar Darzoin teorisine şiddetle hücum etmişlerdir. Bilhassa Avrupa ve Amerika'da, şiddetli hücumlara uğramıştır. Şu bir hakikattir ki, Darwin'in ileri sürdüğü “soyaçekim”, “gelişme” ve “evrim” fikri, dünya gençliğim, hiç bir fikre nasip olmayacak kadar meşgul etmiştir.Din adamları, yer yerinden oynayacak derecede Darwin'e hücum etmiş ve bütün dünyayı velveleye vermişler, Darwin'in ileri sürdüğü fikrin, mukaddes kitaplara aykırı düştüğünü savunmuşlardır. Bilhassa papazlar, başpiskoposlar diğer ilahiyatçılar ve onların sesine kulak veren Osmanlılar bile, Darwin'in okutulmasını yasaklamışlardır.Halbuki, ileride de açıklanacağı ve bu nazariyenin ilmî yönünü idrak ettikten ve etraflıca anladıktan sonra da öğreneceğin gibi, Danvin'in ileri sürmüş olduğu “soyaçekim”, “tekamül” Spencer'in “evrimcilik” ve “dönüşümcülük” fikirleri, bir gözlemcinin, ilmî yönden ileri sürdüğü sonuçlardan ibarettir. Bu itibarla, Allah'a iman fikrini zedelemez. Bir bilginin ilmî görüşüdür. Hiç bir zaman imanı zedelemediği ve zayıflatmadığı gibi, insanı “tanrıtanımazlık” diye bir inkarcılığa da götürmez.Allah'a inanan bir kişiyi “imansız” addetmek elbette yerinde bir itham değildir. Ancak Hayran, beni iyi dinle! Sana özetle, gizli kalan, birçok bilgin ve din adamlarının idrak edemediği bu gerçeği açıklamaya çalışacağım.”Hayran: “Hocam! Bütün duygularımla sizi dinliyorum, buyurunuz, anlatınız!” Ebu'n-Nûr: “Evladım Hayran. Darwin'in görüşlerini açıklayacağım. Ancak bunları izah etmeden önce şu mukaddimeyi yapmayı lüzumlu gördüm:Biyoloji bilginleri, yer tabakasında yaptıkları araştırma ve kazılarda meydana çıkardıkları bitki ve hayvan kalıntıları, donmuş ve çürümüş ceset şekilleri üzerindeki incelemelerinde insan varlığının, bu bitki ve hayvanlardan sonra yaratıldığı neticesine varmışlardır. Yani insanın, sonradan yaratıldığını kabul etmişlerdir.Böylece insanın, ilk önce yokken sonradan yaratılmış olduğu fikri kuvvetlendiği gibi, bitki ve hayvan kalıntılarının tetkiki de, bunların çok önceden var olduklarını göstermiştir. Yeryüzünde, insanların daha sonra zuhur ettiği görüşü de ayrıca kuvvet kazanmıştır. Yer tabakalarıyla uğraşan jeoloji bilginleri; bunların yeraltında kalmalarını depremler ve tufanlara bağlamışlardır. Ancak bu türlerin (nevilerin) yeniden yaratıldığını, öldükten sonra yeniden hayat bulduklarını iddia etmişlerdir. Allah'ın bunların asıl cinslerini, ayrı ayrı yarattığını ileri sür-müşlerdir. Bunun açık deyimi, kainattaki varlıkların, insan, hayvan ve bitki, hatta bütün kainatın, birer birer, ayrı ayrı, yoktan yaratıldığını savunmuşlar ve buna inanmışlardır. Ancak bu ayrı yaratılma nev'î bir yaratılıştır. İnsan, insan olarak; serçe, serçe olarak; ıhlamur ağacı, ıhlamur ağacı olarak, bugünkü biçimleriyle ve bir anda, yaratılmışlardır. Hiç değişmemişlerdir ve değişmeyeceklerdir. Bilginlerin çoğu bu görüşü benimsemiş ve savunmuşlardır. Mukaddes kitaplara uygun düşen bu görüş, ilahiyatçılar tarafından da tasvip edilmiştir. Biyoloji bilginlerinin çoğu, bu görüştedir. Bunlar arasında Fransız tabiat bilgini Georges Cuvier (1769-1832) ile İsveçli Karl Von Linne'i (1707-1778) zikredebiliriz. Fakat bu görüşü benimsemeyen, az da olsa, bazı tabiat bilginleri çıkmış, “arka arkaya yaratılış” fikrini kabul etmemiş ve şöyle demişlerdir:“Bahsettiğiniz depremler ve tufanlar, yeryüzünün her tarafında meydana gelmemiştir. Bazı yerlerde, türler yok olmamış, varlıklarını devam ettirmişlerdir. Bu sebeple, yeraltındaki canlıların kalıntıları ve türlerin çeşitliliği “yavaş gelişme”yi göstermektedir. Yani, hepsi birdenbire yaratılmamış, yavaş yavaş, uzun zaman geçtikten sonra, muhtelif türler halinde, gelişmiş ve başkalaşmalardır. Böylece, yeni yeni türler meydana gelmiştir.”Bu itibarla bilginler yaratılış meselesinde iki gruba ayrıldılar.Birinci grup:“İlk önce bu canlıları yaratan Allah, her felaket ve musibetten sonra, ölenlerin ve kayıp olanların yerine, yenilerini yarattı. Böylece yeni yeni canlılar ve yeni yeni türler meydana geldi” demektedirler.İkinci grup:“Canlıların ortaya çıkışı; tabiatın “yavaş gelişme”, türlerin başka şekillere dönüşümü ve yeni türlerin ortaya çıkışı yoluyla tedrici bir oluşum neticesinde (evrim) tamamlanmıştır.” Bu grubun görüşünü savunanlardan biri de meşhur Fransız bilgini Lamarck' dır.“Canlıların türleri asıl yaratılışta yoktur. Bunlar, birçok sebep ve şartlar altında, birbirinden uzak devreler içinde, tabiatın ayıklaması neticesinde, “dönüşümcülükle” başkalaşarak yeryüzünde zuhur etmişlerdir. Türlerin meydana gelmesinde büyük etkisi olan faktörler şunlardır; kullanılan organlar veya ihmal neticesinde kullanılmayanlar, hayat stili, soyaçekim (veraset), hayat şartları...”Bu iddiaların doğruluğunu ispat için de şu misalleri vermiştir: Yılanın ayaksız oluşu... Çünkü yılan, deliklere girmek ve dar yerlerden, sürünerek geçebilmek için ayaksızdır. Su kuşlarının ayaklan da suda yüzebilecekleri bir

tarzda şekillendirilmiştir. Leyleğin boynu ve ayakları, yiyeceğini yerden temin edebilmesi için uzundur. Zürafanm da boynu uzundur. Çünkü ° ağaçların tepelerinden beslenir.Fakat bu görüş zayıf kalmış, “yaratılışın yenilenişi” teorisi karşısında tutunamamış; Charles Darwin gelinceye kadar zayıflığı devam etmiştir. Darwin, 1859 yılında “tabiî ayıklama yoluyla türlerin kökeni,” adlı eserini yayınlayınca, evrimcilik ve dönüşümcülük fikri, güçlenmiş, kuvvetlenmiş, ileriye doğru aşırı bir şekilde savunulur hale gelmiştir. Bundan sonra Darıvin, meşhur “İnsan Silsilesi” adlı ikinci eserini de 1871 yılında neşretmiştir.” Hayran: “Hocam, “Darwinizm” nedir?” Ebu'n-Nûr: “Tekamül” görüşünü savunan Darıvinizm'i şöyle özetleyebiliriz.“Bütün canlılar şu dört kanuna bağlıdır.1- Yaşama kavgası,2- Fertler arasındaki ayrılıklar,3- Soyaçekim (veraset) ayrılıkları,4- Tabiatın ayıklaması (seçmesi).Bir canlı ferdin başka canlıya tercih edilmesi, ancak bu zikredilen faktörlerden ilk üçünün gerçekleşmesi ve başarıya ulaşmasıyla mümkündür:66

1- Yaşama Kavgası:

Bütün canlılar, tabiatla ve diğer canlılarla daimî bir kavga halindedir. Yaşama kavgasında, canlılardan hangisi daha güçlü ve daha kuvvetli ise, elbette o, başarıya ulaşmaktadır. Ancak başarı sıfatları hayvanlara ve bitkilere nispeten, değişik ve farklıdır. Mesela, güç, kuvvet ve yiğitlik gibi niteliklere sahip bir canlı, başarıya ulaşabildiği gibi, bazan büyük veya küçük cüsseli, sür'atli, güzel, sabırlı ve zekilerin de muvaffak olmaları mümkündür. Ayrıca, korunmak veya herhangi bir zarar ve kötülüğü defetmek için kurnaz, hilebaz olanlar, hastalıklara, musibet ve açlığa tahammül edenler de, güçlü sayılarak başarıya ulaşırlar. İşte canlılar arasında ve tabiatta cereyan eden yaşama kavgasında kıtlıklardan, savaşlardan ve gelen tabiî felaketlerden kurtulabilenler en güçlü olanlardır. Güçsüzler ise, yaşama kavgası içinde eriyip gitmektedir ki biz buna hayat kavgası diyoruz.67

2- Canlılar Arasındaki Ayrılık:

Yaratılışı itibariyle, bütün canlılar, değişme eğilimi gösterirler. Asıl, şekil ve surette vaki olandan az da olsa, bir değişme eğilimi göstermektedir. Babadaki değişme çocuğa geçer. Bitki ve hayvan yetiştirenler, kaide dışı Özellik gösterenleri, aşılamak suretiyle yeni yeni türler (neviler) elde etmektedir. Bu itibarla, canlılar ve bitkiler arasındaki her değişme, değişen için çok yararlı ve faydalı olmaktadır. İşte “aşılama” misalindeki gördüğümüz değişmeyi, insandan çok daha mükemmelini daha çok tabiat, canlılarda yapmaktadır. Ama bu, çok uzun bir zamana ihtiyaç göstermektedir.İşte tabiattaki bu değişmeler, cüz'î ve çok yavaş cereyan etmektedir. Fakat hakikî cevherde bir değişme olmamaktadır. Bununla beraber söz konusu değişmeyi herkes müşahede edemez. Ancak uzun zaman geçtikten sonra görülmesi mümkündür. Bunu da yalnız biyoloji bilginleri, tetkik ve araştırma neticesinde, idrak edebilir.68

3- Soyaçekim (Veraset) Ayrılıkları:

Bu husus, ikinci bölümdeki değişme faktörüne tabidir. Çünkü canlılar arasında veraset (soyaçekim) yönünden bir değişme olabilir. Ve bu değişme asıldan fürû'a intikal eder. Önceleri çok az ve belirsizken, aradan uzun yıllar geçtikten sonra, cinsin türüne değişik bir sıfat kazandırması mümkündür.69

4- Tabiatın Ayıklaması (Seçme):

Tabiatın seçip ayıkladığı türler, canlılar arasında devam eder. Böylece değersiz ve güçsüz olanı eriyerek ortadan kaybolur. Çünkü yaşama kavgası, tabiî ayıklama yoluyla (selection naturelle) sürüp gider. Şartlara en iyi şekilde uyanlar yaşarlar, Soyaçekim kanunu, değişmeleri asıldan fürû'a naklettiği gibi öteki sıfatları da aynı şekilde iletir. Tabiîdir ki, bu sıfatlar muhtelif ve değişiktir. Yukarıda sayılan sıfatlar, ister maddî, ister manevî olsun, hatta ister aslî isterse müktesep olsun, soyaçekim kanununun etkisiyle asıldan fürû'a naklolunmaktadır. Bu sıfatlar, ya faydalıdır; güçlü, sıhhatli, zeki gibi... Yahut da zararlıdır; hastalıklı, musibetli ve alışkanlıklar gibi... İşte bu “zararlı sıfatlar”, “yararlı sıfatlar”ın karşısında, yaşama kavgası içinde, mağlûp olur, eriyip giderler.

66 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 223-228.67 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 2228-229.68 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 229.69 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 229.

Yahut faydalı sıfatlar yenilir. Zararlılar galip gelir. Faydalıyı kökünden yok eder. Yahut ikisi de birbirlerini yok ederler.Bunlarda başarıya ulaşanlar elbette “yararlı” sıfatlardır. Bir nesilden diğerine intikal ederler. Bu değişme, ayıklama ve soyaçekim kanunlarının etkisiyle, uzun yıllar, sürer. Böylece yeni bir “tür” meydana gelir. Artık o, en seçkin, en iyi, sıhhatli, zeki ve güçlü bir tür olur.İşte Darzoin'in teorisi... Yeryüzünde yaşayan türlerin başkalaşması, tabiatın ayıklaması ve soyaçekim gibi amillerin tesiriyle oluşturduğu nazariyesi bundan ibarettir.Hayran: “Peki hocam! Darwin'in bu görüşüne karşı, onun hasımları ne dediler?” Ebu'n-Nûr: Darwin'in hasımları çoktur. Ona karşı çıkanlardan bir kısmı dinî yönden ona karşı bir delil getiremediler. Ancak ilmî yönden birçok itirazları oldu. Ve bu görüşü reddettiler. İlmî tenkid neticesinde, Darwin'e ait fikirlerin birçok yönden yanlış olduğunu ileri sürdüler. Bunun yanında, din bilginleri de, dinî bakımdan bu görüşe karşı çıktı. Çok şiddetli ve yoğun bir hücum kampanyası açıldı.İlmî tenkidler pek çoktur. En önemlilerinden birini zikredelim:“Dünyamızın ilk yaratılışından bu yana, en aşağı tabakada bulunan deniz hayvanlarının, hiç değişme kaydetmeden, türlerinin başlangıcındaki şekil ve sıfatlarını aynen korudukları görülmektedir. Bunlarda hiç bir değişme, evrimleşme, gelişme kaydedilmemiştir. Gerek aşağı tabakada bulunan deniz hayvanları, gerekse en yüksek tabakada yaşan canlılarda bir değişme görülmemiştir. Çünkü jeolojik kazılar, hem aşağı, hem de en yüksek tabakadaki canlıların bugünkü türlerini aynen muhafaza ettiklerini göstermiştir. Şayet Darwin'in dediği gibi, türlerde bir başkalaşma, uzun yıllardan sonra bir değişme olsaydı, ilk tekevvün ve oluştaki kaburgalı canlıların, bugün, yüksek tabaka ve türü teşkil etmesi icabederdi. Oysa yeraltı kazılarından elde ettiğimiz neticelere göre, en eski türleri, bugünkü türlerden çok daha üstün ve mükemmel olarak görmekteyiz.” Hayran: Sayın hocam! Danuin'e göre, “bütün canlılar tek bir cinsten tekevvün ederek meydana gelmişler. Bu da “tabiatın yaratması”yla olmuştur. Yani zatî bir çoğalma neticesinde tabiatın yarattığıdır. O halde bunları Allah yaratmamıştır.” Ben böyle anladım. Gerçekten durum böyle midir?” Ebu'n-Nûr: “Evet! İşte Darwin böyle anlaşılmıştır. Halbuki gerçek hiç de öyle değildir. Onun fikirlerini çok yanlış anlamışlar. Haksız yere, kendisinin söylemediği sözleri ona yüklemişlerdir. Bu bilgisizlik neticesinde zuhur etmiştir. Hakikat hiç de öyle değildir. Şunu iyi bil ki, Darwin, Allah'ın varlığına iman eden bir biyoloji bilginiydi. Türlerin aslını tahdit konusunda biraz müteredditse de bütün canlıların tek bir asıl (cinsten) meydana geldiği inancındadır. Hatta bu canlı türlerin aslını dört veya beş “soy”a bağlamaktadır. Bu soyların, ilk defa ve çok uzun yıllar önce, bir çift (erkekli dişili)'ten, Allah tarafından yaratıldığını kabul eder. Çünkü asıl maddeyi ancak Allah'ın yarattığını açıkça ve bizzat beyan etmiştir. Velevki bu, tek veya çok olsun. Bunların yaratıcısının Allah olduğuna imanı vardır. Darwin'in kabul etmediği bir şey varsa, o da, türlerin, tabiat tarafından yaratılması veya kendi kendine meydana gelmesiydi. Aklı, böyle bir yaratılışı kabul edemiyordu. Halbuki bunu Darwin'e yüklediler. Haddi zatında “tabiat yarattı” sözü Darwin'in değil başkasınındır.” Hayran: “Nasıl olur hocam? Gerek kendisinden, gerekse sözlerini nakledenlerden biz böyle işittik.” Ebu'n-Nûr: Bu söz onun değildir. Darwin'in fikirlerini nakleden “Diyalektik materyalistler” onu istismar ederek materyalist bir görüşe bağladılar. Hatta bu cedelci maddeciler, Darwin'in inanmış olduğu: “Asıl maddeyi Allah yarattı” sözünü de kabul etmediler. Bu hayatın Allah'ın kudreti ile meydana geldiğini materyalistler reddettiler. Neticede Darwin:“Sen din adamlarını tutuyorsun. Onları razı etmek için böyle söyledin” diye itham edildi. Bazıları da asıl maddenin ve hatta bu “canlı hayatın” bir “ölü madde”den oluştuğu saçmasını ispata kalkıştı, bazıları da:“Hayat, ölü bir maddeden, atom çekirdeğinden meydana gelmiş ve ondan teşekkül etmiştir” şeklinde gayri mantıkî fikirler ileri sürdü. Yine “Diyalektik Materyalizm” e inananlardan bazıları da şöyle dediler:“En küçük şeyden en büyüğüne kadar, kainatta ne varsa, canlı atomlardan meydana gelmiştir. Yani madde, kendinden hareketlidir. Amipler buna örnek gösterilebilir.” Bunun içindir ki, hayatın çok küçük bir çekirdekten (atomdan) daha küçük bir “monere”den teşekkül ettiğini ileri sürerler. Bu “monere” kelimesi aslen Yunancadır. Çok küçük bir madde demektir. Fakat bu madde canlı (hareketli)'dir. İşte hayatın “bu maddeden” teşekkül ettiğini ve kendiliğinden meydana geldiğini ileri sürenlerin en ünlüsü Alman biyoloji bilgini Ernst Haeckel'dir.70

Hayran: “Ernst Haeckel ne diyor hocam?” Ebu'n-Nûr: “Ernst Haeckel diyor ki:“Evrendeki bütün varlıklar, ister canlı, ister cansız olsun, “Madde”'den oluşmuştur. Madde ise çok küçük atom çekirdeklerinden teşekkül eder. Bu evren daimî bir değişme ve gelişme halindedir. Bütün bu canlı ve cansız varlıkların hepsi bu “bir tek” unsurdan teşekkül etmiştir. Çünkü organik maddelerde aynı unsur mevcuttur. Birleştirme yoluyla bazı organik maddelerin elde edilmesi mümkündür.” Bu esasa göre E. Haeckel:

70 E. Haeckel: Alman tabiat alimi ve filozofu. 1834-1919 yılları arasında yaşamıştır. Geçen asrın kaba ilimci maddeciliğinin en büyük temsilcilerindendir. “Monizm” adlı eseri, memleketimize bu maddeciliği yerleştirmek isteyen Baha Tevfik ve arkadaşları tarafından “Vahdeti Mevcut” adıyla dilimize tercüme edilmiştir. Ayrıca “Kainatın Muammaları” adındaki eseri de çevrilmiştir.

“En basit bir canlı bile cansız bir maddeden meydana gelmiştir.” demektedir.Hayran: “Cansız” maddeden “canlı” hayat nasıl meydana gelebilir hocam?” Ebu'n-Nûr: “Haeckel, bunu şöyle izaha çalışır:“Maddeyi meydana getiren unsurlar, kendi aralarında takdir edilmiş bir ölçü içinde, canlılık ve hayatın doğmasına sebep olmaktadır. Fakat bu ölçü, o kadar ince ve nazik bir “ölçüye” bağlı ki, küçük bir parçanın eksilmesi veya artması, ya o maddenin ölümüne veya canlanmasına sebep olmaktadır.”Bununla beraber, E. Haeckel ve maddeci görüşlerin en aşırı derecesinde olanlar bile, “ilk hayat”ın nasıl meydana geldiğini, “cansız” bir maddeden “canlı” bir hayatın nasıl teşekkül ettiğini anlamakta, acze düştüler.Bunların en azılılarından biri de, materyalist düşüncenin en aşırı ucunda bulunan, hatta Darwin'i “Sen din adamlarını tutuyorsun, onları razı etmek için “maddedeki canlılığı Allah yarattı” diyorsun” şeklinde itham eden Ludwvig Buchner (1824-1899)'dir. O bile: “Tekamül” fikrini şiddetle savunanlardan olduğu halde, cansız bir maddeden hayatın nasıl meydana geldiğini, ona nasıl canlılık verdiğini aklına sığdıramıyordu. Öyle ki, şaşkın şaşkın düşünerek şöyle diyordu:“Hayatın başlangıcında, atom çekirdeğinin kendiliğinden, doğduğunu, kesin olarak söylemek mümkün değildir. Çünkü bu “ilk doğuş” ve “ilk canlılık” bilinmeyen bir şeydir. İşin en çetin tarafı şudur:“ilk atom çekirdeği öyle sağlam unsurların bileşiminden teşekkül etmiştir ki, bu durum, hayatın bizzat kendisinden sadır olmasını menetmektedir. Yani maddedeki canlılığın bizzat tohumundan meydana geldiğini ileri sürmek abestir. Şayet biz, cansız maddede bir “hayat” veya “canlılık” görüyorsak elbette bunu, ilmin nazarında bir “mucize” olarak nitelemekten başka çaremiz yoktur. Fakat muhakkak olan nokta, “canlılığın” bu cansız maddeye, çok ulvî ve yüksek bir “ruh”dan geldiğini kabul etmemiz, bunun bir gerçek olduğunu unutmamamızdır” diyerek aczini itiraf ettikten sonra teslime mecbur olmuştur. Hayran: Hocam, bu çok enteresan! Elbette böyle maddeci bir kişinin itirafı ibret ve dehşet vericidir. Fakat şu Darwin hakkında, ben çok önemli bir şey işittim.” Darwin: “İnsanın aslı maymundu. Tekamül neticesinde bugünkü, bildiğimiz “insan” durumuna geldi” diyen adamdır. Bir fikirler dinî bilgilerle bağdaşmadığına göre, nasıl olur da Darzuin, din bilginlerini tutuyor diye Ludurig Buchner tarafından itham edilir?” Ebu'n-Nur: Her ne kadar Darwinizm “türlerin kökeni” teorisinde bu fikri taşıyorsa da, aslında Darwin böyle bir şey söylememiştir. Bununla beraber, aşırı maddeciler, Darzoin'in yer altındaki bazı hayvanların kalıntılarını ileri sürmesini istismar ederek “yaratılıştaki esas gaye ve hedefi” inkar ettiler. Mukaddes kitaplarda zikredilen “doğrudan doğruya, yar atılış” sistemini kabul etmediler. Bu itibarla, “doğru” luklarmı ispatlamak için, ileri sürdükleri görüşün ihtiva ettiği manayı açığa vurarak:“İnsanın aslı maymundur” dediler. Bunu ispat için de “İnsanla maymun arasında çok yakın benzerlikler vardır” fikrini ileri sürdüler. Bu benzerlik bazı organlarda birleşmekte ve bazı tabiatlarda ise aynen görülmektedir. Mesela bir maymunun hayız görmesi gibi...İleri sürdükleri iddialardan biri olan “hayvanlarda ruhî ihsasların bulunduğu” fikri, bir gerçektir. İnsanda olduğu gibi, hayvanlarda da sevinç, hüzün, kin, sevgi ve öfke gibi nitelikler mevcuttur.Ayrıca, “düşünme ve mukayese gücüne sahip olmaları” sebebiyle, hayvanların da insanlar gibi, şefkat, merhamet ve akıl sahibi olduğunu kabul ettiler. Ancak insanla hayvan arasındaki fark konusunda, insanın hayvandan daha üstün bir seviyede olduğunu da itiraf etmekten geri durmadılar. Fakat çözemedikleri çok önemli bir nokta vardır: “Maymun, maymun iken nasıl oldu da insan basamağına intikal etti?” Bu hususta hayret ve şaşkınlık içinde kaldılar. Gerçi bazıları: “Bu evrimleşme veya “maymunun insan olması” çok hızlı, sür'atli ve birdenbire vuku buldu” dediler.Diğerleri ise, “Hayır! Birdenbire olmadı. Çok uzun bir zaman içinde gelişe gelişe, evrimleşerek, tedricî bir tarzda oldu. Çünkü “birdenbire olması” çok uzak bir ihtimaldir. İnsanla maymun arasında “çok büyük” farklar vardır. Bunlar “birden bire” teşekküle mani olmaktadır. İnsan, zeka bakımından, maymundan kat kat üstündür, fikrini savundular. Sonra, “İnsan ile maymun” arasında bir mahlûk sıfatını temsil eden, sonraları kaybolan halkayı, yeraltındaki maymun kalıntılarında çok aradılar. Fakat bulamadılar. Ve hala aramaktadırlar. Fakat bütün bu arayışa rağmen, ortadan kaybolan maymun ile insan arasındaki halkayı bulmak mümkün olmadı. “Biyoloji bilginleri yer tabakasını delik deşik ettiler. Fakat bahis konusu halkaya veya ona benzer bir kalıntıya rastlamak imkansız oldu. Binaenaleyh insanın aslının maymuna dönüşmesi veya maymundan geldiği nazariyesini kesin bir teoriye bağlamak mümkün olmadı. Böylece şüpheli bir görüş olarak kaldı. Bugüne kadar da kesin bir netice alınamadığı için zayıfladı, suya düştü, çürüdü gitti. İşte insanın “maymundan geldiği” saçması bundan ibarettir Hayran!”Hayran: Evrimcilik (L'evolutionnisme) ile Dönüşümcülük (Transformisme) arasında ne fark vardır? Herber Spencer'in71

71 Spencer: 1820-1903 yıllan arasında yaşayan tanınmış İngiliz filozofudur. Evrimciliğin kurucusudur. İmin ve felsefenin alanı olan bilinebilir ile dinin alanı olan bilinmezi ayırt ederek bunlarm birbirlerini tamamladıklarını ileri sürer. Sosyalizme karşı fertçiliği müdafaa

ortaya attığı “evrim” felsefesinin mahiyeti nedir hocam?” Ebu'n-Nûr: “İlmî anlamda, “dönüşümcülük görüşü” ile “evrimcilik” arasında ince ayrıntılar göze çarpmaktadır. “Dönüşümcülük görüşü”, türlerin birbirine dönüşerek oluştuğunu ileri sürer. Evrimcilik ise, bütün varlıkların, bir veya birkaç varlığın değişme ve gelişmesinin birbiri ardı sıra meydana geldiklerini savunur. Şimdi burada, “evrimcilik”le “dönüşümcülük” arasında çok ince bir fark göze çarpmaktadır: “Dönüşümcülük”, ilerlemekten çok başkalaşma anlamını taşımaktadır. Şu kadar ki, o ilerlemeyi gerçekleştiren bir başkalaşmadır. Darzui-nizm adıyla bilinen bu okul, “Dönüşümcülük” ve “Evrimcilik” manalarım ifade etmektedir. Ancak burada çok ehemmiyetli bir husus vardır: Darwin, her şeyden önce bir Biyoloji bilginidir. Söz konusu “başkalaşma”yı, spekülatif bir filozof olarak değil, bir deneyci, gözlemci ve bilim adamı hüviyetiyle, tabiî ayıklama ve “soyaçekim” kanunlarıyla dört temel faktöre bağladığını unutmamak gerekir.Bu yönden Darwin, varlıkları kapsayan genel bir felsefe ortaya atmış değildir. Spencer ise, “evrimcilik” görüşünü daha ileriye götürmüş, gerek maddî gerekse manevî bütün varlıkları kapsayan bir evrim (L'evolutionnism) felsefesini ortaya atmıştır. Spencer'in görüşü, özet olarak, gerçekten varlıklara ait suret ve şekillerin, görünümdeki vasıflarından başka, onların gerçek bir sebep ve illeti bulunduğu hususudur. Spencer, özetle der ki: “Canlı ve cansız maddeler; akıl, düşünce, içtimaî ve ahlakî her olay, daha doğrusu kainatta bulunan her şey, aynı cins parçaların bir bütün halinde evrimleşmesinin sonucudur. Bu sonuç şekillerin başkalaşıp ayrılması, sonra bölünüp yok olması, daha sonra da tekrar toplanması neticesini doğurmuştur.Bu sebeple, atomların bir araya gelmesinden taşlar ve dağlar meydana gelmiştir. Su damlalarından denizler; fertlerden aileler, ailelerden toplum; toplumdan da devletler oluşmuştur. Fertlerin adet ve an'anelerinden dinî ve ahlakî düşünceler, çok Tanrıcılıktan da “tevhîd” inancı doğmuştur. Fertlerin hislerinden düşünceler ve cüz'î bilgilerden ilimler, ilimlerden de felsefe doğmuştur...”Canlı varlıkların tekamülüne gelince: Bu hususta Spencer, Darıuin gibi düşünür. Darwin, öteki biyoloji bilginleri gibi, “hayat sahibi her canlı varlık, daimî bir yaşama kavgası içindedir. İstek zaruretleri, çevre ve yaşadığı toplum ve soyaçekim gibi etkiler altında kalarak his ve akıl bakımından tekevvün eder. Hatta fıtrî ve ilkel akıl dahi, bu etkiler altında ve bunların tesirinde oluşur.” fikrindedir.Spencer, özetle, şöyle der:“İşte bu tekamülleşme sonunda akıl tekevvün etmiştir. İçgüdünün aslı, üstüste yığılmış akisler ve yerleşmiş adetlerden ibarettir. İçgüdülerinden de akıl doğmuştur:Gerek mekan ve zaman mefhumları, gerekse “Sebep Kanunu” dediğimiz fıtrî düşünceler olsun, bunların hepsi, türlerin yaşadığı etkilerden veya evrimleşme neticesiyle kazandığı içgüdü (sevkitablî) nün icat ettiği bir düşünme şeklinden başka bir şey değildir. Uzun zamanların geçmesi ve bu tesir sonunda, bir canlıda yerleşip kalan fıtrî düşünce, yukarıda tanımlanan bu bilgilerden ibarettir.” Hayran: “Hocam, ben, Alman düşünürü Arthur Schopenhauer'in72 bu görüşe benzer fikirlerini aksettiren bir makalesini okumuştum. Schopenhauer:“Canlı organik varlıkların daima yaşamaya, beslenmeye ve baki kalma isteğine ihtiyacı vardır. Bununla beraber, bu kainat, birbirlerini sonsuz olarak yiyenlerin yeridir.” demektedir.” Ebu'n-Nûr: “Evet! Schopenhauer, bu sözüyle, iradeden bahsetmek istemiştir. O, İradenin anlamını çok geniş tutmuş ve so-nunda her şey için “son gerçek” fikrini ileri sürmüştür. Bu itibarla, bütün kainat, sürekli bir şekilde, yapıcı durumuyla, bir iradeler” topluluğundan ibarettir. İşte bu irade, her şeye şekil veren canlı bir kuvvet durumundadır. Onları ihtiyaçlarına göre yaratır ve sevkeder. Gerçi biz, her şeyde bu “irade”yi görme imkanına sahip olamıyoruz. Ancak onun şekillenmiş zahirî görüntülerini müşahede edebiliyoruz.” Hayran: “Schopenhauer, bu “şekillenmiş irade” mefhumuyla, Allah tarafından canlıya fıtrî olarak yerleştirilen düşünce ve içgüdüden mi bahsetmek istemiştir? Veya kainattaki ince ve sağlam nizam ve kanunlarından mı? Yoksa bu şekillenmiş irade mefhumuyla Allah'ın iradesinin bu kainatı yarattığını ve orada onu yürütüp tekamül ettiren iradeler varettiğini mi kasdediyor? Ne demek istemiştir bu irade ile? “irade” nedir? Onu kim bulmuştur? Lütfedip bu hususları açıklar mısınız?” Ebu'n-Nûr: Benim anladığıma göre, Schopenhauer, -bazı kapalı tarafları bulunmakla beraber- yapıcı “madde”yi inkar etmiş, bu maddenin gerisinde bulunan ve ona canlılık veren bir “hayat”ın var olduğunu belirtmiş fakat cansız şeylerde de bulunması sebebiyle bu “hayat” sözünü değiştirmiş ve buna “irade” demiştir. Binaenaleyh evrime ve dönüşüm görüşüne göre, muntazam ve sağlam kanunlar yoluyla yapıldığını ifade ettiği cihetle, ister “hayat” olarak adlandırsın, isterse “irade” desin, bunun, Allah'ın varlığına ve iman inancına bir zarar vermeyeceği aşikardır.” Hayran: “Nasıl olur hocam?” Ebu'n-Nûr: “Bu soruların cevabım değerli alim Hüseyin eî-Cisr'in açıklamasında bulacaksın.” Hayran: “Spencer, bütün felsefî görüşlerinde, bize, evrimleşmenin devam edip gittiğini söylemiş, fakat bu nizamın sırrını açıklamamıştır. Yani bu kainatın ilk illetini (sebebini) atomların, küçük parçalar halinde toplanmasını,

eder. Birçok eserleri vardır. Bunlardan “İlk Prensipler” dilimize çevrilenler arasındadır.72 Schopenhauer: 1788-1860 yılları arasında yaşamış bir Alman filozofudur. Karamsar bir görüşe sahiptir. Aynı zamanda “Volontarizm - İradecilik” felsefesinin esas kurucusudur.

ayrılmasını ve onları teşkil eden temel unsurların özelliklerini, toplanmaya ve dağılmaya sebep olan gizli kuvvetleri beyan etmemiştir.” Ebu'n-Nûr:“Spencer, felsefe konusunda, hayatın evrimine dayalı tasvirlerle iktifa etmiştir. Evrimi de bütün canlı varlıklara şamil bir genel kanun olarak nitelemiştir. Bunun ötesinde kalan, yani, müşahede ettiğimiz alemin dışındaki gerçekleri, kainatın oluşunu ve sebebini, aklımızın idrak edemeyeceğini açıklamıştır. Aklın bundan aciz olduğunu, akıl ötesi bir hayatı vasfedemeyeceğini ifade etmek istemiştir. Aklın, müşahede edilen alem üzerindeki alışkanlığı sebebiyle, yalnız bu alemi anlamak yeteneğine sahip olduğunu ileri sürmüş, her şeyin zahirî görünüşü üzerinde fikir yürütebileceğini anlatmış, bunların ötesinde ve gerisindeki olaylar hakkında her türlü araştırmanın aklı aciz bırakacağını, anlatmak istemiştir. Çünkü tabiatın üstündeki bir gerçeği anlamak ve kavramak hususunda aklın şaşkınlık içinde kaldığını, buna muktedir olamadığını açıklamak istemiştir. Zira “bu alem, kendi kendine oluşmuştur. Bir “sebep” neticesinde meydana gelmemiştir. “Öncesi yoktur” sözünü, her şey için bir “sebep” ve “sonuç” arayan akıl, elbette reddeder. Sonra bu alemin, muhakkak bir “ilk sebebi” olacağını kabul etmiş bulunması, bunu gerçek sayması, kainatın varlığını meydana getiren asıl sebebin bir “yaratıcı” olduğunu bilmesi, buna rağmen ilk nedenin sebepsiz olduğunu aklın kabul etmesi insan için biraz imkansızdır. Çünkü akıl, bir sebebin, daha önceki bir sebebe bağlanmasını ister. Akıl yoluyla, “sebepsiz” sebep olmasını kabul etmek imkansızdır.” Hayran: “Hocam Kant da aynen bu görüşü ileri sürmüştür. Spencer'le bu konuda hemfikir midirler?” Ebu'n-Nûr: “Evet! Bu hususta hemfikirdirler. Kant gibi akim acze düştüğünü ileri sürerek, sonunda vicdan yolundan Allah'a imanın mümkün olacağını savunmuş ve şöyle demiştir:“İçimizdeki bilinç yoluyla nüfuz ettiğimiz gerçekler vardır. Spencer bunu “içtepimiz” olarak niteler. Varlığını kabul eder. Fakat “içtepimiz”le anladığımız; ve varlığından şüphe etmediğimiz bir gerçeği akıl yoluyla idrakin imkansızlığını belirtir. Aklımızın bunu anlamaya muktedir olamadığını söyler. Ve vicdan yoluyla anladığımız veya sezdiğimiz gerçeklerin başında Allah'ın varlığına inanmak gelir...”Böylece Allah'a vicdan yoluyla inandığını açıklamış olur.” Hayran: “Hocam! Anlattıklarınıza bakarak Darwin'in Allah’a inandığını anlamış durumdayım. Fakat neden Spencer'e değil de Darwin'e hücum ettiler? Oysa evrim fikrini savunan ve Darwin’ın düşüncelerini daha açık ve geniş bir şekilde müdafaa eden Spencer'di. Din bilginleri neden Spencer'e itirazda bulunmadılar da yalnız Darvin'e hücum ettiler? Bu hususu açıklar mısınız?” Ebu'n-Nûr: “Spencer'e hücum edilmedi. Çünkü Darwin’ın getirmiş olduğu “türlerin evrimi” fikrine yeni bir şey ilave etmiyordu. Üstelik ileri sürdüğü görüş ve düşüncelerin hemen hepsi Darwin'e aitti. Sonra Spencer, tekamül nazariyesiyle ilgili fikirlerini neşrettiği zaman Darwin'e karşı açılan hücum kampanyası son haddini bulmuştu. Yeni bir kampanyaya lüzum yoktu. Çünkü Darwin'in savunduğu “evrim” nazariyesi, din bilginlerine göre, imanı zayıflatması bakımından tehlikeli görülüyordu. Bununla beraber, ilk insanın nasıl yaratıldığını açıklayan mukaddes kitaplara aykırı düştüğü için, din bilginlerinin çok sert ve şiddetli hücumları Darwin'e münhasır kalmıştı.Hatta din bilginleri, profesörler, büyük gazete ve dergi yazarları, başpiskoposlar, papazlar, dünyanın birçok memleketlerindeki siyaset ve ilim adamları, büyük muharrirler, edebiyat bilginleri çok sert ve şiddetli şekilde Darzvin'e hücum ettiler. Bununla beraber, bahis konusu hücum kampanyası edebin dışına çıktı. Çok ağır hakarette bulunanlar oldu. Onunla bayağı şekilde alay edildi. Sert ve edebe aykırı sözler sarfedildi. Bu durum on dokuzuncu yüzyılın sonlarına kadar devam etti. Bütün dünyayı ilgilendirdi. Mesela, Oxford Üniversitesi başpiskoposu ve değerli bir bilgin Britanya İlimler Akademisi'nde yaptığı bir konuşmada şöyle diyordu:“Mahlûkatın yaratılışı hakkında Allah'ın mülküne karışması ve O'nun kudret ve hakimiyetini sınırlaması sebebiyle dünyanın en çirkin cinayetini işlemiştir.”Kardinal Mannegi de:“Darwinizm, Allah'ı inkara götüren vahşi bir düşüncedir.” der.Melburn eyaletinin meşhur başpiskoposlarından, Doktor Berry, neşrettiği kitapta Darwin'e çatmış ve onu “çok büyük suçlar” işlemekle itham etmiştir: “Semavi ve mukaddes kitapların getirdiği sözleri inkar etmekle, küfür ve inkar tohumları ekmiştir” demektedir.Fransa'da Sagor:“Çok aşağı bir görüş ve rezil bir felsefî düşünce; İnsanlık şuurunun bayağı ve adi görüşü... Bu felsefenin babası küfür, anası, rezaletin en aşağı derekesidir” diye hücumda bulunmuştur.Almanya'da ise:“Darwin'in fikirleri, mukaddes kitaplarda bulunanlara aykırı bir nazariyedir” demekle iktifa edilmiştir. Leipzig Üniversitesi ilahiyat bilimler hocası Lotard:“Gelişme ve başkalaşma yoluyla tekamül nazariyesi ilahi hikmet ve kudrete tamamen aykırı bir görüştür. Yaratılış düşüncesi “din”e aittir. Biyoloji ilmi bunun sırını çözmeye muktedir değildir. Haddi zatında dinin en ulvî noktası da yaratılış konusunu izah etmekten başka bir şey değildir. Bu sebeple onu ancak “din” açıklayabilir.” demiştir.İsviçre'deki ilahiyat bilginlerinden birisi, bütün Hıristiyan alemine “Darwinciliğe” karşı “Haçlı Savaşı” açılması

için çağrıda bulunmuş ve bu fikrin bozuk görüşlerini böylece ortadan kaldırılmasını istemiştir.Dublin Üniversitesi dergisi de:“Darwin... (haşa) Allah'ın malik olduğu mülkten ve arştan vazgeçmesi için boş boşuna çaba sarf eden adam...” diye onunla alay etmiştir.Dr. Kostantin James: 1877 yılında neşredilen, (Darwincilik yahut Maymun İnsan) adlı eserinde Darwin nazariyesini şöyle vasfetmiştir:Bu nazariye çok gülünç bir efsaneden ibarettir.” Gladiston da aynı tabirle Darwin'le alay etmiştir. Bristol Üniversitesi profesörlerinden Dr. Hidg ise:“Mukaddes kitaplara aykırı olan bu nazariyenin yayılmasını men etmek lazımdır.” diye Darwinciliğin intişarını yasaklamıştır. Yine aynı üniversitenin yetkili profesörlerinden Dofild:“Tekamül nazariyesiyle semavî kitapları bağdaşürmak imkan haricidir. Buna inanan bir kişi, ilmî yönden sabitliğini “kabul etse de, yine Allah'ı inkar etmiş olur” diyerek Darzuinizm'e inananların kafir olduğunu belirtir.Meşhur doktor Liy de:“Hangi üslûp ve dille olursa olsun, mukaddes kitapların sözlerinin Darwinizm'le bağdaşamayacağını bir gerçektir. Çünkü Darwin ve ona tabi olanlar; bataklıklardaki pislikleri yutmanın misyonerliğini yapan çok rezil insanlardır” der. Ve onları çok kötü vasıflarla suçlar.Darwinciliği benimseyen hoca ve profesörler Beyrut'taki Amerikan Üniversitesi'nden kovulmuşlardır.Hayran sözlerine şöyle devam etti:Hocam, tam bir sırada, başını aşağı eğerek gözlerini yumdu. Sözlerini keserek sessizliğe daldı. Bir müddet düşündükten sonra başını kaldırdı ve dedi ki:“Evet! İşte tam bu savaşın kızgınlığı sırasında dünyada yalnız bir alim ortaya çıktı. Müslümandı. Neşrettiği kitapta şöyle diyordu:“Darwin'in fikirleri, ilmî yönden tespit edildiği gibi, hiç bir zaman ne Kur'an-ı Kerim'in ahkamına, ne de “Allah'a iman”a aykırıdır.” Hayran: “Bu alim de kimdir hocam?” Ebu'n-Nûr: “Bu alim, büyük İslam bilginlerinden sayılır. “Hamidiye Risalesi” adlı eserin sahibi Hüseyin el-Cisr'dir.73 Şimdivakit geçti. Önümüzdeki derste kendisinden, inşallah, uzun uzadıya bahsedeceğim. Çünkü O, benim üstadımdır. Beni, hidayet yoluna ileten odur. Elbette ondan biraz daha geniş bahsetmek isterim.” Hayran: “Muhterem hocam! Lütfen dersi kesmeyiniz. Henüz gecenin ilk yarısındayız.” Ebu'n-Nûr: “Evladım! Ben ihtiyarım. Uykusuzluğa tahammül edebilirim. Ama siz gençler dayanamazsınız. Uykusuz kalmanızdan korkarım. Çünkü dersleri iyi anlaman için vücudunun uykuya çok ihtiyacı vardır.” Hayran: “Hüseyin el-Cisr'in görüşlerine karşı içimde bir iştiyak hissettim. Gözlerimden uyku kaçtı. Bütün dikkatimle dinlemeye hazırım. Ben de uykusuzluğa sabredebilirim. Lütfen dersimizi kesmeyelim.” Ebu'n-Nûr: “Hocam Hüseyin el-Cisr'in, büyük İslam alimlerinden Hüccet-ül-İslam imam Gazali’ye birçok yönden benzerliği vardır. Gazalî gibi, el-Cisr de, çağının en büyük “kelam” alimlerindendi. Teknik konularda, ilmî ve nazarî bilgiler üzerinde çok geniş malûmata sahipti. Etraflı anlayış, idrak ve iz'ana malik olmakla beraber, metafizik felsefe denizinin en derin tabakalarına vakıftı.Her iki İslam bilgininin, Gazalî ve el-Cisr'in, felsefe ilmini iyi bilmelerinin esas gayesi, Allah'ın varlığını ispat içindi. Bununla beraber, İmam Gazalî, ilmin gerçekleri hakkında, bilhassa doğru ispatlara dayanan bütün ilmî gerçeklere karşı sonsuz bir inanç besliyordu. Dinî hükümlerde, kesin ispat ve delillere istinat eden bilgilere inanırdı. Dinin kabul etmediği hüküm ve bilgileri” kabul etmezdi. Bununla beraber, “dini yapacağım” diye teknik bilgileri inkar edenlere şiddetle çatar, onların dine, din düşmanlarından daha çok zararı dokunduğunu belirtirdi. İşte el-Cisr de ilmi gerçekleri inkar eden din bilginlerine çatar ve onların “imana davet” yolunda en büyük engel teşkil ettiklerini ileri sürerdi. Çünkü birçok din bilginleri tanırım ki, ilmî hakikatleri etraflıca idrak edemediklerinden cehaletin kurbanı olmuşlardır. Ve “dine yardım ediyorum” zannıyla kendilerini bilgin addederlerdi. Halbuki, dinin esas gaye ve hedeflerindeki hikmetleri idrak etmekten çok uzak, ilmî ahkam ve kaideleri anlamaktan aciz kişilerdir. Dinî kisve altında ilmî hakikatlere düşman olanları, bilhassa kesin delil ve ispatlara müstenit nazarî ve amelî, yahut deney yoluyla elde edilen bîtaraf ilmî inkişaf ve gerçekleri inkar eden kişileri, elbette “din alimlerinden” saymak yerinde değildir. Üstelik onların, dine zarar veren hakikî din düşmanlarından çok daha zararlı olduğu açık bir gerçektir.Gazali ve el-Cisr, felsefecileri reddeden birer kitap yazmıştır. Bu eserlerde, dine karşı ve dinî ahkama muhalif, kesin ispat ve delillerden yoksun, saçma, aklî ve mantıkî kaide ve hükümlere aykırı sözleri reddetmişlerdir.“Hüccet-ül-İslam” İmam Gazali, (Tehafüt'el-felasife) adlı eserini yazdı. Hocam el-Cisr de (Er-Risalet-ül-Hamidiyye)yi yazarak felsefenin yanlış görüş ve fikirlerini reddetti, onları çürüttü. Fakat her ikisi arasındaki fark iki noktada toplanmaktadır. Birincisi: İmam Gazali “Tehafüt'el-Felasife” adlı eserinde “ilahiyat filozoflarından” bazılarının sözlerine cevap

73 Hüseyin el-Cisr: 1845 yılında Lübnan'ın Trablus kentinde dünyaya gelmiş ve 1909 yılında vefat etmiş büyük bir İslam müellifidir. Eserlerinde din, felsefe ve tabii ilimleri karıştırmıştır. Öncelikle Risale-i Hamidiye adlı eseri çok ün yapmış ve muhtelif dillere çevrilmiştir. Türk diline de iki defa tercümesi yapılmıştır. Bu eserin müellifinin babasıdır.

verirken meselesi uzatmamıştır. Ve gene bildiğin gibi Allah'ın varlığını inkar eden materyalistlerin görüşlerini de ele almamıştır. Hüseyin el-Cisr ise, on dokuzuncu asırda bir kısım materyalist bilginlerin elinde yeniden hortlayan materyalizmle karşı karşıya gelmiştir. Bu sebeple bilgin ağırlığını daha çok materyalizme vermiştir. İkincisi: Hüseyin el-Cisr kendi devrinde ortaya çıkan bir takım yeni görüşlere karşı koymuştur. Bunların en önemlilerinden biri de bazı materyalist bilginlerin müdafaa edip Allah'ı inkara kadar götürdükleri; “hayat, katı maddenin kendiliğinden çoğalması neticesinde ortaya çıkmıştır,” dedikleri tekamül görüşüdür. Belirtelim ki, bunlar materyalist görüşlerdir. Gazali devrinde bu derece açık ve geniş olarak su yüzüne çıkmamışlardı henüz... Hatta bugünkü kadar yayılmamış ve taraftar bulmamıştı. Hüseyin el-Cisr bu teorilerin tartışmasını hak dinin ve gerçek ilmin ışığında ele almayı uygun görmüştür.el-Cisr müşahede ettiğimiz kainatın sonradan yaratıldığını, bu yaratıcının “tek varlık olan Allah” olduğunu, Allah'ın zatî ve sübutî sıfatlarını, bütün kemal sıfatlarını, aklen sabit olarak kabul ve teslim etti. Bundan sonra maddecilere döndü. Alemin sonradan yaratılması ve yoktan varedilmesi hakkındaki düşüncelerinin, insanı yaratıcıyı inkara kadar götüren batıl fikirler olduğunu açıkladı. Bunları teker teker ele aldı. Yanıldıklarını belirtti. “Yoktan yaratılma” hikmetini idrak edememelerinin sebeplerini, mahlûkat ve kainatın nizamı üzerinde gizlenen hikmet ve hakikatleri açıklayarak batıl görüşlerim çürüttü. Daha sonra da, eserinin en önemli bölümünü teşkil eden Darwin felsefesini ele aldı. Bu hususu çok açık ve insaflı deliller getirerek izaha çalıştı. Her sözünü, dinî bir yetenekle naklî ve aklî delil ve ispatlara dayanarak açıkladı. Görüşlerinde hiç bir zaman, kör taassup belirtilerine rastlanamaz. İlmî gerçeklere dayanan delil ve ispatları, aklî ve mantıkî kaideler dahilinde izah ederek İs lam dininin hiç bir zaman, aklî gerçeklere aykırı olmadığını savunur, bunun bir hakikat olduğunu açıklar.Hayran: “Alemin sonradan yaratılışı ve kadîm oluşu hu-usunda Hüseyin el-Cisr'le Gazalî ve başkaları arasında bir görüş ayrılığa var mı hocam?” Ebu'n-Nûr: “Temelde bir ayrılık yok. Fakat Hüseyin el-Cisr, Allah'ın varlığını tamamen inkar eden materyalistlere cevap verirken, Gazalî, Allah'ın varlığını inkar etmeden alemin kadîm olduğunu söyleyen ilahiyatçılara cevap veriyordu. Hüseyin el-Cisr'in sözleri bazı yönlerden Gazali’den ayrılır. Bilhassa materyalistlerin öne sürdüğü delilleri tartışırken kullandığı üslûpta.Hüseyin el-Cisr'in Gazaltyle aynı metodu kullandığını görünüsün. O, önce materyalist filozofların görüşlerini kendi ağızlarından alır ve onları açıklığa kavuşturur. Sonra da onlara cevap vermeye başlar. Ve özetle şöyle der:Siz maddecilerin görüşleri iki esas üzerinde toplanmaktadır” birincisi madde, ikincisi ise, onun gücü yani hareketidir. Bu alemin aslı madde'dir” dediniz. Güç ve kuvvetini “hareket” aslı maddedir dediniz. Güç ve kuvvetini hareket olarak tavsif ettiniz. Ve bu iki şeyi birbirine bağladınız. Birbirinden hiç bir zaman ayrılmayan, ezelden mütelazım şeyler olduğunu ileri sürdünüz. “Maddedeki (kuvvetin) hareketin kendiliğinden, sebepsiz ve illetsiz olarak meydana geldiğini kabul ettiniz. İddianız buydu. Maddedeki zarurî oluşma gereğince, önceden “yok” olan bir maddenin sonradan meydana geldiğini ve “sebepten” “sonucu” elde ettiğinizi ileri sürdünüz. Maddenin hiç bir zaman, ne zatiyle, ne de kuvvet ve hareketiyle, herhangi bir gayesi, kasıt ve isteği olmadığını, yalnız zaruret icabı oluştuğunu sözünüze eklediniz. Ve buna inandınız.Sonra:“Yer tabakalarını aradık taradık. Birçok kazılar yaptık. Neticede en son noktaya kadar vardık. Hiç bir canlı veya bitki kalıntısına, fosil ve donmuş şekillere rastlayamadık” dediniz. Bu itibarla, “Bütün canlıların ve bitkilerin sonradan meydana geldiği” fikrine sahip olduk dediniz. Önceleri, yeryüzünde, ne bir bitki, ne de canlı bir yaratık vardı. Aradan çok uzun zaman, milyonlarca yıl geçtikten sonra ölü maddenin kuvvet ve hareketiyle ve atomların çarpışması sonunda hareket ve kuvvetler arasındaki nispî karışma, esas unsurdan teşkil eden canlıların temel atomlarını meydana getirdi. Sonra bu nisbî birleşmelerden de bütün bitkiler ve canlılar zuhur etti. Canlı cisimlerden doğan ilk şey sıvı ve saydam bir maddedir. Onun beslenme parçalanma ve çoğalma gücü vardır. O da protoplazmadır. Bunun tevellüdünden de en basit hayvan ve bitkiler meydana geldi. Bu canlılar, sizin zikrettiğiniz dört kanunun etkisiyle çoğalmaya ve çeşitlenmeye başladı. Ve nihayet milyonlarca sene sonra bugünkü duruma geldiler. İnsan denen varlığın tabiî ayıklama ile evrimleşen bu hayvanlar topluluğunun bir ferdi olmaktan başka bir şey olmadığını, insanın maymundan geldiğini, insanın aklının diğer hayvanlarmkinden farksız olduğunu, ancak “evrimleşme” ve “tekamül”de onlardan daha ileri olduğunu ileri sürdünüz.”Hüseyin el-Cisr materyalizmi özetledikten sonra materyalistlere cevap vermeye başladı:“İleri sürdüğünüz iddiaları, düşünce ve görüşlerinizi araştırdım. Maddeyi esas alarak onun kadîm (ezelî) bir nesne olduğu inancına sahip bulunduğunuz neticesine vardım.Maddenin ezelî (kadîm) liğini kabul etmekte, onu yaratan bir “yaratıcı”ya inanmadığınız aşikardır.Maddenin türlere ayrılması ve bu türlerin (nev'ilerin) sonradan meydana gelmesi fikri de ayrıca görüş ve düşüncenizde belirtilmiştir. Fakat bununla beraber “madde”nin bizzat sonradan yaratıldığı veya (iddianıza göre) sonradan meydana gelip tekevvün ettiği” fikrini söylemediniz ve bunu kabul etmediniz. Fakat kadîm olduğunu iddia etmekten de çekinmediniz. Çünkü aklınız, bir türlü “madde”nin de sonradan yaratıldığı realitesini idrak edememiştir. Fakat “ölü” bir maddeden canlı varlıkların nasıl, meydana geldiğini açıklamak için de hemen maddeye bir “kuvvet” eklediniz. Ama kuvvetin nereden geldiğini izah etmeden, bizzat maddenin kendisinden doğduğunu ileri sürdünüz. Üstelik bunu da “hareket/'le (canlılıkla) tefsir ettiniz. Bu hareketi atomlara nispet

ettiniz. Ve canlı varlıkların (türlerin) temel unsurlarını teşkil ettiklerini söylediniz. Böylece bütün canlı varlıkların “madde ve hareket”ten doğduğunu ileri sürdünüz. Halbuki canlı varlıkların türleri gibi maddenin de sonradan yaratıldığını kabul etmiş olsaydınız, elbette maddeyi yoktan vareden yaratıcı Allah'a, inanmanız gerekirdi. Bütün türlerin kasıtsız, iradesiz, istek ve gayesiz olarak, bir zaruret icabı meydana geldiğini, elbette söylemeye cesaret edemez ve böyle bir şeye inanmazdınız...Her şeyden önce, size izah etmen lazım gelen birinci şey, madde”nin “kadîm olmadığı” sonradan yaratılan bir “yaratık” olduğunu belirtmektir.Gerçekleri araştıran, doğru düşünen bilginlerin de idrak ettiği gibi, teorimizin içine aldığı fikirlerde, “üç” meselenin nazarı dikkati çektiği açıktır. Bu üç meselede bahis konusu olan fikirleri, birlikte, beraberce ispat imkansızdır. Çünkü bazılarının ispatı, diğerlerinin ispatının imkansızlığını gerektirmektedir.Bu üç mesele şunlardır:Birincisi: Sizin de iddia ettiğinize göre, “madde” kadîmdir. Maddenin hareketi de kadîmdir. Her ikisi de ezelîdir.İkincisi: Yine iddianıza göre, “jeoloji bilgisine ve yer tabakalarında yapılan kazılardan elde edilen neticelere dayanarak canlı varlıkların hepsinin sonradan meydana geldiğini ve “en yakın” olarak bilinen, yani “en son varlık” olarak meydana gelenin insan varlığı olduğudur.”Üçüncüsü: Siz, türlerin bütün değişimlerinin maddenin parçalarının hareketinden meydana geldiğini, bu hareketin ezelden beri, zaruret icabı maddenin vazgeçilmez bir unsuru olduğunu, bu hususta madde ve hareketin seçme ve iradesinin olmadığını, söylediniz.Bunun manası, madde ve hareketin “ilk sebep”, bunlardan meydana gelen türleri (canlı varlıkların nevilerini)de “sonuç” olarak düşünmenizdir. O halde bu üç meselede ileri sürdüğünüz fikirlere cevap olarak derim ki:“Her aklıselim (sağduyu) sahibi, kesin olarak, kabul eder ki, bir şeyin sebebi (ilk illeti)nin meydana getirdiği sonuç, elbette, ilk illet (sebep)e tabi olmasını gerektirir. Yani, “ilk sebep” ne ise, sonucun vasfı da odur. Şayet sebep “kadîm”se “sonu” da kadîmdir. Sebep hadis ise sonuç da hadistir. Her aklıselim sahibi, kesin olarak böyle hüküm verir. Aksi takdirde, “sebep”in varlığının “sonuç”suz olması aklen imkansız bir hükümdür. İleri sürdüğünüz misale bunu tatbik edelim: Madde ve hareket size göre “kadîm”dir. Onlardan meydana gelen bütün canlı varlıkları da zaten “sonuç” olarak kabul ediyorsunuz. O halde, “sonuç”un “kadîm” olması gerekir. Oysa siz, canlı varlıkların “kadîm” olmadığını, sonradan meydana geldiklerini savunuyorsunuz. Bunu sağduyu ile nasıl bağdaştırabiliyorsunuz?Bu durumda siz, üç mesele karşısında kalıyorsunuz: Ya illetinin kıdemine uyarak bütün malullerin (illetin sonuçlarının) kıdemine inanacaksınız -ki bu da keşifleriniz neticesinde sabitleşen olaylara aykırı düşmektedir- veya madde ve hareket, irade ve seçme kudretine sahip iki yaratıcı güçtür ve bunlar muayyen bir zaman için değişikliklerin meydana gelmesine tahsis edilmiştir, diyeceksiniz; yahut da, madde ve hareketinin sonradan meydana geldiğini söyleyeceksiniz ki, istenilen de zaten budur.Görülüyor ki, büyük bilgin, açık ve kesin ispatlarla, aklen maddecilerin görüşlerini çürütmektedir.Bundan sonra Hocam el-Cisr, bir başka açıdan maddecilere şöyle seslenir: “Maddenin şekil ve suretsiz olarak bulunması, aklın kabul edemeyeceği bir hakikattir. Çünkü madde, şekil ve suretiyle var olmuştur. Şekilsiz, suretsiz madde tasavvur edilemez. Oysa siz, maddenin “şekilsiz ve suretsiz” olduğunu ileri sürdünüz. Akıl ve iz'an böyle bir şeyi nasıl kabul edebilir? Zira şekil ve suret, maddeden ve onun hareketinden meydana gelmektedir. Şekilsiz ve suretsiz ne madde, ne de hareket tasavvur edilemez. Size göre, madde ve hareket “kadîm”dir. Fakat her aklı selim (sağduyu sahibi, maddedeki şekil ve suretin “kadîm” olmadığını bilir. Çünkü şekil ve suret, daima değişmeye, yok olmaya mahkûmdur. Öyleyse şekil ve suret “kadîm” değildir. Sonra sizin de ileri sürdüğünüz fikre göre: “Yeraltındaki şekil ve suretler değişmeye, hatta başka bir biçimde iken, sonradan, daha başka bir şekil ve suret almaya müsaittir. Böylece canlı varlıkların suret ve şekilleri değişmiş, yok olmuştur.” Bu itibarla, maddeden ve hareketten ayrılmayan, onsuz ne madde, ne de hareket tasavvur edilen “şekil ye suret” kadîm olmadığına göre; elbette madde ve hareket de kadîm değildir. Ve sonradan yaratılmış oldukları aşikardır. Bunu her aklıselim sahibi kabul eder.Madde ve hareket ezelî değildir. Sonradan yaratılanlar gibi, her şeyle birlikte yok olmaya mahkûmdur. O halde kadîm olmaları imkansızdır.Maddenin sureti yokluğa mahkûm olduğuna göre, madde yok olmaya mahkûm demektir. Çünkü maddenin ayrılmaz sıfatı olan suret, kadîm olmadığına göre madde de kadîm değildir.Suretin yokluğa mahkûm olması dolayısıyla acaba maddeden ayrılmayan ve onsuz tasavvur edilmeyen suret yokken maddenin hali nedir?Ya “maddenin suret ve şekli yoktur” diyeceksiniz. Ki aklen bu imkansızdır. Zaten böyle bir şeyi siz de kabul etmediniz. Çünkü şekilsiz ve suretsiz madde tasavvur edilemez.Yahut da “suret ve şekille beraber sonradan meydana geldi” diyeceksiniz ki, o işte o zamanda maddenin kadîm olmadığı vuzuha kavuşmuş demektir.Hülasa olarak diyebiliriz ki, madde suretsiz, suret de maddesiz tasavvur edilemez. Bu imkansızdır. Aklıselim böyle bir şeyi kabul edemez. Çünkü maddedeki şekil, onun silinmeyen sıfatıdır. Suret silindiği takdirde madde de yoktur. Suret “kadîm” değilse, madde de kadîm değildir. Sonradan yaratılmıştır. İşte varılmak istenen sonuç da budur” diyerek maddenin “kadîm” olduğu görüşünü çürütmüştür. Bu kainat, maddesiyle, canlı varlıklarıyla,

türleriyle, top yekûn, her şeyiyle sonradan yaratılmıştır. Yani şu müşahede ettiğimiz alem, maddesiyle, sonradan yaratılmadır. Bu gibi açık ve kesin ispatlarla beyan ettikten sonra el-Cisr, başka bir yöne geçer, ispatlarını birer birer izaha çalışır. Şimdi maddecilere dönerek der ki:“Aklın kabul ettiği bir gerçek vardır: Kadîm olmayan, sonradan meydana gelen bir şey, kendisini yoktan meydana getiren bir “yaratıcı”ya muhtaçtır. Yani varlığını, yokluğunu takdir eden bir varlığa ihtiyaç vardır. Böylece, “bir” ve “tek” yaratıcıya, yapıcıya, zarurî olarak, aklen lüzum görülmesi gerekir. Çünkü müşahede ettiğimiz alemin, maddesiyle, yaratıcısız olarak meydana gelmesi imkansızdır. Maddeyi meydana getiren “tek varlık”ın bulunması elzemdir. İşte bu varlık Allah Teala’dır.Sonradan meydana gelen maddenin, yaratanın “kadîm” sıfatıyla kaim olması vaciptir. Şayet kadîm olmasaydı, o zaman kendisinin de başka birisi tarafından meydana getirilmesi gerekirdi. Onu da daha başka birisi... Ve böylece, devir ve teselsül olurdu. Halbuki sonu olmayan bir devir ve teselsül aklen imkansızdır. Öyle ise “tek varlık”, kadîmdir. “Sonradan yaratılma” değildir. Varlığının öncesi ve evveli yoktur.Maddeyi yaratan “tek varlık”, onu, ya mecburiyet yoluyla meydana getirmiştir, yahut bizzat kendi ihtiyarı ve muradı ile yaratmıştır. Şayet “mecburiyet yoluyla meydana getirdi” fikrini kabul edersek; bu, akim idrak ölçüsüne muhaliftir. Zira bunu “zarurî bir sebebe” (illete) bağlamak aklen caiz değildir. Eğer buna cevaz verirsek, ilk sebep (illet) olan “tek varlık” kadîm olduğu için, kendisinden meydana gelen sonucun da (madde ve nevileri) kadîm olması lazım gelir. Oysa biz bunu, maddenin kadîm olmadığını, sonradan yaratıldığını ispat ettik. Ve akıl, hiç bir şüpheye düşmeden bunu kabul etmiştir. O halde “Tek Varlık”, maddeyi, zarurete, bir sebep veya illete bağlamadan, ilk sebebi olmayan bir illete dayayacak demektir. Şu halde, tek varlığın, bizzat kendi irade ve ihtiyarı ile maddeyi yarattığı gerçeği açığa çıkar ki, esasen akıl da bunu kabul eder.Öyleyse tek varlık, “kadîm”dir, “murad edici”dir. Ve bizzat kendi ihtiyarı ile maddeyi yaratmıştır. Sonra bu muradı yani maddenin “var” olması isteğini, “yok”luğuna tercih etmiştir. Ve madde, belli bir zaman tayin edilerek, o anda yaratmasıyla meydana gelmiştir. Fakat burada “tek varlığın” murat etmesi kafi değildir. Onun yanında alîm ve kadîr gibi sıfatlarının vacip olması da elzemdir. O halde, maddeyi yaratan ve meydana getiren “tek varlık”, elbette onu, gelişmeye, değişmeye, evrimleşmeye ve bir şekilden başka bir şekil ve surete girmeye, uygun bir tarzda yaratmıştır. Bunların “kudret” sıfatıyla olması, bütün değişik hal ve durumları “alîm” sıfatıyla önceden bilmesi de elzemdir.Söz konusu değişiklikler, ister doğrudan doğruya ilahî kudretle, isterse, maddeyle, hatta bütün kainata vaz'ettiği kanun yoluyla olsun, bunları meydana getirenin ilahî kudretin eseri olduğunu unutmamak gerekir.Materyalistlerin söylediği gibi, maddenin hareketi, cüz'î bir arzda da olsa, birbiriyle birleşmesi, ayrılması, toplanması, unlarm hepsi ilahi kudretin gücü ve ilmi ile meydana gelmiş ve olmuştur. Maddeye hangi yönden bakarsanız bakınız. Allah’ın kudretini, sonsuz ve tükenmez ilmini göreceksiniz.Zira önce basit bir şey yaratıyor. Sonra onu, sayılamayacak kadar çok ve müteaddit nev'üere ayırıyor. Böylece o basit şey, bizzat kendi tarafından vaz'olunan “kainat kanunu”, yoluyla gelişmeye ve değişmeye doğru gidiyor. Ve bu, tek varlığın ilim ve kudretinin azamet ve sonsuzluğuna delalet ediyor. Çünkü maddede ve topyekûn kainatta cereyan eden değişmeler, O'nun azametine, sonsuz ilmine ve üstün kudretine delalet eder. Artık bu, açık ve aşikar bir keyfiyettir. Aklıselim sahibi her insan tarafından kabul edilmektedir. O halde, şöyle bir sonuca varıyoruz: Tek varlık olan Allah kadîmdir, murad edicidir. Her şey, bizzat kendi isteği ile meydana gelmiştir. Her şeye kadirdir. Her şeyi bilicidir.”Hocam el-Cisr, bütün ispat ve delilleri, böylece beyan ettikten sonra, bir şeye “inanmayı” sadece his ve müşahede metoduna bağlar. Nazarî akıl vasıtasıyla elde edilen istidlal yoluna önem vermeyenlere de der ki:“Sizler, maddeyi meydana getiren ve onu yaratan Allah'ın yarlığını tanıma ilmine erişemediniz. Çünkü maddenin “kadîm” olduğuna inandınız. Sonra maddenin muhtelif nevilere ayrıldığını gördünüz. Maddeden ayrılan nevilerin mücerret olarak, sebepsiz yere ayrılmalarını akıl kabul etmediği için, hemen “maddenin hareketi de kadîmdir; o da ezelîdir” dediniz. Bu sebeple, maddenin küçük parçalar ve atomlar halinde, başka başka nicelik (kemmiyet) ve niteliklerde toplandığını müşahede ettiniz. Gördünüz ki madde, başka başka şekil, suret ve neviler halinde meydana geldi.Bununla beraber, bizzat kendi itirafınıza göre, maddenin hakikatinin ne olduğunu bilemediğimiz malûmdur. Maddenin, hiç bir sebep yokken, kendi kendine veya tesadüfi olarak toplanmasına ne buyuruyorsunuz? Buna cevap vermek için de, esas ittihaz ettiğiniz his ve müşahede yolundan ayrılarak, tahmin, takdir ve istidlal metodunu seçtiniz. Böylece, en sonunda kendi kendinizi tenkit ederek aklî ve nazarî istidlal yoluna iltica etmeye mecbur oldunuz. Oysa bu, ne ihsas ne de müşahede yoluna istinat eden bir metoddur. Sadece aklî ve nazarî bir muhakeme yoludur. Akıl hükümlerinin mantıkî dizimizden ibaret olan istidlal, müşahede ve histen tamamen ayrı bir metoddur. Sizin itimat ettiğiniz ve ondan başkasını kabul etmediğiniz “müşahede ve İhsas” metoduna muhaliftir. Binaenaleyh, istidlal metoduna döndüğünüze göre, size şu soruyu sormakta haklıyız:“Aklıselim bakımından hangi inanç sistemi daha kolay ve uygundur? Kainatın akıllara dehşet ve hayret veren sağlam ve muhkem nizamını, intizam ve güzelliğini, tesadüf diye isimlendirilen kuvvetin meydana getirdiğini kabul edip inanmak mı daha kolaydır; yoksa her şeyi bilen, her şey onun muradı ile meydana gelen, her şeyi yerli yerine koyan ve her şeye kadir olan, alîm, mürîd, hakîm ve kadir sıfatlarıyla muttasıf Allah'ın yaratmasıyla tamamlandığına inanmak mı? Akla hangi inanç daha yakındır?” İşte, hocam el-Cisr, istidlal yolunu tercih ederek

kainattaki sağlam düzenin güzelliğini Allah'ın varlığına delil gösterdi. Kainattaki diğer eşyanın, kendilerine mahsus özellik ve karakterlerini izah etti. Sonra bunların hepsinin, her şeyi bilen, her şeye kadir, her şeye hakim ve her şeyi murat eden “tek varlık” olan “Allah”m yaratmasıyla meydana geldiğini açıkladı. Çünkü Allah'ın kudreti olmadan ve Allah olmadığı, bunların, kendi kendine veya tesadüfi bir şekilde, kör maddenin eseri olamayacağını, böyle bir inancı, aklı selim sahibi bir kimsenin kabul edemeyeceğini açıkça belirtmektedir. Bütün bu özelliklerin ancak Allah tarafından eşyaya verildiğini ve O'nun tarafından vaz'edildiğini ifade etmektedir. İşte bu, şüphecilerin başı Hume'den söz ederken izah ettiğini ve Gazali’nin de temas ettiği husustur.el-Cisr, bundan sonra, delil ve ispatlarını, daha açık ve geniş bir şekilde açıklamak gayesiyle bu alemin güzelliğini, sağlamlığını ve bilhassa insanı ele alır. Dikkatimizi insan üzerine çeker. Ve Allah'ın sayılamayacak kadar çok nimetlerini zikreder. İnsandaki duyu organlarına göz atmamızı ister. Bilhassa “göz”ü ele alarak şöyle der:Şayet duyu organlarımıza bakacak olursak, hele göz hassemizi tetkik eder, nasıl çalıştığını ve nasıl meydana geldiğini görürsek, akılları hayrete düşüren durumlar karşısında kalırız. Mesela görme fiili gözlerimizle olmaktadır. Şimdi isterseniz bu olayı tetkik edelim. “Görme”nin bize nasıl intikal ettiğini araştıralım. Gözü dört kısma ayırarak incelersek bizim için daha kolay olur.1- Gözün bulunduğu yer.2- Göz yuvarlağı, içyapısı.3- Gözuyumu.4- Görüş kusurları.Gözün bulunduğu yer:Göz, kafatası ve yüz kemikleriyle çevrili, piramit şeklinde bir oyuğa yerleştirilmiştir. Yumuşak bir yağ dokusu ile sarılıdır. Kendine mahsus özel kaslarla bu boşluk içinde asılı durmaktadır. Koruyucu kısım olarak göz kapaklarını, kasları, gözyaşı bezi ve yollarını, sümüklü zar ile gözü çeşitli yönlere hareket ettiren kasları inceleyeceğiz.a- Göz kapakları:Biri üstte, diğeri altta olmak üzere iki tanedir. Göz çukurunun tabanını örten bu perdeler, içten, kas tabakalarıyla sarılı bir deri kıvrımından yapılmıştır. Gözü, fazla ışıktan ve dış tesirlerden korurlar.Göz kapaklarının serbest kenarları birbirine yaklaşıp uzaklaşır. Böylece gözün ön kısmı örtülür veya açılır. Bu hareketleri iki cins sinir idare eder:İstemli sinirler ki, hareket sinirleri veya refleks sinirleri (gözkapağı, yansıtma ve iç tepki siniri) dir. Gözün üst kapağının kenarında 100-150, alt kapakta ise 75 adet kirpik bulunur. Üstte bulunanlar alttakilerden uzundur. Kirpikler, deri kıyısına, teker teker değil, ikişer üçer sıra halinde dizilirler. Yüz-yüz elli günde bir dökülür, yerlerine yenileri çıkar. Ayrıca kapakların içine yerleşmiş 25 -30 tane de çapak bezi vardır.Kirpikler, gözü, fazla ışıktan, toz ve topraktan korur. Çapak bezlerinden çıkan yağlar kirpiklerin dibinde toplanan fazlalıkları birbirine yapıştırarak zaman zaman dışarı atmaya yardım ederler.b- Sümüksü zar:Gözkapaklarmın içiyle göz yuvarlağının dışını kaplayan zardır. İnce, düz, parlak ve bol damarlıdır.c- Gözyaşı bezi ve gözyaşı kanalları:Göz çukuru tavanının dış ön köşesinde bulunan iki parçalı bir bezdir. Saldığı sıvı, gözün ön kısmını ve kapakların içini kurumaktan korur. Gözün iç köşesine gelen yaşlar, göz pınarında bulunan delik vasıtasıyla gözyaşı kesesine geçer. Bu keseciklerin alt ucu bir kanalla burun boşluğuna açılmaktadır.d- Gözü hareket ettiren kaslar:Bunlar üç çifttir. Gözü, sağa sola, yukarıya aşağıya, kendi eksenleri etrafında hareket ettirirler. Bunlardan birinin uzaması veya kısalması, gözün, göz çukurundaki durumunu değiştirir.e- Kaşlar:Alnın alt kısmında, yay şeklinde sıralanmış kıllardır. Yukarıdan gelen ışıklardan ve alından süzülen terlerden gözleri korur.Göz yuvarlağı ve içyapısı:Göz yuvarlağı, özel kaslarla göz çukuruna oturtulmuştur.Gözün tabakaları: Gözün tabakaları üçtür. Birincisi: Telsi, katılgan dokudan yapılmış sert tabaka. İkincisi: Damartabaka.Üçüncüsü: ise ağtabakadır.Sert tabaka: Göz yuvarlağının dış tabakasını teşkil etmektedir. Kalın ve sağlamdır. Esnek değildir. Göz yuvasının ve sıvıların şeklini korur. Sert tabakanın önüne dönük kısmı, renksiz ve saydamdır. Diğer kısımlar beyazdır. Buna gözakı denir. Göz akı, göz yuvarlağının, 4/5'ini kapsar.Damar tabaka: Sert tabakanın altında bulunur. Siyah renkli, ince, gevşek yapılı, çabuk yırtılabilen, esnekliği az bir tabakadır. Burası, gözü besliyen damarların bulunduğu bölgedir. Damarların sıklığı, önden arkaya doğru gittikçe artar.Damar tabaka, gözün ön tarafına gelince düzleşir. Ve “iris” adını alır. İrisin ortası deliktir. Bu deliğe

“gözbebeği” denir. İris, gözün rengini (siyah, mavi, ela ve diğer renkler) veren kısımdır. Dış ortamdan gelen ışığın miktarına göre, gözbebeği büyüyüp küçülür.İrisin yapısında bulunan kas telleri, otomatik olarak, göz bebeğini ışığa göre düzenler.Damar tabakanın üst ve alt yüzünde bulunan “epitel” hücrelerde bol miktarda renk maddeleri (pigment) vardır. Bu haliyle damar tabaka, gözün içini karanlık bir oda haline getirir. İrisin arkasında, düz kaslardan yapılmış yuvarlak bir çıkıntı vardır. Yapısında çok sayıda küçük uzantılar bulunduğu için bu çıkıntıya “kirpiksi cisim” denir.Ağtabaka (retina): Gözün ışık ve renk uyarılarını alan, görmeyi sağlayan kısımdır. Görme sinirinin yayılmasından meydana gelmiş, ince ve saydam bir tabakadır. Ağtabakanın yapısında sinir dokusunun her çeşit hücrelerini görmek mümkündür.Damar tabakaya yakın kısımda, koni ve çubuk şeklinde, esas görme hücreleri vardır. Bir koni hücresine 19 çubuk hücresi düşer. İkinci ve üçüncü sırada bulunan nöronlar ise, uyarıyı toplar ve sinir enerjisi halinde beyine iletirler. 1 mm2’lik ağtabakada ortalama 400.000 görme hücresi bulunmaktadır.Görme siniri, göz tabakalarım delerek içeri girer. Burada sinir uçları ve nöronlar bulunmaz. Işığı karşı duyarlı olmayan bu kısma kör nokta denir.Gözün saydam kısımlarının tam ortasından geçerek arka kutba giden ışık ekseninin ağtabakaya değdiği yer, gözün en iyi gören bölgesidir: Limon sarısı renginde, oval biçimde olan bu parçaya sarıbenek denir.Gözün saydam kısımları: a- Saydam tabaka (cornea).b- Ünoda sıvısı: İris ile saydam tabaka arasındaki boşluğu dolduran saydam ve duru bir sıvıdır.c- Billur cisim: Dış bükey mercek şeklinde, iri mercimek büyüklüğünde saydam bir cisimdir. Ağırlığı 20-25 santigramdır.Billur cisim, çok ince bağlarla kirpiksi cisme çepeçevre tutunmuştur. Kirpiksi cismin kasılıp gevşemesine göre, billur cismin ön yüzeyinin kabarıklığı artar veya eksilir. Billur cisim, dıştan ince bir zar, içten de pek çok sayıda billur cisim telleriyle şekilsiz bir maddeden yapılmıştır. Bundan sonra yine gözün bölümlerini teşkil eden ve cam gibi bir madde olarak bilinen gözmerceği ile ağtabaka arasındaki büyük boşluğu (gözün arka boşluğu) dolduran cam saydamlığında, peltemsi bir maddedir. Çevresinde ise incecik bir zar vardır.Gözuyumu:Herhangi bir cisme bakmak istediğimiz zaman, 6 adet göz kası, gözümüzü o tarafa doğru çevirir. Bakılacak cisme doğru yönelir. Bakılan cisimden yansıyan ışınlar göze gelir. Cisimleri, göz vasıtasıyla, görmemizi sağlayan amil ışıktır. Bir şeyin, ışıksız görülmesi imkansızdır. Allah öyle şartlar, özel kanunlar vaz etmiştir ki, ışınların cisme gidip oradan yansıyarak göze intikali şarttır. Cisimden gelen ışığı gözün kabul ederek süzmesi, toplama, kırma ve dağıtması gibi özelliklere uygun olmayan bir göz elbette göremez. Çünkü göze, ışıklar vasıtasıyla, cisimlerin sureti, şekli intikal etmektedir. Demek ki görme olayı, karanlıkta olmaz. Ancak aydınlıkta olur. Bununla beraber Cenab-ı Hak, göz hassemizi, ışığa göre öyle yaratmıştır ki, o, ince, nazik ve hassas organımızda, azıcık bir değişme veya aksaklık, görmeye mani olmaktadır. Şimdi görmenin nasıl meydana geldiğini anlayalım:Cisimden çıkan ışık göze gelir. Saydam tabakadan geçer. Önodadan, gözbebeğinden, gözbillûrundan ve göz boşluğunu dolduran yumurta akı maddesini delerek ağtabakaya varır.Işığın göze girmesini temin eden bu şart ve ortam, aynı zamanda, ağtabakaya gelen ışığın şiddetini de göze uygun bir duruma getirir. Ancak ışık, bu ortamlardan geçerken kırılır. Ve baktığımız cismin görüntüsü, ağtabakada, ters olarak, teşekkül eder. Görme sinirleri ve birçok nöronlardan yapılmış olan ağtabakaya gelen ışık, bu tabakayı uyarır. Bu uyarma, görme hücreleri ve sinirlerle beynin “görme merkezine” iletilir. Ve orada “görme” idrak olunur. Ağtabakanın, “sarıbenek” denilen bölgesinde teşekkül eden görüntüler, çok net gözükür. Uzak ve yakmda bulunan cisimleri, net olarak görünebilmesi için, göz-billûru olduğu gibi kalmaz.Uzaktaki bir cisme bakıldığı zaman, gözbillûru, yassılaşır. Bu yassılaşma, cismin görüntüsünü “sarıbeneğe düşürmek içindir. Şayet yakında bulunan bir cisme bakılıyorsa, gözbebeği büyür yani fazla kırılma olur. Eğer büyüme olmazsa, cismin görüntüsü ağtabakanın arka tarafında teşekkül eder. İşte uzak ve yakında bulunan cisimlerin net olarak görülebilmesi için, gözbebeğinin incelme ve büyümesine gözuyumu adı verilir. Yani billurun, cisimlerden gelen ışığın tesiriyle az veya çok, yakın veya uzak mesafeye göre değişmesi ve ışığa göre ayarlanmasıyla gözuyumu olur.Uyum, 10 ile 65 cm. arasında olur. Daha yakın ve daha uzak cisimlere bakıldığı zaman uyum olmaz. Bir kitabı normalden çok fazla göze yaklaştırırsak kelimeler, harfler ve satırlar birbirine karışır. Okumak mümkün olmaz. Çünkü Allah göz-billûrunu öyle bir nizam ve kanuna tabi tutmuştur ki, kalınlaşma veya incelme hudutlarını tecavüz edemez. Hatta kalınlaşma olsa da, bunun dışında gözuyumu söz konusu olmadığından görme olayı gerçekleşmez.Zikrettiğimiz olayların göz organının iç aleminde cereyan ettiğini öğrenmiş olduk. Gözün dışındaki muhafızları daha önce zikretmiştik. “Gözün koruyucu kısımları” bölümünde zikrettiğimiz kaşların, göz kapaklarının, kirpiklerin, gözyaşı bezi ve yollarının, göze sıvılık veren sümüklü zar ile gözü çeşitli yönlere hareket ettiren kasların her birisinin ayrı ayrı vazife ve görevleri vardır. Şayet bunlardan birisi olmazsa görme olayının

gerçekleşmesi zorlaşır. Böylece gözün iç ve dışındaki bütün organları anlamış oldun. Şimdi sana soruyorum:Bu güzel düzeni, uyumu, diğer şartları ve ortamları, birer birer, göze gelen ışığa göre ayarlayan, hareket ettiren saik “kör madde” midir, yoksa bunu bilerek, kendi iradesiyle yoktan vareden bir “yaratıcı” mıdır? Kör madde gözdeki, olayları nasıl birleştirebilir? Onları nasıl organize eder? Böyle bir şeyi akıl ve mantık kabul edebilir mi?”Bundan sonra, el-Cisr, göz hakkındaki konuşmasını bitirdiği için diğer azalara ve başka organlara geçer. Onlardaki acayip hikmetleri ve çok garip durumları belirtir. Hasselerdeki sağlam düzeni ve insanın bütün organlardaki sağlam nizam ve hareketi ele alır ve der ki:“Büyük biyoloji bilginlerinin, bu kainatta ve insanda, sağlam, akıllara hayret veren düzen ve intizamın güzelliğine şahit oldukça, imanları artar. Böylece Allah'a karşı inançları kesinleşir. Her şeyin, O'nun kudret ve ilmiyle yaratıldığına iman ederler. Hatta diyebiliriz ki, bu biyoloji bilginleri, Kelam alimlerinden daha kesin ve kuvvetli ispat ve delillerle Allah'ın varlığına, ilmine ve kudretine inanan müminlerdir.” Hayran: Hocam! Biraz önce, “el-Cisr, Allah'ın eşyayı yoktan yarattığı hakkında maddecilere bir reddiye yazmıştır” dediniz. Onların şüphelerini ve el-Cisr’ın reddiyesini lütfeder anlatır mısınız?” Ebu'n-Nûr: “Değerli üstadım el-Cisr, maddecilere hitaben ve onları red makamında ezcümle şöyle der:“Allah'ın yoktan yaratıcı olduğu ve “varlığı” konusunda üç yönden şüpheye düştüğünüzü gördüm. Birincisi: Eşi, benzer, ortağı olmayan tek varlığın zatını tasavvur etmek hususunda akılların acze düşmesidir.İkincisi: Bizzat ileri sürdüğünüz şu fikirdir: “Aklın, bir şeyin sonradan hasıl olup yoktan meydana geldiğini kabul etmesi imkansızdır.” Yani, “Maddenin yoktan yaratıldığını akıl kabul etmemektedir” demek istiyorsunuz.Üçüncüsü: Şöyle diyorsunuz: Eğer bu kainatın nizam ve intizamı, bir hedef ve hikmet kasdolunarak yaratılsaydı, muhakkak bu hikmet ve gayenin, bütün yaratıklarda belirmesi, her şeyde tam olması gerekirdi. Oysa biz, bu gaye ve hikmetin birçok unsurlarda tamamen mutabık olmadığını müşahede etmekteyiz. Bu itibarla, her şeyin bir “zaruret” icabı olduğu meydana çıkmaktadır. Şüphelerinizi, böylece üç şekilde ifade ettiniz.Birinci şüphenizin cevabı: “Bizzat sahip olduğunuz ilmî makam ve dereceye baktığımız zaman, büyük alimler seviyesinde olsanız bile yine de kendinizi, ilim, bilgi ve irfan denizinin kıyısında görüyorsunuz. Bu denizin ne dibine, ne de sonuna varamadığınızı kendiniz müşahede edersiniz. Çünkü en büyüğünüz, en bilgin olanınız bile, ilmî yönden henüz kısır olduğunuzu, kainatın sırlarını bilmek hususunda acze düştüğünüzü itiraf etmektedir. Hatta her zaman müşahede ettiğimiz maddenin mahiyeti hakkında ne ilmen, ne de aklen, hiç bir şey bil-mediğimiz bir gerçektir. Halbuki, onu gözümüzle görüyor, dilimizle tadıyor ve kokluyonız. Hayatın bütün saha ve şartlarında maddeyi kullanıyoruz da... Böyleyken, maddenin hakikatinin, gerçeğinin ne olduğunu bilmediğinizi itiraf ediyorsunuz. Sonra yaşadığımız hayatın hakikati nedir? Bunu bile idrak etmekten aciziz. Akıl ve idrakin ne olduğunu bilemediğiniz için, “madde, eşyanın birbirine tefaülü neticesinde meydana gelmiştir” şeklinde saçmalamaktan çekinmediniz.Mademki, haliniz budur, size en yakın olan bir şeyin hakikatini bilip anlamaktan aciz olduğunuz halde Allah'ın hakikatini soruşturmaya nasıl cesaret edersiniz?İnsanoğlu, dokunduğu, yediği, içtiği ve kokladığı maddenin özünü, hakikatini bilmekten aciz durumda iken, kalkar da Allah'ın zatını bilmek ve öğrenmek ister.İnsanoğlu hangi yolla bilinebileceğini bilemediği bir şeyi nasıl anlayıp idrak edebilir? Aklının aciz kaldığı birşeyi yine aklıyla mı öğrenmek ister? Bilemediği, anlayamadığı ve tasavvur edemediği bir şeyi (Allah'ın zatını) bu aciz aklıyla mı tanıma iddiasında bulunur?... Buna nasıl cesaret eder.İnsan, bizzat içinde cereyan eden olayların hakikatini, maddeyle ruhanî akim birbiri arasında nasıl bir bağlantı kurulduğunu; duyu organlarımızdan gelen tesirlerin nasıl bir yol ve vesile ile ruhî melekeler tarafından alındığını bile idrak edip anlayamıyor. Böyleyken hangi cesaretle akla dayanarak Allah'ın zatını mahiyetini sorabilir? Acaba akıl bunu tasavvur edebilir mi?Sonra İnsanın, maddî cisimlerde aklın kavradığım tasdik, kavrayamadığını da inkara kalkışması gibi, Allah'ın zatını, aklı almadığı için inkar etmesi mi gerekir?”Bundan sonra el-Cisr, maddecilere, büyük Alman filozofu Leibniz'in sözlerini aynen aktararak şöyle der:“Şayet aklınız, bu yüce Allah'ın zatını, hakikatini, idrak edemiyorsa, bu realite “varlığı”nı inkara götürmez. “Yokluğunu” ilzam etmez. Zira birçok hakikatler vardır ki, gerçek yönünü bilemediğimiz halde, akıl, onun varlığını açıkça ispat etmiş, mevcudiyetine inanmıştır. Asla inkar yoluna gitmemiştir. Böylece, aklî bir tenakuz görülmemiştir. Halbuki sizin; “Bu kadar sıfatlara malik olan bir varlığın, elbette maddî arızalardan uzak olmaması gerekir” şeklindeki kesin açıklamanız, ancak kainatta, hissinizle maddî şeyleri müşahede etmenizden ve bununla onu karşılaştırmanızdan yahut da maddî anlayış dışına çıkamamanızdan ileri gelmektedir. Oysa bu yaptığınız mukayese kesin bir delil olmaktan çok, aklı aldatan geçersiz bir ispata yönelmeden başka bir şey değildir. Hatta aklın kendisi hakkında Vereceği hükmü başka yönlere çevirmeye, istenilen hedef ve gaye yerine başka konularda karar almaya kadar götürür ve böylece aklı aldatır. Her ikisi arasında çok büyük fark vardır. Bu bakımdan, bahis konusu mukayese, benzetme mümkün değildir.Allah'ın zatını tasavvur imkanından yoksun oluşunuz, O'nun varlığını inkar etmenizi gerektirmez. Allah'ın varlığını maddî hayatla mukayese etmek yanlış bir yoldur. Çünkü aralarında mukayese götürmez büyük farklar vardır. Bu itibarla akıl, Allah'ın varlığını ve sıfatlarını yarattığı şu koca kainatla ispat yoluna gidebilir. Zira

kainattaki nizam, intizam, ahenk, Allah'ın varlığına, ilmine, kudretine ve hikmetine kesin olarak delalet etmektedir.”İkinci şüphe, bu alemin yoktan var edilmesinde akim acze düşmesidir. Buna cevap olarak el-Cisr şöyle diyor:“Bir şeyin hakikatini tasavvur edememek onun yokluğu kanaatini doğurmaz. Üstelik bu alemin yoktan yaratılması bahsinde aklımızın acze düşmesi sebeplerini isterseniz araştıralım. Acaba bu nereden gelmektedir? Aklın acze düşmesinin esas sebebi nedir?Muhakkak ki bu, “Mukayese”den doğmaktadır. Çünkü maddî hayatta müşahede ettiğiniz her şey, başka bir unsurdan oluşmaktadır. Yani bir şeyin yoktan meydana gelişini fiilen görememenizden ileri gelmektedir. Fakat maddî olaylarda, bir şeyin yoktan meydana gelmediği inancı, onun yokluğuna delalet etmez. Sonra sizin mukayeseniz, aslında yanlış bir metottur. Nasıl olur da Allah'ın kudretini beşer kudretiyle kıyas edebilirsin? Böyle bir mukayese olamaz. Çünkü benzeri değildir. Biz de sizin gibi Cenabı Hakkın bu kainatı yoktan yaratmasını tasavvur etmede acze düşüyoruz. Ve yoktan nasıl yaratıldığını bilemiyoruz. Zayıf aklımız bu hususta acze düşmektedir. Fakat bu demek değildir ki, “Aklımız, yoktan yaratılmayı kavrayamıyor. O halde, Allah'ın zatını inkar edelim.” Hayır! Bu keyfiyet hiç bir zaman insanı Allah'ın varlığını inkara götürmez. Çünkü akıl, O'nun varlığını ispat etmiştir. Hem de birçok aklî ve nazarî deliller getirmek suretiyle...Üçüncü şüpheniz, kainatta müşahede ettiğiniz her şeyin veya bir çoklarının, gaye, kasıt ve hedeften mahrum olduğunu, ancak zaruret icabı meydana geldiklerini ileri sürmenizdir.Cevap olarak deriz ki: Her şeyden evvel, Cenabı Hakkın yarattıklarında mevcut bulunan birçok hikmet ve gayenin sırlarını çözemediğiniz bir gerçektir. Ancak zaman zaman, uzun süre bilemediğimiz birçok hikmetleri daha sonra öğreniyor ve sırlarını idrak ediyoruz. Bir şeyin yaratılış hikmetini bilemeyebiliriz. Onun bu hikmetini bilemedik diye, hemen “zaruret icabı”nı ileri sürmek doğru değildir. Muhakkak ki, onun hikmetini öğrenip idrak edeceğiz. Öyleyse deriz ki, her şeyin bir yaradılış hikmeti vardır. Ancak bu, bize göre, gizlidir. Ve bizim idrakimize kapalıdır. İleride açığa çıkacağı muhakkaktır. Bazı şeylerin yaratılış hikmetinin gizli olması, akıl için garabet teşkil etmez. Çünkü birçok yaratıkların açık ve zahirî hikmet ve gayeleri meydandadır. Bazı yaratıkların yaradılış hikmet ve gayelerini bilemeyişimiz veya bizim aklımızın bu hususta aciz kalması gibi haller, insanı, Allah'ın varlığını inkara götürmez. Halbuki siz, birçok yaratıkların, yaradılış hikmet ve gayelerini bildiğiniz halde bunlar için bir delil ve ispat aramıyorsunuz da bazılarına işaret ederek “bizce bilinmiyor” veya “kapalıdır”, “gizlidir”, “bu hususta acze düştük” diye kainatın bir “zaruret icabı” yaratıldığını kabul ve Allah'ın, varlığını inkar etmeniz manasız bir kıyas olur. Sayıları az ve nadir bazı yaratıkların, yaratılış hikmetlerinin gizli olması Allah'ın varlığını inkar etmek gibi saçmalıklarda bulunmanızı ilzam etmez” demektedir.El-Cisr, bu hususta misaller getirerek onların görüşlerini çürütür ve ilave eder:“Küçücük hayvanlara baktığınız zaman, onlarda kendi hayatlarını sürdürmek için, kafi derecede gelişmiş bir idrak bulursunuz. Fakat onlardan, insanların hakikatlerini idrak etmelerini bekler misiniz? O küçücük hayvanlar, kendi maişetlerini temin etme güdüsüne sahip diye, insanların bütün organlarını tafsilatıyla bilmelerini gerekli bulur musunuz? Yine bu hayvanların, nasıl işittiğini, nasıl gördüğünü, nasıl duyduğunu, nasıl kokladığını ve dokunma duyusuyla nasıl hissettiğini idrak etmelerini isteyebilir misiniz? İnsan gibi, damarlarındaki kanın nasıl deveran ettiğini ve nasıl düşündüğünü bilmelerini mi arzu ediyorsunuz? İnsanlar tarafından yapılan ve inkişaf ettirilen yeni yeni keşiflerin sırlarını ve bütün neticelerin hakikatini idrak etmelerini onlardan bekler misiniz? Yoksa insanoğlu onları nasıl buldu, nasıl meydana getirdi, yapılmalarının ve meydana getirilmelerinin esas hedefi ve gayesi ne idi? Bütün bunları idrak etmelerini hayvanlardan mı bekliyorsunuz?Hayır! Hayır! Hayvanların bu hususları idrak etmeleri, elbette imkansızdır. Hepimiz iyice biliyor ve inanıyoruz ki, böyle bir şey olamaz.İnsanlarla hayvanları, idrak, akıl, düşünce ve keşf gibi şeylerde veya buna benzer birçok meselelerde bir tutmak abestir. Bunu siz de kabul edersiniz. Bir itirazınız da yoktur. Peki, şimdi gelelim insanla Allah'ın kudret ve ilmine... İlahî bir ilim ve kudretle meydana gelen bir şey, beşerî ilim ve kudretle vücut bulan bir şeye eşit olur mu? Hiç Allah'ın kudret veya ilmi ile beşerin kudret veya ilmi bir olur mu? Bunu akıl nasıl kabul edebilir?Eğer nefsimiz, “Allah'ın zatını, hakikatini, alemi nasıl ve niçin yarattığını, müşahede ettiğimiz şeylerde yaratılış hikmet ve gayesinin neler olduğunu” sormak isterse, aklın buna cevap vermeye gücü yetmediği, çok zayıf ve aciz kaldığı bir gerçektir. Fakat bizim burada bilmemiz lazım gelen tek hakikat varsa, o da Allah'ın varlığını bilmek ve O'na inanmaktır. Allah'ın ilmine ve kudretine delalet eden şu büyük kainat, O'ndan başkasının eseri olamaz.İşte Cenabı Hakkın bu eserlerinde, hatta çoğunluğunu teşkil eden kısımda, gaye ve hikmetler apaçık görülmektedir. Bununla beraber, çok az denilecek kısımlarda, yaradılış hikmet ve gayelerinin gizli ve kapalı kalması sebebiyle Allah'ın varlığını inkara gitmek elbette çok yanlış bir neticedir. Çünkü yaratılıştaki hikmet ve gayelerin bir yaratık için gizli ve kapalı kalması sebebiyle Allah'ın varlığını inkar bu kainatın, meydana gelmesini kör ve zaruri bir icabın neticesi olarak ileri sürmek, akla ve mantığa uymayan saçma bir düşüncenin neticesidir.” Hayran: “el-Cisr'in bu üç şüpheyi reddetmede kullandığı deliller, hemen hemen, Alman filozofu Leibniz'in açıkça beyan ettiği: “Yoktan yaratılma akıl yönünden mümkündür. Akim bu hususta, kifayetli bir sebep olması, kainatın meydana gelmesi için elzemdir. Bu yönden, şu alem, yeterli bir sebebin eseridir” şeklindeki fikirlerinden

ibarettir. Bu hususu iyice anlamış bulunmaktayım Hocam, el-Cisr'in, tekamül nazariyesi hakkında ne düşündüğünü öğrenmek isterim.” Ebu'n-Nûr: “Sizin, Darwin konusunda, el-Cisr'in görüşünü öğrenmek için çok sabırsızlandığınızı biliyorum. Bilhassa Darwinizm'e karşı şiddetli hücumları size açıkladıktan sonra, elbette el-Cisr'in görüşünü öğrenmek istersiniz.Evet, evladım Hayran! İşte bu şiddetli çatışma döneminde ortaya büyük bir din alimi çıktı. Bir kitap yazma cesaretini gösterdi. Ve orada şöyle dedi:“Her şeyin yaratıcısı olan Allah'ın varlığı düşüncesiyle Darwinizm arasında hiç bir zaman çelişki yoktur. Hatta bu görüşün sabit olduğu anda bile herhangi bir çelişme bahis konusu olmayacaktır.”Şayet sana, “Avrupada, ondokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru, bazı ilahiyat bilginlerinin, mukaddes kitaplar ile Danui-nizm arasında bir nevi yaklaştırma teşebbüsünde bulunduklarını” söylersem ne dersin? Şunu iyice bilmen gerekir ki, tarihi bir mukayese yapacak olursak, Hocam el-Cisr 1888 yılında neşrettiği kitabıyla, bu hususta onları geçmiştir.”Hayran: “Nasıl olur da Kur'an-ı Kerim ile Darwinizm arasında fikir birliğinden bahsedebilir?” Ebu'n-Nûr: “Hocam el-Cisr'in belirttiğine göre, Darwnizm'in “tekamül” teorisi, hatta akıl, hayat ve insan türünün kökeni hakkmda ileri sürülen fikirleri, hakikate aykırı olmadığı gibi dinî ahkama da aykırı değildir. Çünkü burada önemli ve zarurî olan hüküm, alemin halikı ve yaratıcısı Allah'ü Teala’dır.Bu alemin içinde bulunan her şey, gerek türler, gerekse türlerin kökleri, Allah'ın yaratığıdır. İster “yaratılış görüşü”, isterse tekamül nazariyesi olsun, bu sözler arasında, asıl maddeyi yaratan ve yoktan vareden Allah olduğuna inandıktan sonra, fark yoktur. Gerek türler halinde, gerekse Cenabı Hakk'ın kainata vaz'etmiş olduğu nizam ve değişmez kanunlar vasıtasıyla olsun, ister maddeden türler meydana getirmek, isterse tekamül yoluyla olsun burada, Allah'ın varlığına aykırı hiç bir fikir görülmemektedir. Fakat “Darwinizm” kesin bir fikir değildir. Biyoloji bilginleri arasında ihtilaflı bir görüştür. Kesin delile istinat etmediği aşikardır. Şayet Darwvinizm'in ileri sürdüğü fikirler kesin bir ispata dayansaydı, o zaman mukaddes kitapların hükümleri, tevil ve tefsir yoluyla açıklanır, aralarında uzlaşma yapılırdı.Dinî hükümlerle ilmî hakikatler arasındaki uygunlukları izah ettikten sonra Darzvinizm'in prensiplerini ele alır ve izaha çalışır. Cahil ve mutaassıp kişilerin zannettiği gibi, dinî hükümlerle ilmî görüşler arasında ayrılık olmadığını savunur. Hak olan bir din; ilmî hakikatleri kabul etmede hiç bir zaman sıkıntı çekmez. Üstelik bundan ferahlık duyar. Bu itibarla dinî hükümlerle ilmî hakikatler arasında bir çatışma ve düşmanlık görülmez.Birinci mukaddimede el-Cisr der ki:“İslam dininde, muamelat, ibadet, iman ve diğer hükümler konusunda varit olan hükümler bize gelişleri bakımından, iki kısma ayrılır. Birincisi: Mütevatir, ikincisi meşhur olanlar.Mütevatir'in gelişi, kat'î hükümle sabittir. Çünkü yakîn bilgide bulunması gereken sebeplerin hepsini ihtiva eder.Meşhur, katiye yakın bir hükümle sabit olandır. Fakat onda, kalbe itmi'nan veren mucip sebepler bulunmaktadır. Bununla beraber, “meşhur” bir hüküm, subûtu bakımından, zannî hükümlerin üstünde, fakat yakîni bilgiden aşağı derecededir. İster meşhur, isterse mütevatir olsun hüküm, bir mana ve mefhuma delalet eder ki, ne te'vil edilir, ne de başka bir manaya yorulur. İşte bu, manası belirli (tayin edilmiş mana) diye isimlendirdiğimiz şeydir. Mutlak, kesin aklî delile aykırı böyle bir hükmün İslam ahkamında bulunmadığı bir gerçektir. Bütün mütevatir ve meşhur hükümlerin kendilerinde beliren zahirî bir manaya delalet etmesi ve her ne kadar uzak olsa da başka bir manaya muhtemel oluşu, bizim zahirî mana dediğimiz şeydir. Her ikisinde de tayin edilmiş manayı tasdik ve ona inanmak vaciptir: Bunun te'vili olmadığı gibi başka bir manaya yorumlanması da hiç bir zaman caiz değildir. Çünkü “tayin edilmiş mana”run te'vile ihtiyacı yoktur. Kesin delile aykırı bir hüküm taşımadığından elbette te'vili mümkün değildir.Bir hüküm zahirî manaya delalet ettiği takdirde, ister mütevatir, isterse meşhur olsun, onu tasdik etmek ve inanmak vaciptir. Eğer zahirî manaya muhalif olan kesin aklî bir delil ortaya çıkarsa te'vile gitmek caizdir. Böylece, akim kesin olarak kabul ettiği bir hüküm ile İslam ahkamındaki zahirî mana arasında uygun bir te'vile gidilmesi aklın ve İslam dininin genel hükümlerine göre kabul edilen bir gerçektir.Dinî hükümlerin getirmiş olduğu zahirî mana üzerinde ısrar edilip durulması, kesin aklî delillere muhalif olduğu takdirde, uygun olmaz. Şayet böyle bir şey varsa üzerinde ısrar edilerek ona öylece inanılırsa İslam ahkamını bize bildiren, bildirmeye vesile olan akıl yıkılır. Çünkü akıl olmasaydı, Peygamberin bizlere getirmiş olduğu İslam dinini başka ne ile kabul edecektik? Peygamberin izah ettiği hükümleri, bilhassa Kur'an’ın ilahî bir kitap olduğunu, onu getiren Peygamberin doğruluğunu, aklî istidlal yoluyla değil de başka ne ile anlayabilirdik!... Burada esas olan akıldır. Akıl olmadan hiç bir şeyin anlaşılması mümkün değildir. Öyle ise akıl helak oldu mu, ona tabi olan kolların da helak olması lazım gelir. Şerî hükümlerin zahirî manaları kesin aklî delile muhalif olduğu takdirde, söz konusu hükmün te'viline kaçmak veya zahirî manadan başka manalar aramak, elbette gerçek bir yoldur. Hatta akla ve mantığa aykırı düşmemek için te'vili tefsire kaçmak da İslam dininin kabul ettiği bir hükümdür. İşte zahirî manaların, aklî delillere muhalif olduğu takdirde te'vil edilmesine bu yönden cevaz verilmiştir.Şayet İslam hükümlerindeki zahirî manalara karşı aklî delil, kesin olarak muhalif değilse, o zaman zahirî manayı

te'vile kaçmak caiz değildir. Çünkü onun zıddına çıkan aklî delil, kesin bir ispata dayanmadığından nassın te'viline veya başka bir manaya kaçılmasına cevaz verilmez. Burada mantıken bilinen bir hüküm vardır:“Kesin bir hükmün, delalet ettiği manadan başka bir şekilde yorumlanmaması, yakîni bilgiye istinaden, doğrudur. Bunun aksi düşünülemez.”“Ama aklen kesin olmayan zannî bir hüküm söz konusu ise, onun, delalet ettiğinden başka bir manaya delaleti, tercih yönünden muhtemeldir. Fakat bu ihtimal, uzak da olsa, yine yakın mertebesinden düşme durumundadır. Bu itibarla zahirî manadan başka bir manaya kaçmak, tercih yönünden de olsa, caiz değildir. Çünkü buradaki zıt mana, kesin bir aklî delil olmayıp zannî bir ispat olduğundan, bu ihtimale, ancak tercih anında cevaz verilebilir.” el-Cisr'in birinci mukaddimesi bundan ibarettir.İkinci mukaddimede el-Cisr diyor ki:“İslam dini olsun, ondan önce gelmiş semavî dinler olsun, bunların esas gaye ve hedefleri, bütün beşeriyeti tek varlık olan Allah'ı tanımaya ve kemal sıfatlarına inanmaya teşvik, bundan başka, kendisine nasıl ibadet edileceğini, bunun şeklini ve keyfiyetini, dünyada yaşayış şekline göre öteki alemde yüksek makam ve mertebeler elde edebileceğine dair hükümleri beyan etmektir. Ama bütün dinlerde, teknik ve fennî bilgileri tanıtma, dünyanın nasıl yaratıldığını, vaz'olunan kanun ve nizamların mahiyetini öğretme gibi bir amaç güdülmediği aşikardır. Çünkü bu ve benzerleri, şer'î hükümlerin gaye ve hedeflerinden değildir. Onları anlamak ve tanımak gayesine ancak akıl yoluyla erişilebileceği bir gerçektir. Şer'î hükümler, bu tip meseleler hakkında tafsilat vermez, toplu olarak bahseder. Ve genel bir bakışla iktifa eder.Kur'an-ı Kerim, yer ve göklerin, bütün mahrukatın yoktan nasıl yaratıldığını mücmel bir surette zikreder. Bu kainatın nasıl bir nizam ve kanuna tabi olarak hareket ettiğini ve nasıl idare edildiğini kısaca açıklar. Bunun esas gayesi, akıl sahiplerini, bu kainatı yaratanın kudret ve ilmine işarettir. Ancak O'nun yaratabileceğine insanları inandırmaktır. Başka bir amacın kastedilmediği açıktır.”el-Cisr, buradan sonra, “Darwinizm nazariyesi”ne temas eder:İslam dininde varit olan şer'î ahkam, mütevatir ve meşhur naslar, kainatın yaratılışı ve nevilerin diğer türlere ayrılması hususunda beyan olunan prensipler, mücmel hükümlerdir. Yaratıkların nasıl bir tertip üzeri meydana getirildiğine dair tafsilat verilmemiştir. Geniş manada hiç bir izahatta bulunulmamış, bunların Allah tarafından yaratıldığını beyan etmekle yetinilmiştir. Yer, gök ve bunların arasındakilerin yalnız altı günde yaratıldığı beyan edilmektedir. Bundan sonra yapılan izahlar da şöyle:Gökleri bir duman halinde meydana getirdi ve yedi kat semayı böylece yarattı.Bu hususta beyan olunan ahkam ve lafızlar konusunda, büyük müfessirler farklı yorumlara düşmüşlerdir. Bazıları: “Burada zikredilen “altı günden” murat, bizim günlerimiz gibi, vakitlerdir” demiştir.Bazıları: “Kur'an'da zikredilen “gün”, “ahiret günü”dür. Ve onun müddeti, yani bir günün uzunluğu, bizim senemizle bin yıldır” demekle yetinmişlerdir. Bazıları:“Bu “altı gün” sözüyle kastedilen müddet, bizim senemizle elli bin yıldır” demişlerdir.Başka bir ayette de şöyle bir hüküm beyan olunmuştur: “Yer ve göklerin her ikisi bir kütle idi. Sonra biz bunları birbirinden ayırdık.”Bazı müfessirler bu ayeti; yer ve gökler yekdiğerine bağlı bir şeydi, Allahü Teala onları ayırdı şeklinde, bazıları da başka türlü tefsir ettiler.“Yer, göklerden önce yaratılmıştır. Fakat o zaman, canlıların yaşamasına uygun değildi. Cenabı Hak, yeri böyle yarattıktan sonra gökleri varetti. Daha sonra da yeryüzüne yaşamaya uygun bir şekil, yuvarlak bir biçim verdi. Böylece canlıların yaşamasına elverişli oldu” tarzında tefsir edenler de olmuştur.Tefsircilerin hepsi, muhakkak ki ayeti, te'vil yoluyla zahirî manasından başka bir manaya, almışlardır. Çünkü bu tefsir, ayetin zahirî mana ve mefhumuna muhaliftir. Öbür ayetin, “yer, göklerden önce yaratıldı” şeklinde açıklanması ayetin zahirî manasına aykırı te'vilden başka birşey değildir.Fakat materyalistlerin yer ve göklerin yaratılışı ve oluşunun mahiyeti, yıldızların, güneşin ve yerin “galeksiden veya başka şeylerden meydana gelmesi şeklindeki görüşlerine gelince: İslam'da bu hususu reddedecek bir hüküm yoktur” demektedir. El-Cisr, bundan sonra yine maddecilere dönerek diyor ki:“Ey maddeciler! Söylediğiniz gibi, yer ve göklerin yaratılışına bakacak olursak, zikrettiğiniz şeylerin hemen hepsinin birer faraziye ve tahminden ibaret olduğunu anlarız. Ancak bunu iyice bilmeniz gerekir ki, Allah'ın, bu kainatı, söylediğiniz ve beyan ettiğiniz şeklide yaratmış olması, ihtimal dahilinde olduğu gibi başka bir şekilde de yaratması mümkündür. Yalnız, sizin ileri sürdüğünüz kesin olmayan tahminî fikirleri kabul etmek ve bunlara inanmak şart değildir. Ancak bu görüşleriniz kesin aklî delile dayandığı takdirde, bütün müslümanlar sizi kabul edebilir. Bununla beraber, her şeyi ancak Allah'ın yarattığını, güneşi de onun meydana getirdiğini unutmayacaklardır. Sizin de ileri sürdüğünüz gibi yıldızları ve yeri, güneşten ayırarak yarattı.” Kainatın kanunları hakkındaki fikirlerinize gelince: Bunlar basit şeylerdir. Müslümanlar esas sebep ve müessirin Allah olduğunu çok iyi bilirler. Ve ona inanırlar. Açıkça anlaşılıyor ki, daha önce zikredilen hükümlerde, sizin ortaya attığınız “tekvin” görüşüne zıt herhangi bir şey görülmemektedir. Şayet kainatın oluşumu hakkındaki fikirleriniz kesin aklî delil ve ispatlara dayanır, sübutu kesinleşirse, işte o zaman deriz ki:“ Her şeye kadir olan Allah, ilk önce kainatın aslı olan maddeyi bir “duman” şeklinde yarattı. O da, fezada yayılan bir gaz halindeydi. Daha sonra yeri, göklerden ayırdı. Yani güneşi, yıldızları ve yeri meydana getirecek

olan maddeleri fezadaki gazlardan ayırdı. Sonra güneşi yarattı, yeri ve yıldızları ondan ayırdı. Ne var ki, yer, ayrıldıktan sonra yaşamaya elverişli değildi henüz. Daha sonra da gökleri... O zaman gökler duman halindeydi... Yedi göğü yarattı Allah. Sonra da yeri yaşanacak hale soktu. Bunları, Allah bizzat kendisinin bileceği özel bir kanun üzere yarattı. Ve hepsini böylece meydana getirdi. Hiç şüphe yok ki, sözü geçen tertip ve oluş kanunu, esas değil, basit sebeplerden ibarettir. Yaradılış müddeti ise, zikredilen ayete göre, altı gün veya o kadar bir zamandır.Bütün bunlardan sonra materyalistlerin güneşin, yerin ve yıldızların varoluşu hakkında ileri sürdükleri fikirlerin İslamın hükümleriyle bağdaştığını görüyoruz. Ancak maddecilerin güneş, yıldız ve yerin yaradılışıyla ilgili fikirlerini, aklî, kesin delil ve ispata müstenit olduğu takdirde kabul ederiz. Deliller zannî olduğu takdirde biz onları kabullenmeye mecbur değiliz. Sadece doğruluğu muhtemel bir görüştür der geçeriz.Müslümanlar kainatta bulunan varlıkların hadis olduklarına, yani sonradan yaratıldıklarına kat'iyetle inandıklarına göre, onu yaratan bir varlığın olması gerekir. Bu da Allah Tealadır. O, varlıkları yoktan varetmiş ve onları bugünkü gördüğümüz şekilde türlere ayırmıştır. Müslümanların bu varlıkların türlerini “yoktan varetme” yoluyla yani Allah'ın başlangıçta her türü müstakil olarak yaratmasına inanmalanyla, Allah Teala'nm bu kainattaki türleri tekamül yoluyla yani önce basit bir maddeyi yaratıp sonra onu unsurlara, daha sonra madenlere, daha sonra en basit cisim olan protoplazmaya, daha sonra ilkel bitki ve hayvanlara, daha sonra diğer türlere ayırmasına, bazılarını bölüp çoğaltmasına, bir kısmını bırakıp diğerlerini yok etmesine inanmaları arasında hiç bir fark yoktur.el-Cisr sözlerine devamla:“Yeryüzündeki canlıların yaratılışı hususunda İslam dininde varit olan temel hükümlerin özeti şudur,” der.“Ve biz her canlıyı sudan yarattık”74

“Allah, her hayvanı, (hususî) bir sudan yarattı. Bunlardan kimi karnı üstünde, kimi de dört ayak üstünde yürüyor. Allah dilediği şeyi yaratır, çünkü Allah her şeye kadirdir.”75 “Her şeyden çift çift yarattık ki, iyice düşünesiniz.”,76 “O Allah ki (erkek ve dişi) bütün çiftleri yarattı.”77

“Gerçek O'dur erkeği ve dişiyi iki eş olarak yaratan.”78 “Meyvelerin hepsinden arzda ikişer ikişer (erkekli - dişili) yapan O'dur.”79

Haddi zatında bu hükümler, “yoktan varetme” ve “tekamül” görüşleriyle tefsir edilme ihtimalini taşımaktadır. Ancak yukarıda zikredilen ilk iki ayet, materyalistlerin canlı madde sudan yaratılmıştır, sözlerine uygun düşmektedir.Diğer ayetlere gelince: -Zahirî manalarına göre onlar “yoktan varetme” görüşüne delalet etmektedirler. Bununla beraber, İslam prensiplerinde Cenabı Hakkın, nev'ileri, birden bire, bir defada yarattığına dair açıkça bir nass veya hüküm yoktur. Ayrıca, bir nev'in ötekinden sonra, tekamül yoluyla yaratıldığına dair de açık bir hüküm bulunmamaktadır. Ancak Müslim'in rivayetine göre bir Hadisi Şerif'de Peygamber Efendimiz:“Allah ağacı, o altı günün filan gününde yarattı. Hemen sonra hayvanları yarattı” buyurmaktadır: Bu hadisten, Cenabı Hak, önce ağaçları, sonra da hayvanları yarattı, hükmü çıkmaktadır. Fakat “hepsini birden” veya “her nev'i ayrı ayrı, birbiri ardından yarattı” manası çıkarılamaz. Çünkü böyle bir ifade düşünülemez.Geçen ayet metinlerine ve daha önce belirtilen kaidelere binaen, İslam şeriatında nasslar, kesin aklî delillere ters düşmediği takdirde; meşhur ve mütevatir hükümlerin müteayyen veya zahirî manalarına mü’minlerin uyması gerekir. Binaenaleyh biz inanırız ki, Allahü teala başlangıçta bütün türleri müstakil yaratmıştır, tekamül yoluyla değil... Halbuki Allah her iki şekilde de yapabilirdi. Fakat Allahü tealanın her türü, koyduğu kanunlar çerçevesinde bir defada veya tekamül yoluyla yaratmasına gelince: Eğer İslam şeriatında bu iki yolu ifade edecek bir nass yoksa bu noktada durmamız gerekir. Bizi bu nasslarm te'viline mecbur edecek katî bir delil olmadığı müddetçe, türlerin birbirinden doğması ve tekamül görüşüne muhalif olan zahirî manadan ayrılmamız asla doğru değildir. Türlerin aslı ve tekamül görüşünün sıhhatini doğrulayacak kesin aklî deliller bulunduğu zaman, bizim bu nasslarm zahirî manalarını te'vil edip bunlarla kesin delillerin oturduğu temelleri uzlaştırmamız gerekir.Hayran:“Hocam! Bu ifadelerinizle yüreğimi soğuttunuz. Hakikaten el-Cisr'in sözleri, İslam hükümlerinin hiç bir zaman ilmî gerçeklere muarız olmadığının açık bir ifadesidir. el-Cisr’in görüşünü lütfen tamamlayınız. Acaba “insanın yaradılışı ve tekvini” hakkında ilmî görüşlere istinat ettiğini iddia eden “tekamül nazariyesine” sahip olanların dediği gibi, Kur'an'da belirtilen ayetlerin, açıklanan hükümlere uygun düşmesi mümkün müdür? Bu hususta el-Cisr'in görüşünü açıklar mısınız?” Ebu'n-Nûr:

74 Enbiya: 21/30.75 Nur: 24/45.76 Zariyat: 51/49.77 Zuhruf: 43/12.78 Necm: 53/45.79 Rad: 13/3.

“İnsanın, büyüme, gelişme ve tekamül yoluyla hayvanlardan türediği fikrini ileri süren, hatta insan ile maymunun tek bir türden yaratıldığını savunanlara karşı, el-Cisr der ki:“İnsanın yaradılışı hakkında bilhassa Kur'an-ı Kerim'de beyan buyurulan ve müslümanların inanç birliğine vardıkları ayetlerin mealinde şöyle denilmektedir:Cenabı Hak insanı çamurdan yarattı. Onu, kuru bir balçıktan, şekillenmiş bir çamurdan yarattığını ifade etti. Başka bir ayette ise “sudan yaratıldığı” beyan edildi. Büyük müfessirler, insan’ın iki nesneden, su ve topraktan yaratıldığını açıkladılar. İnsanın bir iki nesneden yaratıldığı, açık ve bariz bir şekilde, Kur'an-ı Kerim'in birçok ayetlerinde beyan olunmuştur. Ayrıca onun, bizzat Allahü Teala tarafından yaratıldığı da belirtmiştir. Sonra insan'ı “bir nefis” olarak yarattığını ve “bu nefisten” de dişisini çıkardığını, bunlardan birçok erkek ve kadınlar meydana getirdiğini açıkça beyan etmektedir.Bizzat Kur'an-ı Kerim'de varit olan yukarıdaki ayetlerden anlaşıldığına göre, insan, müstakil bir nev'iden yaratılmıştır. Çünkü ayetlerin zahirî manaları bunu ifade etmektedir. Burada beyan edilen hükümlerle, insanın, başka bir türden, tekamül yoluyla, gelişerek veya değişerek yaratıldığı fikri (evrim-evolution) açıkça reddedilmektedir.Ama şunu da unutmamak lazımdır ki, insan, her iki yolla yaratılsa da, bu Allah'ın kudreti altında tahakkuk edecektir. O halde, Allah, tekamül yoluyla yaratmaya kadirdir. Fakat Kur'an-ı Kerim'deki ayetler, ilk insanı, doğrudan doğruya, bir defada veyahut münferit bir halde yarattığı hakkında kesin bir delil getirmemiştir. Bunun için, bizim burada kesin bir karar vermemiz doğru değildir. Her ikisi için de kesin karar vermeye yetkili değiliz.Bazı nasslarda belirtildiğine göre, ilk insan “Adem'in yavaş yavaş tekevvün ederek uzun bir zaman sonra yaratıldığı ifade edilse de bazı ayetlerdeki zahirî hükümler, insan'ın, müstakil bir tür olarak yaratıldığını açıklar. Bu ayetlerin zahirî hükümlerini te'vil ve başka manaya hamletmek mümkün olmaz. Tefsir usulü kaidelerine göre böyle bir şey caiz değildir. Ancak “tekamül” görüşünün kesin ve sağlam bir delil olarak aklî hüccetlere dayanması kuvvetle isbat edilirse, o takdirde te'vil ve tefsire yani nass'la aklî ispat arasında bir muvafakat aramaya cevaz verilebilir. Böyle bir te'vil ve tefsirin, müslümanların imanlarını hiç bir zaman zedelemeyeceğini belirtmek yerindedir. Çünkü müslümanlar, insanın maddesini Allah'ın yarattığına inanırlar.”Böylece el-Cisr, İslam'ın, raklî ve kesin ispatlara istinat eden ilmî görüşlere hiç bir zaman karşı çıkmadığına, dinî görüşlerle ilmî görüşler arasında herhangi bir çelişki ve çatışma bulunmadığına işaret etmek istemiştir.Yani el-Cisr'in beyan etmek istediği şudur: Cenabı Hak bu alemi, ister doğrudan doğruya, bir defada yaratsın, isterse uzun bir zamandan sonra, tekamül yoluyla varetmiş olsun, her iki görüş de dinî noktaî nazardan farksızdır. Çünkü esas olan, yaradılışın, Allahü teala’nın ilim, irade, kudret ve hikmet'iyle meydana geldiğidir. Her iki görüşün de birbirine karşı daha kesin bir delil ve ispata malik olmamasıdır.Hayran! İşte el-Cisr'in “tekamül” konusunda açıkladığı hususlar bundan ibarettir. Sizin de, burada ifade edilen görüş ve sözlerinden anlayacağınız gibi el-Cisr, ilmî gerçeklere karşı, kapıyı kapamamış, bilakis sonuna, kadar açmış; ilmî ispat ve hakikatleri, ne inkar etmiş, ne de böyle bir şeyin imkansız olduğunu ileri sürmüştür. Din yönünden ilmî gerçeklere hiç bir zaman karşı çıkmamıştır. Yeter ki, ilmî gerçekler aklî delil ve ispatlara dayanmış olsun. Böyle olduğu takdirde, gerek tekamül görüşü, gerekse başka ilmî sistemler kesin aklî delillere müstenit olduğu sürece onları kabul etmekte hiç bir dinî engel yoktur. Binaenaleyh bunları kabul ettikten sonra icabında dinî hükümlerin zahirî manasını, te'vil etmeye dinen bir engel görülmemektedir.Meşhur müsteşrik Charles Adams, “İslam ve Yenilik” isimli kitabında bu düşünceyi çok yanlış bir görüşle, şöyle anlatmıştır:“Sünnî inanca sahip müslümanlar, geçmiş devirlerde, ilmî gerçeklere temayül göstermediği gibi üstelik onu kılıçla yenmeye çalıştılar.”Halbuki el-Cisr, hiç de böyle düşünmemektedir: “Müslümanlar, artık bundan sonra, kendi inanç ve akidelerine yapılan hücuma göz yummamakta ve böyle yanlış görüşleri ve İslam'ın iman esaslarına tevcih olunan yersiz hücumları: “İslam inanç ve ahkamındaki kuvvetli ve ikna edici hükümler, gerçek insanlığın esaslarını tecelli ettirmektedir” diye reddetmekte, Batılı bilgin ve felsefecilerin materyalist görüşlerinin yersizliğini açıklamaktadır.” Hayran: “Hocam! “Sünnî müslümanlar” diye adlandırdığınız bilginler kimlerdir?” Ebu'n-Nûr: “Ben, İslam dininde sünnî esaslara uyan bilginlerimizin, hatta hiç birisinin ilmî gerçekleri reddederek onlara silah zoruyla mukavemet gösterdiklerini görmedim. Böyle bir şeyin vaki olduğuna da inanmıyorum.Ancak, Galile (1564-11642) ve Kepler (1571-1630)'den yedi yüzyıla yakın bir zaman önce gelen İmam-ı Gazalî “Tehafût el-Felasife” adlı eserlerinde din bilginlerinin güneş ve ay tutulması gibi ilmî gerçekleri inkar ettiklerini zikrederek bunlar hakkında şöyle yazmaktadır:“Bu ilmî gerçekleri münazara konusu yapmak ve onlarla münakaşa etmek, hiç şüphe yok ki, dinin emirlerini zaafa düşürür. Bunlar, dinî manada şer'î bir cinayet işlemiş olanlardır. Çünkü bu ilmî gerçekler, şüphe götürmeyen hakikatlerdir. Zira onlar haddi zatında, geometrik hesaplara dayalı ilmî “ispatlardır. Her kim olursa olsun, bunlara muttali olur, bu konu üzerinde araştırma yaparsa ve başkaları kendisine “sen bunlarla ne uğraşıyorsun? Bunlar İslam dinine ve İslam ahkamına muhalif şeylerdir. Onlardan değil de dinden mi şüphe ediyorsun?” derse, anlaşılır ki, dine zarar veren kişi, burada, dinin yardımcılarından gelmektedir, din düşmanlarından değil! Atasözünü hatırlarsınız: “Akıllı düşman, cahil dosttan daha hayırlıdır.”

İmam-ı Gazalî'yi, bu sözlerinden ve açıkça ifade ettiği fikirlerinden dolayı, ne kınadılar, ne de kılıçla veya ateşle tehditte bulunarak ona hücum ettiler. Bunları yapmadıkları gibi, onu Hüccet'ül-İslam diye adlandırdılar. Bütün görüşleri İslam alemi ve Batı dünyasında bile saygı ve sevgiyle karşılandı.” Hayran: “Allah'ın rahmeti el-Cisr'in üzerine olsun! Gerçekten ilim, akıl ve iman bakımından çok büyük bilginmiş. Hatta dinin incelik ve derinliklerine vakıf, hakiki cevherini anlayan, yüksek bir görüşle ilim ve iman arasındaki yakınlık ve uygunluğu idrak eden din bilginlerindenmiş.Fakat burada benim anlamadığım bir nokta var hocam! “El-Cisr'in mütalaasına göre, tekamül nazariyesi, ilmî gerçekler, kesin ispatlarla tayin olunması halinde, Kur'an-ı Kerim'in beyan buyurduğu ahkama muarız değildir. Müslümanların ve öteki inanç sahiplerinin imanlarına bir zaafiyet getirmemektedir. İlk maddeyi yaratan Allah olduğuna ve buna iman ettiğimize göre ilk canlı hücreyi Cenabı Hak vaz'edilen kanunlar mucibince meydana getirdiğine göre, neden ilk hayatın “cansız” bir maddeden meydana geldiğini ileri sürenleri münkirlikle itham edelim?” Ebu'n-Nûr: “Hayran! Sözlerine dikkat etmen gerekir. Sualin, biraz önce izah ettiğimiz fikirleri anlayamadığını, benimkilerle hocamın görüşlerini ayıramadığını belirtmektedir. Ben onları, hiç bir zaman, “münkir” veya “mülhid” olarak tavsif etmedim. Çünkü onlar, kendi ilmî takdir kudretlerine göre, ilk hayatın cansız bir hücreden meydana geldiğini kabul ettiler. Buna da zannî bir delille inandılar. Bu, mümkün olan bir gerçektir. İmkansız değildir. Ben ancak ilk hayatın cansız bir maddeden tesadüfi olarak meydana geldiğini ileri sürenleri “münkir” ve “mülhid” likle suçladım.” Hayran: “Hocam! Bu iki görüş arasındaki fark nedir?” Ebu'n-Nûr: “Çok büyük fark var Hayran! Maddenin, bizzat kendinden oluşması bir yaratıcı tarafından değil de tesadüfi olarak meydana gelmesi demektir. Yani bunlar, ilk canlı hücrenin maddî unsurlardan, özellikle, takdir olunmuş nisbî bir muvazene neticesinde, tesadüfi olarak cansız maddeden meydana geldiğini ileri sürenler elbette “münkir” ve imansızdırlar.Bunu biraz daha açık olarak izah etmek istersek münkir maddecilerin ileri sürdükleri görüşleri şu misallerle belirtebiliriz: Boşluğa bırakılan taş düşer. Düşme olayını gerçekleştiren etki veya temel kanun, yer çekimidir. Bu zorunludur. Taşın, yer çekimi kuvvetiyle düşmesi zarurîdir, ama bu zorunlu ana kural, başka bir temel kanunla, kesişebilir. Bu kesişme şöyle olur: Elimizi düşen taşın altına uzattığımızda taşın mecburî düşüşü durur. İşte biz, bu “sebepleri olmayan” şeylere tesadüf diyoruz. Halbuki her şeyin bir sebebi, bir illeti vardır. Sebeplerini bilemediğimizden bunlara tesadüf diyoruz. Sebepsiz bir şey olamaz.El-Cisr'in beyan etmek istediği şey, cansız bir maddeden canlı bir maddenin veya organik maddenin meydana gelmesinin mümkün olduğudur. Bu, imkansız değildir. Gerçektir. Hayatın, maddî unsurlardan, özellikle aralarında takdir olunmuş nisbî muvazene neticesinde, zahirî hareketin görüntülerinden meydana geldiği muhakkaktır. Ancak gerçek şudur ki, bu tesadüfen değil de, bir ilahi kudret tarafından yaratılmıştır. İşte el-Cisr'in görüşü ile münkirlerin ileri sürdüğü yersiz fikirler arasındaki fark bundan ibarettir.Yani el-Cisr'e göre, müşahede ettiğimiz kainatı ve içindekilerin asıl maddesini yaratan ve yoktan meydana getiren Allahü-teala'dır. Kainatın atomlarını, çeşitli unsurları, bu unsurların tabiî hallerini veren, onları hareketli bir duruma getiren Allah'ın kudreti, ilmî ve iradesidir. Maddî unsurlar arasında istenilen nisbî dengeyi sağlamış, cansız maddeden canlı hayat ancak ve ancak her şeyi bilen Allah'ın ilmî ve kudretiyle meydana gelmiştir.Her şeyin bir sebebi olduğunu bilen Cenabı Hak, bir şeyi ötekisi için sebep kılmış, müsebbiplerden sebepler yaratmış ve böylece her şeyin bir sebebe bağlı olacağını meydana koymuştur. O halde, sebep ve temel kanunları yaratanın Allah'tan başka bir kudret olmayacağı açıktır.Materyalistlere gelince: Bunlar, esas itibariyle “yaratıcıyı” inkar ederler. Ne Allah'ın zatını, ne de iradesini tanırlar, yaratıklarda iradenin bir rolü olmadığı tezini ileri sürerler.Şöyle yersiz bir iddiada bulunurlar.“Maddî unsurlar, birbirleriyle tesadüfen birleştiler. Ve nihayet cansız maddeden hayat meydana geldi.” Böyle mantıksız saçmalıklar yaparak hayatın varoluşunu tesadüfe bağladılar. Halbuki her şeyin bir sebebi olduğunu, kendileri de daha önce kabul ettikleri halde, sonradan bunu inkar ettiler.Hayran! İşte tesadüfün ne demek olduğunu izah ettim. Umarım ki, meseleyi iyice anladın. Senin anlayacağın tek şey vardı: Tesadüfü kabul etmemek… İşte bu sana kafidir. Çünkü “tesadüf yok” diyen bütün bilginler, alimler, kainat nasıl yaratılırsa yaratılsın, nasıl bir yolla oluşursa oluşsun, tesadüfü inkar ederek, Allah'ın tek yaratıcı, herşeyi meydana getirici olduğuna inanmışlardır. İşte iki görüş arasındaki fark bundan ibarettir. Birisi, “her şeyin bir sebebi” olduğuna inanır, diğeri de tesadüfe inanır. Birincisi: İman sahipleridir. İkincisi: İmansızlardır.”Hayran: “Bu nasıl oluyor hocam?” Ebu'n-Nûr: “Yeri gelince, yaratıkların tesadüfi olarak meydana geldiği iddiasının batıl olduğunu ispata çalışacağım.”Hayran: “Hocam, el-Cisr'in akıl ve ruh hakkındaki görüşleri nedir?” Ebu'n-Nûr:

“Akıl hakkında el-Cisr der ki: “onun hakikatini anlamak mümkün değildir. Çünkü “bilinmeyen” şeylerdendir. Akim izahı için belli bir yol yoktur. Dinimiz da aklın hakikati konusunda açık bir izahatta bulunmaz. Bununla beraber, maddeciler: “Akıl, maddî unsurların birbirlerine etkisinin görüntüsünden başka bir şey değildir” diye tarif etmişlerdir.Bu sözler, doğru olmaktan uzaktır. Zaten maddî unsurların birbirlerine tesiri ilahi kudretin eseriyle meydana gelmektedir. Çünkü kör bir maddenin, kendi kendine müessir olması imkansızdır. Böyle bir şey olamaz. Maddecilerin: “İnsan aklı ile hayvanların aklı arasında ayrılık yoktur. Ancak kemmiyet bakımındaki farklılık vardır” şeklindeki sözlerine gelince:İnsanın hayvanlara nisbetle özelliği, akıl yönündedir. Bu sebeple, insanoğlu bazı hükümlere muhatap ve mükellef kılınmıştır. Hayvanlar ise akıldan mahrum oldukları için yukarıdaki hükümden müstesnadır. Aklın, hayvanlardaki içgüdüye muhalif veya mugayir olması hakkında dinî bir hüküm yoktur. Bu bakımdan, insan aklıyla hayvanlardaki içgüdünün aynı kaynaktan gelmesinde, dinî yönden bir aykırılık olmaz. İnsanlarda akıl, hayvanlarda içgüdü bulunması arasında hiç bir fark yoktur. İkisi de aynı şeydir. Fakat akıl insanlarda daha mümtaz bir seviyeye gelmiş ve hayvanlardakinden ayrılmıştır.”Ruh'un tarifine gelince: el-Cisr der ki: “Ruh, vardır. Varlığı hakkında hiç bir şüphemiz yoktur. Ancak Ruh'un mahiyeti ve hakikati konusunda herhangi bir bilgiye sahip olmamıza imkan yoktur.”El-Cisr'in bu hususta herhangi bir görüş ortaya atmaması, hayat, ruh ve akıl konusunda çok üstün bir fikre sahip olduğunun delilidir. Nitekim bütün filozoflar da bunları ancak böyle tarif etmişlerdir. Sonra hayatın, maddedeki unsurlarının birbirleriyle birleşmesi ve ayrılması olayının, ilahi bir kudretle meydana geldiğini kabul edip savunması da onun ileri görüşlü olduğunun başka bir delilidir. Ayrıca bu sözlerin, İslam dinini çok iyi anlayan bir bilginden gelmesi de önemlidir.” Hayran: “Benim anladığıma göre, el-Cisr, tabiî sebeplerin etkisine, ancak ilahi kudretin taalluku dolayısıyla inanmaktadır. Bu husus, açıktır. Acaba filozofların “sebep kanunu” diye adlandırdıkları görüş hakkındaki fikri nedir? Lütfen açıklar mısınız?” Ebu'n-Nûr: “Sebep ve müsebbipler hakkındaki görüşü İmamı Gazalî'de olduğu gibidir. Bu hususu, şüpheci ve kritikçi olan D. Hume'nin vermiş olduğu cevap dolayısıyla size izah etmiştim. Herhalde hatırlayacaksınız. Bununla beraber el-Cisr'in fikrini söyleyeyim:Cenabı Hak “sebep”leri “müsebbibe” bağlamış olsa da, her ikisinin yaratıcısı yine kendisidir. Biz, “sebepler”in neticesinde meydana çıkan şeylere bakacak olursak, yani eserler üzerinde, birazcık düşünürsek onları meydana getiren müessirin “sebep”ler olmadığını görürüz. Bunun misali şudur:Ateş, karı eritir. Şiddetli soğuk, suyu dondurur. Fakat bunun hakikî mahiyetine muttali olduğumuz zaman, ateşin karı eritmesi olayının, bir cismin boşlukta yer işgal etmesi gibi olmadığını anlarız. Veya “iki cisim bir cismin yerini işgal edemez” kaidesi gibi değildir. Çünkü cismin “yer işgal etmesi” aklen zarurîdir. Ama “ateşin kar'ı eritmesi” akıl yönünden zarurî değildir. Soğuğun suyu dondurması da yine aklen gerekmez.Aklın bunu zarurî görmemesine bakarak “neden bunun aksi olmuyor?” denilebilir. Mesela ateş veya ısı, donmuş buzu eritir. Böylece ateş, buzun erimesinin sebebi olmuştur. Çünkü ateş, suda (veya buzda) bulunan, birbirine yapışmış cisimcikleri ayırabilir. Yani bu ayırmaya “sebep” olur. Bir de “neden bunun aksi olmuyor” şeklinde bir soru soralım. Veya bunun aksini düşünelim. Cevap olarak deriz ki: Her maddenin kendisine göre, bir özelliği vardır. Kendisine mahsus bazı tabiî halleri bulunmaktadır. Onlara bu özelliği veren kudret, cisimlerin böyle olmasını dilemiş ve bu irade üzerine cisimler de kendilerine göre hususiyetlerle yaratılmıştır. İşte bu özellikleri, bu hususiyetleri ve bu tabiî hal ve durumları veren, her şeyi bizzat iradesiyle meydana getiren Allah'tır.” Hayran: “Hocam! Bu sözler hemen hemen İbn Rüşd'ün dediği gibidir.” Ebu'n-Nûr: “Evet! Görüyorsun ya, el-Cisr, “sebep” ve “müsebbip'i eşyadaki tabiî durumları, kendilerine mahsus özellikleri ve kainat üzerine vaz'edilmiş kanunların hiç birisini inkar etmiş değildir. Gerçi bunu hiç bir islam alimi veya filozofu da inkar etmemiştir. Bunlar nasıl inkar edilebilir? Zira bir cismi veya bir şeyi, ancak kendine mahsus özelliklerle tanıyabiliyoruz... Şayet eşyadaki özellikler olmasaydı, cisimleri birbirinden nasıl ayırabilirdik? Mademki aklen, bu özellikler, eşyanın bizzat kendisinde yoktur, bunun böyle olması zatı itibariyle değil, başka bir iradenin emri ve isteğiyledir. O halde, akıl, bunları yapan ve yoktan yaratan Allah'ı kabul eder. Şayet semavi dinler, sebep ve müsebbipleri inkar etseydi, mükellef kılındıkları her şeyin hükmü batıl olurdu. İnsanlar çalışmaz, yatar ve yerlerinde otururlardı. Hatta ilahi emirlere ve yasaklara karşı özür sahibi bulunduklarını beyanla hiç bir dinî hükmü yerine getirmez ve yasaklardan kaçınmazlardı. Böyle bir şey ise, bütün dini hükümlerin hatta bütün dinlerin iptaline ve akim fesadına sebebiyet verirdi. Bundan daha acısı akıl yoluyla elde edilen imanı kaybederlerdi.Her kim, İslam dinî, sebep ve müsebbepleri ve karnat için vaz'olunan kanunları inkar ediyor derse muhakkak akimin yetersizliği ve bilgisizliğindendir.” Hayran: “Kainat için vaz'olunan kanunlar hususundaki ilgisi dolayısıyla sayın hocam, size şöyle bir soru sormak istiyorum. Lütfen cevap veriniz:Bazı alimlerin de beyan ettikleri gibi, tabiat kanunları mucibince veya kainata mahsus kanunları esas alarak,

Peygamberlerin mucizelerini açıklamak mümkün müdür? Yani mucizeler, tabiat kanunlarıyla izah edilebilir mi?”Ebu'n-Nûr: “Kur'an-ı Kerim ve eski dinî mukaddes kitapların zikrettiği gaybî hükümler, iki kısımdır:Birincisi: Aklımızın ve idrakimizin, hatta adet ve örfümüzün dışında ve tabiat kanunları üstünde olanlardır. Gizli oldukları halde, ilmin ileride, hakikî ve gizli sırlarına erişmesi mümkün olan mucizelerdir. Ve bir gün ilmin, onun gerçeğini bilmesi beklenebilir. Haddi zatında, bu gibi mucizeleri, akıl üstü ve kanun dışı zannetsek de gerçek böyle değildir. Çünkü esas sebepleri bilmiyoruz. Zamanla onu öğrenmek de mümkün olacaktır.İkincisi: Allah, kainatın idaresinde vaz'ettiği kanunların sahibi ve maliki olduğunu ispat için, biz kullarına, peygamberler vasıtasıyla akıl ötesi ve tabiat kanunlarının üstünde bazı olaylar gösterir ki, bunlara mucize dememiz gerçekten doğrudur. İlim yoluyla bu gibi mucizelerin sır ve sebeplerine erişilmesi imkansızdır. Çünkü esas hedef, Peygamberlerin “hak” olduklarını göstermekten çok, Allah'ın kudretini izhar ve kainat kanunu'nun sahibi ve maliki olduğunu, istediği zaman bu kanunların ve aklın üstünde ve dışında olaylar meydana getirmeye kadir olduğunu bildirmektir. Yani ilahi kudretin azametine ve Allah'ın her şeyi yapmaya ve yoktan yaratmaya kadir, hakikî yaratıcı olduğuna, böylece uluhiyete hak kazandığına, binaenaleyh yalnız O'na iman edileceğine inanmaktır. İşte mucize budur, mukaddes kitapların belirttiği de budur.Elbette onlara inanmamız gerekir. Fakat mucizeleri, ilmi kanunlarla açıklamamız imkansızdır. Çünkü ilim, onların gerçek sebebini bilemez. Bunu ancak Allah bilir. Sırları elbette bizden gizli kalacaktır. Çünkü aklımızın bunu idraki mümkün değildir.Bunu ilmî kanunlara göre açıklamak demek, mucize olmaktan çıkarmak demektir. O zaman mucizenin ne değeri kalır? Eğer mûcize'yi ilerde insanlar keşfedecekse veya ilim, bir gün bunun sırrını öğrenecekse önemi kalmaz... Haddi zatında, bu mucizeleri, “kanunlar üstü”, “fevkalbeşer” diye adandırmamız kafidir. Kanunlar yoluyla, ilerde açıklama imkanımızın olmayışı en büyük delildir. Zaten hakikî sebebini bilemiyoruz. Eğer bu mucizeler ilim kanunlarına göre, tefsir edilebilseydi Allah'ın izhar etmek istediği “hikmeti ilahiye” veya “kudreti ilahiye” nerede kalırdı? O zaman buna mucize denir miydi?İşte bu yönden; bazı din alimlerinin, semavi kitaplarda zik-rolunan mucizeleri, ilmî kanunlara göre ve ona uygun olarak açıklamaları büyük hata olmuştur. Onların ileri sürdüğü şu sözler bu konuda delil değildir: “Biz mucizevî olayları akıl ölçülerine yaklaştırmak ve bu imanla, ilim ve teknik alanda çalışan alimlere karşı zafer kazanmış olmak için böyle tefsir ediyoruz.” Bu tip sözler elbette bir delil olamaz. Onların yaptıkları muhakkak ki hatalıdır.Haddi zatında onlar, mucizeyi ortadan kaldırmak istiyorlar. Fakat yaptıklarından haberdar değildirler. Çünkü mucize, aklın kabul edemeyeceği fevkalbeşer olaydır. Nasıl olur da o, akla yaklaştırılıp ilmî kanunlarla açıklanabilir.İşte oğlum Hayran! Bazı İslam ve Hıristiyan alimleri, iyi niyetle bu hataya düşmüşlerdir.Mesela bazı İslam alimleri, Kur'an-ı Kerim'in “Fil” sûresinde zikredilen “ebabil” kuşlarının fillere attıkları taşları, “çiçek hastalığı” mikrobu olarak tefsir etmişlerdir. Ve böylece, söz konusu mikroplarla filler helak olmuşlardır. Ayeti celilede zikredilen “ebabil” kuşlarının “virüs” olarak te'vil edilmesi, bir mucizenin ilmî kanunlara göre tefsiri demektir. Biz bu tefsire bir şey demiyoruz. Çünkü “ebabil kuşları” nın, aslında “virüs mikrobu” olabileceğini, bir ihtimal olarak kabul edebiliriz. Gerçi bu tarihî bir olaydır. Fillerle teçhiz edilmiş ordusuyla Kabe'yi tahribe gelen Ebrehe'ye karşı Allah'ın Beytullah'ı muhafaza ettiğine dair arihî bir olayı canlandırmaktadır. Bütün bu ihtimalleri nazarı itibare alarak söz konusu olayı mucize saymasak bile, diğer bir-çok ayetlerde belirtilen mucizeleri, ilmî kanunlara göre tefsir ve te'vil etmek, yine de hatalıdır. Zira böyle bir “tefsir ve te'vil”, mûcize'nin değerini ortadan kaldırır. Böyle bir inanç dinimize aykırıdır. Mesela Hazreti İsa'nın yaradılışını Hz. Musa'nın denizi ikiye ayırmasını, Peygamber efendimizin miraç olayını ve buna benzer mucizeleri ilmî kanunlara göre, tefsir ve te'vil etmeye kalkmak, çok büyük hata ve yanlış bir yol olur. Biz, bilhassa mucize ayetlerini, ilmî kanunlara göre tefsir ve te'vile asla razı değiliz. Çünkü böyle bir açıklama hatalıdır. Bunu kabul edemeyiz.Eğer ebabil kuşlarını, “çiçek hastalığı mikrobu” olarak te'vil ve tefsir edersek, Hz. Musa'nın “Asa”sının birdenbire yılan oluşunu nasıl açıklarız? Bunu bir manyetizm olayı saysak, o zaman Hz. Mûsa'nın Asa'sıyla denizi ikiye ayırmasını ne ile te'vil ve tefsir edeceğiz? Bazı kimselerin dediği gibi, bu olaya “med ve cezir” (gel-git) nazarıyla bakarsak Hz. İsa'nın “babasız” doğuşunu te'vil ve tefsir edebilir miyiz? Zayıf ve hayalî kuruntuların peşinde gidenlerin fikrine uyarak, babasız dünyaya gelişini, “kendi kendine, zatî bir aşılama” hadisesi olarak kabul edelim. O zaman, Hz. İsa'nın henüz bebekken, beşikte büyük bir insan gibi konuşmasını nasıl açıklayacağız? Bunun te'vili nasıl olur?Herhalde, Hayran, burada izah etmek istediğim şeyi anlamışsındır. Çünkü mucizeleri, ilmî kanunlara göre, te'vil ve tefsir ederek akla yakınlaştırmak isteyenler, bir gaye ile açıklama çabası güdenler yorulacaklar, boşuna emek sarfedeceklerdir. Üstelik mûcize'nin mana ve mefhumunu bozan bir tefsirdir. İnsanları, mucize konusunda şüpheye düşürmektir. Mucizenin esas gayesi olan “Allah'a iman”m sırrını zedelemektir. Çünkü mucizenin esas gayesi, ilmî kanunların üstünde, fevkalbeşer bir olay meydana getirmektir. Binaenaleyh, Cenabı Hak, kudretinin azametini gösterir. Her şeye “kadir” olduğunu, “yoktan yaratıcı”lığını bizlere izhar etmek için peygamberlerin eliyle böyle mûcize'lerin sadır olmasına izin verir.

“Mucize aklın üstünde bir olaydır” diyenlere gelince: Bunlar iki şeyi birbirinden ayıramıyor, aralarındaki farkı sezemiyorlar. Birisi, adet ve örf dışında; diğeri, akıl üstünde ve ötesinde cereyan eden olaydır. Allah'ın kainat kanunlarının aksine ve onların adet ve geleneklerinin dışında bir olay meydana getirmesine inanmak aklen imkansız değildir. Mademki, kainat kanunlarını, adet ve görenekleriyle birlikte vaz'eden O'dur, öyleyse bunların dışında bir olay meydana getirmesi de aklen imkansız olamaz.” Hayran:Hocam, sustu. Sonra şunları ilave etti:”“Neredeyse güneş doğacak! Namazı kaçırmayalım, kalk” dedi. Sabah namazını kıldık. Hocama veda ettim. Odasına gedip kapıyı kapatırken:“Yarın akşam görüşmek üzere hoşça kal. Unutma! İmtihan gecesidir” dedi.80

İmtihan Gecesi

Hayran devamla:“Geçen akşam Hocam el-Mevzûn'dan alelacele ayrılmıştım. “İmtihan gecesi” sözüyle neyi kastettiğini bilmiyordum. Sonra yatağıma çekildim el-Cisr'in fikirlerinden gönlüme dolan ferahlık içinde derin bir uykuya daldım. Ertesi gün, öğleye doğru uyanır uyanmaz, Hocamın, “İmtihan Gecesi” sözünü biraz düşündüm. Acaba, neyi kastediyordu? Herhalde evvelce okuduğumuz bilgilerden beni imtihan edecekti, izah ettiği görüş ve bilgiler hakkında imtihan edileceğim kanaatine vardım. Defterime aldığım notları, yeniden gözden geçirmeğe başladım.Böylece bütün yazdıklarımı, hocamdan edindiğim bilgileri gözden geçirdim. Artık yemeyi içmeyi unutmuş, bundan başka hiç bir şeyi düşünmüyordum. Akşam ezanına kadar çalıştım. Akşam namazını kıldım. Çalışmalarımı yatsı vaktine kadar sürdürdüm. Namazdan sonra hocamın huzuruna çıktım. Beni uzun uzun süzdükten sonra güldü ve dedi ki:“Nedir sendeki bu hal? Yoksa imtihandan mı korkuyorsun?”“Hocam, imtihandan kim korkmaz? Fakat bende yalnız imtihan korkusu değil, yorgunluk ve açlık ta var.”Ebu'n-Nûr: “Ne dedin? Açlık mı?...” Hayran: “Evet Hocam, açlık!... Şu saate kadar ağzıma bir lokma koymadım.” Ebu'n-Nûr: “Nasıl olur? Yiyecek bir şeyin yok mu? Yoksa hasta mısın?” Hayran: “Hocam, ne o, ne de bu!... “Yarın imtihan gecesi” dediniz. Bütün geçmiş derslerden, beni imtihan edeceksiniz diye, hemen çalışmaya koyuldum. Heyecan ve korku içinde çalışmaya başladım. Geçmiş dersleri gözden geçirdiğim için yemek yemeye vakit bulamadım.” Ebu'n-Nûr: “Evet, isabet ettiniz. Sizi imtihan etmek istiyorum. Fakat bu kelimeden ne anladınız? Yoksa sizi, cahil muallimler gibi mi imtihan edeceğim sanıyorsunuz? Bir şiir parçasının ezbere okunmasını isteyen bir imtihan mı? Hayır, hayır! Benim imtihan usulüm böyle değildir. Okuduğunuz kitabı elinize vereceğim. Sorduğum sorulara cevap vermeniz için biraz da zaman tanıyacağım. Gerekli cevabı bulup aklî bir savunmayla izah edeceksiniz. “İmtihan”dan kastım buydu.Her sualimin cevabını kitapta bularak benimle tartışmanızı istiyorum. Ancak böyle bir münakaşa neticesinde, öğretmen, talebesinin fikrinde tebellür eden bilginin seyir ve gidişatını kontrol edebilir. O Halde Hayran; elindeki defteri aç! Suali sorduktan sonra oku! Cevabını bul ve benimle ilmî ve aklî münakaşaya gir! İmtihandan da korkma! Fakat başlamadan önce git, biraz süt iç! Sakın çok olmasın. Çünkü zihin, fazla açlıktan olduğu kadar tokluktan da yorulup budalalaşır.Odama gittim. Biraz süt içtikten sonra defterimi de yanıma alarak hocamın yanına döndüm. Hazırım efendim dedim.” Ebu'n-Nûr: “Hayran! Not ettiğiniz bütün dersleri gözden geçirdiğinizi söylediniz değil mi?” Hayran: “Evet, hocam! Öyle yaptım. Ancak çok acele oldu.” Ebu'n-Nûr: “Zararı yok! Hatırlamadığın meseleyi elindeki defterden bir defa daha okuyabilirsin.” Ebu'n-Nûr: “Acaba Hayran, ben seni bu gayeye ulaştırabildim mi?” Hayran: “Teşekkür ederim Hocam!” Ebu'n-Nur: “Sana bir soru soracağım: Şimdiye kadar sana öğrettiğim bilgilerin esas gayesi nedir? Ben bütün bu yazı ve bilgilerle neyi kastettim?” Hayran: “Hocam! Bu hususu tamamiyle idrak etmiş bulunmaktayım. Bütün bu bilgilerle varmak istediğiniz esas gaye Allah'ın varlığı konusunda, doğru dürüst bir felsefî düşünceyle semavî dinlerin görüşü orasında hiç bir farkın bulunmadığını, aynı fikir ve hedefte birleşmelerini ispat etmektir.Benim felsefeye olan düşkünlüğüm, bütün dinî görüş ve fikirlerden uzak, sadece aklın gösterdiği delillerle de Allah'a iman'ın mümkün olduğunu tespit etmekten gelir.Bilhassa bazı üniversite hocalarımın, “bu delillerin dine aykırı düştüğü” yolundaki fikirlerini benimseyerek şüpheye düştükten sonra “Dinîn, hiç bir zaman; ilmî hakikatlere zıt bir görüş taşımadığını; din'in akla üstün bir değer verdiğini; hak ve hakikatin ancak akılla seçilebileceğini; Akıl, din ve gerçek ilmin, hiç bir zaman birbirine 80 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 229-285.

zıt olmadıklarını, bilakis aynı gaye etrafında birleştiklerini, Allah'ı tanıyıp ona imanda birbirlerinin tamamlayıcısı olduklarını” bana öğretip bu gerçekleri idrak ettirmektir.” Ebu'n-Nûr: “Acaba Hayran, ben seni bu gayeye ulaştırabildim mi?” Hayran: “Evet, hocam!” Ebu'n-Nûr: “Filozoflar içinde hangisinin sözü hoşunuza gitti? En çok ikna olup inandığın istidlal yolu hangisidir?”Hayran: “Hemen hemen hepsinin sözleri hoşuma gitti. Ancak ekseriyeti teşkil eden büyük filozofların ileri görüşleri ve sağlam delilleri beni daha çok tatmin etti. Bunun yanında daha az tanınmış filozofların fikirlerindeki zafiyet, karışıklık ve anlaşılmazhktan; safsatacıların saçmalıkları, şüphecilerin aşırı görüşlerinden nefret ettim. Sonra hangi din ve millete mensup olurlarsa olsun akıl sahibi kişilerin, aynı hedef ve yolda birleştiklerini anlamış ve idrak etmiş bulunmaktayım. Velev ki, metorları, ispat ve delilleri ayrı ayrı olsun... İlerde aynı hedef ve gayede birleştiklerini gördüm. Bununla beraber, söz konusu istidlal ve ispatlar arasında yaptığım mukayese ve muvazene, bilhassa iki grup arasındaki sözler; beni küfrün karanlık uçurumlarına sürüklemekteydi. Fakat sizin, gösterdiğiniz yoldan yürümekle iman’ın eşiğine gelmiş oldum, Allah'a şükür...” Ebu'n-Nûr: “Senin iman’ın delille mi, yoksa ilhamla mı?” Hayran: “Hocam! Bu sözlerinizle peygamberlerin getirmiş olduğu imanı mı kastediyorsunuz? Eğer öyleyse, vallahi hocam, ben Allah'a, kitaplarına, meleklerine ve gönderdiği peygamberlere hiç bir zaman inanmamazlık etmedim.”Ebu'n-Nûr: “Biliyorum, biliyorum! Bu, “vicdan imam”dır. Fıtrattaki imandır. Dedelerinden miras olarak gelen, içinde ya-şadığın muhitten intikal eden imandır. Evet, işte bu iman, ne güzel, ne tatlı, ne saf bir iman'dır. Bazı sapık düşünce ve görüşlerin hışmına uğramasa, saflığını kısır felsefenin çamuru ile bulandırmasa ne tatlıdır o iman...”Hayran: “Hocam! “İlham imanı” sözüyle kastettiğiniz nedir?” Ebu'n-Nûr: “Şimdi size soruyorum. Bugün sahip olduğunuz iman, felsefecilerin sözlerini duyduktan sonraki iman mıdır? Ki o, sözlerini araştırmadan, inançlarını bilmeden, büyük filozoflar için sakladığın bu saygıdan doğan nefsanî bir ilhamın imanıdır. Yoksa idrak ettiğin ve bizzat aklınla düşündüğün burhan ve delillerin imanı mıdır?”Hayran: “Hiç şüphe yok ki, bu, hem saygıdan doğan, hem de ispat ve delil neticesinde aklımın kabul ettiği iman'aıt. Bü-yük din bilginleriyle filozofların, hak ve hakikat bakımından Allah'ın varlığına iman konusunda birleştiklerini anladım.Bundan başka, el-Cisr gibi bir alimin sözlerinden öğrendiğime göre, aklî, naklî, dinî ve ilmî hükümlerde birleşme ve uygunluk vardır. Sonra, aklın, kesin delil ve ispatlarla ortaya attığı düşüncelerin, hiç bir zaman, dinî hükümlere muhalif olmadığım öğrendim. Hatta bazı din bilginlerinin donuk ve kör taassubu bile beni bu inançtan alıkoymadı. İmam Gazali ve el-Cisr tarafından da belirtildiği gibi böyle mutaassıp bilginlerin dinimize, faydasından çok zararları dokunmuştur. Din, ilim, akıl ve peygamberlerin getirmiş olduğu, hükümlerin birbirine zıt olmadığına kesinlikle iman etmek şerefine artık erişmiş bulunmaktayım.Şunu da belirtmek isterim: Bilginler ve filozoflar istidlal metoduyla Allah'ın varlığını ispattan zaman zaman kolay bazan zor anlaşılabilen fikirler ileri sürmüşlerdir. Bunların da gayelerinin, yalnız Allah'a iman olduğunu idrak etmiş bulunmaktayım hocam!” Ebu'n-Nûr: “Sizce bu zorluğun nereden doğduğunu öğrenebilmek için delillerin nasıl yerleştirildiğini bizzat ağzınızdan dinlemek istiyorum. Beni talebeniz yerine koyunuz. Siz de hocam olunuz.” Hayran: “Kainatın sonradan yaratıldığı (hadis) hakkında, alim ve filozofların ileri sürmüş olduğu delillere gelince: Bu hususta benim anladığım şudur:Evet! Alim ve filozoflar tarafından ileri sürülen delillerin, çok uygun bir şekilde devam ettiği aşikardır. Çünkü delillerin birbirine dayanarak bir destek teşkil etmesi bir tesanüt ve kuvvet merkezi meydana getirmesi, akim apaçık kabul ettiği merhalelere yükselmesi demektir. İdrak ettiğim hususları şöylece açıklayabilirim: Müşahede ettiğimiz kainat, parçaların birleşmesinden meydana gelmiştir. Her mürekkep, muhakkak hadistir. Yani sonradan yaratılmıştır. Bu işin bir yönü!İkinci yön, bu alemin daima değişen bir yaratık oluşudur. Çünkü devamlı bir şekilden başka bir şekle girmektedir. Bu itibarla, değişen şeklin, aslında ezelî ve kadîm olması imkansızdır. Şayet, kadîm bir şekil olsaydı, değişmenin üzerinde etkisi olmaması lazım gelirdi. Böyle olmadığına göre, bu alem hadistir, kadîm değildir.Diğer yönden, bu suret ve şeklin, teselsül halinde devam etmesi doğru değildir. Çünkü devir ve teselsül, imkansızdır.Binaenaleyh, değişen şekil ve suretin ezelde bir şekli yoktur, o halde varlığı da olmaması gerekir.Çünkü suretin şekli, hacmi, ağırlığı, rengi, tadı ve kokusu vardır. Bunlar olmadığına göre ezelde suret ve şeklin varlığı düşünülemez.Öyleyse şu müşahede ettiğimiz alem sonradan yaratılan bir mahluktur. Önceden yoktu. Sonradan meydana geldi,

vücut buldu. İşte bunun neticesi: Bu alem hadis'tir.Aklımız illet kanununa istinaden kabul eder ki, sonradan yaratılan veya sonradan meydana gelen her yaratığın, elbette kendisini meydana getiren bir sebebe ihtiyacı vardır. Ve bu “sebep”in sonradan yaratılan bir mahlûk olmaması gerekir. Yani ezelî bir varlık olması elzemdir. Üstelik bu “sebep”in, müteselsil bir halde gitmesi de aklen imkansızdır.İşte bu kainatı yaratanın elbette ezelî ve kadîm olması gerekir. Hiç şüphe yok ki, bu ezelî tek varlık, “kadîm” sıfatıyla muttasıf olan Allah'dır. Bu kainatı yoktan yaratan tek yaratıcıdır.” Ebu'n-Nûr: “Aferin Hayran; Meseleyi ne güzel açık bir şekilde izah ettin. Çok iyi kavramışsın.” Hayran: Aklın hükmedip kabul ettiği varlık mefhumu, şu üç şeyin dışına çıkmamaktadır:1) Mümkün (varolması mümkündür)2) Mümteni (varolması imkansızdır)3) Vacip olma (varolması vaciptir)Her şeyin varolması ya “mümkün”dür, ya “mümteni” veya vacibdir. Akıl bu hükümleri apaçık kabul etmektedir. Şu müşahede ettiğimiz alemin var olması da “mümkün” nev'indendir.“Mümkün” bir şey, elbette “varolma”yı yokluğa tercih eder. Ve “yok”dan meydana gelip vücut bulma imkanını sağlayan bir “tercih eden”e ihtiyaç duyar.İşte bu “tercih eden” onu “imkan” dan fiilî varlığa çıkarır, “yoktan vareden”in varolması vacibdir. Şayet onun varolmasını, “mümkün” kabul etsek, o zaman, kendisi de başka bir yaratıcıya muhtaç demektir ki, aklî yönden devir ve teselsüle gider. Elbette devir ve teselsül imkansızdır. Çünkü aklen mümkün değildir.O halde, bu “yoktan varedici” alemin varolma imkanını, fiilî olarak sağlayan, onu meydana getiren, “varolma” imkanını, “yokolma” imkanına tercih eden, yaratıcının varlığı vacibdir. İşte bu mûcid (yoktan yaratıcı) in kendi zatında varolması vacibdir.Hiç bir zaman “mümkün” olan nev'e dahil olması düşünülemez. Şayet zatında mümkün olması kabul edilseydi, o zaman “vacib” bir şeyin “mümkün” olması gerekirdi. Halbuki bu, aklen imkansız bir hükümdür. Çünkü her iki taraftan birbirine zıt olan bir şeyi, aynı zatta toplamak olur. Halbuki, (mümkün) ile (vacib)in aynı anda, aynı zatta bulunması, imkansızdır, muhaldir.Şayet böyle bir şey “mümkün” olsaydı, o zaman, devir ve teselsüle muhtaç olurdu. Devir ve teselsülün aklen vaki olması imkansızdır. Çünkü “sebep”, “Müsebbip”in illeti sayılmakta; “müsebbip” ise “sebep”in illeti olarak kalmaktadır. Böyle bir şey devir ve teselsülü gerektirdiğinden aklen imkansızdır.Binaenaleyh, müşahede ettiğimiz alemin “var olması” mümkündür. O halde zatiyle kaim bir mucide bir “vacibül-vücud”a muhtaçtır ki, O da Allahü Teala’dır.Dekart derki “Ben varım. Beni yoktan yaratan kimdir? Ben doğmadan beni kim meydana getirdi? Öyleyse, benim varlığım vacib değildir.Benim varlığımı meydana getiren, “bir”, “tek” ve zatında varlığı “vacib” olan bir kudretin varlığı şarttır. İşte o da Allah'tır.”Paskal'a göre de:“Ben doğmadan önce, annem ölseydi ben yoktum. Öyle ise ben “yok” idim. Sonradan yaratıldım. Elbette beni yaratan bir vacib-ül-vücûd vardır. Zatında varlığı vacibdir. O da Allah'tır. Her şeyi yaratan tek varlık O'dur.”Ebu'n-Nûr: “Kur'an-ı Kerim bunu şöyle ifade eder.“Yoksa onlar, yaratıcısız mı yaratıldılar? Yahut onlar mı kendi nefislerini yarattılar?81

Hayran: “Leibniz'in dikkati çektiği “tenakuz prensibi karşısındaki “yeterli illet” deliline gelince:Akıl, her tasavvur edilen şeyin, biraz önce de işaret ettiğimiz gibi, şu üç esasın dışına çıkamayacağına hükmeder: Her varolan şey, ya mümkündür, ya mümtenidir veya vacibdir.Bu alem, “mümkün” nev'indendir. “Mümkün” nev'inden olan bir “şey”in vücut bulup meydana gelmesi için yeterli se-bep'e ihtiyaç vardır. Çünkü müşahede ettiğimiz alemin kendi kendini yaratması imkansızdır. Zira böyle bir düşünce, aklen çelişiktir.O halde, vuku bulması mümkün olan bir alem'in vücut bulması için muhakkak yeterli sebep'e ihtiyaç vardır. Çünkü yeterli sebep olmadan alemin vücut bulması imkansızdır. Oysa bu alem, mevcuttur. Bu itibarla “yeterli illet'e, zarurî olarak, muhtaç olması elzemdir. Üstelik “yeterli illet” dediğimiz sebebin de sonsuz ilim, kudret ve hikmetlerle ve bütün kemal sıfatlarla muttasıl olması gerekmektedir. Eğer kemal sıfatlara malik olmasaydı ona “yeterli” denilemezdi. İşte bu yeterli illet, ancak Allah'tır.Hocam! Bunların hepsi, aklî ve bedihî delillerden ibaret sözler. Her birisi birbirine müstenit aklî hükümler. Bununla beraber, akim bedaheten kabul ettiği prensipler, düşüncenin son merhalesinde bazı yorgunluk hallerine ve zihnî durgunluklara yakalanmaktadır. Şöyle ki:Bir şeyin “sonu”, mahiyet itibariyle, nedir? Acaba “son”un ötesinde ne vardır? Sonu olmayan bir “şey” nasıl bir sonsuzluktur? Ezelîyet veya öncesiz bir evveliyat nasıldır? Kendisinden önce zaman olmayan “zaman”, mekan

81 Tur: 52/35.

olmayan “mekan” nedir? Veya mutlak bir yokluk düşüncesi gibi, akim acze düştüğü, içinden çıkamadığı meseleler, zihinde elbette, bazı yorgunluklar doğurmaktadır.Fakat bütün bu yorgunluklar, zihnî yorgunluğumun, mevcudatın yoktan varedilişini tasavvurdan aciz kalışı kadar bana eza ve cefa vermemiştir.” Ebu'n-Nûr: “Oğlum Hayran, haklısın! Çünkü bu meselelerde acze mahkûm olan yalnız senin akim değil. Sonra sen, Gazali’den, İbn Tufeyl'den, İbn Rüşd'den Kant ve Spencer'den daha bilgili ve alim değilsin! Onlar da bu meseleleri tasavvur ettikleri zaman aklî yorgunluk geçirmişlerdir. Her birisi, aklın acze mahkûm olduğunu itiraf ederek bu hususu açıklamıştır. Bununla beraber, elin bağlı olarak, olayları seyredip duracak değilsin! Elbette ikna olman için kesin aklî deliller bulman gerekir.Çünkü meseleleri bu şekilde düşünmeniz, haddi zatında akılla ilgili olmayıp zihni yoran kuruntulardan başka bir şey değildir. Hiç şüphe yok ki, akıl yoran birçok kuruntuları, kesin aklî delillerle selamete eriştirdiğimiz vakidir. Şimdi beni iyice dinle Hayran!” Hayran: “İki kulağım sizdedir hocam! Sizi dikkatle dinliyorum.” Ebu'n-Nûr: “Şu müşahede ettiğimiz alem, mümkün müdür yoksa vacib mi?” Hayran: “Hiç şüphe yok ki, “mümkün” Çünkü bu alem’in yokluğunu tasavvur etmemiz mümkündür.” Ebu'n-Nûr: “Acaba bu alem kendi kendine mi vücut buldu veya bizzat kendi kendini mi yarattı?” Hayran: “Hayır hocam. Böyle bir tasavvur aklî bir tenakuzdur. Şayet kendi kendine vücut bulsaydı “mümkün” değil “vacib” olurdu. Halbuki o, “mümkün”dür. Bir şeyin hem “vacib” hem de “mümkün” olması aklî bir çelişmedir.”Ebu'n-Nûr: “Öyleyse; bu alemin vücut bulup meydana gelmesi için “yeterli sebep”e ihtiyaç vardır.” Hayran: “Elbette! Bedaheten kabul edilen bir hükümdür bu.” Ebu'n-Nûr: “O halde yeterli sebep kendisini meydana getirmeden önce içinde yaşadığımız şu alem yoktu. Öyle değil mi?”Hayran: “Evet! Hiç şüphe yok...” Ebu'n-Nûr: “Binaenaleyh bu alem'in meydana gelmesinden önce “yok”luğunu tasavvur mümkün müdür?” Hayran: “Elbette mümkündür.” Ebu'n-Nûr: “Kainatın yoktan meydana geldiğini düşünmede aklî bir tenakuz var mıdır? Bir düşün Hayran.”Hayran: “Asla! Aklî çelişki ancak alemin varlığından önce bir yokluğun yokluğunu düşündüğümüz zaman olur.”Ebu'n-Nûr: “Leibniz'in dediği gibi, yoktan var etmeyi örf ve adet yönünden imkansız görür ve onu tasavvurdan aciz kalırsak, o zaman yoktan var etmek aklen imkansız olur.” Hayran: “Evet, hocam! “Yoktan meydana gelme”nin aklen imkansız olmadığını kabul etmekteyim. Hiç şüphem yok. Ancak adet, ört ve müşahede ettiğimiz olaylar yönünden yoktan varolma” düşüncesine bir türlü aklım ermiyor. Acze düşüyorum. Bu acizliği ne yapayım hocam?” Ebu'n-Nûr: “Acaba onun değeri var mı?... Aklî kesin delillerden sonra bunun ne kıymeti kalır? Ben de senin gibiyim. “Yoktan varolma”yı tasavvur konusunda kendimi acze mahkûm olmuş görüyorum. Bununla beraber, bu aczin çok gülünç ve hayalî bir kuruntunun eseri olduğunu da bilmekteyim. Hatta “acze mahkûmiyet” aklın iyi çahştırılmamasından doğmaktadır.” Hayran: “Nasıl olur hocam?” Ebu'n-Nûr: “Riyazi hakikatlere inanmıyor musun? Çıkan doğru neticelere kanat getirmiyor musun?” Hayran: “Nasıl kanaat getirmem!” Ebu'n-Nûr: “Apaçık aklî postulatlara dayanan matematik gerçekleri bilmez misin? İlk anda sana gizli gibi gelir. Ancak düşünme, neticelendirme ve delillerden sonra açıklığa kavuşur.” Hayran: “Evet bu doğru. Fakat ben düşünme ve delillerden sonra onu tasavvur edebiliyorum ancak.” Ebu'n-Nûr: “Peki, ben sana şimdi çok basit bir riyazi meseleyi izah edeceğim. Aklî delil ve ispatlara rağmen yine de onu tasavvurda aciz kaldığım göreceksin. Hatta hesabı yapıp gizli ve kapalı yerlerini anladıktan sonra da onu düşünürken aczini ifade edeceksin.” Hayran: “Mesela?” Ebu'n-Nûr:“Biraz dikkatinizi çekeceğim. Aklımız, birçok hakikatleri tasavvurda acze düşmektedir.Mesela büyük sayıların düşünülmesi de aklı aciz bırakır. Fakat bunun tasavvurunun çok az bir düşünme neticesinde, mümkün olacağı da bir gerçektir. Bir toplama hesabının bile çok basit zihni çok yorucu ve insanı neticeyi elde edinceye kadar acze mahkûm edici durumu gibi. Hatta sana dünyanın en büyük bilgini ve en doğru insanı gelse, neticenin böyle olduğunu söylese aklının bunu tasavvur etmesi yine de imkansızdır. Böylece neticeyi tasavvurda acze düşeceğin muhakkaktır. Kesilmiş kağıt bilmecesini bilmiyor musun?” Hayran: “Hayır hocam!” Ebu'n-Nûr: “Farzedelim ki; size büyük bir kağıt parçası verdim. Bu kağıdın kalınlığı milimetrenin yüzde biri kadardır. Size “bu kağıdı ikiye bölünüz” deseler ve siz de onu bölseniz ortaya iki parça kağıt çıkmış olacaktır. Bu yarımı, yine ikiye bölmenizi isteseler, siz de bölseniz, ikinci kesimde tekrar dört parça kağıtla karşılaşırsınız. Tekrar

böldüğünüzde ortaya sekiz parça kağıt çıkacağı aşikardır. Hatta bu işlemi kırk sekiz defa yapsanız neticeye varmadan ve kağıdı kesmeden size şöyle bir soru sorsalar: “Kesilen kağıtları üst üste yığsak acaba ne kadar bir yükseklik elde edeceğinizi sanırsınız?” Siz bu soruya karşı ne dersiniz? Ölçüyü istediğiniz şekilde takdir ediniz! Fakat takdirinizde ne kadar yükselirseniz yükselin, bir metre, iki yahut üç metre boyunda bir irtifanın üstüne çıkacağınızı sanmıyorum... Fakat birisi size: “Hayır! Bunun boyu kilometreleri geçer” dese, elbette bunu kabul etmeyeceksiniz. Hatta daha garibi; bu kesme olayını kırk sekiz defa tekrarladığınızda yeryüzünden Ay'a kadar bir mesafe katedeceğini söyleseler acaba buna inanır mıydınız? Elbette, zihnen tasavvur bakımından acze mahkûm olacağınız aşikardır. Çünkü bunun tasavvurunda aklî yorgunluk duyacağınızı ve acze mahkûm olacağınızı ifade edeceksiniz. Zira böyle bir şeyi aklınızın kabul edeceğini sanmıyorum. Tasavvurda aciz kalacaksınız.Şimdi eline bir kalem al, hesap et bakalım. Bu söylenen doğru mudur? Yoksa aklımızın kabul etmediği bir şey midir?Hayran, sözüne devamla, dedi ki:“Elime kalemi aldım. Topladım, hesap ettim. Hocam da benim bu durumuma gülmekteydi. Böylece tam bir saat uğraştıktan sonra neticeyi elde ettim. Bu çok basit bir hesaptı. Gerçekten, parçalanmış kağıtları üst üste yığmak suretiyle hemen hemen Ay'a kadar uzanan bir mesafe ile karşılaştığımı anladım. Bunun üzerine Hocama dedim ki:“Evet Hocam! Buyurduğunuz gibi, üst üste yığdığımız kağıtların kalınlığı 384.000 km.'lik bir mesafe meydana getirmektedir. Bu da Ay ile Dünya arasındaki uzaklık kadardır. Gerçekten hayreti mucib bir olay! Ne acayip bir hesap değil mi hocam? Hayret edilecek kadar tuhaf bir hesapla karşılaştım doğrusu!...” Ebu'n-Nûr: “Şimdi soruyorum, Hayran: Bu neticeyi, hesabı bizzat kendi elinle yaptığın halde, acaba tasavvur edebiliyor Yoksa aklının acze düştüğünü hissediyor musun?” Hayran: “Hocam, bunu tasavvur etmede acz içindeyim.” Ebu'n-Nûr: “İşte sana izah etmek istediğim de bu idi. Bi-aklımız, birçok gerçekleri tasavvurda acze düşmektedir. İsterse bunun doğru olduğu, kesin aklî delillerle ortaya çıkmış olsun...” Hayran: “Evet, hocam! Buna inandım. Bu bir gerçek! Fakat nasıl oluyor?” Ebu'n-Nûr: “Bu husus, aklımızın yaradılış itibariyle, birçok hakikatleri tasavvur etmede acze düşmesinden ileri gelmektedir. Bununla beraber, aklımızın verdiği hükümler doğrudur. Fakat yine de delil ve ispatçılardan sonra, tasavvur konusunda, aklımız yorgunluk ve acizlik hissetmektedir. Burada bilmemiz lazım gelen çok önemli bir nokta var, Hayran! Buna dikkat etmen gerekir: Tasavvur başka, akıl yoluyla anlayıp idrak etmek başka bir şeydir. Bazı şeyleri aklî yönden anlayabilirsin. Bu mümkündür. Ama onu tasavvur etmen imkansızdır. Çünkü akıl, bir şeyi idrak için, onu ele alır. Akıl, bedihî ve zarurî hükümlere istinaden onu tertib eder, birleştirir, birbirinden hü-kümler çıkarır. Bu hükümleri başkalarıyla birleştirir. Böylece aklî kesin bir neticeye varır ki, bunun tasavvuru imkansızdır. Yani akıl, bu hükmü tasavvur edemez. Fakat onu bir hükme bağlayarak idrak edebilir. Şimdi anladın mı Hayran, tasavvurla akim idrak edip anladığı şeyler arasındaki farkı?” Hayran: “Evet Hocam, şu anda anlamış ve idrak etmiş bulunmaktayım.” Ebu'n-Nûr: “Çağımızdaki modern ilimler de bu hakikati açıkça ifade etmektedir. Yani tasavvur ile aklî idrak ve anlayış arasındaki farkı, bariz bir şekilde ortaya atmış ve açıklamışlardır.Çünkü aklın bir şeyi tasavvur edememesi önemli değildir. Mademki o, aklî idrak ve anlayışla, kesin delillerle sabittir. Akıl ister tasavvur etsin isterse edemesin... Önemli değildir. Fakat önemli olan, akim idrakidir. Etraflıca, kesin delillerle onun doğruluğunu anlaması ve bir hüküm vermesidir.Çünkü ilmî gerçeklerin dayanağı, tasavvurun fevkinde olan olaylardan ibarettir. Bununla beraber onu hesap yoluyla biliyorlar ve aklî bir hükümle doğruluğunu ortaya atıyorlar.Böylece akılla idrak ediyor ve anlıyorlar ki, bu, elbette tasavvurun üstünde olan bir hükümdür.Bunun açık misali ışık dalgalarıdır.Işığın, menekşe renginde meydana getirdiği dalga sür'atinin altmış bin kilometre olduğunu keşfeden bilginlerin bu sür'ati tasavvur ettiklerini sanıyor musun?Hayır hayır! Bunun sür'atini hiç bir zaman tasavvur etme imkanına sahip değillerdir. Hatta gözlerini yumsalar, hayallerini yorsalar yine de ışığın meydana getirdiği menekşe rengindeki dalgaların sür'atini tasavvur edemezler. Çünkü bu kadar büyük bir kemmiyetin bu kadar küçük bir alana nasıl sığdığını tasavvur etmek mümkün değildir. Hiç şüphe yok ki, akıl, bunu tasavvur etmekten acizdir. Fakat aynı akıl, olayın doğruluğunu tespitten ve bu konuda doğru bir hüküm vermekten aciz değildir.Yine çağımızın modern bilgilerinden olan atom moleküllerinin küçücük bir yere nasıl sığabildiğim de elbette akıl tasavvur edemez. Misal olarak, sana ses dalgalarını gösterebilirim.Bir saniyedeki ses titreşimlerinin sür'ati yarım milyona kadar yükselmektedir. Fizik bilginleri bunun doğruluğunu keşf ve ispat etmişlerdir.Şimdi soruyorum Hayran:Acaba bunu keşfeden bilginler, bir saniye içinde cereyan eden böyle bir sür'ati düşünebilirler mi?.. İsterseniz tecrübe mahiyetinde bunu tasavvur etmeye çalışınız, bakınız mümkün müdür?.. Bırakınız beşyüz bin titreşimi,

ikiyüz bini, yüzbini; bir saniyede yalnız bin titreşimi tasavvur et, acaba bunu idrak edebilir misin? Hayır, hayır! Hayalini ne kadar yorsan da tasavvur edemezsin. Çünkü onu keşfeden bilginler bile bu hususta acze düşmüşlerdir. Diyeceksin ki, peki hocam, bunu tasavvur edemiyorlar da nasıl keşfettiler?Bilginler bunu tasavvur yoluyla bulup keşfetmiş değildir. Akhn idrak ve anlamasıyla, yani aklî hesaplama yoluyla keşfedip bulmuşlardır. İşte Hayran, tasavvur ile aklî idrak ve anlama hükümleri arasındaki fark bundan ibarettir. Öyle sanıyorum ki, şimdi, daha açık bir şekilde izah ettiğim misallerden sonra, meseleyi iyice anlamış durumdasın. Önemli olan kişinin, aklî idrak ve anlama gücüne malik olmasıdır. Tasavvurdaki aczin kıymeti yok. Anladın mı Hayran?” Hayran: “Evet, Hocam! Çok açık olarak, meseleyi şimdi anlamış bulunmaktayım.” Ebu'n-Nûr: “Yoktan varetmek aklın kavrayabildiği bir şeydir. Hatta akıl uzak görse, bocalasa veya tasavvur edemese bile... diyen bilgin ve felsefecilerin sözünü şimdi anladın mı Hayran?” Hayran: “Gerçekten, “Felsefe, öteki denizlere benzemeyen başlı başına bir denizdir. O denize açılan kişi, sahillerinde kendisini bekleyen tehlikelerle karşılaşır. Fakat onun derinliklerine kadar İnenler, elbette saadeti ve hakiki İmam orada, ta denizin diplerinde bulurlar.” Meşhur filozof Bacon'un da dediği gibi: “Az felsefe insanı Allah'dan uzaklaştırır. Çoğu ise Allah'a yaklaştırarak gerçek imana kavuşturur.” Hayran:“Bu sözleri şimdi daha iyi idrak etmiş bulunmaktayım hocam.” Ebu'n-Nûr: “O halde, sıra, Allah'ın kelamı olan Kur'an-ı Kerim'e gelmiş demektir. Şu raftaki Mushafı lütfen bana verir misin? Sen artık git, istirahat et. Çünkü şu anda Allah'a karşı, felsefeden başka bir vazifem var. Onu ifa etmeye çalışacağım... Hayırlı geceler, Hayran!”82

Rabbimin Kelimeleri

Hayran devamla diyor ki:Kur'an-ı Kerim'i raftan alarak hocama verdim. Odadan çıktım. Yatağıma uzandım. Gözlerime uyku girmiyordu. Çünkü bu saatlerde uyumaya alışkın değildim. Biraz mütalaa edeyim dedim. Fakat lamba hocamın odasındaydı. Uyumaktan başka çare yoktu. Uyumaya çalıştım. Çok hafif bir uykuya dalmıştım ki birdenbire hocamın öksürükleriyle uyandım. O henüz uyumamıştı. Lambası hala yanıyordu. Sonra derin bir uykuya dalmışım. Sabahın erken saatlerine kadar uyumuşum. Caminin ihtiyar hademesi kapıyı vurmaktaydı. Kalktım, kapıyı açtım. Baktım ki, hocamın odasında hala lamba yanıyordu.Sabah ezanı okunmaktaydı. Bu arada hocamın abdest almaya çıktığını gürdüm ve ona:“Hocam! Neden bu saatlere kadar uyumadınız?”“Kur'an-ı Kerim tilavetini ancak şimdi bitirebildim.”“Uykusuz kalmak sizi yorar hocam!”“Bunların hepsi senin için Hayran!..”“Yalnız benim için mi hocam?”Hafifçe gülümseyerek abdestini almaya gitti. Sabah namazını kıldık. Hocam kendi odasına çekilirken bana şöyle sesleniyordu:“Bugün bahçeye çıkamayacağım... Uykuya çok muhtacım...”“Namazdan sonra bahçeye çıktım. Bahçede ağaçların gölgesinde akan berrak suların kenarında, geçen geceki dersleri mütalaa etmekle meşgul oldum... Hocamın “kesilmiş bulmaca kağıdı” hesabı üzerinde yeniden duruyor, topluyor ve tekrar tekrar neticenin doğruluğunu araştırıyordum. Nihayet hesabın hakikaten doğru olduğunu anladım. O zaman şunu idrak ettim: Aklımız, birçok gerçekleri tasavvurdan acizdir. Hatta doğru ve gerçekliğine aklî delil ve ispatlarla inandığımız halde yine de aklımız bazı konuları tasavvur etmekten mahrum durumdadır. Bununla beraber aklımızın yorgunluğuna teslim olmadan, diğer yönden kabul ettiği kesin delil ve ispatlara inanmamız gerekmektedir. Şunu iyice bilmek zaruridir ki, aklî acz ve yorgunluk, haddi zatında evhamdan başka bir şey değildir. Vehmî ve hayalî şeylerin karşısına kesin ispat ve delillerle çıkmak elbette daha kuvvetli ve daha doğrudur. Bunları düşünürken, yine aklıma İmam Gazalinin sözleri geldi. Gazalî, hatırladığım kadarıyla şöyle demiştir “Şüphe ve kuruntulardan nefsimin kurtulması için kesin aklî ispatlardan başka bir ilaç bulamıyorum. Aklî ispatları elde etmek için de, aklımızın ilk olarak kabul ettiği temel zarurî bilgileri yeni bir tertip ve terkibe tabi tutmak icap eder.” Bunun manasını ancak şimdi anlamış bulunuyorum.”Sonra kendi kendime şöyle dedim:“Ne yazık ki, bunları anlayabildin ve idrak edebildin! Nasıl oldu da hayalî kuruntuları aklından atarak kesin aklî ispatlara doğru kendini yönelttin”Şayet Cenabı Hak, bu alim, sabırlı ve mürşit kişiyi önüme çıkartmayıp kendisinden öğrendiklerimle nefsimin hayalî kuruntu, şek ve şüphelerinden kurtulmasaydım daha bir hayli, bu kuruntular içinde bocalayıp duracaktım.Sonra benim gibi, bu vehimlerin içine düşüp de kurtulamayan insanlara acımaya başladım. Ne yazık ki, bu kuruntuların gerçek olduğuna inandıkları için kendilerini aklî yorgunlukların karanlıklarından çekip çıkaramamakta, boğulmaktadırlar. Nitekim Hocam şöyle demişti:


“Onların bu kadar uzun bir tahsil devresi geçirmelerini kafi mi görüyorsun?.. Cenabı Hak insanlara, aklî ve bedenî yönden kaldıramayacakları bir şeyi teklif etmez. Ancak bedenî güç ve anlayış kabiliyetlerince onlara teklifte bulunur. Nasıl olur da inançlarından bu gibi şüpheleri atabilirler? İlim ve irfan olmadıkça elbette ondan kurtulamazlar.”Akşam vakti gelince Hocamın odasına gittim. İçeri girdim. Hocam, elinde bir defter, bazı ayeti kerimeleri yazmakla meşguldü. Selam verdim. Elini öpmek için eğildim. Gülümseyerek dedi ki:“Ne o! Elimi öpmen için bir sebep mi var? Yoksa dersin bitti de memleketine mi dönmek istiyorsun? Veda etmeye mi geldin? Hayır hayır! Daha dersler bitmiş değildir. Uzun bir zaman daha burada kalacaksın.”“Hayır Hocam. Sizden ayrılmak aklıma bile gelmemiştir. Velev ki, böyle bir şey olsa, babamı ziyaret ettikten sonra yine yanınıza dönerim. Peşaver Üniversitesinden ayrıldım. İlimden ve tahsilden uzun zaman uzaklaştım. Fakat gerçek ilmî ve irfanı sizin yanınızda buldum ve öğrendim. Çok ağır bir yükten kurtulduğum için Cenab-ı Hakka dua ve niyazda bulundum. Şükür sadakası olarak huzurunuzda saygıyla eğilmek ve mübarek elinizi öpmek istedim. Bu sadaka ve niyazımı kabul buyurmanızı dilerim muhterem hocam!” Ebu'n-Nûr: “Söyle, derdin nedir? Kurtulduğun ağır yük nedir?...” Hayran: “Hocam! Dün geceki dersde öğrendiğim bir gerçek üzerinde, bütün gün uzun uzadıya düşündüm durdum. Nasıl oldu da bunların hepsini anlayıp idrak edebildim? Nasıl oldu da aklî kesin ispat ve deliller yanında, düştüğüm kuruntulardan kurtulabildim? Eğer sizin gibi alim, doğru yolu gösteren, geniş kalbli, sabırlı, mürşit olmasaydı acaba bunları öğrenebilecek miydim? Cenab-ı Hakkın sizi bana hoca olarak takdir buyurmasına şükür ve sena etmekteyim. İşte bu sebeple elinizi °pmek bana farz oldu hocam!” Ebu'n-Nûr: “Hayran! Hidayet yolunu gösteren alim ve mürşit kişiler pek çoktur. Biz de onlardan aldık bu bilgileri... Ancak öğrencinin de biraz tefekkürle, kendisini düşünceye sevk etmesi, uzun bir müddet düşünmeye çalışmasıyla, bu bilgileri elde etmesi ve bilmediğini, ehli olan alimlerden sorup öğrenmesi gerekir...” Hayran: “İnsanların işlerini, güçlerini ve rızık kazanma faaliyetlerini terkedip derin düşünceyle uzun uzadıya mütalaa ve tahsil gibi zor ve yorucu meselelerle meşgul olmaları mümkün müdür? Buna göre, Cenabı Hakkın, onlara, bedenî ve aklî kabiliyetlerinin üstünde teklif yapması kabil midir?” Ebu'n-Nûr: “Doğrudur Hayran! Benim sana ve bütün insanlara göstereceğim yol budur. Onu size izah etmek ve bir neticeye varmak istiyordum. Buraya kadar olan açıklamalarımda da belirttiğim gibi, kesin ve doğru delillerle uyarmak sağlam bir neticeye ulaştırmak istiyorum. Size ve her insana yapacağım son nasihat da şudur: İnsanların işlerini ve rızık yollarını bırakıp derin düşünce ve tahsille meşgul olmaları elbette mümkün değildir... İşte bu gece sabaha kadar, Kur'an-ı Kerim okumamın sebebini hala anlayamadm mı? Bu senin içindi. Biraz önce açıklamıştım ya!...” Hayran: “Bana nasıl bir nasihatte bulunacaksınız hocam?” Ebu'n-Nûr: “Benim sana ve bütün insanlara nasihatim, İbn Rüşd'ünkinden başkası değildir. Onun ileri sürdüğü, çok basit ve kolay delil ve ispatlardan ibarettir. Bakınız, İbn Rüşd ne demişti? Bir daha hatırlatayım! “Allah'ın varlığını ispat için kuruntu, acz, evham, zihnî yorgunluk, münakaşa ve istidlallerin derinliklerine dalıp yorulmaya lüzum yok... Sadece akim kesin olarak kabul ettiği açık, kolay, basit ve bedihî burhan ve ispat lara sığınmamız ve onlara dönmemiz kafidir. Kur'an-ı Kerim bunların hepsini beyan etmiş ve Allah'ın varlığını ispat hususunda bu gibi delil ve ispatlara itimat edilebileceğini açıklamıştır. Mürekkep aklî ispatlardan daha çok, bu kolay ve basit delillere önem vermiştir. Çünkü onu, her cahil cahilliğiyle ve her bilgin ve filozof ilmiyle ve felsefesiyle idrak hususunda eşit seviyededir. Cahil onu mücmel olarak basitliği, açıklığı ve kolaylığıyla anlar, idrak eder. Alim ve filozof ise tafsilatıyla idrak eder. Zira Kur'an-ı Kerim'in delil ve ispatları, bedahetle birçok delillere dayandığı için kesin aklî hüküm mesabesindedir. Onu inkar, doğru ve sağlam bir hesap sonunda verilen hükmün inkarı demektir. Çünkü o, aklın ve mantık ölçüsünün kabul ettiği doğru neticeden başka bir şey değildir.” Hayran: “Hocam, gerçekten bu, çok önemli ve mühim bir delili ortaya çıkarmaktadır. Kainatın yaratılışı ve Allah'ın varlığı hakkında, geçmiş derslerinizde Kur'an-ı Kerim'in icaziyla ilgili ayetlerden de anladığım kadarıyla, bahsi geçen çok önemli delil ve ispatlara dikkat etmek gerekir. Ancak bu delil ve ispat ların kesin aklî hükümler olduğunu, bunu inkar edenlerin doğru ve sağlam bir hesap neticesini inkar edenlerden addedildiğini zannetmemiştim.” Ebu'n-Nûr: “Kaç defa okudunuz Kur'an-ı Kerim'i Hayran?” Hayran: “Yanılmıyorsam on defadan fazla hocam...” Ebu'n-Nûr: “Babanızın, rüyada size: “Kur'an okumuyor musun oğlum?” dediğini hatırlıyor musun?” Hayran: “Evet, hatırlıyorum. Unutmadım bu rüyayı hocam.”Ebu'n-Nûr: “Şu ayetin manası üzerine düşünmek hiç aklına geldi mi?”Hak Teala; Kur'an-ı Kerim'inde buyurur ki. “Allahtan ancak bilgin kulları korkar.”83

Bu ayeti celile, zikredilen “Allah korkusu”nun ancak alimlerde bulunabileceğini belirtmektedir. Yani Allah'dan

83 Fatır: 35/ 28.

korkmak, sadece onun ilmini, kudretini ve azametini bilen alimlere münhasır kılınmıştır. Herhalde oğlum Hayran, bu manayı sen de idrak edersin. Fakat ayette belirtilen “alim kişüer”den murat nedir? “alim kişiler” kimlerdir? Bazı bilginlere göre (İbn Rüşd ve Cisr gibi) alim kişilerden murat, varlığın ve Allah'ın yarattığı mahrukatın sırlarına ve hikmetlerine vakıf olanlardır.” Hayran: “Hocam, bu ayeti kerimede zikredilen “alim kişilerden kimlerin kastedildiğini bazı kimselere sorduğumda şöyle dediler: “Alim kişilerden murad, din alimleridir.” Ebu'n-Nûr: “Din bilginleri” deyince yalnız (Fıkıh) ilmiyle meşgul olanlar mı hatıra gelir? Sadece onlara mı “alim” denir? Yani, “din bilgini” mefhumunu “fıkıh” ilmini bilen kişilere mi inhisar etmek lazımdır. Bu fıkıh ilmini yalnız ibadet ve fertler arasında muamelat ve hukuk gibi mevzulara taalluk eden meseleleri İstinbat eden alimlere hasretmek mi gerekir? Ayette geçen “alim kişiler”den murat, ilim, felsefe, teknik ve san'atta mahir kişilerdir. Hayran! Hayır! Hayır! Fıkıh, hem metot, hem de anlamıyla “her ilmî bilmek” anlamına gelen bir kelimedir. Çünkü (fehm) “anlam” manasını taşımaktadır. Dinimizde sır, hikmet ve ahkam şeklinde ne varsa onların hepsine muttali olmak manasını ifade eder.Binaenaleyh burada, en başka gelen ilim Kur'an-ı Kerim'in manalarını ihtiva eden ayetleri anlamaktır. Çünkü bu, Allah'ın kelamıdır. Kur'an ayetlerinin başında, en önce anlaşılması ve idrak edilmesi lazım gelen, öğrenilmesi vacib olan Allah'ın varlığına delalet eden ayeti kerimelerdir. Allah'ın ilmine, kudretine ve varlığına delalet eden ayetleri anlamak, her şeyden önce tek yaratıcı olduğunu bilmek için, bu manadaki ayetleri öğrenmek ve onların delalet ettiği mana ve mefhumları bilmek gerekir. Fakat söz konusu ayetler, kainatın hikmetlerini, yaratıkların yaratılış sırlarını tam tekmil ve tafsilatiyle açıklamaktadır. O halde bunların gayelerine, hikmet ve sırlarına muttali olmak için, elbette müşahede ettiğimiz kainatın nizamına bakmak, yaratıklar üzerinde etütler yaparak ilahi sırları öğrenmek gerekir.Bu itibarla din bilginlerinin, bahsi geçen hikmet ve sırlara muttali olması ve öteki alimlerden daha önce bu vazifeyi yapmaları gerekir. Çünkü onlar bu sahada daha önde gelir. Din bilgilerini sadece fıkıh ilmi üzerinde münhasır kılmak, bu yönden doğru değildir. “Allah'dan ancak bilgin kulları korkar.” Ayetindeki “Allah'dan korkanlar” yaratıcılığına, her şeye kudreti yettiğine, her şeyi bildiğine, müstakil iradeye sahip yegane tek varlık olduğuna inanarak tam korku ve huşu içinde olanlardır. Bunun için de kainattaki yaratıkları anlamak, onları tetkik etmek, ilahi sırlara ve hikmetlere muttali olmak gerekir. Şüphesiz ki bunu yapanlar, bilgi sahibi ve ilim dallarında ihtisas yapan kişilerdir.Ayeti celilenin ihtiva ettiği mana ve kelimelerin mefhumlarını daha açık bir şekilde anlamak için şu noktayı belirtmek gerekir. Bu ayette geçen “alim kişiler”den kastedileni anlamak için ondan önceki ayete dönelim. Böylece ayetin delalet ettiğini manayı daha açık olarak anlamış oluruz. Daha önceki ayetin mana ve kelimelerini bir düşününüz. Allahü teala buyuruyor ki:“Allah'ın gökten su indirdiğini görmez misin? Biz onunla türlü türlü renkte ürünler yetiştirmiş dağlarda da beyaz, kırmızı, siyah ve türlü renkte yollar varetmişizdir.”“İnsanlar, yerde yürüyenler ve davarlar da böyle türlü türlü renktedirler. Allah'ın kulları arasında O'ndan korkan ancak bilginlerdir. Doğrusu Allah güçlüdür.”84

Ayeti celileye dikkat et! Hak teala, gökten yağmur indirdiğini, onunla bitki ve ağaçları, çeşitli şekil, renk ve tattaki meyveleri topraktan çıkardığını beyan eder. Dağların terkibi ve üzerindeki rengarenk yollardan yürüyen canlıları ve yalnız insanların yararına yaratılmış renk renk deve, sığır, keçi ve koyunları, bunların sır ve hikmetini düşünsün veya bunlar üzerinde tetkik yapan bilginlerin muttali olduğu bilgileri bir din aliminin bilmesi elbette elzemdir. Çünkü bir bilginin ilmi ne kadar yükselir ve artarsa Allah'dan korkusu da o kadar artar. Korkusu artanın imanı kuvvetlenir. “Yarabbi! İlmimi artır” hadisinin manası imanın kuvve ilenmesini talep edip niyazda bulunmaktır.Şu halde açıkça anlaşılıyor ki, yukarıdaki ayette zikredilen “alim kişiler”, sadece fıkıh ilmiyle uğraşanlar değildir. Fıkıh ilmiyle beraber diğer müspet ilim ve san'at kollarındaki bilgilerden haberdar olanlarıdır.Demek ki insanın, yaratıkların sır ve hikmetlerine vakıf olması için Cenabı Hakkın birçok ayetlerde beyan buyurduğu asıl gaye ve hedefleri bilmesi gerekir. Allah'ın her şeyi yarattığına müspet ilmin ışığında inanmak için elbette dünyadaki yaratık ve olaylar üzerinde etütlerde bulunmak, onlar hakkında geniş bilgi sahibi olmak icap eder.” Hayran: “Evet hocam! Bunda hiç şüphem yok... Ayeti kerimede zikredilen “alim kişiler”den murat, elbette kainata, içindeki nizama, vaz'edilen ilahî kanuna, yaratıkların sır ve hikmetlerine muttali olan bilginlerdir.” Ebu'n-Nûr: “Bu sebeple Kur'an-ı Kerim'in ayetlerine, manalarıyla birlikte muttali olmak gerekir. Ayetlerin gayeleri ifade edilirken gizlenen hedef şu üç şıkkın dışına çıkmaz:Birincisi: Allah'ın tek varlık olduğuna, O'ndan başka yaratıcı olmadığına,İkincisi: Allah'ın azametine ve sonsuz kudretine,Üçüncüsü: Yaratıklardaki ilahi sır ve hikmetlere vakıf olmak.Böylece, bu üç şeye delalet eden delilleri, anlamaktır.Yani bir şey üzerinde tetkik yaparken, onunla bu ayeti celilede zikredilenleri mukayese etmek ve belli bir sonuca 84 Fatır: 35/ 27-28.

vararak; Allah'a, ilim, kudret ve hikmetine inanmaktır. Binaenaleyh ayeti kerimeler ilmî çalışmalarda bulunan bilginlere kendi sahalarından başka yönlere, sapık ideolojilere sapmamaları için ışık tutar, doğru yoldan hareket etmelerini sağlar. Böylece beşeriyet içinde de yararlı olur. İster ilim, isterse felsefeyle uğraşsın, taassup ve körü körüne inatçılıktan kaçınarak Kur'an-ı Kerim'deki ayetlerin nurundan faydalanmak gerekir. Bu arada kesin aklî delil ve ispatlar da ortaya konulmuş olur.Böylece gerek dinî ve gerek felsefî taassuptan kaçınmış, ayetlerden elde ettiği delil ve ispatlan ilim ve felsefe ışığında mütalaa ederek sağlam bir neticeye varmış olur.” Hayran:“Bazı kişilerden işittiğime göre, Kur'an-ı Kerim'in ayetleri, asrımızın bütün ilimlerine işaret etmiştir.” Ebu'n-Nûr: “Hayır Hayran! Böyle söyleyenler ilim sahibi kişiler değildir. Onlar ne akıl, ne de zeka bakımından kaale alınabilir. Çünkü böyle söyleyenler, alim olmaktan çok uzaktır. Zira Kur'an, bir ilimler ansiklopedisi değildir. İnsanlara teknik bilgiler vermez. O, fen ve astronomi kitabı da değildir.Bununla beraber Kur'an-ı Kerim'in bazı ayetlerinde işaretler vardır. İlmî ve fennî gerçeklere, keşif neticesi meydana çıkan hakikatlere insanoğlunun dikkat nazarını çekerek müşahede ettiğimiz kainatın ilahi irade, ilim, kudret, hikmet ve mükemmel bir nizamın eseri olduğuna, tesadüfî bir oluşmadan meydana gelmediğine dikkat çekmektedir.Kur'an-ı Kerim'de, teknik bilgilere işaret eden ayetlerin bulunması, bu ilimleri öğretmek demek değildir. Çünkü Kur'an, fen kitabı olamaz. Her şeyden önce o, yüce, ilahi bir kitaptır. Beşeriyete kendi diliyle hitap eden mukaddes bir mesajdır. Cenabı Allah, insanlara, esrarı şöyle dursun, isimlerini bile bilemeyecekleri bir takım meselelerden bahsetmez. Bununla beraber, Allahü teala zatının varlığına, iradesine, ilmine, kudretine ve hikmetine delalet eden kelamını miladi yedinci asırda yaşamış basit bir bedeviyle, yirminci yüzyılın ilmiyle mücehhez bir bilgin ve filozofun anlayacağı bir üslûpla açıklamıştır. Yedinci asrın basit bir bedevisi zahirî manaları anlar. Yirminci asırda yaşayan bilgin veya filozof da ilahi kitapta gizlenen hikmetleri öğrenebilir. Sırlarına muttali olması için insana kolaylık gösteren bir üslûpla hitap eden bu mukaddes kitap açık ifadeyle izah edilmiş Allah kelamıdır.İşte burada Kur'an-ı Kerim'in mucizesi tecelli etmektedir. Kur'an ayetlerinin mucizevî yönü sadece fesahat ve belagat olsaydı, onu yalnız Araplar anlayabilirdi. Halbuki Kur'an Araplara değil, bütün beşeriyete hitap eden bir kitaptır. Bu arada şu ayeti celilenin ifade ettiği manaya bir göz atalım ve düşünelim. İcazın sadece belagat ve fasahatta olmadığını idrak edelim. Cenabı Hak buyurur ki:“Biz ilerde (Allah'a inanmayanlara) gerek ufuklarda ve gerekse kendi nefislerinde ayetlerimizi öyle göstereceğiz ki, nihayet peygamberin söylediği şeyin hak olduğu kendilerine zahir olacaktır. Rabbinin her şeye şahit olması yetmez mi?”85

Evet! Cenabı Hak bu vaadini insanlara, asırlar sonra, göklerde ve yerde, bütün afakda, hikmet ve kudretiyle göstermiştir. Ayrıca bunun hak söz olduğunu da açıklamıştır. Bu ilahî hikmet ve kudrete delalet eden ilimler, yeni keşif ve buluşlar neticesinde Batı dünyasında meydana çıkmıştır. Söz konusu ilimlere dair yüzlerce, binlerce kitap yazılmıştır. Fakat biz müslümanlar, maalesef birçok ilim ve keşiflere sahip olma önceliğine malik olduğumuz halde bu hususta kusur etmişiz. İlim ve buluşlar yoluyla Cenabı Hakkın ayet ve kudretini keşfetmekte geç kalmışız.Evet! Kur'an-ı Kerim bu vaadini yerine getirmektedir. İlimler yoluyla, Cenab-ı Hakkın tek varlık olduğuna ilim ve iradesine, kudretine ve hikmetine delalet eden ayetlerini beyan ederek, bundan tam on dört asır önce işaret etmiştir.Netice olarak Hayran, Kur'an-ı Kerim'in ayetlerini altı kategoriye ayırırsak bunu daha iyi anlayacağız.1- Kur'an-ı Kerim bütün insanları Allah'a imana davet etmiş, varlığına delalet eden delil ve ispatları beyan buyurmuştur. Bununla beraber, Allah'ın “tek varlık” olduğuna, ilmine, kudretine, iradesine, inayet ve yardımına, rahmetine ve hikmetine, bütün kemal sıfatlarına işaretle insanları irşat etmiştir.2- Yaptıkları kötülüklerden korunmaları, ibadet taat gibi iyiliklere koşmaları için insanlara vaad ve vaîdde bulunmuştur.3- Ahiret gününün şüphesiz olacağı, insanların orada büyük mahkeme huzuruna çıkacakları, bu dünyadan ayrıldıktan sonra, öteki alemde dirilerek hesap verecekleri, birçok ayetlerde kesin olarak ifade edilmiştir.4- İbadet ve muamelat gibi, Allah'a taatın nasıl yapılacağını beyan etmiştir. İnsanlar arasında, hukukî ve malî ilişkilere taallûk eden hükümleri açıkça belirtmiştir.5- Dünya hayatındaki çalışmaların hikmetini de açıklamıştır.6- İnsanları güzel ahlaka davet etmiştir.Kur'an-ı Kerim'de zikrolunan kıssalar da esas itibariyle bu altı konunun dışına çıkmaz. Fakat saydıklarımız arasında başta geleni, Allah'a iman konusudur. Çünkü iman, esastır, asıldır. Ötekiler bu esas üzerine kurulur. İşte Kur'an-ı Kerim'i okuduğun zaman Allah'ın varlığına delalet eden ayetleri hemen her sûrede görebilirsin. Bazen bir sûrede birçok defa tekrarlandıkları da olur.Hayran sözüne devamla diyor ki: Hocam, ayetleri ihtiva eden ve bizzat kendisi tarafından yazılan defteri bana

85 Fussilet: 41/ 53.

uzatarak:“Al, bak, ayetleri nüzul sırasına göre şu deftere yazdım. Bu ayeti kerimelerde Cenabı Hak kendi varlığıyla ilgili delil ve ispatları açıklamıştır. Ayrıca Allah'ın yoktan yaratıcı, şekil ve suret verici, her şeyi bilici, gücü her şeye yetki, her şeyi yerli yerince ifa edici olduğunu da kesin olarak belirtmektedir. Bu ayetlerde en çok tekrarlanan husus; insanlar, hayvanlar, bitkiler, denizler, ırmaklar, dağlar, yağmurlar, rüzgarlar, gece - gündüz, yıldızlar, gezegenler, yer ve göklerin yaratılışında ki muvazene, düzgünlük, karşılıklı ahenk, sağlamlık, insicam ve bu muhkem nizamı bizzat kendi iradesiyle, hikmet ve kudretiyle meydana getirmesi konularıdır.Bundan başka insanoğluna “Ey akıl, iz'an ve basiret sahibi kişiler” diye hitap etmiştir. Ayrıca bu ayetler, bütün mahlûkat için vaz'edilen ilahî kanun ve hükümleri ihtiva etmektedir.Gel Hayran, şimdi onları birlikte okuyalım. Topluca gözden geçirelim. Sonra da birer birer mütalaa edelim. Bir de yaratılış ve varlığın sırlarını keşfeden modern ilmin ışığında bu ayetleri inceleyelim.” Hayran: “Hocam! Bu ayetleri neden sûre sırasına göre değil de nüzul tertibi üzere tanzim ettiniz?” Ebu'n-Nûr: “Gayem sana, o zamanda yaşıyormuşsun hissini kazandırmaktır. Kur'an ayetlerinin -özellikle Allah'ın varlığına delalet eden ayetlerin- birbiri arkasına vahyedilerek insanları hidayet yoluna nasıl davet ettiğini görmenizi sağlamaktır. Zikredilen ispat ve delillere muttali olmanızdır. Bahis konusu ayetleri bu tertip üzere okumanızın üzerinizde çok büyük tesir bırakacağına inanmamdandır. Bu arada Kur'an-ı Kerim'in üslûbundaki güzelliği, kolaylığı da idrak edecek ve onu daha iyi anlayacaksın.Hocam biraz sonra, ayetlerin yazılı olduğu defteri, bana verdi ve “Şimdi oku! Ben de dinleyeceğim” dedi. Defteri aldım ve ayetleri okumaya başladım:“Ey Muhammed! Yaratan, insanı pıhtılaşmış kandan yaratan Rabbinin adıyla oku!Oku! Kalemle öğreten, insana bilmediğini bildiren Rabbin en büyük kerem sahibidir.”86

“Ey insan! Yüce Rabbinin adını tesbih et.O, yaratıp şekil vermiştir.O, her şeyi ölçüyle yapıp doğru yolu göstermiştir.O, yeşillikler bitirmiştir.Sonra da onları siyah çerçöp etmiştir.”87

“Ey Muhammed!. De ki: “O Allah bir tektir”.“Allah, doğurmamış doğmamış olan hiç bir şekilde dengi bulunmayan, her şeyden müstağni ve her şey O'na muhtaç olandır.”88

“Canı çıksın insanın, o ne nankördür!Allah onu nereden yaratmış.Onu meniden yaratıp merhalelerden geçirerek ona şekil vermiş;Sonra, tutacağı yolu kolaylaştırmıştır.İnsan, yiyeceğine bir baksın;Doğrusu suyu bol bol indirmekteyiz.Sonra yeryüzünü iyice yaymakta ve orada taneli ekinler, üzümler, sebzeler, zeytin, hurma ağaçları, koca koca ağaçlı bahçeler, meyveler ve çayırlar bitirmekteyiz.”89

“Güneş ve onun ışığına,ardından gelmekte olan ay'aonu ortaya koyan gündüze,onu bürüyen geceye,göğe ve onu meydana koyana,yere ve onu yayana,kişiye ve onu şekillendirene.”90

“Biz insanı en güzel şekilde yarattık...”91

“İnsanoğlu kendisinin başıboş bir akılacağım mı sanır?O, akıtılan bir meni damlası değil miydi?Sonra kan pıhtısı olmuş, sonra Allah onu yaratıp şekil vermişti.Ondan, erkek - dişi iki cins yaratmıştı.”92

“Sizi bayağı bir sudan yaratıp, onu belli bir süreye kadar sağlam bir yere yerleştirmedik mi?Buna gücümüz yeter; biz ne güzel güç yetireniz!”“Yalanlamış olanların vay haline o gün!

86 Alak: 96/ 1-5.87 A’la: 87/ 1-5.88 İhlas: 112/ 1-5.89 Abese: 80/ 17-20-24-31.90 Şems: 91/ 1-7.91 Tin: 95/ 4.92 Kıyamet: 75/ 36-39.

Biz yeryüzünü, dirilerin ve ölülerin toplantı yeri yapmadık mı?Orada yüksek sabit dağlar varedip sizi tatlı sularla sulamadık mı?”93

“Allah'ın kanunu uyarınca, bir biri ardındaki gönderilenlere ve görevlerine koştukça koşanlara, Allah'ın buyruklarını yaydıkça yayanlara ve hak ile batılın arasını ayırdıkça ayıranlara, kötülüğü önlemek veya uyarmak için vahiy getiren meleklere and olsun ki, ey insanlar, size söz verilen kıyamet şüphesiz kopacaktır.”94

“Onlar, üstlerindeki göğü nasıl yapmışız, süslemişiz bir bakmazlar mı?Onda hiç bir çatlak da yoktur.Allah'a yönelen her kula öğüt ve bir belge olarak yeryüzünü yaydık, oraya sabit dağlar yerleştirdik, orada her güzel türden yetiştirdik.Gökten bereketli bir su indirdik, kullara rızık olmak üzere onunla bahçeler, biçilecek taneli ekinler, küme küme tomurcukla olan boylu hurma ağaçları yetiştirdik, O su ile ölü yeri dirilttik. İşte insanların diriltilmesi de böyledir.”'95

“Biz onun için iki göz, bir dil ve iki dudak varetmedik mi?” Biz ona eğri ve doğru iki yolu da göstermedik mi?” 96

“Şüphesiz biz, her şeyi bir ölçüye göre yaratmışızdır.”97

“Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde yaratan ve sonra arşa hükmeden, gündüzü -durmadan kovalayan- gece ile bürüyen, güneşi, ayı, yıldızlan, hepsini buyruğuna baş eğdirerek var eden Allah'tır. Bilin ki, yaratma da emir de O'nun hakkıdır. Alemlerin Rabbi olan Allah yücedir.Rahmetinin önünde, müjdeci olarak rüzgarları gönderen Allah'tır. Rüzgarlar, yağmur yüklü bulutları yüklendiğinde, onu ölü bir memlekete gönderir; su indirir ve onunla her türlü ürünü yetiştiririz; ölüleri de bunun gibi diriltiriz, belki bundan ibret alırsınız.Sizi bir nefisten yaratan ve gönlünün huzura kavuşacağı eşini de ondan var eden Allah'tır. Eşine yaklaşınca, eşi hafif bir yük yüklendi ve bu halde bir müddet taşıdı. Hamileliği ağırlaşınca, karı koca, Rableri olan Allah'a: “Bize kusursuz bir çocuk verirsen, and olsun ki, şükredenlerden oluruz” diye yalvardılar.”98

“Kudretimizle kendileri için hayvanlar yarattığımızı görmezler mi? Onlara sahip olmaktadırlar.Onları kendilerinin buyruğuna verdik; bindikleri de, etini yedikleri de vardır.Onlarda daha nice faydalar, içecekler vardır. Şükretmezler mi?İşte onlara bir delil: Ölü yeri diriltir ve oradan taneler çıkarırız da ondan yerler.Orada hurmalıklar ve üzüm bağları varederiz, aralarında pınarlar fışkırtırız.Onu ve elleriyle yaptıklarının ürünlerini yesinler; şükretmezler mi?Yerin yetiştirdiklerinden, kendilerinden ve daha bilmediklerinden çift çift yaratan Allah münezzehtir.Onlara bir delil de gecedir: Gündüzü ondan sıyırırız da karanlıkta kalıverirler.Güneş de yörüngesinde yürüyüp gitmektedir. Bu, güçlü ve alim olan Allah'ın kanunudur.Ay için de sonunda kuru bir hurma dalına döneceği konaklar tayin etmişizdir.İnsan kendisini bir nutfeden yarattığımızı görmez mi ki hemen apaçık bir hasım kesilir ve kendi yaratılışını unutarak: “Çürümüş kemikleri kim yaratacak” diyerek, bize misal vermeye kalkar?..Ey Muhammedi De ki: “Onları ilk defa yaratan diriltecektir. O, her türlü yaratmayı bilendir.”Yaş ağaçtan size ateş çıkarandır. Ondan ateş yakarsınız.”99 “Göklerin ve yerin hükümranlığı kendisinin olan, çocuk edinmeyen, hükümranlıkta ortağı bulunmayan, her şeyi yaratıp bir ölçüye göre düzenleyen ve dünyaları uyarmak üzere kulu Muhammede hakkı batıldan ayırdeden Kur'an-ı indiren Allah yücelerin yücesidir.Rabbinin gölgeyi nasıl uzattığını görmez misin? İsteseydi onu durdururdu. Sonra biz güneşi, ona delil kılıp yavaş yavaş kendimizi çekmişizdir.Size geceyi örtü, uykuyu rahatlık kılan, gündüzü çalışma zamanı yapan Allah'tır.Rüzgarları rahmetinin önünde müjdeci gönderen O'dur. Ölü bir yeri diriltmek ve yarattığımız nice hayvan ve İnsanları sulamak için gökten tertemiz su indirmişizdir.Birinin suyu tatlı ve serinletici diğerininki tuzlu ve acı, olan iki deryayı salıverip aralarına da, karışmalarına engel olan bir sınır koyan Allah'tır.İnsanı sudan yaratarak, ona soy sop veren O'dur. Rabbin her şeye kadirdir.Gökte burçlar vareden, orada ışık saçan güneş ve aydınlatan ayı vareden Allah yücelerin yücesidir.İbret almak veya şükretmek isteyen kimseler için gece ile gündüzü birbiri ardınca getiren O'dur.”100

“Ey insanlar! Allah'ın size olan nimetini anın; sizi gökten ve yerden, Allah'tan başka bir yaratan mı rızıklandınr? O'ndan başka Tanrı yoktur. Nasıl aldatılıp da döndürülürsünüz?93 Mürselat: 77/ 20-27.94 Mürselat: 77/ 1-7.95 Kaf: 50/ 6-11.96 Beled: 90/ 8-10.97 Kamer: 54/ 49.98 A’raf: 7/ 54-57-189.99 Yasin: 36/ 71-73-3-39-77-80.100 Mü’minun: 23/ 1-2-45-49-53-54-61-62.

Bulutları yürüten, rüzgarları gönderen Allah'tır. Biz bulutları Ölü bir yere sürüp, onunla toprağı ölümünden sonra diriltiriz. İnsanlar diriltmek de böyledir.Allah sizi topraktan, sonra nutfeden yaratmış, sonra da sizi çiftler halinde var etmiştir. Dişinin gebe kalması ve doğurması, ancak O'nun bilgisine göredir. Ömürlülerin yaşaması ve ömürlerinin azalması şüphesiz Kitaptadır. Doğrusu bu, Allah'a kolaydır.İki deniz bir değildir. Birinin suyu tatlı, serinletici ve içilmesi kolay, diğeri tuzlu ve acıdır. Her birinden taze balıketi yersiniz; takındığınız süsler çıkarırsınız; Allah'ın lütfuyle rızık aramanız için gemilerin onu yararak gittiği görülür. Belki artık şükredersiniz.Allah, geceyi gündüze katar, gündüzü geceye katar; belirli bir süre içinde hareket eden güneş ve ayı buyruk altına almıştır. İşte bu, Rabbiniz olan Allah'tır, hükümranlık O'nundur. O'nu bir akıp taptıklarınız bir çekirdek kabuğuna bile sahip değillerdir.Orada, “Rabbimiz! Bizi çıkar; yaptığımızdan başka, yararlı iyi işleyelim” diye bağrışırlar. O zaman onlara şöyle deriz: “Öğüt alacak kişinin öğüt alabileceği kadar bir süre sizi yaşatmadık mı? Size uyarıcı da gelmişti. Artık azabı tadınız, zalimlerin yardımcısı, olmaz.”Allah şüphesiz, göklerin ve yerin gaybını bilir. Doğrusu O, kalplerde olanı bilendir.Doğrusu, zeval bulmasın diye gökleri ve yeri tutan Allah'tır. Eğer onlar zevale uğrarsa O'ndan başka, and olsun ki, kimse tutamaz. O, şüphesiz Halimdir, Bağışlayandır.”101

“Bir insan, kendisi önceden bir şey değilken onu yaratmış olduğumuzu hatırlamaz mı?”102

“O (Firavun), “ey Mûsa: Rabbiniz kimdir sizin?” dedi.Mûsa ona: “Rabbimiz her şeye varlık veren, sonra doğru yola erştirendir” dedi.Firavun: “Öyleyse önceki nesillerin durumu ne oluyor?” dedi. Mûsa: “Onların bilgisi Rabbimin katında yazılıdır. Rabbİtn şaşırmaz ve unutmaz. Sizin için yeryüzünü döşeyen, yollar açan, gökten su indiren O'dur.” Biz o su ile türlü türlü, çift çift bitkiler yetiştirdik.”103

“Sizi yaratan biziz; hala tasdik etmez misiniz? Söyleyin; akıttığınız meniden insanı yaratan siz misiniz, yoksa biz mi yaratmaktayız?Söyleyin; yaktığınız ateşin ağacını vareden sizler misiniz, yoksa onu biz mi varederiz?Biz onu bir ibret ve çölde konaklayanlar için yararlı kıldık. Ey Muhammedi Yüce Rabbinin adını tesbih et! Hayır; yıldızların yerleri üzerine yemin ederim ki, bunun ne büyük yemin olduğunu bir bilseniz! Doğrusu bu kitap, sadece arınmış olanların dokunabileceği, saklı bir kitapta mevcutken alemlerin Rabbi tarafından indirilmiş olan Kur'an-ı Kerimdir.”104

“Yeryüzüne bakmazlar mı? Orada, bitkilerden nice güzel çiftler yetiştirmişizdir.Şüphesiz bunlarda Allah'ın kudretine işaret vardır, ama çoğu inanmazlar.”105

“Yoksa gökleri ve yeri yaratan, gökten size su indirip onunla, bir ağacını bile bitirmeye gücünüzün yetmediği, güzel güzel bahçeler meydana getiren mi? Allah'ın yanında bir Tanrı mı? Hayır; onlar taptıklarını Allah'a eşit tutan bir millettir.Yoksa yeri yaratıklarının oturmasına elverişli kılan ve aralarında ırmaklar meydana getiren, yeryüzüne sabit dağlar yerleştiren, iki deniz arasına engel koyan mı? Allah'ın yanında bir Tanrı mı hayır; çoğu bilmezler.”Size geceyi dinlenesiniz diye karanlık ve gündüzü çalışasınız diye aydınlık olarak yarattığımızı görmediler mi? Doğrusu bunda, inanan millet için dersler vardır.Dağları yerinde donmuş sanırsın, oysa onlar bulutlar gibi geçerler. Bu her şeyi sağlam tutan Allah'ın işidir. Doğrusu O, yaptıklarınızdan haberdardır.”106

“Rabbin dilediğini yaratır ve seçer; onlar için seçim hakkı yoktur. Allah onların koştukları ortaklardan münezzehtir, yücedir.Ey Muhammed! De ki: “Söyler misiniz? Eğer Allah geceyi üzerinize kıyamete kadar uzatsaydı, Allah'tan başka hangi Tanrı size bir ışık getirebilir? Dinlemez misiniz?”De ki: “Söyleyin: Eğer Allah gündüzü üzerinize kıyamete kadar uzatsaydı, Allah'tan başka hangi Tanrı, içinde istirahat edeceğiniz geceyi size getirebilir? Görmez misiniz?”Allah dinlenmeniz için geceyi ve lütfedip verdiği rızkı aramanız için gündüzü meydana getirmiştir. Bunlar, O'nun rahmetinden ötürüdür. Belki artık şükredersiniz.”107

“Gece ve gündüzü birer delil kıldık. Bir delil olan geceyi kaldırıp yine bir delil olan gündüzü -Rabbinizin bol nimetini aramanız, yılların sayısını ve hesabım bilmeniz için- aydınlık kıldık. Her şeyi uzun uzadıya açıkladık.Rabbiniz bol nimetinden elde edesiniz diye, denizde gemileri sizin için yüzdürür. O, size merhamet eder.And olsun ki, biz insanoğullannı şerefli kıldık, onların karada ve denizde gezmesini sağladık, temiz şeylerle 101 Fatır: 35/ 3-9-11-13-37-38-41.102 Meryem: 19/67.103 Taha: 20/ 49-51-53.104 Vakıa: 56/ 57-59-71-75-80.105 Şuara: 26/ 7-8.106 Neml: 27/ 60-61-86-88.107 Kasas: 28/ 68-71-73.

onları rızıklandırdık, yaratıklarımızın pek çoğundan üstün kıldık.Ey Muhammed! Sana ruh'un ne olduğunu soruyorlar, de ki: “Ruh, Rabbimin buyruğundan ibarettir. Bu hususta size pek az bilgi verilmiştir.”108

“Güneşi ışıklı ve ayı nurlu yapan; yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için aya konak yerleri düzenleyen O'dur. Allah bunları ancak gerçeğe göre yaratmıştır; bilen millete ayetleri uzun uzadıya açıklıyor.Gece ile gündüzün birbiri ardınca gelmesinde, Allah'ın göklerde ve yerde yarattıklarında, O'na karşı gelmekten sakınan kimseler için ayetler vardır.Ey Muhammed! De ki: “Gökten ve yerden size rızk veren kimdir? Kulak ve gözlerin hükümranı kimdir? Diriyi Ölüden çıkaran, ölüyü de diriden çıkaran kimdir? Her işi düzenleyen kimdir?” onlar, “Allah' tır!” diyecekler. “O halde O'na karşı gelmekten sakınmaz mısınız?” de.İşte gerçek Rabbiniz Allah budur. Gerçeğin dışında sadece sapıklık vardır. Öyleyse nasıl yüz çevirirsiniz?De ki: “Koştuğunuz ortaklardan, önce yaratan sonra bunu tekrar eden var mıdır?” De ki: “Allah önce yaratır, sonra bunu tekrar eder. Nasıl da uydurursunuz!”De ki: “Koştuğunuz ortaklardan gerçeğe eriştiren var mıdır?” De ki: “Ama Allah gerçeğe eriştirir. Gerçeğe eriştiren mi, yoksa götürülmeden gitmeyen mi uyulmağa daha layıktır. Ne biçim hüküm veriyorsunuz?”Onların çoğu zanna kapılırlar; gerçekte ise zan, hakikat karşısında bir şey ifade etmez. Allah, yaptıklarını şüphesiz bilir.Size geceyi dinlenesiniz diye karanlık ve gündüzü çalışasınız diye aydınlık olarak yaratan Allah'tır. Kulak veren millet için bunlarda ayetler vardır.“Göklerde ve yerde olana bakın” de. İnanmayan bir millete ayetler ve uyarmalar fayda vermez.”109

“And olsun ki, insana nimetimizi tattırır sonra onu ondan sıyırırsak, o şüphesiz umutsuzluğa düşen bir nanköre döner.”110

“Göklerde ve yerde nice belgeler vardır ki, yanlarından yüzlerini çevirerek geçerler.”111

“Yeri yaydık, oraya sabit dağlar yerleştirdik, orada her şeyi bir ölçüye göre bitirdik.Orada sizin ve rızık veremeyeceğiniz kimseler için geçimlikler meydana getirdik.Hazinesi bizim katımızda olmayan hiç bir şey yoktur. Biz onu ancak belli bir ölçüye göre indiririz.Rüzgarları aşılayıcı olarak gönderdik de yukarıdan su indirdik ve sizi onunla suladık. Yoksa siz onu toplayamazdınız.And olsun ki, insanı balçıktan, işlenebilen kara topraktan yarattık.Biz, gökleri, yeri ve her ikisi arasında bulunanları gereğince yarattık.”112

“Hamd, gökleri ve yeri yaratan, karanlıkları ve aydınlığı vareden Allah'a mahsustur. Öyle iken, inkar edenler Rablerine başkalarım eşit tutuyorlar.O, sizi çamurdan yaratan, sonra size bir ecel tayin edendir. Belirli bir ecel O'nun katındadır; sonra bir de şüphe edersiniz.Yerde yürüyen hayvanlar ve kanatlarıyla uçan kuşlar da ancak sizin gibi birer toplulukturlar. Kitapta biz hiç bir şeyi eksik bırakmadık; onlar sonra Rablerine döneceklerdir.Yakînen bilenlerden olması için İbrahim'e göklerin ve yerin hükümranlığını şöylece gösteriyorduk.Gece basınca bir yıldız görmüştü, “İşte bu benim Rabbim” dedi; yıldız batınca, “batanları sevmem” dedi.Ay'ı doğarken görünce, “İşte bu benim Rabbim” dedi, batınca, “Rabbim beni doğruya eriştirmeseydi and olsun ki, sapıklardan olurdum” dedi.Güneşi doğarken görünce, “İşte bu benim Rabbim, bu daha büyük” dedi; batınca, “Ey milletim! Doğrusu ben ortak koştuklarınızdan uzağım” dedi.Taneyi ve çekirdeği yaran şüphesiz Allah'tır; ölüden diriyi ve diriden ölüyü çıkarır. İşte Allah budur, nasıl yüz çevirirsiniz?Tanyerini ağartan, geceyi dinlenme zamanı, güneş ve ayı vakit ölçüsü kılandır. Bu, güçlü olanın, bilenin nizamıdır.O, yıldızları kara ve denizin karanlıklarında yol bulaşınız diye sizin için varedendir. Bilen millet için ayetleri uzun uzadıya açıkladık, O, sizi bir tek nefisten, babaların sulbünde kararlaşmış ve anaların rahminde kararlaşmakta olarak yaratmıştır. Anlayan millet için ayetleri uzun uzadıya açıkladık.İşte Rabbimiz, Allah budur. O'ndan- başka Tanrı yoktur, her şeyin yaratanıdır. Öyleyse O'na kulluk edin; O her şeye de vekildir.Gözler O'nu görmez, O bütün gözleri görür. O latiftir, haberdardır.Çardaklı ve çardaksız bağları inşa eden Allah'tır. Tatları çeşitli ekin ve hurmalar, zeytin ve narı -birbirine benzer ve benzemez şekilde- yaratan O'dur. Ürün verdiği zaman ürününden yiyin, biçildiği gün de hakkını verin, israf etmeyin, çünkü Allah müsrifleri sevmez.108 İsra: 17/ 12-66-70-85.109 Yunus: 10/ 5-6-31-32-34-36-67-101.110 Hud: 11/ 9.111 Yusuf: 12/ 105.112 Hicr: 15/ 19-22-26-85.

Develeri de yük ve kesim hayvanı olarak yaratan Allah'tır. Allah'ın size verdiği rızıktan yiyin, şeytana ayak uydurmayın, o size apaçık bir düşmandır.”113

“Ey Muhammed! Allah'a eş koşanlara sor: Kendilerini yaratmak mı daha zordur, yoksa bizim yarattığımız gökleri yaratmak mı? Aslında biz kendilerini özlü çamurdan yaratmışızdır.”114

“Allah gökleri -gördüğünüz gibi- direksiz yaratmış, sizi sallar diye yeryüzüne sabit dağlar koymuş; orada her türlü canlıyı yaymıştır. Gökten su indirip orada her hoş çiftten yetiştirmişizdir.İşte bu Allah'ın yaratışıdır. O'ndan başkasının ne yarattığını bana gösterin. Hayır; gösteremezler, zalimler apaçık sapıklık içindedir.Allah'ın göklerde olanları da yerde olanları da buyruğunuz altına verdiğini, nimetlerini açık ve gizli olarak size bolca ihsan ettiğini görmez misiniz? İnsanlardan, Allah hakkında hiç bir bilgisi olmadan, doğruluk rehberi ve nurlandıncı kitap bulunmadan tartışanlar vardır.Eğer yeryüzündeki ağaçlar kalem olsa, denizler mürekkep olsa ve -yedi misli deniz de yedekte bulunsa da yazılsa- yine de Allah'ın sözleri bitmezdi. Doğrusu Allah güçlüdür, Hakimdir.Allah'ın geceyi gündüze ve gündüzü geceye kattığım, her biri belirli bir süreye doğru hareket edecek olan güneşi ve ay'ı buyruk altında tuttuğunu; Allah'ın, yaptıklarınızdan haberdar olduğunu bilmez misiniz?Bu, Allah'ın hak olmasından ve O'ndan başka taptıklarının batıl olmasındandır. Doğrusu Allah yücelerin yücesidir.Gemilerin denizde Allah'ın lütfuyle yürüdüğünü görmez misin? Allah böylece size varlığının delillerini gösterir. Bunlarda, pek sabırlı ve çok şükreden kimselerin hepsine dersler vardır.”115

“Kendilerine ilim verilenler, sana Rabbinden indirilenin hak olduğunu, güçlü ve hamde layık olanın yolunu gösterdiğini bilirler.”116

“Gökleri ve yeri gerçekten yaratan O'dur. Geceyi gündüze dolar, gündüzü geceye dolar. Her biri belirli bir süreye kadar yörüngelerinde yürüyen güneş ve ay'ı buyruk altında tutar. Dikkat edin, güçlü olan, çok bağışlayan O'dur.Sizi bir tek nefisten yaratmış, sonra ondan eşini varetmiştir; sizin için hayvanlardan sekiz çift meydana getirmiştir; sizi annelerinizin karınlarında üç türlü karanlık içinde yaratılıştan yaratılışa geçirerek yaratmıştır; işte bu Rabbiniz olan Allah'tır. Hükümranlık O'nundur,O'ndan başka Tanrı yoktur. Öyleyken nasıl olur da O'nu bırakıp başkalarına yönelirsiniz?Allah'ın gökten bir su indirip, onu yerdeki kaynaklara yerleştiren, sonra onunla türlü türlü ekinler yetiştiren olduğunu görmez misin? Sonra onları kurutur -ki sen de onları sapsarı görürsün- sonra da çer-çöpe çevirir. Şüphesiz bunlarda, akıl sahiplen için öğüt vardır.Allah her şeyin yaratanıdır, O her şeye Vekîl'dir.Göklerin ve yerin kilitlen O'nundur. Allah'ın ayetlerini inkar edenler, işte onlar hüsrandadırlar.De ki: “Ey cahiller! Bana, Allah'tan başkasına kulluk etmemi mi emredersiniz?”117

“Size mucizelerini gösteren, size gökten rızık indiren O'dur. Allah'a yönelenden başkası ibret almaz.Size, geceyi dinlenesiniz diye karanlık ve gündüzü çalışasımz diye aydınlık olarak yaratan Allah'tır. Doğrusu Allah insanlara karşı lütufkardır, ama insanların çoğu şükretmezler.İşte her şeyin yaratıcısı olan Rabbin Allah budur. O'ndan başka Tanrı yoktur. Nasıl atlatılıp döndürülürsünüz?Allah'ın ayetlerini bilerek inkar edenler böylece döndürülüyorlardı.Sizi topraktan, sonra nutfeden, sonra kan pıhtısından yaratan; sonra erginlik çağına ulaşmanız, sonra da yaşlanmanız için sizi bebek olarak dünyaya çıkaran O'dur. Kiminiz daha önce öldürülür kiminiz de, belirtilmiş bir süreye ulaşırsınız. Belki artık düşünürsünüz.Dirilten, öldüren O'dur. Bir şeye karar verirse “Ol” der ve dediği olur.Binek olarak kullanmanız ve yemeniz için hayvanları sizin için yaratan Allah'tır.Onlarda sizin için daha nice faydalar vardır; gönüllerinizdeki arzulara, onlara binerek ulaşırsınız. Onlarla ve gemilerle taşınırsınız.Allah size delillerini gösteriyor. Allah'ın delillerinden hangisini inkar edersiniz?”118

“Gerçeği anlamalarına kadar varlığımızın belgelerini onlara hem dış dünyada ve hem de kendi içlerinde göstereceğiz. Kabbinin her şeye şahit olması yetmez mi?”119

“Rabbin Musa'ya: “Haksızlık eden millete, Firavun'un milletine git” diye nida etmişti. “Haksızlıktan sakınmazlar mı?”Firavun: “Benden başkasını Tanrı edinirsen, and olsun ki, seni zindanhk ederim” dedi.

113 En’am: 6/ 1-2-38-75-78-95-98-102-103-141-142.114 Secde: 37/ 11.115 Lokman: 31/ 10-11-20, 27-29-30-31.116 Sebe: 34/6.117 Zümer: 39/ 5-6-21-62-64.118 Gafir: 40/ 13-61-63-67-68-79-80-81.119 Fussilet: 41/ 53.

Bunun üzerine Mûsa değneğini attı, besbelli bir yılan oluverdi. Elİnİ çıkardı, bakanlara bembeyaz göründü.”120

“Ey Muhammed! And olsun ki onlara: “Gökleri ve yeri kim yarattı?” diye sorsan, “Onları güçlü olan, her şeyi bilen yaratmıştır” derler.O, size yeri beşik kılmış ve orada, doğru gidesiniz diye yollar va-retmiştir.O, suyu gökten bir ölçüye göre indirir. Biz onunla ölü memleketi diriltiriz. Ey inkarcılar1. İşte siz de böyle diriltileceksiniz.Bütün canlı cinslerini yaratan O'dur. Gemiler ve hayvanlardan üzerlerine oturasınız diye size binekler varetmiştir. Bunlar, üzerlerine oturunca Rabbinizin nimetini anarak, “bunları buyruğumuza veren ne yücedir; zaten bizim takatimiz bunlara yetmezdi.” 121

“Göklerin ve yerin yaratılmasında, inananlara dersler vardır.”Ey insanlar! Sizin yaratılmanızda ve canlıların yeryüzünde yayılmasında, kesin olarak inanan kimseler için dersler vardır.Gece ile gündüzün birbiri ardından gelmesinde, gökten, Allah'ın rızık vermek için yağmur indirip, yeri onunla, ölümünden sonra diriltmesinde, rüzgarları yönetmesinde, akleden kimseler için dersler vardır.Ey Muhammed! İşte sana gerçek olarak anlattığımız bunlar, Allah'ın varlığının delilleridir. Artık Allah'tan ve O'nun delillerinden sonra hangi söze inanırlar?Emri gereğince denizde yüzmek üzere gemileri, lütfedip verdiği rızkı aramanız için denizi buyruğunuz altına veren Allah'tır, belki artık şükredersiniz.Göklerde olanları, yerde olanlar, hepsini sizin buyruğunuz altına vermiştir. Doğrusu bunlarda, düşünen kimseler için dersler vardır.”122

“Biz, gökleri, yeri ve ikisinin arasında bulunanları, ancak gerçek üzere ve belirli bir süre için yarattık; inkar edenler, uyarıldıkları şeylerden yüz çevirmektedirler.Ey Muhammed! De ki: “Allah'ı bırakıp taptığınız şeyleri görüyor musunuz? Yeryüzünde ne yaratmışlar bana göstersenize! Yoksa Allah'la ortakları göklerde midir? Eğer doğru sözlü iseniz, size indirilmiş bir kitap veya intikal etmiş bir bilgi kalıntısı varsa bana getirin.”123

“Kesin olarak inananlara, yeryüzünde ve kendi içinde Allah'ın varlığına nice deliller vardır; görmez misiniz?Göğü, gücümüzle biz kurduk; şüphesiz biz geniş kudret sahibiyiz.Yeryüzünü biz yaydık; ne güzel yaymışızdır!İbret alasınız diye her şeyi çift çift yaratmışızdır.”124

“Bu insanlar, devenin nasıl yaratıldığına, göğün nasıl yükseltildiğine, dağların nasıl dikildiğine, yerin nasıl yayıldığına bir bakmazlar mı?”125

“Kendisiyle konuştuğu arkadaşı ona: “Seni topraktan, sonra nutfeden yaratan, sonunda da seni insan kılığına koyanı mı inkar ediyorsun? Ama O, benim Rabbim olan Allah'tır. Rabbime kimseyi ortak koşmam.”De ki: “Rabbimin sözlerini yazmak için denizler mürekkep olsa ve bir o kadarım da katsak, Rabbimin sözleri tükenmeden denizler tükenirdi.” 126

“Gökleri ve yeri gereğince yaratmıştır. Onların eş koştukları şeylerden yücedir.İnsanı nutfeden yaratmıştır. Öyleyken nasıl da açıkça karşı koymaktadır.Hayvanları da yaratmıştır. Onlarda sizi ısıtacak şeyler ve birçok faydalar vardır. Onların etlerini de yersiniz.Onlar getirirken de, gönderirken de zevk alırsınız.Kendi kendinize zor varacağınız memleketlere, yüklerinizi taşırlar. Doğrusu Rabbiniz şefkatlidir, merhametlidir.Taze et yemeniz, giydiğiniz süsleri edinmeniz ve Allah'ın bol metinden faydalanmanız için denize -ki gemilerin onu yara yara gittiğini görürsün- boyun eğdiren de O'dur. Artık belki şükredersiniz.Yeryüzünde, sarsûmayasınız diye sabit dağlar, nehirler ve belki yolunuzu bulursunuz diye yollar ve işaretler meydana getirmiştir. Onlar yıldızlarla da yollarını bulurlar.Hiç yaratan yaratamayana benzer mi? İbret almaz mısınız?Allah'ın verdiği nimetleri sayacak olsanız bitiremezsiniz; doğrusu Allah bağışlar, merhamet eder.Allah, gizlediklerinizi de açığa vurduklarınızı da bilir.Bir şeyin olmasını istediğimiz zaman sözümüz sadece “Ol”, dememizdir ve hemen olur.Allah gökten su indirir ve ölümünden sonra yeryüzünü diriltir. Kulak veren kimseler için bunda ibret vardır.Hayvanlarda da size ibretler vardır. Kannhmndaki medfûat ile kan arasından size halis ve içimi kolay süt içiririz.Hurma ağaçlarının meyvelerinden ve üzümlerden şerbet, şıra ve güzel rızık elde edersiniz. Düşünen millet için bunda ibret vardır.120 Şura: 42/ 10-11-29-32-33.121 Zuhruf: 43/ 9-14.122 Casiye: 45/ 3-6-12-13.123 Ahkaf: 46/ 3-4.124 Zariyat: 51/ 20-21-47-49.125 Gaşiye: 88/ 17-20.126 Kehf: 18/ 37-109.

Rabbin balansına: “Dağlarda, ağaçlarda ve hazırlanmış kovanlarda yuva edin; sonra her çeşit üründen ye; sonra da Rabbinin işlemen için gösterdiği yollardan yürü” diye öğretti. Karınlarından insanlara şifa olan çeşitli bal çıkar. Düşünen bir millet için bunda ibret vardır.Allah size evlerinizi dinlenme yeri kıldı. Hayvanların derilerinden, yolculukta ve ikamet zamanlarınızda kolayca taşıyacağınız evler; yün, tüy ve kıllarından bir süre kullanacağınız giyimlikler ve geçimlikler varetmiştir.Allah yarattıklarından size gölgeler yapmış, dağlarda sığınacağınız barınaklar varetmiş, sizi sıcaktan koruyacak elbiseler, harpte sizi koruyacak zırhlar vermiştir. Size olan nimetini müslüman olasınız diye işte bu şekilde tamamlamaktadır.”127

“Onların peygamberleri: “Gökleri ve yeri yaratan, günahlarınızı bağışlamak ve bir süreye kadar sizi ertelemeye çağıran Allah'tan mı şüphe ediyorsunuz?” dediler. Onlar da: “Siz de sadece bizim gibi birer insansınız; bizi babalarımızın taptıklarından alıkoymak istiyorsunuz. Öyleyse bize apaçık bir delil getirmelisiniz” dediler.Allah'ın, hoş bir sözü, kökü sağlam, dalları göğe doğru olan -Rabbinin izniyle her zaman meyve veren- hoş bir ağaca benzeterek nasıl misal verdiğini görmüyor musun? İnsanlar ibret alsın diye Allah onlara misal gösteriyor.Çirkin bir söz, yerden koparılmış, kökü olmayan kötü bir ağaca benzer.Gökleri ve yeri yaratan, yukardan indirdiği su ile size yiyecek olarak ürünler yetiştiren, emri gereğince denizde yüzmek üzere gemileri, nehirleri, daimî olarak yörüngelerinde yürüyen ay ve güneşi, geceyle gündüzü sizin buyruğunuza veren Allah'tır.”128

“İnkar edenler, gökler ve yer yapışıkken onlar ayırdığımızı ve bütün canlıları sudan meydana getirdiğimizi bilmezler mi? İnanmıyorlar mı?Yeryüzüne, insanlar sarsılmasın diye sabit dağlar yerleştirdik; doğru gitsinler diye geniş yollar varettîk.Göğü karışıklıktan korunmuş bir tavan kıldık, oysa onlar bundaki delillerden yüz çeviriyorlar.Geceyi ve gündüzü, güneşi ve ay'ı yaratan O'dur. Her biri bir yörüngede yürür.”129

“And olsun ki, insanı süzme çamurdan yarattık. Sonra onu nutfe halinde sağlam bir yere yerleştirdik.Sonra nutfeyi donmuş kana çevirdik, donmuş kanı bir çiğnemlik et yaptık, bir çiğnemlik etten kemikler yarattık, kemiklere de et giydirdik. Sonra onu başka bir yaratık yaptık. Yaratanların en güzeli olan Allah ne büyüktür.Sizler, bütün bunlardan sonra ölürsünüz. Şüphesiz kıyamet günü tekrar diriltilirsiniz.And olsun ki, üstünüzde yedi tabaka yarattık. Biz, yarattığımızdan habersiz değiliz.Gökten suyu ölçüyle indirdik de, onu yerde dindirdik. Şüphesiz onu gidermeğe de kadiriz.Onunla, içinde, yediğiniz birçok meyveler bulunan hurmalık ve üzüm bağlan, Tûri Sina'da yetişen, yiyenlere yağ ve katık veren zeytin ağacını varettik.Hayvanlarda size ders vardır; onlardan çıkan sütten size içiririz; onlarda daha birçok menfaatiniz vardır. Onlardan yersiniz.Oysa, sizin için kulaklar, gözler ve kalpler vareden O'dur. Pek az şükrediyorsunuz.Sizi yerde yaratıp yayan O'dur ve O'na döndürüleceksiniz.Dirilten de, öldüren de O'dur. Gece ile gündüzün birbiri ardından gitmesi de O'nun emrine bağlıdır. Düşünmez misiniz? ”130

“Yarattığı her şeyi güzel yaratan, insanı başlangıçta çamurdan yaratan, sonra onun soyunu, bayağı bir suyun Özünden yapan, sonra onu şekillendirip ruhundan ona üfleyen Allah'tır. Size kulaklar, gözler, kalbler verilmiştir. Öyleyken, pek az şükrediyorsunuz.”131

“Onlar, yaratan olmaksızın mı yaratıldılar, yoksa yaratanlar kendileri midir?Yoksa gökleri ve yeri kendileri mi yarattılar? Hayır; Allah'a kesin olarak inanmıyorlar.”132

Hükümranlık elinde olan Allah yücedir ve O her şeye kadirdir.Hanginizin daha iyi iş işlediğini belirtmek için, Ölümü ve dirimi yaratan O'dur. O, güçlüdür, bağışlayandır.Gökleri yedi kat üzerine yaratan O'dur. Rahman'ın bu yaratmasında bir düzensizlik bulamazsın. Gözünü bir çevir bak, bir aksaklık görebilir misin?Yeryüzünü, sizin için boyun eğdiren O'dur; Öyleyse yerin sırtlarında dolaşın, Allah'ın verdiği nzıktan yiyin; sonunda dönüş O'nadır.Üzerlerinde kanat çırpan dizi dizi kuşları görmezler mi? Onları havada Rahman olan Allah'tan başkası tutmuyor; doğrusu O, her şeyi görendir.Ey Muhammedi De ki: “Sizi yaratan sizin için, kulaklar, gözler ve kalpler vareden O'dur. Ne az şükrediyorsunuz?”De ki: “Suyunuz yere batarsa, söyleyin, size kim temiz bir su kaynağı getirebilir?”133

127 Nahl: 16/ 3-7-14-19-40-65-69- 80-81.128 İbrahim: 14/ 10-24-26-32-33.129 Enbiya: 21/ 30-33.130 Mü’minun: 23/ 12-21-78-1131 Secde: 32/ 7-9.132 Tur: 52/ 35-36.133 Mülk: 67/ 1-3-15-19-23-30.

Görebildikleriniz ve göremedikleriniz üzerine yemin ederim ki, Kur'an şerefli bir elçinin getirdiği sözdür.”134

“Doğuların ve batıların Rabbine yemin ederim ki, onların yerine daha iyilerini getirmeğe bizim gücümüz yeter ve kimse de önümüze geçemez,”135

“Yeryüzünü bir beşik, dağları da onun için birer direk kılmadık mı?Sizi çift çift yarattık; uykunuzu dinlenme vakti kıldık; geceyi bir örtü yaptık; gündüzü çalışma vakti kıldık; üstünüze yedi kat sağlam gök bina ettik; parlak ışık veren güneşi varettik;taneler, bitkiler, ağaçlar, sarmaş dolaş bahçeler yetiştirmek için, yoğunlaşmış bulutlardan bol yağmur yağdırdık.”136

“Ey inkarcılar! Sizi yaratmak mı daha zordur, yoksa göğü yaratmak mı? Ki onu Allah bina edip yükseltmiş ve ona şekil vermiştir.Gecesini karanlık yapmış, gündüzünü aydınlatmıştır. Ardından yeri düzenlemiştir.Suyunu ondan çıkarmış ve otlak yer meydana getirmiştir.”137 “Ey insanoğlu! Seni yaratıp sonra şekil veren, düzenleyen, mütenasip kılan, istediği şekilde seni terkip eden, çok cömert olan Rabbine karşı seni aldatan nedir?”138

“Kendi kendilerine, Allah'ın gökleri, yeri ve ikisinin arasında bulunanları, gerçek olarak ve belirli bir süre için yarattığını düşünmezler mi? Doğrusu insanların çoğu, Rablerine kavuşacaklarını inkar ederler.Akşamlarken ve sabahlarken, öğle ve ikindi vaktinde Allah'ı -ki göklerde ve yerde hamd O'na mahsustur- teşbih edin, namaz kılın.O, ölüden diri çıkarır, diriden ölü çıkarır; yeryüzünü ölümünden sonra ö canlandırır. Ey insanlar! İşte siz de böylece diriltileceksiniz.Sizi topraktan yaratması O'nun varlığının belgelerindendir. Sonra hemen birer insan olup yeryüzüne yayılırsınız.İçinizden, kendileriyle huzura kavuşacağınız eşler yaratıp, aranızda muhabbet ve rahmet varetmesi, O'nun varlığının belgelerindendir. Bunlarda, düşünen millet için dersler vardır.Gökleri ve yeri yaratması, dillerinizin ve renklerinizin değişik olması, O'nun varlığının belgelerindendir. Doğrusu bunlarda, bilenler için dersler vardır.Geceleyin uyumanız, gündüz de lütfundan rızık aramanız O'nun varlığının belgelerindendir. Bunlarda kulak veren millet için dersler vardır.Rüzgarları müjdeciler olarak göndermesi, size rahmetini tattırması, buyruğu ile gemilerin yürümesi, lütfundan rızık istemeniz, O'nun varlığının belgelerindendir. Belki şükredersiniz.Rüzgarları gönderip bulutlan yürüten, onlar gökte, dilediği gibi yayan ve kısım kısım yığan Allah'tır. Artık sen de aralarından yağmurun çıktığını görürsün. Allah'ın, kullarından dilediğine verdiği yağmurla, daha önceden kendilerine yağmur indirmesinden ümitlerini kesmiş oldukları için onlar seviniverirler.Allah'ın rahmetinin belirtilerine bir bak; yeryüzünü ölümünden sonra nasıl diriltiyor? Şüphesiz ölüleri O diriltir, O her şeye kadirdir.”139

“İnsanlardan: “Allah'a inandık” diyenler vardır; ama Allah uğrunda bir ezaya uğratılınca, insanların ezasını Allah'ın azabı gibi tutar. Rabbinizden bir yardım gelecek olursa, and olsun ki, “Doğrusu biz sizinle beraberdik” derler. Allah, herkesin kalbinde olanları en iyi bilen değil midir?De ki: “Yeryüzünde dolaşın; Allah'ın yaratmaya nasıl başladığını bir görün. İşte Allah aynı şekilde ahiret yaratmasını da yapacaktır. Doğrusu Allah her şeye kadirdir. Dilediğine azap eder, dilediğine merhamet eder. O'na çevrileceksiniz.”Allah'tan başka dostlar edinenlerin durumu, kendine yuva yapan örümceğin durumu gibidir. Evlerin en dayanıksızı ise şüphesiz Örümceğin yuvasıdır. Keşke bilseler.Doğrusu Allah, kendini bırakıp da yalvardıktan şeyi bilir. O güçlüdür, Hakimdir.Biz bu misalleri insanlara veriyoruz, onları ancak bilenler anlayabilir.And olsun ki, onlara: “Gökleri ve yeri yaratan, güneşi, ay'ı buyruğu altında tutan kimdir?” diye sorarsan, şüphesiz “Allah'tır” derler. Öyleyse niçin aldatılıp döndürülüyorlar?And olsun ki onlara: “Gökten su indirip onunla, ölümünden sonra yeri dirilten kimdir?” diye sorarsan, şüphesiz, “Allah'tır” derler. De ki: “Övünmek Allah içindir,” fakat çoğu bunu akletmezler.”140

“Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz ki, böylece O'na karşı gelmekten korunmuş olabilesiniz.O, yeryüzünü size bir döşek ve göğü de bir bina kıldı. Gökten su indirip onunla size rızık olmak üzere ürünler meydana getirdi; artık Allah'a, bile bile eş koşmayın.

134 Hakka: 69/ 38-40.135 Mearic: 70/ 40-41.136 Nebe: 78/ 6-16.137 Naziat: 79/ 27-31.138 İnfitar: 82/ 6-8.139 Rum: 30/ 7-17-23-46-48-50.140 Ankebut: 29/ 10-20-21-41-43-61-63.

Ölü idiniz sizleri diriltti, sonra öldürecek sonra tekrar diriltecek ve sonunda O'na döneceksiniz; öyleyken Allah'ı nasıl inkar edersiniz?Yerde olanların hepsini sizin için yaratan O'dur. Sonra göğe doğru yönelerek yedi gök olarak onları düzenlemiştir. O her şeyi bilir.Gökleri ve yeri yoktan var eden Allah'tır. O, bir işin olmasını dilerse, ona ancak “ol” der ve olur.Göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri ardınca geçmesinde, insanlara yararlı şeylerle denizde süzülen gemilerde, Allah'ın gökten indirip onunla ölümünden sonra yeri dirilttiği suda, her türlü canlıyı orada yaymasında, rüzgarları ve yeri gök arasında emre amade duran bulutları döndürmesinde, düşünen kimseler için deliller vardır.İnkar edenlerin durumu, çağırma ve seslenmeden başkasını işitmeyerek bağıranın durumu gibidir. Sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler, bu yüzden akledemezler.Ey Muhammedi Sana hilal halindeki ayları sorarlar. De ki: “Onlar insanların ve haccın vakitlerinin ölçüsüdür.” Evlere arkalarından girmeniz iyi değildir; iyi kimse kötülükten sakınan kimsedir. Evlere kapılarından girin; Allah'tan sakının ki başarıya eresiniz.”141

“Ana rahminde sizi dilediği gibi şekillendiren O'dur. O'ndan başka Tanrı yoktur, güçlüdür, Hakimdir.Sana kitabı indiren O'dur. O'nda kitabın temeli olan kesin anlamlı ayetler vardır, diğerleri de çeşitli anlamlıdırlar. Kalblerinde eğrilik olan kimseler, fitne çıkarmak, kendilerine göre yorumlamak için onların çeşitli anlamlı olanlarına uyarlar. Oysa onların yorumunu ancak Allah bilir. İlimde derinleşmiş olanlar: “Ona inandık, hepsi Rabbimizin katındandır” derler. Bunu ancak akıl sahipleri düşünebilirler.Allah, melekler ve adaleti yerine getiren ilim sahipleri O'ndan başka Tanrı olmadığına şahitlik etmişlerdir. O'ndan başka Tanrı yoktur, O, güçlüdür, Hakimdir.Ey Muhammed, de ki: “Mülkün sahibi olan Allah'ım, mülkü dilediğine verirsin, dilediğinden çekip alırsın; dilediğini değerlendirir, dilediğini alçaltırsın; iyilik elindedir. Doğrusu sen, her şeye kadirsin.“Geceyi gündüze, gündüzü geceye geçirirsin; ölüden diri, diriden ölü çıkarırsın, dilediğini hesapsız rızıklandırırsın.”Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelmesinde akıl sahiplerine şüphesiz deliller vardır.Onlar ayakta iken, otururken, yanları üstüne yatarken, Allah'ı anarlar, göklerin ve yerin yaratılışını düşünürler: Rabbimiz sen bunu boşuna yaratmadın, sen münezzehsin. Bizi ateşin azabından koru.”142

“Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan, ondan eşini vareden ve ikisinden pek çok erkek ve kadın meydana getiren Rabbinize hürmetsizlikten sakının. Kendisi adına birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah'ın ve akrabanın haklarına riayet ediniz. Allah şüphesiz hepinizi görüp gözetmektedir.”143

“Geceyi gündüze katar, gündüzü geceye katar; O kalplerde olanı bilendir.Allah'ın, yeryüzünü Ölümünden sonra dirilttiğini bilin; size, akledesiniz diye açık açık deliller anlattık.”144

“Ey insanlar! Gökleri, gördüğünüz gibi, direksiz yükselten, sonra arşa hükmeden, her biri belli bir süreye kadar hareket eden güneş ve ay'ı buyruğu altına olan, işleri yürüten, Rabbinizle karşılayacağınıza kesin olarak inanmanız için ayetleri uzun uzun açıklayan Allah'tır.Yeri düzenleyen, orada dağlar, nehirler vareden, her türlü üründen çift çift yetiştiren, gündüzü geceyle bürüyen de O'dur. Bunlarda, düşünen kimseler için ibretler vardır.Yeryüzünde, hepsi de aynı su ile sulanan birbirine komşu toprak parçaları, üzüm bağları, ekinler, tek ve çift köklü hurma ağaçları vardır. Fakat onları lezzetçe birbirinden farklı kılmışızdır. Düşünen kimseler için bunda ibretler vardır.Korku ve ümide düşürmek için size şimşeği gösteren, yağmurla yüklü bulutlar meydana getiren O'dur.De ki: “Gökleri ve yerin Rabbi kimdir? “ “Allah'tır” de. “O'nu bırakıp, kendilerine bir fayda ve zararı olmayan dostlar mı edindiniz?” de. “Kör ile gören bir olur mu? Veya karanlıkla aydınlık bir midir?” de. Yoksa Allah'a, Allah gibi yaratması olan ortaklar buldular da, yaratmaları birbirine mi benzettiler? De ki: “Her şeyi yaratan Allah'tır. O, her şeye üstün gelen tek Tanrıdır.” 145

“Rahman olan Allah Kur'an'ı öğretti; İnsanı yarattı, ona konuşmayı öğretti. Güneş ve ayın hareketleri bir hesaba göredir.”146

“İnsanoğlu, bahse değer bir şey olana kadar, şüphesiz, uzun bir zaman geçmiştir.Biz insanı katışık bir nutfeden yaratmıştzdır; onu deneriz; bu yüzden, onun işitmesini ve görmesini sağlamışızdır.”147

141 Bakara: 2/ 21-22-28-29-117-164-171-189.142 Al-i İmran: 3/ 6-7-18-26-27-190-191.143 Nisa: 4/ 58.144 Hadid: 57/ 6-17.145 Rad: 13/ 2-4-12-16.146 Rahman: 55/ 1-5.147 İnsan: 76/ 1-2.

“Kadınların iddet süreleri biteceğinde, onları ya uygun şekilde alıkoyun, ya da uygun bir şekilde onlardan ayrılın; içinizden de İki adil şahit getirin; şahitliği Allah için yapın; işte bu, Allah'a ve ahiret gününe inanan kimseye verilen öğüttür. Allah, kendisine karşı gelmekten sakınan kimseye kurtuluş yolu sağlar, ona beklemediği yerden rızık verir. Allah'a güvenen kimseye O yeter. Allah, buyruğunu yerine getirendir. Allah her şey için bir ölçü varetmiştir.”148

“Göklerde ve yerde olan kimselerin, sıra sıra uçan kuşların Allah'ı tesbih ettiğini görmez misin? Her biri kendi niyaz ve teşbihini bilir. Allah, onların yaptıklarını bilendir.Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah'ındır. Dönüş Allah'adır.Bilmez misiniz ki, Allah bulutları sürer, sonra onları bir araya getirip, sonra üst üste yığar, san de onların arasından yağmur yağdığını görürsün. Gökten, içinde dolu bulunan dağlar gibi bulutlar indirir, dilediğini ona uğratır, dilediğinden da uzak tutar. Bu bulutların şimşeğinin parıltısı nerdeyse gözleri alır!Allah geceyi gündüze, gündüzü geceye kalbeder. Doğrusu, görebilenler için bunda ibretler vardır.”149

“Ey insanlar! Öldükten sonra tekrar dirilmekten şüphede iseniz bilin ki, ne olduğunuzu size açıklamak için, biz sizi topraktan, sonra nutfeden, sonra pıhtılaşmış kandan, sonra da hilkati belli belirsiz bir çiğnem etten yaratmışızdır. Dilediğimizi belli bir süreye kadar rahimlerde tutarız; sonra sizi çocuk olarak çıkartırız, böylece yetişip erginlik çağma varırsınız. Kiminiz öldürülür, kiminiz de ömrünün en fena zamanına ulaştırılır ki, bilirken bir şey bilmez olur. Yeryüzünü görürsün ki, kupkurudur; fakat biz ona su indirdiğiniz zaman harekete geçer, kabarır, her güzel bitkiden çift çift yetiştirir.Bunlar, yalnız Allah'ın gerçek olduğuna, ölüleri, dirilttiğini, gücünün her şeye, şüphe götürmeyen kıyamet saatinin geleceğini, Allah'ın kabirlerde olanı kaldıracağını gösterir.İnsanlar içinde Allah'a bir yar kenarındaymış gibi kulluk edenler vardır. Ona bir iyilik gelirse yatışır, başına bir bela gelirse yüzüstü döner. Dünyayı da ahireti de kaybeder. İşte apaçık kayıp budur.Yeryüzünde dolaşmıyorlar mı ki, orada olanları akledecek kalbleri işitecek kulakları olsun. Ama yalnız gözler kör olmaz, fakat göğüslerde olan kalbler de körleşir.Bu böyledir; kim kendisine verilen kadar ceza verirse ve kendisine yine de saldırüırsa, Allah ona and olsun ki yardım edecektir. Allah şüphesiz, affeder ve bağışlar.Böyledir; Allah geceyi gündüze katar, gündüzü de geceye katar ve Allah şüphesiz işitir ve görür.Keza, hak yalnız Allah'tır; O'nu bırakıp taptıkları sadece batıldır. Doğrusu Allah yücelerin yücesidir.Allah'ın gökten indirdiği su ile yerin yemyeşil olduğunu görmez misin? Doğrusu Allah latiftir, haberdardır.Göklerde olanlar yerde olanlar O'nundur. Doğrusu Allah müstağnidir, övülmeğe layık olandır.Allah'ın yerde olanları ve emriyle denizlerde yürüyen gemileri buyruğunuz altına vermiş olduğunu; buyruğu olmaksızın yere düşmemesi için göğü O'nun tuttuğunu görmez misin? Doğrusu Allah insanlara karşı şefkatli ve merhametli olandır.Ey insanlar! Bir misal verilmektedir, şimdi onu dinleyin: Sizlerin Allah'ı bırakıp taptıklarınız bir araya gelseler, bir sinek bile yaratamayacaklardır. Sinek onlardan bir şey kapsa, onu kurtaramazlar; davalı da davacı da ne kadar güçsüz!Allah'ı gereği gibi değerlendirmediler. Doğrusu Allah kuvvetlidir, güçlüdür.”150

“Gökleri ve yeri gerektiği gibi yaratmıştır. Size şekil vermiş ve şeklinizi güzel yapmıştır, dönüş O'nadır.”151

Hayran devamla diyor ki:“Defterde yazılı ayetleri okuduktan sonra hocam Mevzun'a “Sizin için Cenabı Hakka ne kadar dua etsem azdır. Size çok minnettarım. Allah sizden razı olsun. Ömrüm boyunca, okuduğum Kur'an-ı Kerim'de sanki böyle ayetler yoktu. Çünkü biz Kur'an'ı, adet yerini bulsun diye, teberrüken okurmuşuz. Onu, düşünerek, manaları üzerinde durarak okumanın yerdiği, ilahî zevki şimdi anlamış bulunuyorum” dedim.Ebu'n-Nûr: “Bu ayetleri bir veya iki defa okumanız kafi değildir. Delalet ettikleri manalara ve Cenab-ı Hakkın yaratıklarına göre tasnif ederek okursanız, o zaman esas gaye ve hedefleri daha açık bir şekilde gözünüzün önünde canlanır. Ve her şeyde Allah'ın kudretini, ilmini, iradesini hatta hikmet ve sırlarını görürsünüz.Bununla beraber birçok yönlerdeki hikmetlere şamil olmaları dolayısıyla ayetlerden bazılarının tekrarında elbette fayda vardır.Şimdi kalk, okuduğun ayeti kerimeleri defterine yaz ve onları bir daha oku! Yarınki dersimizde oradan devam ederiz.”152

Onyedinci Yüzyıldan Bin Sene Önce

148 Talak: 65/ 2-3.149 Nur: 24/ 41-44.150 Hac: 22/ 5-7-11-46- 60-65-73-74.151 Tegabün: 64/ 3.152 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 301-339.

Hayran diyor ki:“O gece bütün vaktimi, hocamın okuttuğu ayeti kerimeleri yazmakla geçirdim. Tanyeri ağarmadan önce, çok tatlı duyguların tesiri altında hemen uyuya kalmışım. İhtiyar müezzinin:“Oğlum! İkindi oldu. Bu ne uykusudur? Bu kadar uyunur mu?” demesi üzerine uyandım. Fakat çok dağınık bir düşünce ve karışık fikirler içinde yatağımdan yorgun olarak kalktım. Ve ona:“Kapıyı sana kim açtı? Nasıl oldu bu? Beni neden sabah namazına kaldırmadın?”dedim.İhtiyar müezzin:“Kapıyı üstadımız açtı. Sizi uyandırmamamı söyledi. Sabah namazını eda ettikten sonra beni bazı kitapları getirmem için Semerkant'a gönderdi. Bir ihtiyarın, kitapçıdan hoca Mevzun'u sorduğunu işittim. Kitapçı beni göstererek “Ona sorunuz” dedi. O zat, hocayla görüşmek istediğini söyledi.“Hocayla görüşmek çok zor kimseyi kabul etmez” dediysem de adam ısrar etti. Ben de hocamın yerini gösterdim ve kitapları vermek üzere sana geldim.Kitaplara şöyle bir göz attım. Fransızca yazılmışlardı. Arkadaşım müezzine dedim ki:“Ebu Muhammed! Bu kitaplar Fransızca... Ben bu lisanı bilmem.”Sözümü bitirir bitirmez hocamın kapıdan belirdiğim gördüm; içeri girerken:“Sen ilerde Fransızca okuyacak ve Fransızca'yı öğreneceksin. Bu dili bilmemen, senin için bir noksanlıktır.Çünkü sen din bilginlerindensin. İnsanları irşat konusunda kendisine düşen vazifeyi yapan bir alimsin.Asrımızda, ilim ve felsefe dili olan Fransızca'yı bilmeyen alim olabilir mi?” Hayran: “Ama hocam, ben kendi ana dilimi, bunun yanında Türkçe ve Arapça'yı biliyorum. Bu dillerde yazılmış ilim ki-tapları yok mudur?” Ebu'n-Nûr: “Bildiğin dillerde bu ilim serisi üzerinde kitap yazıldığından haberin yok mu? Sonra nedir sendeki bu kibir? Bizim dillerimizde bu gibi ilmî kitapların az olduğunu bilmiyor muydun? Yabancı dillerden çevrilen kitaplar, gayet az ve nadirdir. Sonra modern çağın ilimlerini esas kaynaklarından öğrenmek bizim için daha iyi değil midir?Böylece daha çabuk bir usulle, ilim elde etme kudretine sahip olmuyor muyuz? Çünkü yabancı dillerden kendi dilimize çevrilmiş ilmî eserler azdır. Hatta tercüme işi çok ağır bir tempo ile yürümektedir. Batıdaki gibi sür'atli çevirme, basma ve neşir kudretine sahip değiliz. Bu gibi küçük ve seri halde yazılmış ilmî eserlerden okuyarak sana ve herkese ilmi açıklamak istiyorum. Elbette bu, hem çabuk hem de kolay bir metottur.Böyle bir ilmî eseri yazan, bastıran ve neşreden bilginimiz var mıdır? Acaba bir alimimiz yalnız başına böyle bir işi başarabilecek midir?Halbuki Batı dünyasındaki ilim adamları birbirleriyle yardımlaşarak çalışırlar ve büyük bir matbaa ve neşir müessesesiyle anlaşırlar. Bu yolda, basın ve yayın için milyonlarca para harcanır. Birçok masraflar edilir. Fakat batı aleminde okuyucular çok olduğu için, neşredilen eserler satılır. Bu faaliyet neticesinde birçok kimseler geçinir gider. Yayın ve dağıtım yoluyla birçok kişiler sebeplenir. Oysa bizim doğu dünyamızda durum hiç de böyle değildir. Bilhassa Müslüman dünyasında ilmî bir eser, yazarın basım ve diğer masraflarını bile karşılayamaz. Çünkü pahalıya mal olur.” Hayran: “Niçin hocam?” Ebu'n-Nûr: “Okuyucusunun azlığından... Bu sebeple devlet böyle ilmî eserlerin tercüme ve neşir işlerini üzerine almalıdır. Ancak o zaman, ilmî eserleri bütün halka ve okuyuculara çok ucuz bir fiyatla sunmak mümkün olur. Ayrıca devletler, bu çalışmalarıyla vatandaşlarının kültür seviyesini de yükseltir. Bu demek değildir ki, bütün halk yabancı dil bilmeye mecburdur. İsteyen öğrenir. Fakat okullarda yabancı dil öğretilmesi zarurîdir.Ama Hayran, senin gibi bir din aliminin geçerli Batı dillerinden birini öğrenip bilmesi gerekir. Eğer hakikaten Allah ve onun yolunda gitmek isteyenleri aydınlatmak istiyorsan bir yabancı dili iyi bilmen lazımdır.” Hayran: “İnşallah öğrenmeye çalışacağım, hocam!” Ebu'n-Nûr: “Haydi! Şimdi bıraktığımız yerden dersimize başlayalım. Dünkü ayetleri bütün gece çalışarak, defterine yazdığını gördüm. Herhalde hepsini nakletmişsindir.” Hayran: “Evet hocam. Hepsini yazdım.” Ebu'n-Nûr: “Oğlum Hayran! Bu ayetleri, mutlaka bilmen gereken müspet ilimlerin ve felsefenin ışığı altında iyice düşünüp üzerinde durursan, Kur'an-ı Kerim'in felsefe ve din bilginlerinin kullandıkları ve bu sayede hak üzerinde birleştikleri bütün istidlal metotlarını içine aldığını açıkça görürsün.Kur'an-ı Kerim illiyet (causalide) kanununa dayanan “sebep” “vücub” ve “hudûs” delilleri gibi mürekkep nazarî delilleri açıkça zikretmiştir. Sonra üzerinde ısrarla durduğu delil de kainatın eşsiz nizamı meselesidir. Kur'an-ı Kerim, Allah'ın yoktan varettiği mevcudatın yaratılışmdaki tertibi, nizamı, sağlamlığı, ölçüyü, şekli, insicamı, ahengi, güzelliği, narinliği ve inceliği defaatle beyan ederek te'yit etmiştir. Çünkü bu gibi deliller, akim istidlal metodunun derinliklerine dolmaya ihtiyaç duymadan kolayca kabul edeceği bir metottur. Bu delilleri kullanmada ne acz, ne de aklî bir yorgunluk veya herhangi bir kuruntu, tökezleme ve hayale kapılma bahis konusudur. Bilakis, en basit bir bedevi ile en büyük bir filozof, anlayış ve idrak bakımından aynı seviyededir. İşte, Cenabı Hak her şeyi bildiği için mürekkep aklî deliller üzerinde düşünenlerin çok az olması sebebiyle, insanlara bundan

daha kolay bir metotla hitap etmiştir. Zaman geçtikçe, ilim ilerleyip bilginler bu eşsiz nizamı gösteren kanunların sırlarını çözdükçe bu deliller daha çok açıklık kazanmaktadır. Böylece Cenabı Hak ayeti celilesinde beyan buyurduğu vaadi yerine getirmektedir:“Bu kitabın hak olduğu onlara tebeyyün edilinceye kadar gerek nefislerinde ve gerekse ufuklarda ayetlerimizi göstereceğiz.”153

Evet, yüce Allah, yüzyıllardan sonra, bu ayeti celilesiyle ufuklardaki alametleri ve bunun yanında insan terkibindeki incelikleri beyan etmiştir. Bu incelikleri keşfeden kişiler Allah'ın büyüklüğüne, muazzam kudretine vakıf olan bilginler, birçok eser yazmışlardır. Böylece Cenabı Hakk'ın şu ayeti celilesi tahakkuk etmiştir:“...Allah'tan korkanlar, onun kulları içinde ancak alim kişilerdir.”154

Hayran: “Üstadım, beni Allah'ın varlığına delil olarak gösterdiği, ayetleri mütalaaya sevk ederken “hudûs”, “vücûb” ve “yeter-sebep” gibi aklî delilleri incelemeye mi sevk ediyor acaba? Bense ayetleri okurken bunları fark edemedim.” Ebu'n-Nûr: “Olabilir. Onlar sana görünmeyebilir. Çünkü çok latif ve kolay bir ibare ve üslûpta ifade edilmişlerdir. Onu ancak erbabı olan anlar. Nitekim İbn Rüşd'ün görüşlerini açıklarken bu hususa temas etmiştim. Şu ayetleri iyi düşün Hayran:“.... Onlar yoktan mı yaratıldılar? Yoksa kendilerini mi yarattılar?”155

“Onlar, Allah'ın göklerde ve yerdeki tasarrufuna ve yaratmış olduğu herhangi bir şeye bakıp düşünmediler mi?...”156

“O insan, önceden hiç bir şey değilken, bizim, kendisini yoktan yaratmış olduğumuzu hiç düşünmez mi?”157

“İnsanoğlu, bahse değer bir şey olana kadar, şüphesiz uzun bir zaman geçmiştir.”158

“Gökleri, yeri ve ikisinde yaydığı canlıları yaratması varlığının da delillerindendir. O dileyince, bunları bir araya toplamaya da kadirdir.”159

“Gökleri ve yerin yaratılmasında, insanlara dersler vardır.Ey insanlar! Sizin yaratılmanızda ve canlıların yeryüzünde yayılmasında, kesin olarak inanan kimseler için dersler vardır.”160

“Hiç yaratan yaratamayana benzer mi? İbret almaz mısınız?”161

“Rabbin dilediğini yaratır ve seçer; onlar için seçim hakkı yoktur. Allah onların koştukları ortaklardan münezzehtir, yücedir.”162

“Biz, gökleri, yeri ve ikisinin arasında bulunanları, ancak gerçek üzere ve belirli bir süre için yarattık; inkar edenler, uyarıldıkları şeylerden yüz çevirmektedirler.”163

“Ey insanlarl Bir misal verilmektedir, şimdi onu dinleyin: Sizlerin Allah'ı bırakıp taptıklarınız bir araya gelseler, bir sinek bile yarayamayacaklardır. Sinek onlardan bir şey kapsa, onu kurtaramazlar; davalı da davacı da ne kadar güçsüz!”“Bilmeden, doğruya götüren bir rehberi olmadan, aydınlatıcı bir kitabı da bulunmadan Allah yolundan saptırmak için büyüklük taslayarak Allah hakkında tartışan insan vardır.”'164

“Allah'tan başka dostlar edinenlerin durumu, kendine yuva yapan örümceğin durumu gibidir. Evlerin en dayanıksızı ise şüphesiz örümceğin yuvasıdır. Keşke bilseler.Doğrusu Allah, kendini bırakıp da yalvardiklan şeyi bilir. O güçlüdür, Hakimdir.Biz bu misalleri insanlara veriyoruz, onları ancak bilenler anlayabilir.”165

Bu ayetlerin manalarını bir düşün Hayran! Ve ifade ettikleri mana ve mefhumlarını, okuyup geçmiş olduğun filozof ve bilginlerin sözleriyle mukayese et! Bizim İslam filozof ve bilginlerini, İmam Gazalî, İbn Sina ve Farabî gibileri değil de, sadece Dekart, Paskal ve Leibniz gibilerinin sözleri üzerinde bir mutabakat aramaya bak!Hudûs (sonradan yaratılış), varlık ve “yeter-sebep kanunu” gibi, irade sıfatının tespiti ve mahlûkatın kendiliğinden yaratılmadığı hakkındaki hususlarda bir benzerlik ve bir mutabakat bulacaksın. Bedaheten bilinen bir şey varsa, bu müşahede ettiğimiz kainatın sonradan yaratıldığıdır. Yani hadis oluşudur. Çünkü o, muayyen

153 Fussilet: 41/ 53.154 Fatır: 35/ 28.155 Tur: 52/ 35.156 A’raf: 7/ 184.157 Meryem: 19/ 67.158 İnsan: 76/ 1.159 Şura: 42/29.160 Casiye: 45/ 3-4.161 Nahl: 16/ 17.162 Kasas: 28/ 68.163 Ahkaf: 46/ 3.164 Hac: 22/ 73-8.165 Ankebut: 29/ 41-43.

bir zaman içinde yaratılmış ve belirli bir müddetten sonra yine zeval bulmaya mahkûm kılınmıştır. Eğer gerçekten bir araştırma yapar da, devrimizden on dört asır, büyük Batı filozoflarından Dekart, Paskal ve Leibniz'in devrinden de tam bin yıl önce; çevresi ve kendisi ümmî (okuma yazma bilmeyen) bir insana inen Kur'an-ı Kerim'in akıllara hayret ve dehşet veren sırrını anlamak istersen, bu filozof ve bilginlerin söyledikleriyle Kur'an ayetlerinin mealleri arasındaki mutabakatı elbette görüp idrak edersin. Burada şu gerçeği iyice bilmek zaruridir: Böyle bir idrak, ancak ve ancak tam bir anlayış yeteneğine malik kişilerde yani alimlerde vardır.Kur'an-ı Kerim'le birlikte, filozoflar ve daha sonra gelen kelam alimleri hep aynı sözü söylediler: Bu müşahede ettiğimiz kainat mahlûktur. Sonradan yaratılmıştır. Yalnız Kur'an-ı Kerim'in kainattaki şekil ve suretlerin değişmesi ve sonradan yaratıldığını ispat için ileri sürdüğü delillerin üslûbunu takip edememişlerdir. Çünkü her şeyi bilen ve her şeyin hakkını yerli yerine ifa eden ancak Allah'tır. Eski çağlardan beri akıp gelen zaman içinde şekil ve suretlerin değişmesini, kör bir maddenin evveliyatının ne olduğunu tasavvur etmede elbette zorluk vardır. Fakat Kur'an-ı Kerim, yeryüzünde “hayat”m daha kolay oluşu üzerinde durur. Bilhassa hayvanlara dikkatimizi çeker. Özellikle insan nev'i hakkında daha titiz davranır.İşte bu sebeple, son yıllardaki modern keşiflerin verdiği bilgi, hayvan ve insan, türünün zuhurunu yeryüzünde uzun yıllar sonra olmuş gösterir. Kur'an-ı Kerim bu sebeple, hayvan ve insanı çok zikretmiştir: Çünkü insanoğlunun hidayet yoluna gitmesi kastedilmektedir. Nitekim ayeti kerimede şöyle buyurulmaktadır:“İnsanoğlu bahse değer bir şey olana kadar, şüphesiz uzun bir zaman geçmiştir.”166

Bundan şu anlaşılıyor: Aklı selimin hem çok kolay, hem de açıkça kabul ettiği şey, insanın hadis (sonradan yaratılmış) oluşudur. Bu hakikatten de şu neticeyi elde etmiş oluyoruz: İnsanı meydana getiren madde de hadistir (sonradan yaratılmış). Çünkü madde, değişen bir nesnedir. Her değişen ise hadistir. Halbuki kadîm, yani ezelî olan bir şey elbette değişmez.Kur'an-ı Kerim, birçok ayetlerde insanın, maddenin ve kainatın bir yaratık olduğu hususunu takrir eder. Bu üslûp, açık bir beyanla istidlal metodunu “İllet Kanunu” esası üzerine oturtmuştur. Bununla, her akıl sahibi bu alemin illetini ve sebebini sormaktadır. Cenabı Hak bu hususu Kur'an-ı Kerim'in birçok ayeti celilesinde çok veciz ve açık bir beyanla ifade etmektedir.Kur'an-ı Kerim, “bu alem sebepsiz ve illetsiz olarak meydana gelmiştir. Veya bu alem kendi kendine varolmuştur. Kainat ve Allah bir şeydir. Allah'ın “kadîm” oluşu gibi bu alemin maddesi de “kadîm”dir. Yaratılış meselesi bir zaruret icabıdır, herhangi bir irade olmaksızın kendi kendine varolmuştur gibi çürük nazariyeler ortaya atan ve Allah hakkında inkarcı fikirler ileri süren materyalistlerin mesnetsiz, tutarsız düşüncelerine karşı açık bir ifade ve kolay bir üslûpla şöyle buyurmaktadır:“İnsanoğlu bahse değer bir şey olana kadar şüphesiz uzun bir zaman geçmiştir.”167

“O insan hiç bir şey değilken, bizim kendisini yaratmış olduğumuzu düşünmez mi?”168

“Yoksa kendileri haliksiz mi yaratıldılar? Yoksa onlar kendi nefislerinin yaratıcıları mıdırlar?”169

“Hiç yaratan varlık yaratamayana benzer mi? Artık siz düşünmez misiniz?”170

' “Senin Rabbin bizzat kendi iradesiyle dilediğini seçer ve yaratır. “171

“Biz göklerle yeri ve aralanndakini, ancak adaletle ve muayyen bir müddet ile yarattık. Kafir olanlar ise korktukları şeylerden yüz çevirmektedirler.”172

Dikkat et! Şu ayetlerin meallerine bir bak! Düşün! Ne güzel ve ne kolay bir üslûpla onların iddialarım çürütüyor değil mi?Bu kuru iddiaları reddederken, insanın aklına hitap ediyor. Aklı selim sahibi kişinin bedaheten kabul etmeyeceği bu hayal ve vehimlerin imkansız olduğunu nasıl açık ve veciz bir ifadeyle açıklıyor? Sonra, aklı selimi yeterli illet aramaya nasıl teşvik ediyor, araştırma ve düşünmeye nasıl davet ediyor. Ayrıca sebebin varlığını, onun bir hakikat olduğunu beyan ederken, bu illetin olgun ve tam olarak bulunduğuna nasıl hükmediyor!Evet, bu ayetlerde dikkatimizi çeken nokta, Allah ve alemin birbirinden ayrı olduğu, mahiyeti, zatı ve sıfatıyla illetin “malûl”, yani “sebep”in “sonuç” olmayacağı ve illetin ne sonucun kendisi, ne de ondan bir parça olacağıdır.Sonra bak! Başka bir ayeti celilede, alemin zaruret icabı yaratılmadığı, ancak Allah'ın bizzat irade ve isteğiyle yaratıldığı, beyan buyurmaktadır. Ve yine o iradeyle “ecel”in muayyen bir zamana bağlandığı, kainatın da muayyen bir müddet ile yaratıldığı ayrıca açıklanmaktadır. Şayet bu alem zaruret gereği yaratılsaydı, “alem” ve “insan”ın kadîm olması gerekirdi. Oysa alem ve insan, kadîm (eski) değil hadis'dir. Sonradan yaratılan bir mahlûktur.“Gerçekten insan üzerine denirden öyle bir zaman geçti ki, o vakit insan anılır bir şey değildi.”173

166 İnsan: 76/ 1.167 İnsan: 76/ 1.168 Meryem:19/67.169 Tur: 52/ 35.170 Nahl: 16/ 17.171 Kasas: 28/ 68.172 Ahkaf: 46/ 3.173 İnsan: 76/ 1.

Evet, insandan önce bir zaman geçti. O zaman insan yoktu, yaratılmamıştı. İşte son ilmî keşiflerin ulaştığı zirve noktası da bunu açıklamaktadır. Hayat hakkında ileri sürülen yeni bilgiler o devrin varlığını, ilmen açıklamışlardır. Hayvan ve insan daha sonra yaratılmıştır.Böyle olduğuna göre, alem hadistir (sonradan yaratılmıştır). Varlığı vacib değil mümkündür. Yerde ve göklerde her şey sonradan yaratılmıştır. Çünkü onlar değişen bir şeydir. Varlığı mümkün olan bir unsurdur. Varlığı vacib değildir. Acaba bunlar bir sebep olmadan mı yaratıldılar, meydana geldiler? Yeterli bir illet olmadan mı meydana geldiler?Hayır! Böyle bir şey imkansızdır! Bu olamaz. Çünkü sebepsiz hiç bir şey meydana gelemez Leibniz'in ve diğer bilgin ve filozofların da söylediği gibi, bunlar sebepsiz meydana gelemez. Nitekim Kur'an-ı Kerim, tam bin yıl önce, bu hakikati beyan buyurmuştur:“Yahut onlar, bir şey olmaksızın mı (sebep olmadan) yaratıldılar?”174

Yahut onlar kendi nefislerinin yaratıcısı mıdırlar? Bu imkansızdır. Filozof Dekart ve Paskalın da dediği gibi, elbette böyle şey olamaz. Yine Kur'an-ı Kerim, onlardan tam bin yıl önce bunu açıklamıştır:“Yahut onlar, kendi nefislerinin yaratıcısı mıdırlar?”175

Yaratıcı ile yaratılmış aynı şey midir? Nasıl olur? Elbette bu imkansızdır. Olamaz. Eğer öyle olsaydı aklî bir tenakuza düşerdik. O zaman, Leibniz'in dediği gibi, “sebeb”in sonuç olduğunu kabul etmiş oluruz ki, bu da aklı selime aykırıdır. Aklı selimle çelişen bir hükümdür. Kabul edilmesi imkansızdır.“Yaratan varlık, yaratmayana hiç benzer mi? Siz bunu hiç düşünmedeniz mi?”176

Allahü Teala bu kainatı iradesi olmadan zaruret icabı mı yarattı? Bu aklen imkansızdır... Çünkü böyle bir düşünce, Allah'ın kemal sıfatlarına ters düşer. Ve neticede Allah, iradesi olmayan, seçme kudretinden nasipsiz bir ilah durumuna düşer. Binaenaleyh mahlûkatı iradesiz olarak zaruret icabı yarattı demek, insanın kadîm olduğu neticesini doğurur. Halbuki insanın hadis olduğu tespit edilmiştir...“Senin Rabbin bizzat kendi iradesiyle dilediğini seçer ve yaratır.”177

Sonra müşahede ettiğimiz şu koca kainat da ezelî midir? Yani bu “alem” kadîm midir? Onu yaratan Allah gibi, kadîm ve ezelî midir? Bu imkansızdır. Alem, ezelî olamaz. Ve kadîm de değildir. Çünkü Allah bu kainatı zaruret icabı yaratmadı. Bizzat hür, müstakil ve kemal iradesini kullanarak yarattı. Şayet alemi zaruret icabı yaratsaydı, o zaman kadîm olması lazım gelirdi. Oysa bu alem hadistir, kadîm olmadığı aklen ve fikren sabittir. Bakınız, Cenabı Hak Kur'an-ı Kerim'de bu meseleyi nasıl beyan buyuruyor: “Biz yeri gökleri ve ikisi arasındaki her şeyi, ancak ve ancak adaletle, muayyen bir müddetle yarattık.”178

İşte bu, gerçek bir sözdür. Hiç şüphe yok... Bunun dışında kalan bütün sözler boştur. Temelsiz, zayıf sözlerdir. Nitekim Kur'an-ı Kerim'de de beyan buyurulduğu gibi örümceğin görünüşte akıllara hayret verici hendesî şekillerle kendi zevkine uygun bir tarzda, içinden çıkarttığı bir sıvıyla ördüğü ve çok küçük haşaratı avlamak için kullandığı ağ misali, münkirlerin de Allah hakkındaki zannî görüşleri, aklında zayıf olan kişileri avlamak için kullandıkları ağdan başka bir şey değildir.İşte böylece oğlum Hayran, ümmî insanların yaşadığı Arap yarımadasındaki ümmi bir insana inen Kur'an-ı Kerim, alim ve bilginlerin ömürlerini verdikleri ve bu yolla Allah'ın hidayetine ve hak kervanına katıldıkları bütün aklî delilleri ve vazgeçilmez açık burhanları ele alır. Ve onları en dokunaklı bir ibare, en muciz bir işaret, en ince bir dikkat ve en doğru bir teşbihle gayet mükemmel bir şekilde yerli yerince oturtur. Sonra Kur'an-ı Kerim bu burhan ve delilleri, cahil kişilerin aklının alacağı şekilde sunar. Bir kısmını da gelecek nesilleri nazarı itibara alarak enginliklerinde gizler. Oraya bilgi sahibi kişilerin dışında kimse dalamaz.Hayran: “Ancak alim kişiler bu noktayı daha iyi anlayacaklardır.Hocam! Evet, ancak alim kişiler! Bakınız Allahü Teala bu hususta ne buyuruyor:“Hem bu misaller var ya, biz onları insanlar için beyan ediyoruz. Bunları ancak alimler anlar.”179

Ebu'n-Nûr: “Çok şükürler olsun Allah'a ki, imtihanda başarı gösterdin, şu hakikati anlayıp idrak etmekle...! Artık açıklamak istediğim bir gerçeği, şimdi yeni yeni anlayıp idrak etmeye başlamış bulunmaktasın. Evet, Hayran! Akıl, ilim ve Kur'an-ı Kerim, hepsi aynı gerçekle birleşmektedir.”180

Tesadüfün Payı

Hayran devamla diyor ki:

174 Tur: 52/ 35-23175 Zariyat: 51/ 36.176 Nahl: 16/ 17-25177 Kasas: 28/ 68.178 Ahkaf: 46/ 3.179 Ankebut: 29/ 43.180 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 340-351.

O gün, bütün vaktimi Kur'an-ı Kerim okumakla, ayetlerin manalarını, hedef ve gayelerini düşünmek ve anlamakla geçirdim. Bu ayetlerin hedef ve gayeleriyle miladı dokuz ve onuncu asırlarında yaşamış olan İbn Sina ve İmam Gazali’nin fikirlerini, büyük Batı filozoflarından Dekart, Paskal ve Leibniz'in on yedinci yüzyılda söyledikleriyle mukayese ettim. Bunların arasındaki benzerlikleri anlayınca hayrete düştüm. Kur'an ayetlerinin ifade ettiği manaların, hedef ve gaye bakımından bir noktada toplandığını, aralarında bir mutabakat olduğunu açıkça gördüm. Hatta istidlal metodu üzerinde bile birleşmektedirler.Ders vakti gelince hocamın yanma geldim. Önündeki levhada iğne ile birkaç çeşit çizgi çizmekle meşguldü. Selam verdim. Tebessüm ederek mukabele etti ve dedi ki:“Ne zannettin hocanı, Hayran? Yoksa ben, iğne iplikle uğraşan bir terzi veya bir sihirbaz mıyım?”“Estağfurullah hocam! Affedersiniz. Böyle bir zanda bulunmuş değilim!”“Ebu'n-Nûr: “Evet! Bu elimdeki iğnedir. Bununla delil ve ispatlan dikiyorum. Evham ve kuruntu içinde kalmış kişilerin şişmiş yaralarını deşiyor, pis kanlarını dışarıya akıtıyor ve temizliyorum. Gaflet uykusuna dalanları da bununla uyarıyorum. Ve yine bununla, sihirbazların oyunlarını meydana çıkarıyor, yalanlarını ortaya koyuyorum Ayrıca bunun birçok hüner ve marifetleri de var Hayran! Onları ilerde göreceksin?” Hayran:“Sayın hocam! Delil ve ispatlar dikilir mi hiç?” Ebu'n-Nûr: “Evet! Delil ve ispatlar, muhatabın aklına uygun bir şekilde ölçülür ve biçilir. Tıpkı bir terzinin dikeceği elbiseyi, sahibinin bedenine göre proya etmesi gibi... Deliller de böylece biçilir ve dikilir. Önce aklın bedaheten kabul ettiği, zihnimize önceden yerleştirilmiş bulunan bilgilerle parçaları birbirine birleştirilerek tutturulur. İnsanlara, konuşmalarımızda, onların anlayış kabiliyetine ve aklî yeteneklerine göre hitap etmemiz lazım gelmez mi? Biz böyle emir olunmadık mı?” Hayran:“Bu yeni bir üslûp, modern bir metot hocam!” Ebu'n-Nûr: “Hayır! Yeni bir üslûp veya son çağın modern bir metodu değildir. Kainatın tesadüfi olarak meydana gelmediğini ispat için birçok alim ve filozof bunu zikretmiştir. Ancak benim yeni olarak ilave ettiğim şekil şu bulmacalardır!” Hayran: “O bulmacalar nedir hocam?” Ebu'n-Nûr: “Yani bir hesap şekli... Bir bulmaca... Bu kainatın tesadüfi olarak meydana gelmediğini ispat eden, maddecilerin görüşlerini çürüten, matematik ve mantık delillerinden oluşan bulmaca...” Hayran: “Böyle bir matematik bulmaca, delil ve ispat yeteneğine sahip olabilir mi?” Ebu'n Nûr:“Bakıyorum, hala aklî bulmacaları küçük ve hafif görmektesin ...Kesilmiş kağıt bulmacasını unuttun mu yoksa?.. Geçen derslerimizde, tasavvur ile aklî düşünceyi onunla birbirinden ayırmıştık. Şimdi bırak da, şu sualimi defterine yaz bakalım. Birisi gelse ve sana:“Müşahede ettiğimiz şu koca kainat ve içindeki her şey acaba neden meydana geldi? Nasıl oluştu? Ve birleşerek nasıl böyle şekillenir halini aldı? Acaba bu hususta ne gibi tasavvurlarınız vardır? Nasıl ve ne gibi faraziyeleriniz mevcuttur?” dese ne cevap verirsin?” Hayran:“Bu sorunuzun gayesini anlayamadım hocam!.. Başarıyla geçirmiş olduğum imtihanda da açıkladığım gibi, el-bette “Allah'ın kudreti ile meydana gelmiştir” derim.” Ebu'n-Nûr: “Şimdi imanı bir tarafa bırak ilk defa bana geldiğin gün, aklını ve fikrini meşgul eden şek, ve şüpheyle cevap vermeye çalış!” Hayran: “Acaba hocam, bu sualinizle kainatın sonradan meydana gelen yaratık olduğunu, yani kadim olmadığını ispat-layan delili mi tekrar etmemi istiyorsunuz?” Ebu'n Nûr: “Hayır, hayır! Öyle değil! Onu sormuyorum. Maddenin aslı ve esası olan ilk hücreyi sormuyorum, Onun nasıl yaratıldığını da sormadım. Kadîm mi, ezelî mi onu da sormadım. Benim istediğim şey, Kur'an-ı Kerim'in insanlara tevcih ettiği soru gibi, yer ve göklerdeki varlıkların, birleşik ve çeşitli türlerden mürekkep unsurların nasıl birleştiği, ne şekilde meydana getirdiği ve şu gördüğümüz suretleri nasıl aldıkları yani bunların nasıl oluştuğudur. Görüyorsun ki, eşya, birleşik türler olarak, çeşitli şekil ve suretlerde meydana gelmiştir. İster bitki ve hayvan, isterse insan olsun, hepsinin cinsleri ayrıdır. Şekil ve suretleri de başka başkadır Aklı selim, bunların kadîm olduğunu kabul etmiyor. Çünkü hem birleşik ve değişen bir şey olsun, hem de kadîm olsun, aklı selim bunu kabul etmiyor. Ve “imkansızdır” diyor, ilim de kabul etmez. Zira jeolojik kazılardan elde edilen neticeye göre sonradan yaratılan bir varlık olduğu, kadîm olmadığı anlaşılmıştır. İlmin keşfettiği son hakikatlerle bu ispatlanmıştır. Onların ilk önce yokken sonradan yaratılmış ve birleştirilmiş türler olduğu meydana çıkmıştır. Bunların nasıl meydana geldiği, türler halinde nasıl tekevvün ettiği hususunda ne gibi bir faraziye öne sürebilir?Buna şu üc varsayımla cevap verilebilir. Dördüncüsü yoktur. Birinci faraziye: Müşahede ettiğimiz her şey Allah'ın kudretiyle meydana gelmiştir.İkinci faraziye: Maddenin atomları, parçaları ve unsurları belli bir irade, kasıt ve gaye ile meydana gelmiştir. Yani maddenin esasını teşkil eden atomlar, aralarında birleşerek, müşahede ettiğimiz şekil ve suretleri ve bu alemin türlerini meydana getirmişlerdir.Üçüncü faraziye: Türlerin, tesadüfen ortaya çıkmasıdır. Yani atomlar, bir tesadüf neticesinde toplandılar, birleştiler ve oluştular. Böylece esas unsurları meydana getirdiler. Sonra bu unsurlar, kendilerince özel bir biçim

ve şekil üzere birleştiler. Şu halde hayat, tesadüf yoluyla meydana geldi!” Hayran: “Gerçekten bunlardan başka dördüncü bir faraziye veya görüşün bulunması mümkün değildir.” Ebu'-Nûr: “Birinci faraziyeyi benimseyenler, elbette Allah'ın varlığına ve bütün kemal sıfatlarına iman eden mü’minlerdir. Bu iman ister dinî bir hidayet neticesinde gerçekleşsin, isterse aklî bir düşünce neticesinde oluşsun... Muhakkak ki onlar, hakikî müminlerdir.Üçüncü faraziyenin sahipleri ise, bazı materyalistlerdir.İkinci faraziyeyi ileri sürenlere gelince... Hiç kimse bu fikri ileri sürmüş değildir. Ne mü’minler, ne de materyalistler böyle söylemiştir. Yani bu faraziyeyi hiç kimse benimsememiş, bir kişi çıkıp ta böyle bir iddiada bulunmamıştır. Hatta materyalistler bile esasım teşkil eden atomların irade, kast ve gayeden mahrum olduğunu kabul etmektedirler. Madde, ne bir irade ve ne de bir gayeye sahiptir. Binaenaleyh, yalnız iki faraziyeyle karşı karşıya kalmaktayız. Birincisi, bu alemin Allah'ın kudret ve iradesiyle meydana gelmesidir. İkincisi ise, onun tesadüfen varolması ve tekevvün etmesidir.Oğlum Hayran! Bakıyorum, gözlerin açılıp kapanıyor. Bazı düşüncelerin şu anda seni meşgul ettiğini anlıyorum. Acaba söylediklerimde herhangi bir şüphe mi hissediyorsun?” Hayran: “Hayır hocam! Böyle bir düşünce hatırıma bile gelmemiştir. Söylediklerinizin hepsi, gayet iyi anlaşılmaktadır. Fakat bu alemin tesadüfen meydana gelmesi fikri, aklen imkansız mıdır? Yoksa mümkün müdür?” Ebu'n-Nûr: “Bu sorunuza hem müspet, hem de menfî bir cevap verilebilir- Tesadüfün, bazı anlarda mümkün bir hüküm olması imkan dahilindedir. Bazan da aklen imkansız görünür. Ancak şunu belirtmek isterim ki, sualin şeklini değiştirmen gerekir. Aklı selim nazarında tesadüfün değeri nedir?” Hayran: “Evet hocam. Buyurduğunuz gibi, aklı selim nazarında tesadüfün değeri nedir?” Ebu'n-Nûr: “Bak Hayran. Evvelce görmüş olduğun iğnenin rolünü söylemenin sırası şimdi geldi.Elimdeki tahta levhayı al ve ona şu iğneyi sapla geri çıkart. Sonra ikinci bir iğneyi, birincisinin yerine sapla bakalım! Veya ikinci iğneyi birincisinin deliğine sok!”Şimdi sualime cevap ver:Bu olaydan sonra, başka birisi gelse ve sana: “İkinci iğneyi birincisinin deliğine nasıl sapladın?” diye sorsa ve güvenilir bir kişi buna; “Bu ikinci iğne çok mahir ve nişancı birisi tarafından on metre uzaklıktan birinci iğnenin deliğine isabet ettirildi” şeklinde cevap verse... Sonra başka birisi de ona, “Hayır, o iğneyi, birinci iğnenin deliğine isabet ettiren anadan doğma kör bir çocuktur. Gelişi güzel bir atışla, birinci iğneyi ikincisinin deliğine isabet ettirdi. Ve iğne, tesadüfen isabet etti.” dese ve bunu doğru ve meşhur bir kişi söylese... Şimdi bu “iki emin kişiden” gelen haberlerin hangisine inanırsın?” Hayran:“Hiç şüphe yok ki, birincisinin sözü daha doğrudur. Fakat her ikisinin “doğru” insanlar olması bakımından, ikincinin sözünü “mümkün” bir hüküm olarak kabul etmemizde herhangi bir engel yoktur. Böylece, tesadüfün “mümkün” olduğu meydana çıkmaktadır. Binaenaleyh burada, herhangi bir haberi diğerine tercih etmek mümkün değildir.” Ebu'n-Nûr:“Fakat aynı adam, üçüncü bir iğnenin de, aynı yere, yani ikinci iğnenin yerine saplandığını söylerse, acaba ter-cihiniz gene aynı mı olur?”Hayran: “Hayır! O zaman birincinin sözüne göre, belli bir gaye ile atılan iğnenin isabeti tercih edilir. Fakat bununla beraber yine de zayıftır.” Ebu'n-Nûr: “Çok güzel! Şimdi birisi gelse de, o iğnelerin yanında, arka arkaya tam on iğnenin saplandığını görse, acaba nasıl bir tercih bahis konusudur? İstek ve iradeyle atılan iğnenin, tercih bakımından zayıf tarafı kalır mı?”Hayran: “Hayır hocam! İrade ve istekle atılan iğnenin isabetini tercih etmek daha doğru olur. Öte yandan tesadüfen atılan iğneyi çok zayıf kabul etmek gerekir.” Ebu'n-Nûr: “Farzedelim ki, yanına bir insan gelse -çünkü insan münakaşayı çok seven bir mahlûktur- ve seninle “aklî imkansızlık,” “örfî imkasızlık” konularında münakaşa yapsa; neticede tesadüfün imkansızlığını, hem aklen, hem de örfen ispatlasa, fakat bunun yanında tesadüfün çok uzak bir ihtimal olacağını ilave etse, o zaman akıl tesadüfün imkansızlığını kabul edecektir.” Hayran:“Evet hocam! Akıl bunu böyle kabul etse de kalb, istek ve gayeyle yapılan şeye meyledecektir.” Ebu'n-Nûr: “Hayran, “bulmaca kağıdı” meselesini biraz daha derinleştirerek, inceleyelim. Mesela şöyle bir hesap sistemi ortaya atarak başlayalım.Elimize tek rakamlı bir iğne alalım. Sonra iki, üç ve on rakamlı iğneleri bir torbanın içine koyalım, Kör bir çocuğu çağıralım ve ona “torbadaki iğneleri sırasıyla, alıp karşıdaki, yani on metre uzaktaki bir levhaya atmasını” söyleyelim. Bunun üzerine kör çocuk, “bir” rakamlı iğneyi alıp levhadaki deliğe isabet ettirse, sonra iki rakamlı iğneyi birinci iğnenin yerine, üçüncüsünü ikincisine, dördüncüsünü üçüncüsüne, beşincisini dördüncüsüne ve böylece iğnelerin hepsini arka arkaya levhadaki yerlerine, sırasına göre dizse, bu durumun tesadüfen vaki olduğunu görse, aynı adam tesadüfün aklen imkansız olmadığını kabul etmez mi? Binaenaleyh

tesadüfün mevcut olduğu meydana çıkmaz mı? Bu itibarla bizim veya sizin durumunuz ne olur acaba? Evet, o akıllı insanın durumu ne olur, böyle bir olay karşısında?” Hayran: “Hiç şüphe yok ki, bunu kabul etmeyecektir. Çünkü tesadüfün vukuu imkansız olmadığına göre, bunun da, çok uzak bir zaman için meydana gelmesi mümkündür.” Ebu'n-Nûr: “Fakat yüksek, çok yüksek büyük sayılar seviyesinde, alken açıkça imkansız olacağı muhakkaktır.” Hayran: “Ben şuna inanıyorum ki, bunu aklî ve bedihî bir hüküm olarak kabul etmemiz hayatımızda, çok az ve arka arkaya, birbirini takip eden tesadüflerin bulunmamasından ileri gelmektedir. Öyle değil mi hocam?” Ebu'n-Nûr: “Hayır! Bu tesadüf olayı, bilhassa akim batmî görüşüyle ilgili olarak, aklî ve riyazi bir kanun neticesinde meydana gelmektedir. Bunun başka bir yolu yoktur.” Hayran: “Bu kanun nedir? Lütfen izah ediniz!” Ebu'n-Nûr: “O, tesadüf kanunudur. Bu kanun diyor ki:İtibar yönünden tesadüfün payı, birbirine denk katlanmış sayılarla ters orantılı olarak azalır ve artar.Birbirine katlanan şeyler ne kadar azsa, tesadüfün payı da o nisbette artar. Mesela, katlanma iki eşit sayı arasındaysa, o zaman tesadüfün payı ikide birdir. Eğer katlanma on sayı arasında olursa, o zaman tesadüfün payı onda birdir. Çünkü sayıların her biri diğerlerine göre en küçük bir farklılık olmaksızın aynı şartları taşımaktadır. Şayet sayının rakamları arasında daha fazla bir katlanma olursa, iş değişir ve tesadüfün başarı nisbeti azaldıkça azalır. Ve neticede tesadüf, sanki yok olur. Vukuu zorlaşır. Hatta imkansız hale gelir. O kör çocuğun, torbadan ilk çekişte birinci rakamı bulması onda bir nisbetindedir. Çünkü torbada on tane rakamlı iğne vardır. Çocuk, onda biri nispetinde çektiği için, bir o kadar başarı hakkı vardır. Bir rakamından sonra ikiyi çekmek istediği zaman, tesadüfün başarı nisbeti yüzde birdir. Çünkü ikinci defa çekmek istediği rakamla çekmiş olduğu rakam arasında sayı on kat büyümüştür. Kör çocuk 1-2 rakamından sonra 1, 2, 3 rakamlarını sırasıyla çekmek istese, acaba o zaman tesadüfün nispeti ne olur? Cevap verelim, binde bir olur. Çünkü birinci çekilişte tesadüfün payı onda birdi. Peşinden ikinci rakamı çekme ihtimali ise yüzde birdir. Üçüncüde bu sayı binde bire düştü. Farz edelim ki, kör çocuk, torbadaki rakamlı iğneleri, arka arkaya, birden ona kadar, sırasıyla, 1,2, 3,4,5, 6,7, 8,9,10 şeklinde çekmek istesin. Acaba o zaman tesadüfün başarısı kaç olur?Görülüyor ki, böyle yüksek bir rakam bahis konusu olduğu zaman, sayının artışına nispette tesadüf azalır. O zaman tesadüfün başarısı, on milyarlarda ancak birdir. Şu halde başarı nisbeti çok az demektir.”Hayran: “On milyarlarda bir mi dediniz hocam?” Ebu'n-Nûr: “Evet! Bu bir matematik bulmacadır. Aynen kesilmiş ince kağıt bulmacası gibidir. Kırk sekiz defa kesilip katlanmak suretiyle, kağıdın kalınlığı ay'a kadar yükseliyordu ya, bu da öyledir. İnanmazsan, lütfen al eline kalemi ve yap hesabını... Çıkan her neticeyi onla çarp. Böylece devam et! Bakalım sonuç ne olacaktır. Hesap et de gör neticeyi.”Hayran diyor ki:“Kalem kağıt alarak çarpmayı yaptım. Ve nihayet hocamın söylediği neticeye vardım. Fakat gene de “tesadüfün vukubulması mümkündür” diyorum, hocam! İmkansız değildir inancına, hala tam bir şekilde katılamıyorum. Çünkü torbadaki rakamları birden ona kadar sırasıyla çekmeyi, bir tesadüf değil, mümkün görmekteyim. Bunun imkansızlığını tasavvur edemiyorum.” Ebu'n-Nûr: “Peki, anlaşıldı. Şimdi sana başka bir misal vermek istiyorum. Meseleyi daha açık bir şekilde izah etmeye çalışacağım.Farz edelim ki, büyük bir matbaanın kasalarında tam yarım milyon harf vardır. Bu harfler, sandık veya kasalarda, karmakarışık saçılmış durumdadır. Bir yer sarsıntısı olsa ve bu matbaa harfleri birbirine karışsa, olaydan sonra mürettip gelse ve sana “yer sarsıntısını müteakip, birbirine karışan harflerden, birbirine hiç benzemeyen on kelime meydana gelmiştir” dese, buna inanır mısın?” Hayran:“Evet, inanırım!” Ebu'n-Nûr: “Fakat bu on kelimenin belli bir mana ifade eden cümle meydana getirecek şekilde dizildiğini söylese, acaba bunu da tasdik eder misiniz?” Hayran: “Buna biraz zor inanırım. Tıpkı iğne hesabında olduğu gibi... Fakat yine de imkansız diyemem. Olabilir...”Ebu'n-Nûr: “Veya o mürettip sana gelse! “matbaadaki harfler, zelzele neticesinde, birbirine karışarak birleşti, dizildi. Tesadüfen koca bir kitap meydana getirdi, güzel bir hikaye, vezinli bir şiir veya kaside teşkil etti” dese, acaba buna inanır mıydın Hayran? Hayran:“Hayır hocam, inanmazdım!” Ebu'n-Nûr: “Neden Hayran? Niçin inanmıyorsun?” Hayran: “Çünkü böyle bir tesadüfü aklen imkansız buluyorum.” Ebu'n-Nûr: “Niçin?” Hayran: “Bilmiyorum hocam! Benim tasavvur edebildiğim şey, on rakamlı iğnelerin sırasıyla, tesadüfi olarak kör bir çocuk tarafından torbadan çekilmesidir. Kitap olayına nazaran daha iyi tasavvur ettiğim için bunu imkansız

bulmuyorum. Fakat kitap meselesinin tesadüf eseri olarak meydana gelmesini bir türlü hafsalam almıyor.”Ebu'n-Nûr:“Bunun sebebini biliyor musun Hayran?” Hayran: “Hayır hocam, bilmiyorum!” Ebu'n-Nûr: “Sebep, tesadüf kanunuyla ilgilidir. Katlanmanın, rakamlı iğneler arasında, on tertip üzere cereyan etmesidir. Buradaki tesadüfün payı, ancak on milyarlarda birdir. Bu, o kadar büyük bir şey değildir ki, senin aklında bir imkansızlık tasavvuru meydana getirsin. Fakat matbaa harflerinin sayısı 500 bindir. Bu harfler tam 125.000 kelime arasında cereyan etmektedir. On sayısına göre, ne kadar yüksek ve büyük bir rakam değil mi? Hele bu yüksek rakamın, sayısız tertip ve kelimelerini, şekil ve manalarını, bu manalara göre harflerin birleşmesini hesaba katarsak sayılamayacak kadar büyük bir rakam ortaya çıkar ki, bunun tasavvuru bile mümkün değildir. Yani kitap olayındaki tesadüfün başarı nispeti milyarın, milyarın, milyarın, milyarın, hesapsız milyarların milyarda biri kadardır. İşte bu nispet yok denecek kadar azdır...Hayran fikirlerini şöyle ifade etmektedir:Hocam bunları söyledi. Başını eğerek gözlerini yumdu ve bir müddet düşünceye daldı. Sanki benim de böyle yapmamı istiyordu..! Fakat biraz sonra başını kaldırdı. Gözlerini açtı ve dedi ki:— Söz konusu kitaptaki kelimelerin, tesadüfi olarak, bir mana ifade etmesini ve bir eser meydana getirmesini tasavvur edemiyorsun. Ve tesadüf olduğuna da inanmıyorsun. Fakat bu koca kainatın, bu alemin veya “açıkça okunan bir kitab” olan bu mahlûkatın meydana gelişini bir tesadüf olayı şeklinde nasıl kabul edebiliyorsun?.... Cenabı Allah şöyle buyuruyor:“Eğer Rabbimin kelimelerini yazmak için bütün denizler mürekkep olsa, muhakkak ki, Rabbimin kelimesi tükenmeden denizler tükenirdi. Hatta bir o kadar daha yardımcı getirsek bile.”'181

“Eğer yerdeki bütün ağaçlar hep kalem olsa deniz de, -arkasından yedi deniz daha katılarak- mürekkep olsa yine Allah'ın kelimesini tükenmezdi.”182

Hayran: “Hocam, “açık kitap” dediğiniz, “Rabbimin kelimeleri şeklinde ifade etmek istediğiniz Kur'an-ı Kerim midir? Yani onun yazılı kelimelerini mi kastediyorsunuz?” Ebu'n-Nûr: “Oğlum Hayran! Kur'an-ı Kerim'i bundan daha derin ve daha iyi anlamanı isterim. Mushafı Şerifin içinde bulunan Kur'an’ın kelimeleri mahdut ve sayılıdır. Kur'an-ı Kerim'in yazılmasında, denizler kadar mürekkep, yeryüzündeki ağaçlar kadar kalem kullanılması düşünülemez.” Hayran: “Vallahi hocam! ben de aynı şeyi düşünüyordum.” Ebu'n-Nûr: “Hayır Hayran! “Allah'ın kelimeleri” sözüyle burada ben bütün kainatı kasdettim. Allah Teala’nın da buyurduğu gibi yerle gök arasında hissedilen veya edilmeyen bütün varlıkları ifade etmek istedim. “Allah'ın kelimeleri” tabiriyle... Hayran! Deniz sularının her zerresiyle, atomları, ağaçlan meydana getiren unsurları ve molekülleri kastetmiştim. Rabbimin kelimeleriyle!.. Hatta şu kainatta ne varsa, gerek zerreler ve gerekse onların teşkil ettiği unsurların nizamı, kanunları, aralarındaki birleşmeler birbirine bağlılıkları, ilişkileri, birbirine olan nispetleri, ölçüleri, hacimleri, ağırlıkları, bitip sona erenleri, zaman ve mekanları, suret ve şekilleri, renk ve ışıkları, hareket ve sükûnları, vaziyetleri, türleri, sınıfları, nev'ileri kasdetmiştim Rabbimin kelimeleriyle. Anlatmak istediğim buydu.” Hayran: “Allah'ım! Ne büyüksün! Bunu Kur'an'da beyan buyurdun. Ve ben buna inanıyorum.” Ebu'n-Nûr: “Şimdi esas mevzumuza gelmiş bulunuyoruz. Hayran! Bu kainatta yaratılmış ne varsa, en küçük zerresinden samanyoluna kadar, gezegen veya yıldızlar yahut düşünce ve iç dünyamızda birbirimizi, yaratıkların her birisini bağlayan ilişkileri, takdir olunmuş her şeyi, bunların tabi olduğu muhtelif kanun ve nizamları, şekil ve suretleri, hareket ve sükûnları, vaziyetleri bir tasavvur edelim. Sonra şu kainatta bulunan her şeyi, o güzel tertibi ve tanzimi, takdiri, ölçüyü ve sağlamlığı, o akıllara durgunluk veren muhkem kanunları, Kur'an-ı Kerimin ve modern ilmin ışığında mütalaa edelim. Görelim şu tesadüfün payı ne kadardır...Geçen derslerimizde olduğu gibi, bazı ayetleri tekrarlamakta fayda vardır:“... Gerçekten biz, her şeyi bir kaderle yaratmışızdır.”183

“... Allah her şeyi yarattı ve ona bir nizam verdi, mukadderatını tayin etti.”184

“Her şey O'nun yanında bir ölçü iledir.”185

“... Arzı da döşedik oraya yerli yerince dağlar koyduk. Orada hikmetle ölçülmüş her şeyden bitkiler bitirdik.”186

“Kulların faydalanacağı hiç bir şey yoktur ki, onu meydana getiren hazinelerin anahtarları katımızda olmasın. Fakat biz onu ancak ihtiyaca göre, malûm miktarda veririz.”187

181 Kehf: 18/ 109-110.182 Lokman: 31/ 27.183 Kamer: 54/ 49.184 Furkan: 25/ 2.185 Rad: 13/ 8.186 Hicr: 15/ 19.187 Hicr: 15/ 21.

“Gökten de bir ölçü dairesince bir yağmur indirdik.”188 “... Bu her şeyi muhkem ve sağlam yapan Allah'ın işidir.”189 “O'dur ki, yarattığı her şeyi güzel yarattı... “190 “Gerçekten biz insanı en güzel bir biçimde yarattık.”191

“O Rahman'ın yarattığı hiç bir şeyde düzensizlik göremezsin...”192

“... Bakın göklerde ve yerlerde neler var!”193

“Göklerde ve yerde (Allah'ın birliğine, varlığına, kudretine ve hikmetine delalet eden) ne kadar alametler var ki, insanlar üzerlerinden geçer de bunlardan ibret olmayıp yüz çevirirler.”194

“İlerde biz o Mekke halkına, hem yeryüzü etrafında, hem de bizzat nefislerinde ayetlerimizi öyle göstereceğiz ki, nihayet peygamberin söylediği şeyin hak olduğu kendilerine zahir olacaktır. Rabbinin her şeye şahit olması yetmez mi?”195

İşte bu ayeti kerimeler, o ümmî (okuma ve yazma bilmeyen Rasule, son peygambere bundan tam on dört asır Önce gelmiş ve bu gerçekleri asrımızın ilminden bu kadar zaman önce açıklamıştı. Şimdi gel bakalım Hayran! Bunlara bir göz atalım. Manaları üzerinde düşünelim ve çağımızın ilimlerinin ışığı altında mütalaa edelim. Cenabı Hakkın emir buyurduğu şekilde, yer ve göklerde yaratmış olduğu varlıklara bir göz atalım. Yarattığı her şeyde, O'nun ilahî takdiri ve sağlam nizamı vardır. Ölçülü ve biçimli yarattığı şeylerdeki gaye ve hedefleri anlayarak, bunların yalnız O'nun irade ve dileğiyle meydana geldiğini bilelim. Bahis konusu incelik ve ölçülerin tesadüf eseri olmadığını bir daha anlayalım.Böylece alemi meydana getiren esas unsur ve atomları, bunların birbiriyle birleşmesinden oluşan, şekil, suret, ölçü ve yaratıkların kendilerine mahsus özeliklerini; tabiî durumlarını; kanunlarını hatta çevre ve hayat şartlarına uygunluklarını tetkik edelim! Acaba ne göreceğiz? Ve sonra da şöyle bir sual soralım:Mümkün olan her nimet, ihsanmdaki yüksek gaye ve büyük adetler karşısında bu güzel, sağlam, ölçülü, her şeye şamil bir incelik ve nitelikte yaratılan, akıllara hayret ve dehşet veren bu mahrukatın meydana gelmesi acaba tesadüfün eseri midir? Yoksa müstakil bir iradenin neticesi mi?... Sonra bu kainatın bir tesadüf eseri olarak meydana gelmesi aklen mümkün müdür?Modern ilim buna ne demektedir? Acaba asrımızın ilim ve tekniğinin, bu güzellikte yaratılan, sağlam bir düzen ve nizam içinde takdir ve tertip edilen bu alemin kanunları ve özellikleri hakkındaki fikri nedir?Ben, şu anda veya daha sonra, ilmin bu konuda ne düşündüğünü bütünüyle sana açıklamaya muktedir değilim. Yani ilmî kudretim böyle bir şeye kafi değildir. Çünkü ilmin son verilerini ve açıklamalarını bilmiyorum. Ancak siz bir şeyler biliyorsunuz. Ben de bazı bilgiler edinmiş bulunmaktayım. Sadece senin ve benimkilerle iktifa edeceğim. Bunları zikrederken Kur'an-ı Kerim'in tarif ettiği ve gösterdiği çerçeveden dışarı çıkmayacağım. Mümkün olduğu kadar ayetlerin işaret buyurduğu hudutlar dahilinde kalmaya çalışacağım. Yarınki dersimizde buluşmak üzere hoşça kal Hayran!”196

UFUKLARDA

“Gerçeği anlamalarına kadar varlığımızın belgelerini onlara hem ufuklarda ve hem de kendi içlerinde göstereceğiz,”197

Allah'ın Kudretiyle Dürülenler

Ebu'n-Nûr: “Oğlum Hayran! Dersimize hangi ayeti kerimeyle başlayalım?” Hayran: “Tercih sizindir hocam! Çünkü yerde ve göklerde, Allah'ın mahlûkatı sayısızdır. Onların hepsini sorabilir mi-yiz?” Ebu'n-Nûr: “Hayır, tercih benim değildir. Çünkü ben, Kur'an-ı Kerim'in takip ettiği üslûba tabi olacağım. Cenabı Hak, Kur'an-ı Kerim'inde kainata geniş bir nazarla bakmamızı tavsiye etmektedir:“Ve onlar, Allah'ın göklerde ve yerdeki mülkiyet ve tasarrufuna; Allah'ın yaratmış olduğu herhangi bir şeye ve ecellerinin yaklaşmış olması ihtimaline hiç bakmadılar mı? Artık bu Kur'an'dan sonra hangi söze iman

188 Mü’minun: 23/ 18.189 Neml: 27/ 88.190 Secde: 32/ 7.191 Tin: 95/ 4.192 Mülk: 67/ 3.193 Yunus: 10/ 101.194 Yusuf: 12/105.195 Fussilet: 41/ 53.196 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 352-365.197 Fussilet: 41/ 53. A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 367.

edeceklerdir.”198

“İlerde biz o Mekke halkına hem yeryüzü etrafında hem da bizzat nefislerinde ayetlerimizi öyle göstereceğiz ki, nihayet peygamberin söylediği şeyin hak olduğu kendilerine zahir olacaktır.”199

Cenabı Hak, bu ayetleriyle insanlara bahşettiği nimetlerden seçmeler yaparak, ufuklarda ve bizzat kendi nefislerinde, hikmet ve kudreti ilahiyesini göstermek istemiştir. Bizim de, Allah'ın tertip ve tercihi üzerine işe başlamamız elbette daha uygun daha hayırlıdır. Fakat şu anda, Allah'ın bütün nimetlerini sayıp zikretmemiz mümkün değildir. Bunu yapmaya muktedir değiliz. Ancak Kur'an-ı Kerim'de bahis konusu edilenlerin dışına çıkmamak şartıyla izah ve açıklamalarda bulunacağız. Cenabı Hakkın, Kur'an-ı Kerim'de işaret buyurduğu her şeye şamil bir nazarla bakma prensibinden ayrılmayacağız.” Hayran: “Öyle olsun hocam! Buyurduğunuz gibi, ufuklarda zikredilen ayetlerle söze başlayalım.” Ebu’n-Nûr: “Evet ufuklardaki ayetlerle...” Hayran: “Gökdekilerle mi sözümüze başlayalım?” Ebu’n-Nûr: “Evet, Hayran! Göktekilerden başlayalım. Kur'an ve modern ilmin ışığı altında tesadüfün rolünü anlamaya çalışalım. Allah Kur'an'da şöyle buyuruyor:“(Bir de semaya bakın) Biz onu kudretimizle bina ettik. Muhakkak ki biz onu genişleteceğiz.”200

“Ve onlar Allah'ın göklerde ve yerdeki mülkiyet ve tasarrufuna, Allah'ın yaratmış olduğu her şeye ve ecellerinin gerçekten yaklaşmış olması ihtimaline hiç bakmadılar mı? Artık bu Kur'an'dan sonra hangi söze inanacaklar?”201

“Üstlerindeki göğe bakmadılar mı ki, biz onu nasıl bina ettik; yıldızlarla onu nasıl donattık? Onda hiç bir gedik yok.”202

“Allah gökleri, gördüğünüz şekilde yükseltendir.”203

“Biz, gökyüzünü de, korunmuş bir tavan yaptık. O (münkirler ise, Allah'ın kudretine delalet eden) bu gibi alametlerden yüz çevirmektedirler.”204

“Yedi göğü, tabaka tabaka, yaratan O'dur. Rahman olan Allah'ın yarattıklarında hiç bir düzensizlik göremezsin. 205Çevir gözünü! Bir daha göğe bak! Görebilir misin bir çatlaklık?”“Sizce, öldükten sonra tekrar sizi yaratmak mı daha güç; yoksa göğü (yaratmak) mı? Ki O'nu Allah bina etmiştir.”206

“Şüphesiz ki Allah, gökleri ve yeri zeval bulmalarından korumak için tutmaktadır..”207

“Gökte burçlar yaratan, onların içinde bir de kandil (güneş) ve nurlu ay barındıran Allah'ın şanı ne yücedir.. .”208

“Güneş kendi ekseni etrafında, muayyen vakte kadar akıp gitmektedir...”209

“Ay'ın da seyrine menziller takdir ettik. Nihayet kurumuş eski hurma dalının yay şeklini almıştır.”“Ne güneşin ay'a yetişmesi mümkün olur, ne de gece gündüzü geçer. Hepsi bir felekte yüzerler, devirlerini tamamlarlar.”210

“Hayır, yıldızların yerleri üzerine yemin ederim.”“Ki eğer bilirseniz bu yemin, gerçekten büyük bir yemindir.”211

Gel şimdi, şu ayeti kerimelerde zikredilen yaratıklara bir göz atalım. İlmin ışığı altında Allah'ın emirlerini incelersek, acaba şu gökte, bir yarık, çizik, delik veya yıkık görebilir miyiz? Sağlam bir bina gibi, direksiz, tavansız, deliksiz yükseldikçe yükselen, genişledikçe genişleyen bu koca kainatı düşündükçe aklımıza ilk gelen şey, yaratıcısının çok büyük bir azamet ve kudrete sahip oluşudur.“(Bir de semaya bakın) Biz onu kudretimizle bina ettik. Muhakkak ki biz, büyük kudrete sahibiz.”212

Şu semanın inşasında kullanılan harç, elbette yıldızlar, gezeğenler, aylar ve güneşlerdir. Evet! Bu yüksek-ve geniş semanın binasında kullanılan yıldızlar o kadar çok ki, saymak mümkün değil. Yıldızların inecek yerleri veya menzilleri vardır. Cenabı Hakkın bu menzillere yemin etmesi, kudret ve azametim biz insanoğluna

198 A’raf:7/ 185.199 Fussilet: 41/ 53.200 Zariyat: 51/ 47.201 A’raf: 7/ 185.202 Kaf: 50/ 6.203 Rad: 13/ 2.204 Enbiya: 21/ 32.205 Mülk: 67/ 3.206 Naziat: 79/ 27.207 Fatır: 35/ 41.208 Furkan: 25/ 61.209 Yasin: 36/ 38.210 Yasin: 36/ 39-40.211 Vakıa: 56/ 75-76.212 Zariyat: 51/ 47.

bildirmesi bakımından elbette yerindedir. Çağımızın en yeni bilgilerine göre, yıldızların işgal ettiği yerler ve bütün göklerin genişliği o kadar büyüktür ki, nasıl anlatayım! Elbette bu genişliği, Kur'an-ı Kerim'in indiği zamanda yaşayan insanlar bilmiyorlardı. Hatta düşüncelerinde bile böyle bir genişlik yoktu.Ey Hayran! Sen de biliyorsun ki, günümüz ilminin verilerine göre, ışığın bir saniyede kat ettiği mesafe yüz seksen altı bin mildir. Veya 300.000 km. Bu demektir ki, bir dakikada ışığın katettiği mesafe 11.160.000 mildir. Bizim takvim hesabımızla aşağı yukarı bir senede altı milyon yahut altı bin milyar mildir. (6,000.000.000). İşte astronomi bilginlerince kabul edilen ışık senesi, ışık ölçüsü budur.Göklerin en ücra köşelerine kadar uzanan genişliğin ölçülmesi için, bu mikyası kabullenmişlerdir. Ve herhangi bir yıldızın bizden uzaklığını bildirmek için şöyle derler. “Filan yıldız bizden bir ışık yılı uzaklıktadır.” Bu ifadeden anlarız ki, bahis konusu yıldız, dünyamızdan tam altı bin milyar mil uzaklıktadır.Hayran! Gökteki gezegenlerin yer küremize en yakın olanı hiç şüphe yok ki, aydır. Aydan gelen ışık, yer küremize ancak iki saniyeden daha az bir zamanda ulaşmaktadır. Çünkü dünya ile ay arasındaki uzaklık yaklaşık olarak 240.000 mildir. Güneşten gelen ışık ise, yer küremize ancak sekiz dakika 18 saniyede gelmektedir. Çünkü güneşin bize uzaklığı yaklaşık olarak 93.000.000 mildir. Acaba bize en yakın bir yıldızın, güneşten sonra ne kadar uzaklıkta olduğunu biliyor musun Hayran?” Hayran: “Mektepte öğrendiklerime göre, yalnız güneş ışığı yerküremize geliş zamanı sekiz dakika 18 saniyedir. Bundan başka, ne ay ve ne de yıldızlardan gelen ışıklar hakkında hiç bir bilgim yoktur.” Ebu’n-Nûr: “Yaklaşık olarak yapılan ölçülere göre, yer küremize en yakın yıldız bize dört ışık yılı uzaklıktadır. Bunun ra-kamla ölçüsü 23.000.000.000 mildir.” Hayran: “Hocam; korkunç bir şey bu!” Ebu’n-Nûr: “Diğer yıldızların uzaklığına göre, bu çok yakın bir mesafe demektir. Mesela en-Nesr'ül-tair yıldızının dünyamıza uzaklığı tam on dört ışık yılıdır. En-Nesrul-vaki yıldızının dünyamıza uzaklığı ise, bizden tam otuz ışık yılıdır. Es-Sammaku'r-ramih yıldızının uzaklığı ise tam elli ışık yılıdır.” Hayran: “Gerçekten de öyle... Önceki yıldızlara nispetle bunların çok uzakta olduğu aşikardır.” Ebu’n-Nûr: “Bir başka yıldıza bakarsanız bunların çok daha yakında, olduklarını görürsünüz. Bahsi geçenlerden daha ötede bir yıldız var ki, onun uzaklığı tam bin ışık yılıdır. Buna rağmen bizim güneş sistemi içindedir. Bir de bu sistemin ötesinde başka bir sistem vardır. Oradaki yıldızların bizlere uzaklığı bir milyon ışık yılını aşmaktadır. Güneş sisteminin ötesinde bulunandan daha ilerdeki sisteme dahil yıldızların uzaklığı ise milyarın milyarı ışık yılıdır. Bu kadar bilgi kafi değil mi Hayran? Zannederim ki, Cenabı Hakkın, Kur'an-ı Kerim'de beyan buyurduğu ayeti celiledeki te'kitli mananın esas gaye ve hedefini idrak etmiş bulunmaktasın. Allahu Teala:“(Bir de semaya bakın) Biz onu kudretimizle bina ettik. Muhakkak ki biz, büyük kudrete sahibiz.”213

buyurmaktadır.Hayran: “Yarabbi! Ne büyük şanın var! Seni her şeyden tenzih ederim.” Ebu’n-Nûr: “Bu anlattıklarım gök kürenin genişliğini gösteren bazı bilgilerdir. Ama oradaki gezeğenler, aylar, güneşler ve yıldızların sayısından haberin var mı? Sana bunları nasıl anlatsam? Geçmiş yılların ilmi, sanki sayarcasma “bin kadar yıldız var” derdi, sonraları bu rakam milyona, hatta milyara çıktı. Son çağın teknik verilerine ve diğer dallardaki ilmî araştırmalara göre de yıldızlar, özel hesaplarla sayılmakta ve adetleri milyarları aşmaktadır.Evet! Şu “bizim sistemimiz” diye bildiğimiz güneş sistemi içinde bulunan yıldızların sayısı, son ilmî ve teknik ölçülere göre, otuz milyarın üstündedir.” Hayran: “Hocam! Otuz milyarın üstünde mi dediniz? Bu, yalnız bizim güneş sistemi içinde bulunan yıldızların adedi, öyle mi?” Ebu’n-Nûr: “Evet, yalnız bizim yaşadığımız güneş sistemi içinde bulunan yıldızların sayısı otuz/milyarın üstündedir. Bunların bulunduğu yere Samanyolu diyoruz. Fransızlar “süt” yolu diye adlandırmaktadırlar. İngilizce'de de aynı ad verilmiştir.İşte bu sistem, bizim bulunduğumuz yer küresi de dahil, “Güneş sistemi” içindedir. Bu sistemin ötesinde başka bir alem daha vardır ki, Buna Nebıd “Yıldızlar yığını” denir. Bunlardan birisi, Chained Lady “zincirli kadın” yıldızlar topluluğudur. Bunların daha ötesinde ise, bugünkü medeniyetin teknik yetenekleriyle ve astronomi gözlemlerinde kullanılan alet ve cihazlarla yerleri tespit edilmiş 500.000 yıldız kümesi vardır. Astronomi ile uğraşanlar bu alemlerin mevcudiyetini haber vermektedir. Zamanla teknik alet ve cihazların gelişmesiyle bu sayının çok üstünde yıldız kümeleri keşfedileceği bildirilmektedir. İşte bu bizim anlayışımızla, “sonsuzluk” demektir. En geniş insan muhayyilesinin dahi tasavvur edemediği rakamlar karşısındayız ve ifade ettikleri “sonsuzluk”tur. Ancak Allah, indinde “ölçü” sü ve “son”u vardır.” Hayran: “Allah'ım ne büyüksün! Ne büyük azametin ve ne yüce kudretin var!” Ebu’n-Nûr: “Bir de gezegen ve yıldızların yerleri veya yörüngeleri olan ve “Mevaki'ün-Nücum” denilen menziller hakkında bazı bilgiler versem acaba ne diyeceksin oğlum Hayran? Bunları size nasıl anlatabilirim? Astronomi bilginleri, yıldızların yerleri veya yörüngelerini, o zamanki bilgilerine göre sabit zannediyordu. Bir sebeple onlara “Sabit

213 Zariyat: 51/ 47.

Yıldızlar” diye ad vermişlerdi. Halbuki sabit değillerdi. Güneşimizin bile sabit olmadığı bellidir. Son asrın modern alet ve cihazları kullanılarak, bahis konusu yıldızların sabit olmadığı ve kendi eksenleri etrafında döndükleri anlaşılmıştır. Üstelik belirli, ölçülü zamanlarda gelip istikrar edeceklerini bir yerde duracaklarını, astronomi bilginleri açıklamaktadır. Bu yıldızların hareket yerleri hiç de-ğişmemektedir. Belirli yıllarda yine aynı yerlerden hareket etmektedirler. Ve bu kainat durdukça, dönüşlerinde zerre miktarı gerileme veya ilerleme olmamıştır. Böylece herhangi bir değişikliğe uğramadan kendi eksenleri etrafında ve yörüngelerinde, emri ilahî ile yollarına devam etmektedirler. Sanki bu gezegenlerin, güneş ve yıldızların hepsi, bir arı kümesi halinde ba-zan birbirlerine yakın, bazen uzak, ayrı ayrı, kendi yörüngelerinde hareket edegelmektedir. Bunlar yaratıldıklarından beri ve kainat durdukça hiç bozulmadan yollarına devam edeceklerdir. İşte Cenabı Hakkın yemin ettiği yerler, bunların uğradığı ve dönüşlerinde hareket ettikleri hiç değişmeyen menzilleridir. Yani Mevaki'ün-Nücûm... el-Vakıa sûresinin 75 ve 76. ayetlerinde Yüce Allah'ımız “Yıldızların yörüngelerine yemin ederim ki, bu yeminim ne büyüktür, eğer bilirseniz.” buyurmaktadır.Hayran: “Güneş de mi, onlar gibi yörüngesinde akıp gitmektedir?” Ebu’n-Nûr: “Evet, Güneş de öteki yıldız ve gezegenler gibidir. O da hem kendi ekseni, hem de yörüngesi etrafında dönmesine devam ederken, kendisi etrafında dönen gezegenleri, ayları, beraber çeker ve yerküresini de top yekun yörüngesinde hareket ettirir.” Hayran: “Allah senden razı olsun, bütün sıkıntılarımı şu izahlarla gidermiş oldunuz. Eskiden alimlerin görüşlerine istinaden, yıldızların ve bunlardan sayılan güneşin sabit oldukları söyleniyordu. Bilhassa hocalarımla Kur'an-ı Kerim'in Yasin suresinin 38. ayetinin manası üzerinde bir münakaşa yaptım. Fakat hocalarım, beni ikna edecek cevaplar vermekten imtina ettiler. Allah şöyle buyuruyor:“Güneş de yörüngesinde yürüyüp gitmektedir. Bu Aziz ve Alim olan Allah'ın kanunudur. Ay için de sonunda kuru bir hurma dalına döneceği konaklar tayin etmişizdir. Aya erişmek güneşe gerekmez, gece de gündüzü geçemez. Her biri bir yörüngede yürürler.”214

Ebu’n-Nûr: “Bundan önceki derslerimizde defalarca izah edip, delil ve ispatlarla belirttiğim şu gerçeği hala anlayamadın. Gerçek dinî bilgilerle ilim, hiç bir zaman birbirine karşı değildir. Hatta birbirlerini açıklarlar.Oğlum Hayran! Bütün yıldızlar ve gezegenler kendi yörüngelerinde dönmekte, güneş de bunlarla beraber, gezegenleri arkasından sürükleyerek kendi mecrasında akıp gitmektedir. Eskiler bunu biliyorlardı.Güneş kendi mihveri etrafında yirmi altı günde bir dönmektedir. Çok eski bilginler güneşin sabit olduğunu sanıyorlardı. Güneşin ne yörüngesi, ne de kendi ekseni etrafında döndüğünü bilmiyorlardı. Halbuki bugün ilmî gelişmeler ve astronomi bilimi şüphe götürmeyen delil ve ispatlarla güneşin kendi ekseni etrafında döndüğünü Kur'an-ı Kerim'in de belirttiği gibi ona tabi olan bütün gezegenlerin, güneş sistemiyle beraber, kendi yörüngelerinde hareket ettiklerini ortaya koymuştur.Astronomi bilginlerinin verdiği bilgilere göre, yıldızların adetlerine ve ışık kuvvetlerine nazaran aralarında orantılı bir ölçü vardır. Geçmiş zamanlarda, bilginlerin tayin ettiği yıldız kadrleri, birden altıya kadardır. Fakat zamanla yeni bilgilerin ve bilhassa son asrın modern alet ve hesaplarına dayanarak yıldız kadrlerinin sayısının on rakamına kadar çıktığı anlaşılmıştır. Ondan sonrası ise, yani onuncu miktardaki yirminci miktara kadar, ışık kuvvetine göre inişli bir rakam olarak belirtilmiştir. Bu şu demektir. Birinci miktarda olan yıldızların adedi on dört ise, ikincisinde daha fazla, on dört misli daha çoktur. Hatta yirminci miktardaki yıldızların adedi, yetmiş altı milyona varmaktadır.Yirmi birinci miktarda ise, bu yıldızların adedi, iki milyarın üstünde bir rakam belirtir. Işık kuvvetinin miktarına göre de yıldızların adedi orantılıdır. Yıldız miktarı artınca ışıklar fazlalaşmakta, azalmalarıyla de düşmektedir.Bu orantıyı' sadece yıldızlarda değil, öteki büyük gezegenler arasındaki hacim ve güneşten uzaklık derecelerinde de müşahede etmekteyiz.Biliyorsunuz ki, güneşin etrafında dönmekte olan her gezegenin kendine mahsus bir yörüngesi vardır, bu gezegenler şunlardır:1- Merkür (Utarid)2- Venüs (Zühre) Aşk ve güzellik perisi, kervan kıran, çoban yıldızı gibi adları vardır.3- Yer. Yani dünyamız.4- Merih (Mars) “Harp perisi” diye bilinen “Fubos” ve “Dibos” adlı iki uydusu vardır.5- Müşteri (Jüpiter) 1610 yılında Galile (1564 - 1642) tarafından keşfedilmiştir.6- Zühal (Satürn) Eski Yunan mitolojilerinde Göğün oğlu tabir edilirdi.7- Uranüs. 1781 yılında İngiliz bilgini William Herschel (1732-1822) tarafından bulunmuştur.8- Neptün. 1864 yılında Leverrier ve J. C. Adams tarafından keşfedilmiştir.9- Plüton (Pluto). 1930 yılında Amerikalı Percival Lowol tarafından keşfedilmiştir.Gezegenlerin güneşten ortalama uzaklıkları: Merkür 36, Venüs 67, Dünya 93, Mars 142, Jüpiter 484, Satürn 887, Uranüs 1782, Neptün 2792, milyon mildir.

214 Yasin: 36/ 38-40.

Gezegenlerin güneşten uzaklıklarını açıklamakla sadece aralarındaki mesafeyi belirtmek istemiyorum. Özellikle akıllara dehşet ve hayret veren nispetlere temas etmek arzusundaydım. Çünkü isterseniz bu uzaklıkları, bir astronomi kitabından kolayca öğrenebilirsiniz. Benim belirtmek istediğim şey, gezegenlerin, güneş ve yıldızların yörüngelerinde orantılı bir durumda olduklarını göstermektir.Dokuz gezegenin aralarındaki uzaklık, bir nispet hesabiyle ölçülmekte ve güneşe olan mesafeleri meydana çıkmaktadır. Bizim bildiğimiz dokuz gezegen vardır ve bunlar güneşin etrafında ve kendi yörüngelerinde hareket etmektedirler. Mesela, birinci gezegen Merkür'ün yeri sıfır olsun. İkinci gezegeninin yeri 3 olsun. Sonrakiler üçün iki misli yani 0-3 - 6 - 12 - 24 - 48 -96 - 192 - 384 şeklinde olsun. Ve bunların her birine (4) rakamı ilave etmekle şöyle bir sonuç meydana gelir. Niçin diye sorma! Sonucu bekle!(4 - 7 - 10 - 16 - 28 - 52 - 100 - 196 - 388) işte bu rakamlara dördü ilave ettikten, sonra (9) rakamıyla, yani 8 milyonla çarptığımızda, bir gezegenin güneşten uzaklığı tayin edilmektedir. Mesela Merkür gezegeni sıfır idi. Buna (4) rakamını ilave ederek (9) milyonla çarptığımızda Merkür gezegeninin güneşten ne kadar uzaklıkta olduğu, açığa çıkar. Şöyle ki:4 rakamını 9 milyonla çarptığımızda 36 milyon mil eder. İşte Merkür'ün güneşten uzaklığı...

İMAN / 379Güneşin Kendi Kütlesi Dönüş

Çapı Çevresinde

Çevresinde (Dünyanınki

Hızı

(kilometre) Dönüşü Dönüşü 1 sayılırsa) (sa km.)

Merkür 4.842 88 gün

88 gün 0.037 47.8

Venüs 2.191 224.70 gün

10-30 0.826 34.9

Dünya 12.765 365.24 gün

23 s. 56 d. 4 s.

1.000 29.8

Mars 6.784 687 gün

24 s. 37 d. 23s

0.108 24,1

Jüpiter 137.990 11.862 yıl 9 s. 50 d. 318.40 13.0Satürn 114.449 29.457 yıl 10 s. 14 d. 95.20 9.6Uranüs 49.693 84.015 yıl 10 s. 07 d. 14.60 6.8Neptün 52.299 164.788

yıl15 s. 48 d. 17.30 5.5

Plüton 5.000? 248.400 yıl

0.04 4.8

Bode (Johann Elert), Alman astronomu (Hamburg 1747 -Berlin 1826). Berlin gözlemevi müdürü, gezegenlerin güneşe olan mesafelerini yaklaşık olarak hesaplamağa yardım eden basit bir usûl buldu (Bode Kanunu). Bode kanunu, başka gezegenlerin güneşe olan mesafelerini veren ampirik formüldür. Eğer mesafeler güneşe değil de, Meıkur'e göre aranırsa, bu uzaklık ilk terimi 3 ve ortak çarpan 2 olan geometrik nispet dahilinde artar. Birimi astronomik birimin onda biri olarak alınırsa (n) sıralı gezegenin Merküre olan (an) uzaklığı:an = 3X 2n-1 dir.(Güneşe olan uzaklığı elde etmek için, Merkürden güneşe olan mesafeye, 4'ü eklemek gerekir.)Böylece her gezegenin güneşten uzaklığı bu nispet içinde hesap edilmektedir. Bununla beraber, aralarında çok az bir fark gözükse de, esas itibariyle bu açıkladığımız orantıdan ayrılmak mümkün değildir. Ancak burada dikkat edilecek bir nokta göze çarpmaktadır. Bilhassa astronomi bilginlerini, hatta riyaziyat alimlerini bile hayli meşgul etmiş ve yapılan nispet hesabından şüpheye düşürmüştür. Çünkü (28) rakamının yerinde bir gezegen olmadığı görülmektedir. Merih gezegeninden sonra (28) rakamın yerinde bir gezegen olması lazım gelirdi. Hayreti muciptir. Rakamın yeri (16) dan (52) ye atlar ki, o da, Merihden sonra gelen Müşteri (Jüpiter) gezegenidir. Bu boşluktaki sır nedir? Yoksa yapılan orantı yanlış mıdır? Yahıttt bu büyük boşlukta Merih ile Müşteri (Jüpiter) arasındaki 08) rakamının yerini işgal eden mesafeden güneşe 252 milyon mil uzaklıkta görünmeyen bir gezegen mi vardır? Bu şüphe daha tercihlidir. Nihayet uzun bir araştırmadan sonra rasathanelerin dikkatli tetkik ve incelemeleri neticesinde gerçekten bu nizam ve ölçünün bozulmadığı, orantının doğru olduğu sonucuna varılmış-tır. Hakikaten orada bir gezegen bulamadılar ama küçük küçük gezegenlere rastladılar. Bunların, Merih ile Müşteri arasında hareket ettiklerini gördüler. Böylece (28) rakamının işgal ettiği küçük gezegenleri keşfettiler. Oğlum Hayran! Şimdi size soruyorum:Acaba bu kadrler, ölçülü ve orantılı hesaplarla kainatın uzaklıkları, her gezegen veya yıldızın yeri, yörüngesi bir tesadüf eseri olarak mı meydana gelmiştir?” Hayran: “Hocam, bana enteresan bilgiler verip, beni aydınlatınız.” Ebu’n-Nûr: “Bundan daha fazla ne istiyorsun? Eğer daha geniş bilgi lüzumluysa bir astronomi kitabı al! Oku, bilgini artır.

Ve okudukça da Allah'ın azametine, kudretine secde eder, ona şükredersin. Kalbinde Allah korkusu doğar, iman ve sevgin artar. Şimdi ne anlatayım? Yıldızların gözleri kamaştıran o kuvvetli ışıklarından mı bahsedeyim? Yahut akıllara dehşet ve hayret veren güneşten mi söz edeyim? Gözleri kamaştıran ve güneşten daha kuvvetli ışık saçan yıldızlardan mı bahsedeyim? Söyle! Hangisinden bahsedeyim, bilmiyorum ki?” Hayran: “Hocam, yoksa bu bizim güneşimizden daha büyük ve daha çok kuvvetli ışık veren başka bir yıldız mı var?”Ebu’n-Nûr: “Bizim güneşimizin öteki yıldızlara göre hacim ve ışık bakımından ne kadar büyük olduğunu sanıyorsun? Astronomi bilginlerinin belirttiğine göre güneşimizin ışık kuvveti, üç bin milyon milyon milyon milyon vardır. Fakat bundan yirmi altı defa daha kuvvetli ışık veren cahiliyet devrinde Arapların taptığı (es-Şi'ra'1-yemaniyye) veya latincide (Sirius) denilen bir yıldız vardır. Bu yıldızın ışığı güneş ışığından yirmi altı defa daha kuvvetlidir. Bize uzaklığı da altı ışık yılıdır. Işık yılı ne demektir? Onu izah etmeden geçmeyeyim:Bizim güneşimiz ile çok uzaklarda bulunan güneşler arasındaki uzaklıklara baktığımız zaman, orada milyon milyon kilometrelerin ve millerin bir ölçüsü, anlamı kalmaz. İşte o zaman astronomi bilginleri, aralarında anlaşmak suretiyle “ışık yılı” tabir edilen bir ölçü bulmuşlardır. Acaba ışık yılı dediğimiz bu ölçünün belirttiği uzaklık ne kadardır, kaç kilometre tutmaktadır? Işığın bir yılda aldığı mesafe 9,461X1012 kilometredir. Buna ışık yılı denir. Yani aşağı yukarı 9.460.800.000.000 km. İşte bundan daha uzaklarda bulunan güneş ve yıldızlar vardır ki, bizim güneşimizden ve hatta (Sirius) yıldızının ışığından çok daha kuvvetli ışığa sahiptirler. Hatta yüz defa daha kuvvetli ışığa sahip olduklarını astronomi bilginleri bizzat bildirmişlerdir.” Hayran: “Allah Allah ne korkunç!” Ebu’n-Nûr: “Eğer modern ilim tarafından keşfedilen yıldızın ışık kuvvetini duyarsan ne dersin Hayran? Yeni keşfedilen bir yıldızın güneşten (500) misli daha kuvvetli ışığa sahip olduğu açıklanmaktadır.” Hayran: “Bu daha korkunç şey!” Ebu’n-Nûr: “Bundan daha korkunç olanı, yıldızların ağırlığı ile onların hacmidir. Yaşadığımız Yer gezegeninin hacmi milyon milyon kilometre küpten daha fazladır. Güneşin hacmi ise yerin hacminden 1.300.000 defa daha büyüktür. Çünkü yerin ortalama çapı 12.765 kilometre, güneşinki ise, ortalama olarak, 1.390.000 kilometredir. Böylece, yere kıyasla güneşin ortalama çapı bire yüz dokuzdur. Bilindiği gibi, yuvarlak, küre biçimindeki cisimlerin hacimleri çaplarının küpleriyle orantılıdır. O zaman güneşin hacmi yerden bir milyon üç yüz bin defa daha büyük demektir.Yerimizin kütlesi, yani ağırlığı ise beşbin milyon milyon milyon tondur. Güneşin ağırlığının ne kadar olduğunu bilemiyorum. Ancak şunu söyleyebilirim ki, güneş daha ağırdır. Şimdi güneşin ağırlığını bilmek için, yerin ağırlığını gösteren rakamla bu sayıyı çarpmak gerekir. Neticede meydana çıkan sayıyı okuyabilecek misin? Eğer biz bunu tonla ifade edecek olursak akıl almaz. Zihinler durur. Zira böyle bir sayıyı tasavvur etmeye zihnimiz ve aklımız alışık değildir. İşte bu, sadece gözümüzle gördüğümüz bir güneş...Ne ise, şimdi güneşin hacmini, çapını, ağırlığını, yere nispetle biraz öğrenmiş bulunuyoruz. Fakat bundan başka, Arapların Minkeb'il Cevza dedikleri bir yıldız daha vardır. Bu yıldızın çapı güneşin çapından dört yüz altmış defa daha büyüktür. Böyle olduğuna göre, muhakkak onun hacmi takriben güneşin hacminden yüz milyon defa daha büyüktür.” Hayran: “Ne korkunç bir büyüklük bu hocam!” Ebu’n-Nûr: “Bunun büyüklüğü başka bir yıldızın yanında çok küçük görünmektedir. Zira güneşten yüz milyon defa daha büyük olan yıldızdan, bahsi geçen yıldız daha büyüktür. Bu yıldızı geçen dersimizde biraz olsun açıklamıştım. Androme-dea'&vc. Bunun büyüklüğünü ifade etmek için astronomi bilginleri şöyle bir misal vermektedirler. Güneş ışığı, oturduğun evin penceresinden odana girdiği zaman havada uçuşan çok küçük toz tanecikleri görürsün. İşte o tozlardan bir tanesinin hacmi, yer küremize göre, ne kadar küçükse, güneşin büyüklüğü de, “zincirli kadın” denilen bu yıldızın yanında o kadar küçük kalmaktadır. Ancak böyle bir misalle söz konusu yıldızın büyüklüğünü anlayabilirsin!Şu halde bu yıldız, güneşten bin milyon defa daha ağırdır! Hacmi ise, Hayran, bundan çok daha büyüktür. Biraz önce güneşin çapının bir milyon üç yüz doksan bin kilometre olduğunu söylemiştik. “Andromode” veya “zincirli kadın” yıldızının çapı ne kadar biliyor musun? Şu akla durgunluk veren sayıya bak! Bahis konusu yıldızın çapı 30.000 ışık yılıdır. Bildiğimiz hesap sistemiyle bunun ne kadar tuttuğunu bir düşün! Meydana çıkan sayıyı okumak mümkün müdür? Bu demektir ki, yıldızın hacmi, güneşinkinden tam milyon milyon milyon milyon defa büyüktür.” Hayran: “Hocam, akıl ve zihin dona kalıyor. Bu ne, büyüklük? Ne korkunç sayı! Ey Rabbim! Senin azametin ne büyük! Seni bütün noksanlıklardan tenzih ederim. Acaba bu kadar büyük ağırlık ve hacimler, nasıl oluyor da, hiçbir şeye dayanmaksızın fezada durabiliyor?” Ebu’n-Nûr: “Bu soruya Kur'an-ı Kerim şöyle cevap veriyor:“Allah gökleri gördüğünüz şekilde, direksiz olarak yükseltendir.”215

Sonra başka bir ayette:

215 Rad: 13/ 2.

“Şüphesiz ki Allah, gökleri ve yeri, zeval bulmalarından koruyarak tutmaktadır. And olsun ki, zeval bulurlarsa onları O'ndan başka kimse tutamaz. Gerçekten O, Halım dir. Azap için acele etmez. Gafûr'dur, çok bağışlayıcıdır.”216

Bugünkü ilmimiz acaba konumuz hakkında ne diyor? Bilginlerin müşahede ettiğine göre, bu duruş, yer ve göklerin düşüp zail olması “yer çekimi” sebebiyledir. Yer çekimi var oldukça, bunların veya herhangi bir feza cisminin zail olması düşünülemez. Bilginler bunun meydana getirdiği neticeyi bizzat görüp müşahede ettiler. Fakat onun iç kısımlarına henüz vakıf olamadılar. Kanunlarını öğrendiler. Fakat esas sırrına eremediler.Bu sözlerin hepsi doğrudur. Yer veya gezegen çekim de doğrudur. Yer çekimi kanunlarının hesaplanması ve çok ince ölçülerin mevcudiyeti de gerçektir. Buna hiç bir diyeceğimiz yok. Çünkü bunlar, ilmin ileri sürdüğü hakikatlerdir. Henüz birçok yanlarını bilemediğimiz sırlardan birisidir.Bunların hepsi doğru! Fakat bu ince, sağlam, ölçülü, orantılı, tartılı ve doğru kanun kör bir tesadüf eseri midir Hayran?! “O kafirler, Allah'ı gerektiği gibi takdir edemediler. Halbuki kıyamet günü yer küresi tamamen O'nun tasarruf undadır. Gökler de kudret elinde durulmuştur. Allah onların ortak koştuklarından münezzehtir ve çok yücedir.”217

Şefkatli Annemiz

Ebu'n-Nur: “Şimdi yer küremize dönelim, Hayran! Oradaki oluşumu, nizamı, muhkem ve eşsiz nimetleri, Kur'an’ın ve ilmin ışığında araştıralım. Sonra kendi kendimize şöyle bir soru soralım:Akıllara hayret ve dehşet veren büyük ve muntazam yaratıkların meydana gelişi yani oluşumu hakkında kör tesadüfün payı nedir?Önce Kur'an-ı Kerim'i inceleyelim:“Allah Gökleri ve yeri yaratandır. Üstten su indirip onunla size rızk olarak türlü mahsuller ve meyveler çıkarandır...”218

“O Allah ki, yeri, sizin için bir döşek yapmış. Doğru gidesiniz diye orada yollar açmıştır.”219

“O Rab ki, yeryüzünü size bir döşek yaptı. Orada sizin için yollar açtı. Gökten bir su indirdi biz onunla, türlü nebattan çiftler çıkardık.”220

“Allah sizin yararınız için yeri bir karargah göğü bir kubbe yapandır. Size suret ve şekil veren, sonra suretlerinizi güzelleştiren, en temiz ve güzel şeylerden sizi rızıklandırandır. İşte Rabbiniz olan Allah budur. Alemlerin Rabbi olan Allah ne yücedir.”221

“Yeri döşeyiş yaydık. Onda sabit dağlar yaratıp koyduk. Yerde, hikmetle ölçülmüş her şeyden, bitkiler bitirdik.”222

“Yere (bakmadılar mı?) Onu nasıl döşedik? Ona nasıl sabit dağlar koyduk? Yerde, her sınıftan, içe ferah verici (ne) çiftler bitirdik!”223

“Yeri de biz döşedik. Ne güzel döşeyiciyiz!” “Her şeyden de iki çift yarattık. İnceden inceye, düşünesiniz diye!”224

“Biz yeri bir toplantı mahalli yapmadık mı? Hem dirilere hem ölülere! Orada sabit, yüce dağlar yaratıp meydana getirmedik mi? Size tatlı sular içirmedik mi?”225

“Yoksa yeri bir mesken yapıp da ortasından ırmaklar akıtan, ona ait sabit dağlar yaratan ve iki denizin ortasına bir engel koyan mı (hayırlıdır)? Allah ile beraber bir ilah mı var? Hayır! Onların çoğu tevhidi bilmezler.”226

“Allah'a inanmayan kişiler idrak etmediler mi göklerle yer bitişik halde idi. Biz onları birbirinden ayırdık. Her şeye sudan hayat verdik. Hala İnanmıyorlar mı?”227

“Bir de dağları görürsün, onları hareketsiz sanırsın. Halbuki onlar, bulut geçer gibi geçer. Bu, her şeyi muhkem yapan Allah'ın işidir. O, bütün yaptıklarınızdan tamamiyle haberdardır.”228

216 Fatır: 35/ 41.217 Zümer: 39/ 67. A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 369-384.218 İbrahim: 14/ 32.219 Zuhruf: 43/ 10.220 Taha: 20/ 53.221 Gafir: 40/ 64.222 Hicr: 15/ 19.223 Kaf: 50/ 7.224 Zariyat: 51/48-49.225 Mürselat: 77/ 25-27.226 Neml: 27/ 61.227 Enbiya: 21/30.228 Neml: 27/88.

“Allah'a inanan müminler için yerde ve göklerde alametler vardır.”229

İşte bu ayetlerin ifadelerinden de anlaşılacağı veçhile, yer küre canlılar için elverişlidir. Orada hayatın devamını sağlayacak her şey mevcuttur.Şimdi burada açıklamak istediğimiz husus yer küremizin öteki gezegenler arasında neden, “hayata elverişli” olmak nimetine sahip olduğudur. Allah kelamı olan Kur'an'ın ve ilmin ışığında tetkik edelim. Netice olarak deriz ki, yer küremizin yoğunluğu, yer çekimi, kendi ekseni ve güneş etrafında dönmesi, atmosferdeki havanın hayata elverişli bulunması, suyun mevcudiyeti gibi şartların bütünüyle mükemmel olması; bundan başka, hayatın bekası ve devamı için ne lazımsa hepsinin var olması bir tesadüf eseri midir? Yoksa belli bir gaye ve hedef ile müstakil iradenin mahsulü müdür?Hayran! Bizim güneşimizin etrafında, yer küresinden başka hareket eden sekiz gezegen vardır. Bunlardan birisi dünyamızdan daha büyük, ötekiler ise küçüktür. Bir tanesi güneşe en yakın mesafededir. Bir başkası ise güneşten çok uzaktır. Birisi, dünyadan daha sür'atli olarak, hem kendi ekseni hem de güneşin etrafında dönerken, ötekisi çok yavaş olarak kendi ekseni ve yörüngesi etrafında hareket etmektedir. Benim inandığıma ve Kur'an-ı Kerim'in de beyan buyurduğuna göre, bunların hepsi güneşten ayrılmış birer gezegendir. Kendilerine takdir olunmuş müddet içinde hareketlerine devam etmeleri sağlanmıştır. İster güneşten ayrılsın, isterse gökte hepsi bir parça iken, sonradan ayrı ayrı birbirinden ayrılmış olsun, aynı manayı ifade etmektedir. Bunların bir ateş kitlesi halinde iken birbirinden ayrılmaları fezada ışık saçan gezegen olduktan sonra soğumalarının sebebi nedir? Yaşamak için gerekli ortamın kurulması nedendir? Öteki gezegenler yer küremiz gibi aynı parçadan ayrılmış değil midir? Neden onlarda hayat yoktur da bu özellik sadece yer küremize verilmiştir? Bunun hikmeti nedir? Bu meseleleri anlamak için önce sizlere gezegenleri birer birer açıklamaya çalışalım. Sonra da bu hikmeti izah edelim.Biliyorsunuz ki, hem güneş ve hem de kendi etrafında hareket eden gezegenlerin sayısı güneşten uzaklıklarına göre dokuzdur.1- Merkür: Romalıların “Ticaret perisi” dedikleri Utarid gezegenidir. Gezegenler içinde güneşe en yakın olanıdır. Ortalama uzaklığı 36.000.000 km., Güneşe olan uzaklığı 57.830.000 km. Ekvator çapı 3.100 mildir. Kütlesi ve ağırlığı, hemen hemen yerin yarısı kadardır. Hacmi de yine yerin yarısına eşittir. Yer gibi, o da kendi ekseni ve güneş etrafında dönüp hareket etmektedir. Kendi ekseni etrafında dönerken geçen müddet, güneş etrafında devrini tamamlarken geçen müddete eşittir. Güneş etrafındaki turunu seksen sekiz günde tamamlar. (87 gün 23 saat 14 dakika 27 saniyede). Bu gezegenin, ay gibi, bir uydusu yoktur. Ancak ay gibi, bir yüzü güneşe, diğer yüzü de aksi tarafa bakar. Bu gezegen ancak güneş battıktan biraz sonra veya güneş doğmadan biraz önce görülebilir. Gezegende hava olmadığı için hayat da yoktur.2- Venüs (Zühre): Sabahları güneş doğmadan önce, akşamları da güneş battıktan sonra görülebilen çok parlak bir yıldızdır. “Sabah ve akşam yıldızı” Kervan Kıran, Çoban Yıldızı ve Zühre gibi isimleri vardır. Merih'den sonra yer küresine en yakın gezegendir. Yunan, mitolojisinde, çok parlak bir yıldız olduğu için “Aşk ve güzellik perisi” diye geçer. Dünyamız gibi bir uydusu yoktur. Hem kendi ekseni etrafında, hem de güneş et rafında döner. Venüs'ün kendi ekseni etrafında dönüşü ile güneşin etrafındaki dönme müddeti eşittir. Ancak yörüngesi etrafındaki hareketini 225 günde tamamlar. Güneşten uzaklığı 67.000.000 mildir. Yerle Venüs arasındaki mesafe, 26.000.000 mildir. Venüs gezegeninin atmosferinde hemen hemen oksijen yok gibidir. Havası karbondioksitle doludur. Bu yüzden yaşamaya elverişli değildir. Su yoktur. Üzerinde yoğun bir buhar tabakası vardır. Güneşe dönük yüzünde ısı (90), öbür yüzünde ise (-20) derece civarındadır.3- Dünya: Bu husustaki malûmat ilerde verilecektir.4- Merih: Bazı bilginler Merih'te hayat olduğunu söylerlerse de kesin değildir. Kendi ekseni etrafındaki turunu 24 saat 37 dakika güneş etrafındaki turunu ise 687 günde tamamlar. Güneşten uzaklığı yaklaşık olarak 142.000.000 mildir. Gündüzleri sıcaklık derecesi bir hayli yükselir, fakat geceleri (-70) dereceye kadar düşer. Yüzeyi karalarla kaplıdır, deniz yoktur. Atmosferi oksijenden daha ağır bir gazla bileşik durumdadır. Merih'in çekim kuvveti yerin çekim kuvvetinin üçte biri kadardır. Bu yüzden yaşamaya elverişli değildir. Bu sahada, araştırma yapan astronomi bilginleri de aynı kanaattedirler.5- Jüpiter (Müşteri): Parlak bir gezegendir. Güneşten ortalama uzaklığı 484.000.000 mildir. Kendi ekseni etrafındaki devrini on saatte, güneş etrafındaki yörüngesini ise on iki yılda tamamlar. Atmosferinde amonyak ve metan gazlarından müteşekkil bir tabaka mevcuttur. Su yoktur. Soğuk tarafındaki ısı derecesi, (-130)u bulur. Bu itibarla bahsi geçen yüzünün buz tabakasıyla kaplı bulunması muhtemeldir. Ekvatoruna paralel olarak, yüzeyinde bazı karanlık leke ve şeritler görülmektedir. Leke ve şeritlerin uzunluğu 20.000 mil kadardır. Daha doğrusu, bu gezegenin bir gaz kitlesinden ibaret olduğunu ileri süren bilginler de vardır. Tabiatı itibariyle Jüpiter de hayat yoktur.6- Satürn (Zühal): Güneşten uzaklık bakımından altıncı gezegendir. Gözle görülebilir. Gökte sarımtırak rengiyle belli olur. Dürbünle bakılınca etrafında öbür gezegenlerin hiç birisinde görülmeyen ışıklı halkalar mevcut olduğu anlaşılır. Güneşe uzaklığı 886.000.000 mildir. Ekseni etrafında her on saatte bir devir yapar. Ve güneş etrafındaki yörüngesini ise, yirmi dokuz yılda tamamlar. Güneşten aldığı ışığın kuvveti dünyamıza gelen ışığın doksanda biri kadardır. Yoğunluğu, yer yoğunluğunun dörtte birinden daha azdır. Etrafındaki ışıklı halkayı

229 Casiye: 45/ 2.

ilk keşfeden, 1610 yılında, dürbünlerin icadını müteakip Galile (1564-1642) dir. Fakat sonraları, bu halkanın katı bir cisim değil, gezegenin etrafında dönen çok küçük ve parlak uydular olduğu anlaşılmıştır. Gezegenin tayfındaki parlaklığın, merkezden çevreye doğru azalması, su buharı ve atmosferin varlığına delil gösterilmektedir. Bu gezegende de bazı renkli şeritler görülmektedir. Gözlenen lekeler yardımıyla, gezegenin her yerinin aynı hızla dönmediği, bu itibarla, hala sıcak gaz halinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu gezegende de hayat yoktur.7- Uranüs: Ancak teleskopla görülebilen bir gezegendir. Fakat dikkatli bakılırsa gözle de görülebilir. Güneşten uzaklığına göre yedinci gezegendir. İlk defa, 1781 yılında İngiliz bilginlerinden Sir Wiîliam Herschel (1738 - 1822) tarafından keşfedilmiştir. Bu bilgin ikiz yıldızlar üzerinde inceleme yaparken Zühal (Satürn)in Ötesinde bir gezegen görmüştür. Bazı bilginler bunu kuyruklu yıldız sanmıştır. Fakat daha sonra Herschel'in görüşü doğrulanmıştır. Uranüs'ün ortalama olarak güneşten uzaklığı 1.782.000.000 mildir. Ekvator çapı 29.400 mildir. Etrafında dört uydusu vardır. Kendi ekseni etrafındaki turunu on saatte tamamlar. Atmosferi zehirli metan gazıyla doludur.8- Neptün: Güneşten uzaklık derecesine göre sekizinci gezegendir. 1846 yılında Fransız Le Verrler ve İngiliz J.C. Adams tarafından keşfedilmiştir. Güneşe uzaklığı 2.792.000.000 mildir. Etrafında iki uydusu vardır. Kendi ekseni etrafındaki turunu on saatte tamamlar. Güneş etrafındaki turunu ise 189 yılda tamamlar.9- Plüton: 1930 yılında Amerikalı Percival Lowell keşfetmiştir. Gezegenlerin güneşten en uzak olanıdır. Bu uzaklığı aşağı yukarı 3.670.000.000 mildir. Uydusu yoktur. Ekseni etrafındaki turunu 154 saatte tamamlar. Kışı ve yazı 42 veya 84, yahut ta 123 sene süren, gece ve gündüzü, beşer saat olan bir gezegende hayat olup olmayacağını artık sen düşün Hayran...Şimdi de kendi gezegenimizi bir düşün, Hayran! Cenabı Hakkın bize bağışladığı bu gezegende, hikmeti, sağlam nizamı, ezelî ve ebedî iradesi ve rahmetiyle vermiş olduğu şu yer küremizi, biraz olsun düşünelim!! Bu gezegende, hayatın devamını sağlayacak her şeyi, sadece biz insanlar için yaratmıştır.Gezegenimizin Güneşe yakınlığı diğerlerine nazaran tam ortadadır. Ne fazla uzak, ne de fazla yakın... Güneşten gelen ısı derecesi de ona göre ayarlı ve dengeli... Yerin yoğunluğu, öteki, gezegenlere göre, daha çok... Hatta güneşin yoğunluğundan daha fazla... Yer çekimi ve kendi ekseni etrafındaki dönüşü de normal ve dengelidir. Gecesi ve gündüzü, canlılara uygun şekildedir. Yörüngesindeki turu da mevsimleri meydana getirecek derecede ve canlıların yaşamasına verişli şekildedir.İşte bu gezegen, hem su, hem de canlılara yarayışlı havaya sahip olmakla hayatın devamını sağlamaktadır. Hayran! Bütün bu sebep ve şartların bir araya gelerek hayatın sağlanması bir tesadüf eseri olabilir mi?”Hayran: “Allah ne yüce yaratıcıdır! Onu bütün noksanlıklardan tenzih ederim. Sayın hocam! Yeryüzünde, hayatın deva-mını sağlayan “yedi özellik”ten bahsettiniz. Kur'an-ı Kerim ise, yerin yaratılışını, bu yaratılışın hikmetini, hayat için elverişli oluşunu ifadeyle iktifa eder. Fakat yerin güneşe yakınlığını, ısı derecesini, yoğunluğunu, yer çekimi kuvvetini, kendi ekseni ve güneşin etrafındaki hareketini belirtmemiştir.” Ebu’n-Nûr: “Biraz önce zikrettiklerim, bu hususta esas teşkil eden özelliklerdir. İleride bu özelliklerin şümulüne giren bazı hususiyetleri size hatırlatacağım. Yedi özelliğe gelince... Kur'an-ı Kerim bunları zikretmedi demek istiyorsunuz. Halbuki alim bir kişinin anlayacağı üslûpla bunları zımnen ifade etmiş ve birçok ayetlerde bu hususlara, gizli manalar halinde işaret buyurmuştur. Hatta cahillerin anlayacağı kadar da bunlara işaret buyurmuştur. Şöyle ki:Yeryüzü oluşu itibariyle, müşahede ettiğimiz gibi, normal bir yakınlığa ve ısıya sahiptir. Böylece küremizin, hayat ve ziraata elverişli oluşu, zımnen kabul edilmektedir.Yoğunluk ve yer çekimi meselesine gelince... Kur'an-ı Kerim şu, ayeti celilesiyle bu hususu beyan buyurmuş, açıkça işaret etmiştir:“O Allah ki, yeri sizin faydanız için bir karargahı kılmıştır...”230

Ayetin ifadesinden anlaşılmaktadır ki, eğer yer, insanlar için bir karargah olmasaydı, elbette orada, ne çekim kuvveti, ne de yaşama imkanı olurdu. “İnsanlar için bir mesken” olması bakımından yer çekimi ile donatılması elbette zarurî idi. Aksi takdirde, insanlar da dahil diğer yaratıkların orada yaşaması mümkün olmazdı.Yerimizin kendi ekseni etrafında dönmesi hususuna gelince... Kur'an, gece ve gündüz kelimelerini zikrederek başka bir ayeti celilesinde şöyle buyurur;“Bulutların geçip gidişi gibi dağlar da geçip gitmektedir...”231

Anlaşılıyor ki dağlar, bulutun uçuşu gibi, dünyamız kendi ekseni etrafında dönerken uçup gitmektedir. Fakat biz bunları bilmiyor ve göremiyoruz. Ama durumları ilmen tespit olunmuştur. Bunun yanında güneşin kaybolmasıyla gölgenin tutulmasını beyan etmiştir. Yılın mevsimlerine yağmurların inmesiyle işaret etmiştir. Yine bazı hususiyetleri zikretmiştir. Fakat şimdi sen gel de, Allah'ın Kur'an-ı Kerim'de, yoğunluğun ve yer çekimi kuvvetinin kanunlarını, yılın mevsimlerini, yerin meylini, yörüngenin şeklini ve bunların kanunlarını neden tafsilatıyla anlatmadığını düşün! Acaba o zamanki insanlar, hiç anlamadıkları veya hiç bilmedikleri hususlar kendilerine anlatıldığında bunu nasıl karşılarlardı? Hiç düşünebiliyor musun? Çünkü böyle bir ilmi,

230 Gafir: 40/ 64.231 Neml: 27/ 88.

işitmedikleri bir bilgiyi acaba nasıl anlayacaklardı?Bununla beraber, şu ayetlerde, mana itibariyle dünyamızın günlük turu, gece ve gündüzün meydana gelişi zikredilmiştir:“Gerçekten, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, aklı selim sahipleri için, Allah'ın varlığını, kudret ve azametini gösteren kesin delil ve ispatlar vardır...”232

“Elbette, gece ile gündüzün arka arkaya gelmek suretiyle değişip durmasında, Allah'ın yerde ve göklerde yarattığı bütün varlıklarda, Allah'tan korkan bir kavim için büyük deliller ve hikmetler vardır.”233

“Görmedin mi, Allah, geceyi gündüze, gündüzü de geceye sokuyor. Güneşi ve ay'ı sizin menfaahmza birer sebep kılmıştır. Bunlardan her biri, muayyen bir vakte kadar akıp gidecektir. Doğrusu Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”234

“Gökleri ve yeri hak ile yarattı. Geceyi gündüzün üzerine, gündüzü de gecenin üzerine buruyor. Güneşi ve ayı, insanların menfaatine bağladı. Her biri, muayyen bir vakte kadar akıp gidecektir. Bilki, O Allah, Azizdir, Gafurdur.”235

“Muhakkak ki Rabbiniz, o Allah'tır ki, gökleri ve yeri, altı günde yarattı. Sonra arşı istila etti. Allah, gündüzü gece ile örter. Bu durumda, sür'atle gece gündüzü, gündüz de geceyi kovalar. Allah, güneşi, ayı ve yıldızlan emrine bağlı kıldı. Şu gerçeği idrak ederek dikkat ediniz ki, hem yaratmak, hem de emretmek O'na mahsustur. Alemlerin Rabbi olan Allah ne yücedir.”236

“Öldükten sonra dirilten O, dünyada öldüren O'dur. Gece ile gündüzün birbiri ardınca gelerek değişmesi, hepsi O'na aittir. Artık akıllanmayacak mısınız?”237

“Gece ve gündüz, güneş ve ay, hep O'nun alametlerindendir. Siz güneşe ve aya secde etmeyin. Ancak, onları yoktan yaratan Allah'a secde edin. Eğer ona itaat ve ibadet etmek istiyorsanız...”“Eğer Allah'a itaat ve ibadet etmekten çekinir kibirlenirlerse, bilsinler ki, Rabbinin katında bulunan melekler, hiç usanmayarak gece ve gündüz O'na tesbih ederler.”238

“Bir de dağları görürsün ki, onları hareketsiz sanırsın. Halbuki onlar, bulutların gelip geçtiği gibi, gelir geçer. Bu, her şeyi muhkem yapan Allah'ın işidir. Şüphesiz ki O, yaptıklarınızdan tamamiyle haberdardır.”239

“Rabbinin kudretine bakmaz mısın? O, gölgeyi nasıl yayıyor? Dikseydi gölgeyi sabit yapardı. Sonra biz güneşi de o gölge üzerine bir delil yaptık. Sonra biz onu, azar azar alıp nasıl kendimize çektik.”“O Allah'tır ki, geceyi size bir örtü, uykuyu da bir dinlenme yaptı. Gündüzü de çalışma hayatı yaptı.”240

“And olsun, güneşe ve onun aydınlığına.”“Ona tabi olduğu zaman aya.”“Güneş gündüzü açıp aydınlattığı zaman gündüze!”“Ziyasını örtüp bürüdüğü zaman geceye!”“Göğe ve onu bina edene!”“Arza ve onu döşeyene!”“Nefse ve onu düzenleyene!”“Sonra da o nefse, isyanını ve itaatini öğretene ki, muhakkak (Allah'ın küfür ve isyandan) temizlediği nefis kurtulmuştur.”241

“Görmediler mi? Biz, içinde sükûn bulsunlar diye geceyi yarattık, görmeleri için de gündüzü... Gerçekten bunda iman edecek bir kavim için şüphe götürmez alametler var.”242

“Biz, gece ile gündüzü kudretimize delalet eden iki alamet kıldık. Hemen arkasından gece alametini silip yerine gündüzü getirdik. Rabbinizden geçiminiz için bir lütuf arayasınız, yılların sayısını, vakitlerin hesabını bilesiniz diye. Biz böylece her şeyi sizlere apaçık olarak beyan ettik.”243

“Düşünüp ibret almak yahut Allah'a şükretmek isteyenler için, gece ile gündüzü birbiri ardınca getiren yine O'dur.”244

“O, Allah'tır ki, içinde huzur ve rahat bulaşınız diye geceyi, aydınlıkta çalışasınız diye gündüzü, sizin için yarattı. Elbette hak sözü dinleyenler için birçok ibretler vardır bunda.”245

232 Al-i İmran: 3/ 190.233 Yunus: 10/ 6.234 Lokman: 31/ 29.235 Zümer: 39/ 5.236 A’raf: 7/ 54.237 Mü’minun: 23/ 81.238 Fussilet: 41/ 37-38.239 Neml: 27/ 88.240 Furkan: 25/ 45-47.241 Şems: 91/ 1-4-9.242 Neml: 27/ 86.243 İsra: 17/ 12.244 Furkan: 25/ 62.245 Yunus: 10/ 67.

Ve bundan başka birçok ayetlerde, gece ve gündüz hakkında Cenab-ı Hak açıklamalarda bulunmuştur. Bunlar, insanlar idn Allah tarafından gönderilmiş büyük bir nimettir.Şimdi gel de, Allah'ın emri üzere, ilmin ışığı altında bunları birer birer inceleyelim. Gece ve gündüzün yaratılışı ve hikmetleri hakkında vazolunan nizam ve sağlam kanunları tetkik edelim. Tesadüfün bu meselelerde ne gibi bir şansı olduğunu görelim.Biliyorsun Hayran, yer küremizin hacmi güneşin hacminden bir milyon üç yüz bin defa daha küçüktür. Yerin ağırlığı güneşin ağırlığından yaklaşık olarak 332.000 defa daha hafiftir. Yer, yoğunluk bakımından bütün gezegenlerden daha kesafetlidir. Hatta güneşten dört misli daha yoğundur. Yerde bulunan herhangi bir cismin ağırlığı güneştekinden daha fazladır.Yerin güneşten uzaklığı 93.000.000 mildir. Yer, kendi ekseni etrafındaki dönüşünü yirmi dört saatte tamamlar. Güneş etrafındaki turunu ise ancak 365 gün altı saatte tamamlar. Yerin güneş etrafında dönüşü tam yuvarlak bir daire şeklinde değil, elips biçimindedir. Yer, kendi ekseni etrafında saatte 1.000 mil hızla dönmektedir. Güneş etrafındaki turunun sür'ati ise, ortalama olarak saniyede on sekiz mildir. Yani bir saatte kat ettiği mesafe 65.000 mildir. Yörüngesindeki ekvator eğilimi 23 derece 27 dakikadır.Modern ilim diyor ki, eğer yer, şu bilinen hacimden daha büyük veya küçük, daha ağır veya hafif olsaydı, üstünde yaşayanların hayatı tehlikeye düşerdi. Çünkü hacmi ve ağırlığı, sur'atiyle mütenasiptir. Bu muvazene bozulduğu takdirde yalnız şekli değişmekle kalmaz, hayat için elverişliliği de ortadan kalkar. Hatta canlılar için büyük tehlike baş gösterir. Yerin ağırlığı da kendisinin ve güneşin çekim kuvvetlerine göre ayaradır. Eğer çekim kuvvetinde bir değişiklik olursa, o zaman ne yörüngesi istikametinde bir milim yol alabilir, ne de üzerinde herhangi bir cisim durabilirdi. Vaziyet tamamen değişir, hayat elce uğrardı. Çünkü yerin hacmi, halihazırdakine göre daha artsa veya azalsa, o zaman sür'atinin de ona göre değişmesi gerekirdi. Bu sür'atten meydana gelen müddette değişirdi. Bunun en tehlikelisi çekim kuvvetinin azalmasıdır. Zira bu durumda havadaki oksijen yok olur, uçar gider. Şayet yer küresi kendi etrafında dönmeseydi gece ve gündüz meydana gelmezdi. O zaman, insanlar, hayvanlar ve bitkiler için elbette yok olmak mukadder olurdu. Çünkü bütün canlıların uykuya ihtiyacı vardır, Uykusuz yaşamak mümkün değildir.Eğer kendi ekseni etrafındaki hızı, bilinen sür'ati 1.000 milden daha çok veya az olsaydı, o zaman durum, Öteki gezegenlerdeki gibi olurdu. Mesela hızı saatte 1.000 milden fazla olsaydı gündüzün uzunluğu yüz yirmi saat olurdu. Böyle bir şey, bütün canlılar için yok olmak demektir. Zira güneş ışığı bütün bitkileri yakar, kül ederdi. Gece ve gündüzün düzeni bozulurdu. Hayat felce uğrardı.Fakat görüyorsun ya, dünyanın kendi ekseni etrafındaki hızı ve güneş etrafındaki sür'ati, bir saniye de olsa, ne gerilemiş, ne de ilerlemiştir. Bu durum, milyonlarca seneden beri böylece devam edegelmiştir.Şayet yer çekimi olmasaydı bizim halimiz ne olurdu? Yerde duramazdık. Havalarda uçardık. Bir yere tutunmamız bile çok zor olurdu. Elbette bu durum hayatımızı engellerdi. Yahut havada parça parça olur, barut gibi patlar, dağılır, kül olup giderdik. Yok olurduk. Eğer kutuplardaki manyetik çekim kuvveti ile merkezkaç kuvveti (Forge Centrifııge) arasında denge olmasaydı, o zaman durum bambaşka bir hal alırdı. Yeryüzünden kutuplara doğru uçardık. Yerin merkezindeki şeylerin hepsi kutuplarda toplanırdı. Hayran! İkide bir aklıma şöyle bir sual geliyor. Acaba bu ince, sağlam, muhkem ve dengeli nizam, eşsiz yaratılış bir tesadüf eseri olabilir mi?”Hayran: “Allah'ı bütün noksanlıklardan tenzih ederim. Şüphesiz bu, Allah'ın kudretinin eseridir.” Ebu’n-Nûr: “Bak, oğlum Hayran! Biraz önce okuduğum ve açıkladığım ayetlerde geçen kelimelerden önce, dünyamızın yuvarlağa yakın bir biçimde olduğunu, yirmi dört saatte bir kendi ekseni etrafında döndüğünü, bu dönüşten gece ile gündüzün meydana geldiğini, uzunluk ve kısalığının oluştuğunu açıkça anlarsın.Mesela biraz önce açıkladığımız ayetleri hatırla! Gece, gündüzün arkasından dolanıyor, gündüzü kovalıyor. Gündüz de geceyi kovalıyor. Gece, gündüze; gündüz de geceye giriyor. Gece, gündüzü örtüyor veya sarıyor. Gündüz de geceyi... Gece, gündüzün arkasından gidiyor. Gündüz de gecenin arkasından... Sonra sen dağları sabit zannedersin. Halbuki onlar, bulutlar gibi gelip geçmektedirler. Bu manaları içine alan ayetleri biraz önce açıkladım. Sûrelerini ve ayet numaralarım bildirdim.Ayeti kerimede zikredilen “Tekvir”, (küre) kelimesinden müştaktır. Esas itibariyle, “yuvarlak” demektir. Fakat bunun yanısıra “arka arkaya dönmek” manasını da ifade eder. Şayet yeryüzünü düz kabul etsek, o zaman tekvir, muhalif bir mana ifada eder. Ve ayet yanlış tefsir edilmiş olur. Eskilerin inandığı bu hususu biz kabul edemeyiz. Çünkü ayet, çok açık ve vazıhtır. Bakınız:“Geceyi gündüzün üzerine buruyor, gündüzü de gecenin...”246 “Geceyi gündüze katar, gündüzü de geceye.”247 “Allah gündüzü geceyle örter ve sür'atle gece gündüzü, gündüz de geceyi kovalar.”248

Ayetlerin manası, birbirini kovalama anlamını taşımaktadır. Birbirini sarmak, bir anda olmaktadır. Bir tarafta gece, gündüze bürünürken, aynı zamanda, öteki tarafta, gündüz de geceye bürünmektedir. Yani gece, gündüze;

246 Sad: 38/ 5.247 Hadid: 57/ 6.248 A’raf: 7/ 54.

gündüz de geceye sarılmaktadır. Bundan “yerin düzlüğü” manasını çıkarmamıza imkan yoktur. Çünkü güneş, böyle düz bir yere doğduğunda her tarafını aydınlatır. Her yeri aydınlık içinde bırakır. Battığı zaman da her tarafın karanlık olması lazım gelir. Halbuki böyle bir şey ne aklen, ne ayetle, ne de günümüz ilminin verileriyle sabittir. Ancak yuvarlağa yakın bir biçimde olması gerçektir.Öyleyse yer gezegeni küre biçimindedir. Ve her yirmi dört saatte bir kendi ekseni etrafında dönmektedir. Bu dönüşten gece ve gündüz meydana gelmektedir. Sonra dikkat ettiysen, dağların yerinde durduğunu sanırız. Görünüş böyledir. Fakat Kur'an, onların bir bulut gibi uçup gittiğinden bahseder. Bazı müfessirlerin ifadesine göre bu, dağların hareket ettiğini gösterir. Ve aynı zamanda yerimizin hareket halinde olduğu ifade edilmektedir. İşte dünyamızın kendi ekseni etrafında döndüğüne çok açık bir delil ve ispat Hayran... Bundan daha açık bir söz olamaz artık!” Hayran: “Hocam, lütfen anlatmaya devam ediniz. İlmimi, bu yeni bilgilerle artırınız. Sizi dinliyorum.”Ebu’n-Nûr: “Yer kürenin yıllık turuna gelince... Mevsimler, muhtelif ısı dereceleri, değişik yönler bunun delilidir. Kur'an, yeri gelince bu hususu açıklamış, akıl ve ilim sahiplerini düşünmeye davet etmiştir. Bundan başka birçok ayetle de yağmur ve rüzgarlardan bahsetmiştir. Eğer yer kürenin bu yıllık turu olmasaydı, ne mevsimler, ne yağmur, ne de hayat olurdu.İstersen bu yağmurların arkasında gizlenen muhkem, sağlam ve ince nizama bir göz atalım. Oradaki inceliği, ahengi ve insicamı görelim. Sonra da bu konularda tesadüfün payı nedir, araştıralım.Sana anlatacağım husus, yerin şekil ve dönüşü konusudur. İlim diyor ki, yer küremizin güneş etrafındaki sür'ati, bir saniyede onsekiz mildir. Şayet bu sür'at, bir saniye ileri veya geri gitse, ister bir senede, isterse yüz yılda olsun, muhakkak bu muhkem nizam bozulur. Çünkü onun bozulması, yağmur nizamının bozulması demektir. Uzun yılların geçmesinden sonra meydana gelen bir değişiklik, yılın mevsimlerine tesir eder. Ve mevsimler bozulur. Kainatın sağlam nizamı elbette altüst olur. Hayat felce uğrar. Yaşanmaz bir durum alır. Şayet yer küremizin yörüngesi normalden biraz daha uzun veya kısa olsa ki gezegenlerde olduğu gibi, mevsimler uzar, yağmurların, mevsimlere göre, inmesi değişir; canlılara faydası azalır. Normal suyunu alamayan canlılar yok olur. Eğer yerimizin güneş etrafındaki yörüngesi elips şeklinde değil de, top gibi yusyuvarlak olsaydı, dört mevsimin nizamı yine bozulur, bambaşka bir durum alırdı. Şayet yer küremiz yörüngesinde 23 derece 27 dakika eğik olmasaydı dünyanın ekvator kısmı, alev alev yanan kızgın bir çöl manzarası alır, kutuplar devamlı şekilde buz tabakalarıyla kaplı kalır; yaşama imkanı çok zorlaşır; hatta hayat felce uğrardı. Farzedelim ki, bu eğilim derecesi, normalden çok veya az olsun. O zaman durum yine değişirdi. Ilıman iklimde bulunan bölgeler kutuplara dönerdi. Veya uzun geceler ve kışlar olurdu. Yahut da uzun günler ve yazlar olurdu. Bu yüzden 23 derece 27 dakikalık eğilim, bu akıllara durgunluk veren eşsiz nizam için çok lüzumludur.Açıkladığımız bütün sebepler, sür'at, uzaktık, normal vakit, yer kürenin ve yörüngesinin şekli gibi şartlar mevsimleri meydana getirmiştir. Ilıman iklim ve denizlerdeki normal buharlaşma, esen rüzgarların tesiriyle yükselen su buharlarının gök tabakalarında soğuk hava ile temas neticesinde yağmur taneleri halinde yere inmesi, şimşeklerin çakması, yıldırımların düşmesi, bunların normal şekilde çalışmasıyla mümkündür. Yeryüzü böylece ihya olunmaktadır. Ve hayatın, devamı bu şekilde sağlanmaktadır. Ah, Hayran! İşte bu nizam, akıllara hayret veren bu ince ve sağlam düzenin meydana gelmesi bir tesadüf olabilir mi?” Hayran: “O büyük ve yüce Allah'ı bütün noksanlıklardan tenzih ederim. Gerçekten yaşadığımız gezegen, çok şefkatli ve mütevazı bir ana gibidir. Onu Allah bize boyun eğsin diye, mütevazı ve elips şeklinde yaratmıştır. Lütuf ve ihsan sahibi, Rahman ve Rahim olan Allah, bizim menfaatimiz ve yararımız için, onu şu normal biçimde ve şekilde yaratmıştır. O Allah ne yücedir. O Allah ne büyük kudret ve lütuf sahibidir. O'na ne kadar şükretsek elbette azdır. Ancak bize düşen görev, O'nu tanımak, sadece O'na tapmak, O'nu mabud bilmek ve O'ndan başka bir ilah olmadığına, seksiz, şüphesiz inanmaktır. Ey Allah’ım! Sen ne büyüksün? Senin şanın ne yücedir!”249

Küçük Kardeşimiz

Ebu’n-Nûr: “Haşmetli, zarif, tatlı ve güleç yüzlü küçük kardeşimiz “Ay!...” Ona yaklaşmak için elimizden geleni yap-maktayız. Bu günlerde neredeyse orada oturmak ve yerleşmek niyetini güdüyoruz. Sonra da tutup onu, dev yapılı büyük roketlerle düğüp duruyoruz. Ay hakkında acaba ne gibi bilgilere sahibiz? İnsanoğlu, evet, daima yeni bilgilere açık olan insanoğlu ay hakkında acaba ne biliyor? Ayın farklı şekilleri, safhaları, yörüngesi, ışığı karanlık tarafı ve buna benzer birçok yönleri hakkında ne biliyoruz...?Önce Allah'ın ay konusunda Kur'an'da ne buyurduğunu öğrenelim. Sonra da modern ilmin ileri sürdüğü astronomik bilgileri inceleyelim:Allah, Kur'an'da buyuruyor ki:“Görmediniz mi, Allah yedi göğü, tabaka tabaka, nasıl yaratmış?”


“Ayı içlerinde bir nur, güneşi de kandil kıldı.”250

“Gökte burçlar yaratan, onların içinde de bir kandil ve nurlu bir ay barındıran Allah'ın şanı ne yücedir.”251

“Gece ve gündüz, güneş ve ay, hep O'nun (varlığına, birliğine ve sıfatlarına delalet eden) alametlerdir. Siz güneşe ve aya secde etmeyin! Ancak onları yoktan yaratan Allah'a secde edin. Eğer O'na itaat ve ibadet etmek istiyorsanız.”252

“... Güneşi ve ayı da kullarının menfaatine tabi kıldı. Bunların her biri belirli bir vakte kadar yörüngelerinde dolaşmaya devam edeceklerdir...”253

“Allah, güneşi ve ayı, adet ve görevlerinde devamlı olarak sizin menfaatinize bağlı kıldı...”254

“And olsun güneşe ve onun aydınlığına.”“Ona tabi olduğu zaman aya.”“Güneş gündüzü açıp aydınlattığı zaman gündüze!”“Ziyasını örtüp bürüdüğü zaman geceye,”“Göğe ve onu bina edene!”255

“Sabahı gecenin karanlığından yarıp çıkarandır. Geceyi de dinlenme için, güneş ve ayı da vakitler için bir hesap olarak yarattı. İşte bütün bunlar, mutlak galip her şeyi bilen Allah'ın takdiridir..”256

“Güneş de ay da bir hesap dahilinde yörüngelerinde devir etmektedir.”257

“Ayın da seyrine menziller takdir ettik. Nihayet kurumuş eski hurma dalının yay şeklini almıştır.”258

“O, Allah'dır ki, güneşi bir ışık ve ayı da bir nur yaptı. (Büyüyüp küçülen) miktarlar ve ölçüler tayin buyurdu ki, senelerin sayısını ve hesabını bilesiniz. Allah, bunları ancak hak ve hikmet olarak yarattı. Allah, anlayacak bir topluluk için ayetlerini açıkça beyan ediyor.”259

İşte Kur'an-ı Kerim'in bu konuyla ilgili bazı ayetleri... Astronomi bilginleri daha ileri giderek bir kısım sırları açıklamışlardır. Mesela şöyle demektedirler:Uydumuz olan ay, aslında bir ışık kaynağı değildir. Sönük gök yıldızları gibi bir uydudur. Işık ve ateş kaynağı olan güneşten ışığını alıp bize vermektedir. Oradan aldığı ışığı bize iletmektedir. Bu hususu Kur'an da açıkça ifade etmiştir. Sonra ay, yer küremize tabi olarak, onun gibi, kendi ekseni etrafında ve batıdan doğuya doğru dönmektedir. Fakat Cenab-ı Hakkın hikmeti iktizası, ayın iki deveranı vardır. Birisi, kendi ekseni; ikincisi de dünyamızın etrafındaki yörüngesinde dolaşmasıdır. Bu iki dönüşü aynı vakitte tamamlamaktadır. Şöyle ki: Ayın iki yüzünden biri, daimi olarak dünyamıza karşıdır. Ay, hiç bir zaman, arka tarafını bize çevirmemektedir. Biliyorsun ki, yer küremiz, yani dünyamız, güneş etrafındaki yörüngesini bir yılda tamamlamaktadır. Kendi etrafında ise bir günde yani yirmi dört saatte dönmektedir. Halbuki ay, kendi etrafında dönerken dünya etrafındaki dolaşımını birlikte ve bir ayda tamamlamaktadır. Bu sebeple ay, daimî olarak iki yüzünden bir yüzünü dünyamıza çevirmekte ve böylece arka tarafını hiç görememekteyiz. Aym, doğuşundan batışına kadar geçirdiği safhalara “Arabî ay”, “kavuşun ayı”, sinodal ay denir. Bu arada geçen zaman tam olarak yirmi dokuz buçuk gündür.O hakîm olan Allah ki, her şeyi yerli yerinde yaratmış ve her şeye lazım gelen ilahî nizam ve intizamı vazetmiştir. Her şey, ezelde vazedilen kanun mucibince hareket etmektedir. Bu sebeble ay, ilk doğuşunu batıdan gösterirken, bir gün sonra bu doğuşu, batıdan doğuya doğru 13 derece kaymakla gözlenebilmiştir. Böylece ay, her gün 49 dakika, batıdan doğuya doğru bir gecikme yapmaktadır. Aym safhalarına gelince... Önce ince hilal şeklinde görülür. Buna “Yeni Ay” denir. Sonra “yarım ay”, daha sonra “tam ay” veya “dolun ay” ismini alır. Bu safha on oeş günde tamamlanır. Bundan sonra, ay safhaları yine “yarım ay” ve “hilal” şeklini alarak batar. İnsanlar aym bu hareketiyle takvim hesaplarını yaparlar.Bundan başka ay hakkında verilen bilgi, dünyamıza 240.000 mil uzaklıkta oluşudur. Yani gök gezegenlerin veya yıldızların dünyamıza en yakın olanıdır. Ay, kütle itibariyle yerin seksende biri kadardır.Dünyamızın ay uydusundan başka, öteki gezegenlere tabi birçok uyduları da vardır. Bunların bir kısmı çok küçüktür. Bir kısmı çok hızlı dönmektedir. Bazılarının deveranı ise yavaş denecek kadar ağırdır. Bir kısmı da vardır ki, çok büyüktür. Mesela bir tanesinin çapı 3200 mildir.Bazısı çok hızlı döner. Kendisi ve gezegeni etrafındaki dönüşünü altı saatte tamamlar. Bunun yanında gezegenin etrafındaki dönüşünü iki yılda ancak tamamlayanlar da vardır. Bütün astronomi bilginlerinin ittifakla kabul ettiklerine göre, ayın hem kendi ekseni ve hem de dünyamızın etrafındaki yörüngede dönmesi birlikte sürer. Bu

250 Mearic: 71/ 15-16.251 Furkan: 25/ 61.252 Fussilet: 41/ 37.253 Rad: 13/ 2.254 İbrahim: 14/ 33.255 Şems: 91/ 1-5.256 En’am: 6/ 96.257 Rahman: 55/5.258 Yasin: 36/39.259 Yunus: 10/5.

özellik başka bir uyduya verilmemiştir. Bu sebeple sene, on iki ay atmakta ve mevsimler meydana gelmektedir. Her dört ayda bir mevsim, ilkbahar, yaz sonbahar, kış mevsimleri doğmaktadır.Bu sırlara işaret edan Kur'an-i Kerim'in ayetleri, zamanla, astronomi bilginlerince, ilim yoluyla açığa çıkarılmıştır. İlmî araştırmalar ilerledikçe bilemediğimiz, buna rağmen ayetlerde işaret buyurulan birçok gizli sırlar da meydana çıkacaktır. Böylece, ilim ve irfan sahipleri, kainatın kuruluş ve yaratılışındaki hikmetleri, insana verilen büyük nimetlerin değerini ve bu sağlam nizamın zerre kadar şaşmadan hareketini anlamış ola-caklardır. İlahi kudretin azametine boyun eğecek, ona secdede bulunacaklardır. Ve O'ndan başka bir ilah olmadığına akıl ve iz'anla inanacaklardır. Böylece Allah'a imanları kuvvet ve güç kazanacaktır. İlim ve irfanla Allah'ın kudretine inanmak ne büyük bir şeydir Hayran!Bak! Astronomi bilginleri, şu kainatın ve bilhassa uydumuz olan ayın, biz insanlara getirmiş olduğu faydaları nasıl anlatıyorlar:Eğer ay, kendi ekseni ve dünya etrafındaki yörüngesinde dÖnmeseydi, her gün doğudan batıya doğru on üç derece kaymasaydı, yine her günkü doğuşundan, batıya doğru 49 dakika gecikmeseydi, çeşitli şekiller almasını göremez, yörüngesinde geçen muhtelif safhalara şahit olamazdık. Dolaşımı bir ayda ta-mamlayamayacağmdan takvim hesaplarımızı yapamazdık. Ne yıl, ne de ay sayıları belli olurdu. Kur'an’ın da buyurduğu gibi, ayları, yıllan sayamaz ve bilemezdik.Şayet dünyamız ile ay arasındaki mesafe bilinen, normal uzaklıktan az veya çok olaydı yahut hacmi, normal hacminden daha büyük veya daha küçük, yörüngesindeki dönmesi daha uzun veya kısa olaydı acaba durum ne olurdu? Elbette bu nizam ve sağlam düzen bozulurdu. Çünkü ayın dünyamıza olan uzaklığı daha kısa olsaydı çekim kuvveti artacak, Med dediğimiz olay meydana gelmeyecekti. Yeryüzünde, kuru bir yer kalmayacak, her tarafı sular kaplayacaktı. Çünkü ayın çekim kuvvetinde vaki olacak artışla denizler, karalara hücum eder bu düzen bozulur, dengesini kaybederdi. Eğer ayla dünya arasındaki mesafe daha da küçük olsaydı, o zaman da yer çekiminin kuvveti daha şiddetli olacaktı. Böylece; yer ayı kendisine doğru çekecek ve neticede dünyamıza çarparak korkunç bir felaket meydana gelecekti. Yahut ay, bu normal uzaklıktan daha uzakta olsaydı, o zaman çekim kuvveti azalır; Med ve Cezir (Gel-Git) düzeni bozulurdu. Denizlerle karalar arasındaki denge kaybolur, her biri, diğerine karışırdı. Eğer ay çok uzaklara gitse, dünyamızla arasındaki mesafe daha uzun olsaydı, o zaman da ayı, başka bir gezegen, kendisine çeker, böylece ondan mahrum kalırdık. Eğer ayın hacmi, bugünkünden daha büyük olsaydı çekim kuvveti artardı. Hacmi daha küçük olsaydı, bu sefer de çekim kuvveti azalırdı. Eğer kendi ekseni ve dünya etrafındaki yörüngesini bilinen dönüşünden daha kısa bir zamanda öteki oydular gibi bir veya birkaç saatte veya bir iki yıl içinde bitirseydi; işte o zaman, hesabımız, aylarımız ve yıllarımız karışırdı. Normal hesabı bilemez olurduk. Bu düzen bozulurdu. Ya bir ayımız, bir hafta kadar kısa olurdu veya iki yıl kadar uzun... Böyle bir şey ise hesap düzeninin, hatta bu normal nizamın bozulmasına sebep olurdu.Hayran! İşte bu incelik ve sağlamlıkta ayın büyük rolü vardır. Ayın kendi ekseni ve yörüngesi etrafındaki devir anında, ona takdir edilen hesaplı dönüşte doğuşunda ve batışında vaki olan gecikmelerde, batıdan doğuya doğru muayyen derecelerde kaymasında, çeşitli safhalardan geçmesinde güneşten alıp dünyamıza aksettirdiği ışıkta ve normal çekim kuvvetiyle med ve cezir dengesini kurmasında müşahede edilen düzen ve hesap, acaba her şeyi yerli yerinde var eden, her şeye kadir ve her şeyi bilen tek varlık olan Allah'ın eseri değil midir?” Hayran: “Her şeyi yoktan var eden Allah'ı, bütün ayıplardan, noksanlıklardan tenzih ederim. Hocam, bunların hiç birisi tesadüf eseri değildir. Çünkü hepsinin bu şekilde bir araya gelmesini “tesadüf” ile izah etmek mümkün değildir. Elbette bunun Allah'ın ilmi, iradesi ve kudretiyle meydana geldiği açıktır ve her aklı selim sahibi tarafından kolayca kabul edilir.Fakat Hocam, sözlerinizden anladığıma göre, eğer yanılmıyorsam, aya varmak için çalışan astronomi bilginleriyle alimlerin bu konudaki faaliyet ve gayretleriyle alay eder gibi konuşuyorsunuz?” Ebu’n-Nûr: “Bu nasıl anlayıştır? Yoksa beni, alimlerle ve ilimle alay eden cahil bir kişi mi sanıyorsun? Bu izahlarımla söylemek istediğim tek şey, ilim ve alimlerin, Allah'ın varlığına ve kemal sıfatlarına inandıklarını ispat ve buna dair delil getirmekten başka bir şey değildir. Nasıl olur da onlarla alay ederim? Böyle bir tavır takınabilirim? Bu nasıl sözdür Hayran? Lütfen söylediklerime dikkat ediniz.Şayet böyle bir şeyi söylediysem muhakkak o cahil kişileri kastetmişimdir. Bazı kimseler vardır ki, ilmin gururu içinde, kendi nefislerinin kurbanı olurlar. İşte bunlar zannederler ki, aya gönderilen roketler, uydular yahut insanlar, bu davranışla, fiilen Allah'ın mülküne tasarrufuna ve kudretine karışmaktadırlar. Bundan, Allah'a şirk koşmak manası çıkarırlar. İşte benim alay ettiklerim bunlardır. Eğer biraz düşünseler, büyüklük ilimde değil, ilmi elde etmek için çalışan akılda ve o aklı yaratandadır. İnsanı yoktan var eden ve ona akıl veren Allah'a mahsustur büyüklük ve yücelik... Çünkü insanoğlu, Allah tarafından kendisine bahşedilen akıl ile hidayet yolunu seçmiştir. İnsan ancak akıl ile bu ilmî kudrete erişebilmiştir. Bununla aya çıkmayı başarmıştır. Evet, Allah'ın insanlara en büyük nimeti olan bu akılla, ilimle, göklerin ta ötelerine gedebilecektir. Fakat bütün bunlar, Hayran, Allah'ın iradesiyle, izniyle ve dileğiyle olmaktadır. O'nun vazettiği bozulmaz, çok sağlam ve muhkem ilahî bir kanunun çerçevesi içinde cereyan etmektedir. Allahü-teala ayı parçalayıp dağıttığı ve böylece bütün yıldızları birbirine çarparak faaliyetlerine son verdiği zaman... Evet, işte o zaman, şu insan denen varlık kendi gücünü ve

Allah'ın kudretini bilecektir.”260

Dev İmbik

Ebu’n-Nûr: “Oğlum Hayran! İşte bu dev imbiği yaratan, yerli yerince yerleştiren, yükseklere kaldıran onu yer ile gök arasında koruyan, suyunu denizlerden yetiştiren, o denizlere ısı gönderen buharlaşan suları yükseklere uçuran, bulutlarda toplayarak bir müddet muhafaza eden, damıtılması bitince, damla damla yeryüzüne indiren, onu dağların hazinelerinde göl halinde durduran, oralardan, pınarlar ve gözler peyda ederek çaylar, ırmaklar ve nehirler halinde denizlere akıtan, bitirmeyen, tüketmeyen, daima böyle devam etmesini sağlayan ve üstelik bunun sır ve hikmetini saklayan kimdir?...Yerküremizin yıllık turundan söz ederken yağmurdan bahsetmiş ve onun bazı sırlarını sana anlatmıştım. Şimdi de bu yağmurların meydana gelmesini sağlayan dev imbik hakkında Cenabı Hakkın Kur'an-ı Kerim'indeki buyruklarını görelim.“Şimdi içmekte olduğunuz suyu bildirin bana: Onu buluttan siz mi indirdiniz? Yoksa biz miyiz indiren?..”261

“O öyle bir Allah'tır ki, yeryüzünü sizin için bir döşek, göğü bir bina yaptı ve sizin için gökten bir su indirdi. Onunla türlü mahsullerden bir rızk çıkardı...”262

“Allah O'dur ki, rüzgarları gönderir de bir bulut kaldırır. Sonra onu gökte dilediği gibi yayar ve onu parça parça yapar. Derken yağmuru görürsün ki, bulutların aralarından çıkar...”263

“Allah O'dur ki, rüzgarları gönderip de bulutu harekete geçirerek yükseltiyor. Derken o bulutu ölü bir beldeye göndeririz. Sonra o bulutun yağmuru ile (ölü bulunan toprağı) ölümünden sonra diriltiriz...”264

“Allah gökten bir yağmur indirdi de onunla Arz'a, ölümünden sonra hayat verdi, bitkileri yeşertti. Şüphesiz ki bunda, İbret kulağı ile dinleyenler için öldükten sonra dirilmeğe bir alamet var.”265

“Gökten su indiren de O'dur. Sonra her çeşit nebatı biz onunla bitirip çıkardık. İçlerinden bir yeşillik çıkardık...”266

“Yağmur rahmetinin önünde, rüzgarları müjdeci olarak gönderen O Allah'tır. Nihayet bu rüzgarlar buhar ile yüklü ağır ağır bulutlar kaldırıp yükseldiği zaman, bakarsın ki, biz onları ölmüş memleketlere sevketmişizdir.”267

“Yağmurunun önünde, rüzgarları bir müjdeci olarak gönderen O'dur. Biz gökten pak ve temizleyici bir su indirdik. Ki, onunla, bitkisiz, ölü bir yeri diriltelim ve yarattığımız hayvanlarla insanlara su verelim. Doğrusu, yağmuru, memleketler arasında taksim ettik ki, ibret alsınlar. Yine de insanların çoğu yüz çevirdiler, ancak nimeti inkar ettiler.”268

“Gökten de bereketli bir yağmur indirip onunla bahçeler ve biçilecek ekinler bitirmekteyiz.”269

“Gökten de bir ölçü dairesinde bir yağmur indirdik de, onu yerde iskan ettik. Şüphe yok ki, biz o suyu yok etmeye de kadiriz.”270

“Rüzgarların sıkıştırıp yoğunlaştırdığı bulutlardan şarıl şarıl bir su indirdik. Onunla çıkaralım diye taneler, otlar... Sarmaş dolaş bağlar, bahçeler.”271

“Görmedin mi Allah, gökten bir yağmur indirdi de onunla cinsleri başka başka birçok meyveler çıkardı?...”272

“Görmedin mi ki, Allah gökten bir yağmur indirip de onu, yerde membalara sokmuştur. Sonra o yağmurla türleri çeşit çeşit ekinler bitiriyor...”273

“Görmedin mi ki, Allah, bulutlan sürüklüyor. Sonra bulutların arasını topluyor. Sonra onu bir yığın haline getiriyor. İşte. görüyorsun ki, yağmur bunların arasından çıkıyor...”274

“Görmediler mi ki, biz suyu çorak araziye sevk ediyoruz da, onunla hayvanların ve kendilerinin yiyecekleri ekini bitiriyoruz. Hala bunların Allah'dan olduğunu görmeyecekler mi?”275

Bu ayet-i kerîmelerin meali hakkında biraz düşün Hayran! Bundan önce açıkladığım ayetleri hatırla ilmin ışığı 260 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 401-407.261 Vakıa: 56/ 68-69.262 Bakara: 2/ 22.263 Rum: 30/ 48.264 Fatır: 35/ 9.265 Nahl: 16/ 65.266 En’am: 6/ 99.267 A’raf: 7/ 57.268 Furkan: 25/48-50.269 Kaf: 50/ 9-11.270 Mü’minun: 23/ 18.271 Nebe: 78/14-16.272 Fatır: 35/ 27.273 Zümer: 39/ 21.274 Nur: 24/ 43.275 Secde: 32/ 27.

altında yağmurun nasıl meydana geldiğine, bu dehşetengiz düzene bir bak! Sırrını anlamaya çalış!Bu imbik, muazzam bir damıtma değil midir, oğlum Hayran? Allah'ın yarattığı bu semavî imbik, akılara hayret ve dehşet veren bir mekanizma değil midir? Bu düzen ve tertip üzere yaratılan ilahî imbik müthiş bir süzgeçtir?Bütün kanunları vazedilmiş, her şeyi yerli yerine konulmuş ilahi bir imbik vazifesi görmektedir. Isısı, buharlaşması, göğün yukarı tabakalarında buharının arı suya çevrilerek damla damla su haline dönmesi ve yere yağmur olarak inmesi, bu olayın her zaman devri daim yapması, her yıl muayyen gün ve aylarda yeniden harekete geçmesi, mevsimlere göre, rüzgarlar vasıtasıyla deniz kıyılarından karaların iç kısımlarına kadar bulutlarla taşınması... Bu muazzam düzen hiç bir zaman, vaktini şaşırmadan, bir değişme ve eksiklik olmadan, ne zerresinde, ne de katresinde bir eksiklik görülmeden devam etmektedir.Bu düzenin tamamlanması için elbette şartlarının tam olması lazımdır. Ancak o zaman yağmur oluşabilir. Eğer bu hareket, dünyamızın dönüşü, ayın etkisi, güneşin ısısı, dünyamızın ekvator eğilim derecesi, ayın bir yüzünün sadece dünyaya bakması, yörüngesi, deniz yüzeylerinin genişliği, güneşin ısısıyla buharlaşması, yukarı tabakalara çekilip yoğun gaz haline gelmesi, sıvı haline çevrilmesi, toplanması, küçük taneler halinde yeryüzüne inmesi, ağırlığı, yerçekimi kuvvetiyle ay çekim kuvveti, rüzgarların yardımıyla, bir yerden başka yerlere sevk edilmesi, şimşekler..., olmasaydı acaba bu yağmur meydana gelebilir miydi? Şimdi bütün bunların bir yağmur taneciğini meydana getirmesi acaba kör bir tesadüfün eseri olabilir mi?” Hayran: “Allah'a sığınırım bunu diyenlerin sözünden! Kibirlilik içinde gururlarının kurbanı olanlara ne yazık! Durumları ne kötüdür. Ne anlamaz kişilerdir onlar?..,” Ebu’n-Nûr: “Bu korkunç denize ne dersin Hayran? İmbikin bir parçasını teşkil eden bu deniz nimetinin sırlarını neyle anlatayım sana? O deniz ki, Allah'ın biz insanlara sayısız nimet ve hikmetleriyle dolu bir hazinesidir. Onun hikmeti ve korkunç kuvvetlerini beyan eden ayetleri bir bir gözden geçirelim:“Allah O'dur ki, denizi sizin hizmetinize bağladı; Allah'ın emri ile hem denizde gemiler hareket etsin, hem de fazlından arayasımz diye... Gerek ki, şükredesiniz.”276

“Rabbiniz O varlıktır ki, fazlından nasip arayasınız diye, sizin için denizden gemiler yürütüyor. Muhakkak ki O, size, çok merhametli bulunuyor.”277

“Görmedin mi, Allah'ın üzerinize bir nimeti olarak alametlerinden size göstermek için gemiler denizde akıp gidiyor.”278

“İnsanlar için bir alamet de, evlatlarını dolu gemide taşımamız ve kendilerine bunun gibi, binecekleri şeyler yaratmamızdır.”279

“O'nundur, denizde yüksek dağlar gibi akıp giden gemiler...”280

“Muhakkak göklerin ve yerin yaratılışında gece ile gündüzün arka arkaya gelişinde, insanlara yarar şeyleri denizde götürüp giden gemide; yeryüzü kuruduktan sonra, Allah'ın gökten yağmur indirerek arzı diriltmesinde, o arzda her türlü hayvanatı yaymasında, rüzgarları her taraftan estirmesinde, yer ile gök arasında Allah'ın emrine tabi bulutta, akü ve düşünce sahibi olan bir millet için Allah'ın birliğine, kudret ve yüceliğine delalet eden elbette birçok alametler vardır.”281

“Hem iki deniz müsavi olmuyor: Bu gayet tatlı; içimi afiyetlidir, kandırır. Bu (beriki) de gayet tuzlu; acıdır, içilmez. Her iki denizden de taptaze et (balık) yersiniz. Süs eşyası çıkarıp giyinirsiniz. Gemileri de görürsün ki, denizde suyu yara yara giderler, Allah'ın rızkından arayasınız diye... Olur ki, şükredersiniz.”282

Evet, Hayran! Bu ayetlerde çok, pek çok hikmet ve nimetlerini açıklayan sırlar vardır. Denizlerin esas itibariyle, gördüğümüz şekil ve durumda yaratılmasının hikmeti, tuzlu olması, öteki göl ve ırmaklardaki suların tatlılığına rağmen bütün deniz sularının tuzlu oluşu, denizdeki balıkların insan gıdası bakımından çok oluşu ve bunun için önemli denizlerin balıklarla dolu bir hazine teşkil etmesi... Gemilerin denizlerde yüzmesi, insanların bununla bir yerden diğer bir yere taşınmaları ve yüklerini nakletmeleri ve buna benzer sayılmayacak kadar pek-çok nimetleri olan bu denizler, insanlara her yönden faydalıdır.” Hayran: “Hocam! Denizin birçok yönlerdeki yararlarını, hikmet ve nimetlerini anlamış bulunuyorum. Gerek önemli bir besin maddesini saklayan hazine bakımından olsun, gerekli gemilerin hareketine elverişli oluşu, bir yerden diğer bir yere gitmemizi, yüklerimizi taşımamızı kolaylaştırması noktasından olsun, bu faydaları idrak etmiş durumdayım. Fakat denizlerin yaratılışının, gemileri taşıyan bir nimet oluşunun hikmetini anlayamadım.”Ebu’n-Nûr: “Evet! Denizler, gördüğümüz şekilleriyle birçok nimet ve hikmetlere sahiptir. Eğer gördüğümüz şekilde geniş bir yüzeyi olmasaydı veya yeryüzünün üçte ikisini teşkil etmeseydi, buharlaşma olayı tamamlanamazdı. Hayat bakımından yeryüzünün esas unsurunu teşkil eden yağmur, bugünkü gibi yağmazdı. Şayet deniz suları tuzlu

276 Casiye: 45/12.277 İsra: 17/66.278 Lokman: 31/31.279 Yasin: 36/ 41.280 Rahman: 55/ 24.281 Bakara: 2/164.282 Fatır: 35/ 12.

değil de tatlı olsaydı, o zaman da içinde yaşayan hayvanlar barınamaz, kokar, hastalıkların yayılmasına en büyük sebep teşkil ederlerdi. Eğer bu denizler, dünyamızın yalnız bir tarafında toplansaydı, öteki tarafta da karalar toplansaydı, şu gördüğümüz dağınık durum olmasaydı, o zaman elbette buharlaşma olayı, yağmurun karaya inmesi, nehirlerin teşekkülü, insan, ağaç ve bitkilerin sulanması mümkün olmazdı. Artık bunun gerisini sen düşün Hayran!...Denizdeki gemilerin hareketi hususuna gelince... Kur'an-ı Kerim çeşitli ayetleri bu gizlilik ve hikmete işaret buyurmuştur: Arşimedes Kanunu. Gemiler bu konuna göre seyretmektedir. Ve balıklar da, istedikleri yere buna göre gitmektedir. Suyun üzerine konan cismin hacmine müsavi olarak, aşağıdan yukarıya doğru, direkt bir itme kuvveti vardır ki, üzerinde bulunan cismin ağırlığına eşit kaldırma gücüne sahiptir. Suya atılan herhangi bir cismin hacmi, şayet kapsadığı suyun kaldırma veya itiş kuvvetinden daha ağırsa, o cisim suya batar. Aksi takdirde suda yüzer. Arşimedes (M.Ö. 287-212) kanunu öz olarak şöyledir: “Suya batırılan bir cismin ağırlığı, bu cismin yerini tuttuğu suyun ağırlığı kadar azalır.”Arşimedin matematik alanında da birçok buluşları vardır. Mekanik ve hidrostatiğin kurucusu olan Arşimet, çeşitli bilim konuları üzerine birçok yazılar yazmış olmasına rağmen bunlardan ancak on dördü zamanımıza kadar ulaşabilmiştir. Bir de Arşimet prensibi vardır. Sıvı veya gaz içine batırılan katı bir cisim batan kısmının hacmi kadar sıvı veya gaz ağırlığına eşit bir kuvvetle yukarıya doğru itilir. İşte bu ilahî kanundur. Ezelde, Allah tarafından va'zedilmiş olan bu kanuna uygun olarak denizde, gölde ve nehirde balıklar yüzer. Dağ gibi büyük gemiler de bu kanun ölçüsünde denizde seyrederler. Gemi neden olursa olsun, önemli olan nokta/ iki kuvvetin birbirine eşit olması veya suyun kaldırma gücünün cismin kapladığı hacimden daha ağır bulunmasıdır. Aksi takdirde cisim, suda yüzemez. Hemen suyun dibine iner. Dev yapılı gemilerin ağırlıkları, taşıdıkları insan veya yük, geminin kendi ağırlığı, hesap edilerek, ona göre yüzmesi temin edilir. İşte böyle bir kanunun, bu kadar ince ve dakik bir şekilde kendi kendine veya bir tesadüf eseri meydana gelmesi mümkün müdür?” Hayran: “Gerçekten biz insanlar, gemilerin denizde nasıl yüzdüğünü ve suların içine dalan balıkların nasıl hareket ettiğini, dibe batmadan nasıl denge sağladığını ancak şimdi bu kanunu öğrendikten sonra idrak etmiş bulunuyoruz. İlahî bir sır olan bu konunu öğrenmeden önce demek ki, gaflet uykusunda imişiz. Gerçeği öğrenmekten çok uzak bulunuyormuşuz.Böylece Kur'an-ı Kerim'in denizde yüzen gemileri zikretmesinde gizlenen hikmeti ilahiyenin Arşimet Kanunu olduğu anlaşılmaktadır.Ebu’n-Nûr: “Görüyorsun ya Hayran. Allahüteala bu mah-lukatı yarattı ve uymaları gereken kanunlarını da va'zetti. Bu sebep ve şartların hepsinin bir araya gelmesi bu koca kainatın bir makine gibi işlemesi, tesadüfün eseri olabilir mi Hayran?” Hayran: “Hocam, bunlar elbette imkansızdır?” Ebu’n-Nûr: “Kur'an-ı Kerim'in birçok ayeti celilelerinde zikri geçen şu dağlara ne dersin Hayran! Dağların meydana gelmesinde, oluşmasında, büyümesinde ve içlerinde çeşitli mağaralar açılmasında tesadüfün payı nedir?Evvela Kur'an'ın bunlar hakkında ne dediğini görelim. Sonra da, modern ilmin sözlerine kulak verelim.“Allah, yarattığı şeylerden size gölgeler yaptı. Dağlardan size siperler yaptı…”283

“O, yer'i, enine boyuna uzatıp döşeyen, onda oturaklı dağlar ve ırmaklar meydana getirendir...”284

“Biz, yeri bir toplantı yeri yapmadık mı? Hem dirilere, hem ölülere... Orada yerli yerinde sabit yüce dağlar yerleştirip de size tatlı bir su içirmedik mi?”285

“Arzı da döşedik ve oraya yerli yerinde dağlar koyduk, orada hikmetle ölçülmüş her şeyden bitkiler bitirdik.”286

Bunlar, Kur'an-ı Kerim'in dağlar hakkında zikrettiği bazı ayetlerdir. Ayetlerde belli bir açıklık, bariz bir ifade, ayrıca bı, çok hikmet ve nimetlere işaret vardır. Evet! Dağların kökleri vardır. Bu kökler onları sağlamca tutmaktadır. Evet! Dağlar insanlara, hayvanlara, kuşlara birer yuvadır. Karlara ve sulara birer mahzendir, depodur. Dağlar birer siperdir esen rüzgarlara karşı... Onun yüksekleri karların yıllandığı meskenlerdir. İç kısmı ise su birikintilerinin depolarıdır. Onun kabuk tarafı, suları bir süzgeç gibi süzen imbiklerdir.Bu hususta ilim ne diyor? Bir de onun görüşlerine bakalım:Şayet dağlar olmasaydı su kaynakları; tarlalarımızı, ağaçlarımızı ve bitkilerimizi sulayan ırmaklar olmazdı. Sonra bu ırmakların denize dökülmesi ve oradan buharlaşarak yağmur haline yeniden devridaim yapması mümkün olmazdı.Eğer yeryüzü yuvarlak değil de düz olsaydı, yağan yağmur ve düşen karların hepsi bir yerde toplanırdı. Ne akardı, ne de ırmak halini alırdı.” Hayran: “Dağların bu kadar işe yaradığını bu kadar faydalı olduğunu şimdiye kadar bilmiyordum.” Ebu’n-Nûr: “Birçok ayetlerde dağların böylesine sık zikredilmesi, büyük bir nimet olduklarının söylenmesi, doğrusu benim de hayretime gitmişti. Fakat sonraları, dağların niçin yaratıldığını, onlardaki büyük hikmeti ilahiyeyi idrak

283 Nahl: 16/ 81.284 Rad: 13/ 3.285 Mürselat: 77/ 25-27.286 Hicr: 15/ 19.

edince bu hususa hak verdim. Ve inandım ki, dağların çok büyük yararları vardır. Dikkat etmişsen dağlardan bahseden ayetlerin hemen ardından sudan, ırmaklardan, yollardan ve bitkilerden söz etmektedir. Bu hikmetleri düşündükten sonra şunu anlamış bulunuyorum ki, eğer dağlar olmasaydı yağmurlar meydana gelmez ve yeryüzüne bir damla yağmur düşmezdi. Çünkü Cenabı Hak dağları, karların yavaş yavaş eriyerek toprak tarafından emilmesi için bir depo, yüksek yerlerden gelen sular için bir mahzen yaptı. Dağlar olmasaydı, oralarda kaynayan membaların ovalara iniş düzeni bozulurdu. İlmin de belirttiği gibi, yeryüzünün sulanması, denizlere dökülen suların yeniden yağmur halinde devri daim yapması mümkün olmazdı. Hatta yağmuru meydana getiren esas sebepler ortadan kalkardı. Bütün bunlar bir tesadüf eseri midir Hayran?” Hayran: “Allah'ı bütün noksanlıklardan tenzih ederim hocam!” Ebu’n-Nûr: “Yağmurun yağış ve oluşunu anlatan bu eşsiz düzeni bırak ta, şu suya bir bak bakalım! Sudaki hikmeti ve çok büyük nimeti anlamaya çalış!Cenabı Hak Kur'an'da şöyle buyuruyor:“Biz her şeye su ile hayat verdik”287

İlim de der ki: “Su, hayatın aslıdır. Bütün canlının esası, çekirdeğidir.” Suyun terkip ve oluşumunda tesadüfün payı nedir Hayran?Biliyorsun ki su, iki çeşit gazdan meydana gelmiştir: Birisi oksijen; ikincisi hidrojendir. Fakat bu iki gaz ancak belirli bir sıcaklıkta birleşebilmektedir. Bu ısı, ne çok yüksek, ne de çok düşük olacaktır. Acaba nasıl oldu da bu ince terkip sadece yerküremizde meydana geldi? Öteki gezegenlere böyle bir şey olmadı. Bunun hikmeti nedir Hayran?Hayatın bekası ve teşekkülü için esas unsuru teşkil eden suyun, iki element halinde sadece yerde, belli bir ısı derecesinde birleşmesi mümkün oldu da, başka gezegenlerde neden olmadı? Belki “bu birleşme kör bir tesadüf icabıdır” diyebilirsin. Fakat şunu unutma:Elementlerin birleşmesi, sabit bir periyodik kanunun hükmü altında cereyan etmektedir. Şunu iyice bil ki, bir atom çekirdeğinin yüzeyinde dönen elektronlar sekizden fazla değildir. Bu çekirdeğin, ilave edilen herhangi bir elementle birleşmesi için kendi ailesindeki boş yere eşit olması gerekir ki, o ilave edilen elementi kabul etsin. Şayet ailesindeki boş yere, eşit değilse onu kabul edemez. Ve bu yüzden birleşme de olamaz. Hayran! Bu kanun da mı tesadüfün eseridir? Sonra şu oksijen ile birleşmek isteyen ve kendisine ilave olunmasıyla, yeryüzündeki canlı varlıkların hayatlarının esas unsurunu teşkil eden suyun tekevvünü de mi kör tesadüfün eseridir?..288

Komşuların Hediyeleri

Ebu’n-Nûr: “Ya havaya ne dersin Hayran? Bütün bitkiler, hayvanlar ve biz insanlar onunla yaşıyoruz. Havanın terkip ve tekevvününde tesadüfün rolü nedir? Hayatın devamını sağlayan, yerkürede hayat kaldığı müddetçe faydası bitmeyen, daimî bir şekilde durmadan çalışarak bir fabrika gibi işleyen havanın oluşunda tesadüfün şansı var mıdır?” Hayran: “Sayın hocam! Biraz önce koca “imbik”tan bahsettiniz. Onun acayip bir süzgeç ve aynı zamanda bir su fabrikası olduğunu anladım. Fakat havanın da böyle olduğunu bilmiyordum. Hatta hava, kolay elde edilen, daima mevcut ve yerküremizin her tarafını kapsayan bir hayat deposu şeklinde ancak şimdi karşıma çıktı. Hocam faydaları bitmeyen, daimî şekilde, hiç durmadan, çalışan bir fabrika derken neyi kastediyorsunuz?” Ebu’n-Nûr: “Bildiğin gibi hava yaklaşık olarak % 21 oksijen, % 79 azottan meydana gelmiştir. Bu arada % 1 argon, 100.000'de 1 neon, 100.000'de 1 kripton, 1.000.000'de 1 helyum, 20.000.000/da 1 ksenon, 10,000'de 1 de hidrojen bulunur. Bu rakamlar çeşitli şartlara göre değişebilir.Oksijen, çok çabuk uçan, elle tutulmayan bir gazdır. Hatta onu yer bile emebilir. Peki, neden bu gaz havadan çıkıp gitmiyor? Öteki gezegenler neden böyle değil? Niçin yerküremizin atmosferinde yüzde yirmi bir nispetini (bundan ne aşağı ne de yukarı) muhafaza ediyor? Diğer gezegenlerde niçin oksijen yok?Eğer atmosferimizdeki oksijen gazı, bu orandan biraz fazla olsaydı, küçük bir kıvılcımla hava tabakası tutuşur, bitki ve ormanlarımız yanar, her şey kül olurdu. Eğer oksijen, bu normal orandan yani % 21'den daha az bir miktarda hava karışımına girse, o zaman da hayat kaynağı olan bu gaz, canlılara kafi gelmezdi. Bunaltıcı bir durum meydana gelir, canlılar yaşayamazdı. Çünkü canlı, ancak bu oranda yaşayabilmektedir. Oksijen nispetinin havadaki bu ölçülü durumu ve canlıların yaşamasına uygun tarzı bir tesadüf eseri midir Hayran?Havanın bir fabrika oluşuna gelince... Onun oluşunda, bileşiminde, tertip ve tanzimindeki sır daha ince ve daha muazzamdır. Bununla beraber, onun meydana gelmesindeki hikmet, bu hususlardan çok daha hayret vericidir. Şimdi bunun izahına geçelim. Havanın hususiyetini, hikmetini, yararlarını ve her şeyden evvel oluşunu inceleyelim.Vücudumuzun daimî bir ısıya ihtiyacı vardır. Bu ısıyı temin etmek için, önce onun yakacak maddesini bulmak gerekir. İşte bu yakıt, havadan elde ettiğimiz ve teneffüs boruları vasıtasıyla ciğerlerimize giden, orada yanan

287 Enbiya: 21/ 30.288 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 408-417.

veya besin maddelerinin vücudumuzda yanmasına sebep olan oksijendir...Fakat havadaki oksijen miktarı çok mahduttur. Zamanla bu oksijenin biteceği muhakkaktır. Çünkü teneffüs yoluyla elde ettiğimiz oksijeni, yine teneffüs yoluyla karbondioksit olarak yani zehirli gaz halinde havaya vermekteyiz. Bu hal böyle devam ettiği takdirde durum ne olacaktır? Muhakkak ki hava, tamamiyle zehirli gaz halini alacaktır! Bu durum karşısında ne yapmamız gerekir?Bitkilerin yaşaması için ilahî hikmet icabı havadan elde edilen karbon gazına ihtiyaç vardır. Fakat bu gazı, doğrudan doğruya havadan elde etmeleri mümkün değildir. Çünkü havada bulunan karbondioksit pek azdır. O halde ne yapmak lazımdır.İşte burada, ilahî hikmetin tecellisini, kudret ve azametini idrak etmeden geçemiyoruz. Bu durum karşısında hayvan, insan ve bitkiler arasında karşılıklı alışveriş başlamaktadır. Hayvan ve insanlar, havadan elde ettikleri oksijeni, teneffüs yoluyla tekrar havaya karbondioksit şeklinde vermektedir. Bunu da bitkiler, yaprakları vasıtasıyla havadan almaktadırlar. Güneşin ışığı ve ısısı altında, karbondioksit, kimyevî bir tahlile uğrar. Karbonu alıp çiçeklerin, meyve ve köklerine iletir. O zehirli maddeyle bize meyve, sebze ve faydalı gıda maddeleri yapar. Geriye kalan oksijeni de, yine yaprakları vasıtasıyla havaya verir. Böylece hava yoluyla, bize gerekli olan oksijeni hazırlamış olur. Demek oluyor ki, karbondioksit, bizim için zehir, bitkiler içinse bir besin, bir yaşama maddesidir.Biraz önce anlatmak istediğim tükenmeyen, bitmeyen ve daimî olarak bize oksijen hazırlayan fabrika, işte budur. Bu acayip nizamdır. Akılları hayret ve dehşet içinde bırakan bir düzendir. Eğer bu alışveriş olmasa, bu fabrika bu şekilde çalışmasa, elbette yerküremizde hayat yok olurdu. Acaba bunların bir araya gelmesi ve bu fabrikanın kuruluşu bir tesadüf müdür?” Hayran: “Allah'ı bütün noksanlıklardan tenzih ederim. Gerçekten bu fabrika çok müthiş ve büyük bir tahlil laboratuarıdır. Hatta yağmur fabrikasından daha muazzamdır.” Ebu’n-Nûr: “Kur'an-ı Kerim'in bundan tam on üç asır önce insanlara: “O, gökten su indirendir. Her bitkiyi onunla bitirdik, ondan bitirdiğimiz yeşilden -birbirine benzeyen ve benzemeyen- yığın yığın taneler, hurmaların tomurcuklarından sarkan salkımlar, üzüm bağları, zeytin ve nar çıkardık...” buyurması da mı tesadüf eseridir Hayran?289 Hayran: “Bundan bir şey anlayamadım? Neyi kastettiniz hocam?” Ebu’n-Nûr: “Evet, anlayamadınız! Çünkü okuduğum ayeti kerimenin mealini düşünmediniz. Bu ayeti kerimede Cenabı Hak şöyle buyuruyor:“Her çeşit bitkiyi o suyla çıkardık.” Sonra devam ediyor: “Bitkiden bir yeşillik meydana getirdik.” “Ondan dabirbiri üstüne binmiş taneler yaptık.” Bu taneleri “ondan” çıkarması ne demektir? Yani neden çıkartmıştır?“Ondan” kelimesi bize neyi anlatıyor? Su'dan mı? Bitki'den mi? Yoksa yeşillik'den mi?” Hayran: “Zahirî manada yeşillikten çıkartmıştır. Fakat tanelerin yeşillikten çıkarılması ne demektir? Bunu ne şekilde anlamamız icap eder?” Ebu’n-Nûr: “İşte Kur'an-ı Kerim'in mucize olması, bu gibi ayeti kerimelerledir. Bu ayetteki sırrı bugüne kadar, bilginler çözememiştir. “Yeşillik”ten nasıl olur da sıralı taneler çıkar? Bilginleri bugüne kadar meşgul eden hikmetlerden birisi de budur.” Hayran! “Şimdi ilmin bu husustaki son görüşünü dinle:Biraz önce de işaret ettiğim gibi, bitkinin yaşaması ve beslenmesi karbonla mümkün olmaktadır. Bitkiler bu karbonu karbondioksitten alır. Bu ise zehirli bir gazdır. Modern ilmin bildirdiğine göre bitkiler karbondioksiti iki elemente ayırırlar: Karbon, oksijen. Bitkiler karbonu alarak köklerinden ve dallarından emdikleri su ile eritirler. Ve böylece hem varlıklarını devam ettirirler, hem da meyve verirler. Fakat bitkiler karbondioksiti nasıl iki element haline getirebiliyorlar? İşte esas nokta budur. Biyoloji bilginleri, bitkiler üzerinde yaptıkları uzun araştırmalar neticesinde şu hükme varmışlardır:Bitki havadan aldığı, karbondioksiti, karbon ve oksijene ayırmaktadır. Bu ayrılma, “chlorophylle” adı verilen yaprak hücrelerindeki yeşil maddeyle güneş ışınlan arasında meydana gelen girift bir kimyevî ameliye neticesinde husule gelmektedir. Aslı Yunanca olan bu “chlorophylle” kelimesi, yeşil manasına gelen “khloros” ile yaprak anlamına gelen “phullon” kelimelerinden meydana gelmiştir. Yani yeşil yaprak demektir.Fakat akıllara durgunluk veren bu kimyevî ameliye güneş çınları ile yeşil madde arasında nasıl olmaktadır? Bu, modern ilmin çözemediği hayretengiz bir sırdır. İlmin bildiği bir şey varsa, o da şudur: Yeşil madde olmasaydı bu ameliye meydana gelmezdi. Bitki karbondioksidi iki elemente ayıramazdı. Bu yönden de bitkiler gıdasını elde edemez, bizlere de ne meyve, ne de sebze hazırlayabilirlerdi. Çünkü karbonu ve içindeki kimyevî terkibi elde etmek için elbette yeşil maddeye ihtiyaç vardır. Bu da güneş ışığıyla meydana gelmektedir. Ama nasıl? Şimdiye kadar ilim bunu tespit edememiştir. Bir sır olarak kalmıştı. İşte ayeti kerimede izah edilmek istenen budur: “Yeşil maddeden taneler meydana getirdik, ondan meyveler çıkardık.”Hayran! Şimdi söyle bakalım! Bu hava fabrikası ve yeşil maddenin meydana gelmesi, “zehirli gaz” olarak bildiğimiz, gerçekten de insan ve hayvanlar için öldürücü nitelikte olan karbondioksitim çok faydalı bir bitki

289 En’am: 6/ 99.

gıdasına çevirmesi. Bunu, komşumuz olan bitkilere hediye olarak vermemiz, zikri geçen olayın daima devir yapması ve bu eşsiz düzen bir tesadüf eseri olabilir mi?”290

Büyük Misafirhane

Ebu’n-Nûr: “Şu misafirhaneye bak! Bizim için döşenmiş, hazırlanmış, bütün zararlı şeylerden korunmuş. O güzel, rengarenk dekoruyla, çeşit çeşit nimetlerle bezenip bize bağışlanmış. Burada tesadüfün rolü nedir Hayran?” Hayran: “Hangi misafirhaneden bahsediyorsunuz hocam?” Ebu’n-Nûr: “Yaşadığımız yerküresinden, dünyamızdan bahsediyorum. Biz orada doğar, orada yaşar ve orada ölürüz. Orada mezarlara gömülürüz. O halde dünya, bir misafirhane değil de nedir?Bu misafirhanede bize ne lazımsa verilmiş ve hazırlanmış... Üzerimize giydiğimiz, soğuktan ve sıcaktan korunduğumuz, kucağında barındığımız bir ev değil de nedir yerküremiz Hayran? Bize lazım olan her şeyi, ışığı, ısıyı, giyecek, yiyecek ve içeceğimizi, bütün ihtiyaçlarımızı oradan temin ediyoruz. Çünkü her şey yerli yerince hazırlanmıştır. Her şey bizim ihtiyaçlarımıza göre tanzim edilmiştir. Et ve süt gibi gıdalar, sebze ve meyveler, türlü türlü rızıklar, vücudumuzu kışın soğuğundan, yazın sıcağından koruyan çeşitli giyecekler hep bizim için yaratılmıştır. Bu eşsiz nizama, bu akılları durduran düzene ne dersin Hayran?Şu küçücük taşa bak! O koca misafirhane ondan meydana gelmiş... Evet! İşte o küçük taşı dağıttılar, parçaladılar, küçük unsurlara ayırdılar. Zerrelere, atomlara böldüler. Ve asıl çekirdeğini buldular. Bu çekirdeğin etrafında dönen elektronları tanıdılar. Ondan büyük bir güç elde ettiler. Böylece savaşla hedeflerini harabeye çevirdiler. Yaktılar, yıktılar. İnsanları, hayvanları, hatta otları bile yok ettiler. Şimdi soruyorum sana! Bu atom çekirdeğinin asimi, esasını bulup anlayabildiler mi? Yoksa bu hususta hala cahil midirler Hayran?Atom çekirdeği ve etrafında dönen elektronların hareketi büyük bir kudret, eşsiz bir sağlamlık ve incelik içinde tanzim edilmiştir. Bu sihirli ve akıl almaz atom çekirdeği, acaba kör bir tesadüfün eseri midir Hayran?Hayır! Hayır! Bu olamaz Hayran! Bunun olması mümkün değildir. Hiç bir zaman bu tesadüf eseri olamaz. İlim adamları geçmiş yıllarda maddenin zahirî görünüşüne bakıyor da, onun iç kısmına giremiyor, anlayamıyordu. Maddeyi teşkil eden elementleri biliyor, fakat onların birbirleriyle niçin birleştiğini, birbirlerinden niçin ayrıldıklarım bilemiyordu. Bir ışığı çeşitli renklere ayırıyor, fakat onun niçin bu renklere ayrıldığı ve bu renklerin neden birleşip başka başka renkler meydana getirdiğini bilemiyordu... Evet, bu hikmetleri anlayamıyorlardı! Ama bugünün ilim adamı, bahsi geçen hikmetleri bizzat gördü. Allah'ın kudretini müşahede etti. Evet! Her şeyde, sadece O'nu gördü...Eğer birisi geçmiş devirlerin ilim adamlarına bu kainatın maddesi hangi şeylerden müteşekkildir diye sorsaydı, şu cevabı alırdı: Toprak, su, ateş ve havanın moleküllerinden meydana gelmiştir. Yani kainat bir dört unsurdan oluşmuştur. Fakat zamanla ilim ilerledi, dünkü söylediğini bugün inkar eder duruma geldi. Moleküllerin de gözle görülemeyecek kadar küçük atomlardan meydana geldiğini gördü. Bir atomun çapı bir fit'in 50.000.000'da biri kadardır. Ağırlığı ise bir gramın milyarda milyarda milyarda biri kadardır. Ancak bu ağırlık elemente göre değişir. Varlıkları laboratuar analizleri neticesinde anlaşılan atomlar akılları hayretten hayrete düşürecek kadar küçüktür. Atomların büyüklüğü cinslerine göre değişir. En küçüğü hidrojen atomudur. Yan yana konmuş 10.000.000 hidrojen atomunun uzunluğu bir milimetreyi ancak bulur. En ağır atomlardan olan uranyum atomlarının çapı hidrojeninden dört defa büyüktür.” Hayran: “Tasavvur edilmez ve akıl almaz acayip bir ağırlık!” Ebu’n-Nûr: “Bu zikretmiş olduğum hacim ve ağırlık, atom çekirdeğinin etrafında dönen ve atomu meydana getiren elekt ron ve protonlara nispeten çok büyüktür. Bunu tasavvur etmek için (geçen derslerimizde Zincirli Kadın yıldızı ile güneş arasındaki büyüklük farkını belirtmek bakımından) vermiş olduğumuz misali hatırlamalısınız. İşte atom çekirdeği ile etrafında dönen ve onu meydana getiren elektronun büyüklüğü, penceremizden giren güneş ışığı içinde uçan toz zerrecikleri ile odamız arasındaki büyüklük ve hacim arasındaki fark gibidir. Daha açık bir misalle denilebilir ki, içi havayla dolu küçük bir yüksükte, 25 milyar, kere milyar atom vardır. Eğer bunlar yanyana dizilebilseydi dünyanın çevresini altmış kere sarabilecek bir zincir elde edilirdi.” Hayran: “Hocam, bu atom böylesine akıl almaz küçüklükte iken içinde bir de atom tanecikleri mi vardır?” Ebu’n-Nûr: “Bilginler uzun araştırmalar neticesinde şu sonuca vardılar: Atomun bir kabuğu vardır, orada bir veya birçok çekirdek döner. Fakat kabuk, elementin şekline göre bir veya daha çok elektronlardan meydana gelmiştir. Çekirdek de, bir veya birçok proton ve nötronlardan oluşmuştur. Ancak hidrojen atomunda nötron yoktur.”Hayran: “Hocam! Bu zikrettiğiniz elektron, proton ve nötron nedir?” Ebu’n-Nûr: “Elektronlar negatif, protonlar ise pozitif elektrik yüklüdür. Nötronlar ne negatif ne de pozitif elektrik yüklüdür. Adı üstünde nötrdür.” Hayran: “Hocam! Şu halde madde, bütün dünya ve biz, elektrik yüklerinden ibaretiz.” Ebu’n-Nûr: “Evet, Hayran! Bu bir gerçektir. Bu koca kainat, biz de dahil her şey elementler ve atomlardan ibarettir.290 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 418-422.

Son devrin, bilginlerinden aslen Yahudi olan Alman bilgini Albert Einstein (1879-1955) “İzafiyet nazariyesi” (La theorie de la, realtivite)'ni ortaya atmış ve şöyle demişti:“Madde ve kuvvet aynı şeydir.”Nitekim maddenin parçalanarak enerji haline gelmesi (atom bombası), bu nazariyeyi doğruladı.” Hayran: “Sayın hocam! Eğer madde ve kuvvet aynı şeyse ve maddenin parçalanmasıyla enerji haline gelmesi mümkünse, bunun pratik olarak da tespit gerekir. Acaba ilerde söz konusu kuvvetin maddeye çevrilmesi mümkün değil midir?” Ebu’n-Nûr: “Bu pek uzak bir vakıa sayılmaz. Bir gün keşfedilmesi kabildir. Fakat Hayran, kendi nefsine bundan daha yakın olan, her şeyi, yani müşahede ettiğimiz, maddeyi yoktan var eden, bütün güç ve kuvvetten, her türlü kudretten daha güçlü ve kuvvetli olan, yüce Allah'a kendini daha yakın hissetmiyor musun?..” Hayran: “Hocam! Bugüne kadar “izafiyet felsefesinden” hiç bahsetmemiştiniz.” Ebu’n-Nûr: “İzafiyet, bir felsefe değildir. İlmî bir görüştür. Sadece bir nazariyedir. İlerde yeri gelince; ondan bahsedeceğim. Şimdi onu bırakalım da şu anlatmakta olduğumuz atom dersini tamamlayalım. Ondaki muhkem ölçüyü, dengeli ve çok ince düzeni görelim. Bunları anlatmaktaki maksadım, şu muazzam nizamın güzelliğini ve inceliğini açıklamaktır.” Hayran: “Tercih sizindir, lütfediniz, anlatınız!” Ebu’n-Nûr: “Atom aleminin acayip nizam ve düzeninden biri de, çekirdeğin etrafında dönen, “atomun kabuğu” diye va-sıflandırdığımız “elektronlar”m, çekirdekteki protonların sayısına eşit olmasıdır. Yani atom çekirdeğinde bulunan proton adedi sekiz ise, etrafında dönen elektronlar da sekizdir. Zaten elektron ve protonların adedi bu sayıyı aşmamaktadır.Atom çekirdeğinde bir “proton” varsa, yörüngesinde dönen elektron da birden fazla değildir. Yani bir tanedir. Hidrojen atomunda olduğu gibi, çekirdekte iki proton varsa, yörüngede dönen elektron da iki tane demektir. Böyle devam edersek, en hafifi olan hidrojenden en ağırı olan uranyum atomuna varıncaya kadar, sekiz atom, taneciği buluruz. Şu halde protona göre, etrafında dönen elektron sayısı sekize eşittir. İşte burada, çok garip ve acaip bir nizam ve düzen görülmektedir. Çekirdekteki pozitif (+) protonlara karşı, etrafında dönen elektronlar negatif (-) dir. İkisi arasında belli bir ölçü ve denge vardır ki, bu nizam ve düzenin hareketini sağlamaktadır. Böylece atomun elektrik gücü, elektrik yükleri ve çekimleri meydana gelmektedir. Nötronlara gelince: Onlar müstakildir. Ne negatif, ne de pozitiftirler. Bağımsız bir nitelikleri vardır. Nötronlar ister çok, isterse az olsun, elektronlarla orantısı yoktur. Bu ince düzeni bir düşün Hayran! Fakat daha garip ve daha muazzam bir şey vardır. Atom çekirdeğinin etrafında dönen elektronlar, hiç şaşmadan kendi yörüngelerinde dönmektedirler. İşte bu, periyodik kanundu. Atom bilginleri, bahsi geçen atomlar aleminde şöyle bir hususa şahit oldular:Atomun kabuğunda bulunan elektronlar sekizlidir. Yani sekiz protonun yanında sekiz de elektron vardır. Elektronlar kendi yörüngelerinde dönerler. Eğer dışardan dokuzuncu bir elektron gelecek olursa o aile bunu kabul etmez. Çünkü elektron kadrosu doludur. Ve hemen, o da başka bir aile kurup yeni bir sistem meydana getirir ve kurduğu çekirdeğin etrafında döner. Çünkü ilk sekiz ailelik yapının sekizden fazla bir şeyi kabul etmesi mümkün değildir. Böylece misafire saygı bakımından evlerine gelen her yabancı için sekizer kişilik yeni bir aile kurmaktadırlar. Her sekiz aile, birbirlerinin yanında, ayrı ayrı yerde, kendi yörüngelerinde, atom çekirdeğinin etrafında hareketlerine devam ederler.Bunun daha garibi var Hayran! Bak! Atomlar arasındaki bileşim, ancak atomun kabuğu dediğimiz elektronlarda vaki olmaktadır. Şöyle ki:Bir atomun başka bir atomla birleşmesi, elektronların yukarda anlattığımız tertip ve adede uygun bir şekilde bir araya gelmesi demektir. Mesela bir atom çekirdeğinin etrafındaki elektronlarda bir boşluk varsa, yani elektronlar sekizden daha azsa, o zaman; başka elementlerden gelen misafir gibi, bir müddet ağırlanabilmektedir. Bu imkan, noksan elektronlara göredir. Eğer gelenler fazlaysa, o zaman birleşme olmamaktadır. Zira mazeret beyan edilip özür dilenmektedir. Bu elementin atomundaki elektron miktarı yedi ise, başka bir elementten kabul edeceği elektron sayısı ancak birdir. Sekize tamamlanır ve fazlası kabul edilmez.Bu itibarla, kainattaki atomların muhtelif oluşu, elementler-deki elektronların da çeşitli şekilde olmalarını doğurmaktadır. Çünkü aralarındaki birleşme ve ayrılma, elektronlara göredir. Mesela bir elementin atom ağırlığını bildiğin zaman, onun bütün hususiyetlerini biliyorsun demektir.Rus bilgini Mendeleyev uzun araştırmalar neticesinde elementleri, atomik değerleri ve özelliklerine göre sıralayarak bir cetvel yaptı. Buna periyodik cetvel dedi. Fakat hatırlayacağın üzere Hayran, Mendeleyev, astronomi bilginlerinin Merih ve Jüpiter hakkındaki tahminleri gibi bir durumla karşı karşıya geldi. Mendeleyev elementleri atomik değerleri ve özelliklerine göre sıralarken üç elementin yerlerini boş bıraktı. Özelliklerini tahmin ediyordu, fakat elementler henüz bilinmiyordu. Bu periyodik kanun doğru da olabilirdi, yanlış da... Yalnız periyodik cetvelde bulunmayan bu üç elementin mutlaka olması gerekirdi.Ne kadar düşündürücüdür ki, Mendeleyev periyodik kanunun doğruluğuna inanıyordu. Bu yüzden henüz bilinmeyen üç elementin yeryüzünde bulunduğu hususunda ısrar ediyordu. Mendeleyev elementlerin atomik değerlerinden hareket ederek, cetveldeki elementlerin kimyevî özelliklerini sanki gözleriyle görüyormuş gibi tespit ediyordu... Ne kadar müthiştir ki, Hayran, Mendeleyev ölümünden (1907) önce bu ilmî haberin

doğruluğuna şahit olmanın hazzını duydu... Bulunan bu üç element şunlardı: Galyum, Skandiyum, Germanyum... Bu üç elementte Mendeleyev'in daha önce söylemiş olduğu atomik değer ve kimyevî özelliklerin aynısı vardı. Şimdi soruyorumHayran, atom ve güneş sistemindeki bu akılları durduran eşsiz nizam kör tesadüfün eseri olabilir mi?”Hayran: “Bugün bilginler maddenin derinliklerine inerek orada Allah'ın yüce kudretine şahit oluyorlar derken isabet bu-yuruyorsunuz Hocam.” Ebu’n-Nûr: “Kur'an-ı Kerim'in birçok ayetlerinde zikri geçen ışık kuvvetine ne dersin Hayran! Işık kuvvetinin yaratılışında, tanziminde, kanunlarında, çeşit çeşit renklerinde ve gözlerdeki fonksiyonunda tesadüfün payı nedir?Allahü teala şöyle buyuruyor:“Hamd, gökleri ve yeri yaratan, karanlıkları ve aydınlığı yapan Allah'a mahsustur.”291

“Ne gözleri kör olanla gözleri gören,” “Ne karanlıklarla aydınlık/' “Ne gölge ile sıcaklık bir olur.”292

“De ki: Söyleyin, eğer Allah gündüzü üzerinize kıyamete kadar uzatsaydı, Allah'tan başka hangi Tanrı, içinde istirahat edeceğiniz geceyi size getirebilir? Görmez misiniz?”293

“Görebildikleriniz ve göremedikleriniz üzerine yemin ederim ki.”294

Eşyayı görmemize vasıta olan ışık nedir? Cenabı Hak, gördüğümüz ve görmediğimiz şeyler üzerine yemin etmiştir! Bunlar nelerdir? Hiç şüphe yok ki, Allah'ın, yemin ettiği herhangi bir şey, yaratıklar arasında büyük bir değer taşır. Zira onun üzerine yemin etmiştir. Herhangi bir gezegenden veya güneşten bize kadar titreyerek gelen ışınlar, uzay yoluyla veya esirden geçerek yeryüzüne ulaşır. Işınlar, muhtelif renk ve dalgalar halinde, titreşimler yaparak gelmektedir. Biz bu dalgaları görememekteyiz. İşte bu dalgalar renkler meydana getirir. Yani güneş ışığının yedi rengini. Fakat bunların içinde göremediğimiz iki renk vardır kızıl ötesi (infraruj) ve mor ötesi (ultraviole). Bu renkleri gözle görmemize imkan yoktur. Önemli olan nokta, dalgalar arasındaki uzaklık, büyüklük, küçüklük, farklılık ve tesirleridir. İşte bunlar renk değişikliklerini meydana getirmektedir. Bu dalgaların uzunluğu kilometre ve millerle ölçülmektedir. İşte bu dalgalardır ki, telsizlere tesir etmektedirler. Eğer ışık dalgaları bundan daha kısa olursa, o zaman ısı vermeye başlar ki, buna biz karanlık ısı dalgaları demekteyiz. Bunları gözle göremeyiz. Çünkü gözlerimiz onları görecek şekilde yaratılmamıştır. Eğer ışık dalgası, bu zikrettiğimizden daha uzun olursa o zaman sür'ati de artar. Ve böylece gözlerimize etki yapmaya başlar. İşte buna ışık dalgalan diyoruz ki, bu dalgalarla güneşten gelen yedi renkli ışığı görebilmekteyiz.Yeri gelmişken ışık hakkında geniş bilgi vermek istiyorum, Hayran! İlk çağlardan beri insanlar bir yandan ışıkla bir yandan karanlıkla karşı karşıya gelmişlerdir. Onlar için en etkili ışık kaynağı güneşti. Güneşten gelen ışıkla hem aydınlanırlar, hem de ısınırlardı. Sonra buldukları ateş aynı işi görmeye başladı. Ateşin de hem sıcaklığından, hem de aydınlığından yararlanıyorlardı. İlmî araştırmaların gelişmesinden sonra birçok aydınlatma araçları bulundu. Belirtelim ki, bugün aydınlatma ile ısıtma birbirinden ayrılmış bulunmaktadır. Peki, ışık nedir? Şimdi de bu hususu görelim. Işığın ne olduğu henüz aydınlığa kavuşmuş değildir. Ancak ışıkla ilgili birçok teoriler ileriye sürülmüştür. Bu nazariyelere göre ışık da diğer enerjiler gibi bir enerji durumundadır. Sıcak olsun soğuk olsun bütün cisimler çevrelerine radyasyon yani “ışınım” salarlar. Ne var ki, soğuk cisimlerin saldığı radyasyon sıcak cisimlerinkinden daha azdır. Yalnız bu cisimler sıcaklığını normal seviyede tutabilmek için başka kaynaklardan saldığı radyasyon kadar enerji alırlar. Cisimlerin yaydığı enerji dalgalar halinde uzaya dağılır. Bu dalgaların tepeden tepeye olan uzaklıkları geniş sınırlar içinde de değişiklik arzeder. Büyük dalga boylular, radyo dalgalarıdır.Daha küçük dalga boyundaki enerji yayılımı gözümüzle görülen ve görülmeyen ışıktır. Gözle görülen ışığın dalga uzunluğu 0.000 04 - 0.000 08 cm arasındadır. Bu değerlerin biraz üstündeki bölgede kızılötesi (enfraruj) biraz altındaki bölgede de morötesi (ultraviyole) ışınları vardır.Işığın saniyedeki hızı 300.000 küometredir. Bu çok büyük bir hızdır. Mesela saatte 160 km. hızla giden bir trenin yüzyılda alabileceği Güneş - Dünya arasını, ışık 8,3 dakikada alır. Işık hem dalga teorisine hem de kuantum teorisine uygunluk gösterir. Onun için, yerine göre ışık olayları bu iki teoriden biriyle açıklanır. Kuantum teorisi fizikte ışın ve enerjiyle ilgili bir teoridir. Bu teoriye göre ışığın enerjiyi “kuante” denen belirli, küçük birimler verir ve emer. Işık devamlı bir enerji akımıdır. Yalnız aslında ışığın verilmesi de, emilmesi de kesintisiz değildir. Bunu sinema şeridinin hareketine benzetebiliriz. Bir cisim enerji verirken de, alırken de içindeki atomların normal hali bozulur. Cisim enerji veriyorsa bütün atomları küçük bir miktar enerji verir. Atomlar titreşirken ışık verirler. Bu ışık bize renk şeklinde görünür. Her elementin ayrı bir rengi vardır. Kuantum teorisini tam anlayabilmek için maddenin yapısı hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Bütün maddeler atom denilen küçük parçalardan meydana gelmiştir. Atom hakkında daha önce geniş bilgi verdiğim için burada tekrarlamak istemiyorum. Ancak konumuzla ilgili yönlerine değinip geçeceğim, Hayran! Atomun normal durumu bozulmadıkça elektronlar dönmekte devam eder. Bu durumda enerji alışverişi olmaz.

291 En’am: 6/ 1.292 Fatır: 35/ 19-21.293 Kasas: / 71-72.294 Hakka: 69/ 38.

Dışarıdan atoma etki yapan bir kuvvet elektronların yörünge değiştirmesine yol açar. Elektron daha küçük bir yörüngeye sıçramak zorunda kalırsa atom 1 “kuantum” enerji verir; elektron daha büyük bir yörüngeye çıkarsa atom, 1 “kuantum” enerji emer. “Işınım” ve “emme” olayları bunlardır.Kuantum teorisine göre ışın-enerji veren her cisimde cismin cinsine göre bir miktar “Kuanta” vardır. Kuantanın değeri cismin saniyedeki titreşim sayısına, aynı zamanda bütün cisimler için aynı olan bir niceliğe bağlıdır. Buna “Planck sabiti” denir.Bir cismin kuanta değeri, titreşim sayısını “Planck sabiti” ile çarpmakla bulunur. Bunun matematik formülü E = hv'dir. Burada “E” enerji, “h” Planck sabiti, “v” de saniyede titreşim sayısıdır.Kuantum teorisi fizikte çok büyük gelişmelere yol açmıştır. Bu teori foto-elektrik hücresine tatbik edilmiş atom araştırmalarında birçok olayların açıklanmasını sağlamıştır.Elekromagnetik dalgaların çeşitli dalga boylarına göre cinslerini gösteren cetvel şöyledir.Dalga tipi Dalga uzunluğuRadyo (alçak frekans) 3.000 -1.000 metreRadyo (yüksek frekans) 1.000 -1 metreRadyo (çok yüksek frekans) 100 -1 santimetreKızılötesi ışık 0.30 - 0.000 076 santimetreGörünen ışık 0.000 076 - 0.000 040 santimetreMorötesi ışık 0.000 040 - 0.000 001 santimetreX (Röntgen) ışınları 10-6 -10-9 santimetreGamma ışınları 10-8 - 5x10-11 santimetreMüşahede ettiğimiz şeyler, görünmeyen aleme göre, pek az ve basit denilecek kadar küçüktür. Çünkü bugüne kadar esir'in dalgaları (ışık ve ısı dalgalarını geçiren, görünmeyen, mahiyeti şimdiye kadar bilinmeyen ince, akıcı dalgalar) yirmi yedi basamakta toplanmaktadır. Bizim görüp anladığımız şey, bu kainatta göremeyip de anlamadığımız şeyden yani yirmi yedi basamaktan ancak bir tanesidir. Öteki basamaklar hala görülememektedir. Şimdi Allah'ın neye yemin ettiğini anladın mı? Şu ayeti celileye bir bak!“Görebildikleriniz ve göremedikleriniz üzerine yemin ederim ki...”295

Bu ışık kanunlarındaki tertip ve tanzim, incelik, renk, sür'at ve bütün bu hareketler bir tesadüfün eseri olabilir mi hiç?” Hayran: “Yegane varlık olan yüce Allah'ı bütün noksanlıklardan tenzih ederim. Burada bir şey sormak istiyorum hocam, müsaade ederseniz? Sözlerinizden anladığıma göre, bütün eski bilginlerin ittifakla kabul ettikleri esiri inkar eder gibisiniz.” Ebu’n-Nûr: “Şimdiye kadar, bütün bilginler esirin varlığı hakkında fikir beyan etmişlerse de bu hususta, ittifak halinde değildirler. Hatta esir'in ne olduğunu tarif etmeye bile cüret gösterememişlerdir. Ancak onu, bir faraziye olarak var bilmişlerdir. Çünkü onlar, kendilerini öyle bir olayla karşı karşıya getirmişlerdir ki, neticede bu müşkül durumdan kurtulmak için esir'in varlığını kabullenmek zorunda kalmışlardır. Bu durumu doğuran esas sebep ışığın sesle kıyas edilmesi idi. Bilginler şöyle dediler:“Sesi, bir yerden bir yere veya bir cisimden ötekine nakleden ve bu hususta etkisi olan bir vasıtanın bulunması gerekir. Uzaktaki bir havan topunun, atıştan sonraki sesini bize ileten nedir? Bu sesi kulağımıza getiren vasıta nedir? Çünkü ses bize gelmiştir. Biz topun sesini işittik. Bunu nakleden araç nedir? Hiç şüphe yok ki, bu sesi kulağımıza nakleden havadır. Topun ateşlenmesinden meydana gelen tazyik, havaya çarparak dalgaları titretir. Bu titreşim bir ses meydana getirir. Titreşen ses dalgaları bizim kulağımıza kadar gelir. Böylece sesi duyarız. Fakat sesi nakletmeye yarayan hava, ışığı geçirmeye elverişli değildir.Uzaktaki bir elektrik lambasının ışığını rahatça görebilmekteyiz. Fakat şiddetli bir rüzgar veya tufan zamanında, elektrik ışığında herhangi bir değişiklik görmek mümkün değildir. Fakat bunun aksine, havan topunun sesi, değişikliğe uğrar. Ve titreşime benzer bir başkalaşma geçirir. Bunu daha açık izah edebilmek için şu olayı gözönüne getirmek kafidir.Büyük ve yuvarlak bir cam kavanoza, içindeki havayı boşalttıktan sonra, bir elektrik zili ile ucu dışarıdaki prize bağlı bir lamba yerleştirelim. İlk önce elektrik ziline cereyan gönderelim. Bakalım çalacak mı? Cereyan verdiğimiz zaman, görülecektir ki, zilden hiç bir ses çıkmaz. Halbuki zilin tokmağı çalışmaktadır. Peki zilin sesini neden duyamıyoruz? Çünkü orada sesi ileten hava yoktur. Bununla beraber, cereyanın kavanozun içindeki lambayı hemen yaktığını görürüz. Bu deneyden anlıyoruz ki, ışığı nakleden şey hava değildir. Demek ki, ışığı nakleden şey, bilginler arasında ittifakla “esir” olarak bilinen, mahiyeti meçhul ve tarifi yapılamayan bir vasıtadır. Fakat ilmî tecrübeler sonunda meydana çıkan gerçek şudur ki, esir diye bir şey yoktur.Işıkla ses arasındaki kıyas, farklı oluşlarından dolayı yerinde sayılamaz. Çünkü sesin gerçek anlamı, hava titreşiminin dalgalar halinde, kulağımıza gelmesinden ibarettir. Eğer hava olmasaydı, ses denilen şey de olmazdı. Işığa gelince... O, hava gibi değildir. Ona hiç benzemez. Çünkü ışık, dalgalar halinde, hiç bir vasıta olmaksızın fezadan bize gelmektedir.Hayran! Esîr dediğimiz şey, ister mevcut olsun, isterse faraziye olarak kabul edilsin, her iki şeklin de, konumuz

295 Hakka: 69/ 38.

bakımından pek önemi yoktur. Bizi ilgilendiren şey, bu eşsiz nizamı ve hikmeti ilahiyenin azametini idrak etmektir. Dikkat ettin mi, ses ile ışığı bize ulaştıran nakil araçlarının neler olduğunu? Eğer ses bize ışık gibi veya ışık ses gibi gelseydi, o zaman durum ne olurdu biliyor musun? Kulaklarımız ve gözlerimiz buna tahammül edemezdi. Neticede bu eşsiz nizam bozulurdu.Bütün bunlar, bu sağlam nizam, ses ile ışık arasındaki farklar ve konulan kanunlar, bir tesadüf eseri olabilir mi?”Hayran: “Hocam! Lütfediniz, bu yeni bilgilerle ilmimi artırınız!” Ebu’n-Nûr: “Ya ateşe ne dersin Hayran?” Hayran: “Yalnız Hocam, bana “izafiyet nazariye”sinden bahsedeceğinizi vaadetmiştiniz.” Ebu’n-Nûr: “Bakıyorum Hayran “izafiyet nazariye”sini sık sık soruyorsun? Bu seni çok ilgilendirdi galiba!” Hayran: “Nasıl ilgilendirmesin hocam! Bu nazariye, iki nokta arasındaki en kısa çizgi doğru çizgidir görüşünü inkar edip dördüncü boyutun zaman olduğunu belirten görüşler öne sürerek aklî ilkeleri altüst ediyordu.” Ebu’n-Nûr: “Sen bunları nereden öğrendin?” Hayran: “Gazetelerden ve birçok kişilerden...” Ebu’n-Nûr: “Hayran! Bu gibi ilmî hakikatleri, prensip olarak gazetelerden öğrenmeye kalkma! Eğer mutlaka öğrenmek istiyorsan bilginlerin ağzından dinle! Başka ağızlardan değil!.. Şunu iyi bil ki, Einstein gibi bir bilginin, bedihî, aklî ve zarurî bilgileri inkar etmesi mümkün değildir. Einstein, gibi bir bilgin aklî çelişkilere düşsün... Böyle şey olur mu? Einstein, düşünceyi altüst etmemiştir. Fakat biz, düşünceye veya düşüncenin anlamına, zaman, mekan ve hareket'i katarsak anlamak istediğimiz şeyi orada bulabiliriz, izafiyet nazariyesi şöyle demektedir:“İki nokta arasındaki doğru çizgi, yeryüzünün eğri oluşunu hesaba katarsak, en kısa yol sayılmaz. Hatta o çizgi eğrilir ve eğirilir. Mesela:New York ile Paris arasında çekilen doğru bir hat, en kısa çizgi olamaz. Çünkü biz, o doğru çizgiyi yeryüzü üzerinden ölçmekteyiz. Halbuki yeryüzünün eğri olduğunu hesaba katmayı unutmamamız gerekir. Şayet New York'un bulunduğu noktadan Paris'e kadar doğru çizgiyi yeraltından iletecek olursak, ileri sürülen nazariyenin doğru, olduğunu görürüz. O zaman şöyle bir netice meydana çıkar:İki nokta arasındaki doğru çizgi, en kısa yoldur. Fakat bir şartla: İki nokta arasını birleştiren çizgiyi bulmak için yer üstünden değil, yeraltından ölçü yapılmalıdır.”Sonra bu nazariye şöyle der:“Buutlar üç değil dörttür. Bunlardan birisi zamandır.” Fakat bu izafiyet görüşü, hareket eden cisim içindir. Hareket etmeyen, sabit ve sakin cisim için değil... Yani izafiyet nazariyesi, burada, hareket eden cisme göre vardır. Sabit ve hareketsiz cisme göre yoktur. Zaman ve mekan içinde cereyan eden harekete göre izafiyetten bahsedilebilir. İnsan bile zaman ve mekan içinde düşünebilir.İlmî yönden açıkça sabit olmuştur ki, kainatta, atomdan tutun da samanyoluna kadar her şey, muhtelif sür'atle, daimî olarak hareket halindedir.Her cismin sür'at yönüne doğru, genişleyerek uzaması, hızıyla orantılıdır. Kısalması da, sür'atinin yavaşlamasıyla, kendi içine doğru çekilmesiyle orantılıdır. Yine bir maddenin ağırlığı, o cismin değerinin artmasıyla orantılıdır. Cismin hızı arttıkça değeri de artar.Bundan başka, ağırlık ile güç arasında mutlak bir orantı vardır. Yani bir cismin gücü, kütle ile ışık sür'atinin karesine eşittir. Yani ağırlık ve ışık karesi arasında orantı vardır. Ne zaman kuvvet artarsa, ağırlık da fazlalaşır. Bir cisim gücünü kaybederse ağırlığı da noksanlaşır. İşte bu yönden bildiğimiz madde fani olmaktadır. Zaman da iki kişinin bulunduğu yere göre değişir. Mesela ayrı ayrı gezegenlerde bulunan iki kişinin durumunu düşününüz. Her gezegenin kendine göre bir zaman birimi vardır. O halde zaman anlayışı da, iki kişinin idrak ve anlayışına göre değişmektedir. Bu itibarla zaman izafidir. Sana özet olarak anlattığım bu ilmî hakikatlerden şu ilmî neticeleri çıkarıyoruz: Hareket halindeki cisimlerin bildiğimiz uzunluk, genişlik ve derinlik gibi buutlar üzerinde hareket etmesi doğru değildir. Bunlara bir de “zaman” mefhumunu eklememiz gerekir. Çünkü zaman, yani sür'attan meydana gelen zaman hıza, uzunluğa, genişliğe ve derinliğe hakim olmakla beraber, biraz önce izah ettiğimiz gibi, yine de maddenin ağırlığına ve gücüne hükmetmektedir. Ayrıca maddenin uzun bir müddet yaşamasına ve fani olup yok olmasına da bağlıdır.Bu sebeple, bir maddeyi tanıtan uzunluğa, ağırlığa ve güce, hatta zaman ve mekana, ayrı ayrı değil, bir zaviyeden bakmamız gerekmektedir. Ve bunlara sabit, mutlak bir görüşle değil, bir nispet nazariyle bakılmalıdır. Böylece her idrak ettiğimiz şeye, birbirine bağlı bir nispet dahilinde, yani mekan, hareket ve sür'ati hesaba katarak bakmamız gerekir.Relativite dediğimiz “izafiyet” nazariyesi işte budur Hayran! Bunda, makul düşünce ve fikirleri allak bullak eden, yahut aklın apaçık kabul ettiği bilgileri altüst eden bir mefhum veya mana görebildin mi?!Acaba benim izafiyet nazariyesini anlatmaktan kaçınmamı başka bir manaya mı çektin? Yani bunu size anlatmamakla onun “iman'a zayıflık verdiği”ni mi zannettin Hayran?” Hayran: “Evet Hocam, öyle sanmıştım.” Ebu’n-Nûr: “Hayır, Hayran! Hiç de öyle değildir. İzafiyet nazariyesi zaman ve mekan’ın mutlak olmadığını ifade etmiş ve bunu ispatlamıştır. Ondan tam bin sene önce, İmam Gazaîfnin de açıkça savunduğu gibi, zaman ve mekan, maddeye göredir. Hakikatte zaman ve mekan yoktur. Yani zaman ve mekan, mutlak bir şey değildir. Maddeyle

vardır ve maddeyle yoktur. Bu itibarla izafiyet nazariyesi imanı kuvvetlendirdiği gibi, bizi Allah'a daha çok yaklaştırmaktadır. Çünkü madde ile gücü, bir bütün olarak mütalaa etmektedir. Maddeyi güce çevirmekle onu yokluğa mahkûm etmiştir. Bundan şu netice çıkmaktadır:Hem yaratmak, hem de fani olmak, elbette birbiriyle bağdaşması imkansız iki sıfattır. Nitekim bu görüş, eskiden ileri sürülene tamamiyle karşı çıkmıştır. Eskiden öyle diyorlardı: “Kainatta hiç bir şey yoktan varolamaz ve varolan da yok olmaz.”İşte bizim aklımız ve imanımıza zorluk çıkartan bu görüştür. Bu görüşün artık bir değeri kalmamıştır. Çünkü bu prensip yoktan varetme görüşünü kabule engel oluyordu. Halbuki izafiyet nazariyesi, imanımızı daha da kuvvetlendirmekte ve bizi Allah'a yaklaştırmaktadır, Hayran.” Hayran: “Şu halde hocam, Albert Einstein Allah'ın varlığına inananlardandı.” Ebu’n-Nûr: “Sadece inanmakla da kalmadı. Hatta şöyle bir fikir serdetti: Kainattaki eşsiz nizamın ve bazı hikmetlerin esrarına vakıf olan hiç bir bilgin yoktur ki, Allah'a sarsılmaz bir imanla bağlanmasın. Ve devam etti: İlim imansız yol alamaz.İman da ilimsiz nurlanamaz.Daha sonra Einstein sözlerine şöyle devam eder:“Ruhumuzda hissettiğimiz en güzel ve en tatlı titreyiş, gayıplar kapısında, gizliliklerin eşiğinde, o alemi temaşa ederken duyduğumuz o müthiş titreyiştir. Evet! işte o, her bilginin, her tekniğin hakikatini bilmede bir nüvedir. Bizim hissettiğimiz gibi bir his ve şuurdan çok uzaktadır. Kendi alemi içinde korkunç bir şekilde yaşamaktadır. Fakat onda hiç bir acaiplik ve garabet hissi belirmez. Böyle bir şey hissetmeden yaşar. Fakat onun zatını, hakikatini ve mahiyetini tanımamız için din şarttır. O'nun mevcut ve tek bir varlık olduğunu, hak olduğunu bize din bildirmiştir. Kudret ve hikmetini en yüksek, en parlak, hakiki ve gerçek zatını bilmeden, iç derinliklerine inmeden, cemalinin azametini aciz aklımız anlarken onun zatını idrak etmekten elbette acze mahkûmdur. Ancak kudret ve hikmetlerini bütün yaratıklarda görüp müşahede etmekteyiz.”Sonra Albert Einstein Allah'ın varlığına inanıp idrak etmiş bir bilgin sıfatıyla şöyle sesleniyor:“Şu müşahede ettiğimiz eşsiz nizam üzerinde düşünüp kafa yoran Kepler (1571 - 1630) ve Newton (1642 - 1722) gibi bilginlerin imanı elbette sağlam ve kuvvetlidir. Bir ilim adamının imaniyle sıradan bir şahsın imanı bir olabilir mi?... Varlıklar alemindeki sağlam ve şaşmaz kanunların bir hikmete binaen var olduklarını idrak edemeyecek bir bilgin tasavvur edemiyorum...İmansız ilim topallayarak, ilimsiz iman da körler gibi el yordamıyla yürür. Tek kelimeyle, dinsiz ilim topal, ilimsiz din kördür.” Hayran: “Müthiş bir şey bu, hocam!...” Ebu’n-Nûr: “Hayran şimdi konuyu burada bırakalım da şu misafirhaneye dönelim. Mutfağındaki ateşten bahsedelim.”Kur'an-ı Kerim'in bazı ayetlerinde açıklanan ateşi, Cenabı Hak bize, hikmet ve azametine yakışır bir şekilde hatırlatıyor. Çünkü bu nimet yarattığı her şeydeki irade ve kudretine delalet etmektedir. Hayran! Acaba bu ateşin yapılışında, oluşunda, terkibinde ve onu meydana getiren elementlerde tesadüfün rolü nedir?Bu hususta Cenabı Hak şöyle buyurur:“Şimdi çakıp yakmakta olduğunuz ateşi bana haber verin. Onun ağacım siz mi yarattınız, yoksa biz miyiz yaratan? Biz bu ateşi (cehennem ateşine) bir ibret ve sahradaki yolculara bir menfaat kıldık. O halde Rabbini Azim ismi ile tesbih et.”296

“O Allah ki, size yeşil ağaçtan bir ateş yaptı da şimdi siz ondan yakıp duruyorsunuz.”297

İlim ateş hakkında şöyle diyor:Ateş, bazı cisimlerin yanması neticesinde meydana gelen fazla ısının bir görüntüsünden ibarettir. Genel anlamıyla yanma (combustion), herhangi bir cismin oksijenle birleşme anında husule gelen kimyevî bir olaydır. Fakat ısı meydana getiren yanma, oksijenle karbonun birleşmesi neticesinde olur. Karbon, tabiatta bulunan canlı ve cansız bütün cisimlerde mevcuttur. Fakat en çok bitkilerde bulunur. Bildiğin gibi Hayran, bitkilerin bütün dokuları karbondan teşekkül etmiştir. Hatta diyebiliriz ki, bitkiyi ayakta tutan, gıdasını temin eden ve onu meyve vermeye hazırlayan en önemli unsur karbondur. Ayetlerin manalarını şimdi anladın mı Hayran!İnsan hayatının en zarurî ihtiyaçlarından biri de ateştir.Sıcaklığından yararlanmada, yemeklerimizi pişirmede, teknikte ve birçok zanaatlarda, ihtiyacımızı onunla gidermekleyiz. Şayet ateş kainatta, hava ve su gibi bulunsaydı elbette hayat tehlikeye düşerdi. Dikkat et Hayran! Allah, muhtaç olduğumuz bu maddeyi (ateşi), o yeşil ağaçların hazinelerinde nasıl gizlemiştir? Biz, lüzumu halinde ateşi, oradan elde etmekteyiz.Fakat acaba yeşil, yaş ve taze bir ağaçta ateşin varlığını idrak edebilir miyiz? İşte bu ilahi hikmet ve muazzam kudret, yeşil ağaçtaki ateşi nasıl hazırladığını bize bildirmektedir. Muhakkak ki, bu hikmetlerin ardında gizlenen müstakil bir irade ve hakimiyet vardır. Bu düzenin, muazzam kainat kanunlarının ve bütün yaratıkların ancak O tek varlığın irade ve dileğiyle meydana geldiği açık ve aşikardır. Şimdi bir düşün Hayran!Beşerî hayatın en zarurî ihtiyaçlarından biri olan ateşi kör tesadüfe bağlamak doğru mudur? Bu akılları durduran

296 Vakıa: 56/ 72-74.297 Yasin: 36/80.

ince, girift kanunları koyan kimdir? Allah'ın bizlere varlığını hatırlamamız için bahşetmiş olduğu bu ateş kör tesadüfün eseri midir?” Hayran: “Allah'ı bütün noksan sıfatlardan tenzih ederim, hocam!” Ebu’n-Nûr: “Ya şu bitkilere ne dersin Hayran! Allahu teala Kur'an-ı Kerim'inde birçok ayetlerde sık sık bitkilerden bahsediyor. “Çeşitli renk ve meyvelerde..” tabirini çok kullanıyor. Bitkilerin çeşitlerinde, şekillerinde, tatlarında, renklerinde, hususiyetlerinde ve faydalarında tesadüfün payı nedir? Halbuki hepsi de aynı toprakla yetişiyor, aynı su ile sulanıyor.“Arzda birbirine komşu kıt'alar, üzüm bağlan, ekinler, çatallı ve çatalsız hurmalıklar vardır ki, hepsi bir su ile sulanıyor. Halbuki yemişlerin de bazısını bazısına üstün kılıyoruz. Şüphesiz ki, bunlarda da düşünen bir topluluk için pek çok ibretler vardır.”298

“Görmedin mi, Allah gökten bir yağmur indirdi de, onunla cinsleri başka başka birçok meyveler çıkardı? Dağlardan da (renklerine göre) beyaz ve kırmızı, renkleri çeşitli, hem de kapkara yollar yaptık.”299

“Gökten su indiren de O'dur. Sonra her çeşit nebatı biz onunla bitirip çıkardık. İçlerinden bir yeşillik çıkardık. Ondan da birbiri üzerine binmiş taneler çıkarırız; hurma ağacının tomurcuklarından birbirine yakın salkımlar, üzümlerden bağlar, yapraklan birbirine benzer ve meyveleri benzemez olduğu halde zeytin ve nar ağaçları bitirdik. Her birinin meyvesine bakın: Bir ilk meyve verdiği zaman, bir de olgunlaştığı vakit. Şüphesiz size şu gösterilende iman edenler için birçok ayetler vardır.”300

“Allah O'dur ki, gökten sizin için bir yağmur indirdi. İçecek su ondandır; hayvanlarınızı içinde otlattığınız ot ve ağaçlar da ondandır. Allah onunla, size ekinler, zeytin ve hurma ağaçları, üzümler ve her türlü ürünü yetiştirir. Düşünen kimseler için bunda ders vardır.”301

“Allah'a yönelen her kula öğüt ve bir belge olarak yeryüzünü yaydık, oraya sabit dağlar yerleştirdik, orada her güzel türden yetiştirdik. Gökten bereketli bir su indirdik, kullara rızık olmak üzere onunla bahçeler, biçilecek taneli ekinler, küme küme tomurcukları olan boylu hurma ağaçları yetiştirdik. O su ile ölü yeri dirilttik. İşte insanların diriltilmesi de böyledir.”302

“Gökten suyu ölçüyle indirdik de, onu yerde durdurduk. Şüphesiz onu gidermeye de kadiriz. Onunla, içinde, yediğiniz birçok meyveler bulunan hurmalık ve üzüm bağları. Tûri Sina'da yetişen, yiyenlere yağ ve katık veren zeytin ağacını varettik.”'303

“İnsan, yiyeceğine bir baksın. Doğrusu suyu bol bol indirmekteyiz. Sonra yeryüzünü iyice yaymakta ve orada taneli ekinler, üzümler, sebzeler, zeytin, hurma ağaçları, koca koca ağaçlı bahçeler, meyveler ve çayırlar bitirmekteyiz. Bunlar sizin ve hayvanlarınız için geçimliktir.”304

Buradaki ayetler, bariz bir şekilde, özel bir üslûpla delilleri göz önüne sermekle, ilahi hikmet ve muazzam kudrete işaret buyurmaktadır. Bunların gerisinde ilahi bir irade ve dileğin bulunduğunu, bu kainatın ancak onun isteğiyle meydana geldiğini beyan eden deliller açıkça ortaya atılmakta, hiç bir şeyin kör tesadüfün eseri olmadığı, kesin olarak açıklanmaktadır Hayran!Şüphesiz ilim, bitkilerin aynı sudan sulanmasına, aynı topraktan yetişmesine rağmen, çeşitli renk, tat, koku ve şekilde olmasına hayret etmekte, ilahi kudretin azameti önünde secdeye kapanmaktadır. Günümüzün modern ilim ve tekniği, acz ve zaafını açıkça ifade etmektedir.İlim diyor ki:Bitkileri meydana getiren madde ve elementler bizce malûmdur. Hepsi de gıdasını topraktan almakta, su ile sulanmakla ve havayı teneffüs etmektedir. Aynı toprak, aynı su ve aynı hava... Hepsi de, mahiyeti bilinen karbondan gıdasını almakta, meyvesini onunla yapmaktadır. Mademki bunların hepsi, aynı toprak, aynı su, aynı hava ve aynı karbondan gıdalanıyor, meyvelerinin de aynı olması icap ederdi. Çünkü tesadüfe en yakın bir olay olması itibariyle bütün bitkilerin meydana getirdiği ürünlerin, hemen hemen aynı şekil, koku tat renkte olması gerekirdi.Peki! Bunun sır ve hikmeti nedir? Her bitkinin bambaşka bir tadı, rengi, şekli ve kokusu yok mudur? Kur'an-ı Kerim'in de beyan buyurduğu gibi bundaki sır nedir? Hatta bir metre karelik toprağa dikilen bitkiler, o küçücük yerden, aynı su, toprak ve havadan gıdalandıkları halde, her biri ayrı ayrı, tat, renk, koku ve şekilde meydana çıkmaktadır. Hiçte birbirine karışmamaktadırlar. Birisi tatlı, ötekisi ekşi... Bir başkası mayhoş... Öbürü ise acı veya zehirli. Ve her birinin meyveleri ayrı ayrı biçim ve şekilde birbirine karışmadan, en küçük bir benzerlik olmadan bütün ayrıntılarıyla zuhur etmektedirler. İşte insanoğlunun ve ilmin sormak istediği sır budur. Acaba bu nasıl meydana gelmektedir?Günümüzün modern ilmi şu gerçeği ortaya koymuştur:

298 Nahl: 16/ 10-11.299 Rad: 13/ 4.300 Fatır: 35/ 27.301 En’am: 6/ 99.302 Kaf: 50/ 7-11.303 Mü’minun: 23/ 18-20.304 Abese: 80/ 24-32.

Allah'ın kudret ve azametini tecellisi, canlılarda olduğu gibi bitkilerde de kendini göstermektedir. Zira her bitkinin çeşidine göre, hücrelerinin atom planlaması başka başkadır. İşte bu planlı atom bileşikleri, birleşme ve meyvelerin oluşundaki metoda göre teşekkül etmektedir. Bütün meyveler, çeşit ve tatlarıyla böyle bir sistem ve planlamaya göre meydana gelip büyümektedir. Burada tesadüf düşünülebilir mi?Ve biraz önce zikrettiğimiz ayetlerde belirtilen bitki çeşitlerine dikkat ettin mi? Bitki türleri muhakkak ki milyonlarca olmaktadır. Kur'an-ı Kerim sadece buğday taneleri, zeytin, hurma, üzüm ve nar gibi meyveleri zikretmiştir. Birçok nimetler arasından seçilerek özel olarak zikredilmelerindeki esas gaye ve amaç, bir irade ve istek neticesinde meydana geldiklerini açıklamakla beraber bu meyvelerin aynı zamanda bütün canlıların, bilhassa biz insanların yaşamaları için daima muhtaç oldukları besinleri teşkil etmeleridir. Bilindiği gibi gıdamızı yalnız buğday, zeytin, hurma, üzüm, nar ve benzerlerinden elde etmekteyiz. Çünkü bunlardaki elementlere daima ihtiyacımız vardır.Sen de iyice biliyorsun ki, daimî olarak muhtaç olduğumuz besin maddelerindeki vitamin çeşitleri sadece şu beş unsurdan teşekkül etmektedir;1) Nişastalı ve şekerli maddeler ki, bunlar sulu karbonik maddelerdir.2) Proteinler.3) Yağlı maddeler.4) Mineraller.Proteinleri, ilerde “hayvanlar” bölümünde daha geniş şekilde ele alacağız. Bu hususta, Kur'an-ı Kerim'in beyan buyurduğu “eti yenen hayvanlar” üzerinde durarak, onların ayrı ayrı yararlarını ve hangi çeşit besin maddelerini ihtiva ettiklerini, insanın büyümesinde ne gibi faydaları olduğunu izaha çalışacağız. Mineralleri de yeri gelince açıklayacağız. Şimdi, şu birinci kısımda zikrettiğimiz, “nişastalı, şekerli ve sulu” karbonları açıklayalım. Nişastah besin maddeleri deyince, ilk olarak aklımıza buğday, yulaf, çavdar, mısır gibi; benzeri maddeler, sonra arpa ve benzerleri gelmektedir. Kur'an'da zikredilen “taneler” de bunların çeşitlerini içine alan bir mana taşımaktadır. İşte bize daimî şekilde lazım olan nişastalı besin maddelerini yukarıda sayılanlardan elde etmekteyiz.Şekerli, sulu karbonik maddelere gelince: Bunları da, üzüm, hurma, nar ve benzerlerinden elde etmekteyiz. Yağlı maddeler ise zeytinyağı ve benzeri yağlı maddelerden çıkarılmaktadır. Herhalde Hayran, burada zikredilen ve özellikle Kur'an-ı Kerim'de ismi geçen bitkilerin önemini idrak etmiş bulunuyorsun! Bilhassa şu ayetlerdeki hitaba dikkat etmen gerekmektedir. Zira bu hitap, ilk önce Araplara, kendi dilleriyle ve bildikleri şeylerden misal vermek suretiyle, Allah'ın kudret ve azametini açıklamaktadır. Bunun yanında, Kur'an-ı Kerim'in bir mukaddes kitap olduğunu, hükmünün asırlar boyunca değişmeyeceğini her devire uygun düşeceğini ispatlamak için bu ayette zikredilen bitki çeşitlerini özellikle açıklamakta, hikmetli sözlerle Kur'an'in inişinden bin sene sonra gelen bilginlerin ve sağduyu sahibi kişilerin anlayacağı şekilde beyan buyurmaktadır. Hatta o devrin insanları, canlıların yaşaması, gelişmesi için zarurî bir ihtiyaç olan besin maddelerinin dört kısımdan ibaret olduğunu, bunları da Kur'an'da zikredilen besin kaynaklarından, yani hayvan, bitki ve minerallerden elde ettiğimizi bilmeseler bile... Kur'an, daha sonra gelen insanlara da hitap ederek meseleleri daha derin bir şekilde anlamalarını ayrıca sağlamış bulunmaktadır. İşte hikmet ve incelikler burada da vuzuha kavuşmaktadır. Sonra eti yenen hayvanlarla ilgili ifadesini, daimî şekilde onların besinlerini teşkil eden otlar, çayır ve bitkilere bağlayarak zikretmektedir!” Hayran: “Hocam! Dikkatimi çeken bir nokta var. Kur'an-ı Kerim, “zeytin” üzerinde çok durmakta, ona yemin etmekte, zeytini özel olarak zikretmektedir. Hatta onu mübarek bir ağaç olarak nitelemekte, ilahî nura misal göstermektedir. Bunun hikmetini açıklar mısınız?” Ebu’n-Nûr: “Zeytin ağacı, gelmiş geçmiş birçok millet ve kavimler arasında mübarek bir bitki olarak bilinmektedir. Hatta Akdeniz havzasında yaşayan insanlar nazarında öteden beri hikmet'in timsali, bolluk ve barışın remzi olarak bilinmektedir. Hiç şüphe yok ki, zeytinin en çok yetiştiği yer de Akdeniz bölgesidir. Kur'an'da da zikrettiği gibi, doğuda ve batıda fazla yetişmediği için “ne doğulu, ne de batılıdır” diye vasfedilmektedir. İşte bu bölgede yetişmesinin sebeplerinden birisi de, bölgenin mukaddesliği, gelmiş geçmiş bütün dinlerin burada doğmasıdır. Böyle bir özelliğe sahip olmakla da ayrı bir değer taşımaktadır.Oğlum Hayran! Zeytin ağacı neden mübarek olmasın? Mademki Cenabı Hak onu mübarek bir ağaç olarak nitelemiştir? Neden mübarek olmasın? Zira bitki ve ağaçlar içinde Allah'ın kudret ve hikmetine delalet eder. İnsanlar için çeşitli faydaları vardır. Besin, ısıtma, ateş ve ışık bu ağaçtan çıkar. Şu halde neden bu ağaç mübarek olmasın? Zeytini bilmeseydik, herhalde bu yeşil yapraklı ağaç, beslenmemiz için gıda, vücudumuz için bir kuvvet kaynağı olmazdı. Hatta bütün yaprakları daimî şekilde yeşil kılan bir ağacın bulunacağı da hatırımıza gelmezdi Hayran!.. Zeytinyağından ışık ve ateş elde etmekteyiz. Nitekim Kur'an-ı Kerim, onu ilahî nura misal vermiştir ki, daima ateş değmeden yanmakta, yağından çıkan ışıkla her tarafı aydınlatmaktadır.“Bu öyle bir yağdır ki, nerede ise ateş dokunmuşa da aydınlık yerecek. Bu aydınlık nur üstüne nurdur. Allah dilediği kimseyi nuruna kavuşturur.”305

Hayran: Nur üstüne nurdur Hocam... Allah dilediği kimseleri o nur ile hidayete eriştirir.

305 Nur: 24/ 35.

Ebu’n-Nûr: Kur'an-ı Kerim'in birçok ayetlerinde su ve topraktan yaratıldıklarına işaret buyurulan şu hayvan ve kuşlara ne dersin Hayran? Onların yaratılışlarında, meydana gelişlerinde, türlerinde, şekillerinde, biçimlerinde, organlarında, güçlerinde, renklerinde, seslerinde, faydalarında ve zararlarında tesadüfün payı nedir Hayran?...Kur'an-ı Kerim şöyle diyor:“Allah, her hayvanı bir sudan yarattı. Bunlardan kimi karnı üstünde yürüyor, kimi iki ayak üstünde yürüyor, kimi de dört ayak üstünde yürüyor. Çünkü Allah her şeye kadirdir.”306

“Hala bakmazlar mı deveye nasıl yaratılmış...”307

“Yerde yürüyen hayvan ve iki kanadıyla uçan kuşlardan hepsi ancak sizin gibi ümmetlerdir...”308

“Ey insanlar! Bir misal getirilmiştir, şimdi ona iyi kulak verin: Sizin, Allah'tan başka taptıklarınız bir sinek bile yaratamazlar...”309

“Görmedin mi, Allah gökten bir yağmur indirdi de, onunla cinsleri başka başka birçok meyveler çıkardı. Dağlardan da, beyaz ve kırmızı, renkleri çeşitli hem de kapkara yollar yaptık. İnsanlardan, hayvanlardan ve davarlardan da böyle çeşitli renkleri var. Allah'tan kullan içinde ancak alimler korkar. Şüphe yok ki Allah Azizdir, Gafurdur.”310

Modern ilim ise şöyle diyor Hayran:Bugün görmüş olduğumuz hayvanların vücutları bilindiği gibi çeşitli unsurlardan meydana gelmiştir. Esas itibariyle her hayvan, yeryüzünün toprağından ve suyundan oluşmuştur. Geçen derslerimizde sözünü ettiğimiz tekamül kanunuyla da gelişip büyümüştür. Bu bir gerçektir. Ne var ki, doğrudan doğruya yaratma, “tekamül kanunuyla” yaratmadan daha az Allah'ın varlığına delalet edici değildir. Nitekim Cisr de aynı şeyi söylüyordu. Fakat canlıları geliştirip olgunlaştıran, çeşitli türlere ayıran, çoğaltıp türeten hayat kanunları belli bir irade ve hikmetin eseridir. Bunlar tesadüfe bağlanabilir mi?Bildiğin gibi Hayran, yeryüzünde hiç bir canlı yoktur ki, dişi yumurtayla erkek spermanın birleşmesinden meydana gelmesin. Modern ilmin bildirdiğine göre yeryüzünde bulunan bütün canlılar hangi türden olurlarsa olsunlar Allahütealanm koymuş olduğu üreme kanunu çerçevesinde çoğalırlar. Yani dişi yumurtayla erkeğin spermalarından üreyip çoğalırlar. Bu akılları durduran müthiş kanunlarla her cins bir diğerinden çeşitli özellik ve hususiyetleriyle ayrılır. Fakat hemen, şunu da belirtelim ki, bütün canlılar Kur'an-ı Kerim'in de beyan buyurduğu gibi sudan yaratılmıştır. Bir düşün Hayran, bu eşsiz düzen canlıları başka başka özelliklerde bezeyip yekdiğerinden ayıran bu eşi görülmemiş nizam kör tesadüfün eseri olabilir mi?Hangi kör tesadüf pireyi ve fili meydana getirmiştir?Hangi kör tesadüf tahtakurusu ve köpek balığını yaratabilmiştir.Kurbağa ve balığı, sülük ve timsahı, ceylan ve gergedanı, güvercin ve toyu, devekuşunu, kelebek ve doğanı, çekirge ve tavusu, aslan ve kuzuyu, karınca ve deveyi, zehir taşıyan yengeci, balı üreten arıyı meydana getiren şey nasıl bir kör tesadüftür?” Hayran: “Hocam! Şuna inanıyorum ki, kör tesadüfün eseri olarak değil, ancak ve ancak ilahî iradenin isteği ve kudretiyle meydana gelen eserlerdir. Ben buna kaniyim ve her aklıselim sahibi kişinin kabul ettiği gibi, aklın, mantığın, ilmin ve felsefenin de iz'anla inandığı gerçek budur. Evet, hocam! Şu anlattığınız bal arısının balı nasıl meydana getirdiğini daha küçükken, Çiftliğimizdeki arıların balını yerken düşünürdüm. “Acaba bunu nasıl meydana getiriyor ve bu güzel tadı bize hazırlıyor” derdim. Neden ona benzeyen böcek ve kelebekler bunu yapamıyor. Sonra kelebekler bizim için daha az tehlikelidir ve yakalaması daha kolaydır. Neden bu böceğe değil de sadece bal ansına münhasır kılınmıştır, hocam?” Ebu’n-Nûr: “Kelebek bunu neden ve nasıl yapabilir Hayran?! Kelebeğin arı gibi her çiçekten şekerli maddeleri alması, bal yapmak için yeterli mi sanıyorsun? Hayır! Öyle değil. İlahi irade ve kudretin bazı hayvanlara özel olarak vermiş olduğu hususiyet, özellik ve içgüdüler vardır. Onlara yaratılış ve vücut yapılarına, uygun içgüdüler ve görevler vermiştir.İşte bunun içindir ki, Cenab-ı Hak gönderdiği Kur'an-ı Ke-rim'inde, şu ayeti celilesiyle bal arısına işaret buyurmuştur. Ve ona mahsus olarak yaratılan içgüdüyü başkalarına vermemiştir. Halbuki ötekiler de aynı uzuv ve içgüdüye sahip oldukları halde neden bal yapamıyorlar? İşte burada, ilahi kudret ve hikmetlerin tecellisi açıkça görülmektedir. Bu, kor bir tesadüf değildir. Ancak Allah'ın kudret ve iradesiyle meydana gelmiştir.Şu ayeti celile kainatta bulunan her şeyin Cenabı Hakkın iradesinin eseri olduğunu açıkça beyan ediyor:“Senin Rabbin, bal ansına da şöyle vahyetti: Dağlardan, ağaçlardan ve insanların kuracakları kovanlardan kendine evler edin. Sonra meyvelerin hepsinden ye de, Rabbinin sana has kıldığı yaylım yollarına çık.”“O arıların karınlarından renkleri muhtelif bal çıkar ki, onda insanlar için şifa vardır. Doğrusu bunda da düşünecek bir topluluk için büyük bir alamet vardır.”311 Hayran:

306 Nur: 24/ 45.307 Gaşiye: 88/ 17.308 En’am: 6/ 38.309 Hac: 22/ 73.310 Fatır: 35/ 27.311 Nahl: 16/ 68-69.

“Allah'ı bütün noksan sıfatlardan tenzih ederim. Ebu’n-Nûr: “Bu büyük misafirhanenin mutfağı ne kadar muazzam değil mi Hayran?!”Hayran: “Laillaheülallah. (Allah'tan başka Tanrı yoktur). Ebu’n-Nûr: Arıdaki ve yeryüzünde bulunan diğer canlılardaki içgüdüyü bir düşün Hayran! Allah aşkına söyle Hayran, burada tesadüfün payı nedir?Bazı bilginler içgüdüyü şöyle tarif ettiler: İçgüdü, tekamül basamaklarında gelişen bir çeşit idraktir. Bilginlerin dediği gibi bazı canlılar tekamül basamaklarında yürüyen iptidaî bir akla sahip olabilirler. Fakat tekamül merhalesinin en alt basamaklarında sayılan öyle küçük hayvancıklar görüyoruz ki, en yüksek merhalede bulunanların yapamayacağı şeyleri beceriyorlar. O zaman yukarıdaki fikrin tam tersi bir durumla karşılaşıyoruz: aklî tekamül en yüksekten en aşağıya doğru bir seyir takip ediyor. Sonra küçücük hayvancıkların içgüdüleriyle yaptıkları akıl almaz hareketler her birinde başka başkadır. Birbirleriyle en küçük bir benzerlik göstermezler. Bazıları yiyecek aramaktan başka bir hareket yapmaz. Karınca, arı, örümcek ve kuşlar gibi bazı hayvanlar da akıllara dehşet verici hareketlerde bulunurlar. İşte bütün bunlar tekamül görüşünü temelinden çürütmektedir. Ve böylece içgüdü nazariyesi açıkta kalmaktadır. Herhangi bir kaideye oturtulamamaktadır. Bu durum karşısında aklıselim, bütün bunların Allah'ın iradesinin eseri olduğunu kabullenmek mecburiyetinde kalmaktadır. Allahü teala varlığını kudretini, varlıklar üzerindeki tasarrufunu, azamet ve yüceliğini göstermek için, bir hikmete bağlı olarak canlıların bir kısmını diğerinden bariz hususiyetlerle ayırmıştır.Kur'an-ı Kerim'in işaret buyurduğu şu küçük hayvancığa, bal arısına bir bak, Hayran! Balı nasıl yapıyor? Kovanın içindeki petekleri nasıl örüyor? Bal mumundan örülmüş bu ince duvarlar, birbirine paralel ve dikey Öyle geometrik şekiller ki, akılları durdurur. Aralarında tam bir orantı var. Arılar kendilerine bütün bir hafta yetecek yiyeceği istif ederler. On beş ile on altı bin hücre kurtçuklara tahsis edilmiştir. İşte bunlar, kendile rine hizmet edip bakan binlerce dadı tarafından büyütülür. En sonunda, bu bölümün en iyi yerinde diğerlerine göre daha geniş, daha büyük ve saray sayılabilecek cinsten, üçten onikiye kadar köşkler vardır. Her tarafı iyice kapalı olan bu saraylarda, vakit ve saatlerinin gelmesini bekleyen genç prensler bulunur. Rengarenk örtülere bürünen, solgun ve hareketsiz duran bu prensleri karanlıkta beslerler.Arılar, “işçi”, “bey” ve “erkek arılar” olmak üzere, üç sınıfa ayrılır. Her birisinin görevleri ayrı ayrıdır.İşçi anlar dişilerdir. Görevleri, dışarı çıkıp çiçek tozlarını arka ayaklarında bulunan fırçaya benzer organlarıyla toplamak, heybeciklerine atmaktır. Vücutları adeta bir kimya laboratuarı gibidir. Bu laboratuarların birinde, çiçeklerden toplanan balözü, bildiğimiz bal haline getirilir. Büyüyüp olgunlaştıkları zaman, kurtçukları beslemek ve kanatlarını yelpaze gibi kullanarak kovanı havalandırmak gibi işleri görürler. Çok bal yutarak hemşireleriyle ayak ayağa asılır ve balı vücutlarında iyice sıkıştırarak arka taraftaki bezlerden mum halinde çıkarmaya çalışırlar. Sonra bal toplamak için kırlara çıkar, balozunu arka ayaklarındaki dağarcığa doldurur ve vücut laboratuarında bal haline getirirler. Böylece kovana dönerek bunları peteklerin içine istif ederler. Dağarcıklarındaki çiçek tozlarını da kovana getirerek hücrelerin birinde biriktirirler. Bu tozları, başlarıyla iyice yoğurarak genç arıların besin maddesini teşkil eden arı ekmeğini hazırlarlar.Arı beyi kimdir ve nasıl bey haline gelir: İşçi arılar, kovanın dibinde büyük hücreler hazırlar, içerisine birer yumurta bırakırlar. Kurtçuklar yumurtadan çıkar çıkmaz işçi arılar tarafından özel olarak hazırlanan çok kuvvetli besinle beslenirler. Bu besin maddesi, yavru kurtçuk üzerinde çok tesirlidir. Onaltı gün sonra an beyi yetişmiş olur. Erkek arı ise tembeldir. Ve anbeyİ'ne eş olacağı dakikayı bekler. Hiç bir iş görmez.Arılar, adeta bir cumhuriyet halinde yaşarlar. Arıların çalışma hayatı, tam bir sosyal adalet temelli üzerinde kurulur. Rekabet etmeksizin, birlikte, toplum için çalışırlar. Üç sınıfa ayrılan arılar, bu toplumun yaşaması için didinir durur. Hiç birisi kendi nefsi için çalışmaz. İşte bu nizam ve düzen, yıllar geçtikçe, hiç bozulmadan, aynı kanun, kaide ve umdeler üzerine devam eder. Öyle ince bir düzen kurulmuştur ki, ilk nazarda göremiyoruz. Arı cemiyeti akıllı bir insan tarafından idare edilen içtimaî bir müesseseden daha dikkatli yönetilmektedir.Bal arılarına benzeyen başka bir hayvancık daha vardır. Karınca:Karınca, enteresan bir böcektir. Karınca üzerinde araştırma yapan bilginler, içtimaî kuruluş, toplu yaşayış bakımından insandan sonra, en disiplinli hayvancıklar olduklarında hem fikirdirler. Kış yiyeceklerimizi, buğdaylarımızı ambarda sakladığımız gibi, karıncalar da kışlık yiyeceklerini depo etmesini bilmektedirler. İneklerden sağılan sütü besin olarak içtiğimiz gibi, karıncalar da gül ve bakla biti denilen bazı böcekleri besleyip büyütür, mevsimi gelince sağar ve sütlerini içerler. Karınca çok çalışkan bir böcektir. Kendi aralarında kudret ve yeteneklerine göre çeşitli işleri başarırlar. İnsanlara benzeyen birçok yönleri vardır. Mesela yiyeceklerini kendileri toplar. Evlerini bizzat yaparlar. Büyük yiyecek maddelerini nakletmede ellerinden gelen gayreti gösterirler.Kış için depo ettikleri buğday ve diğer yiyecek maddelerini, rutubetlenmemesi için yuvanın dışına çıkarır, güneşte kuruturlar. Herhangi bitki, buğday ve arpa tanesini delmek suretiyle çimlenmesine engel olurlar. Şimdi soruyorum Hayran? Balansı ve karıncaların yaptıklarını hangi hayvancık becerebilir? Eğer içgüdü bütün hayvan ve böceklerde değişmeyen bir kanunsa, o takdirde neden diğerleri bunlar kadar becerikli olmamışlardır? Halbuki daha gelişkin, daha kuvvetli ve kabiliyetlidirler... Neden gelişmiş, evrirnleşmiş fil, at, aslan ve maymun gibi hayvanlar, küçük bir böcek olan karınca kadar kabiliyetli değildir? Mademki evrimleşme aşağıdan yukarıya doğru, ilkel akim yükselip değişmesiyle, terakki etmesiyle meydana gelmektedir. Ve bunların herbirinde bir “iç

güdü” vardır, neden bu koca hayvanlar, karınca veya balansı kadar akıllı olamamıştır? Sonra herhangi bir sebeple bazı kuşların kırılan ayağını çamura batırdığı, kırılan yeri sıvadığı, bilahare onu güneşte kuruttuğu, tıpkı insanların yaptığı gibi bir nevi alçılama ameliyesine giriştiği bilinmektedir. Bunu onlara içgüdü mü öğretti Hayran? Yoksa bir tesadüf olarak, bunları kendi kendilerıne mi öğrendiler? Yahut bu hayvanlara ilham eden, bu bilgileri kendilerine öğreten gizli bir kudret ve ilim mi var?Sonra şu hayvana Akıllı bir mühendis gibi çalışan kunduza dersin Hayran.Suda yüzmeyi bilen, büyük bir su faresine benzeyen, yuvasını dere kenarlarında yapan veya dere altında, suyun tam altında bir veya iki delik açan, orada yerleşen, icap ederse akan suların önüne, etraftan topladığı çalı çırpı ve çamurla baraj gibi setler çeken şu hayvana... Dişleriyle ağaçlar keserek dereye getirir. Bir kenarından öbür tarafa adeta duvar gibi bir set örer. Bu set, kurak zamanlarda, suların akıp gitmesine engel olur. Dereler kabardığı zaman, evlerine su girmesine meydan bırakmamak üzere, kunduzlar fazla suların akıp gitmesine de dikkat ederler. Bu hayvanlar inşa ettikleri sette kullanılan araçları nereden buluyorlar biliyor musun? Dere kenarındaki ağaçlardan... Zira kunduzun dişleri çelik makas gibi keskindir. Ağaçları kökünden kesip devirebilir. Kunduz, kuyruğuna yaslanarak ayağa kalkar. Ağaçları kolaylıkla kemirir ve yıkar. Sonra onları dereye taşır. Aralarına çamur ve taş koyarak yay biçiminde, muhteşem ve sağlam bir set çeker, suyun başka yöne akışını sağlar. Kunduzlar yuvalarını, çok güzel bir kulübe şeklinde, derelerin kenarına inşa ederler. Çünkü suda yıkanmayı çok severler. Kurduğu kulübede yaşamaya başlar. Ve oradan karaya doğru suyun içinden iki delik açar. Ve bunu iki yönde kullanır. Birisi günlüktür. Diğerini ise daha derinden kazmıştır. İlk ağzın daha aşağısından dereye varır. Bunun sebebi şudur:Su, kışın donacak veya yukarıdaki ağız herhangi bir sebeple tıkanacak olursa, hayvan, aşağıdaki tünelden işleyecektir. Bu surette kışın, toprak altında tıkılıp kalmaktan kurtulur. Dışarı çıkıp civardaki depodan yiyeceğini alabilir. Evet! Bu hayvanlar, kışlık yiyecekleri için bir depo yaparlar. Bu depoları setlerin arasında kurarlar. Ve kimsenin görüp duyamayacağı bir şekilde hazırlarlar. Kışlık yiyeceklerini bu deponun içinde saklarlar.Bu hayvanlar hangi akıl ve içgüdüyle bu müthiş işleri yapabilmektedirler? Bunları daha büyük, daha kuvvetli, daha gelişmiş ve daha evrimleşmiş hayvanlardan fil, at, aslan ve hatta maymun bile yapamazken, bu küçük hayvanlar nasıl yapıyorlar? Onlara bunu kim öğretmiştir? Balarısı, karınca, örümcek ve köpekbalığı arasındaki evrimleşme münasebeti nedir?!..” Hayran: “Allah'ın kelamı en doğru sözdür. Buyurur ki: “Rabbin dilediğini seçerek yaratmaktadır.”312

Ebu'n-Nur: “Peki, Hayran! Şu eti yenen hayvanlara ne dersin? Kur'an-ı Kerim'de Cenabı Hak bunlara işaret etmiş ve bize olan birçok faydalarından, tekrar tekrar, müteaddit ayetlerde bahsetmiştir. Şimdi sen söyle bunların yaratılışında, oluşunda, itaatkarlığında, bitkilerden elde ettikleri gıdaların vücut yapılarını meydana getirmesinde, bizler için yağ ve protein de-posu olmalarında; etlerinden, sütlerinden, yağlarından, kıl ve yünlerinden, deri ve dışkılarından faydalanmamızda, ayrıca onları, binek hayvanı olarak kullanmamızda tesadüfün payı nedir?Kur'an-ı Kerim'in bunlarla ilgili bazı ayetlerini açıklayalım.“Kudretimizle kendileri için hayvanlar yarattığımızı görmezler mi? Onlara sahip olmaktadır. Onları kendilerinin buyruğuna verdik; bindikleri de, etini yedikleri de vardır. Onlarda daha nice faydalar, içecekler vardır. Şükretmezler mi?”313

“Hayvanlarda da size ibretler vardır. Karınlanndaki işkembe pisliği ile kan arasından size halis ve içimi kolay süt içiririz.”314

“Allah size evlerinizi dinlenme yeri kıldı. Hayvanların derilerinden, yolculukta ve ikamet zamanınızda kolayca taşıyacağınız evler; yün tüy ve kıllarından bir süre kullanacağınız giyimlikler ve geçimlikler varetmiştir.”315

“Binek olarak kullanmanız ve yemeniz için hayvanları sizin için yaratan Allah'tır. Onlarda sizin için daha nice faydalar vardır; gönüllerinizdeki arzulara, onlara binerek ulaşırsınız. Onlarla ve gemilerle taşınırsınız.”316

Yukarıdaki ayetler, bu konuda Kur'an'da zikredilen ayetlerin bazılarıdır. Mücmel olarak, gizli ve açık faydalarını gösteren beyanlardır. Bir de bunlar hakkında ilmin söylediklerine kulak verelim. Bakalım ilim ne diyor?Kur'an-ı Kerim'in beyan buyurduğu gibi, ot yiyip süt veren hayvanların insanlara büyük faydaları vardır. Eti yenen hayvanlar insanlara süt, et, yün, kıl, keçe gibi birçok yararlar sağlamaktadır. Bundan başka, onların kemiklerinden, boynuzlarından ve derilerinden de faydalanmaktayız. İlim devamla der ki:İnsanoğlunun yaşaması için besinlere ihtiyacı vardır. Bu hayatî besin maddeleri şu unsurlardan müteşekkildir:1)- Proteinler.2)- Karbonhidratlar.3)- Yağlı maddeler.4)- Madenî tuzlar ve vitaminler.

312 Kasas: 28/ 68-23.313 Yasin: 36/ 71-72-73.314 Nahl: 16/ 66.315 Nahl: 16/ 80.316 Gafir: 40/ 79-80.

Birinci kısmı teşkil eden ve besin ihtiyacını gideren en faydalı unsurlar proteinlerdir. Bunlar iki bölümdür. Birincisi fakir, ikincisi ise zengin proteinlerdir. Zengin proteinler sadece süt yoğurt ve ettedir. İkinci kısmı ise yağlı maddeler teşkil eder, bunlar insan vücudunda, en çok enerji ve ısı veren unsurlardır. En zengin kaynağı da eti yenen ve sütü içilen hayvanlardır. Yani et, süt yoğurt ve tereyağı gibi besinlerdir.Minerallere, tuz ve vitaminlere gelince... Bunlar en çok eti ve sütünden faydalanılan hayvanlarda bulunur. Çoğunu bunlardan elde ederiz. Mesela minerallerin en kıymetlisini süt ve yoğurttan elde ederiz. Süt, yoğurt ve ette bulunan vitaminler, vücudumuza yararlı oluşları bakımından başka maddelerde bulunmaz.Modern ilim şöyle devam ediyor:İnsanoğluna en çok fayda sağlayan kaynak, eti yenen ve sütü içilen hayvanlardır. Çünkü bunlar devamlı çalışan bir fabrika gibi, süt ve et imal etmektedir. Bu imalat hiç kesilmeden devam eder. Bunların yanında hayvanların tarımda, yük taşımada büyük yararları vardır.Hangi kudret ve kuvvet, hayvanların yediği otları gıdaya dönüştürüyor? Her tarafta kolay ve bol miktarda bulunan otun, hayvan vücutlarında ete ve süte çevirmesi, proteinli maddeler haline getirilmesi tesadüf eseri olabilir mi? Zira bitkilerde bulunan besinler aslında karbonhidrat ve şekerli maddelerdir. İşte bunların bahsi geçen hayvanlar tarafından insan vücuduna yararlı, çok kuvvetli enerji veren proteinlere çevrilmesi, et, süt, yoğurt, içyağı, sadeyağ ve tereyağı gibi, değerli ve faydalı maddeler haline gelmesi, hangi kuvvet ve kudretin eseri olabilir? Yoksa bunlar kör bir tesadüfün neticesi midir Hayran?Hangi kudret ve kuvvet sözü geçen değerli besinleri bu hayvanların vücudunda topladı? Kur'an-ı Kerim'in de işaret ettiği gibi, bu hayvanların bizlere itaat etmesi, işlerimizi görmeye elverişli olması, yemlerinin her tarafta bol olması basit yemlerle beslendikleri halde çok güçlü ve kuvvetli olmaları, böylece bizim birçok işlerimizi görmeleri; tarımda, yük taşımada; yiyecek ve içeceklerimizden başka, soğuktan ve sıcaktan koruyucu elbiselerin yapımında, yün, kıl gibi maddelerle katkıda bulunmaları, bütün bunların bir araya toplanarak adeta bir fabrika gibi çalışması ne ile izah edilir Hayran?İneğinizi salıverin Allah'ın dağına, ovasına... Yesin otlardan, içsin sulardan... Sonra bize bol süt, et, yoğurt ve türlü vitaminler versin! Hangi şey, insanoğluna, bu kadar faydalı olabilir Hayran? Şu anlattıklarımız tesadüf olabilir mi?” Hayran: “Hocam! Bütün bunların tesadüf eseri olması imkansızdır. Bu şekilde meydana gelişleri, elbette ilahi-kudret ve hikmetin eseridir. Allah'ı, noksan sıfatlardan tenzih ederim. O, her şeye kadir ve her şeyi bilicidir. Hikmet ve azameti her şeyi kapsamıştır. Her şeyi, kendi iradesi ve dileğiyle yaratmıştır ve mülk O'nundur. Üzerinde yaşadığımız şu dünyada, misafirhane olarak kabul ettiğimiz şu evimizde, her şeyi bol buluyoruz. Çünkü Allah, bu misafirhanenin bütün ihtiyaçlarını tam tekmil yaratmış bir tek noksan bırakmamıştır. Her şey bizim için yaratılmış, her şey bizim emrimize verilmiş, her şey bize hizmet etmek için vücuda getirilmiştir. Ama biz kimin için yaratılmışız? Biz ancak ve ancak Allah'ı tanımak varlığına, birliğine ve kemal sıfatlarına inanmak, O'na itaat ve ibadet etmek için yaratıldık. Bunu idrak eden her aklıselim sahibi insan, elbette mazbut bir ahlak ve ilme sahip olacaktır.Evet! Allah bizim için bütün rahatı bu misafirhanede yaratmıştır. Yatacak yerimizi, soğuk ve sıcaktan korunmak için lazım gelen her şeyi; yiyecek, giyecek ve içecek ihtiyacımızı karşılayan maddeleri yaratmıştır. Allah ateşi, nuru, ışığı ve bütün nimetleri biz insanlara esirgemeden, fazlasıyla vermiştir. Öyle çok nimet ve ihsanlarda bulunmuştur ki, saymakla bitmez. Ağaçlardan meyve; hayvanlardan süt ve et; böcekten ise bal... Bunların hepsi bizler için zarurî besin maddeleridir. Bunlar olmasaydı hayat elbette yoktu! Allah'ın nimetine, ihsanına, bize vermiş olduğu bu sonsuz ikrama şükürler ve hamdü senalar olsun! Gece gündüz şükretsek yine de verdiklerinin bir zerresine karşılık olamaz. Daima O'nun lütfuna, merhametine ve gufranına muhtacız.” Ebu’n-Nûr: “Burada, yani şu misafirhanede, son derece önemli bir noktayı zikretmeyi unuttun. Nedir biliyor musun Hayran? Ruhun, gözün ve kulağın zevk ve lezzet aldığı, tatlılığında huzur bulduğu, güzel ve sihirli görünüşüyle ruhumuzu sadeden şahane manzaralar... Evet, bunu unuttun.” Hayran: “Unutmadım hocam! O göz kamaştıran manzaraları unutmadım!” Ebu’n-Nûr: “Evet unutmadın! Çünkü unutulacak bir nimet değildir. Fakat bu güzel manzaralar, çeşitli renkler, güneşin parlaklığı, gölgenin karanlığı, şafak sökerken görülen yakut gibi kırmızılık; ikindi vaktinin altın sarılığı, zümrüt gibi yemyeşil bağ, bahçe ve bitkiler; suyun gümüş rengi, çiçek ve yaprakların çeşitli renkleri, kelebeklerin kanadındaki geometrik şekil ve renkler, kuş kanatlarında görülen o sihirli çizgiler, tavusun kuyruğundaki renk cümbüşü.Bu akıl almaz güzelliklerin şekil, çizgi ve renklerin nasıl meydana geldiğini hiç düşündün mü? Bunlar hakikaten güzel midir? Nasıl meydana gelmişlerdir? Bir tesadüfün eseri midirler? Oluşlarında, şekil, suret ve renklerinin teşekkülünde tesadüfün payı nedir? Bunların güzelliği, tertibi, ahengi birbiriyle mütenasip oluşları çizgi, renk, şekil ve suretleri, ziynetleri nasıl şeydir? İnsanoğlunu hayran bırakan bu güzelliklerin mahiyeti nedir?Hayran: “Hayır, hocam! Böyle bir soru aklıma dahi gelmedi.” Ebu’n-Nûr: “Güzellik” dediğimiz şey nedir? Onu nasıl tarif edebiliriz? “Güzel” diye tanıdığımız ve sevdiğimiz şeyler birbiriyle orantılı olarak gördüğümüz zihnimiz tarafından tasavvur ve tasvir edilen suret ve şekiller midir? Yoksa

herhangi bir yaratığın şeklini, suretini, resmini tasavvur ettiğimiz gibi, aklımızla idrak ettiğimiz, duygularımızla hissettiğimiz, dışta görünen manevî ve zatî bir güzellik midir? Nedir bu güzellik?Yahut “güzel” dediğimiz şey, doğrudan doğruya zatının varlığını bildiren bir tesir ve etki midir? Görünüş şekil ve suretiyle bildiğimiz bir hakikatin verdiği sevinç ve ferahlık mıdır? Kur'an-ı Kerim'in de işaret buyurduğu gibi, bu “güzellik veya eşyanın” “güzel” görünmesinin sebebi, bizim menfaat, şefkat, yarar, zevkler, sevgiler ve arzularımızın icabı olarak faydalandığımız bir şey midir? Maddî çıkarlarımızın etkilediği sevinçler, sevgiler midir de biz bunlara “güzel” diyoruz? Ne güzellik, Hayran?” Hayran: “Hocam! İlk bakışta görünen manevî ve zatî güzelliğin ne olduğunu anlayamadım?” Ebu’n-Nûr: “Dışta görünen müstakil ve ayrı bir güzellik yoktur. Tıpkı dışta, ayrı olarak, hava ve su diye bir şey olmadığı gibi... Fakat biz, kendi kendimize şöyle bir soru yöneltiyoruz:Acaba “güzel” dediğimiz şeyler, şekil, ölçü ve muayyen bir orantı dahilinde “güzel”i meydana getirmek için birbirine uygun, muvazeneli, ölçülü, biçimli, belirli renk ve şekiller topluluğu mudur? “Güzelliği” meydana getiren bunlar mıdır? Yahut bu güzellik veya güzel dediğimiz şey, aklımızın icad edip “güzel” diye baktığı bir unsur mudur? Biz mesela kırmızıya “güzel” diyoruz. Çünkü o, yüzümüzdeki sıhhatin belirtisidir. Bu bakımdan onu seviyoruz ve “kırmızı renk güzeldir” diyoruz. Yeşil renk de, bizim için güzeldir. Zira o, alışkanlığımızın neticesidir. Her yerde otlar, çimenler, bitkiler yeşildir. Bolluk ve yağmurun remzidir. Şu halde aklî alışkanlığımızın kabul ettiği bir menfaat duygusu, yahut da yararlarımızın, faydalarımızın neticesinde karşılaştığımız bir his midir güzellik?... Yoksa Hayran güzellik, dışta varolan bir hakikat ile hayalimizde mezcedilmiş anılar, duygular, derin hatıralar mıdır?Oğlum Hayran hakikat, şu izah ettiğim son tariftir. Yani “güzellik” dıştadır. Onu hissediyoruz. Maddî bir şeyi idrak eder gibi duyuyoruz. Aklımızla da anlıyoruz. Fakat bir de hatıralarımızı, geçmiş, sevinç ve duygularımızı buna karıştırıp hayalî kuruntularımızla mezcedersek, işte o zaman, “güzel”der. Duyduğumuz zevk, orantılı olarak belirmeye başlar. Bunu daha açık bir şekilde anlamanız için, bir çocuğun “güzellik” duygusu ile gelişmiş olgun bir kişinin “güzellik” anlayışı arasında beliren farka dikkat et!Evet! Orada “güzelliği” göstermeyen, üzerini örten unsur, hayalimiz ve mazimizdeki hatıralardır. Şefkat duygumuz, güzelliğin hakikat ve aslını bizden gizlemektedir.Evet! Güzelliğin ölçü ve mikyaslarını bize göstermeyen bazı haller vardır. Bunlar, güzelin hakikatini idrak etmemize engel olurlar. Biz gerçek güzeli, ancak alışkanlıklarımızın tesirinden kurtulduğumuz zaman görebiliriz.Ve böylece çiçeklerin, kelebeklerin ve kuşların güzelliklerindeki renklerin sihrini algılamada emzikli çocukların ve hatta yabani hayvanların idrak doğrultusunda oluruz.Güzeli görmemiz için daha geniş, daha akıllı, daha etraflı düşünmemiz gerekir. Çünkü ortada bir “güzel” vardır. Kainattaki her varlığın suretini ve şeklini düşünerek idrak etmeliyiz. Şimdi, güzelliğin aslı ve esası nedir ve onu meydana getiren unsurlar nelerdir? Bu konuyu inceleyelim:“Güzelliğin aslı ve esası, ses, renk ve biçim itibarıyla birbirine uygun nağmeler; birbirine bakan renkler ve birbirine uygun, orantılı, tertipli şekillerdir.” Vazedilmiş ilahi, sabit kanunların etkisi altında, birbirine uygun nispetten meydana gelen bir ölçüdür. Bunun açık misali, müzik nağmeleri ve makamlardır. Bu makamların nasıl meydana geldiğini izah edecek olursak, gerçekten mesele meydana çıkmış olur. Çeşitli sesleri, birbirine uygun bir orantı dahilinde tanzim ederek bilinen sabit kanunlara göre makamlar meydana getiririz. Böylece sevdiğimiz o güzel musikî makamları meydana gelmiş olur. Renkler ve şekiller de böyledir. Renk ve şekiller, tabiatta görüp müşahede ettiğimiz güzellikler, birbirine uygun nispette yani mukadder bir ölçüde tekevvün eden mikyaslardan ibarettir. Bunlar ilahi hikmet ve kudretin eseri olarak vazedilmiş kanun ve umdelerdir. Öyleyse kainatta aklımızın alışageldiği renk, şekil ve sesler vardır hayalî bir şey değildir bunlar. Tıpkı şekil, hacim, ölçü ve ağırlıklarını idrak ettiğimiz cisimler gibi... Çevremizde, belli bir oran dahilinde gelişip serpilmiş güzel cisimler, çiçekler, renkler kokular ve manzaralar vardır. Bunları biz her gün görüp algılamaktayız. Ve kendimize göre bir değer biçmekteyiz. Bunların elementleri ve atomları da vardır. Bu atomların muayyen bir nispet dahilinde, birbirine uygun düşmesini sağlayan kudret, ezelî ve ebedî olan Allah'tır. Eğer biz, bu asıl güzelliğe, bir de içinde yaşadığımız dünyanın hatıralarını ekler ve karıştırırsak, o zaman, o güzellik, daha parlak, daha sevimli bir hal alır. Bir çocuğa, bayram hediyesi olarak aldığımız elbise güzel görünür. Hakikatte o güzellik mukadder bir nispet ve Orantı dahilinde ölçülü olarak ilahi kanunun tesiri altında meydana gelmiştir. Sonra bu duruma elbisenin bayram hediyesi olarak alınmış olmasını da katarsak, çocuk için o güzel şey, daha parlak ve sevinç verici bir durum kazanır. Bayram sevinciyle onu çocuk daha da güzel bulur.” Hayran: “Gerçekten ne muazzam bir misafirhane imiş dünyamız, hocam!..” Ebu’n-Nûr: “Misafirhane” olarak adlandırdığımız şu dünya; düzgün, ölçülü, biçimli kanunlar, akıllara durgunluk veren sihirli güzellikler, kör tesadüfün eseri olabilir mi?” Hayran: “Sayın hocam! Böyle sapık bir inançtan Allah'a sığınırım.” Ebu’n-Nûr: “Bundan daha muazzam olan şey nedir biliyor musun Hayran? Bu muazzam misafirhanenin sahibi, bizden şükür ve senadan başka bir şey istemiyor. Bu daha büyük bir özellik değil mi?” Hayran: “Çok kolay ödenebilen bir ücret değil mi hocam!..” Ebu’n-Nûr:

“Ne kadar unutkanız? Unuttuğumuz şeyler pek çok Hayran! inşallah O'nu unutmayacak ve kendisini daima şükranla anacağız. İhsan ve ikramına karşı sadece şükür istediği halde, onu bile unutuyoruz! Ne gafil insanlarız! Elbette bir gün gelecek, hepimiz O'na döneceğiz.”317

KENDİ NEFİSLERİNDE

“Gerçeği anlamalarına kadar varlığımızın belgelerini onlara hem ufuklarda ve hem de kendi nefislerinde göstereceğiz”318

Üç Karanlık

Ebu’n-Nûr: “Canlılar alemindeki akıllara durgunluk veren şu erkeklik ve dişilik nizamına bir bak Hayran! Bütün canlılar çift çift yaratılmıştır. Kur'an-ı Kerim'in birçok ayetleri de bunların belli bir maksat, irade ve hikmetle yaratıldıklarını zikrediyor. Böyle bir nizamın hayvanlar ve bitkiler aleminde meydana gelişinin tesadüfle ilgisi nedir? Bunu tesadüfe bağlayabilir miyiz?Önce Allah'ın ayetlerine kulak verelim: “Gerçekten O'dur, erkeği ve dişiyi iki eş yaratan”319

“Yerin yetiştirdiklerinden, kendilerinden ve daha bilmediklerinden çift çift yaratan Allah münezzehtir.”320

“Allah sizi topraktan, sonra nutfeden yaratmış, sonra da sizi çiftler halinde varetmiştir. Dişinin gebe kalması ve doğurması, ancak O'nun bilgisine göredir.”321

“Yeri düzleyen, orada dağlar, nehirler vareden, her türlü üründen çift çift yetiştiren, gündüzü geceyle bürüyen de O'dur. Bunlarda, düşünen kimseler için ibretler vardır.”322

“İbret alasınız diye her şeyi çift çift yaratmışsızdır.”323

Bu ayetler, bütün canlıların erkekli dişili çift çift yaratıldığına dair Kur'an-ı Kerim'in açıklamalarıdır. Çiftleşme kanununu izah eden ayetler bunlar. Bir de ilim ne diyor onu dinleyelim:Çiftleşme nizamı bütün canlılarda hemen hemen aynı şekilde cereyan etmektedir. Aynı metod, aynı nispet, aynı aşılama ameliyesi... Bilginler diyor ki: Sözü geçen benzerlik yani çiftleşme olayındaki eşitlik, her canlıda vukua gelen üreme hadiseleri ortak bir karakter belirtir. Bu nasıl olmaktadır? Bunun hikmeti nedir?Bu hikmet, çok yakın bir zamana kadar anlaşılamamıştır. Fakat ben, son asrın filozoflarından Fransız düşünürü Henri Bergson (1859-1941)u okuduktan sonra, Kur'an-ı Kerim'de sık sık zikredilen “dişili ve erkekli yarattık” ifadesini anlamış bulunuyorum.Bu filozofun görüşlerini okumadan önce, Kur'an-ı Kerim'in birçok ayetlerde her şeyin dişili erkekli yaratıldığının tekrar tekrar zikretmesinin sebebini bir türlü idrak edemiyor ve şöyle düşünüyordum.Herhalde diyordum, Cenabı Hakkın erkekli dişili olarak yarattığı canlıları ikide bir ayetlerde zikretmesinin hikmeti biz insanlara verdiği nimetleri hatırlatmaktır..,Fakat sonradan “bu ihsan ve ikramın yönü ne olabilir” diye düşünmeye başladım. Çünkü erkekli dişili yaratmanın esas hikmeti, canlıların yeryüzündeki nesillerinin bekasıdır. Bundaki ihsan ve ikramın hikmetini önceleri anlayamadım. “Neden bunu tekrar tekrar zikrediyor diyor” diyordum, ilk nazarda akla gelen hikmet, bunu aydmlatamaz. Elbette daha başka bir şey aramak gerekir. İşte ben son zamanlarda, Henri Bergson'un ileri sürdüğü görüşleri okuyunca, canlıların dişili erkekli yaratılması olayının tekrar tekrar zikredilmesinin hikmetini anlamış bulunuyorum. Şöyle ki:Allah'ın bütün canlıları dişili erkekli yaratmasının Kur'an'da, tekrar tekrar zikredilmesinin hikmeti; bütün bunların tesadüf olarak değil de, müstakil bir irade ile yaratıldığını açıklamak ve belirtmek içindir.Bütün canlıların erkekli dişili yaratılması ve bunun ayetlerde sık sık tekrar edilmesi; bizleri o tarafa yöneltmek, çok dikkatli düşünmeye davet etmek, bütün bunların ilahi irade ve kudretin eseri olduğunu tesadüfün rolü olmadığını belirtme hikmetine mebnidir, Hayran! Bunları bir kaç gün önce sana anlatmıştım. Geçen derslerimizde, Henri Bergson'un bu konudaki nazariyesini açıklarken zikretmiştim. Fakat yeri gelmişken bir kere daha tekrar edelim. Çünkü tekrarda fayda vardır:Henri Bergson'a göre, bütün canlıların, erkekli dişili olması; çiftleşmede hep aynı tertip, aynı nizamın vuku bulması tesadüf değildir. Bergson bunu açık bir misalle ispat eder. Bu olayların tesadüf eseri olmadığını kesinleştirir. Ve aksini savunanlara meydan okur. Böylece ileri sürülen ve tesadüfe bağlanan görüşleri çürütür.

317 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 423-460.318 Fussilet: 41/ 53. A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 461.319 Necm: 53/ 45.320 Yasin: 36/36.321 Fatır: 35/ 11.322 Rad: 13/ 3.323 Zariyat: 51/ 49.

Verdiği misallerden birisi görme duyuşudur. “Eğer bunlar tesadüf eseri olarak meydana gelseydi, bütün insan ve hayvanlarda, hatta bitkilerde, aynı durum bahis konusu olurdu” der ve devam eder:“Eğer iddia edildiği gibi, tesadüfün varlığını kabul edersek, bütün hayvanlarda, görme organı olan gözün aynı nitelikte olması icap ederdi. Halbuki bitkiler müstakil bir türden meydana gelmiş; hayvanlar ise başka bir türden... Eğer hayvanlarda bu görme hassesi aynı değilse bitkilerin durumuna ne dersiniz! Şayet biz erkekli dişili yaratılmış olmayı, hepsinin aynı terkip, aynı metot ve aynı birleşme içinde bulunmasının delili sayarsak, o takdirde bitkilerdeki üreme şeklinin hayvanlardaki üreme metoduna tamamıyla aykırı olması keyfiyetini nasıl izah ederiz? Nasıl oldu da hayvan, kendi kendine erkekli dişili olmasını istedi ve bunu tesadüfle meydana getirdi? Bu nasıl şeydir? Bitkilerde de bu hususun yine kendi kendine oluşması gerekirken nasıl başka başka yol ve metodlarla bir üreme yolu tuttu?Bu tesadüf eseri olabilir mi?” Hayran: “Yerin yetirdiklerinden, kendilerinden ve daha bilmediklerinden çift çift yaratan Allah münezzehtir.”324 Evet, Allah'ı bütün noksan sıfatlardan tenzih ederim, hocam!” Ebu’n-Nûr: “Şu insanoğlunun ana rahmindeyken cenin halindeki durumuna bir bak! Bu konuda Kur'an-ı Kerim'de ondan fazla açıklayıcı ayet vardır. O'nun yaradılışında, şekillenişinde, yumurta ve menî halinde, küçük hayvancık nutfe duru-munda, kan pıhtısı, sonra et parçası, daha sonra kemikleşme ve kemiklere et giydirme halinde, ruh verilmesi, rahimde muayyen bir müddet için karar kılması halinde, yine rahimde bir köşeye çekilip dünya yüzüne çıkmayı bekleme demlerinde, bütün bu yaratılış kademelerinde tesadüfün payı ne imiş, onu da tetkik edelim, Hayran!Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruyor:“Ey insanlar! Öldükten sonra tekrar dirilmekten şüphede iseniz, bilin ki, ne olduğunuzu size açıklamak için, biz sizi topraktan, sonra nutfeden sonra pıhtılaşmış kandan, sonra da hilkati belli belirsiz bir çiğnem etten yaratmışızdır. Dilediğimizi belli bir süre kadar rahimlerde tutarız; sonra sizi çocuk olarak çıkartırız, böylece yetişip erginlik çağına varırsınız...”325

“Biz insanı katışık bir nutfeden yaratmışızdır. Onu deneriz; bu yüzden onun işitmesini sağlamışızdır.”326

“Ey insanoğlu! Seni yaratıp sonra şekil veren, düzenleyen, mütenasip kılan, istediği şekilde seni terkip eden çok cömert olan Rabbine karşı seni aldatan nedir?”327

“İnsan kendisini bir nutfeden yarattığımızı görmez mi?..”328

“Canı çıksın insanın, o ne nankördür! Allah onu nereden yaratmış? Onu meniden yaratıp merhalelerden geçirerek ona şekil vermiş.”329

“Kendisiyle konuştuğu arkadaşı ona: Seni topraktan, sonra, nutfeden yaratan, sonunda da seni insan kılığına koyanı mı inkar ediyorsun?..”330

“Sizi bayağı bir sudan yaratıp, onu belli bir süreye kadar sağlam bir yere yerleştirmedik mi? Buna gücümüz yeter; biz ne güzel güç yetiririz!331

“And olsun ki, insanı süzme çamurdan yarattık. Sonra onu nutfe halinde sağlam bir yere yerleştirdik. Sonra nutfeyi donmuş kana çevirdik, donmuş kanı bir çiğnem et yaptık, bir çiğnemlik etten kemikler yarattık, kemiklere de et giydirdik. Sonra onu başka bir yaratık yaptık. Yaratanların en güzeli olan Allah ne yücedir!”332

“Yarattığı her şeyi güzel yaratan, insanı başlangıçta çamurdan yaratan, sonra onun suyunu, bayağı bir suyun özünden yapan, sonra onu şekillendirip ruhundan ona üfleyen Allah'tır. Size kulaklar, gözler, kalpler vermiştir. Öyleyken pek az şükrediyorsunuz.''333

“Ana rahminde sizi dilediği gibi şekillendiren O'dur. O'ndan başka tanrı yoktur...”334

“.,. Sizi annelerinizin karınlarında üç türlü karanlık içinde yaratılıştan yaratılışa geçirerek yaratmıştır...”335

Bunlar insanın yaratılışını açıklayan bazı ayetlerdir. Bir de ilmî görüşlere kulak verelim.İnsan embriyonu tıpkı tavuk yumurtası gibidir, Fakat ondan çok çok daha küçüktür. Çapı milimetrenin onda biri veya ikisi kadardır. Ağırlığı ise gramın milyonda biri kadardır. Embriyon içinde milimetrenin onda üçü veya dördü kadar çekirdek (Noyou) vardır. Çekirdeğin içinde de çapı milimetrenin binde biri kadar olan çekirdekçik vardır...

324 Yasin: 36/ 36.325 Hac: 22/ 5.326 İnsan: 76/2.327 İnfitar: 82/ 6-8.328 Yasin: 36/ 77.329 Abese: 80/ 17-19.330 Kehf: 18/ 37.331 Mürselat: 77/ 20-23.332 Mü’minun: 23/ 12-14.333 Secde: 32/ 7-9.334 Al-i İmran: 3/ 6.335 Zümer: 39/ 6.

Sonra bu embriyon yumurtalığın içinde gelişip olgunlaşmaya başlar. Çekirdeğin içinde de, albümin denilen yapışkan, beyazımsı bir sıvı vardır. Çekirdek gelişmeğe başlayınca içinde bulunan sıvı da artma gösterir. En sonunda çekirdeğin zarına dayanır. Neticede zar iyice incelir ve patlar. Böylece embriyon, çekirdekten ve yumurtalıktan çıkmış olur. Fakat bu küçük embriyoncuk zifiri karanlığın içinde nereye gider?.. Tek başına nasıl yol alır... Fakat onu bekleyen sevgilisi vardır. Dişi yumurtacık, bilmeden görmeden ona aşık olur. Erkek hayvancık da, yine görmeden ve bilmeden dişiye aşık olur. Her ikisi de birbirlerine kavuşmak için sür'atle harekete geçerler. Ve nihayet yolda görüşürler, birleşir ve muratlarına ererler. Birbirlerine sarılır, bir karı koca gibi kendileri için özel olarak hazırlanan aile yuvasına doğru güle oynaya giderler. İşte insanoğlunun yani cenin'in teşekkülü burada başlar.Fakat bu dişi yumurta, çekirdeğinden çıktıktan sonra, erkek hayvancıkla birleşmek için, rahmin arka tarafındaki borunun ağzına saklanır ve sevgilisini beklemeye başlar. Fakat erkek hayvancık nasıl bulacak onu. Üstelik her taraf karanlık.Erkek hayvancık denilen sperma, çok çalışkan atik, zeki, cüretli bir mahluktur. Maşukası olan dişi yumurtacığın, rahmin arka tarafındaki kıl gibi ince ve dolambaçlı kanalın ağzında kendisi beklediğini bilir... Erkek hayvancığın rahimden geçmedikçe ona erişmesi mümkün değildir. Başka hiç bir yol yoktur. Bu bakımdan hemen rahme girer. Hiç bir tarafa sapmadan, doğrudan doğruya, yumurtacığın beklediği, o karanlık ve ince boruya girer. Ve maşukuna kavuşur. Fakat yumurtacığı görünce, kendisinin çok büyük bir cesamete sahip olduğunu anlar. Onu nasıl deler? İçine nasıl girebilir? Çünkü spermanın boyu, 52-62 mikrondur. Bu durum karşısında yumurtacığı delmek için başının hem ince ve hem de sivri olması gerekir. Eğer doğrudan doğruya dolanarak, yüzerek üzerine gelse, delmesi imkan haricidir. O halde, ancak bir burgu gibi dönerek, çok hızlı bir şekilde, yumurtalığa doğru gelmesi gerekmektedir. Ve lazım gelen sür'at ve dönmeyi ayarlar. Nihayet gelir, yumurtacığı deler.İşte sperma bütün bunları bildiği için, yumurtaya yönelmeden önce başını inceltir. Bir kuyruk yapar. Bu kuyrukla başı arasında bir düğüm meydana getirir. Böylece, başı yumurtanın içine girdiği zaman, kuyruk kendiliğinden kesilir, dışarda kalır. Kuyruğun rolü, sıvının için de yüzerek gitmesini sağlamaktır. Tabiîdir ki, işi bitince kuyruk dışarı atılır. Bu durum fezaya atılan roketlerde aynen tatbik edilmektedir. Uydu veya roket, uzayda istenilen sür'ati alıp yörüngesine oturduğu zaman kuyruk kısmı ayrılmaktadır.Bunun yanında dişi yumurtacık, hem vefakar, hem zekî ve hem de iffetlidir. Her şeyden evvel yalnızdır. Halbuki spermalar çoktur. Sayıları iki yüz milyonu aşar. Bu milyonlarca hayvancığın hepsi onu ister. Cidarın arkasında hep ona kavuşma ve ona erişme hareketleri yapar dururlar. Kendisine ilanı aşk etmeye başlarlar. İşte bu hayvancıklar arasından en zeki ve en kuvvetlisi, cidarı delmeye muvaffak olur ve dişi yumurtacık kalbini ona açar (Cöne d'attraction) sevgilisini içeri alır. Ve derhal kapıyı kapar. İçeriye, cidarı delmeyi başaran kuvvetli hayvancıklar başkasının girmesine mani olur. Hemen bir dış kabuk meydana getirir, böylece başkasının girmesine engel olur. Geride kalan milyonlarca sperma, bu güzel kıza aşık olan ve onunla nişanlanmak isteyen o yakışıklı gençler, sevgilisine erişemedikleri için mahzun mahzun geri döner, hastalanır ve acı çekerek ölürler.Oğlum Hayran! Bir de bunlar için hazırlanmış “yuvadan” bahsetmiştim. Karı kocanın birlikte yaşadığı bir aile ocağına değinmiştim. İşte o evin adı “rahim”dir. Rahim, bu yeni konuklara o kadar iyi, misafirperver ve şefkatli davranır ki, her ay başı onların gelişini bekler, gelin ile damadı memnun etmek için gerekli bütün hazırlıkları yapar. Evi çekip çevirir, her şeyi düzenler. Rahatça yaşamaları, yuvalarını ve yiyecek maddelerini temin etmeleri için rahmin cidarındaki kan damarlarına bağlı ince ince borucuklar vardır. Bunlarla yemek getirilir. Hatta ka nın içinden gelen oksijenle beslemeyi hiç unutmaz bunları. Etraflarını saran incecik borular, hücrelere, hücreler de kan damarlarına bağlı olarak işlemeye başlar. Guddeler çalışır. Eğer evlenme burada tamamlanırsa “ilkah” dediğimiz aşılama olursa, her ikisi de rahat ve huzur içinde, büyümeye koyulur. Şayet yumurta sevgilisi ile birleşmezse, işte o zaman kıyamet kopar. Yumurta rahmi kanla doldurur. İşte o zaman rahim, ikinci aybaşı için yeniden yeni hazırlıklara başlar.” Hayran: “Hayret ve dehşet verici bir durum, hocam! Allah ne yücedir! Allah ne büyük kudret ve hikmet sahibidir! Ya Rabbi! Sen ne büyük yaratıcısın!..” Ebu’n-Nûr: “Bundan daha acayip olanı var, Hayran! Aşılamadan, yani ilkahdan sonra her ikisi de kendilerinde bulunan kromozom ve genlerle büyümeye ve gelişmeye başlarlar. Burada Kur'an-i Kerim'in veciz bir şekilde beyan buyurduğu bir hikmeti sezmiş bulunuyoruz. Dikkat edersen Hayran, bunu sen de anlayabilirsin. İşte burası hayret ve dehşet verici bir noktadır. Kur'an, bunu bize bin üç yüz elli yıl önce bildirmiştir. Fakat aklı çatıştırıp bunu idrak etmekten uzak kalmışız. Kur'an-ı Kerim'in belagat ve fesahatle beyan buyurduğunu manaları anlamadan okumuşuz. Bak Hayran! Şu duruma dikkat et!İlahî kudret ne kadar büyük! İnsanoğlu nasıl meydana gelmektedir? Ceninden önceki devreyi, biraz olsun idrak etmiş durumdasın. Bu nasıl meydana gelmiştir? Babalarımızdan, dedelerimizden ve atalarımızdan çocuklarımıza gelinceye kadar, insan neslinin bekası ve devamı için kurulan düzene bir bak Hayran! Bunlar nasıl kurulmuş ve nasıl meydana gelmiştir? İşte ilahî hikmet ve kudretin en büyük ispat ve delili...Cenabı Hak insanı, önce çamurdan veya balçıktan yarattığını Kur'an'da açıklamaktadır. Bunun yanında insanoğlunun bayağı bir sıradan yani erkek ve dişi hücreden meydana geldiğine işaret buyurur:“Biz insanı katışık bir nutfeden yaratmışadır. Onu deneriz, bu yüzden onun işitmesini ve görmesini

sağlamışızdır.”336

İşte bu gen ve kromozom (chromosomes) lardan meydana gelen karışımında nutfe tekevvün etmektedir. İlahî kudretin azameti burada tecelli etmekte ve Kur'an-ı Kerim'de de işaret buyrulduğu gibi, insanoğlu böylece meydana gelmektedir. Yukarıdaki ayeti celüe bu ilmi görüşü bundan biri üçyüz elli sene önce açıklamış, insanları, “nasıl” ve “neden” yaratıldıklarını düşünüp araştırmaya davet etmiştir.” Hayran: “Bahsettiğimiz “kromozom” ve “gen” nedir, hocam?” Ebu’n-Nûr: “Üreme olayı, erkek ve kadın hücrelerinin birleşmesi, beslenmesi, kan pıhtısı iken et parçası haline gelmesi, sonra cenin halini alması, şekli verilerek bütün azaların meydana gelmesi, akıl ruh verilmesi; boy, suret, renk, erkek veya dişiliğin tayini, güzellik ve kuvvet, zeka ve ahlak gibi değerlerin hepsi işte o ilk “kromozom” iplikleri ile genlerle tespit edilir, planlanır ve yazılır.Geçmiş senelerde insanlar, “ilkah”ı biliyorlardı. Spermanın tam “erkek hayvancığın” dişi yumurta ile birleşmesiyle ilkahın oluştuğunu biliyorlardı. Hatta ebeveynden alman bir çok sıfat ve özelliklerin, irsî olarak kendilerine ve sonraki nesillere intikal ettiğini de öğrenmişlerdi. Ancak “erkek suyu” dediğimiz “sperma” nedir? Terkibi nasıldır? Dişi yumurta nedir ve neden meydana gelmiştir? Türleri nedir? Her birinin görev ve vazifesi neden ibarettir? İlkah dediğimiz, erkekle dişinin birbirini aşılaması nasıl olmaktadır? İşte bunları günümüzün ilmi açıklamıştır. Hatta geçmiş müfessirler, Kur'an'daki şu ayetin açıklamasında büyük zorluklarla karşılaşıyor ve hayrete düşüyorlardı.“Ey insanlar! Öldükten sonra tekrar dirilmekten şüphede iseniz, bilin ki, ne olduğunu size açıklamak için, biz sizi topraktan, sonra nutfeden sonra pıhtılaşmış kandan, sonra da hilkati belli belirsiz bir çiğnemlik etten yaratmışızdır...”337 Bu ayeti, bir çok müfessir, başka başka açıklamıştır. Mesela “Elmudga” bir et parçasıdır. “Muhallaka” “yaratılmış” yahut “yaratılış” manasma gelir. O zaman, toplu anlamı şöyle olmaktadır: “Tam veya noksan yaratılmış bir et parçası” yahut “yaratılışı belli olan veya sizce henüz belli olmayan bir et parçası” Daha başka tefsirler de vardır. Ancak “tam yaratılmış parça” nedir? “Noksan yaratılmış et parçası” nedir? “Hilkati belli ve belirsiz” et parçası ne demektir? Müfessirler şimdiye kadar bunu bilmiyordu. Modern ilmin araştırma ve tetkiklerinden sonra, büyük elektronik mikroskoplarla elde edilen neticeler meseleyi aydınlatmıştır. Gerek “yumurta”, gerekse “sperma” olsun, her birinin kendine göre, ayrı ayrı görevleri vardır.Gerek dişi yumurta ve gerekse spermanın ayrı ayrı görevleri, yapılışları, terkipleri, özellikleri olduğu meydana çıkınca hayret ve dehşet içinde kalınmıştır.Kromozom! insan, hayvan ve bitkilerin hücrelerinde kalıtımı sağlayan ufacık parçalardır. Bunlar o kadar küçüktür ki, ancak mikroskopla görülebilir, hatta mikroskopla görülemeyecek kadar küçükleri bile vardır.Bir hücre iki parçadan meydana gelir:1- Protoplazma2- Çekirdek. Çekirdek de ikiye ayrılır.1- Kromatin2- Linin. Bunlardan “kromatin” boya alır, “Linin” ise boya almaz.Kromatinin, soyaçekim içinde çok büyük rolü vardır. Hücre ikiye ayrılma yoluyla çoğalırken iplik halindeki kromatinler, ucu kıvrık, kısa bir çubuk şeklini alır. İşte bu küçük parçacıklara “kromozom” denir. Hücre ikiye bölünüp iki hücre olunca ilkindeki bütün özellikler yeni hücreye kromozomlara geçer. Böylece bir dölden öbür döle özellikler aktarılmış olur.” Hayran: “Bu konudaki cehaletimi gidermeye devam edin hocam! Bunları öğrendikçe gönlümdeki huzurun, kalbimdeki imanın arttığını hissediyorum.” Ebu’n-Nûr: “Yukarıda anlattığımız gibi yolda birleşen yumurta ile sperma beraberce ve ağır ağır rahme doğru ilerlemeye başlar. Buluşma yeri olan o ince kanaldan rahme geliş, müddeti tam sekiz gün sürer. Yani sekiz gün sonra kendileri için hazırlanmış olan yuvaya gelirler. Yani rahime. Burada yumurta ikiye ayrılır. Sonra iki parça tekrar dörde bölünür. Böylece ayrı ayrı parçalara ayrılarak her birisi kendisine özgü görevleri deruhte ederler. Çünkü ayrılan hücrelerin bir kısmının vazifesi, yeni meydana gelen cenini muhafazadır. Bazısının da her türlü hücum ve saldırılardan cenini korumak ve himaye etmek gibi vazifeleri vardır. Nihayet aşılanmış yumurta bir müddet sonra rahime varır. Orada kendisinden ayrılmış bulunan hücrelerle birlikte yardımlaşarak, besinini sağlar. Büyüyen cenin veya et parçası, etrafına bir kılıf yapar. Bunu bir defa daha tekrarlar. Hatta üçüncü bir himaye olarak, bir dış tabaka meydana getirir. Böylece kendisini üç dış tabaka ile muhafaza eder.“Dış tabaka” olarak bilinen ve her iki tabakayı kapsayan dış kabuğa chorion denir. Bu zarın vazifesi, rahim cidanndaki kan damarları yoluyla kadın vücudunun hazırladığı hormon ve gıdaları almak, ceninin korunması ve beslenmesini sağlamak için “çocuk kesesini” meydana getirmektir. Bundan başka, yumurtadan ayrılan hücrelerin vazifesinden biri de, ikinci bir tabaka olan ve ceninin iç zarı halinde, her tarafını kapsayan bir tabaka daha meydana getirmektir. Bu ikinci tabakadan başka, yine içerde fakat dış taraftan her iki tabakayla irtibatlı “sulu”

336 İnsan: 76/ 2.337 Hac: 22/ 5.

bir tabaka daha vardır ki, doğrudan doğruya cenine yapışıktır. Bu tabakanın sulu olması, titreşim ve darbelerden cenini korumak içindir. Ey Rabbim! Yarattığın o küçücük hücreye verilen zeka ve akıl ne kadar dikkatli bir terkip belirtir? Bu düzen ne güzeldir? İşte ayette geçen ve biraz önce izah ettiğim, “noksan yaratılış” veya “belirsiz yaratılış” diye vasıflandırdığım şey bu hücrelerdir, ikinci mana, yani “tam yaratılış” veya “belli bir yaratılış” diye tefsir ettiğimiz şey ise, aşılanmış kadın yumurtasını geliştirip meydana getiren ve “hayat maddesi” dediğimiz hücredir. Tabiîdir ki, bu hücre gelişme ve olgunlaşma merhalelerine devam eder. İşte bu “tam yaratılmış” diye vasıflandırdığımız hücre, döllendikten sonra, kan pıhtısı, et parçası ve zamanla Kur'an-ı Kerim'in beyan buyurduğu şekilde gelişmeye devam eder. Bu aşılanmış yumurtada bulunan kromozom ve genler, ceninin meydana gelmesini sağlar. Bir kısmı ceninin azalarını, dış organlarını, diğerleri ise kalbi ve ona lazım olan ilk temel olgunlaşmayı hazırlar. Bunun yanında beslenme görevlerini de yaparlar. Öteki hücrelerin vazifesi beyin, bel kemiği gibi organizmayı meydana getirip beslenmeyi sağlamaktır. Bir kısım hücre ise teneffüs, hazım ve tenasül organlarını meydana getirir, onların dokularını hazırlar. Bundan başka kemik dokularını da yaparlar.Her doku ve hücre, kendisine verilen vazifeler dışında bir şey yapamaz. Böylece herkes, kendi görevi içinde hareket eder. Ta ikinci ayın başlangıcına kadar... İkinci ay biter bitmez, artık ortadaki küçük yumurta, bir kan pıhtısı, bir et parçası ve nihayet cenin halini almıştır. Ve böylece tam bir insan olmaya elverişli duruma gelmiş, her azası tamamlanmış olan cenine, muayyen bir müddet daha verilerek noksan olan yerlerin ikmali sağlanır. İşte bunları yapan, o küçük hücredir. Şimdi sormak lazım: Nasıl oluyor da bahsi geçen hücre bu kadar çalışkan olabiliyor? İnsanı meydana getirebiliyor? Ne kadar zeki ve akıllı bir hücreyrniş bu!” Hayran: “Allah’ım! Seni bütün noksan sıfatlardan tenzih ederim. Sen ne büyüksün ya Rabbi!...” Ebu’n-Nûr: “Evet! Dış tabaka dediğimiz ve ceninin dış zarını meydana getiren hücre ne kadar zeki ve akıllı değil mi?İşte bu hücre çok iyi biliyor ki, yeni meydana gelen cenin, biraz gelişince kan vasıtasıyla beslenecektir. Fakat annenin rahminde emme yoluyla ona verdiği kan, bünyesine uygun düşmez. İleride bunun zararı olacağını bilir.Çocuk rahimde “etene” yoluyla beslenir. Etene gebe kalan bir kadın rahminin iç duvarında meydana gelen disk biçiminde bir organdır. Çocuk altı aylıkken etenenin ağırlığı 275 gram, yedi aylıkken 450 gramdır. Doğumda etenenin ağırlığı 500 gramı bulur. Cenin eteneye göbek kordonu ile bağlıdır. Göbek kordonundan bir atardamar, bir de toplar damar geçer. Ceninin kalbi kanı eteneye pompalar, gene oradan alır. Etene, anneyle cenini birbirine bağlayan bir organdır. Göbek kordonu ile eteneye gelen iki büyük damar burada birçok kollara, bunlar da sayısız kılcal damarlara ayrılır. Bu kılcal damarlar etene içinde anne kanı ile temas eder. Ceninin kanını anne kanından ayıran canlı dokunun kalınlığı ancak 0,02-0,002 mm olduğundan anne kanı ile ceninin kanı arasında erimiş maddeler, oksijen ve karbondioksit alış-verişi olur. Buna karşılık her ikisinin kanı asla birbirine karışmaz. Böyle bir karışma olursa annenin veya bebeğin ölümüne yol açabilir. Gördüğü işler bakımından hem akciğeri, hem barsağı, hem böbreğidir.” Hayran: “Rabbim, ne büyük yaratıcısın!” Ebu’n-Nûr: “Oğlum Hayran! Kur'an-ı Kerim'in buyurduğu gibi insanın oluşumu yaradılışı ve yumurtanın ihtiva ettiği kromozomlardan tutunuz da, sperma ile aşılanmasına, birleşmesine, sonra ikiye ve üçe ayrılarak hücreler meydana getirmesi ve bu hücrelerden her birinin kendisine özgü işler görmesine, nutfe olmasına, kan pıhtısı, et parçası haline gelmesine, şekillenmesine kemiklerin teşekkülüne, etin kemiğe giydirilmesine, gıdalanması için bir organın meydana getirilmesine onunla çocuğun arasında bir bağ kurulmasına, göbeğin teşekkülüne, rahimde muayyen bir müddet kaldıktan sonra dünyaya teşrif etmesine kadar olan bütün gelişme ve inkişaflar bir tesadüf eseri olabilir mi?” Hayran: “Böyle sapık bir inançtan Allah'a sığınırım, hocam! Allah ne büyük yaratıcıdır!” Ebu’n-Nûr: “Erkekle dişinin sevgisine ne dersin? Kadm erkek arasındaki vazgeçilmez sevdaya bir sözün var mı Hayran? Onların arasında bulunan hiç çözülmeyen, daimî ve fıtrî Sevgi bağlarına ne dersin? Kadınla erkek arasında cereyan eden ve insanları büyüleyen bu sihirli sevgi acaba bir tesadüf eseri midir?Evet! Bu sevgi, mikdar ve ölçüsü meçhul, sırları çözülmeyen, teline vurulmadan sevgi nağmeleri çıkaran, alev alev yanan kadınla erkek arasındaki bu sevgi ancak bir gaye içindir. İnsanoğlunda fıtrî olarak yaratılan, Kur'anın o güzel fesahat ve belagatıyla dile getirdiği, en güzel ve isabetli hükümler, en mucez ifadeler, en doğru, en üstün ve en derin muhteva şöyle izah edilmiştir:“İçinizden, kendileriyle huzura kavuşacağınız eşler yaratıp aranızda muhabbet ye rahmet varetmesi O'nun varlığının belgelerindendir. Bunlarda, düşünen millet için dersler vardır. Gökleri ve yeri yaratması, dillerinizin ve renklerinizin değişik olması, O'nun varilliğinin belgelerindendir. Doğrusu bunlarda bilenler için dersler vardır.”338

İlahî lütfün bahşettiği bu meyil ve ülfetten doğan sevgiyle bütün kalbler dolar. Onun rahmetiyle kalbler, merhamet ve şefkat duygularıyla beslenir. İşte bu sevgidir ki, küçüklerin yuvası onun iplikleriyle dokunur, örülür. Hiç şüphe yok ki bu, Allahü-tealanın yeryüzünde ve bütün kainatta, en mukaddes ve en güzel şekilde yarattığı ilahi bir lütuftur. İnsanoğlu bu yuvaya, vahşi olarak girer. Kamil bir insan olur. Kadın, bu yuvaya oyuncak gibi gelir, girer. Ayağının altında cennet olarak yükselir. Bu yuva ki ülfet, şefkat ve merhamet 338 Rum: 30/ 21-22.

duygularıyla beslenir. Sevginin hakimiyet ve idaresinde, huzur ve saadet zevkini tadar. Rahmet gülleri orada açılır. Şefkat çiçekleri, her tarafını süsler. Orada Allah'a ibadet başlar ve yine orada meyvesini verir. Orada en içli en muhlis dualar, niyazlar ve münacatlar ilahi rahmetin inmesine sebep olur. Kalblere verilen ve sırrı çözülmeyen bu sevgi bağlarıyla muhabbetin haşmeti başlar...Cenabı Hak şöyle buyuruyor:“Sizi bir nefisten yaratan ve gönlünün huzura kavuşacağı eşini de ondan vareden Allah'tır. Eşine yaklaşınca, eşi hafif bir yük yüklendi ve bu halde bir müddet taşıdı. Hamileliği ağırlaşınca, karı koca Rableri olan Allah'a: “Bize kusursuz bir çocuk verirsen and olsun ki, şükredenlerden oluruz” diye yalvardılar.”339

İşte bu ilahi lütfün bahşettiği sevgiyle çocuklarımızı seviyoruz. Zevcelerimize, annelerimize, babalarımıza, dedelerimize ve torunlarımıza, bütün akraba ve dostlarımıza, hatta komşularımıza uzak yakın herkese ve bütün insanlara karşı sevgi besliyoruz. Hayvanlara bile ayrı bir şefkatimiz ve sevgimiz var. Öyle ki, hayvanlardan birisi sürüsünden ayrıldığında onun üzüntüsüne ortak oluyor veya bir hayvan yavrusunu kaybettiğinde onun mahzun haline acıyor ve ağlıyoruz...Bu öyle bir sevgi ki, Cenab-ı Hakkın biz insanlara vermiş olduğu bu duygu ile güzeli görüyor ve biliyoruz. Şüphesiz Allah, güzeli de bunun için yaratmıştır. Bu sevgi uğruna insan, en güzel şeyleri yapmakla ve meydana getirmektedir. İnsanoğlu bu sevgi sayesinde cesaretli, kahraman, kerim, sahavetli, tevazu, gurur, zarafet ve güzellik sıfatlarına sahip oluyor. Safa ve cefaya düşüyor. Müziğe hevesleniyor. Şiir yazıyor. Heykeltıraş ve ressam oluyor... Ve sanki o sevgiye aşık oluyor. Veya sevgilisini seviyor. Halbuki ibadet ettiği sevgi, kendi nefsinde ve yaratılışında, kendi ruhunda gizlenen ve Allah'ın fıtratına koyduğu ve şimdiye kadar çözülemeyen, kendi içinde saklanan sevgidir. Onu başka yerde aramaya neden lüzum duyuyor bilmem ki?Evet! Bir sevgi ki, evvela arzu ve şehvet hisleriyle başlar, sonunda insanı ilahî ibadete götürür... Kör tesadüfün bu ilahî kudret ve hikmetin bahşettiği sevgiyi meydana getirmede rolü nedir? Bunun sebeplerini, amaçlarını ve bu sevgiyle bundan daha ulvî daha mutlu bir sevginin gayelerini meydana getirmek, kör tesadüfün eseri olabilir mi?Bu kainatta vaz'edilmiş olan ilahî kanun, ilahî düzen, bu güzel yaratılış, erkekli-dişili hilkat, kadının erkekle birleşmesi, hayat ve neslin devam ve bekasının bununla sağlanması, erkekle kadm arasındaki ülfet ve sevgiyi saadet yuvasında huzur ve sükûnu, sevgi ve muhabbeti, şefkat ve merhameti yerleştiren bu ilahî kanun hiç kör tesadüfün eseri olabilir mi?”340

Cinler Ülkesinde

Ebu’n-Nûr: “Oğlum Hayran! Şu işitme organına ne dersin? Kur'an-ı Kerim, bir çok ayetlerde gözden bahsederken, kulağımızdan da söz ediyor:“İnsanoğlu, bahse değer bir şey olana kadar, şüphesiz, uzun bir zaman geçmiştir.”341

“Biz insanı katışık bir nutfeden yaratmışızdır, onu deneriz, bu yüzden onun işitmesini ve görmesini sağlamışızdır.”342

“Allah size kulaklar, gözler, kalbler vermiştir. Öyleyken pek az şükrediyorsunuz.”343

“Yarattığı her şeyi güzel yaratan, inşam başlangıçta çamurdan yaratan, sonra onun suyunu bayağı bir suyun özünden yapan, sonra onu şekillendirip ruhundan ona üfleyen Allah'tır. Size kulaklar, gözler, kalbler vermiştir. Öyleyken pek az şükrediyorsunuz.” 344

Bu işitme organı ile duyumun meydana gelmesinde kör tesadüfün, ne gibi bir rolü olabilir? İşitme nasıl olmaktadır? Ve kulağımız nasıl çalışmaktadır?Onda ne tuhaf şeyler var? Esrarengiz mağaraları, kapıları, kepçeleri, memeleri, zarları, kıkırdakları, kemikçikleri, kanalları menfezleri, köprüleri, yolları, adaleleri, sinirleri, bunları birbirine bağlayan bağları; yapışkan, sıvı ve katı maddeleri; delikleri, pencereleri, örsleri, çekiçleri, torbacıkları, çakıl taşları ve harçları akıntıları iç tarafındaki o ince kovukları kör tesadüfün eseri olabilir mi, Hayran?” Hayran: “Uçsuz bucaksız büyük sahralardaki şeytan kovuklarından, büyük okyanusların derinliklerindeki inler ve mağaralar hakkında benzetmeler yaptınız. Sebebini açıklar mısınız hocam!” Ebu’n-Nûr: “Şimdilik bu hayali düşünce ve benzetmeleri unutma, ilerde bunları birer birer açıklayacağım.” Hayran: “Bunlardan bahsedeceksiniz? Nasıl olur hocam? Ebu’n-Nûr: Cin ve perilerin evlerine benzediği için onları size açıklamaya çalışacağım. Bu benzetme her ne kadar hayal mahsulü ise de, bazı gerçeklerin açıklığa kavuşmasında büyük rol oynar. Ben bu metoda inanıyorum. Çok güzel bir öğretim yoludur bu, Hayran!

339 A’raf: 7/ 189.340 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 463-478.341 İnsan: 76/ 1.342 İnsan:: 76/ 2.343 Mü’minun: 23/ 78.344 Secde: 32/ 7-9.

Bir şiir perisi şöyle dedi: Nağme aşiretine mensup bir ecinniye siz nerede oturursunuz? diye sordum.Nağme ecinnisi:“Bizler rüzgarların üzerinde, yerle gök arasında dans ederek uçar, gezeriz. Şayet istirahat edip dinlenmek istersek, hemen insanoğlunun kulağına ineriz. İnsanoğlu bazen bizi sevinçle karşılar. Bazan da kederlenir, gözlerinden yaşlar akar...”Şiir perisi:“İnip dinlendiğiniz insanoğlunun kulağını bana anlatır mısınız?”Nağme ecinnisi:“Bunu vasfetmeğe gücüm yetmez. Fakat yapısını, büyük okyanusların diplerindeki mağara ve deliklere, kanal ve sokaklara benzeterek, deniz diplerinde yaşayan cinnilerin evlerinden birini tarif etmem mümkündür... Tabiî bu, kulakla işitilen, gözle görülen bir vakıa gibi değildir.”Şiir perisi:“Orayı bizzat görmek için sizi evinizde ziyaret edebilir miyim?”Nağme ecinnisi:“Hay hay! Buyurun! Ancak kulağın sahibi olan insanoğlunun uyuduğu zaman gece yarısından sonra gelirseniz daha iyi edersiniz. Çünkü evimizin sahibi, o zaman derin bir uykuda olur. Geldiğinizi duymaz.”Şiir perisi diyor ki:Tam randevu vaktinde cinin evini ziyarete geldim. İnsan kulağının önünde durdum. Bir de ne göreyim, büyük bir kapı... Giriş kısmının etrafını büyük büyük kemerler, inişli çıkışlı yuvarlak kavisler çevirmiş... Öyle bir kapı ki, şimdiye kadar gördüklerimin hiç birisine benzemiyordu. Kendi kendime:Gerçekten tuhaf bir şey bu dedim. Sonra arkadaşım nağme cinnisini aramaya koyuldum. Etrafa bakınırken, gözüm biraz iç tarafa doğru kaydı. İşte o sırada arkadaşımı, o büyük kapının iç tarafına düşen daracık giriş koridorunda, küçücük kılların yanında, tam ağız kısmında beni bekler gördüm. Hiç ses çıkarmamamı işaret etti. Kendisini takip etmemi belirttikten sonra önümden yürüdü. Biraz ilerledik. Bir kanala girmiştik. Dar bir tünele benzeyen kanalın girişi biraz yokuştu. Orta yeri inişli ve çok dardı. Döşemesi, sarı, yapışkan bir maddeyle örtülüydü. Bu kanalın sonunda küçük, ince, yarı şeffaf, içine dönük, az çukurca, davul derisine benzeyen bir zarla karşı karşıya geldik... Ona doğru biraz yaklaşmak isteyince arkadaşımın ihtarını işittim..”“Dur! Gitme!”Sonra korkuyla karışık heyecanla devam etti:“Aman ileri gideyim deme! Sen buradan geçemezsin!”“Ya siz!”“Ben adetim üzere, içeriye girebilirim. Fakat sizin girmeni-îe imkan yoktur. Ancak başka bir sokaktan girebilirsiniz.”“İyi ama yalnız başıma nasıl geri dönebilirim? Bırak şu zarı delip içeriye dalayım.”“Sakın ha! Böyle bir delilik yapayım deme! Aksi takdirde adamın kulak zarını patlatırsın. O zaman kulak çalışmaz. Ben de bir daha buraya gelemem. Çünkü zar patladıktan sonra kulak bozulur. Hiç bir nağmeyi işitmez. Biz de gelemeyiz. Üstelik sahibi bize düşman olur. Bizi bir daha buraya misafir etmez.”“Peki ama, nereden girebilirim?”“Sen şimdi beni dinle! Geriye dön ve dışarı çık. Bu adamın iki dudağı arasına gir. Ağzını açtığı zaman, hemen boğazla gırtlağı birleştiren kanalın içine yerleş: (östaki borusu) “Giriş yeri” diye yazılı olan mahalden içeri gir. Kulak ancak bu kanal sayesinde hava ile irtibat kurabilmektedir. Bu yoldan girince önüne salona benzer büyük bir yer çıkacaktır ki, zarın arka tarafına düşer. Ben seni orada bekliyorum. Haydi, çabuk ol!İşaret edilen yerden içeri girdim. Yokuşlu kanal yoluyla salona geldim. Burası genişçe bir yerdi. İnce kemiklerden teşekkül etmişti. Cidarları içeri girmeme mani olan kulak zarıyla çevrili ve dışarıya karşı sıkıca kapalıydı. Karşı tarafta yumurta şeklinde, yine zarla kapalı bir delik daha vardı. Arka tarafa düşen cidarda ise, küçüklü büyüklü delikler mevcuttu. Bu cidarlar yukarıdan, acayip şekilde kemiklere asılıydı. Bu kemikler çekiç, örs ve üzengi şeklindeydi. Bunların her biri birbirine muttasıl ve ekliydi. Çekiç biçimindeki kemik, kulak zarına bağlıydı. İki tabaka arasında ekli olarak bulunmaktaydı. Üzengi biçimindeki kemik, kulak zarının tam karşısına düşen tarafta, yumurta şeklindeki deliğin zarına bağlıydı. Örs şeklindeki kemik ise, bunların tam ortasındaydı. Birbirleriyle tam bir irtibat halindeydiler.“Şu yukarıda asılı duran kemikler de ne?”“Bilmiyorum! Ama bu kulak zarını vurduğumuzda içeri gireriz. İşte o anda bunları hafif bir titreme ile sarsıldığı görülür.”“Böyle asılı durmalarının sebebi nedir?”“Pek bilmiyorum ama, herhalde bu kemiklerden biri bulunmasa veya noksan olsa, yahut aralarında bağ olmasa, bozulsa o zaman kulak işitme görevini yerine getiremez:”“Şu zarla kapalı “yuvarlak delik” de nedir? Nereye kadar gitmektedir?”“O, işitme sinirlerine giden ikinci bir yoldur.”“Peki, bu iki deliğin gerisinde ne vardır?”Bunların ötesinde büyük, genişçe bir salon bulunmaktadır. İşte orası, seyahatimizin son durağıdır. Bu salon,

kulak sahibi için kıymetli paha biçilmez bir yerdir. Salonda sokak, kanal, basamak ve merdivenler vardır. Oraya kim girerse girsin kaybolur, yolunu şaşırır. Bu sebeple ona “labyrinthe” denilir.”“Oraya nereden girilebilir?”“Ben yuvarlak veya yumurta biçimindeki delikten girebilirim. Ama sizin girmeniz mümkün değildir. Çünkü her iki delik de zarla örtülüdür.”“Peki! Ne yapacağım?”“Şu saatte sizin için bir çıkar yol düşünemiyorum. Yüzümde öfke belirtileri görülmeye başladı. Ona dedim ki:Bu saatten sonra bir çare mi aramak istiyorsun! Başka bir zaman...”“Biraz vakit ve fırsat gerek...”“Fırsat” dediğin de nedir?”“Bir insan çağır. Hem şair, hem de müziğe karşı sempatisi olsun. Ona git ve birkaç şiir oku. Bu şiirler bestelenmeye uygun olsun. Ben de kendisine gider, öyle bir makam yaparım ki, bundan başka hiç bir şiir, o beste ve o makama uygun düşmez. Eğer şarkıcılarınız arasında böyle birisini tanıyorsanız, besteyi ona yaptıralım.”“Herhalde bu şehirde bir bestekar buluruz. Fakat hem büyük bir şair olacak, hem de şarkı söylemesini bilecektir. Şu bizim ev sahibi bu işi bilir. Bilmesi gerekir. Zira o, hem şairdir hem de şarkıcıdır.”“Bunu nasıl anladın? Hem şair hem de şarkıcı olduğunu nereden bildin?”“Dudaklarındaki tebessümü görmüyor musun?”“Fakat bunu şimdi araştırmaya kalkarsak biraz zorluk çekeceğiz.”“Korkarım ki sen, kulağın sahibini şimdi uyandıracaksın. Bu böyle olmaz. Çünkü bizim burada olduğumuzu bilirse öfkelenir. Aman onu uyandırmayalım!”“Sen hiç merak etme! Onu uyandırmadan rüyasına girer, kendisine çok güzel birkaç şiir okur ve kalbine üflerim. Bu haldeyken uyanırsa, şiirleri besteleyerek söylemek ister. İşte o zaman, hemen boğazında yani hançeresinde raks edip dansetmeye başla. Ta ki, nağmelerle şiir bestelensin. Net olarak bir bütün halinde çıksın. Ancak burada çok mühim bir nokta vardır.Rüyada iken ona ilham edeceğin şiir ağlatıcı olacaktır.”“Neden ağlatıcı? Niçin böyle bir şiir seçmeyi münasip gördünüz?”“Çünkü kulağın sahibi artık ihtiyarlamıştır. Gençlik hatıralarını canlandıracak bir şiir söyleyeyim ki, kendisine etki yapsın. Şüphesiz ağlayacaktır. İnsanoğluna geçmiş çocukluk hatıralarından daha tesirli bir şey yoktur!”Şiir perisi sözüne devamla:“Olan oldu. Yapılanlar yapıldı. Adam uykudan uyandı, Baktım ki, ilham ettiğim şiirleri ağlayarak okuyor. Ve arkadaşımla ben adamın hançeresinden birlikte çıkıyorduk. Arzumuz, isteğimiz yerine gelmişti. Artık birleşmiştik.İşte böylece, birlikte yolumuza devam ettik. Sanki bir bürünmüşüz gibi kulak kanalından beraberce içeri girdik. Kendimizi orta kulakta bulduk.Arkadaşıma dedim ki:“Şimdi labirente hangi kanaldan girebiliriz?”Bu salona girmemiz için iki yol var. Fakat birinci yolu tercih edeceğiz. Yani şu yukardaki kemiklere asılacağız. Onlara bineceğiz. Bu hareketimizle onlar titremeye başlayacak. İşte o titreşim esnasında şu görünen aval pencere yok mu, işte oradan arka taraftaki labirente geçeceğiz. Bunun üzerine harekete geçtik ve biraz sonra kendimizi oval pencerede bulduk. Bu pencerenin cidarlarında çukurlar ve küçük delikler vardı. Bunların birinden içeri girdik. Kendimizi hilal şeklinde bir kanalda bulduk. Bu kanal ikiye ayrılmıştı. Birisi direk olarak iniyordu. Diğeri ise helezon şeklindeydi. İlk girdiğimiz kanaldan sonra büyük ve geniş bir salona geldik. O kadar acayip bir salondu kî, hayretler içine kaldık.Arkadaşım nağme ecinnisine dedim ki:“Gerçekten evinizi, deniz diplerinde yaşayan ecinnilerin evlerine benzetirken pek fazla mübalağa yapmış değilsin! Fakat şu salyangoza benzeyen salon nedir?”“Gerçekten de salyangoz gibi... Teşbihiniz yerinde... Bu salonda biraz yürüdük. Salonun dekoru şöyleydi:Büyük bir direk ve bu direğin etrafında burgu şeklinde bir kanal... Kendi etrafında dönüyor. Bu kanal iki kısma ayrılmıştır. Birincisi, düz bir sayfaya benzeyen ve zarlarla sonuçlanan kısım... İkincisi ise, yine sayfa şeklindedir. Düzdür ve kemiklerle sonuçlanmaktadır. Sonra bu kanal, kapanık ve tıkanık bir yerde son bulmakladır. İşte burası “salyangoz” şeklindeki acayip salonun giriş kısmıdır. Sonra direğin etrafında dönen iki kanalın burgu şeklinde olanından geçerek bir sokağa çıktık. Böylece “salyangoz biçimindeki salonun” baş tarafına geldik.Bu “salonun” baş tarafından biraz önce sözünü ettiğimiz “yuvarlak pencereye” geçtik. Arkadaşıma:Bak! İlk hareket ettiğimiz noktaya geldik!Bunlardan birisi sokak merdiveni, ikincisi ise, “kulak zarı merdiveni”dir. Her ikisi de bahsi geçen burgu şeklindeki kanaldan gelmektedir.Şunu da unutma ki, kulak zarına ve sokağa giden merdivenin ikisi de “salyangoz” diye adlandırdığımız salonun başında kesişmektedir.Biraz önce izah ettiğimiz o burgu şeklindeki kanal bir madde salgılar. Buna “dış lemfe” denilir. Bir zarla başlayan ikinci kanal da yine akıcı bir madde salgılar. Ona da “iç lemfe” denilir. İşte bu “iç lemfe” denilen yerde

bir torba vardır ki, başka bir boruyla hilal biçimindeki kanala girer. Orada kalsiyum karbonat denilen iki kristal taş vardır. Bunlara “kulak taşları” denir.Şiir perisi sözüne şöyle devam etti:“Arkadaşım sözlerini daha birçok şeyler sayarak bitirmek istedi. Fakat mani oldum.”“Yeter artık! Bu kadarı kafi. Yemin ederim ki, daha fazlasını dinlemeye takatim kalmadı. Başım döndü. Gözüm karardı. Aklım ermedi bu acayip salona... Gerçekten bu salon, esrarengiz delikleri, kanal, merdiven, menfez ve köprüleri olan akıl almaz, karışık bir labirenttir.Size şunu sormadan geçemeyeceğim:Gittiğimiz yerlerde, hemen her zaman, halatlara, sicimlere, hatta ince ipliklere benzeyen şekillere rastladık. Nedir bunlar? Lütfen kısaca izah eder misiniz? Bunlar bütün kanallara girip çıkmakladır üstelik. Nedir bunlar?”“Bunların bir kısmı kan damarlarıdır. Bir kısmı da duyma sinirleridir ki, kulağa gelen ve işitilen sesleri beyine iletirler. Neticede işitme olayı tamamlanır.”“Peki ama bu kadar kemik, delik, kanal merdiven, burgu, zar, sayfa şeklindeki yer, kulak taşları neden meydana gelmiştir. Görevleri nedir? Kulak sinirleri kulak zarının yanında durup ona gelen herhangi bir sesi, beyine iletemez miydi? Bu kafi gelmez miydi ki, bu kadar teferruata ihtiyaç duyuldu!?”“Bunun daha başka hikmetlerini bilmiyorum. Ama saydığımız parçalardan birisi olmasa kulak işitmez. Tek kelime ile işitme organı hareketsiz kalır. Hiç bir şey yapamaz.”Şiir perisi sözünü şöyle tamamladı:“Arkadaşımı beklemeden hemen “Östaki borusu” dediğimiz yerden dışarı çıktım. Ve arkadaşıma veda edip ayrıldım. Gerçekten gezip gördüğüm bu insan kulağının bir cin evinden farksız olduğunu anladım.”Hayran: “Fakat hocam bu karışık, akıl almaz cihazın yaratılmasındaki hikmet nedir?” Ebu'n-Nûr: “Öz olarak diyebilirim ki:Dış kulak, orta kulak, iç kulak diye adlandırdığımız bölümler ve beyine sesleri ileten sinirler olmasaydı; bu sağlam ve senin “karışık” dediğin yapı, böylesine dikkatli bir düzen içinde çalışmasaydı, işitme olayı meydana gelmezdi.İnişli çıkışlı, yılankavi kıkırdaklar, dolambaçlı yollar, birbirine giren salonlar, birbirine bağlanan bitişik kanallar, iyice üzerine çekilmiş zarlar, yukarıya asılmış kemikler, birbirine bir zil gibi vuran sayfalar, inen çıkan merdivenler, ifraz eden sıvı maddeler, incecik torbalar, küçük taşlar olmasaydı dıştan gelen çok kuvveli sesleri duyulur hale getirmek mümkün olmazdı. Bunların bulunması elbette lazımdı. Çünkü sesin hoş bir şekilde insanoğlu tarafından duyulması icap ediyordu. Aksi takdirde sesi işitemezdi.” Hayran: “Benim anladığım bir şey varsa, bu işitme cihazının boşu boşuna yaratılmadığıdır. Bazı parçalarının hikmetini ve faydalarını idrak etmiş durumdayım. Fakat hocam size yine şunu sormadan geçemiyorum:Bu kadar girift, karışık bir cihazın, kulak kemiklerinin, sayfaların, deliklerin, kanalların, menfezlerin, sıvıların, basamakların ve daha birçok aletlerin bu tertip üzere yaratılmasındaki hikmet nedir?” Ebu’n-Nûr: “Sen bu soruyu şu “kör tesadüf” dediğimiz Muannide sor?” Hayran: “Böyle bir sapıklığa düşmekten Allah'ın rahmetime sığınırım, hocam!” Ebu’n-Nûr: “Şayet bunu kör tesadüfe sormak istemezsen, o zaman bir çiğnemlik et parçasının hücrelerine sor. Hani kulağı ilk defa o meydana getirdi diyorlardı ya! Daha fazla malûmat almak istersen, hani bir hücre vardı ya rahimde, insanoğlunun organlarını teşkil eden bir hücre... İşte ona sor. O sana bunun hikmetlerini daha iyi anlatır. Çünkü o, eşyanın hususiyetlerini, kanunlarını ve esrarını daha iyi bilir...Sesin bize gelişim, ses dalgalarını, şiddetli ve hafiflerini; düşey ve yatay olarak gelenlerini yahut helezonik olanlarını bilir. Ses dalgaları kulağımıza nasıl gelirse gelsin, hepsini bir ayarda kulağa sokar. Ses dalgaları kulak kepçesine gelir. Kıkırdaktan yapılan kepçe bu dalgaları düzeltir.Evet bu hücreler, sesleri kulağa rüzgarın getirdiğini, ses dalgalarıyla birlikte başka maddelerin de geldiğini bilir. Bunun için söz konusu dalgaların şiddetini azaltacak ve kapının ağzında onları biraz daha durduracak kıllar yerleştirir. Sesler iç taraftaki kulak zarına henüz varmadan yapışkan bir sıvı ile karşılaşır. Bütün bunlar kulağa ve kulak zarına gelen ses dalgalarındaki zararlı maddeleri temizlemek için yapılmıştır. Zaten hücreler bunu biliyordu. Bunun için vazifelerini tam yaptılar.Hiç şüphesiz kulak kepçesinin neden böyle yapıldığının hikmetini de biliyorlardı! Çünkü bazı sesler kulağa çok hafif, bazısı çok şiddetli gelir. Bunları normalleştirmek ve hafiflerinin tonunu yükseltmek, şiddetlilerinin tonunu da hafifletmek için yapılması lazım gelen hareketleri hücreler çok iyi bilirler.Kulağımız üç bölümden ibarettir: a- Dış kulak b- Orta kulak c- İç kulaka- Dış kulak: Kulağın ilk kısmıdır. Dışardan bakıldığı zaman görülen kıkırdaktan yapılmış, girintili çıkıntılı parçaya “kulak kepçesi” denir. Bunun işi kulağa gelecek sesleri, bir araya toplamaktır. Kulağın deliğinden başlayarak içeriye doğru kulak zarına kadar uzanan boru biçiminde bir yol vardır. Buna dış kulak borusu denir. Bu borunun sonunda bulunan “kulak zarı” dış kulakla orta kulağı birbirinden ayırır.

b- Orta kulak: Kulak zarından sonra gelen kısımdır. Sandık biçiminde ufak bir boşluktur. Orta kulakla iç kulak arasında birer ince zarla kapalı ufacık iki pencere vardır. Bunlardan biri yuvarlak diğeri yumurta biçimindedir. Kulak zarından iki küçük pencereye doğru uzanan küçücük dört kemik vardır. Bunlara şekillerine göre şu adlar verilir: 1- Çekiç, 2- Örs, 3-Mercimek, 4- Üzengi. Birbirine bağlı bulunan bu kemikler dışardan gelen seslerin çarpmasıyla titreyerek kulak zarının titreşimlerini, küçük pencereden iç kulağa ulaştırırlar. Orta kulaktan boğazın yanına doğru uzanan bir borucuk vardır, buna östaki borusu denir.Evet bu hücreler, kulak zarının sağlam, saydam, sert bir cisimden yapılması lazım geldiğini biliyordu. Ve bundan başka içerde bulunan iki küçük zarın, gerek yuvarlak, gerekse yumurta biçimindeki delikleri kapayan zarlar olsun, sesin daha iyi bir şekilde işitilmesi için yapıldığını da biliyorlardı.Evet! Hücreler kulak zarının etraftan sertçe gerilmiş, dış tarafta hafifçe içeriye doğru serbestleştirilmiş olmasının sesli almaya elverişli olacağını da biliyorlardı.Kulak zarının saydamsı bir şekilde gerilmiş ve çukurca olması, kenarlarından muhtelif şekilde üç ayrı kemiğe bağlı olması, titreşimleri daha uygun bir tarzda kanallardaki gerili zarlara iletmek içindir. Zardan sonra birbirine bağlı üç kemik vardır: Çekiç, örs, üzengi. Bunlar birbirleriyle daima irtibat halindedirler. Hücreler, ses titreşimlerini duyma sinirlerine iletebilmek için böyle bir mekanizma kurmayı daha uygun bulmuşlardır.c- İç kulak: Şakak kemiği içinde bulunan dolambaçlı yollar ve oyuklara yerleşmiş duyu sinirciklerinden ibarettir. Kemikteki kıvrımlara “kemik dolambaç”, bu yukarıda bulunan zar keseciklere de “zar dolambaç” denir.İşte bizim ses duyumuzu alan ve dengemizi sağlayan bütün bu unsurların iç kulakta bulunması, hücrelerin duyarlı olmasından değil midir Hayran?İç kulaktaki “kemik dolambacın” ayrıntılarına bir bak Hayran!Borucuklar (dalız) Yarım daire kanalları Salyangoz.Dalız: Kemik dolambaçta bulunan oval biçimde bir boşluktur. Ön tarafında salyangoz, arka kısmında ise üç yarım daire bulunur. Bu boşluğun içinde, vücudun dengesiyle ilgili “kesecik” ve “tulumcuk” diye adlandırılan iki zar vardır. Dalızın tavla zarı gibi altı duvarı vardır. Dış duvarda oval ve yuvarlak pencere bulunur. İç duvarda ise üç yarım dairenin açıldığı delikler vardır. Ön duvar salyangoza bakar.Yarım daire kanalları: Üst, arka ve dış kanallar olmak üzere üç tanedir. Her biri ayrı bir düzlem üzerinde bulunur. Yarım daire kanalının doğrudan doğruya “dalıza” açılan üç deliğinin başlangıç kısımları ampul biçimindedir. Aynısı “zar dolambaçlarda da vardır. İşte Hayran, bu ampullerde denge duygusu olan küçük hücreler bulunur. Yarım dairelerin “dalıza” açılan delikleri ikişer ikişer birleşmiştir.Salyangoz: Helezon şeklinde, yılankavi bir kemik borudan ibarettir. Dikine bir kesiti yapılacak olursa, yukardan aşağıya doğru koni biçiminde bir eksen ve bunun çevresinde dönerek çıkan -yarım perde halinde- bir kemik uzantısı şeklinde olduğu görülür. Bu haliyle salyangozun içi bir minare merdivenini andırır. “Kemik dolambaç”ta, aynı biçimde, fakat daha küçük çapta bir “zar dolambaç” vardır ki, ses duyusu olan korti organı burada bulunur.“Zar dolambaçlar”, “kemik dolambaç”ların şeklini almış olmakla beraber, onlardan daha küçüktürler ve kemikle aralarında bir boşluk vardır. Bu boşlukta dış sıvı (ekdolenf) bulunur. Zar dolambaçların içinde ise iç sıvı (endolenf) vardır. “İşitme duyusu” olan “korti” organı, salyangoz içinde ve -aynı biçimde- zar dolambaç dahilinde bulunmaktadır.Korti organının rolüne bir bak, Hayran!Korti organı, kemik salyangozun yarım perde şeklindeki kemik çıkıntısı üzerine oturur. Aynı biçimde baştan sonuna kadar uzanır. Burada biri uzun, diğeri kısa boylu iki tip “duyu hücre” vardır. Bu hücrelerin yüzleri titrek tüylüdür. Üzerlerinde yarım perde bulunur. “Ses duyusu alan hücreler”in uçları kemik salyangozdaki deliklerden geçerek bir araya gelir. Kulaktan beyne giden işitme sinirini meydana getirir. Bu hücrelerin büyük bir kudret sahibi olması lazım gelmez mi Hayran?Duyu hücrelerinin üst yüzlerinde titrek tüyler vardır. Tüylerin üstünde ise yapışkan, tutkala benzeyen bir sıvı bulunur. Sıvının içinde kalsiyum karbonat ve kalsiyum fosfattan ibaret çok küçük taşçıklar vardır. İşte bu peltemsi madde titrek tüylerin üzerini örter.Oğlum Hayran! Bu esrar ummanı anlatmakla bitmez, fakat ben iç kulağın durumunu sana öz olarak anlatmak isterim. İç kulak, kulağın en önemli kısmıdır. Şakak kemiğinin içinde bir dizi boşluktan meydana gelir. İşte bu, kemik dolambaçtır. Kemik dolambacın içinde “endolenf” denilen iç kulak sıvısıyla dolu zarsı boşluklar bulunur. Bunlar kemik kılıflardan “perilenf” denilen dış kulak sıvısıyla ayrılır. Kemik dalambacm ortasında “dalız” adı verilen bir boşluk vardır. Bu boşluk beş delikli yarım daire kanallarına, oval pencereyle de orta kulağa bağlanır. Dalız aynı zamanda iç kulak yolu ve salyangozla bağlıdır. Zar dolambaç, kırbacık, kesecik ve salyangozun içindeki salyangoz borusundan meydana gelir. Salyangozun içinde, işitme sinir uçlarının son bulduğu korti organını yapan hücreler vardır. Dışardan gelen ses dalgaları kulak zarını titretir, titreşimler kemikçikler zinciri,

kulak zarı ve boşluktaki hava ile iç kulak sıvılarına, oradan daire kanalları, içteki sıvılarda meydana gelen basınç değişiklikleriyle, başın durumu, vücudun yer değiştirmesi ve hızlanması hakkında bilgi verir.Oğlum Hayran! “İşitme organı” dediğimiz ve şu ana kadar da biraz olsun anlatmaya çalıştığım dış, orta ve iç kulağın iki büyük vazifesi vardır:Birincisi; işitme, ikincisi; denge sağlama. İşitme nasıl olur?Dış kulaktaki kepçe, kıvrımları sayesinde ses dalgalarını topliyarak dış kulak kanalına sevkeder. Bu dalgalar, dış kulak zarını titretir. Zara bağlı çekiç kemiği, bu titreşimleri kendisine bağlı olan örse, örs kemiği de üzengi kemiğine aktarır. Üzenginin yuvarlak tabanı oval pencereye dayalıdır. Oval pencere ise dalız'a bağlıdır. Dalızın hemen alt kısmında, kemik salyangozun başlangıç kısmı bulunur. Titreşimler kemik dolambaçtaki kulak dış sıvısını dalgalandırır. Bu titreşimler, salyangozun dış sıvısıyla zar salyangozun içindeki kulak iç sıvısına geçer. İç sıvı, korti orgamndaki işitme duyusu olan hücrelerin titrek tüylerini ve zar perdeyi dalgalandırır. Zar perdenin titrek tüylerle teması, bu hücreleri uyarır. Ve söz konusu uyarmaları alan duyu hücreleri bu uyarmaları, kendi aksonlarından meydana gelen salyangoz duyu sinirleri aracılığıyla işitme sinirine aktarır.İşitme siniri, denge siniriyle birlikte beyne gider. Uyarmaları sol şakak lobunda bulunan işitme merkezine iletir. Bu merkezin uyarmaları değerlendirme ve manalandırma gücü sayesinde sesin anlamı bilinir. Böylece işitilen ses anlaşılmış olur.Denge nasıl kurulur?Vücudun hareketi normal şartlarda daima dengelidir. Bu denge, biz farkına varmadan sağlanır. Keza vücut hareket etmediği zaman da başımızı çeşitli yönlere hareket ettirebiliriz.İşte bu hareketlerin hepsi, kulaktaki iç ve dış sıvıların hareket etmesine, dalgalanmasına sebep olur. Denge hücreleri, bağlı bulundukları zarla birlikte öne doğru giderler. Fakat titrek tüyler, üzerindeki yapışkan sıvıyla beraber geride kalır. Yani titrek tüyler geriye eğilmiş olurlar. Titrek tüylerin ve denge tas larının hareketi, denge hücrelerini uyarır. Bu uyarma vücudun ileri doğru gittiğini, buna göre tedbir alınması gerektiğini belirten bir uyarmadır. Bu uyarma, denge hücrelerinin aksonlarıyla, dalız sinirlerine, oradan da denge sinirlerine geçer. Kesecik ve tulumcuktaki denge hücreleri de aynı tempo ve işleyişle denge duyusunu alır ve naklederler.Denge sinirinin bazı dallan beyincik ve çekirdeklerden geçerek doğrudan doğruya beyin kabuğundaki işitme ve denge merkezine bağlanır. Bu merkezin verdiği emirlerle dengeyi sağlayacak kaslar harekete geçer. İşte Hayran, bu hareket sonunda denge sağlanmış olur.Bütün bunları yapan hücreler midir Hayran? Bunlar nasıl denge sağlıyor? Bunlar tesadüf eseri olabilir mi Hayran?!Sonra orta kulaktaki östaki borusunun vazifesi nedir biliyor musun? Bak dinle! Bunun görevi neymiş gör.Östaki borusu biliyorsun kulağın ağız kısmını boğaza bağlamaktadır. En önemli ödevlerinden biri, kulağa gelen ses dalgalarının şiddetini ayarlamaktadır. Östaki borusundan geçen hava orta kulağa geçer. Dış hava basıncı ile orta kulaktaki hava basıncını ayarlar. Böylece kulak zarının titreşimi kolaylaşmış olur. Tüfek veya top seslerinin şiddetiyle kulak zarının patlamasını önlemek için, tam patlama anında örse yakın bulunan kimseler ağızlarını açmalıdırlar. Bu sayede östaki borusundan orta kulağa hava girer. Kulak zarının patlamasını önlemiş olur. Bu neye benzer biliyor musun? Tıpkı bazı müzik aletlerinde gördüğün deliklerin rolüne... Bütün bunları yapan o küçücük hücreler midir? Yoksa tesadüf müdür? Yoksa bunları yoktan yaratan güçlü, kuvvetli bilgili, her şeyi yapmaya kadir bir yaratıcı mı vardır Hayran!Bütün bu sırları, kanunları ve mekanizmaları hakkiyle bilip işleten hücreler ne kadar becerikli değil mi Hayran?! Ne var ki günümüzün bilginleri insan üzerinden bu kadar zaman geçtikten sonra kulağın akılları durduran girift yapısına daha yeni vakıf olmuşlardır. İşte bu esrar ummanım vücuda getiren kuvvet hücrelerdir. Onları vareden de Allah üteala...” Hayran: “Büyük yaratıcı, her şeyi hakkıyla bilici, hikmet sahibi, kadiri mutlak olan Allah'ı bütün noksanlıklardan tenzihederim hocam!.. O noksan sıfatlardan münezzeh, kemal sıfatlarıyla muttasıftır.” Ebu’n-Nûr: “Evet! Noksan sıfatlardan münezzehtir O. Ne yazık ki, zavallı insanlar bu gerçekleri idrak edemiyorlar.Bakınız, bunlar hakkında Cenabı Hak Kur'an-ı Kerim'inde ne buyuruyor:“And olsun ki, cehennem içinde de birçok cin ve insan yarattık, onların kalbleri vardır ama anlamazlar, gözleri vardır ama görmezler, kulakları vardır ama işitmezler. İşte bunlar hayvan gibidirler, hatta daha da aşağıdırlar. İşte bunlar gafillerdir.”345

Dilini Koru

Hayran: “Bugünkü dersimizde Allah'ın varlığına delalet eden hangi alametten bahsedeceksiniz Hocam?”Ebu’n-Nûr: “Hangi alametten bahsetmemi istiyorsunuz? Vücudundaki her şey O'nun varlığına delildir, Hayran. Çünkü Allah'ın yarattığı her şey senin vücudunda, daha güzel bir tertip, daha üstün bir denge ve daha uygun bir hareket

345 A’raf: 7/ 178. A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 479-494.

ve gaye halinde birleşmiştir. Gerek bizzat gözlerinle görerek müşahede ettiğin, kıldan tut da en büyük organlara kadar göz, kulak, kalb, böbrek, mide, bağırsak, dil ve dudaklar, gerekse gözünle görüp müşahede ettiğin milyonlarca hücre, sinir ve damar... Bunlar insanoğlunun aklını durduracak, hayret ve dehşet verici olaylar, hikmet ve kudreti ilahiyeye delalet eden şeyler değil de nedir, Hayran?Eğer biz insanoğlunun vücudunda bulunan organları, harekat eden her şeyi izah etmeye kalksak, kitaplara sığdirama-yız. Cenabı Hak Kur'an-ı Kerim'inde birçok ayetlerde bunlardan bahsetmiş bizleri ibret almaya davet etmiştir. Bu organların faydalarından, vazifelerinden bahsetmeye kalksak tıp kitaplarının yeterli olmayacağı kanaatindeyim, Hayran!Çünkü bunların hepsini anlatmaya, ne ömrümüz kafi gelir, ne de vaktimiz... Bununla beraber, Cenabı Hakkın bize bahşettiği bazı hikmetlerden söz etmek ve onlar üzerinde az da olsa Yaştırma yapmak elbette insanoğluna büyük fayda sağlar.Böylece insanoğlu imanını pekiştirir. Allah'a daha şuurlu ve daha kararlı olarak inanır. İmanı taklitten tahkike geçer. Al-lahüteala bir ayeti celilisinde bak ne buyuruyor:“Ben gerçek Müslümanlardanım, deyip salih amel işleyerek Allah'a ibadete çağıran kimseden daha güzel sözlü kim var?”346

Size gözün yapısını hocam Cisr'in dilinden naklen anlatmıştım. Ayrıca ufuklarda belirtilen bazı ayetlerin hikmetlerini Kur'an'la açıklayarak izah etmiştim. Ve yine insanoğlunun bizzat kendi nefsindeki ilahî kudret ve azamete delalet eden hikmetlerden de söz etmiştim. İnsanın rahimde geçirmiş olduğu merhaleleri anlatmıştım. Bundan sonra da kulağımız hakkında bazı açıklamalarda bulunmuştum. Şimdi de dilden ve dudaklardan bahsedeceğim.” Hayran: “Fakat hocam, üzerinde konuşup yorulmanıza değmez bunlar... Boşuna kendinizi yormayın.” Ebu’n-Nûr: “Allahü teala Kur'an-ı Kerim'inde bunları kendi kudret ve azametine delil alarak zikretmiştir. Sen bunları değersiz ve hafif mi görüyorsun Hayran?!” Hayran: “Onu demek istemedim hocam! Böyle bir sözden tövbe eder Allah'a sığınırım.” Ebu’n-Nûr: “Oğlum Hayran! Aman kötü şeylerden dilini koru. Sakın ha, böyle eşsiz ve güzel bir organı küçümsemeye kalkma. Dil o kadar güzel bir organdır ki, dört önemli görevi vardır. Eğer onu korursan kendini selamette bulursun. Herhangi bir bilgi için müracaat edecek olursan daima doğrusunu alırsın. Onu doyurursan, o da seni doyurur. Onunla konuşursan, o da seninle konuşur. Sen susarsan, o da susar. Dilin çeşitli vazife ve görevlerini, sır ve hikmetlerini harfleri birleştirmesini, kelime ve cümleler meydana getirmesini, öne ve arkaya doğru hareket ederek iki dudağı faaliyete geçirmesini, ağızda kolayca dönüp oynamasını, tükürük bezlerinin bol ifrazatta bulunmasını ve buna benzer daha birçok hikmet ve sırlarını bilmeden Önce yukarıda izah ettiklerimi öğren, yeter. Bunlar dilin esrarına vakıf olman için kafidir.” Hayran: “Gerçekten dilin bu kadar Önemli olduğunu bilmiyordum, hocam. Ancak anlamadığım bir taraf var. Dilin dört görevinden bahsettiniz, bunlar nelerdir. Öğrenmek istiyorum.” Ebu’n-Nûr: “Dilin dışında diğer duyu organlarının ayrı ayrı vazifeleri vardır, Hayran! Fakat bunların içinde dilin başka bir hususiyeti var. Göz görme; kulak işitme; dil tatma; deri dokunma; burun koklama organıdır. Parmak uçları dokunma duyusunun en hassas olduğu yerlerdir. Fakat dile gelince... Tesadüf (!) onun tat olma organı olmasını diledi ve oldu. Evet, tesadüf (!) dili, çiğneme, yutma, hazım, tatma, dokunma ve konuşma organı yaptı.Dil bir tatma organı olduğundan tesadüf (!) yüzeyinin ve kenarlarının memeciklerle donatılmasını istedi. Memecikler yiyeceklerin tadını alarak dilin ortasında yaygın halde bulunan sinirlere iletirler... Aynı zamanda tesadüf (!) bu memeciklerin iki kısımda toplanmalarını istedi. Bir kısmı sadece tatma içindir. Diğer kısmı da dokunma içindir. Dilin üstündeki memecikler genel olarak dört türlüdür. Çanak şeklinde olanlar dilin arka kesiminde bulunurlar, sayıları 7 ile 11 arasındadır. Dilin ucunda ve yan tarafında ise mantar biçiminde memecikler vardır. Bunlar yani bu iki çeşit memecikler tatma vazifesini görürler. Bunlardaki sinircikler tatma duyusunu beyne götürürler. Dilde iki çeşit memecik daha vardır, bunlar taç ve iplik şeklindedir. Üst ve yan taraflarda bulunurlar, dilin sertliğini sağlarlar. Dilin her yanı sıcaklığı, soğukluğu, sertliği, yumuşaklığı duyar, ucu tatlı ve ekşiyi, arkada bulunan çanak biçimindeki memecikler de acıyı duyar.Dilin serbest olan alt kesimi ince ve yumuşak bir sümük dokusuyla kaplıdır. Bu kesimin her iki yanında geriye doğru uzanan düzensiz kıvrımlar vardır. Sümük dokunun altında dilin toplar damarları vardır. Dilin serbest olan kısmı ancak dörtte biri kadardır. Sağlam bir insan dili, ıslak ve pembe renktedir.Yukarıda dilin üzerinde iki çeşit memecik olduğundan söz etmiştik. Burada bir noktaya daha temas etmek istiyorum. Bu iki tür memeciklerden biri vazifesini yapamaz duruma geldiği zaman diğeri kendi vazifesini devam ettirir.Yani biri diğerine tesir etmez.Bazı insanlarda dokunma hissi olmaz. Bu his kaybedilebilir. Fakat tatma hissi kalır. Yahut bunun tam aksi de olabilir. Tatmayı kaybeder. Fakat dokunma duygusu kalır. İşte bu sebeplerle, çanak biçimindeki memeciklerin tatları alabilmesi için yiyecek maddelerinin veya yenen şeyin muhakkak erimiş ve yaş olması gerekir. Yahut dilin yaş olması lazımdır. Şu tükürük bezlerine ne dersin Hayran? Öteki tükrük bezlerinden başka, dilin altında sadece dilin daimî surette rutubetli kalmasıyla görevli tükrük imal eden fabrikaya ne dersin?! Tükrük bezlerinden

346 Fussilet: 41/ 33.

irfazat gelmedikçe dil görevini yapamaz. Tıpkı kulağın çeşitli sesleri; gözlerin çeşitli renkleri ayırma kabiliyetine malik olması gibi, dil de yiyeceklerdeki tatları ve lezzetleri çeşitlerine göre ayırabilmektedir. Tabiî ki, bunu yapan çanak biçimindeki memeciklerdir. Fakat bunlar tadı nasıl alıyor?Çanak biçimindeki memecikler dilin ortasından yana ve öne doğru dizilmiş, büyüklü küçüklü çanak biçiminde kabarcıklardır. Her biri yeteneğine göre gıdaların tadını anlamakla, hatta bu tadı uzunca bir zaman muhafaza etmektedir. Bu itibarla, ağızdaki lokmanın evirip çevirme ve yutma zamanına kadar muhafaza ettiği gibi yuttuktan sonra da muhafaza eder.Dilin bulunduğu bölge olan ağız, merkezî bir yerdir. Bu bakımdan çok hassas olması gerekmektedir. Dilin ağza alman her lokmayı bir taraftan diğer tarafa evirip çevirir. Bir yandan öte yana aktarır. Dişlerin arasında kalan en küçük yemek kırıntılarını bile alıp temizler. Bu gibi vazifeleri yapan dil herhalde kor bir tesadüf (!) eseri olarak, bu merkezî yerde bulunmaktadır, Hayran?Sonra dilin kaslarına ne dersin? Bu kaslar yorulmadan, usanmadan dili hareket ettirir. Lokmayı evirip çevirmesine, bezlerden gelen tükrük ifrazatiyle iyice çiğnendikten sonra rahatça yutulmasına kadar yardım ederler. Lokmayı evirip çeviren, hamur haline getiren ve hazma elverişli bir duruma geldikten sonra orta damak denilen yeri, üst damağa çarptıran, or-dan kaydırıp dilcik dairesi içinden boğaza nakleden, böylece insanı yutma kudretine sahip kılan hep o kaslardır. Ancak şunu hatırlatmak isterim ki, yutma yeteneği, yeme iradesinden apayrı bir şekilde cereyan etmektedir. Şu halde dil, bir tatma, dokunma, çiğneme, hamur haline getirme ve ayrıca yutma organıdır!Yine Hayran, kor tesadüfün rolünü (!) şuradan da hesaplayabilirsin: Dil bunlardan başka, bir hazım organıdır. Biliyorsun ki, asıl hazım organı mide ve bağırsaklardır. Fakat bir kısım yiyecekler vardır ki, ne mide ne de bağırsaklar hazmedebilirler bunları. Mesela, ağızda hazmolunması gereken madde nişastadır. Zira nişasta hidro karbonları ihtiva etmektedir. Bu madde lokmaya karıştığı zaman ancak tükrük bezlerinden gelen ifrazatla hazmolunmaktadır. Bu yönden yani ifrazatı mideye göndermesi bakımından dil, bir hazım organıdır. Eğer tükrük bezlerinin salgıladığı sıvı madde olmasaydı, vücuda çok yararlı olan ve değerli bir gıda maddesi sayılan hidro karbonları eritip hazmetmeye imkan yoktu.Dil aynı zamanda bir konuşma organıdır. Hepimiz biliyoruz ki, sesler hançereden çıkar. Hançere, bütün harfleri çıkarmaya müsait değildir. Ancak sesli harfleri çıkarma kudretini haizdir. Sessiz harfler için hançereden gelen havayı durduracak ve sesi kesecek bir şeye ihtiyaç vardır. İşte bu görevi dil ile dudaklar yapar. Evet! Bu da kör bir tesadüf (!) eseri olarak cereyan etmektedir, Hayran!Şayet bunlar olmasaydı, elbette biz insanlar, hayvanlar gibi ses çıkartacaktık. Sesimizi büsbütün uzatacak veya tamamen kesecektik. Böyle yaratırmayışımız herhalde bir tesadüf (!) eseri olsa gerek, Hayran! Böyle bir anlaşma, birleşme, birbirine uygun düşme, birbiri arkasından gelme gibi düzenli hareketler ne acayip bir tesadüf (!) değil mi Hayran?” Hayran: “Gerçekten tatma organımız dil, enteresan bir organ hocam! Bu arada dudakların konuşmada büyük rol oynadığını da öğrenmiş bulunmaktayım. Fakat başkaca faydaları var mıdır, lütfedip anlatır mısınız hocam?”Ebu’n-Nûr: “İster misin ağız, dudaksız olarak, açık veya büzülü olsun? Dışardan gelen her şey, toz, toprak içeri girsin? Sinek, böcek ne varsa, boğaza kaçsın? Tükrük, ağızdan salya gibi aksın? Sen bu kör tesadüfe (!) niçin şükretmiyorsun? O, insanı en güzel bir suret ve şekilde yaratıp meydana getirmiştir. Böylece yüze bir şekil vermiş. Ağıza bir kapak takmış. Tükrüğün dışarıya akmaması ve toz toprağın ciğere girmemesi için çeşitli engeller koymuştur. Sineklerin boğaza kaçmaması ve rahatlıkla nefes alıp vermek için gerekli tedbirleri almıştır. Bu kör tesadüfe (!) niçin şükretmiyorsun? Senin dudaklarına öyle kuvvetli bir dokunma hissi vermiş ki, onunla sıcak ve soğuğu, yakıcı yiyecekleri anlıyorsun. Kendin için faydalı olanı seçme sıfatına sahipsin. Ayrıca, dudak altında tükrük bezleri meydana getirmiş. Böylece kurumaları önlemiş, ıslaklığı muhafaza etmelerini sağlamıştır. Sonra öyle kaslar vermiş ki, insanoğlu bizzat kendi iradesiyle, dudaklarını hareket ettirebilir. Açar, kapatır, büzer, yumar. Havanın girmesine istediği zaman mani olur. Böylece İçerde hapsedilen hava vasıtasıyla gereken harfleri dudaklardan çıkartabilir.Eğer bu tesadüfler (!) olmasaydı, insanoğlu şüphesiz o güzel şekil ve suret yerine; çirkin, nefret edilen bir biçim ve vücut; tatlı ve güzel konuşma yerine kırık cümleler, tatsız konuşmalar, anlaşılmaz sözler, çirkin ifadeler kazanırdı. Ağzı açık kalır, salyaları akar, ağzına sinekler üşüşür, hasılı çok çirkin bir manzara arz ederdi Hayran!..” Hayran: “Hocam! Neden bu kadar tesadüften söz ediyorsunuz? Bu bana alay gibi geliyor.” Ebu’n-Nûr: “Hayır! Bu kelimeyi tekrarlamakla alay etmiş değilim. Böyle bir şey düşünmedim. Hayran. Fakat beraberce önümüzdeki engelleri aşıp zirveye tırmanmak arzusundayım.” Hayran: “Hangi engel ve zirveden bahsediyorsunuz, hocam?” Ebu’n-Nûr: “Şek ve şüphe engelleri Hayran! İçimize yerleşen bu engelleri aşmaktır gayem... Gerçekten Cenabı Hak bunları aşmamızı bizden istemektedir. “Zirve” sözüyle imanı kastediyorum. Cenabı Hak, bu zirveye ulaşmamızı istemiştir.” Hayran: “İman’ın zirvesi” derken neyi kastediyorsunuz, hocam? Çünkü siz inanmış insansınız. Öyle değil mi?”

Ebu’n-Nûr: “Oğlum Hayran! “İmanın zirvesi” hakkı tavsiye etmek, anlatmak, öğretmektir. Bak! Cenabı Hak Kur'an-ı Kerim’de buyuruyor?“Biz onun için iki göz, bir dil ve iki dudak varetmedik mi? Biz ona eğri ve doğru iki yolu da göstermedik mi? Ama o, zor geçiti aşmaya girişemedi. O zor geçitin ne olduğunu sen bilir misin? O geçit, bir köle azadetmek, yahut açlık gününde, yakınlığı olan bir öksüzü, yahut toprağa serilmiş bir yoksulu doyurmaktır. Sonra inanıp birbirlerine sabır tavsiye eden, merhametlilerden olmayı tavsiye edenlerden olmaktır.”347

İşte anlatmak istediğim “zirve” budur Hayran! Bu yüzden geceleri gözüme uyku girmiyor. Senin için Allah'a dua ve niyazda bulunuyorum oğlum Hayran'ım!..”348

Sabır Çağlayanı

Hayran sözlerine devamla diyor ki:“Hocam şeyh el-Mevzun, her zaman olduğu gibi, sabah namazım kıldıktan sonra bahçeye çıkmaya hazırlanıyordu. Yanına geldiğim günden beri ilk defa, kendisiyle beraber olmamı söyledi. Ve öğle yemeğini beraberimde getirmemi emretti. Bu ilk beraberlik bana büyük bir sevinç vermişti. Zira sabahtan akşama kadar bahçede vaktini nasıl geçirdiğini bizzat görmenin huzur ve gururu içindeydim.Camiin kayyum ve müezzini olan ihtiyar zat da öğle vakti köyden gelmişti. Yemek torbasını yanında taşımaktaydı. Öyle namazı için minareye çıkmadan kendisine dedim ki:“Hocamın yemeğini götürmek için hiç yorulma! Onu ben taşıyacağım. Duvarın oyuğuna bırakırım, hiç merak etme. Acil bir işin varsa köye dönersin, olmaz mı?”“Çok teşekkür ederim. Yalnız dikkat et! Her zamanki yere koy olmaz mı? Hatırlarsın, buraya ilk gelişinde de hocanın yemeğini sen götürmüştün, işte bu yemeği de oraya bırak.”İhtiyar müezzin ezanı okudu, öğle namazını kılıp Hartenk'e döndü. Ben de yemek torbasını alarak bahçenin yolunu tuttum. Ağaçların arasında hocayı aradım. Her tarafı aradım. Fakat bir türlü hocamı bulamadım. Seslendim. Yüksek sesle bağırdım. Yine cevap yoktu. Şeytan aklıma kötü şeyler getiriyordu. Acaba hocama ne olmuştu? Telaş ve korkuya kapıldım. Bahçeden çıkmıştım. Bir de ne göreyim! Hocam bahçeden uzakta oturmaktadır. Hemen yanına koştum ve kendisine: “Hocam seslendim, sizi aradım. Neden cevap vermediniz?”“Sesinizi işittim. Cevap da verdim. Fakat sesimi nasıl duyardın Hayran? Benim gibi bir ihtiyarın sesi, senin gibi genç bir delikanlınınki kadar gür çıkar mı?”Hocam namazını kıldı. Öğle yemeğini yedi ve sonra konuşmaya başladık. Kendisine dedim ki:“Hocam! Neden ağaçsız, susuz ve çıplak bir tarlada oturmayı tercih ettiniz? Şu envai çeşit çiçeklerle donatılmış bahçede niçin oturmadınız?”“Ben buraya kendi isteğimle gelmiş değilim. Köylülerden biri geldi. “Burasını nasıl verimli hale getirebiliriz?” diye sordu. Onunla istişare etmek için buraya kadar geldim, Hayran!”Hayran: “Hocamız ne zamandan beri tarım işleriyle meşguldürler acaba? Eskiden ziraatla uğraşırlar mıydı?” Ebu’n-Nûr: “Köylü benden bu hususta bilgi istemedi!.. Fakat benden bir mucize istedi.” Hayran: “Mucize mi? Ne demek istiyorsunuz hocam?” Ebu’n-Nûr: “Köylü şu geniş arazinin sahibidir. Gördüğünüz gibi burası kıraç ve çıplak bir yerdir. Araziyi yeşillendirmek ve sulamak istiyor.” Hayran: “Bundan kolay ne var hocam! Fidan getirip buralara diksin, sonra da sulasın. Mucizeye hacet yok.” Ebu’n-Nûr: “Doğrudur. Fakat ziraat için suyu nereden temin etsin. Çünkü su buraya uzak, hem de sulanacak topraktan çok aşağıdır.” Hayran: “Yapılacak şey budur, hocam. Kışın yağmur ve karlardan meydana gelen suları bir havuzda toplamak... Yaz gelince de araziyi bununla sulamak...” Ebu’n-Nûr: “Fakat havuzun suyu biter. Ben istiyorum ki, su bitmesin devamlı aksın.” Hayran: “Nasıl olur hocam?”Öyle bir plan yapmalı ki havuzdaki su bir motorla araziye akıtılsın. Sulama işi bittikten sonra da su tekrar dönsün! Ve ilelebet böyle devam etsin.”“İlelebet mi! Yani ne kadar hocam?”“”Hayatım boyunca... Bilmiyorum ama belki yüz sene yaşarım.”“Allah uzun ömürler versin hocam? Anlayamadığım bir şey var. Su araziye akıtılıp tekrar havuza alınırken beraberinde birtakım çamur ve çakıllar getirecektir. O zaman motor bozulmaz mı?”“Araziden havuza dönen suyu büyük bir süzgeçten geçirmek zor bir şey midir? Hayran!”“Güzel ama suyu söz konusu süzgece götürmek mümkün mü?”

347 Beled: 90/ 8-17.348 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 495-501.

“Aynı motorla başka kanaldan bunu temin etmek mümkün değil mi?”“Diyelim ki bunun için iki motor temin ettik. Fakat süzülmüş suyu havuza oradan da motora ne ile götüreceğiz.”“Aynı motor suyu bir defada kuvvetle'süzgece iletebilir. Böylece su süzgecin borularından geçerek tekrar motora döner.”“Fakat hocam, havuz ne kadar büyük olursa olsun biriken su bir gün elbet tükenecektir.”“Peki suyun tükenmemesi için başka bir yol yok mudur?” “Negibi hocam?!”“Başka bir su kaynağı ile havuzu besleme imkanı yok mudur?”“Peki suyu nereden getireceğiz?”“Havuzun yanına başka bir motor koyamaz mıyız? Yer yüzünde yetişen çeşitli meyve ve sebzeleri havuzun yakınında sıkmak suretiyle onlardan su çıkarmak mümkün değil midir?”“Peki ama bu motoru ne ile çalıştıralım ki meyve ve sebzelerin suyunu çıkarsın?”“Üçüncü bir motorla bunu yapabiliriz!”“Fakat bu üçüncü motoru çalıştırmak için gereken enerjiyi nereden temin edeceğiz?”“Bunları çalıştıracak kuvveti birinci motordan temin edemez miyiz?”“Çok güzel! Fakat bu ilk motorun gücü bunları çalıştırmaya kafi gelir mi?”“Fakat ilk motora, bir an için bile olsa durmadan çalışan, hareket eden bir güç ve kuvvet veremez miyiz?”“Evet, bu bir gün, bir ay, bir sene veya iki sene çalışacak bir motor için düşünülebilir. Fakat siz durmadan yüz sene çalışacak bir motor istiyorsunuz.”“Bu imkansız mıdır?”“Hayır! aklî yönden imkansız değildir, hocam! Fakat bu motorları, bilhassa ilk motoru mükemmel yapmak gerekir. Aynı zamanda bunu yapacak makine mühendisinin çok bilgili, çok zeki ve mesleğinin erbabı olması gerekir. Zira bütün motorların birbirine bağlı olması, ayrı ayrı vazife görürken aynı anda hareket etmesi, kullanılan madenlerin paslanmaması, çalışması müddetince demir aksamının aşınmaması ve benzeri bir çok şartların mevcut olması gerekir. Aksi takdirde acınan yerleri do1 duracak bir alet icat etmek lazımdır ki, atomları birleştirsin, aşman yerleri tekrar eski haline getirsin...“Oğlum Hayran! Madenlerdeki atomları yeniden birleştirip aşınan yerleri uygun bir şekilde tamir etmenin çaresi yok mudur?“Bilmiyorum, hocam! Makineyi yapan o büyük mühendise sorunuz!.”“Bu iş için büyük bir nıühendis'e ihtiyaç var mıdır? Hayran!”“Bahsettiğiniz planlar hesapsız, kitapsız, mühendissiz olur mu, hocam!”“Hocam kendini tutamadı gülmeye başladı. Benimle alay ediyormuşcasına katıla katıla güldü.”“Benimle alay mı ediyorsunuz, hocam!” dedim. Ebu’n-Nûr: “Hayır oğlum! Seninle hiçbir zaman alay etmiş değilim. Şimdi de etmiyorum. Ancak sana anlatmak istediğim bir kalb hikayesi var! İnsan kalbinin nasıl çalıştığını, bu çalışmanın hedef ve gayesini, hareketindeki ölçü ve kudreti, cidar, oda, kulakçık, kanal, pencere ve kapılarını, mağara, çukur, küçük nehir ve ırmaklarını; gol, kaynak ve pınardan akan suların temizlik ve pisliğini, gece gündüz, bir an olsun durmadan bütün ömür boyu çalışmasını, çok titiz ve sabırlılığını... Daha birçok yönlerini anlatmak istiyorum. Bu misali sana bunun için verdim.”Hayran: “Şu söylediklerinizin hepsi bu küçücük kalbde mi oluyor!” Ebu’n-Nûr: “Bunlar sadece bir kısmı... Zira onun daha sayısız hususiyetleri vardır. Evet! Cenabı Hak yumruk kadar kalbe hayat vermiş zamanı gelince ölmesini de takdir buyurmuştur.Hayat ise, gıda ve ısıdan ibarettir. İşte bu sebepten Allahü-teala vücudumuzun gıda ve ısısını temin eden kanı yaratmıştır. Fakat kan da bir takım gıdalara ihtiyaç duyar.Kan daima besin ve gıdaya muhtaçtır. İşte bu yüzden mide, ciğer ve bağırsaklar yaratılmıştır. Bunlar kana, istenilen gıdayı, daimî bir şekilde vermektedir. Bizim elde ettiğimiz ve yediğimiz besinlerin içinde “karbon” denilen bir madde vardır. Vücudumuzu onunla ısıtırız. Çünkü karbon oksijenle birleştiği zaman yanar. Bu yanma neticesinde vücudumuz ısınır. Vücut harareti aynı seviyede tutulur. Fakat burada çok önemli bir husus var:Karbon oksijenle birleştiği zaman zehirli bir madde teşekkül eder. Bu ise, vücudumuz için çok zararlıdır. Çünkü karbondioksit zehirli bir gazdır. İşte bu zehirli gazı dışarıya atmamız gerekir. Diğer zehirli maddeleri, hücrelerin ölümünden mütevellit biriken zehirli maddeleri dışarıya attığımız gibi, karbondioksidi de atmamız gerekir. Bu gazı vücut dışına atmak için ne yapmak gerekir?Allahü tealanın azamet ve kudreti o kadar büyük ve yücedir ki, her mahlûkunu eksiksiz tastamam yaratmıştır.İşte bu sebeple vücudumuzda, iki adet temizleme süzgeci ve yanma fırını vardır: Ciğerlerimiz... Vücudumuz, ciğerlerimiz aracılığıyla, besinlerdeki karbonu havadan aldığımız oksijenle birleştirerek yakar. Kan dolaşımıyla ciğerlerimize gelen zehirli gaz burada temizlenir. Zehirli bir gaz olan karbon dioksidi, ciğerlerimiz vasıtasıyla dışarı atarız. Şayet bu zehirli gazlar vücut dışına atılmasaydı, kanımız hareket etmeseydi, hep sakin kalsaydı, o zaman kirli kan ve ölü hücrelerdeki karbon dioksit vücudu zehirlerdi. Aldığımız gıdalar barsak, mide ve” böbrek yoluyla kana karışmasaydı, vücudumuz besinini alamaz, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya gelirdi.Şu halde vücuttaki kanın durmadan dolaşması ve turunu çabuk tamamlaması gerekir. Böylece kan hem gıda

depolarına uğrayarak kendisine lazım olan besini alır, hem de biriken zehirli maddeleri süzgeçlere verir. Süzme, yanma ve dışarı atma motorlarının çalışmasıyla kan, zararlı maddelerden temizlenir. Bu arada kendisi için çok lüzumlu olan oksijen yakıtını ciğerlerden alır. İşte bütün bunlar bir anda göz açıp yumuncaya kadar geçen zaman çerçevesinde olmaktadır.” Hayran: “Ya Rabbi! Kudret ve azametin ne büyük! Seni bütün noksanlıklardan tenzih ederim.Hocam! Kanın bu hızla akıp dolaşması ve bütün bunların bir anda olmasa nasıl izah edilir?” Ebu’n-Nûr: “Evet, ne sür'at değil mi?! Yanma olayı da çok sür'atli olmaktadır. Aynı şekilde zehirlenme de çok hızlı seyretmektedir. İstersen nefesini kes de bir dene bakalım, ne kadar sabredebileceksin... Bunun yanında temizleme ameliyesinin de çok çabuk olması gerekir. Ancak bu şekilde önlenebilir kandaki zehirlenme... Bunu basit bir deneyle izah edeyim:Şimdi sen, ağzını ve burnunu kapa, hiç nefes alma! Acaba ne kadar durabilirsin?Yoksa Hayran, ciğerlerinin bir su testisi kadar büyük olmasını mı istiyorsun? “Oksijen, bir müddet muhafaza edilsin. Kan, vücuttaki dolaşımını ancak bir saatte tamamlasın, zehirlenme olmasın!” Böyle mi demek istiyorsun?“Bunlar nasıl bir anda oluyor” şeklindeki sorunuza gelince...Her şeyden önce Cenabı Hak istediğini yapmaya kadirdir... İlmî tecrübelerin neticesine göre, kanın kalbden çıkarak vücudu dolaşıp tekrar çıktığı yere gelmesi yaklaşık olarak yirmi saniye gibi kısa zaman çerçevesinde olmaktadır. Yani normal bir insan nabzının yirmi beş kere atışı kadar bir müddet içinde cereyan etmektedir. Yahut La İlahe İllallah kelimesini on defa tekrar edinceye kadar... Bir damla kanın kalbden çıkıp devrini tamamlayarak yeniden kalbe dönüşü arasında geçen müddet kadar bir zaman almaktadır.” Hayran: “Yaratıcı ve büyük kudret sahibi Allah'tan başka bir ilah yoktur. Onun her şeye kadir olduğuna inanıyorum, hocam.” Ebu’n-Nûr: “İzah ettiğim bu hususlar, normal bir insan kalbinin durumuyla ilgilidir. Yani normal bir kalbin tablosudur. Eğer uzun bir nefes alır, ciğerlerini o bol oksijenle doldurursan, göreceksin ki, kalbin atışı yavaşlayacaktır. Ama bunun tam tersine, hızlıca konuştuğun veya nefesini kestiğin zaman kalbinin hızla çarptığını görürsün.”Hayran: “Allah'ım! Senin hikmet ve kudretin ne büyük!” Ebu’n-Nûr: “İşte bu yüzden kanın vücutta çok çabuk dolaşması gerekmektedir. Fakat bu hızı meydana getirecek bir motora ihtiyaç vardır. İşte bu motor da kalb'tir. Kalbi, kanı vücuda pompalayan ve dolaşıp gelen kanı temizledikten sonra tekrar vücuda aktaran bir tulumba olarak mütalaa edecek olursak mesele çok basit gibi görünürFakat mekanizma görüldüğünden çok daha girift ve karışıktır.Kalbde iki adet tulumbanın bulunması gerekmektedir. Birisi kalpteki kanı vücuda gönderecek, ikincisi de kalpten ciğerlere pompalayacaktır. Çünkü kirlendikten sonra kalbe gelen kanın ciğerlere gönderilip orada tertemiz, arınmış duruma gelmesi, sonra muhtaç olduğu yakıt ve besini alarak tekrar kalbe dönmesi gerekir. Fakat bir tulumba bu iki işi birden göremez. Bu yüzden iki tulumbaya ihtiyaç vardır.Cenabı Hak kalbi ikiye bölmüş, içindekilerin karışmaması için de her iki bölümü birbirinden tamamıyla ayırmıştır. Birisinde kirli, diğerinde temiz kan bulunur.Daha açık bir ifade ile bunu şöyle izah edebiliriz: Kalp yukarıdan aşağıya doğru diklemesine kesilecek olursa dört boşluk görülür. Bunlardan ikisi yukarıda, diğer ikisi de aşağıdadır. Bu boşluklardan üsttekinin gözlerine “kulakçıklar” (sağ kulakçık, sol kulakçık), alttakilere de “karıncıklar” (sağ karıncık, sol karıncık) denir. Sağ kulakçıkla sağ karıncık, sol kulakçıkla sol karıncık arasında birer delik vardır, bu delikler birer kapakçıkla açılır, kapanır. Kalbden çıkan damarların kalble birleştikleri deliklerde de kapakçıklar vardır. Kalb çalışırken, karıncıklar önce kasılır, içindeki kanı vücuda atarlar. Bu sırada kulakçıklar açık durumda oldukları için, vücuttan gelen kan bunların içine dolar. Kulakçıklar kasılınca karıncıklar açılmış durumdadır, aradaki kapakçıklar da açılır, kan kulakçıklardan karıncıklara geçer. İleride bu hususları derinlemesine ele alacağım. Fakat hemen şunu da belirteyim ki, kanın kalbden vücuda aktarılmasında damarların büyük rolü vardır. Atar damarlar daima ka-rıncıklara açılır, hiç bir zaman kulakçıklara açılmazlar. Toplar damarlar da daima kulakçıklara açılır. Burada büyük atar damar aort'un vazifesi çok büyük ve önemlidir. Şayet her iki tulumbanın da bir odası olsaydı tulumba bozulurdu. Yahut kanın dolaşımı dururdu.” Hayran: “Anlamadım hocam?” Ebu’n-Nûr: “Oğlum Hayran! İnsan kalbi bir dakikada yir-toi santimetre küp kan pompalamaktadır. Yani çok hızlı bir tempo ile çalışmaktadır. Şimdi beni dinle:Kalb, yumruk büyüklüğünde, çizgili özel bir dokudan yapılmış koni biçiminde, dört gözlü bir kesedir. Göğüs boşluğundaki iki akciğer araşma yerleşmiş durumdadır. Kalbin alt ucu sola doğru kaymış ve diyaframın üzerine oturmuştur. Koninin üst kısmı, kalbe giren büyük damarlarla yukarı asılmıştır. Elini sol göğsün altına koyduğunda yüreğin atışını rahatlıkla duyabilirsin.Yüreğin dışı iki katlı bir zarla sarılmıştır. Bu zara perikard denir. Dokusu sümükselzar halindedir. Plazmaya benzeyen bir sıvı salgılar. Yüreği saran Perikard’ın altında yürekkası miyokard bulunur. Kendisine has özelliği bulunan çizgili bir kastır. Yüreğin içi tek sıralı epitelden yapılmıştır. Buna “endokard” adı verilir.

Şimdi sana yüreğin anatomisini anlatmak istiyorum, Hayran! Kalb niçin çeşitli bölümlerden meydana gelmiştir?Yüreğin içi İki bölüme ayrılır. Her bir bölüm de iki kısma ayrılır. Böylece kalb dört bölüme ayrılmış olur. Üstteki gözlerden sağ taraftakine sağ kulakçık, soldakine de sol kulakçık denir.Alttaki iki gözden, sağdakine sağ karıncık, soldakine de sol karıncık adı verilir. Sağ kulakçığın çemberi incedir. Özel bir yapısı vardır. Yürek kasından yapılmıştır. Bu kulakçığa üstten, üst ana toplardamar; alttan, alt ana toplardamar girer. Sağ ve sol kulakçıkları birbirinden ayıran perde üzerinde çukurca bir nokta vardır. Bu nokta, çocuk ana karnında iken, delik halindedir Hayran! İşte bu deliğin çocuk doğmadan kapanması lazımdır. Ve kapanır. Fakat bazılarında çocuk doğmadan kapanmaz, açık kalır. O zaman sağ kulakçıktaki kirli kanla sol kulakçıktaki temiz kan karışır. Bu yüzden bu gibi insanların rengi mavimtrak görülür. Bu hastalığa tıp ilminde mavi hastalık denilir. Bu delik ancak şimdi, ameliyatla kapatılabilmektedir.Sol kulakçığın çeperi, sağdakinden biraz daha kalındır. Buraya akciğerlerden gelen dört ciğer toplardamarı bağlıdır. Sağ karıncık, kaim yürek kasından yapılmış olup sol karıncıktan bir perde ile tam olarak ayrılmış durumdadır.Sağ karıncıkla sol karıncık bir delikle birbirine bağlanmıştır. Bu delikle üç parçalı bir kapak vardır. Buna üçlü kapakçık (triküspit) denir. Sağlam tellerle karıncığın içindeki kabartılara bağlanmış olan bu kapakçık, yukarıya doğru kapanır, aşağıya doğru açılır.Sol karıncığın çeperi ise sağ karıncıktan daha kalın ve daha kuvvetlidir. Buradan aort çıkar. Aort, kalbden çıktıktan sonra bir yay gibi sola bükülür. Ve soldan aşağı doğru iner. Aort yayı denilen kısımdan, kafaya giden atardamarlar çıkar. Sol karıncıkla sol kulakçık arasında bir delik vardır. Bu delik iki parçalı bir kapakla örtülüp açılır. Bu kapağa ikili kapakçık denir...Böylesine girift bir şekilde yapılmış olan insan yüreğinin bölümleri bu kadarla bitti mi sanıyorsun? Hayır! Daha bitmedi, Hayran!Kalbden çıkan büyük atardamarların başlangıç kısımlarında -yarım ay şeklinde üç parçadan yapılmış- sigma kapakçıkları vardır. Aort'un çıkış yerinde, sigma kapakçıkları üstündeki kısımdan ayrılan iki küçük atardamar vardır. Bu damarların vazifesi nedir, biliyor musun?” Hayran: “Hayır, hocam! Herhalde kalbdeki kanı dışarıya pompalamaktır.” Ebu’n-Nûr: “Hayır, hayır! Kalbi besleyen bu damarlardır. Bunlardan biri yüreğin yan tarafını, diğeri de arka tarafını bes-lemektedir. Bunlara “yüreği besleyen koronerler” denir.Şayet kalbi besleyen bu koronerler bir pıhtılaşma halinde tıkanırsa, kalb beslenmekten mahrum kalır. O zaman insanda şiddetli göğüs ağrıları başlar. Buna tıp ilminde göğüs anjini denir. Şimdi de kalbin çalışmasına geçelim:Kalb sıkışma (sistel) ve gevşeme (diyastol) şeklinde bir tulumba gibi çalışır. Yürekte iki tulumba vardır.Önce kulakçıklar sıkışır. Kanı karıncıklara geçirirler. Buna birinci sistol denir. 1/10 saniye sürer. Kan tamamen geçtikten sonra karıncıklar sıkışır. Sağ karıncıktaki kan akciğer atardamarına, sol karıncıktaki ise aort'a geçer. Buna da ikinci sistol denir ve 3/10 saniye sürer.Bu iki sistolden sonra yürek gevşer. Buna diyastol denir. 4/10 saniye sürer. Bu sırada yürek dinlenir. İşte yüreğin hiç yorulmadan çalışmasının sebebi budur. Bu dinlenme ona kafi gelmektedir. Diyastol sırasında kulakçıklara kan dolar.Büyük ve küçük olmak üzere iki türlü kan dolaşımı vardır. Şimdi bunları sırasıyla görelim:Küçük dolaşım: Bu kirli kanın dolaşımıdır. Vücudun çeşitli bölgelerinden gelen kan siyahlaşmış, oksijenini kaybetmiş, buna karşılık içindeki zararlı maddeleri çoğaltmış kirli kandır. Bu kanın tekrar vücuda dönebilmesi için temizlenmesi gerekir. Kirli kanın ana toplardamarlarla kalbin sağ kulakçığına gelir, sağ karıncığa geçer, oradan da akciğer atardamarıyla temizlenmek üzere akciğere gider. Akciğere gelen kirli kan incecik kılcal damarlara yayılarak ciğerde bol oksijenli temiz hava ile temas eder. Böylece kanın içindeki karbon dioksit vs. gibi kirli maddeler dışarıya atılır, solunum vasıtasıyla vücuttan çıkarılır. İşte bu, kanın küçük dolaşımıdır. Altı saniye sürer.Büyük dolaşım: Bu ise temiz kanın dolaşımıdır. Akciğerde oksijen alarak temizlenen kan, akciğer toplardamarıyla kalbin sol kulakçık boşluğuna gelir, oradan da hemen altındaki sol karıncığa geçer. Sol karıncıktan büyük atardamar (aort) yardımıyla bütün vücuda yayılır. Böylece temiz kan bütün vücuda yayılarak organları besler. İşte kanın bu hareketine “büyük dolaşım” denir. Otuz saniye sürer. Hemen şunu da beyan edelim ki, atardamarlar daima karıncıklara açılır, hiçbir zaman kulakçıklara açılmazlar. Toplardamarlar da daima kulakçıklara açılır.Burada yeri gelmişken lenf dolaşımından da bir nebze söz etmeyi uygun buluyorum. İnsan ve gelişmiş canlıların vücutlarında kan dolaşımından başka bir dolaşım daha vardır. Buna “lenf (akkan) dolaşımı” denir. Kan kılcallara gelince basıncın etkisiyle plazmanın bir kısmı damarın dışına sızar. Akyuvarlarda damarların içinden geçip dışarı çıkarlar. Böylece dokuların hücreleri arasındaki boşluklarında plazma ve akyuvarlardan meydana gelen beyaz bir kan toplanır. Bu lenftir. İnsan vücudunun 1/4 ünü lenf meydana getirir. Vücudumuza giren mikroplarla savaşan bu akyuvarlardır.Lenf dokuların boşluklarında birikip kalmaz, arkadan yeni gelen lenflerin itmesiyle hücreler arasındaki lenf kılcallarında ilerlemeye başlar. Bu kılcallar kendi aralarında toplanarak lenf toplardamarlarına akarlar. Bunların yapısı kan toplardamarlarındaki gibidir. Kapakçıklar dışa doğru şişkinlik gösterdiğinin boğum boğumdur.

Bu sistemin iki ana damarı vardır. Biri vücudun üst yarısından gelen damarları toplayan büyük lenf damarlardır, sağ köprücük altı toplardamarına açılır. İkincisi ise karm boşluğunda özel bir sarnıçtan çıkan ana damardır. Diyaframı delip omurganın yanı sıra yükselir, sol köprüçükaltı toplardamarına açılır.Yeri gelmişken birazda kalbin fizyolojisinden bahsedelim. Her ne kadar daha önce değindiysem de burada derinlemesine incelemeyi yararlı buluyorum.Kalp bütün organlar gibi yani kastan yapılmış organlar gibi kendiliğinden sıkışıp gevşer, tıpkı emme basma bir tulumba gibi... Bu 0,85 saniyede bir olur. Böylece kalp dakikada yetmiş defa atar. Kalbin atışı yaşa göre değişir. Mesela yeni doğan bir çocuğun kalbi dakikada 140, ilk yaşında 130, üç yaşında 100, beş on yaşlarında 90 kere atar. On yaşla elli yaş arasında ise 70 olarak kalır. Genel olarak kadınların, ufak tefek yapıda olanların kalpleri daha çok atar.Atardamarlarda kanı ilerleten kuvvetin bir kısmı karıncıkların kasılmasıyla, bir kısmı da atardamarların esnekliğinden itme kuvvetiyle sağlanır. Karıncıkların kasılmasıyla atardamarlara 60 gram kadar kan gelir. Bu kanın aort atardamarı ağzındaki basıncı 15 cm.lik bir civa sütununa, akciğer atardamarı ağzındaki basıncı da 15 cm.lik bir civa sütununa eşittir.Kalbin bastığı kan toplamı 20.000 kilometreyi bulan damarlarda dolaşır. Ağırlığı 250 gram kadar olan kalbin çalışması şimdiye kadar icat edilen bütün makinelerden daha ilgi çekicidir. Kalbimiz dakikada 70, saatte 4200, günde 100.800, yılda 36.792.000 elli yılda ise 1.839.600.000 kere atar. On iki saatte 65 tonluk bir vagonu yerden 30 cm. yukarı kaldıracak kadar enerji meydana getirir. Kalbimiz hiç durmadan vücudumuzdaki 5-6 kilo kanı dolaşım sistemine pompalar. Yirmi dört saatlik bir dinlenme sonunda 20.000 kalp vuruşu tasarruf edilir. Bu enerji, hastalık anında işe yarar. Kanın kalpten çıkıp bütün vücudu dolaştıktan sonra tekrar kalbe gelmesi bir dakika sürer.Evet! Kalp, gece gündüz, bir ömür boyu, yetmiş, seksen yüz sene durmadan, istirahat etmeden çalışır. Ne kadar cefakar değil mi? Halbuki sen onu, sıkar, sızlatır, sevginle yakar, gözyaşlarınla ağlatır, üzüntülerinle mahzun edersin. Böyleyken senden hiç bir şikayette bulunmaz. O nasıl yaratıldıysa o şekilde görevine devam eder. Bu çalışkan kalbin de bir gün gelip ömrü sona erecektir. Mukadder olan ömrü bitecektir. O zaman çalışmaz olur artık. Suyu çekilmiş değirmene döner. Ebedi istirahatına çekilir.“Allah kimin gönlünü İslam'a açmışsa o, Rabbi katından bir nur üzere olmaz mı? Kalbleri Allah'ı anmak hususunda katılaşmış olanlara yazıklar olsun, işte apaçık sapıklıktadırlar.”349

Kalbine Allah sevgisini yerleştirenlere ne mutlu Hayran! Ne bahtiyar kişilerdir onlar!..350

Gülen Ve Ağlayan Kaya

Ebu’n-Nûr: “Bu hayat nedir, Hayran? Nasıl meydana gelmiştir? Bak, dinle Hayran! Akılları hoplatan bu hayatı Allahü-teala kupkuru, ölü bir kayadan meydana getirmiştir. Düşünebiliyor musun? Kaskatı, cansız, sert bir kayadan... Neticede bu ölü kaya, hisseden, anlayan, sinirlenen, gülen, şükreden, şikayet eden, gülüp ağlayan hayat dolu bir varlık haline geldi.. Hayatın toprak ve sudan fışkırmasında tesadüfün payı nedir, Hayran? Bak Rabbimiz Kur'an-ı Kerim'inde ne buyuruyor:“İnkar edenler, gökler ve yer yapışıkken onları ayırdığımızı ve bütün canlıları sudan meydana getirdiğimizi bilmezler mi? İnanmıyorlar mı?”351

“Allah bütün canlıları sudan yaratmıştır. Kimi karnı üzerinde yürür, kimi iki ayakla, kimi dört ayakla yürür. Allah dileğini yaratır, Allah şüphesiz her şeye kadirdir.”352

“Sizi topraktan yaratması O'nun varlığının belgelerindendir. Sonra hemen birer insan olup yeryüzüne yayılırsınız.”353

“O, sizi çamurdan yaratan, sonra size bir ecel tayin edendir. Belirli bir ecel O'nun kalındandır, sonra bir de şüphe edersiniz.”354

“Ey insanlar! Bir misal verilmektedir, şimdi onu dinleyin: Sizlerin Allah'ı bırakıp taptıklarınız bir araya gelseler, bir sinek bile yaratamayacaklardır. Sinek onlardan bir şey kapsa, onu kurtaramazlar, davalı da, davacı da ne kadar güçsüz.”355

349 Zümer: 39/ 22.350 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 502-514.351 Enbiya: 21/ 30.352 Sebe: 34/ 45.353 Rum: 30/ 20.354 En’am: 6/ 2.355 Hac: 22/ 73.

“Ey Muhammed! Allah'a eş koşanlara sor: kendilerini yaratmak mı daha zordur, yoksa bizim yarattığımız gökleri yaratmak mı? Aslında biz kendilerini özlü çamurdan yaratmışızdır.”356

Ayetlerde Cenabı Hakkın beyan buyurduğu gibi hayat, yapışkan bir çamurdan meydana gelmiştir. Çağımızın modern ilmi de doğrulamaktadır bunu...O halde hayat nedir? Kur'an ve modern ilmin ittifakla varmış oldukları neticeye göre hayat, sudan ve çamurdan meydana gelmiştir. Hal böyle olunca, bilginler bu hayatın sır ve gizlilikleri üzerinde neden hayret ve dehşet içinde donakalmışlardır? Hayatın bilinmeyen yönlerinin hikmeti nedir? İnsanoğlu buna neden cevap veremiyor?Evet! insanoğlu hayatın bir çok yönlerinde bilgi sahibi olmuştur. Hayatın temel unsurlarının nelerden teşekkül ettiğini, tabiî hallerini, nizam ve kanunlarını ve daha bir çok yönlerini anlamış durumdadır. Bütün canlıların küçücük hücrelerden, hücrelerin de ilk nutfeden yani protoplazmadan, protoplazmanın da karbon, oksijen, hidrojen ve nitrojen gibi elementlerden meydana geldiğini tespit etmiştir. Bilginler herhangi bir şeyden hayat meydana getirmek için çok çaba sarfettiler, çeşitli deneyler yaptılar, laboratuarlarda, tecrübe üstüne tecrübe yaptılar, fakat bir türlü beceremediler. Her defasında mağlup oldular.. Böylece Kur'an-ı Kerim'de beyan buyurulan hükme boyun eğerek Allah'ın azamet ve kudreti önünde secdeye kapandılar. Ve O'nu, bütün noksan sıfatlardan münezzeh kıldılar. Böylece insanoğlunun bir sinek bile yaratamayacağını anladılar.Oğlum Hayran! Alman bilgini Ludıvig Buchner (1824-1889)’ın şu sözünü her halde hatırlarsın:“Kandaki akyuvarlar çok basit olmasına rağmen, bizzat kendisinin terkibi ve yapısı, cansız bir maddeden meydana gelmesine manidir. Yani akyuvarların doğrudan doğruya cansız bir maddeden teşekkülü imkansızdır.Hatta ilim nazarında akyuvarların cansız bir maddeden doğması, akıl yönünden büyük canlıların doğrudan doğruya cansız maddeden çıkmasından daha uzak bir mucize değildir.” Ebu’n-Nûr: “Thomas Aauinas’ın sözünü hatırlamaz mısın Hayran:“Bugüne kadar hiç bir bilgin bir sineğin hakikatini öğrenebilmiş değildir.” Hayran: “Nasıl hatırlamam hocam!” Ebu’n-Nûr: “Herhalde İngiliz bilgin ve filozofu Roger Bacon (1214 - 1294)'ın meşhur sözünü de unutmamışsındır, Hayran:“Yeryüzündeki biyoloji bilginlerinin hiç biri bugüne kadar bir sineği bütün yönleriyle öğrenebilmiş değildir.”Hayran: “Nasıl unuturum hocam!”Ebu’n-Nûr: Peki Hayran! Bir de Kur'an-ı Kerim'in biz insanlara hitap eden ayeti celilelerine kulak ver:“Ey insanlar! Bir misal verilmektedir, şimdi onu dinleyin: Sizlerin Allah'ı bırakıp taptıklarınız bir araya gelseler, bir sinek bile yaratamayacaklardır. Sinek onlardan bir şey kapsa, onu kurtaramazlar davalı da, davacı da ne kadar güçsüz.”357

Halbuki Kur'an-ı Kerim'in beyanı, biraz önce görüş ve düşüncelerini açıkladığım bilginlerden asırlar öncedir.Hayran: Bilginler bu fikirleri Kur'an-ı Kerim'den iktibas etmiş olmasınlar, hocam?Ebu’n-Nûr: Aklı selim sahibi kişilerin görüşleri daima bir noktada birleşir Hayran! İlim ne kadar ilerlerse, birleşme ve anlaşma da o kadar yakın ve kolay olur. İşte bu yüzdendir ki, düştükleri madde bataklığından bir çok bilgin ancak on dokuzuncu asrın sonlarında çıkabilmiştir. Çünkü sağduyu sahipleri ancak o zaman birleşebilmişlerdir. Hatta hakka dönenler de olmuştur. Bütün bilginler, çeşitli branş ve ihtisaslarına rağmen, şu hakikat üzerinde ittifak etmişlerdir:“Şu müşahede ettiğimiz tabiatın kanunları, nizam ve intizamı, ahenk ve insicamı, şu gerçeği dile getirmektedir:Bu hayatın gelişmesi, yükselmesi, evrim geçirmesi, tek irade ve tek kudretin eseridir.Aklı selim sahibi bir insan, bu hayatın kör bir tesadüf eseri olarak meydana gelmesini asla kabul edemez. Böyle bir şey düşünülemez. Bu akıl ve mantığa aykırıdır.”İngiliz bilgini Lord Kalliphon, bütün insanlara hitaben iman mefhumunu izah ediyor. İnsanların tek varlık olan Allah'a iman ettiklerini ilan ediyor. Diğer yönden de bu hayatın kör bir tesadüfün eseri olduğunu ileri sürenlerle alay ediyor. Bundan başka büyük bilginlerin. Kainatta müşahede ettiğimiz nizam, kanun, tertip ve tanzimdeki hikmet ve delilleri görmemeleri gerçekten hayret edilecek bir durumdur diyerek sözlerine şöyle devam ediyor:“Aklı selim sahibi bir insan, bu hayatın yaratıcısız, gizli bir kuvvet ve kudret olmadan başlamasını imkansız görür. Birçok bilginlerin, hatta felsefe üzerinde araştırma yapan bazı filozofların, birçok delilleri, Allah'ın varlığını, birliğini, kudret ve hikmetini gösteren işaretleri görememiş olmaları gerçekten beni hayrete düşürüyor. Bu kainatın nizam ve düzeni hususunda bazı felsefeciler aşırı gitmişlerdir. Halbuki etrafımızı saran kainatta o kadar kesin ve kuvvetli deliller var ki, bunların hepsi müstakil hür bir varlığın iradesini açıklamaktadır.Bütün canlı varlıklar kendilerini yoktan vareden yüce bir yaratıcının varlığını haykırmaktadır. Bunu idrak edemeyen bilginler, ne kadar gafildirler!.”Lord Kallipton'dan sonra hayat sahnesine çıkan büyük bilgin Einstein şöyle diyor:“Herşeyden önce insanda din şuurunun bulunması, zatının mahiyeti bilinmeyen, fakat her yerde hikmetinin en üstün işaretleri ve cemalinin en parlak ışıklan tecelli eden yüce bir varlımın mevcudiyetini gösterir... Şahsen ben, varlık aleminde bulunan sağlam kanunların bir hikmet üzerine oturduğunu idrak edemiyecek bir bilgin tasavvur edemiyorum. İmansız ilim topallayarak, ilimsiz iman da körler gibi el yordamıyla yürür. “ek kelimeyle “Dinsiz

356 Saffat: 37/ 11.357 Hac: 22/ 73.

ilim topal, ilimsiz din kördür.”Bizlere, “Allah'ın kulları içinde kendisinden en çok korkanlar alimlerdir.” buyuran Kur'an'la, bilginlerin bu sözleri arasındaki uygunluk kadar güzel bir şey olabilir mi Hayran!” Hayran: “Hocam, gerçekten “Allah'ın kulları içinde kendilinden en çok korkanlar alimlerdir.” Ebu’n-Nûr: “Ya şu insan denen varlığa ne dersin Hayran! Allahüteala Kur'an-ı Kerim'inde onu en güzel bir biçimde yarattığını söylüyor. İnsan denen varlığın yaratılışında, meydana gelişinde, şerefli bir yaratık oluşunda, olgunluk çağına erip gelişmesinde tesadüfün payı nedir Hayran!”“Biz insanı en güzel bir biçimde yarattık”358

“Ey İnsanoğlu! Seni yaratıp sonra şekil veren, düzenleyen, mütenasip kılan, istediği şekilde seni terkip eden, çok cömert olan Rabbine karşı seni aldatan nedir?”359

“Yarattığı her şeyi güzel yaratan, insanı başlangıçta çamurdan yaratan, sonra onun soyunu, bayağı bir suyun özünden yapan, sonra onu şekillendirip ruhundan ona üfleyen Allah'tır. Size kulaklar, gözler, kalbler verilmiştir. Öyleyken pek az şükrediyor sunuz.”360

“Seni topraktan, sonra nutfeden yaratan, sonunda da seni insan kılığına koyanı mı inkar ediyorsun,.”361

“O, sizi çamurdan yaratan, sonra size bir ecel tayin edendir. Belirli bir ecel O'nun katındandır, sonra bir de şüphe eder siniz.”362

“Biz onları yapışkan bir çamurdan yarattık.”363

“İnsanoğlu, bahse değer bir şey olana kadar, şüphesiz, uzun bir zaman geçmiştir. Biz inşam katışık bir nutfeden yaratmışızdır, onu deneriz, bu yüzden onun işitmesini ve görmesini sağlamışızdır.”364

“Ey Muhammed! Yaratan, insanı pıhtılaşmış kandan yaratan Rabbinin adıyla oku! Oku! Kalemle öğreten, insana bilmediğini bildiren Rabbin, en büyük kerem sahibidir. Ama, insanoğlu kendini müstağni sayarak azgınlık eder...” 365

“...Ve Ademe her şeyin ismini öğretti, sonra onları meleklere gösterdi, “eğer sözünüzde samimi iseniz bunların isimlerini bana söyleyin” dedir”366

“Rabbin meleklere: Ben balçıktan, işlenebilen kara topraktan bir insan yaratacağım. Onu yapıp ruhumdan üflediğimde ona secdeye kapanın” demişti.”367

Bunlar, Allahütealanın insan denen varlığın yaratılışı hususunda Kur'an-ı Kerim'inde beyan buyurduğu açıklamalardan bazılarıdır... Evet henüz yeryüzünde yok iken, henüz bahse değer bir şey değilken yüce Allah insanı topraktan, sudan yaratıyor. Sonra da ömrünü tayin ediyor. Arzın en alt tabakalarında izi bile bulunmayan insan, toprak, su ve ilk nutfe gibi tekamül safhalarından geçerek oluşmuştur diyen modern ilimle Kur'an-ı Kerim'in bu açıklamaları aynı noktada birleşmektedir. Söyle Hayran, burada tesadüfün payı nedir?Şekli biçimi, yaratılışı, ruh dünyası ve beden yapısıyla akıllara durgunluk veren insanın hayatı toprak, su ve nutfe ile başlıyor, tıpkı diğer, bütün canlılar gibi, sonra bu toprak ve sudan yaratılan insan bir filozof oluyor. “Her şeyin ismini” bilmeye başlıyor. Aklı gelişiyor kainatta bulunan varlıkları, nizamı, gerçekleri, iyileri, güzellikleri velhasıl her şeyi anlayıp idrak ediyor. Üstelik bunlardan sanat, edebiyat, şiir, makam, hikmet, felsefe ve tasavvuf gibi çeşitli figürler çıkarıyor.Kainatın meçhul kapılarını aralıyor. Fakat kendisinde Allah'tan bir nefha olduğunu bilmiyor, gaflet içinde yüzüyor. Böyle bir insanın yaratılıp meydana gelişi kör tesadüf eseri olabilir mi, Hayran!Nedir bu insan? Sana hangi taraflarını anlatayım? Annesinin karnında iken, o üç katlı karanlık içinde nasıl meydana geldiğini mi? Bir zerre iken, nutfe, et ve kemik haline gelip kendine nasıl ruh verildiğini mi? Bütün merhaleleri aşarak insan haline gelişini mi? Yoksa annesinin rahminde iken nasıl bir gıda ile beslendiğini mi? Evet, söyle hangisini anlatayım?Şu insan denen varlığın sana hangi yönlerini anlatayım Hayran?! O kadar komple bir varlık ki, akılları durduruyor. O üç karanlığın içinde nasıl meydana geliyor? Annesinin karnında nutfeden, kan pıhtısına, oradan bir çiğnemlik et haline daha sonra da insan biçimine nasıl giriyor? Yaratılıştan yaratılışa nasıl geçiyor? Ana rahminde bu akılları hoplatan yolla nasıl gıda-lanıyor?. Nasıl teneffüs ediyor?. Nasıl süt emiyor?.. Nasıl yiyor?.. Lokmayı nasıl çiğniyor? Nasıl yutuyor? Nasıl hazmediyor? Gıdasını nasıl alıyor? Vücudunu nasıl ısıtıyor? Vücudundaki kan nasıl temizleniyor? Sana daha ne anlatayım Hayran! Vücuttaki kirli kanı temizleyerek tekrar vücuda pompalayan, hiç durmadan ömür boyu çalışan kalpten mi?

358 Tin: 95/ 1.359 İnfitar: 82/ 6-7.360 Secde: 32/ 7-9.361 Kehf: 18/37.362 En’am: 6/ 2.363 Saffat: 37/ 11.364 İnsan: 76/1- 2.365 Alak: 96/ 1-6.366 Bakara: 2/ 31.367 Hicr: 15/ 28-30.

Yoksa kara ciğere gelen besinlerin nasıl süzülüp vücuda yararlı hale geldiğini mi? Bunların hangisini anlatayım Hayran?Evet! karaciğer nedir?.. Nasıldır onun guddeleri?.. Nedir o büyük depo? Nedir o şekerler? Neden onları depo ediyor? Öyle bir ölçü kullanıyor ki, ne fazla, ne de noksan yapıyor. Vücutta ona göre kendisine lazım olan şekeri (glicose) alıyor.Şayet kanda binde bir oranında şeker fazlalığı olsa hemen şeker vermeyi kesiyor, durduruyor. Noksan olsa, lazım gelen miktarı hemen gönderiyor. Bir muvazene nasıl temin ediliyor vücutta, Hayran?Nedir şu hormonlar? Ne gibi faydaları var? Görevleri nedir? Nedir bunların çıkardığı kimyevi maddeler? Bu sıvı maddeler kaslara, sinirlere, kemiklere, beyine, kalbe, damarlara, ve tenasül organına niçin gönderilmiyor? İnsan vücudu bunlarla büyüyor, şişmanlıyor ve zayıflıyor. Zihni çalışmaya, kalbi işlemeye kandaki basıncı yükseltip indirmeye, sinirleri rahatlatmaya, vücuttaki tuz ve şeker miktarını ayarlamaya, fazlalıkları yakmaya, kemiklerdeki kireç miktarını korumaya, cinsel hücreleri beslemeye yarayan bu hormonlar da nedir Hayran?!Vücutta gruplar meydana getiren milyonlarca hormon nedir? İnsan vücudunu meydana getiren hücreler nasıl şeydir? Halbuki hücrelerin geçirdiği merhaleler neticesinde insan, insan hüviyetini kazanıyor. Ne müthiş şey değil mi, Hayran!Nedir eşsiz düzen içinde hareket eden sinirler? Vücuttaki her organ tam bir ahenk içinde yekdiğerinin yardımına koşmakta ve başkalarının isteklerini cevaplandırmaktadır. Hücrelerin kandaki muvazeneyi sağlaması, ölü hücreleri tamir etmesi, yaraları, tedavi altına olması, kırık kemikleri onarması, zayıf organları yeniden kuvvetlendirmesi, akan kanı durdurması, vücuttaki düşmanları ortadan kaldırması ve bu yolda lazım olan zehiri, silahı, ilacı kullanarak vücudu iç ve dış düşmanlara karşı savunması... Evet bütün bunlar ne ile izah edilir, Hayran?Bu eşsiz düzen hala akıllara durgunluk vermektedir. Hayran. İnsanı hayrete düşüren o kadar hadise var ki, hangisinden başlayacağımı bilemiyorum... Bir meçhuller, ummanı alabildiğine uzar gider...Hayran, biz nasıl düşünüyoruz? Nasıl idrak ediyoruz? Bir şeyi nasıl hatırımızda tutuyoruz? Zamanı gelince onu nasıl hatırlıyoruz? O milyonları aşan bilgiye nasıl saklıyoruz? Nereye depo ediyoruz onu? Yeri gelince nasıl buluyoruz? Bir şeyi çabucak nasıl hatırlıyoruz? Nasıl hüküm veriyoruz? Neticeye nasıl ulaşıyoruz.İnsan vücudunu bir ağ gibi ören şu sinir şebekesine bir bak, Hayran! Bir yumak gibi nasıl sarıyorlar vücudu! Hatta hücreler bile onların direktifiyle hareket ediyor. İrademizin dışında bir şey bu... Biz istesek de istemesek de böyle oluyor. Farkında bile olmuyoruz. O durmadan, yılmadan vazifesini yapıyor, tıpkı akıl sahibi bir varlık gibi hareket ediyor. Hemen belirtelim ki, sinirlerin insan vücudunda oynadıkları rol pek büyüktür. Çünkü insan vücudundaki bütün organları çalıştıran mekanizma, sinir sistemidir. Sinir sistemi organizmadaki bütün sistemlerin görevlerini düzenler. Canlıların hayatında büyük bir rol oynayan bu sistem başlıca iki bölüme ayrılır.1- Beyin - Omurilik sistemi.2- Sempatik sistemi.Şimdi bunları sırasıyla ele alalım. Merkez sinir sistemi renklerine göre çeşitli isimler alan iki cevherden yapılmıştır. Boz madde, ak madde. Bu iki maddeyi de “nöron” denilen sinir hücreleri meydana getirir. Genel olarak sinir hücrelerinin cismi boz maddeyi, uzantıları da beyaz maddeyi meydana getirir. Bu hücrelerin büyüklüğü 5-6 mikronla, 110-130 mikron arasında değişir. Sinir hücrelerinin dendrit ve akson denilen iki çeşit uzantısı vardır. Bir hücrenin aksonu, kendisinden sonra gelen ikinci hücrenin dendriti ile eklenir. İkinci hücrenin aksonu da üçüncü hücrenin dendriti ile eklenir. Ak madde sinir hücrelerinin uzantılarından meydana gelmiştir. Burada uzantılar birleşerek sinir iplikleri halini alır. Beynin 2/5 si boz maddeden, 3/5 ü de ak maddeden yapılmıştır.Sempatik sinir sistemi içinde, biri isteğimizle, biri de isteğimiz dışında olmak üzere iki grup vardır. Kalbimiz, bağırsaklarımız guddelerimiz ve karaciğer gibi isteğimiz dışında çalışan organlarımızı faaliyete geçiren sempatik sinir sistemidir. Bu sistemin içinde de iki ayrı sistem vardır :a- Ortosempatik (doğru sempati) b- Parasempatik (karşıt sempati)Bunlardan biri, mesela kalbi hızlandırır, öbürü yavaşlatır; biri barsağı hareket geçirir, öbürü durdurur; biri gözbebeğini açar, öbürü kapatır. Bunu bir dizgine benzetebiliriz Dizginle bir at nasıl sağa sola çekilirse, irademiz dışındaki organları da bu sistem bir dizgin gibi idare eder. Bunlardan birinin üstün gelmesi dengeyi bozar. Hücrelerimize kadar ince sinir ağcıkları halinde giren bu sinir sistemi, hayatî ehemmiyet arzeden faaliyetleri ve besin dengesini düzenler. Hücrelerin yaşamasında, büyümesinde ve metabolizmasında bu ağların rolü büyüktür. Bunlardan bir tanesinin durması veya vazifesini yapamaz hale gelmesi demek, bütün vücudun çalışamaz duruma düşmesi demektir. İşte o zaman midenin çalışması aksar, böbrekler istenilen vazifeyi yapamaz. İşitme organı sağırlaşır. Gözler görmez hale gelir. Hatta vücudumuzdaki bütün organlar anormal şekilde çalışmaya başlar. Netice ölüme kadar gider... Sorarım Hayran, sinir sistemindeki bu eşsiz nizam tesadüf eseri midir?Nedir bu beyin? Kafatasımızın içindeki beyin hücreleri ne kadardır? On iki milyonu aşan bu hücreler nasıl oldu da her biri birer vazife alarak çalışmaya başladı? Bunları meydana getiren beyin maddesi nasıl şeydir? Bu hücrelerdeki sinir telciklerini saymak mümkün değildir. Sinirlerin beyindeki hakimiyetini sürdürmesi, tertipli ve ölçülü bir şekilde çalışması nasıl şeydir Hayran, hiç düşündün mü?

Beyindeki “sinirler topluluğu” dediğimiz şey nedir? Bu kadar sinir orada nasıl idare edilmektedir? Dışardan gelen binlerce haberi nasıl değerlendiriyor. Beyindeki kumanda merkezi nasıl bir şeydir ki, kendisine gelen binlerce haberi ve şifreyi değerlendirmekle, gerekli yerlere gönderip anında hareketlerini sağlamaktadır. Gelen mektup ve şifrelerin kimisini okur, Kimisini atar. Bazılarım zihnin derinliklerine bırakır. Sonra da oralarında mukayese yapar. Gelen haberleri bir değerlendirmeye tabi tutar. Ve neticede bir hüküm çıkarır. Böylece insan akıl, idrak ve düşünme mekanizmalarıyla diğer varlıklardan ayrılır. Çünkü insan her şeyi akıl ve idrak ölçülerine vurarak hüküm verirler. Diğer canlılar gibi içgüdü yoluyla hareket etmez. İşte bu, insanın en karakteristik vasfıdır.Bütün bu nimetler, sağlamlık, yaratılıştaki üstünlük, ölçü, nizam, intizam, muvazene, bağlılık, karşılıklı yardım ve dayanışma; milyonları bulan atom, hücre ve sinirlerdeki ahenk kör tesadüfün eseri olabilir mi Hayran?!“Seni topraktan, sonra nutfeden yaratan, sonunda da seni insan kıhğtna koyanı mı inkar ediyorsun?”368

“Ey Muhammed! Evet, sen onlara şaşıyorsun onlar da seni alaya alıyorlar. Onlara öğüt verdiğinde öğüt dinlemezler. Bir mucize gördüklerinde onu eğlenceye alırlar.”369

Hayran devamla şöyle diyor :“Bu sözleri söyledikten sonra hocam, birdenbire parladı. Gözleri yaşlarla doldu. Bu arada benim de gözlerim yaşardı. Kendimi tutamadım. Hemen ellerine kapandım. Mübarek ellerini öpeyim, gözlerinden inen yaşlarla ellerimi yıkayayım, dedim. Fakat hocam buna müsaade etmedi. Çözlerinden akan yaşları dindiremedi ve şu ayeti celileyi okumaya başladı:“Kalbleri Allah'ı, anmak hususunda katılaşmış olanlara yazıklar olsun.”370

Bu durum, doğan güneşin aydınlığı ağaçların arasından üzerimize gelinceye kadar devam etti. Sonra kendine geldi. Ve kesik hıçkırıklarla şöyle dedi.“Oğlum Hayran, ben biraz yorgunum, abdest suyumu hazırlar mısın?”Ve kalktı, abdestini aldı. Ben de namaza hazırlandım. Beraberce sabah namazını kıldık. Hocam namazdan sonra yatağına çekilirken şöyle dedi:“Hayran! Ört beni, ört. Üşüdüm bu gece.. Uykusuzluk halsiz bıraktı beni...”371

HOCAMIN VASİYETİ

“Salih amel işleyen ve Allah'a çağıran kimseden daha güzel sözlü kim vardır.”372

“İnsanlar arasında akıllı diyebileceğimiz sadece iki grup insan vardır. Birinci grubu teşkil edenler, Allah'ı bildikleri için inanarak onun yolunda çalışırlar.İkinci grubu teşkil edenler ise; Allah'ı bilmezler. Ama O'na inanmak ve O'nu bulmak için çaba sarf ederler. Bu iki grubun dışında kalanları akıllı saymak doğru değildir.”373

İman Ve Akıl

Hayran sözlerine şöyle devam etti:“Hocamın üzerine yorganı örttükten sonra yanından çıktım. O gün hiç uyumadım. Çünkü Hartenk'li bir adamla görüşmem gerekiyordu. Oraya gittim. Sabahtan akşama kadar orada kaldım. Akşam geri döndüm. Müezzinle beraber yatsı namazını kıldık. Hocam yoktu. Bunu hisseden ihtiyar müezzin:“Hoca efendiyi gördün mü?” dedi.“Hayır, görmedim. Çünkü güneş doğarken Hartenk'e gittim. Ve daha şimdi döndüm.”“Ben hoca efendiden endişeleniyorum. Çünkü çitin arasına, bıraktığım yemek çıkını hala orada, dalda asılı duruyor. Gelip almamış. Acaba nereye gider? Yoksa hastalandı mı? Çünkü bu akşam hava çok soğuktu. Yaktı kavurdu her tarafı mübarek...”“Hayır, hayır! Öyle düşünme. Her halde odasındadır. Çünkü ben onu sabah erkenden yatağına yatırırken “çok yorgunum, üzerimi iyi ört” diyerek uykuya dalmıştı.Belki biraz rahatsız olabilir. Bu yüzden dışarıya çıkmayabilir. Belki odasmdadır. Ben bakarım. Sen çocuklarının yanına dön. Müsterih ol. Endişelenme!..”İhtiyar müezzin mescitten ayrıldı. Ve ardından mescidin kapısını sürgüledim. Sonra hocamın odasına doğru ilerledim. Baktım ki odasında ışık yok. Aklıma korkunç şeyler gelmeye başladı. Acaba hocama bir şey mi oldu?

368 Kehf: 18/ 37.369 Saffat: 37/ 12-14.370 Zümer: 39/ 22.371 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 515-525.372 Fussilet: 41/ 38.373 Paskal. A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 527.

Neden ışığı yanmıyordu? Yoksa gecenin kavurucu soğuğu onu hasta mı etmişti? Kötü bir şeyle karşılaşmamak için odasını dış pencereden gözetleyeyim dedim. Mescitten dışarı çıktım. İmamı Buhari hazretlerinin kabrine bakan pencereden gözetlemek istedim. Ve arka taraftan pencereye yaklaştım. İçeriye baktım. Hocamın yatakta olduğunu gördüm. Biraz ferahladım. Bu orada bir ses işittim. Duaya benzeyen ve insanı titreten bir sesti bu. İçten gelen, derinden derine yankılanan ezgili bir dua... Allah'a şöyle niyaz ediyordu:“Rabbim! Benim bana ve anne babama verdiğin nimete şükretmemi ve hoşnut olacağın yararlı bir işi yapmamı sağla, bana verdiğin gibi soyuma da salah ver. Doğrusu sana yöneldim, ben, kendini sana verenlerdenim.”374

Sonra sesi kesildi. Kısa bir fasıladan sonra insanın kalbini parçalayan içli bir sesle şöyle mırıldanmaya başladı:“Arkasında cılız çocuklar bıraktıklarından endişe edecek olanlar, haksızlıktan korksunlar ve Allah'tan sakınsınlar, dürüst söz söylesinler.”375

Sonra ellerini kaldırdı, hıçkıra hıçkıra şöyle niyazda bulundu:“Allah'ım! Kötü ve haram şeylere düşmekten, başkalarının hak ve hukukunu yemekten beni koru, ey bağışlayıcıların bağışlayıcısı!...”Hocamın duasını işitir işitmez hemen kabrin arka tarafına dolandım. Mescide girdim. Çünkü gecenin şiddetli ayazı artık tahammül edilmez hale gelmişti. Doğruca odasına gittim. İzin istemeden içeriye daldım. Beni görünce:“Korkma... Üzülecek bir şey yok, gel, hayattayım, biraz rahatsızım, hepsi o kadar,” dedi. Ve sonra devam etti:“Lambayı yak. Sonra da bana biraz süt getir. Çünkü bugün mideme bir lokma bir şey koymadım. Boğazım da kurudu.”“Getirdiğim sütü içti.” “Abdest alacağım,” dedi yatsı namazını oturarak kıldı. Yatağına döndü ve yastığa dayandı. Hafifçe gülümseyerek bana baktı ve şöyle dedi:“Allahü teala “Birbirinizin kusurunu araştırmayın”376 “evlere kapılarından girin”377 demiyor mu? Ne çabuk unutuverdin!” Hayran: “Evet Hocam! Fakat size karşı duyduğum saygı ve sevgisinin neticesidir bu! Hocam Allah aşkına söyleyiniz! Sizi ağlatan nedir? Neden hıçkırdmız öyle?..” Ebu’n-Nûr: “Bu, ihtiyarlamış, günü dolmuş, eceli yaklaşmış bir ihtiyarın yalnızlığıdır.” Hayran: “Allah uzun ömürler versin, hocam!” Ebu’n-Nûr: “Allahü tealanın, ele ayağa düşmeden kulunu kendine çekmesi ona olan en büyük nimetidir. Ben ölümden korktuğum için ağlamıyorum. Sadece kendi içime çekilerek Allah'a niyaz ediyorum.. Çünkü kemal sıfatlarıyla muttasıf, noksan sıfatlardan münezzeh olan Cenabı Hak, gizlice kendisine dua ve niyazda bulunan kullarını sever..” Hayran: “Nasıl dua ettiniz, hocam!” Ebu’n-Nûr: “Hiç şüphe yok ki, her birimizin elemleri, emelleri, ve acıları vardır. Her insan, kendisiyle ilgili şeylerle duada bulunur.Bu sözleri söyledikten sonra Hocam, yüzünü pencereye çevirdi. Gözleri dolu dolu olmuştu. Gözyaşlarını tutamaz hale gelmişti. Gözlerini benden saklamak için: Şu pencereyi ört. Sonbahar soğuğu, kışın soğuğundan daha zararlıdır, dedi.Hocamın yatağına yaklaştım. Pencereyi örtmek için uzandığımda hocam benim ağlamaklı halimi hissetmiş olacak ki, şöyle mırıldandı:“İnsanoğlu çok zayıf yaratılmıştır, Hayran!..” Hayran: “Babanız kimdir, hocam?” Ebu’n-Nûr: “Babam ve onun babası Allah'ın salih ve muttaki kullarındandır.” Hayran: “Çocuklarınız nerede? Ne haldedirler?” Ebu’n-Nûr: “Semerkant'ta oturuyorlar. Durumları iyidir elhamdülillah.” Hayran: “Peki ama neden onları düşünüyorsunuz? Niçin üzülüyorsunuz?” Ebu’n-Nûr: “Dünyada mal-mülk gaye değildir. Hayran! Ya rabbi! Kötü yollardan sen koru onları. Güzel örtünle ört onları.Hayran: Neden onlardan uzakta yaşamayı tercih ettiniz? Sonra neden insanlardan uzaklaşarak bu mescitte inzivaya çekildiniz?” Ebu'n-Nûr: “Onlardan pek uzak değilim. Hartenk'e sekiz kilometredir. Ben onların dünyalıklarını kazanmak için tam kırk yıl çalıştım, çabaladım.Şimdi ise ahiret kazancımı artırmak için buraya, bu mescide çekildim. Öbür dünya için çalışıyorum.” Hayran: “Çocuklarına bakmak, onların yanında olmak Allah katında en büyük sevaplardan biri değil mi? Ebu’n-Nûr: “Evet, ama insan ecelinin yaklaştığını hissedince istiyor ki, bütün amellerim Allah'a yönelsin... Bu ise şehirde imkansızdır. Sonra benim bu küçük mescitte ve etrafını çeviren bağ ve bahçelerde, ağaçların altında,

374 Ahkaf: 46/ 15.375 Nisa: 4/ 9.376 Hucurat: 49/ 12.377 Bakara: 2/189,

çocukluğumda geçirmiş olduğum çok değerli hatıralarım var. O anılarımın da etkisi yok değil hani bu cennet gibi yerde kalmamda... Evet! Burada beni duygulandıran çocukluk ve gençlik çağımın hazineleri gömülüdür. Sonra şurada yatan Allah'ın salih ve muttaki kulu büyük muhaddis Buharı hazretlerinin kabir yanında kalmayı da özledim... Oğlum Hayran! Şu sözlerimi iyi dinle:“Nefis halktan uzaklaşıp kendini yalnız hissedince derhal hakka yönelir. Bunun zevkini tatmak ta ancak salih bir kulun yanında olmakla mümkündür.” Hayran: “İsabet buyurdunuz, hocam! Biz bile bu dünyada kral ve hükümdarlara yaklaşmak için, onlara yakın olan kişile-rin gösterdiği yoldan gidiyoruz.” Ebu’n-Nûr: “Hayır, hayır! Onunla bunun arasında dağlar kadar fark var. Fakat heyhat Hayran!”“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O'nundur. O'nun izni olmadan katında şefaat edecek kimdir?”378

Bununla beraber biz yine de O'nun sevgili kulları yanında O'na yalvarıyoruz.Günahlarımızı itiraf ediyor ve nefislerimizi Allahütealanm huzurunda çok değersiz ve aşağı görüyoruz. Bu yüzden Allah'ın rahmet kapısına varamıyoruz. Daha doğrusu bu cesareti kendimizde bulamıyoruz. Bu yüzden O'nun sevgili kullarının arkasından gelmeyi tercih ediyoruz. Ümit ediyoruz ki, Allahü-teala dua ve niyazlarımızı kabul eder. Zira Allah'tan ümit kesilmez. Allah Gafurdur, rahimdir..” Hayran: “İlk geldiğim zaman söylediğiniz sözün manasını şimdi anladım, hocam! Evet! Ancak şimdi anladım gerçekten sizin ibadetinizdeki huzuru kaçırdım. Sizi Allah'a yakın olma zevkinden alıkoydum. Taatmızı gerçekten fesada uğrattım, hocam! Özür dilerim. Yaptığım hatayı ancak şimdi idrak ettim. Çünkü sizi ibadet ve taattan, alıkoydum.” Ebu’n-Nûr: “Hayır! Bilakis beni ibadete yaklaştırdınız. Üstelik ibadetin gerçek yolunu bulma imkanını kazandırdınız!.. “Salih amel işleyen ve Allah'a çağıran kimseden daha güzel sözlü kim vardır..”379 Hayran!..” Hayran: “Allah sizden razı olsun, size bol bol rahmet ve ikramda bulunsun, hocam!” Ebu’n-Nûr: “Fakat bu gece sizi kendimden bahsederek boşu boşuna yordum.” Hayran: “Hayır, Hocam! Sizinle konuşmak benim için büyük bir zevktir. Sizi yorgun ve kederli gördüm de geldim. Bu gün hiç uyumadım. Sabahleyin sizden ayrıldıktan sonra birisiyle görüşmek üzere Hartenk'e gittim ve akşam üzeri döndüm. Gördüğünüz gibi yorgunum hocam.” Ebu’n-Nûr: “Şu soğuk gecede benim için dışarı çıkıp kendini yordun. Haydi, kalk! Odana git. İstirahat et, kendine iyi bak! Bu gece şiddetli ayaz var. Şu battaniyeyi de al. Üzerini iyi ört. Sıhhatine dikkat et. Bu günlerde havalar iyiden iyiye soğudu.Daha sonra hocamın yanından ayrılıp odama çekildim. Fakat vücudumda bir halsizlik hissettim. Bir ateştir bir sıkıntıdır başladı. Geceyi uykusuz geçirdim. Sağa sola dönerken sabahı ettim. Sabah olmuştu. Müezzin geldi. Kapıyı vurdu. Çaresiz kalktım, koşup kapıyı güçlükle açtım. İhtiyar müezzin vaziyetimi görünce, hemen hocaya koşup haber verdi. Hocam, tutuna tutuna, yavaşça yanıma geldi, nabzımı yokladı. Sıtmaya tutulduğumu anlayınca yüz hatları değişti. İhtiyar müezzine dönerek:“Koş! Köye git büyüklerden birini al da gel. Bunu hemen Semerkant'taki hastahaneye kaldıralım. Gecikmeye gelmez. Çabuk ol!” dedi. Bunun üzerine ben:“Semerkant'a gitmek istemiyorum,” dedim. Fakat hocam ısrar ediyordu:“Hayır! Olmaz! Sen burada yalnızsın. Üstelik ailenden de uzaksın. Sıtma seni kıskıvrak yakalamış.” Bunun üzerine:“Hocam! Ben sıtmanın çeşitlerini bilirim. Bazıları geçicidir. Akşama doğru belki geçer. Bugün burada kalayım. Yarın emrinizi yerine getiririm,” dedim.“Hayır, hayır. Ben de bilirim sıtmanın çeşitlerini... En tehlikelisi soğuktan gelir. Belki de uzun sürer. Onun için mutlaka hastahaneye gitmen gerekir. Bir doktora muayene olman gerekir. Gecikmek iyi olmaz,” oğlum. O gün öğleye doğru hararetim arttı. Başım döndü. Baygın bir halde kendimden geçtim. Ancak iki gün sonra kendime gelebildim. Ayıldığımda kendimi hastahanede buldum. Sonradan öğrendim ki, hocam el-Mevzun, beni bizzat hastahaneye kadar getirmiş, tedavi edilmem için elinden geleni yapmış ve ayrılmış. Bunun üzerine beni tedavi altına almışlar. Böylece hastahanede tam iki hafta yattım. Artık günbegün iyileşmekteydim. Ziyaretçilerime doktorum müsaade etmişti. Beni ziyarete gelenlerden ilki mescidin müezzini idi. Halimi, hatırımı sordu. Ona hocam el-Mevzun'u sordum.“Hocanız Semerkant'tan döndükten sonra sıtmaya yakalandı. Şimdi yatıyor,” dedi. Bunu duyunca hemen doktoruma müracaat ederek beni taburcu etmesini istedim. Fakat doktor izin vermedi. “Daha hastalığının birinci devresidir. Taburcu edemem. Hiç olmazsa bir hafta daha tedavi olmalısın. Aksi takdirde sıhhatin tehlikeye girer,” dedi.Buna rağmen rica ettim. “Hocamı mutlaka ziyaret etmeliyim,” dedim.Doktor cevap verdi:

378 Bakara: 2/ 255.379 Fussilet: 41/ 38.

O şimdilik çok iyi. Birinci devreyi kolayca atlattı. Ona yataktan kalkmamayı tavsiye ettim. İhtiyar hademeye de söyledim. Hatta hoca efendiye kitap okumamasını da ayrıca tavsiye ettim. Çünkü hafif bir yorgunluk hastalığının yeniden nüksetmesine sebebiyet verebilir.Bu, sözleri dinleyen mescidin ihtiyar müezzini dedi ki:“Fakat o hala okumayı bırakmadı. Durmadan okuyup yazıyor tavsiyelerinizi kendisine hatırlattıysam da aldırış etmedi. Fakat bütün bunları yalnız Hayran için yapıyor.” Ben hemen söze karıştım:“Benim için mi?”“Evet efendim! Sadece sizin için okuyup yazmaktadır. Yazdıklarının bir kısmına dikkat ettim. Sık sık sizin isminiz geçiyordu.”“Allah, Allah! Peki yazdıkları nerede? Neden bana onları göndermedi?”“Bilmiyorum! Fakat yazdığı şeyler çok uzun.”Aradan bir kaç gün geçti, İhtiyar müezzin tekrar ziyaretime geldi. Elinde benim defterim vardı. “Hocanızın selamı var. Bunu size gönderdi” dedi. Defteri alıp dolabıma koydum. Sonra hocamı sordum. Çünkü aklıma kötü şeyler geliyordu. Acaba hocama bir şey mi oldu da defterimi bana gönderdi. Fakat ihtiyar müezzin yemin etti.“İnanınız, hocanız hayattadır. Sıhhati yerindedir. Size bu defteri bizzat vermemi söyledi.”“Peki ama benim için yazdıkları nerede?” deyince; “Bunu bilmiyorum Hayran” dedi ve yanımdan ayrıldı. Aradan beş gün geçtiği halde ihtiyar müezzin görünürlerde yoktu. Altıncı günü sabahı ihtiyar müezzin çıkageldi. Fakat kederli olduğu yüzünden belliydi. Boynu bükük, göz kapakları yorgun, benzi uçuktu. Mahzun bir hali vardı. Hocamın durumunu sormaya kalmadı ihtiyar müezzin ağlamaya başladı. Bir çocuk gibi hıçkırıyordu. Hem ağlıyor, hem de:“Hocamız sizlere ömür vefat etti Hayran! Evet, Allah'ın rahmetine kavuştu.. Sizi çocuklarından daha çok seviyordu, Hayran.”Bunun üzerine gözyaşlarımı tutamadım, ağlamaya başladım. Hastahane başıma yıkılmıştı sanki... Daha sonra doktorum geldi, “Neden Hayran'a haber verdiniz!” diye ihtiyar müezzini azarladı.Sonra biraz kendime hakim olup ağlamayı kestim. Bunun üzerine ihtiyar: “Hocanıza ikinci bir nöbet geldi. Kurtulamadı ve ruhunu teslim etti. Vasiyeti üzerine, son günlerini ibadet ve taatla geçirdiği bahçedeki ağaçların arasına defnettik. Allah gani gani rahmet etsin,” dedi.Taburcu olmam için doktora rica ettim, müsaade etti. İhtiyar müezzinle birlikte Hartenk'e ve oradan da hocamın mezarına gittik. Kendimi tutamadım, hıçkıra hıçkıra ağladım. Hocamı kaybetmekten büyük üzüntü duydum. Saatlerce kabrinin yanında kaldım. Zamanın nasıl geçtiğim bilemedim.Güneş batmış, akşam olmuştu. Ve sonra mescidin ihtiyar müezziniyle namazlarımızı kıldık. İhtiyar müezzin bir an olsun beni yalnız bırakmadı. O gece beraber kaldık.Gece olmuş, ihtiyar müezzin uykuya dalmıştı. Fakat gözlerime uyku girmiyordu. Hocamın yazdıklarını muhakkak bulmam lazımdı. Kalktım aramaya başladım. Fakat bir türlü bulamadım. Uykum kaçtı. Geceler uzundu. Bir kitap alıp okuyayım, dedim. Fakat hiç bir şey bulamadım. Çünkü hocamın çocukları ne kadar eşya varsa alıp götürmüşlerdi. “Ne yapayım?” diye düşünürken aklıma elimdeki defteri açıp okumak geldi. Hocamın bağladığı ipleri çözüp açtım. Baktım ki, sayfaların arasında hocamın el yazısı ile yazılmış bir kağıt var. Hemen okudum. Anladım ki, hocamın bana yazdığı yazı bu idi.Şöyle diyordu:“Oğlum Hayran!Esselamü aleyküm ve rahmetullah! Sıhhatinize kavuştuğunuza çok sevindim.Şu anlarda ecelimin yaklaştığını hissediyorum. Sen buradan ayrıldıktan sonra kalbimde bir yorgunluk peyda oldu. Öyle zannediyorum ki, bu hastalıktan kolay kolay kurtulamayacağım. Durum onu gösteriyor. Artık Rabbime kavuşacağım anı bekliyorum. Allah'ıma şükürler olsun ki, size bu vasiyetimi yazmaya fırsat bulabildim. Belki sizi görmeden Rabbime kavuşurum sana borçlu olduğum şu yazıyı not defterine eklemeyi unutma!Oğlum Hayran!Bana ilk geldiğinde sapıklığın bataklıklarına gömülmüş, yetersiz bilgi, şüphe; bununla beraber yine de zayıf bilgi ve idrakinle onun daha üstündeki olaylara muttalî olma hevesi içindeydin. Ben de sana gücümün yettiği kadar karınca kaderince görüşlerimi izah ettim. Bütün emelim seni doğru yola, hidayet kervanına kavuşturup hakka eriştirmek idi. Allah'a şükür, herhalde bunda muvaffak oldum.Öyle sanıyorum ki, emeklerim boşa gitmedi. Çünkü sendeki şüphe aynı yaşlarda bende de vardı. Sendeki “nefsin” benzerini bir zamanlar ben de gürdüm. Bilgi nerden alınır, nasıl reddedilir, nasıl öğrenilir ve nasıl öğretilir bütün bunları bildiğim için seni hidayete erdirip hakkı ve hakikati bizzat kendi delil ve ispatlarınla müşahede etmeni istedim. Öyle zannediyorum ki bunda muvaffak oldum. Rabbimin bana bahşettiği ilim ve irfan sayesinde elde ettiğim neticelerle modern ilmin ışığında hakkı ve hakikati görüp başkalarma.göstermeye mahzar oldum.Aynı hastalığı ben de geçirdiğim için tedavisi kolay oldu. Çünkü bu, ruhî bir hastalıktı. Önce teşhis sonra tedavi

gerekir.Allah'a şükür muvaffak oldum. Felsefe hastalığından kurtulup hakka eriştiğim gibi sizi de bu illetten kurtararak şifaya kavuşturdum.Oğlum Hayran!Şunu iyi bil ki, iman hakdır, zarurî bir ihtiyaçtır.İman’ın hak olduğunu şu uzun gecelerdeki derslerimizden anlamış bulunuyorsun. Bunları tekrar etmeye lüzum görmüyorum. Çünkü onu benimle birlikte yaşadınız.İmanın zarurî bir ihtiyaç olması meselesine gelince...Gerek inananların ve gerekse materyalistlerin bildiği gibi Allah'a inanmak faziletlerin temelidir.Evet iman yüce değerlerin yapı taşıdır.İman, faziletlerin anası ve temelidir.İman, bayağılıkların frenidir.İman, vicdanların aynası ve hayat kaynağıdır.İman, musibet ve felaketlerde sabır ve metanet kaynağıdır.İman, azim ve cesaretin yılmaz bekçisidir. İman, kadere boyun eğmenin ve teslimiyetin baş tacıdır. İman, kalblerdeki emellerin sönmez meşalesidir. İman, hayattan kaçan insanların huzur yuvasıdır.İman, ecelin yaklaştığı, günlerin azaldığı demlerde kalbin güven kaynağıdır.İman, insanın insanlığı ile yüce değerler arasında kopmaz bir bağdır.Sakın “yüksek ahlak sahibi olmak için vicdan kafidir” sözüne aldanma oğlum!Çünkü yüksek ahlak sahibi olmak ve onu iyice hazmedebilmek için kendi arzularımıza cemiyet arasında tam bir uygunluk sağlamamız gerekir.Çünkü yüksek ahlak, kendi arzularımızla çevremiz arasında sağlam bir bağ kurmakla kazanılır. Başarı gösterirsek kurtuluruz, muvaffak olamazsak sapıtırız. Burada başarıya yardım eden unsur elbette imandır. Yani dinî inançtır. Bunlar olmadan yüksek ahlak sahibi olmak çok güçtür. Çünkü bizi şehvetin peşinden sürükleyen kuvvet nefsimizdir. Onu yerinde durduran kuvvet de imandır. Cemiyette ancak böyle başarı gösterebilirsin. Haddi zatında vicdan dediğimiz içduyu bile imanın eseridir. Yani vicdan imansız olamaz. Öyle ise vicdan, kalbimizin köşesinde sağlam kalmış iman kırıntılarından başka bir şey değildir.insanlara sağlam karakter, güzel ahlak ve üstün bir seciye vermek için elbette kuvvetli bir kanun veya ceza yahutta insanların kendi aralarında tesis ettikleri bir an'ane ve adet olması gerekir. Ayrıca kalbde imanın bulunması şarttır. Dıştan gelen çeşitli müeyyidelere insanoğlu topluma zararlı olmaktan bir müddet geri durabilir. Bunun rolü çok büyüktür. İnsanı “insan-ı kamil” yapan da budur. Fakat içte duyulan vicdanla başarı gösterenler çok nadirdir. Hatta parmakla sayılacak kadar azdır. Bunun için insanı, içten gelen ilahî bir inançla idare etmek, elbette hem kendisi hem de toplum için hayırlı ve başarılı bir yoldur.insanlar nefislerinin kurbanıdırlar. Nefis doymak nedir bilmez, habire ister.. Bazıları bu istekleri bastırmak isterler. Bazen muvaffak olurlar, bazen da dizginleri koyuverirler, tşte bu tehlikelidir. Sonu felakettir bunun. İnsanoğlu daima şehvetleriyle mücadele halindedir. Bazen vicdanın büyük yardımı olur. Ne var ki, başarı gösteren pek az olduğundan buna “zafer” denilemez. Zafere ulaşmak için kalpte Allah korkusu olması şarttır. Yoksa Allah korkusu olmayan bir insanın ne kendisine faydası olur, ne de cemiyete. Bu tip kimseler hayır soluk solumazlar insanlığa... Çünkü Allah korkusu olmayan bir insanda ne irfan kalır, ne da vicdan... Hayat onun için behimi hislerden ibarettir. Ahlaka yükseklik veren ne vicdandır, ne de irfan... İnsanlardaki fazilet hissi, Allah korkusundandır. İnsanı insan yapan, milletleri yükselten yüksek ahlaktır. Bu da ancak imanla olur. Çünkü ahlakî çöküş müthiş bir şeydir. Onun yok olması demek, herşeyin silinip süpürülmesi demektir.İmana olan ihtiyacımız, şiddetli ve çetin günlerimizde destek musibet ve felaketli günlerimizde sığmak, gönüllerimize huzur ve sükûnet, acı ve kederli günlerimizde bir deva olmasından gelmektedir. Hemen belirtelim ki, imanın yok olduğu yerde hayatın en kötü günlerini yaşamıştır insanoğlu... Yaratıkların en üst basamağından en alt basamağına, hayvanlardan daha aşağı yırtıcı ve vahşi yaratıklardan kötü duruma düşmüştür. Canavarlaşmıştır, adeta bir sırtlan kesilmiştir. Hayvanlar da bizim gibi acıkır. Fakat onlar rızık tasasından, fakirlik korkusundan, darlık endişesinden ve dilencilik zilletinden uzaktırlar... Böyle bir duygu yoktur onlarda. Bunlar ancak insana mahsustur.Evet! Hayvanlar da insanlar gibi acıkırlar. Yiyecek ve içeceklerini temin için çalışırlar. Onlar da insanlar gibi doğarlar, büyürler ve ölürler. Fakat insanların sahip olduğu bazı yönler hayvanlarda bulunmamaktadır. Hayvanlar yavrularını kaybederler. Tıpkı insanlarda olduğu gibi... Ama bu gibi musibetler karşısında veya anne ve babalarını kaybetme hallerinde onlarda “yetim kalma” korkusu, “kimsesizlik”, “yalnızlık” gibi duyguların hiç biri yoktur. Ama insanların kalbinden bu duyguların silinemeyeceği bir hakikattir.Hayvanlarında insanlar gibi bedenî zevkleri vardır. İnsanlar gibi onlar da acı duyarlar. Fakat onlar kalpleri ateş gibi yakıp kavuran, gözleri fersiz hale getiren, evler yıkan, ocaklar söndüren, akrabalık bağlarını kesen, toplulukları birbirine katıp aralarındaki insanî bağları koparan haset, yalancılık, koğuculuk, başkalarına iftira atma, nifak, hıyanet, Allah'ın vermiş olduğu nimetleri inkar, iyiliğe kötülükle mukabele etme gibi durumlardan uzaktırlar.Hayvanlar kendileri için zararlı ve faydalı olan şeyleri içgüdü yardımıyla anlarlar. Fakat yaptıklarından mesul

değildirler. Omuzlarında büyük mesuliyet taşımaz onlar. Sorumluluk yoktur onlarda. Hadiseler karşısında hayret etme, şüpheye saplanma ve vicdan azabı gibi hususlar söz konusu değildir hayvanlar için.Onlar da bizim gibi hastalanırlar ve ölürler. Fakat hastalığın neticesi, dostlardan ayrılma, ölümün ecel terleri, ölenlerin sonu ve kabirlerin ötesi gibi hususlarda gayet müsterihler onlar. Böyle bir tasaları yoktur. Bu bakımdan rahattırlar.Yırtıcı vahşi bir hayvan kan döker. Ama bu, karnını doyurmak içindir... Çünkü o hayvandır. Yaptıklarında ne büyüklük, ne kibir ne de gurur vardır.Birçok yönüyle hayvanlara benzeyen insanoğluna gelince... İnsan denen varlık çok zayıf, cılız, aciz fakat bunun yanında kibirli, gururlu, kan döken, yırtıcı sırtlan kesilen bir yaratıktır. Şehevî arzularına karşı zaafı vardır. Bedeninin isteklerine fazla kulak verir. Öyle zamanlar olur ki, önü ahnmaz bir vahşet gösterir. Etrafını kırar yıkar. Dört bir yana dehşet saçar. Zulmeder, zulme uğrar. Ölür, öldürür. Hasılı insanoğlunun basma gelen bütün felaketler kendindendir. Kendi düşüncesinin eseridir, insanı bu durumdan kurtaracak yegane hayat iksiri imandır, insanı geliştirip olgunlaştıran, izzet ve şeref sahibi yapan ve onu melekler seviyesine yükselten yine imandır. İmansız insan düşünülemez. Onsuz insan olamaz. İman insana kuvvet verir. İnsanı daima murakabe altında tutar.İman insanı meleklerin kendisine secde ettiği bir varlık durumuna getirir. İman insanı insan eder, belki insanı sultan eder. İman sayesindedir ki, insan, insanlığına kavuşur. Bunun dışında kurtuluş ve yükseliş yolu yoktur.İmansız bir insan, yaratıkların en kötüsü, en talihsizi, en fenası, en belalısı, en aşağısı ve en rezili olur...İnsanoğlunu imana kavuşturan düşünce mekanizması olduğu gibi, ızdırap girdabına yuvarlayan da yine odur. Yani insan denen varlık aklını ve fikrini çalıştırıp kurtuluş kervanına katılabildiği gibi, bütün bunları bir yana iterek dalalet bataklığına yuvarlanabilir. Her şey onun elindedir. Çünkü Allahüteala ona seçme kudreti vermiştir. Ne kadar acıdır ki, insanoğlu, Rabbine kul olmadan önce aklına kul olmaktadır. Bu yüzden buhrandan buhrana sürüklenmektedir. İnsan denen varlık ne zaman, aklını imanın önünde kurban ederse işte o zaman kur tuluşa erecektir. Aksi takdirde akıbeti felakettir. Her şeyden önce insanın dünya ve ahretini mamur eden esaslara teslim olması gerekir. İnsanın yükseliş ve düşüş grafiğini ayarlayan düşünen bir varlık olmasıdır. Bu en büyük meziyettir. Yeter ki, bu şuura ersin.Allahüteala şu insan denen varlığı yaratmış ve onu mükerrem kılmıştır. Ona hiç bir varlıkla bulunmayan meziyetler vermiştir. Onu üstün meziyetlerle bezemiştir. Melekler seviyesine yükseltmiştir. Akıl ve fikir vermiş ve bununla ona birçok bilgiler edinme imkanı sağlamıştır. Tek kelimeyle onu yeryüzünün halifesi kılmıştır. Allahüteala insanoğluna iki yol göstermiştir. Şekavet, huzur ve saadet.Kim nefsini kötülüklerden temizlerse kurtuluşa erer. Kim nefsini kötülüklerden temizlemezse bedbaht olur. Oğlum Hayran, nefsimizi kötülüklerden nasıl temizleyeceğiz biliyor musun?

Nefsi tezkiye etmek için her şeyden önce, iyi düşünmemiz gerekir. Yani onu, “düşünme” ile tezkiye mümkündür. Şu halde nefsi, tefekkürle tezkiye edeceğiz. Onu ancak düşünce mekanizmamızla İyiye doğru götürebiliriz. Böylece yüce ufuklara erişebiliriz. İşte o zaman (yakîn) dediğimiz makamın doruğuna ulaşabiliriz. İyiyi, güzeli, hakikati ve cemalullahı orada görürüz. Orada tadarız ilahî lütfün zevkini, orada hissederiz hakiki imanın lezzetini. Nefsin niçin şekavet içinde inlediğini o zaman idrak ederiz.Şekavetin, saadetin, zayıflığın, güçlülüğün, acizliğini, ubudiyetin, hürriyetin ve gerçek kulluğun sırrına o zaman ereriz. O zaman anlarız yolların ayrılış noktasını.. Hidayeti ve dalaleti... Gerçek hürriyeti ve esareti... Aksi takdirde ubudiyetin manasını, anlayamayız. İbadetin gerçek anlamını kavrayamayız. Bunları iyi belle Hayran!Bunun için hak, ibadet ve takva yönünden olmasa bile, zihinlerimizin selameti, kalblerimizin huzuru; vicdanlarımızın sükûnu, insanlığın ve insanî değerlerin bekası ve cemiyetin istikrarı bakımından iman nuruyla nurlanmak ve insanlığı bu meşale etrafında toplamak en büyük vazifemizdir. Bu bir ihtiyaçtır. Bu bir zarurettir. Böylece kafaları imanla doldurur, gönülleri imanla parlatırız. İşte yol budur. Kurtuluş budur.Oğlum Hayran!Gençliğimde sizin gibi'ben de şüphe bataklığına saplandım. Sizin gibi beni de aldatmıştı felsefe... Uçsuz bucaksız çöllerde dolaştım senelerce... Düşünce ve kurtuluş sahralarında... Sizin gibi ben de kuru laf yığınları, neticesiz ilimler, ipe sapa gelmez nazariyelerle uğraştım yıllarca...Bazı kuru kafalı din adamları tıpkı sizin gibi beni de yolumdan çevirmek istediler. Olmadık ithamlarda bulundular. Çalışma ve araştırmalarıma engel oldular.Sonra aradan seneler geçti. Aylar ve yıllar birbirini kovaladı. Hayat olanca elem ve ızdirabıyla üzerime çöktü. Dönen Çarklar beni çok yıprattı. Günlerim bir zindan oldu adeta... Her konuştuğum insan, şüphelerime bir yenisini daha ekliyordu... Şüpheler bir iğne gibi zihnimi tırmalıyordu. Bu buhranlar beni ilhad çukurunun kenarına kadar sürükledi...Artık inkar, imandan daha yakın görünüyordu bana... Her gün şüphe karanlıklarının içinde kıvranıyordum... O hale gelmiştim ki, çıldırmak işten değildi. En sonunda Allah'tan ümidi kesmekle atalarımdan tevarüs eden iman arasında bocalayıp kaldım. Ya tamamen Allah'ıma dönecektim, ya da büsbütün ümitsizliğe kapılacaktım. Evet! iki yol vardı önümde: Olmak veya ölmek...Seneler sonra zengin bir valinin hizmetine girdim. Namlı ve varlıklı bir zattı bu. Her zaman yanında bulunurdum. Birinde beraber Hicaz'a gittik. Medine-i münevvere'ye vardık. Orada bana Şeyh Abdülkadir diye

tanınan ilmiyle amil, değerli ve muhterem bir zatı tavsiye ettiler. Mescid-i nebevî'de gördüm onu. Hacc farizasını ifa etmek için gelen bir grup Hind ulemasına sabah namazından sonra ders veriyordu. Namazdan sonra ben de girdim aralarına. Pür dikkat Abdülkadir hocayı dinliyordum. Fakat dinledikçe hayretim artıyordu. Önünde bir kitap verdi. Kitapta ne haşiye, ne şerh, ne de notlar vardı. Dersini kitaptan veriyordu. Bunun Allah'ın varlığım inkar eden materyalist filozofların fikirlerini özetleyen bir kitap olduğunu görünce hayretler içinde kaldım. Bu tip kitaplar mescitlerde okutulduğunu hiç işitmemiştim. Çünkü bu kitap Allah'ın varlığını katiyen inkar eden ateistlerin ve tabiat bilginlerinin ipe sapa gelmez görüş ve düşüncelerini hülasa ediyordu.Ders bitip hocanın etrafında bulunan mümtaz şahsiyetler yavaş yavaş dağılınca, hemen hocaya yaklaştım ve takip ettiği kitabın ismini sordum. Ayrıca kendisine hayretimi beyan ettim Abdülkadir hoca şöyle cevap verdi:“Bak oğlum! Şu gördüğün kişiler Hint ulemasından bir gruptur. Bunlardan her biri fıkıh, hadis ve tefsir gibi ilimleri benden çok daha iyi bilirler. Hindistan'dan hac farizasını ifa etmek için gelmişlerdir. Medine'de kaldıkları müddetçe Medineli bir alimden teberrüken ders okumayı adet haline getirmişlerdir. Sonra benden adet olsun diye bir icazet istediler. Ve böylece bana en güzel mükafatta bulundular...Bana ilk defa geldiklerinde hangi eseri okuyayım dedim. “Tercih sizindir” dediler. Onlara Hüseyin el-Cisr'in “Risale-i Hamidiyye” adlı eserini tavsiye ettim. O benim hocamdır. İkimiz de aynı memleketteniz dedim. Bunun üzerine çok sevindiler. Memnuniyetle kabul ettiler. Çünkü bu kitap onlara yabancı değildi. Urduca'ya da çevrilmişti. Hiçbir şerh ve haşiyeye lüzum görmeden kitabı mütalaya başladım. Çünkü ibaresi gayet açıktı. Fakat kitabı okuturken içlerinden birinin kalkıp da çözemeyeceğim veya cevaplandıramayacağım bir sual sormasından endişe duyuyordum. Zira felsefe üzerinde pek öyle derinlemesine bilgim yoktu.Hocam Cisr'in feyzinden çok istifade ettim bu kitabı okutmakla... Ve hala da istifade etmekteyim. Hemen her sene Hindistan'dan gelen ulema ve ilim meraklıları benden bu kitabı kendilerine okutmamı isterler... Ve her biri birer nüsha alarak memleketlerine hediye olarak götürürler..Abdülkadir hoca bana memleketinden ve soyundan bahsedip Medine'ye nasıl hicret ettiğini anlattıktan sonra “Risale-i Hamidiyye”den bir nüsha istedim. Bulup getirdi. Teşekkür ettim. Ve veda ederek ayrıldım. Odama çekildim. Kitabı iki gecede okuyup bitirdim. Cisr'in fikirlerindeki enginliği, ilminin genişliğini, görüşlerinin doğruluğunu, basiretinin kuvvetini, kısır düşüncelerden uzaklığını, akla olan itimadını, ilme gösterdiği hürmeti, kesin ilmi gerçeklerle dini hakikatler arasında kurduğu sağlam bağı gördükçe tekrar tekrar okuyasım geliyordu. Bir türlü doyamıyordum kitaba...Hizmetinde bulunduğum vali ile Hz. peygamberin mescidini ziyaret ettikten sonra, deniz yoluyla Şam diyarına doğru yola koyulduk. Ve kendisinden Cisr'i memleketinde ziyaret etmek için izin istedim. Memnuniyetle kabul etti. Trablusşam'a vardım ve Cisr'i “Taynal camiinde” ziyaret ettim. Cami çok zarifti. Tıpkı bizim mescit gibiydi. Cisr'e kendimi takdim ettim. Aslımı, nereden gelip nereye gittiğimi, buraya niçin uğradığımı uzun uzun anlattım. Ziyaretimin sebebi olan esere muttali olduğumu ve bu kitapta arzuladığım bir çok şeylerin bulunduğunu izah ettim. Şüphe hastalığından yakındığımı anlayan Cisr, bana karşı çok iyi davrandı. Halimi hatırımı sordu. Ve benden memleketimdeki büyük bilginleri teker teker sordu. Ben de bildiğim kadarıyla cevap verdim. Ayrıca bana ikramda bulundu. Trablus'un yamaçlarına düşen bir evde misafir etti. Akdeniz'in güzel manzarasını, por-takal ve limon bahçelerinin arasından seyretmek insana ayrı bir zevk veriyordu. Cisr'e camiye kadar refakat ediyor, talebelerinden birçok alimlerle birlikte derslerini dinliyordum.Hocam Cisr'in yanında bir ay kaldıktan sonra, kendisinden memleketime dönmek için müsaade istedim. Mazeretimi de ayrıca beyan ettim. Çünkü hizmetinde bulunduğum valiyle birlikte dönmem gerekiyordu. Hocam bana şunları söyledi;“Ebu'n Nûr (ey nurun babası) Şu dinlediğin birkaç günlük ders sana kafi gelmez. Ben sana felsefeyi çok okumanı ve onu iyice hazmetmeni tavsiye ederim. Ayrıca müspet ilimleri çok okumalısın. Kur'an-ı Kerim'i de sindire sindire manalarının enginliklerine dalarak, okumalısın. Sakın bunları unutma!”Bunun üzerine:“Nasıl fazla okurum hocam! Beni şüpheler içinde bocalatan o değil mi zaten,” dedim.“Bak oğlum! Felsefe bambaşka bir ummandır. O ummana açılan kişi, sahilinde tehlike ve şüphelerle karşılaştığı gibi derinliklerine daldığı zaman da huzur ve güven bulur. Az felsefe insanı azdırır. Çoğu ise coşturur. Bunun için çok okuman gerekir. Sabırla, itina ile, dikkatle, hatta hiç bir bölüm ve filozof bırakmadan bütün ekolleri ayrı ayrı okumalısın. Allah'ın varlığı ve birliği hakkında ne demişler, ne gibi deliller ileri sürmüşler, hiç birini terk etmeden hepsini bilmen gerekir.Bütün filozofların görüşlerini dikkatle oku. Allah'ın varlığı ve birliği hususunda söyledikleri sözlerin hiç birini atıp geçme.Sonra onları bir araya getir, Kur'an-ı Kerim'de Allah'ın varlığına delalet eden ne kadar ayet varsa hepsini topla ve onları edindiğin müspet ilmin ve felsefenin ışığı altında sindire sindire iyice oku. Böylece din ile ilim arasında tam bir uygunluk sağlayarak aklın hakimiyetine dön. İşte o zaman kendini selamet ve imanın kucağında bulacaksın...Ey nurun babası!“Duha” ve “Enbiya” surelerini çok çok oku. Hiç bir zaman Allah'ın nimetinden ümidini kesme. Sen Allah'ın

rahmetini isteyip, O'nun tevbe kapısına yüz sürdüğün müddetçe Allah sana istediğini verecektir. Seni hidayet yoluna kavuşturacaktır. Kalbini iman gibi eşsiz bir taçla süsleyecektir. Ve sana güzel söz söyleme melekesi verecek seni doğru yoluna çekecektir. Çünkü sen iyi niyetli, samimi bir kulsun. Allah bunu biliyor.Hocamdan ayrılıp memleketime dönünce Taşkent'in büyük alimlerinden Şeyhül-İslam efendiyle karşılaştım. Ve ona Cisr'den, kitaplarından, onu ziyaretimden ve aramızda geçen konuşmalardan bahsettim. Henüz sözümü bitirmemiştim ki, gözlerinden damla damla yaşlar aktığını gördüm. Hıçkıra karışık boğuk bir sesle bana şöyle dedi:“Cisr'in kitabı bizim memleketimizde çok okunan meşhur bir kitaptır. Hatta Türkçe'ye de çevrilmiştir. Memleketimizde hiç bir alim yoktur ki, bu kitabı tanımasın. Ve gene hiç bir kütüphane yoktur ki, rafında bu kitabın Türkçe tercümesi bulunmasın. Bundan başka Cisr'in “el-Husun” adlı bir eseri daha vardır. Bu kitap akaidle ilgilidir. Memleketimizde “İslam Akaidi” adı altında basılıp neşredilmiştir.Sonra Şeyhül-İslam efendi Cisr'in şahsiyetinden imanından, İslam dininin müdafaasında gösterdiği samimiyetten bahsetmeye başlar. Huzurlarından ayrılmak için izin istedim. Oğlu beni kapıya kadar uğurladı. Kendisine babasının niçin ağladığını sordum. Oğlu şöyle cevap verdi:“Babamın Cisr'e olan sevgisi sonsuzdur. Hatta o kadar saygı ve muhabbet besler ki, canı sıkıldığı veya ihtiyarlığın tesiriyle herhangi bir rahatsızlık geçirdiği zaman hemen beni çağırır Cisr'in peygamberimizin doğum günü için yazdığı kasideyi kendisine okumamı ister. Onu okuyunca ferahlar ve rahatlar. Gözyaşlarını tutamayarak hıçkırmaya başlar. Ve bana şöyle der: “Allah senden razı olsun Ziyaeddin, gönlüm ferahladı, kalbim huzur buldu. Sağol evladım!” Allah'a yemin ederim ki, ey nurun babası, bu uzun kasideyi okuya okuya farkında olmadan ezberledim.”Hicaz'dan döndükten sonra iki ay gibi bir zaman geçmişti. Hayran. Hizmetinde bulunduğum validen müsaade isteyip ayrıldım. Ve bütün vaktimi mütalaya verdim. Allah'ımın bana bahşettiği kudret nispetinde felsefe kitaplarını taramaya başladım. Bu hususta senelerce çalıştım. Ne kadar felsefeyle ilgili kitap varsa hepsini teker teker gözden geçirdim, Hatta kitap da yazdım. Allahü teala'nın bana verdiği güç ve fırsat nispetle de Kur'an-ı Kerim'i baştan sona kadar düşüne düşüne okudum. Ve Allah'ın varlığına delalet eden ayetleri bir araya topladım. Din ile ilim arasında bağ kurarken aklın hakimiyetine başvurdum. Böylece Cisr'in emrini yerine getirmiş oldum. Bu uzun cehalet döneminden ancak on sene sonra çıkabildim. Ve neticede hidayet ve kurtuluş yolunu buldum.Cisr'in müjdelediği gibi bana rahmet kapıları açıldı. Ben de huzura kavuştum,Hidayet ve kurtuluşa şu üç yolla eriştim:a- Denge. Yani çoğunluğu teşkil eden ve aynı zamanda Allah'ın varlığını ispat eden büyük filozofların görüşleriyle, azınlıkta bulunan, şüpheci zayıf görüşlü filozofların sözleri arasında denge ve muvazene kurmakla...b- Mukayese. Yani felsefecilerin öne sürdüğü delillerle, Kur'an-ı Kerim'in ileri sürdüğü deliller arasında mukayese yapmakla...c- Toplamak. Yani Kur'an-ı Kerim'in kainatın yaratılışı ve oluşumuyla ilgili ayetlerini bir araya getirmek ve onları modern ilmin İspat ettiği kesin hakikatlerin ışığı altında açıklamakla...İşte böylece kalbim aydınlığa kavuştu. Allah'ın azamet ve kudreti karşısında biz insanların ne kadar aciz olduğunu daha iyi anladım.Felsefenin prensiplerine tam olarak bağlanan gerçek filozoflar ki, o hiç bir şahsî heves, gaye ve menfaat güdülmeden saf akılla hakikati araştırmaktır evet, felsefenin şartlarına uyan filozofların sözleri arasında kurduğum muvazene bana şu gerçekleri göstermiştir:Bu filozoflar “ilhad” kelimesinin ifade ettiği anlamda mülhid değillerdir. Yani bu filozoflar hiç bir zaman Allah'ın varlığını mutlak olarak, bile bile inkar etmiyorlar. Aynı zamanda Allah'ın birliği ve kemal sıfatlarını da reddetmiyorlar. Fakat bunların içinde hakikati gayb perdesinin arkasında arayan bir takım şüpheciler vardır. Bunlar, imanı ne kadar kuvvetli olursa olsun bütün filozof, düşünür ve araştırıcıların bir türlü kurtulamadıkları şüphe bataklığına düşerler. Zira bu, bilinmeyen meçhulleri araştırmanın en karakteristik vasfıdır. Eğer bilinmiş olsaydı, zaten araştırmaya, düşünmeye, kafa yormaya, şüpheye ve istidla'e hiç lüzum yoktu. Fakat hemen şunu da belirtelim ki, araştırıcılar gerek zeka, gerek akıl, gerek sabır ve gerekse sebat bakımından birbirlerinden farklıdırlar. Bu yüzden dirayetli, sabırlı, zeki, kabiliyetli, basiretli ve dahi filozoflar yanında kafasız, sabırsız, dirayetsiz kişiler de görüyoruz. Aralarında dağlar kadar fark vardır. Zeki ve dahi filozoflar şüphenin zifiri ka-ranlıklarından sıyrılarak doğru düşüncenin nurlu sabahına kavuşuyorlar. Ulaştıkları yakîn mertebesiyle hiç bir zaman aklî çelişiklik göstermeyen şüphelerden kurtuluyorlar. Zira hakikati bulmuşlardır artık.. Şüpheye lüzum kalmamıştır. Fakat şüphe bataklığına saplanıp kalan zayıf düşünceli kimseler ise, kendilerini bir türlü bu çirkeften kurtaramıyorlar. Karşılarına bir engel çıkınca hemen oldukları yerde mıhlanıp kalıyorlar. İleriye bir adım bile atamıyorlar. Her şeyden önce sabır ve metanet gibi üstün vasıfları yok. Bu yüzden aklın idrak edemediği bir şeyi “yok” deyip çıkıyorlar. Yani akçın tasavvur edemediği bir şeyi imkansız görüyorlar. İşte bu, idrak yokluğunun neticesidir. Sonra bir de bunlar, yaratılış ve tanzimin herhangi bir sahasında gizli kalmış bir hikmeti bilemedikleri için çıkmaza giriyorlar. Hemen şüphe etmeye başlıyorlar. Halbuki müphem kalan bu sır, kendilerini yakîn mertebesine ulaştıracak bir işaret durumundadır. İşte bu tip kimseler paçalarını şüphe girdabına kaptırdıktan sonra çırpınıp duruyorlar. Akim aydınlattığı mahdut saha içinde apışıp kalıyorlar. Etrafa hayretle

bakıyorlar. Her şeyin görebildikleri noktada bittiğini sanıyorlar. Kur'an-ı Kerim onların bu durumunu ne güzel tasvir ediyor:“Onlar çevresini aydınlatmak için ateş yakan kimseye benzerler ki, Allah ışıklarını yok edince, onları karanlıklar içinde görmez bir halde bırakmıştır.”380

“Şimşeğin çakması neredeyse gözlerini alır, onları aydınlattıkça ışığında yürürler ve karanlık basınca dikilip kalırlar.”381 Yani şüphelerin önünde çakılır kalırlar. “Biz bilmiyoruz” derler.Tarih sahnesinden gelip geçen bütün milletlerde ve bütün çağlarda yer alan filozof ve dahi kişilerin hak, hakikat ve iman üzerinde birleşmeleri bana göstermiştir ki, hakikat tektir. Kur'an-ı Kerim'in de ifade ettiği gibi Hayran, “düşünen”, “bilen”, “kafa yoran”, “anlayan” ve “iman” eden bir toplumda hakikat tektir, birkaç tane değil...Kur'an-ı Kerim'in, “yaratıcı, yoktan varedici, şekil ve suret verici, her şeyi bilici, hakîm, kadîr, istediğini dileyen ve yapan, adalet sahibi, Rahman ve Rahim, bir tek, hiç bir şekilde dengi bulunmayan, doğmamış, doğurmamış, her şeyden müstağni ve bütün mevcudatın kendisine muhtaç olduğu yüce Allah'ın” varlığı hususunda zikretmiş olduğu aklî delillerle, müslüman ve müslüman olmayan alim ve filozofların Allah'ın varlığı, birliği ve kemal sıfatları üzerinde ileri sürdükleri delil ve hüccetler bana şunu göstermiştir:Hakikat tektir. Hakikata varan istidlal yolu da tektir. Akıl, hidayete, ister doğrudan doğruya tefekkür yoluyla ulaşsın, isterse Kur'an-ı Kerim'in ışığı altında ulaşsın aynıdır, farketmez. Allah'ın biz kullarına vermiş olduğu akim ilhamıyla Allahüte-ala'nm bizlere göndermiş olduğu Kur'an’ın vahyi arasındaki bu uygunluk, hak dinin hiç bir zaman akılla çatışmadığının, ona zıt düşmediğinin kesin delilidir. Evet, aklımızın ortaya koyduğu bilgilerle, Kur'an-ı Kerim'in verdiği bilgiler arasında asla çelişki yoktur. Kur'an-ı Kerim hiç bir zaman akılla çelişmez. Rahmetli hocam Cisr'in bana işaret ettiği en mühim noktalardan biri de budur Hayran!Kur'an-ı Kerim'in işaret ettiği Allah'ın varlığına delalet eden yaratılışın işaretleri, tekvin, iradesinin eserleri, hikmet, ihsan, sağlamlık, insicam, muvazene, denge, takdir, tedbir ve yardım gibi hususlarla, bilginlerin Kur'an’ın nüzulünden aşağı yukarı bin sene sonra ortaya koydukları ilmin esrarı arasındaki uygunluk ve muvafakat bana şu gerçeği gösteriyor:Allah tarafından biz insanlara gönderilen Kur'an-ı Kerim aradan bu kadar zaman geçtikten sonra, bize Allah'ın vadettiği hususları gösteriyor. Evet, gerek nefislerimizde (iç dünya) ve gerekse ufuklarda (dış dünya)daki işaretlerin hak olduğunu... Kur'an-ı Kerim'in icazından şimdiye kadar bilmediğim bir çok hususları öğrendim, Hayran!Sonra şüphelerin sebeplerini ve imanın delillerini araştırdım. Ve onları pratik hayatta geçirdiğin tecrübelerin ve Allah yolunda mücadele veren büyük şahsiyetlerin sözlerinin ve okuduğum kitaplarının ışığı altında yekdiğerinden ayırarak kaynaklarına kadar indim. Ve neticede iyice öğrendim ve kanaat getirdim ki, imanın delilleri, Allahüteala'nm yaratmış olduğu bütün mahlûkatta mevcuttur. Varlık aleminde zerrelerden kürelere kadar her şey Allah'ın varlığını ve birliğini haykırır. Fakat şüphenin sebepleri Allah'ın insanlara rızıkta, malda, çocukta, sıhhatte, hastalıkta, şerefte, zillette, başarıda, başarısızlıkta, bedbahtlıkta ve saadette takdir etmiş olduğu miktara göre değişir. Yani şüphe, Allah'ın takdir etmiş olduğu çerçeve ile sınırlıdır. Bu kainatta bulunan iradeye, nizama, dengeye, sağlamlığa, eşsizliğe, ölçüye, dengeye, insicama, güzelliğe ve narinliğe derin bir nazar atfetme imkanına sahip olan hiç bir kimse yoktur ki, bütün bunlardan sonra, ne kadar şüpheci ve ne kadar talihsiz olursa olsun bu alemin hakîm ve alîm bir yaratıcı olmadan, kendi kendine, kör tesadüfün eseri olarak meydana geldiğini tasdik etmiş olsun.. Ve gene “sıddık” vasfına sahip büyük şahsiyetler hariç hiç bir mü’min yoktur ki, Allah'ın insanlara takdir etmiş olduğu kabiliyet ve nasiplerden doğan hayretini zihninden söküp atabilsin... Neticede şuna iyice kanaat getirdim ki, kader üzerinde kafa yorup derinliklerine inmeye çalışmak aklı rayından çıkarır ve sapıtır.Hemen şunu da belirteyim ki, ben, şüphe ve hayretin bir tek deliliyle, Allah'ın varlığına delalet eden hesaba kitaba gelmez, sayısız, kesin deliller arasında bir mukayese yaptım. Nefsimin her türlü arzu ve heveslerinden, zühd ve takvanın bütün tesirlerinden uzaklaşarak uzun bir düşünme devresinden sonra şu sonuca vardım: İnsanların her alanda farklı oluşlarını te'vil etmek ve bunu bizce meçhul olan bir illete, veya bize perdele nen bir hikmete yahut da kaderin hakikatini gereği şekilde anlayamamanın doğurduğu hataya vermek mümkündür. 'Bu mesele her halükarda bizce meçhuldür... Ne var ki, bu meçhulün ardından gelen şüphe, kesin deliller üzerine oturan müşahhas yakîni yıkacak güçte değildir. Çünkü çok zayıftır.Evet, Hayran! Musibet ve felaketler imanı şiddetle sarsar. Ve aklı zayıf ve aciz insanın yaratılışının sırlarını sorup araştırmaya sevkeder. Öte yandan şeytan, Allah'ın hikmet ve rahmetini bizden gizlemek için sabırsızlanan nefsimizin önüne elini uzatır. Gayesi realiteyi gizlemek, göstermektedir. Fakat hemen belirteyim ki, şüphe bulutlan daimi değildir. Bir gün mutlaka silinip gitmeye mahkûmdur. Şunu hiç bir zaman unutmamak gerekir ki, şüphenin kaynağı kurutulmadıkça şüphenin önüne geçmek mümkün değildir. Her şeyden önce illetin kökünü ka-zımak gerekir. Dallarını budamakla mesele halledilmiş olamaz. Fakat sen imanın sarsılmaz kulpuna iyice sarılırsan şüphe bulutları karşında duramaz. Hatırlarsın Hayran, o uzun gecelerde zevkine erdiğin akli delil ve

380 Bakara: 2/ 17.381 Bakara: 2/ 20.

hüccetlerle şüpheyi muhasara altına alacak olursan zafere erersin. Aksi takdirde şüphe bataklığında çırpmır durursun.Şu bir gerçektir ki, Allah'ın varlığına, birliğine ve kemal sıfatlarına delalet eden kesin aklî delil ve burhanlar çoktur. Gayet açık ve güçlüdür. Kesin ve belirlidir. Bunların akim kontrolünden kaçması mümkün değildir. Birçok hikmetlerin sırrını çözmeye kudret ve takatimiz yetmez. Her sırrın çözülmesi de mutlaka gerekli değildir. Aslını araştıracak olursak şüphe, bilmemezlikten doğar. Bir şeyden şüphe etmemiz demek o şeyi hakkiyle kavrayamamamız demektir. Eğer bilseydik şüpheye mahal kalmazdı. Müşahede ettiğimiz dünyamızda da hikmet ve sırrını çözemediğimiz birçok hadiseler vardır. Onları mutlaka çözmemiz gerekmediği gibi, çözemediğimiz için de inkar etmemiz gerekmez, insanoğlu haddini bilmelidir. En büyük tehlike bir insanın haddini bilmemesidir. Haddini bilmeyen insandan korkulur.Hak ve hakikati arayan insan şahsî kaprisleriyle hareket etmez. Heva ve hevesine kapılarak gözü bağlı yürümez. Yakîn ilmini bırakıp şüphe bataklığına düşmez. Çünkü o, “Allah'a dininin bir ucundan ibadet eden, eğer kendisine bir hayır isabet ederse razı olan, fakat bir bela ve felaketle karşılaşırsa yüz geri edip dinden çıkan” kişi değildir.Evet, Allah'a inanan bir insan aşağıdaki ayette zikredilenler gibi değildir. Yüce Allah Kur'an-ı Keriminde şöyle buyuruyor:“İnsanlardan kimi de Allah'a dininin bir ucundan ibadet eder. Eğer kendisine bir hayır isabet ederse ora razı olur. Eğer bir felakete uğrarsa yüz üstü döner, dinden çıkar. Dünya ve ahireti perişan olur. İşte bu aldanış apaçık bir ziyandır.”382

Allah'a inanan kimse, inancında samimi ve azimlidir. Allah tarafından kendisine ne tebliğ edilmişse hepsini tereddütsüz kabul eder. Ve bildikleriyle amel eder. Yani hükümleri icraata geçirir. Adeta gözle görülür, elle tutulur hale getirir. Asla şüpheye, vesveseye düşmez oğlum Hayran, yüce Allah'ımız da bi liyor ki, bizler hayatımızın en şekavetli devrini yaşıyoruz. Daima mücadele halindeyiz. Buhranlarla karşı karşiyayız. Bu bakımdan bazı konularda şüpheye düşebiliriz. Fakat hemen kuvvetli delilleri, aklî ve mantıkî ispatları harekete geçiririz. Bunlardan doğan yakîn ilmiyle onları bertaraf ederiz. Bununla beraber müteşabih ayetlerden, hikmet ve sırrını bilemediğimiz hususlardan mümkün olduğu kadar kaçınırız. Zira bu konulurda tartışmaya girmek doğru değildir. İnsan yanlış yollara düşebilir. Bu bakımdan müteşabih ayetleri ya muhkem ayetlerle açıklarız, ya da Allah'a havale ederiz. Çünkü onların te'vilini Allah'tan başka kimse bilmez. Nitekim Cenabı Hak şöyle buyuruyor Kur'an-ı Kerim'inde:“Sana Kur'an'ı indiren O'dur. Bunun bir kısım ayetleri açık ve kesindir. Bunlar Kuran'ın esasıdır. Diğer bir kısım ayetler de vardır ki, müteşabihtirler. İşte, kalblerinde şüphe bulunanlar, fitne aramak ve te'vile gitmek için Kur'an'ın müteşabih ayetlerine uyarlar. Halbuki, müteşabih ayetlerin te'vilini yalnız Allah bilir. İlimde kökleşmiş ve derinleşmiş kimseler ise: “biz ona (manası anlaşılmayan müteşabihe) inandık; açık ve kapalı bütün ayetler Rabbimİz tarafındandır” derler. Bunları ancak akılları tam olanlar iyice düşünür.”383

Bunlardan başka bir de muhkem ayetler, yani manası açık olan ayetler vardır. İşte bunlar kesin delil ve kati ispatlarla Allah'ın varlığına delalet eden ayetlerdir. Bahis konusu ayetlerde her iki alemin manasını idrak etmede yardımcı olacak bilgiler vardır. Böylece ilimde derinleşen şahsiyetler müteşabih ayetleri muhkem ayetlerle açıklamaya çalışırlar, muvaffak olamadıkları zaman işi Allah'a havale ederler. İnsanları idrakin doruğuna yükselten yakîn ilmidir. Bu mertebe çok sağlam ve yüksektir. Şüphe denizinin dalgalan onu sarsamaz. Ne denizin köpükleri eritebilir onu, ne de dalgalar... Evet, gerçek imanı hiçbir şey yerinden oynatamaz. İşte bu ilim ve iman ancak ilimde derinleşmiş kimselerde bulunur. Onlar yakîn ilmiyle katiyet kazanmış muhkem ayetlerin beyan buyurduğu kesin ispatlarla yollarına devam ederler. Onları müteşabih ayetler üzerinde kimse şüpheye düşüremez. Çünkü onlar Allah'ın beyan buyurduğu hükümlere sağlam delillerle bağlıdırlar. Onlar, Allahü teala'nın “ülû'l-elbab” diye hitap ettiği kimselerdir. Yani aklı selim sahibi, düşünebilen, zeki, basiretli ve ilimde derinleşmiş kişilerdir. Hak ile batılı ayırabilen mümtaz şahsiyetlerdir. Hidayet yolunu gösteren mürşitlerdir onlar.Fakat Kur'an-ı Kerim'deki muhkem ayetlerin beyan buyurduğu deliller bir araya getirilmez, her biri ayrı yerlerde kalırsa, derinliklerinde bulunan manalar çıkarılmazsa hakikî imanın yerleştirilmesinde ve yakîn ilminin kazanılmasında beklenen netice elde edilemez. Eğer muhkem ayetlerin içerdiği deliller müspet ilmin gerçekleriyle birleştirilerek yek vücut haline getirilirse hakikat olanca açıklığıyla ortaya çıkar. Artık şüphe diye bir şey kalmaz. Yakîn ilmiyle şüphe arasında herhangi bir çatışmaya yer verilmez. İşte böylece oğlum Hayran, ilmî hakikatler arasındaki benzerliği bizzat aklınla anlar çözersin. Ne şüphenin, ne de kör tesadüfün aldatıcı yalanlarına kanarsın.Oğlum Hayran! Buraya kadar Kur'an-ı Kerim'in ileri sürdüğü delillerle, filozofların ilmî müşahedelere dayanan hüccetlerini anlatmamın ve onları olanca açıklığıyla ortaya sermemin sebebi, vahyi ilahinin ortaya koyduğu ve aklı selimin doğruladığı gerçekleri sana bütün yönleriyle aksettirmektir. Allah gani gani rahmet etsin hocam Cisr'e. Çünkü bu yolu bana o gösterdi. Kur'an-ı Kerim'in beyan buyurduğu delillerle, aklı selimin zihnindeki ilmî

382 Hac: 22/ 11.383 Al-i İmran: 3/ 7.

müşahedeleri bir araya getirerek demetlemek, istidalin daha açık bir şekilde zuhuruna vesile olur.Oğlum Hayran! Hepimiz Kur'an-ı Kerim'i okuyor ve ilmî hakikatleri biliyoruz. Her gün yeni yeni ilmî keşiflerle karşılaşıyoruz. Ne var ki bu bilgiler zihnimizde dağınık olduğundan, hayatta karşılaştığımız felaket ve ızdıraplar şüphemizi kuvvetlendiriyor. Fakat delillerin zihnimizde dağınık halde bulanması ancak gökten inen bir su damlası gibidir. Eğer o bilgiler vahiy ilim ve akıl yoluyla zihnimizde bir demet haline gelirse, damlalar ırmak olur akar. Önünde ne şüphe bentleri, ne de başka bir şey durabilir. Veya bunu, bütün yönleriyle bir tek çerçeve içinde seyircilere taksim edilmedikçe varlığı tanılanmayan, manası anlaşılmayan, güzelliği belirmeyen bir tabloya benzetebiliriz.İşte oğlum Hayran, müspet ilmin verileriyle ayeti celilerin ifade ettiği manaları bir potada eritip yekpare bir bütün olarak bir tek çerçeve ve bir tek huzme halinde birleştirmek suretiyle yakîn mertebesine ulaştım. Ve bunu da sana, “İlim, Felsefe ve Kur'an’ın Işığında İman” olarak aktarmaya çalıştım.Oğlum Hayran!Sana yazdırmış olduğum bu notları ve son vasiyetimi sakla ve onları neşret. Herkes okusun. Belki bu kitaptan istifade edenler kalblerinde bir ferahlık, gönüllerinde bir huzur bularak imana dönerler. Böylece hem kendilerini kurtarırlar, hem de başkalarının kurtuluşuna vesile olurlar.Oğlum Hayran!Eğer Rabbim bana biraz.daha ömür verirse seninle tekrar buluşur, görüşürüz. Eğer görüşemezsek bana Allah'tan rahmet dile...”384

ESER HAKKINDA YAZILANLAR

Aynışems Üniversitesi Profesörlerinden Ayşe Abdurrahman diyor ki:“Her sene edebî fikrî ve ilmî eserlerimize ne gibi eserler kazandırıldığını araştırmayı adet haline getirmişimdir. Ne var ki bu, zannedildiği kadar kolay değildir. Başlıbaşına bir meseledir. Gayet, titizlik ve azim isteyen bir iştir. Bu yüzden birçok kişiler buna pek yaklaşmamışlardır. Fakat hemen şunu da belirteyim ki, bir yazarın bir sene içinde neşredilen bütün kitapları teker teker ele alarak gözden geçirmesi ve kritiğini yapması asla mümkün değildir. Buna hiç birimiz cesaret edemeyiz. Ancak okuduğumuz eserlerin içinden en güzelini seçip tercih edebiliriz. Bu tercihimiz de kendi kapasitemizle sınırlıdır. Yani şahsî görüşümüzdür. Fakat hiç bir zaman bu, edebî cesaretimize pervasızlığımıza, kalemimizin kuvvetliliğine, hüküm vermedeki tutumumuza hamledilmemelidir. Bizdeki tenkitçilerin yetersizliği yanında gene de hakikatlere hürmet besleyen, tenkit yaparken tarafsızlık ilkesini gözden ırak tutmayan tenkitçilerimiz de yok değildir. Onlar güçleri nispetinde şu ayeti celilenin ifade ettiği manaya layık olmaya çalışırlar:“Ey mü’minler! Hak üzere durup adaleti yerine getirmeğe çalışan hakimler ve Allah için doğru söyleyen şahitler olun. Velev ki şahitliğiniz, nefsinizin yahut ana ve babanızla yakın akrabanızın aleyhinde olsun...”385

İşte edebiyatçıların zorluk çektiği çetin nokta burasıdır... “Yılın Kitabını” seçmek, yukarıda da belirttiğim gibi çok güç bir iştir. Zira o. kadar çok kitap neşrediliyor ki, bunları teker teker okuyup kritiğini yapmak hem zaman, hem de bünye itibariyle güç bir meseledir. Çünkü her dalda kitap neşrediliyor. Edebiyat, felsefe, sosyoloji, psikoloji, pedagoji, tarih, teknik, din... v.s. İşte yukarıdaki ayeti celilenin ifade ettiği manayı gerçekten düşünen şahsın yaptığı tenkitte çok titiz olması gerekir. Aklıma çeşitli sorular geldi. Acaba tenkitçi tarafsız olabilecek midir? Tenkitçiye karşı okuyucunun tutumu ne olacaktır? Ne derece saygı gösterecektir? İşte bu sorular zihnimi kurcalayıp durdu. Bundan bir iki ay önce bana “Yılın Kitabı” hakkında bir sual tevcih ettiler. Cevap vermek için çok düşündüm. Fakat “şu eser hepsinden üstündür,” diyemiyordum. Takrizini yazdığım bu eser de yeni çıkmış, edip ve yazarlara hediye olarak gönderilmişti. Yazar bir tane de bana göndermişti. Elime aldım, biraz karıştırıp masanın üzerine koydum Sonra biraz daha okudum. Derken kitaba karşı bir sevgi doğdu içimde... Bir türlü ayrılamıyordum. Okudukça okuyasım geliyordu. Satırlarından gözlerimi ayıramıyordum. Ve nihayet kitabı bir solukta bitirdim. Okudukça edebî, ilmî, dinî ve felsefî zevki tatmaya başladım. Gerçekten bu kitap yılın kitabı olmaya namzetti. Her elime alışımda kalbimde bir huzur, ruhumda bir erginlik hissediyordum. Kitabın ismi çok ilginçtir:“İlim, Felsefe ve Kur'an Işığında İman.” Yazarı Kuzey Lübnan ve Trablusşam Müftüsü Nedim Cisr'dir.Posta ile adresime gönderilen bu kıymetli eseri alıp okudum. Yukarıda da belirttiğim gibi altıyüz sayfayı aşkın bir kitabı okumak hayli zaman gerektiriyordu. Bu sebeple okumayı mübarek Ramazan ayına erteledim. Ramazan ayı gelince kitabı okumaya başladım. Söylediğim gibi eserin değeri gerçekten büyüktü. Dinî, ilmî, felsefî ve edebî bir eserdi. Edebî yönü o kadar büyüktü ki, insan okudukça zevk duyuyor, huzur buluyordu. Ayrıca insana imanın o eşsiz zevkini tattırıyordu.Yazarı tanımıyorum. Kendisiyle ne görüşmüşlüğüm, ne de tanışmışlığım var. İsmini bile duymuş değilim. Fakat “İlim, Felsefe ve Kur'an Işığında İman” adlı eseri okurken inkarcılığın moda olduğu bir devirde materyalistlere imanla meydan okuyan değerli bir yazarla tanışıyordum. Ve kendi kendime şöyle diyordum; demek edebiyat ve felsefe dalında kendini kabul ettirecek büyük simalarımız da var...384 A. Nedim El-Cisr, İlim-Felsefe-Kur’an Işığında İman, Kitabevi, İstanbul, Ocak 2005: 529-556.385 Nisa: 4/ 135.

Eser bin adet basılmıştır. Ediplere, yazarlara, ilmî müesseselere resmî dairelere, devlet büyüklerine ve umumî kütüphanelere birer adet gönderilmiştir. Yazar kitabın başında şöyle diyor:“Her kim bu kitabı alır, okur ve tercüme edip neşretmek gibi bir iyilikte bulunursa kendisinden herhangi bir hak talep etmeyeceğim. Ancak şunu hatırlatmak isterim: Baskısı çok güzel olmalıdır. Mümkün mertebe hatasız dizilmelidir. İsterim ki, herkes bu eseri okuyup istifade etsin.”Hemen şunu da belirtmek isterim ki, bu esere “îman” denilmesi sadece şekil yönündendir. Aslında eser varlığın sırlarına inen, ilmin ufuklarım aşan yolculuğun hikayesidir. Şekil yönünden tahlil edecek olursak Hayran'ın Peşaver Üniversitesinde öğrenci olduğunu, ilme karşı büyük bir sevgi beslediğini hocalarına daima “Bu alem nedir. Ne zaman ve nasıl yaratıldı? Kim yarattı? Sonu nedir?” gibi sorular sorduğunu görüyoruz.Kitabı mütalaa ederken müellifle birlikte ilmin ufuklarına doğru kanatlanıp uçtum adeta.. Bu seyahatimde, aynı kutup etrafında halkalanan filozoflar do yanımızdaydı. Seyahatimiz neşeli olduğu kadar önemli ve yorucuydu da... Tarih boyunca uzayıp giden insan düşüncesini o kadar iyi takip ediyorduk ki, her şey olduğu gibi görünüyordu. Hak ile batıl, realite ile ütopya kesin çizgilerle ayrılıyordu.Her şey Kur'an-ı Kerim'in objektifi altında noksansız görünüyordu. Kainatın yoktan varedicisi Allahu tealanın varlığı ve kemal sıfatları bu seyahatimizde olanca açıklığıyla meydandaydı. Ve neticede bu eseri “Yılın Kitabı” olarak seçtim. Ben şahsen bu hükmü verirken çok müsterihim. Çünkü realite ortadadır. Değerli bir eser reklamını kendisi yapar. Değerini ve varlığını da kendisi ortaya koyar. Şimdiye kadar meseleleri ilim, felsefe ve Kur'an ışığında inceleyen, her birinin sınırlarını nokta nokta belirten ve en sonunda da imana bağlayan bir esere rastlamadım. Üstelik ilmi ve ağırlıklı konuların bu ders edebî bir üslûp içinde işlenmesi de büyük bir başarı doğrusu... Okuyuculara bu eseri ancak bu kadar tanıtabileceğim. Gönül ister ki, bu eseri herkes okusun, hazmetsin, başkalarına da tavsiye etsin... Böylece şüphe girdabında çırpınanlar İlim, Felsefe ve Kur'an Işığında İman’ın hazzını duysun.”Prof. Dr. Abdülkerim Gallab Fas'da münteşir “el-Beyyine” mecmuasındaki makalesinde diyor ki:“Nedim Cisr'in “İlim, Felsefe ve Kur'an Işığında İman” adlı eseri, Allah'a inananların, şüphe içinde bocalayanların ve materyalistlerin okuması gereken bir kitaptır. Çünkü eser, baştan sona onların hikayesidir. Müellifin ilmî metodu ve geniş ufku, meçhulü ilim yoluyla aramaya kalkan kimseleri bu eseri okumaya sevketmektedir. Hem de ilmî bir zaruret olarak. Bu eseri okumadan yazarın nasıl ilmî bir eser meydana getirdiğini anlamak, sarfettiği gayreti hissetmek mümkün değildir. Yazarın ilmî hüviyetini meydana koymaktadır.”Prof. Dr. Süheyr Kalmavî'nin “Minber'ül-İslam” dergisinde çıkan eser hakkındaki düşünceleri:“Gerçekten “İlim, Felsefe ve Kur'an Işığında İman” adlı eser bu sahada yazılanların en güzeli, en tatlısı ve en cazibelisidir. Üslûbu gayet açık ve sadedir. Felsefî meselelerin bu derece kolay bir metotla a anlatılması esere ayrıca değer kazandırmaktadır. İnsan düşüncesini ilk devirlerindeki yani milattan önceki dönemlerden alarak zamanımıza kadar merhale merhale inceleyen, insanın günümüze kadar süregelen kainat ve Allah görüşünü sade ve sade olduğu kadar da edebî bir üslûp içinde ele alan ve bunu Kur'an ışığında senteze kavuşturan bu eseri sağduyu sahibi herkesin mutlaka okuması gerekir. Eser baştan sona bir beste gibidir. Okudukça insanı mestediyor. Yazar eserinde birçok hususlara temas ediyor. Ve bunları herkesin anlayabileceği şekilde edebî bir üslûpla anlatıyor. Hemen belirtelim ki, yazar bunları Kur'an'daki ilimleri ispatlamak için yapmıyor. Bir müslümanm Kur'an-ı Kerim'i anlayıp karınca kaderince enginliklerine dolabilmesi için ilme olan ihtiyacını ispatlamak için yapıyor. Ve yine belirtelim ki, yazar bunları, Kur'an'daki felsefî meseleleri açıklamak için değil Kur'an'ın istidlal metodunu açıklığa kovuşturmak için yapıyor. Evet fazla söze lüzum yok. Zaten eser kendini gösteriyor.”Prof. Dr. Emin el-Hûli'nin Mısır'da münteşir “el-Adab” dergisinde çıkan makalesinin eserle ilgili kısmı:“İlim, Felsefe ve Kur'an Işığında İman adlı eser, gerçekten din ve dünyaya müspet ilimden demet demet çiçekler gönderiyor. Kitabın üslûbu ise kalemle, sözle ifade edilemiyecek kadar üstün. İnsanı bambaşka ülkelere götürüyor. Eserin muhtevasına bakılacak olursa isminin ne kadar yerinde olduğu açıkça ortaya çıkıyor. Evet, öyle demiş büyük alim Nedim Cisr; “İlim, Felsefe ve Kur'an Işığında İman” Yazarı Trablusşam ve Kuzey Lübnan Müftüsü, büyük alim Nedim Cisr'dir. Bu kısa makalede eserin değeri ve muhtevasını en ince teferruatına kadar inip sizlere nakletmek imkansızdır. Bunu sizler de takdir edersiniz. Eser zaten kendi varlığını ve ağırlığını ortaya koymaktadır. Gerçekten Nedim Cisr bu eseriyle tebrike layıktır. Yazar bu kitabı yazmakla müslümanlara ve diğer şüphe içinde bocalayan biçarelere ışık tuttuğu gibi, Allah yolunda mücadele verenlere de kuvvet kaynağı olmuştur. Gönül ister ki, her alim bu gibi ağırlıklı eserler versin, hakkı aydınlatsın. Şüpheler içinde çırpınan insanlara iman ışığıyla yol göstersin. Dinî ilimlerin yanında müspet ilimleri de hazmeden Nedim Cisr gibi müftülerimize ne mutlu... Allah onlardan razı olsun. Çalışmalarında başarıya ulaştırsın. Daha bunun gibi nice eserler vermeyi nasip ve ihsan etsin...”Asyot Üniversitesi rektörü Prof. Dr. Süleyman Hazin diyor ki:“Bu eser şimdiye kadar aynı konuda yazılmış eserler arasında bambaşka bir özelliğe sahip. Temiz ruhlu, saf kalbli, hür düşünceli ve geniş ufuklu Nedim Cisr, insan üstü gayretleriyle bu eseri vücuda getirmiş. Tebrik ederim. Allah gayretini artırsın. Yazar eserinde hak ile hakikati ona hatlarıyla gözler önüne sermeyi başarmıştır. Ayrıca yazar Allah'ın varlığını ve birliğini akü ve vicdan yoluyla ispat etmiştir. Hemen şunu da belirteyim ki,

günümüzde bu metodla eser veren araştırıcılarımız yok denecek kadar azdır. Eserin bölümlerini okurken bir türlü ayrılamıyordum. Şunu da okuyayım, şunu da okuyayım derken bir de baktım ki, kitabın sonuna gelmişim. Her bölüm beni bir sonraki bölüme çekiyordu. Eser çok sürükleyici. Ayrıca eserin fikrî jimnastiği yanında, insan ruhunun enginliklerine inen, insanı tadılmamış zevklere boğan yönü de var. Yazarın bu eserde ulaştığı merhale, bu konuda eser veren yazarların katettikleri mesafenin doruğudur. Tebrik eder, Allah razı olsun derim.”Dr. Zeki Necip Mahmud'un müellife yazdığı mektup“Allah'ın selamı üzerinize olsun. Şahsıma göndermek lütfunda bulunduğunuz “İlim, Felsefe ve Kur'an Işığında îman” adlı değerli eserinizi aldım, çok memnun oldum. Teşekkür ederim. Allah razı olsun. Hemen belirtmek isterim ki, eserinizin ilk bölümlerini okurken bende daha önce görülmemiş bir şevk ve heyecan belirdi. Eseri bir türlü elimden atamıyordum. Okudukça okuyasım geliyordu. Hayran’ın insana zevk veren fikir seyahatinden kendimi alamıyordum. O kadar edebî, cazibeli ve çekici ki, insanı adeta büyülüyor. Eserin ortaya serdiği geniş, engin ve uzun kültür sahasında iman meşalesiyle akıl, sanki kardeş gibi kolkola gidiyor. Eser, günümüzde ortaya çıkan ve tehlike derecesine varan hususları ilim, felsefe ve Kur'an ışığında ele alıyor. Önce ilmin hudutlarını çiziyor ve onun gidebileceği noktayı gösteriyor; sonra felsefeyi ele alıyor, onun da hudutlarını tayin ediyor, daha sonra da Kur'an'ın projektörlerini tutuyor, böylece imanın başlangıç noktasını belirtiyor. Neticede aklımızla gidebildiğimiz bölgeler tesbit ediliyor, ayrıca imanın aydınlattığı sahalar akıl ve mantık sayesinde belirtiliyor. Tek kelimeyle bu kitap akıl ile imanın münasebetini en güzel şekilde ortaya seren bir şaheserdir.386


İlİm-felsefe-kur’an iŞiĞinda...

Documents